مى آمد و شعر و مرثيه و نوحه و گريستن و عزادارى بر شهيدان كربلا و سيدالشهدا و مظلوميّت اهل بيت عليهم السّلام در آن عصرِ (نتوانستن )ها ، ابعادى از مساءله زنده نگهداشتن مشعل حق و دعوت به (نور) و (ايمان ) بود .

سروده هاى موضعدار شاعران شيعى ، آنچه كه به اهل بيت مربوط مى شد ، بطورعمده دو محور اساسى داشت :

1 - مدايح

2 - مراثى

استفاده ازمدح و مرثيه ، همواره بعنوان اهرمى در دفاع ازحق ومبارزه باحكومتهاى جور ، مورداستفاده قرار مى گرفت .

برپايى مراسم سوگوارى براى ائمّه و احياى خاطره شكوهمند و الهام بخش حيات و جهاد و شهادتشان ، همواره در تاريخ ، حركت آفرين و بيدارگر بوده است .

سنّت شعر گفتن و مرثيه خواندن و گريستن و گرياندن در مجالس سوگ اهل بيت نيز ، مورد تشويق و دستور امامان بود ، چرا كه عزادارى ، رساندن صداى مظلوميّت آل على به گوش مسلمانان بود و رسالتى عظيم داشت . اقامه مجالس به ياد آنان ، بيان رنجهاى جانكاه پيشوايان حق و خون دلهاى ائمه عدل ، فاش ساختن و آشكار كردنِ ناله مظلومانه آنان در هياهوى پرفريب اغواگران بود و عزادارى براى شهيد ، انتقالِ فرهنگ شهادت به نسلهاى آينده تلقّى مى شد . . . و اين خط همچنان ادامه يافت ، تا اكنون (1) .

در اينگونه مجالس ، احساس و عاطفه ، به كمك شعور مى آيد و مكتب عاشورا زنده مى ماند و اشك ، زبان گوياى احساسهاى عميق يك انسان متعهّد و پاى بند به خطّ حسينى و

كربلايى است .

اشك ، دليل عشق است و نشانه پيوند .

اشك ، زبان دل است و شاهد شوق .

دلى كه به حسين عليه السّلام و اهل بيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عشق دارد ، بى شك در سوگ آنان مى گريد و با اين گريه ، مهر و علاقه درونى خود را نشان مى دهد و گريه بر حسين عليه السّلام تجديد بيعت با (كربلا) و فرهنگ شهادت است و امضاى راه خونين شهيدان .

اشك ، خون مى سازد و مجاهد و شهيد مى پرورد .

جبهه هاى گرم ايران اسلامى در سالهاى (دفاع مقدس ) ، گوياترين و زنده ترين سندى است كه نشان مى دهد چگونه عشق عاشورايى و مراسم نوحه خوانى و اشك ريختن بر سالار شهيدان ، محرّم را ماه (پيروزى خون بر شمشير) مى سازد و اشك را به سلاحى كارى و مؤ ثّر تبديل مى كند .

سابقه عزادارى و سوگوارى بر مظلوميت خاندان پيامبر عليهم السّلام بسيار ديرينه است و خود پيامبر و على و فاطمه و . . . عليهم السّلام و فرشتگان و كرّوبيان و جنّ و انس بر مظلوميّت (آل اللّه ) گريسته و مجالس عزا و گريه برپا كرده اند . حتى انبياى گذشته هم اشكى ريزان و دلى سوزان و توسّل و توجّهى به خاندان عصمت و اسوه هاى شهادت داشته اند(2) .

شبهه آفرينيهاى كج فهمان يا مغرضان نسبت به مساءله گريستن وعزادارى و توسّل و اقامه مراسم و شعائر دينى در سوگ امامان مظلوم و شهيد ، جز از بى خبرى آنان از تعاليم اسلام

و دستورها و سنتهاى پيامبر اسلام ، نشاءت نمى گيرد(3) .

اين مجموعه چهل حديث كه پيش رو داريد ، برخى از احاديث مربوط به اين سنّت ارزشمند و سازنده را در بردارد . اميد است كه آشنايى با فرهنگ دينى و عمل به آن ، وسيله نجات ما و سبب شفاعت (اهل بيت ) از ما در روز قيامت گردد .

قم - جواد محدثى

فروردين 1375

وَ حُسينيُّ البَقَاءِ».

يعني:

«پيدايش اسلام از محمد صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم و بقاء آن از حسين عَلَيْهِ السَّلَام است».

از اين رو ما درك مي كنيم كه بقاء اسلام در عصر حاضر نيز بستگي به حمايت از نهضت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و زنده نگاه داشتن انقلاب آن حضرت، هر چه با شكوه تر برگزار كردن مجالس سوگواري و عزاداري حضرتش دارد و زنده نگاه داشتن نهضت آن حضرت جز با پاسداري از شعائر حسيني كه برنامه ي شيعيان در هر كجا از جهان پهناور در ايام عاشورا و ديگر ايام است، امكان پذير نيست.

زيرا شعائر حسيني يك نوع ممارست عملي و همه جانبه از داستان عاشوراء و فاجعه ي كربلا و فداكاري حضرت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام در راه دين است و اين شعائر است كه در وجود انسان ها روح حسيني و اسلامي را زنده مي سازد.

اگر اين شعائر متروك شود انقلاب حضرت به دست فراموشي سپرده خواهد شد و به دنبال آن اسلام از بين خواهد رفت.

با اين بررسي مختصر به اين نتيجه مي رسيم كه برگزاري مجالس عزاء حسين عَلَيْهِ السَّلَام همه ساله و در هر منطقه يك نوع واجب كفاييست و در گذشته بعضي از بزرگان فقهاء و مجتهدين به وجوب آن فتوي داده اند و علت وجوب آن هم روشن شد كه بقاء اسلام مرهون نهضت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و بقاء نهضت آن حضرت تنها با شعائر حسيني است، بنا بر اين با بر پا داشتن شعائر حسيني سبب بقاء اسلام است و شايد معني واقعي فرموده ي رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم كه فرمودند:

«حُسَيْنٌ مِنِّي وَ أَنَا مِنْ حُسَيْن» همين باشد

كه اشاره شد.

سوگواري سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام از شعائر الهيست

خداوند متعال در قرآن مجيد مي فرمايد:

«و مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَي الْقُلُوب». (2)

يعني:

هر كس شعائر الهي را بزرگ دارد آن نشانه يروح تقويست.

«شعائر جمع شعيره به معني علامت است».

يعني:

هر كس نشانه هاي الهي را بزرگ دارد نشان از تقواي روح است و نشانه هاي خدا: هر چيزيست كه انسان را به سوي خدا راهنمايي كند.

پس نماز جزء نشانه هاي خداست، نماز جماعت از نشانه هاي خداست، حج از نشانه هاي خداست.

پيامبر و امام از نشانه هاي خدايند، بزرگداشت آنان، بزرگداشت نشانه هاي خدا و زنده نگاه داشتن ياد و راه و روش آنان، همه از نشانه هاي خداوند است.

بنا بر اين، ذكر مصيبتهاي حضرت سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام و بر گزاري هر گونه عزاداري آن حضرت جزء شعائر الهي و نشانه ي خداوند است، زيرا اين مجالس و يادبودهاست كه مردم را به سوي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و در واقع به سوي اسلام فرا مي خواند و اين مجالس تعظيم شعائر و نشانه ي تقواي روح است و از اين روست كه تمامي مراجع تقليد و فقهاء در طول تاريخ شيعه به رجحان اقامه ي شعائر حسيني و استحباب برگزاري آن فتوي داده و همواره بر هر چه با شكوه تر شدن آن تاكيد داشتند.

بيان نموده ام. انشاء الله مورد رضايت حق تعالي باشد و از شعائر الله و شعائر امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و چراغ راه همگان قرار گيرد.

پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم در جاي ديگر مي فرمايد:

مزدي كه من مي خواهم اينست كه در راه خدا برويد:

«إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلي رَبِّهِ سَبِيلًا سبيلًا» (7) حال با توجه به دو آيه ي فوق كه حضرت در يك جا مي فرمايند:

مزد من فقط راه خداست و در جاي ديگر مي فرمايند كه: مزد من فقط مودت اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام است از اين رو بايد گفت:

راه خدا جز راه اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام و مودت آنها نيست.

اي پيغمبر مأموري ياد ابراهيم عَلَيْهِ السَّلَام را گرامي بداري. (9)

و اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ

اي پيغمبر! تو مأموري كه نام مريم و سخنهايي كه به او چسبيده شده بيان كني. (10)

قرآن روضه مي خواند و مي گويد:

إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَت و إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَت و إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ و إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَت و إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَت (11)

روز قيامت كه نور خورشيد گرفته مي شود درياها به جوش مي آيد و مردم پا به فرار مي گذارند، آن روز «إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَت بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَت» (12) سؤال مي شود كه به چه گناهي اين مظلوم را كشتيد؟ پس در سوره شمس هم روضه خوانده شده است.

بود.

حسين بن علي عليهما السلام يك مكتب را به وجود آورد، مي خواستند مكتبش زنده بماند. (15) اصلًا حضرت سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام چه احتياجي به گريه (ما) دارد (اين كه) ائمه عَلَيْهمُ السَّلَام اين قدر اصرار كردند به اين كه مجمع داشته باشيد، گريه بكنيد، چه بكنيد، براي اينست كه اين مذهب، ما را حفظ مي كند.

(16)

ناداني ممكن است چنين حرفي را بزند. يك ملت بايد از حسين بن علي عليهما السلام درس بگيرد، يعني از دشمن نترسد، به خود متكي باشد، به خداي خود توكل كند بداند كه اگر دشمن با شوكت است، اين شوكت ناپايدار است، بداند اگر جبه ي دشمن به ظاهر گسترده و قويست امام توان واقعي اش كم است.

(20)

باشند يا نه و نيز باطل محكوم به شكست است.

آنچه مبناي امويان بود و بر همان مبنا حكومتشان را بنا كردند، اين بود كه هر كه قدرت مادي دارد پيروز است، خواه با حق همراه باشد يا نه و گر نه محكوم به شكست است؛ هر چند حق باشد.

اين دو طرز فكر كه همراه بوده و هست، از دو نوع جهان بيني نشأت مي گيرد، كسي كه جهان را در ماده خلاصه مي كند و اصالت را به ماده مي دهد، هر جا جريان طبيعت، بيشتر حضور داشت آنجا محو قدرت تلقي مي شود و در آن محور قيام و قعود و عزل و نصب و عزت و ذلت دور مي زند ولي كسي كه جهان بيني را بر اساس حقيقت هستي تنظيم كرده است، اصالت را به معنا مي دهد و در محور حق حركت مي كند، اين گروه حق محورند در قبال ديگران كه ماده محورند.

خلاصه آنكه در جهان هستي، باطل نه اثري دارد و نه دوامي، سراسر جهان بر اساسِ حكومتِ حق تنظيم شده است و نيز در جريان حكومت ها، حق باطل را سركوب مي كند و سخن مؤمنان جنگجو نيز همين است، «كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَة غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَة بِإِذْنِ اللَّه». (25) بر اين مبنا اگر حق با كسي بود، وي از تنهايي يا كمي ياري كننده وحشتي ندارد، بلكه همه ي تلاش او در اين خلاصه مي شود كه حق را بشناسد و نيز در شناخت حق محقق باشد، نه مقلد و پس از شناخت حق به خود حق، متصف و متحقق شود اگر متحقق به حق شد، يقينًا ثابت و پيروز است و هرگز شكست نمي خورد و بايد از باطل بپرهيزد

و پس از شناخت باطل، قهرًا آن را سركوب خواهد كرد.

تفكر مردان حق اينست كه جهان در محور طبيعت خلاصه نمي شود و نيز اگر بطلاني است فقط در قلمرو حركت و ماده است اما كساني كه مي گويند «ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا و ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْر» (26) محصول معرفت شناسي حسي و تجربي آنها اينست كه جهان آفرينش جز ماده و طبيعت چيز ديگري نيست. (27)

مسلك است، چنانكه ظالم هم اموي صفت است هر چند كه زمزمه، «يا حسين عَلَيْهِ السَّلَام» بر لب داشته باشد.

(28)

دو گونه عزاداري فرق وافر است! زيرا محصول يكي، تعزيت براي حضرت امام حسين عَلَيْهمُ السَّلَام است و نتيجه ديگري تسليت براي خود هر چند ممكن است بهانه قرار دادن واقعه جانسوز كربلا هم بي اثر نباشد.

(42)

حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و 50 نفر را بگرياند، پاداش او بهشت است و هر كس درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و 30 نفر را بگرياند، پاداش او بهشت است.

حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و 20 نفر يا 10 نفر و يا يك نفر را بگرياند، پاداش او بهشت خواهد بود و هر كس درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و خود بگريد و يا حالت عزا به خود بگيرد، مزد او بهشت مي باشد.

(49)

سؤال نمود، پدرم اين واقعه در چه زماني است؟

پيامبر خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم فرمود:

در زماني اين حادثه واقع مي شود كه من و تو و علي عَلَيْهِ السَّلَام نيستيم، گريه حضرت فاطمه سَلَامُ اللهِ عَلَيهَا بيشتر شد و فرمود:

پدرم پس چه كسي بر حسينم گريه خواهد كرد؟ و چه كسي مجالس عزا براي پسرم بر پا مي كند؟

رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم فرمود:

اي فاطمه زنان امت من بر زنان اهل بيتم گريه مي كنند و مردان امتم بر مردان اهل بيتم گريه مي كنند و اين عزاداري را هر سال بر پا مي كنند.

(و پاداش اين عزاداري ها اينست كه) روز قيامت تو براي زنان امتم شفاعت مي كني و من هم براي مردان و هر كس از امت من بر مصيبت حسين عَلَيْهِ السَّلَام گريه كرده باشد، اين چشم روز قيامت خندان است و بشارت بر او به نعمت هاي بهشتي باد.

9 - امام جعفر صادق عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

راوي مي گويد:

ما گروهي از مردم كوفه در حضور امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام بوديم، جعفر بن عفان كه شاعر بود به محضر امام عَلَيْهِ السَّلَام او را نزديك خود قرار داد. بعد امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

اي جعفر، شاعر گفت:

بله خداوند مرا فداي شما كند.

امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

اطلاع به من رسيده كه شما شعر خوب درباره ي (جدم) امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام مي گويي؟ جعفر گفت:

بله.

امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

برايم شعر بخوان.

شاعر گفت:

من شعر خواندم، امام عَلَيْهِ السَّلَام و اطرافيان شروع به گريه نمودند، بعد امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

«يا جعفر و الله لقد شهدت ملائكه الله المقربون ههنا يسمعون قولك في الحسين عَلَيْهِ السَّلَام و لَقَدْ بَكَوْا كَمَا بَكَيْنَا و

اكثر و لقد اوجب الله تعالي لك يا جعفر في ساعته الجنه باسرها و غفرالله لك.

فقال عَلَيْهِ السَّلَام:

يا جعفر أَلَا أَزِيدُكَ؟ قال:

نَعَمْ يَا سَيِّدِي. قال عَلَيْهِ السَّلَام:

مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْرًا فَبَكَي وَ أَبْكَي بِهِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ غَفَرَ لَه». (51)

اي جعفر به خدا قسم، فرشتگان مقرب خداوند اينجا شاهد بودند و شعر تو را درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شنيدند، همان طوري كه ما گريه كرديم، فرشتگان هم گريستند بلكه آنها بيشتر از ما گريه كردند و خداوند پاداش تو را بهشت كامل قرار داد و گناهانت را بخشيد.

بعد امام عَلَيْهِ السَّلَام به جعفر فرمود:

مي خواهي ثواب بيشتر برايت بيان كنم؟

جعفر گفت:

بله.

امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:

هر كس درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و بگريد و بگرياند خداوند بهشت را بر او واجب خواهد نمود و گناهانش را مي بخشايد.

الآمال / شيخ عباس قمي / انتشارات هجرت / چاپ يازدهم.

اَمَالِي شيخ مفيد / محمد بن محمد بن نعمان عكبري بغدادي / بنياد پژوهشهاي اسلامي / آستان قدس رضوي / 1364.

حماسه و عرفان، صص 311 - 312.

(29) - انفال / 24.

(30) - حماسه حسيني، ج 1، صص 187 - 189، آيين عزاداري، صص 35 - 43.

(31) - صحيفه ي نور، ج 10، ص 31.

(32) - توبه / 8.

(33) - شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني، ص 249.

(34) - همان، ص 247.

(35) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 195 و شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني، ص 247.

(36) - همان، ص 247.

(37) - همان، ص 247.

(38) - همان، ص 247.

(39) - همان، ص 247.

(40) - فلسفه شهادت و عزاداري، صص 113 - 114.

(41) - همان، ص 115.

(42) - شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني، ص 234 و آيين عزاداري، صص 43 - 47.

(43) - بِحارالاَنْوار ج 44 ص 287

(44) - منتهي الآمال وداع حضرت عَلَيْهِ السَّلَام با اهل بيت خويش

(45) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 282.

(46) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 278.

(47) - اَمَالِي، شيخ مفيد، مجلس 22، ح 5.

(48) - اَمَالِي، شيخ مفيد، مجلس 40، ح 3.

(49) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 282.

(50) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 293.

(51) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 283.

و ره يافتي به حكمت و اهداف قيام عاشورايي حسين بن علي و همه يارانش مي شود؟پس از بيان شواهد تاريخي و روايي و بررسي تأثيرات اجتماعي عزاداري به اين نكته خواهيم رسيد كه همان گونه كه حادثه عاشورا نقش تعيين كننده اي در روشن شدن راه هدايت مردم داشته است، بزرگداشت و يادآوري آن خاطره جاويد موجب مي گردد كه جامعه بشري به ويژه اسلامي در الگو پذيري از آن راهيان نور بكوشند و جامعه از بركات و ثمرات فردي و اجتماعي آن بهره مند گردند.

تاريخ داراي اثرهاي مفيد و ارزشمندي بوده است ازجمله:1 - احيا و زنده داشتن نهضت عاشورا موجب زنده نگه داشتن و ترويج دائمي مكتب قيام و انقلاب در برابر طاغوت هاست و تربيت كننده و پرورش دهنده روح حماسه و ايثار است.2 - عزاداري نوعي پيوند محكم عاطفي با مظلوم انقلاب گر و اعتراض به ستمگراست و به تعبير استاد شهيد مطهري: «گريه بر شهيد شركت در حماسه اوست.»3 - زنده نگه داشتن عاشورا سبب مي شود گذشت قرون نتواند ميان پيوند روحي جامعه و مكتب، جدايي ايجاد نمايد، و سبب مي شود، امت اسلام از تأثيرات و انحرافات دشمنان در امان باشند و مكتب را در پيچ و خم روزگار از تصرف ها و بدعت ها محافظت نمايد و از همين رو است كه استعمارگران براي نابودي ملت هاي اسلامي مي كوشند تا رابطه آنان را با تاريخ پر افتخار صدر اسلام قطع نمايند تا با ايجاد خلا، زمينه القاي فرهنگ خود را فراهم آورند.آنچه تاكنون به قلم آمد، گوشه اي از آثار اجتماعي عزاداري بر امامان: به ويژه سيدالشهدا است، فلسفه هاي سازنده و تربيتي بسياري دارد كه برخي از آن ها عبارتند از:1 - الهام روح انقلاب، آزادگي، شهادت طلبي، ايثار و حقيقت جويي؛2 - پيوند عميق عاطفي بين امت و الگوهاي راستين؛3 - آشنايي توده هاي مردم با معارف ديني؛4 - پالايش روح و تزكيه نفس.

الذكر.» هرگاه به باغ هاي بهشت برخورد كرديد، در آن حاضر شويد. سؤال كردند كه باغ هاي بهشت چيست؟ فرمود: مجالس ذكر و اجتماعاتي كه در آن ها ياد خدا و اهل بيت و امام حسين زنده شود.امام رضا (ع) نيز فرمودند: «من جلس مجلسا يحيي فيه امرنا لم يمت قلبه يوم يموت القلوب.» هر كسي كه در مجلسي شركت كند كه امر ما در آن زنده مي شود، دلش در آن روزي كه دل ها مرده است، نمي ميرد.حضرت امام خميني 1 در اين باره مي فرمايد:«الان هزار و چهارصد سال است كه اين منبرها، با اين روضه ها و با اين مصيبت ها و با اين سينه زني ها ما را حفظ كرده اند.»با توجه به آنچه بيان شد، ضرورت برگزاري مجالس سوگواري روشن است. دلالت آميزتر از آنچه بيان شد، فوايد اين مجالس است:

امام حسين (ع) نيز همين رسالت را، دارا هستند كه در جهاني كه نظام هاي سرمايه داري، با ترويج فرهنگ خويش دست و پاي انسان ها را با غل و زنجيرِ شهوت و هواهاي نفساني بسته است، و سبب خلا معنويت در زندگي امروز انسان شده مجالس حسيني باعث بيداري و رهايي انسان از قيد شهوت ها گردد. آنچه در اين مجالس رخ مي دهد، چيزي جز معنويت و جلا دادن به روح هاي خسته نيست.

در نتيجه رسيدن به اهداف امام حسين (ع) و شناخت شخصيت آن حضرت، بدون اراده، تأثيري عميق در دل خواهد گذاشت.اگر نظر روان شناختي به انسان بيفكنيم، خواهيم ديد دو عامل عمده در رفتار آگاهانه ما مؤثرند:1 - عامل شناخت و معرفت: وقتي انسان مطلبي را بفهمد و بپذيرد، قطعاً شناخت در رفتار او تأثير بسزايي خواهد گذاشت و عملي ماندگار خواهد بود كه مبتني بر شناخت حقيقي باشد.2 - عامل احساسات و تمايلات: شايد عامل ديگري كه در رفتار ما بيشتر از شناخت تأثير دارد، عامل انگيزه و به تعبير ديگر احساسات، تمايلات، گرايش ها و ميل ها باشد.هرگاه رفتار انسان ها را تحليل مي كنيم در مي يابيم كه عامل اصلي در برانگيختن انسان نقش اساسي داشته است كه عامل انگيزه و تمايل و احساسات است. بعد از شناخت ِ حركت ِ سيد الشهداء (ع) و نقش مهم آن در سعادت انسان ها، متوجه مي شويم كه تنها شناخت، حركت آفرين نيست، اما به ياد آوردن آن خاطره در مراسم سوگواري مارا به پيمودن راه آنان و الگو قرار دادن آنان وا مي دارد.براي روشن شدن اثر تجسم در عمل به اين نكته دقت كنيم: وقتي خداوند به موسي فرمان داد: (و واعدنا موسي ثلاثين ليله) اراده و وعده خدا اين بود كه موسي سي شب در كوه طور با خدا مناجات كند ولي دوباره با جمله (و اتممناها بعشر)، ده روز ديگر به آن افزوده شد. مردم از اين ده روز خبر نداشتند و سامري از اين فرصت استفاده كرد و آن گوساله را ساخت و مردم را به پرستش آن دعوت كرد و گفت: (هذا الهكم و اله موسي) اين خداي شما

و موسي است، بسياري از بني اسرائيل به حرف هاي هارون گوش نكرده و در مقابل گوساله سجده نمودند. خداوند به موسي وحي كرد كه در ميان قومت چنين واقعه اي رخ داده است. بعد از گذشت ده روز موسي برگشت و تا ديد مردم گوساله مي پرستند، عصباني شد. به گونه اي كه الواح را به كناري پرتاب كرد:(و القي الالواح و اخذ برأس اخيه يجره اليه) الواح را به كناري انداخت و سر برادرش - هارون - را گرفت و با عصبانيت به سوي خود كشيد و او را بازخواست كرد: چرا اجازه دادي مردم گمراه شوند؟»منظور توجه به اين نكته است، وقتي وحي آمد كه اي موسي قومت گوساله پرست شده اند، آثار غصب در او ظاهر نشد، اما زماني كه بازگشت و ديد كه آنان گوساله مي پرستند، برآشفت و نتوانست تحمل نمايد.مراسم سوگواري سبب گريستن و باعث تحريك ِ احساسات مي شود، به گونه اي كه دانستن و خواندن چنان اثري ندارد. بنابراين تنها بحث و بررسي عالمانه واقعه عاشورا نمي تواند، نقش عزاداري را ايفا كند، بلكه بايد در اجتماع صحنه هايي به وجود آيد كه احساسات مردم را تحريك نمايد.

القلب؛ از نشانه هاي بدبختي و شقاوت، جمودِ چشم و قساوت ِ دل است.»بنابراين تجسم مظلوميت كساني كه مورد علاقه انسان هستند، بلكه به ياد آوردن خاطره حماسه عاشورا، عواطف انسانهايي را كه فطرتي پاك داشته باشند، تحت تأثير قرار مي دهد، زيرا دريافت بدي ظلم و خوبي عدالت امر عقلي و فطري است. در نتيجه تشكيل مجالس عزاداري ريشه در فطرت انسان دارد.

اشك جلوه گر مي شود. گريه شوق يكي از جلوه هاي زيبايي احساس و دلدادگي ِ روحي انسان است. مادري كه پس ازسال ها فراق، فرزند خويش را به آغوش مي كشد و عاشقي كه پس از فراق به وصال معشوق دست مي يابد، شادي و شوق خويش را بدون اراده با گريه ظاهر مي سازند.وقتي جعفر بن ابي طالب از «حبشه» به مدينه برگشت، پيامبر (ص) به استقبال اورفت، «و بكي فرحاً برؤيته؛ و از شوق ديدارش گريست.»قرآن درباره برخورد روحي مؤمنان هنگامي كه وحي را مي شنوند، مي فرمايد:(واذا سمعوا ما انزل الي الرسول تري اعينهم تفيض من الدمع مما عرفوا من الحق)؛ چون آنچه به پيامبر (ص) نازل شده بشنوند، مي بيني بر اثر آن حقيقتي كه شناخته اند، اشك از چشم هايشان سرازير مي شود.و امام علي (ع) درباره شوق به بهشت مي فرمايد:«من بكي شوقاً الي الجنة اسكنه اللّه فيها و كتب له امانا من الفزع الاكبر؛ كسي كه براي اشتياق ِ بهشت گريه كند، خداوند متعال او را در آن جا اسكان مي دهد و سند امان و مصونيت او از وحشت و اضطراب بزرگ قيامت، مقدر مي كند.»سپس امام به اشك ِ شوق ِ مؤمناني كه درباره آن ها و حقانيت آنان آيه نازل شده است، توجه مي دهد و آن را مي ستايد.4 - گريه رحم، دلسوزي و غم و اندوه در سال هشتم هجرت، ابراهيم فرزند رسول خدا (ص) از دنيا رفت. پيامبر (ص) گريست. به حضرت گفتند: يا رسول اللّه (ص) آيا شما هم براي فرزند خود گريه مي كنيد؟ حضرت در جواب فرمودند:«ليس هذا بكاء، انما هذا رحمة، ومن لا يرحم لا يرحم، اين گريه نيست بلكه رحمت است و هر كس رحم نكند، مورد رحم نيز واقع نمي شود.»و نيز در همين

باره آمده است كه آن كودك در آغوش پيامبر (ص) بود كه جان مي داد، حضرت خطاب به او فرمود:«انا بك لمحزونون، تبكي العين، و يدمع القلب، ولانتول ما يسخط الرب؛فرزندم! ما براي تو غمگين هستيم، دل مي سوزد و چشم اشك مي ريزد، ولي ما چيزي راكه سبب نارضايتي خدا شود به زبان نمي آوريم.» اين سخنان شاهدي محكم بر اين نكته است كه هنگام غم، به طور طبيعي قلب مي سوزد و اشك از ديدگان جاري مي شود.بنابراين سوختن در فراغ دوستان و يا خويشان امري فطري است كه درجات آن متفاوت است. قرآن وقتي داستان مؤمنان مجاهدي را بازگو مي كند كه رسول خدا (ص) به سبب عدم توانايي مالي از اعزام آنان به جبهه جنگ خودداري كرده بود، مي فرمايد:(تولوا و اعينهم تفيض من الدمع حزنا الا يجدوا ما ينفقون)؛ آنان در حالي كه بر مي گشتند، اشك از چشمانشان جاري بود كه چرا چيزي براي انفاق در راه خدا نيافته اند.بنابراين گريه امري فطري و طبيعي است كه نمي توان كسي را به سبب آن سرزنش نمود، مگر اينكه گريه در جايگاه خودشان نباشد. افزون بر اين ها كسي نمي تواند شيعيان را به دليل سوگواري بر امامان خويش سرزنش نمايد، زيرا گريه سابقه اي ديرينه دارد.

بخشنده است. حضرت ابراهيم هنگامي كه همسر وفرزندش اسماعيل را در سرزميني چون مكه بي آب و علف تنها گذاشت، وقت خداحافظي بسيار گريست.و قرآن مي فرمايد كه حضرت يعقوب در فراق فرزندش شب و روز آرام نداشت،آنقدر به ياد يوسفش گريست تا نابينا گشت و چشمانش سفيد شد:(و تولي عنهم و قال يا اسفي علي يوسف و ابيضت عيناه من الحزن فهو كظيم)؛و از آنها رو برگرداند و گفت: «افسوس بر يوسف» و چشمان او از اندازه سفيد شد، اما خشم خود را فرو مي برد.»(قالوا تاللّه تَفْتَؤا تذكر يوسف حتي تكون حرضاً او تكون من الهالكين)؛ گفتند:به خدا قسم تو آن قدر از يوسف ياد مي كني تا در آستانه مرگ قرار مي گيري و هلاك مي شوي.در مقابل يوسف ِ پيامبر نيز وقتي با توطئه همسرِ عزيزِ مصر بر سر دو راهي ِ آلوده دامني و به زندان افتادن، اسارت را پذيرفت، در زندان به سبب دوري از پدر، به قدري گريه كرد كه به فرموده امام صادق (ع) ساير زندانيان ناراحت شدند و از او خواستند كه يا شب گريه كند يا روز، تا آنان در يكي از اين دو زمان به آسايش و استراحت بپردازند. اين شواهد نشانگر اين نكته است كه گريه و عزاداري به دليل دوري و از دست دادن عزيزي محبوب، سابقه اي ديرين دارد و مورد نهي و نكوهش نيست، بلكه پيامبران الهي نيز به گونه اي آن را ابراز كرده اند.

نمي كند.قرآن كريم اين نكته را به روشني تبيين مي كند و درباره قومي از بني اسرائيل مي گويد: (فما بكت عليهم السماء والارض وما كانوا منظرين)؛ نه آسمان بر آنها گريست و نه زمين و نه به آنان مهلت و فرصت داده شد.اين جمعيت ارزش و پايگاه اجتماعي خويش را از دست داده بودند، و ممكن است بر اساس تفاسير، منظور اهل آسمان و زمين هستند و اين آيه نشان مي دهد كه مردم براي كسي اشك مي ريزند كه خويش را ساخته و بر پايه مباني ِ انساني زندگي كرده باشند.اين دستاورد در سخنان و وصيت هاي حضرت علي (ع) يافت مي شود: «يا بني عاشروا الناس عشرة ان غبتم حنوا اليكم و ان فقدتم بكوا عليكم...» حضرت مي فرمايند:«اي فرزندانم با مردم به گونه اي رفتار كنيد كه اگر از ميان آنان غايب شديد، خواهان و مشتاق ملاقات شما باشند و اگر از ميانشان رفتي براي شما گريه كنند.»اين سخن به خوبي روشن مي كند كه زندگي انسان ها دو گونه است، برخي طوري زندگي مي كنند كه مردم به طور طبيعي از آنان مي گويند و حسرت ملاقاتشان را به دوش مي كشند. ولي برخي با عصيان گري و تباهي سبب مي شوند كه مردم يادي به نيكي ازآن ها ننمايند.اكنون كسي چون امام حسين (ع) كه داراي بزرگ ترين و با فضيلت ترين صفات انساني و الهي است، در مقطعي از زمان به گونه اي منحصر به فرد به شهادت مي رسند و اين جان نثاري نيز براي خويشتن نبوده، بلكه براي رساندن رسالت خويش و محفوظ ماندن دين خدا بوده است. آيا كسي كه فطرتي پاك دارد، مي تواند در مقابل اين حماسه بزرگ ساكت بنشيند و اين خواسته دروني خويش را ظاهر نسازد؟

روي زمين مي اندازند و اموال او را به غارت مي برند وزنان و فرزندانش را اسير مي كنند و در شهرها مي گردانند. سرهاي آنان را روي نيزه ها نصب مي نمايند و بر سر بازارها طواف مي دهند. كودكان ايشان را تشنگي هلاك مي كند و بزرگانشان را پوست بدن ايشان در هم مي خشكد. اگر استغاثه بنمايد كسي به داد ايشان نرسد و هيچ كس آن ها را پناه نمي دهد. چون اين سخنان را شنيد، حضرت موسي به شدت گريست.بنابراين گريه براي امام حسين (ع) از ابتداي عالم وجود داشته و انبياء الهي نيزبراي آن حضرت گريسته اند.

گريه انبياء الهي و اوصياء و امامان شيعه در احاديث فراواني به اين نكته تأكيد شده است كه فرشتگان، خورشيد، بلكه همه ذرات عالم و جن و انس بر آن امام بزرگوار (ع) گريه كرده و مي كنند.بنابراين همان گونه كه در برخي احاديث ِ ياد شده نيز گذشت، خداوند متعال براي عزاداران عاشورا ثواب بسياري همانند بخشش گناهان قرار داده است و اين خود مي تواند سبب عزاداري و واسطه قرار دادن آن حضرت براي توبه كردن و پذيرش در درگاه الهي گردد.

BP260 /ر6ف8 1387

رده بندي ديويي : 297/74

شماره كتابشناسي ملي : 1712496

و آن روز را ماتم گرفته و مقتل خوانده و قصيده هايى براى نوحه انشاء مى كنند...».

ما در اين كتاب به بررسى و پاسخ به اين موضوع از نظر عقل و ديدگاه عقلا و قرآن و روايات و سيره صحابه و بزرگان مى پردازيم.

على اصغر رضوانى

جنبه اعلام دينى و نشر دين و گسترش نور خداوند به كار مى رود.

در اين كلمه جنبه ديگرى نيز وجود دارد كه همان بُعد إعلا و سرافرازى است. اين بُعد گرچه در ماهيت كلمه «شعائر» يافت نمى شود، ولى در ماهيّت متعلّق شعائر وجود دارد.

نتيجه اين كه: شعائر همان نُسك و اعمال حجّ من حيث هو نيست، آرى نُسك و اعمال حجّ را مشاعر گويند؛ زيرا در آن ها جنبه اعلامى وجود دارد. و به تعبير ديگر شعائر، دين خدا نيستند، بلكه شعائر اشاره به جنبه اعلاى دين خدا دارد.

آن ها نماز به جا آورده است. به اين كه در آن مكان ها حاضر شده و از آن ها تبرّك جوييم.

5 - برپايى شعائر حسينى عليه السلام و اقامه مجالس عزا و روضه خوانى در يادبود اولياى الهى و ذكر مصايب آنان.

6 - خواندن دعاها و ذكرهاى دسته جمعى و به صورت مشترك، به نيّت برپايى شعائر دينى.

براى اثبات رجحان برپايى مراسم است؛ زيرا به طور صريح دلالت بر محبوبيّت و رجحان تعظيم شعائر الهى به طور عموم دارد.

3 - «وَ الْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ»؛(10) «و شترهاى چاق و فربه را [در مراسم حج براى شما از شعائر الهى قرار داديم؛ در آن ها براى شما خير و بركت است.»

در اين آيه «من» تبعيضيه به كار رفته است كه دلالت دارد بر اين كه شترهاى قربانى در ايام حج نيز از جمله شعائر الهى به حساب مى آيد.

4 - «إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتِ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاجُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا»؛(11) «صفا و مروه از شعائر [و نشانه هاى ]خداست؛ بنابراين، كسانى كه حجّ خانه خدا و يا عمره انجام مى دهند، مانعى نيست كه بر آن دو طواف كنند؛ [و سعى صفا و مروه انجام دهند. و هرگز اعمال بى رويه مشركان، كه بت هايى بر اين دو كوه نصب كرده بودند، از موقعيّت اين دو مكان مقدّس نمى كاهد].»

5 - «فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ»؛(12) «و هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد خدا را نزد مشعرالحرام ياد كنيد.»

اين آيه نيز درصدد بيان شعائر دينى با لفظ مشعر شده است.

ب) آيات مشابه

نوعى ديگر از آيات است كه اشاره به شعائر دينى كرده، ولى لفظى غير از لفظ «شعائر» در آن به كار رفته است.

1 - «وَ أَذِّنْ فِى النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالاً وَ عَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ * لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِى أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَ أَطْعِمُوا الْبَآئِسَ

الْفَقِيرَ * ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ * ذَلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ»؛(13) «و مردم را دعوت عمومى به حج كن، تا پياده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو بيايند. تا شاهد منافع گوناگون خويش [در اين برنامه حيات بخش باشند]؛ و در ايام معينى نام خدا را، بر چارپايانى كه به آنان داده است، [به هنگام قربانى كردن ببرند؛ پس از گوشت آن ها بخوريد و بينواى فقير را اطعام نماييد. سپس بايد آلودگى هايش را برطرف سازند؛ و به نذرهاى خود وفا كنند، و بر گرد خانه گرامى كعبه طواف كنند. [مناسك حج اين است؛ و هر كس برنامه هاى الهى را بزرگ دارد، نزد پروردگارش براى او بهتر است.»

علما و مفسرين ذيل آيه فوق را كه اشاره به تعظيم حرمت هاى الهى شده، داخل در برپايى شعائر الهى كرده اند؛ زيرا مطابق قاعده همان گونه كه مى توان استدلال به ادله اى كرد كه عنوان خاصى در آن وارد شده، همچنين مى توان به عناوينى استدلال كرد كه مشابه و مشترك با آن عنوان خاص مى باشد، و اين در صورتى است كه حكم بر يك عنوان نوعى يا جنسى كلى وارد شده كه داراى افراد گوناگون است، وگرنه منجر به قياس باطل خواهد شد.

2 - «يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلاَّ أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ»؛(14) «آن ها مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند، ولى خدا جز اين نمى خواهد كه نور خود را كامل كند، هرچند كافران ناخشنود باشند.»

از آن جا كه اين آيه در سياق آيات

جهاد و دعوت به توحيد و نشر و تبليغ دين آمده، لذا مقصود از دين خدا كه دشمنان اسلام در صدد خاموش كردن آن برآمدند همان «شعائر» الهى است، كه در آيه ديگر «وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ» به آن اشاره شده است.

3 - «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ»؛(15) «[اين چراغ پرفروغ در خانه هايى قرار دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاى آن بالا رود [تا از دستبرد شياطين و هوسبازان در امان باشد] به خانه هايى كه نام خدا در آن ها برده مى شود، و صبح و شام در آن ها تسبيح او مى گويند...».

اين آيه با ملاحظه آيات قبل آن، از جمله آيه «نور» دلالت دارد كه مقصود از «فِي بُيُوتٍ...» خانه هايى است كه در آن ها نور خداست، و مراكزى است كه مصدر و منبع پرتوافكنى نور دين و محلّ هدايت و شريعت است.

خداوند متعال اراده كرده اين خانه هاى نورى ترفيع و تكريم شود. و نيز سزاوار است كه به طور مداوم محلّ ذكر خدا و عبادت و طاعت حضرت حق باشد.

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه خداوند اراده كرده تا هر محلى كه متكفّل بيان احكام دين اسلام و تعاليم آسمانى است كه از آن به نور خدا تعبير شده، تعظيم و تكريم شود. و نيز استفاده مى شود كه «شعائر» اختصاص به بابى خاص ندارد؛ يعنى مختص به مناسك حجّ يا عبادات معهود نيست، بلكه شامل هر چيزى مى شود كه در آن نشر احكام دين است، و نيز هر موضوعى را كه در آن بيان و تبليغ معارف اسلامى است در بر مى گيرد.

4

- «وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِىَ الْعُلْيَا وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»؛(16) «و خداوند گفتار [و هدف كافران را پايين قرار داد [و آنان را با شكست مواجه ساخت و سخن خدا [و آيين او ]بالا [و پيروز] است و خداوند عزيز و حكيم است.»

توجيه اين آيه بدين قرار است كه از اين آيه استفاده مى شود، هرچه بازگشتش به اعلاى كلمة اللَّه و نابودى كلمة الكفر است از اغراض شرع و از مقاصد دين به حساب مى آيد.

5 - «وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً»؛(17) «و خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان تسلّطى نداده است.»

در اين آيه مباركه اشاره به بُعد ديگرى از حقيقت «شعائر» شده است، و آن جنبه ازدياد سربلندى و عزّت اسلام و مسلمين است. و بُعد ديگر آن كه قاعده شعائر دينى بر آن دلالت دارد جنبه اعلاى كلمة اللَّه و اعزاز كلمه مسلمين است.

را اخذ مى كنيم وگرنه به همان معناى عرفى آن اخذ مى نماييم.

ج) وجود اشيا بر دو نحو است: يكى وجود تكوينى و ديگرى وجود اعتبارى؛ مثلاً عناوين اغلب معاملات؛ از قبيل بيع، اجاره و... وجودشان اعتبارى است.

در مورد كلمه «شعائر» كه به خدا يا دين اسلام اضافه مى شود نيز مطلب از اين قرار است؛ زيرا معناى حقيقى و اصلى كه در كلمه «شعائر» اخذ شده همان اعلام و انتشار است. و از آن جا كه شارع مصداق خاصى براى آن به طور خصوص تعيين نكرده است لذا آن را در زمينه اوّل و دوّم بر حال خود باقى مى گذاريم؛ يعنى باقى بر معناى عرفى نموده و درباره كيفيت وجود آن در خارج به عرف متشرعه واگذار مى كنيم.

و از طرفى ديگر، از آن جا كه «شعائر دينى» علامت و نشانه اى بر امور ديگر است، گرچه فى حدّ نفسه از امور تكوينى به حساب مى آيند، لذا دلالت آن ها بر معانى اعلامى اعتبارى است نه تكوينى.

در نتيجه: اين امر اعتبارى كه شارع در بيان مصداق آن در خارج دخالتى نكرده به عرف متشرعه واگذار مى شود.

نتيجه اين كه: هر موردى را كه شارع مقدّس به عنوان شعائر دينى معيّن كرده است آن را اخذ كرده و آن را يكى از مصاديق شعائر دينى مى پنداريم. ولى به مرور زمان مصاديقى پيدا مى شود كه عرف متشرعه و عقلا آن را از مصاديق حتمى شعائر دينى به حساب مى آورند، و در عمل به آن هيچ محذورى نمى بينند، آن ها نيز به طور قطع داخل در عموم ادله تعظيم شعائر الهى خواهد بود.

همانند وهابيان شبهات و اشكالاتى وارد شده است كه در اين مبحث به آنها مى پردازيم:

1 - ضرورت جعل از جانب شارع!!

مى گويند: هر شعارى كه قرار است از جانب دين برپا شود بايد از جانب شارع، جعل و تشريع شده باشد وگرنه بدعت و ضلالت و افتراء بر خداوند است.

پاسخ

با بياناتى كه قبلاً به آن ها اشاره شد، ديگر جايى براى اين اشكال باقى نمى ماند، زيرا:

اولاً: جعل و تشريع شارع بر دو نوع است: جعل خاص و جعل عام، به جعل خاص تمسّك كرده و در موارد جعل عام و كلى هر مصداقى را كه شارع مشخص كرده، به آن اخذ مى كنيم و در مواردى كه شارع از آن ها اسمى نبرده، ولى عرف متشرعه آن را پذيرفته است به آنها نيز عمل مى نماييم.

ثانياً: در بحث اصول اشاره شده كه شارع اگر امر به فعل كلّى كند؛ مثل امر به نماز، و در به جا آوردن آن قيدى نياورد، انسان مخيّر است كه مصداق آن را به هر نحوى كه مانع شرعى ندارد انجام دهد. مثلاً نماز را در هر زمان و مكانى كه محذور شرعى ندارد انجام دهد. در مورد تعظيم شعائر دينى نيز حكم از اين قرار است.

2 - لزوم تفويض شريعت

مى گويند: اگر شارع مقدّس امر شعائر را به عرف متشرعه واگذار كند در نتيجه لازم مى آيد كه امر شريعت به آنان تفويض شده باشد، و اين نوع تفويض باطل است.

پاسخ

تطبيق كلّى بر مصداق جديد، تفويض در دين به حساب نمى آيد. آن وقتى تفويض است كه اصل حكم كلّى نيز از ناحيه عرف به دست آمده و به او تفويض شده باشد.

به بيانى

ديگر، عناوين ثانوى بر دو قسم اند:

الف) عناوين ثانوى در ناحيه حكم؛ كه ملاكشان ثانوى است و لذا حكمشان نيز ثانوى است؛ از قبيل عنوان ضرر، حرج، نسيان، اكراه، اضطرار و...

ب) عناوين ثانوى در ناحيه موضوع؛ كه عبارت است از حالاتى كه بر موضوع عارض مى شود نه حكم. اين حالات عارضى ملاكشان ثانوى نيست بلكه ملاك و حكم آنها اوّلى است، و تنها موضوعش ثانوى است؛ از قبيل: مصاديق احترام به پدر و مادر و ميهمان كه ملاك و حكم آنها اوّلى است، ولى موضوع آنها ثانوى است يعنى بر موضوع حكم حالت هاى گوناگون عارض مى شود. در اين مورد خاص مى گوييم: احترام، حكم اوّلى است كه عقل و شرع بر آن حاكم است، ولى مصاديق جديد و حادث از احترام كه در بين مردم مرسوم است، حالات جديدى است كه در موضوع حكم پديد مى آيد كه امر آن به عرف واگذار شده مادامى كه منع شرعى خاص بر آن مترتب نشود.

3 - لزوم تحليل حرام و تحريم حلال!!

مى گويند: اگر شارع مقدس امر شعائر و رسوم دينى را به عرف واگذار كند، منجر به تحليل حرام و تحريم حلال خواهد شد؛ زيرا عرف به جهت آن كه معصوم نيست گاهى چيزى را كه حرام است حلال دانسته و گاهى بالعكس كارى را كه حلال است حرام مى پندارد.

پاسخ

تحليل حرام و تحريم حلال اگر به اين معنا است كه مكلّف و متشرعه فعل مصداقى خارجى را بدون هيچ دليل و مدركى حلال و مصداقى را نيز حرام كند، اين كار منجر به تحريم حلال و تحليل حرام مى شود، و در اين صورت اعتراض فوق وارد است، ولى

اگر اين عمل با استناد به دليل شرعى ولو عام باشد هيچ اشكالى بر آن مترتب نيست؛ زيرا محلِّل و محرِّم، مدرك و دليل شرعى است، و كار انسان مكلف تطبيق بر مصاديق است.

4 - بازى با ثوابت شريعت!!

و نيز مى گويند: اگر جعل شعائر و برپايى آن ها به عرف واگذار شود منجرّ به عبث كارى و بازى با ثوابت شريعت مى شود، زيرا موقعيت ها مختلف است.

پاسخ

در مورد اين اشكال مى گوييم: محذورى را كه اشكال كننده از آن خوف دارد توسعه شريعت و گسترش آن است، اين امرى است كه خود آيات قرآن به آن اشاره دارد.

خداوند متعال مى فرمايد: «... وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ»؛ «خداوند اراده كرده كه نور خود و دين و شريعتش را گسترش داده و منتشر سازد.» و نيز مى فرمايد: «... وَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِىَ الْعُلْيا»؛ «خداوند اراده سرافرازى دين و آيين خود را نموده است.»، و برپايى مصاديق الهى از قبيل توسعه در اعلاى كلمة اللَّه و تتميم نور الهى است كه خداوند به نحو كلّى آن را اراده كرده است. و اگر مقصود از توسعه دين و شريعت، تغيير و تحوّل حتى در ثوابت آن دو است، اين امر شكّى در بطلانش نيست، و مى دانيم كه تطبيق عنوان كلّى شعائر دينى بر موضوعات جديد و مصاديق مختلف از قسم توسعه دين در ثوابت آن نيست.

5 - تعميم به تمام موارد

مى گويند: اگر قرار باشد كه برپايى شعائر به مردم واگذار شود چه فرقى بين ابواب و موارد مختلف است؟ چرا در ابواب ديگر؛ مثل نماز، روزه، حجّ، زكات، خمس و ابواب ديگر، عرف و متشرعه حقّ دخالت نداشته باشند و هركس يا گروهى

براى خود شرط و قيدى در آن ها نگذارند و آن حقيقت را با قيود و شرايط خاص به خود به عنوان شعار دينى معرّفى كنند؟

پاسخ

فرقى است بين قاعده توقيفى بودن امور و بين بحث اصولى از حقيقت شرعيه و حقيقت لغويه؛ در موردى كه عنوان حقيقت شرعى است قاعده توقيفى بودن امور به تمام معنا جارى مى شود، به خلاف مواردى كه شارع در عناوين و معانى آنها تصرّفى نداشته و معناى لفظ را بر حقيقت لغوى آن باقى گذارده است، كه در اين موارد شارع مقدس هنگام تشريع و تقنين حكم، عنوان و معنا را بر اطلاق و كليّت خود باقى گذارده است؛ مثلاً در مورد امر شارع به نيكى به پدر و مادر، حقيقت شرعى از خود به جاى نگذاشته است، و براى اين تكليف خصوصيات و جزئيّات معيّن نكرده است، لذا آنچه بر انسان واجب است انجام هر كارى است كه آن عنوان نيكى به پدر و مادر تحقّق پيدا كند، زيرا شارع اين عنوان را تحديد نكرده و بر معناى لغوى آن باقى گذارده است.

بر خلاف آن مواردى كه شارع از خود حقيقت شرعى به جاى گذارده است؛ مانند نماز، حجّ، اعتكاف، روزه و ديگر موضوعات عبادى، كه در اين موارد ما نمى توانيم از خود قيود و شرايطى اضافه كنيم، بلكه در اجزا و شرايط تا روز قيامت بايد تابع شرع باشيم، گرچه در خصوصياتى كه از ماهيّت عمل خارج است، خود را مختار مى بينيم، مثل آن كه نماز را در كدام مكان بخوانيم، مگر آن كه منع شرعى خاص رسيده باشد كه در اصول از آن به تخيير عقلى تعبير

مى شود.

6 - هتك حرمت مبانى اسلام و اركان شريعت!!

مى گويند: در صورتى كه امر شرايع دين به مردم واگذار شود، باعث هتك حرمت و اسائه ادب به مبانى اسلام و اركان شريعت خواهد شد و نيز با مضامين شامخ و تعاليم عالى اسلام سازگارى ندارد.

پاسخ

هتك در لغت به معناى پاره كردن ستر و امر پوشيده را گويند.(18) و در مورد دين مقصود به آن كشف نقاط ضعف مسلمين است.

در مورد اشكال فوق مى گوييم: واگذارى شريعت در امور و تكاليف توقيفى به مردم موجب هتك حرمت دين و شريعت و استهزا و اسائه ادب به مبانى اسلام و اركان شريعت خواهد بود، ولى در عناوينى كه حقيقت شرعى از ناحيه شارع ندارد، امر مصداق و تطبيق كلّى آن بر افراد خارجى به دست متشرعه و عرف مردم واگذار شده است.

7 - ضررى بودن برخى از شعائر!!

مى گويند: اقامه برخى از شعائر منجرّ به ضرر بر اسلام يا مسلمين خواهد شد، خصوصاً شعائر حسينى عليه السلام كه برپايى آن همراه با تحمّل ضررهاى فراوانى است. و مطابق دستورات شرع مقدس دفع ضرر به هر درجه اى كه باشد واجب است.

پاسخ

در مورد شعائر دينى كه عنوان كلّى آن از عناوين توقيفى نيست بلكه از قبيل احترام به پدر و مادر غير توقيفى است تا حدّى بر مصاديق خارجى آن تطبيق مى كنيم كه منجرّ به حرمت نشود، زيرا ما به طور كلّى ادعا نمى كنيم كه هر عنوان غير توقيفى را مى توان در هر مصداقى پياده كرد، بلكه تنها بر مصداقى مى توان پياده كرد كه محقّق عنوان كلّى باشد. و به تعبير ديگر شارع آن مصداق را به خصوصه تحريم نكرده باشد،

بلكه تصريح به حلّيّت آن داشته يا داخل در اصالة الحلية باشد.

8 - به استهزا كشانده شدن شريعت!!

برخى مى گويند: تفويض مصاديق شريعت به دست عرف منجر مى شود كه مردم عناوين كلّى را بر مصاديقى پياده كنند كه شريعت به استهزا كشيده شود. و از آن جا كه حفظ كيان و آبروى شريعت واجب است، در نتيجه امر تطبيق شريعت را بايد به دست خود شارع در تمام موارد واگذار كرد.

پاسخ

استهزا؛ چه از ناحيه فرقه هاى ديگر اسلامى يا از ملت ها و اديان ديگر بر چند قسم است:

الف) استهزاى باطل و غير حق:

اين نوع استهزا هيچ گونه تأثيرى نداشته و مانعيّتى ندارد؛ مثل اين كه مردم مذاهب يا اديان ديگر اعمال عبادى ما را به استهزا بگيرند. اين نوع استهزا كاشف از نقص و عيبى در مؤمنين يا در خود دين نيست.

ب) استهزاى عرفى:

اين نوع استهزا نتيجه اختلاف عرف ها و محيطهاست. شعارهاى هر قومى به جهت دلالت بر معناى بلندى وضع شده است، ولى ممكن است قومى ديگر از آن ها معناى ديگرى را برداشت كنند، ولى اين اختلاف برداشت باعث نمى شود كه آن معانى را در قومى كه اختراع كرده منع نماييم.

ج) استهزاى به جهات واقعى:

برخى از استهزاها جهات واقعى دارند، و لذا موجب هتك حرمت و استهزاى واقعى شريعت و دين است. و از آن جا كه اين دو عنوان از مصاديق و اصناف حسن و قبح عقلى است و عقل آن را درك مى كند، لذا اگر در موردى تطبيق عنوان كلّى بر مصداق منجرّ به استهزاى واقعى شد آن را تحريم مى كنيم.

سوگ اوليا خصوصاً سرور و سالار شهيدان مورد تأييد عقل و نظر عقلا است. اينك اين موضوع را از اين زاويه مورد بررسى قرار مى دهيم.

انتهجا السبل القويمة. و لاغرو فلهؤلاء الناس واقعية فطرية فى شؤون الدين»؛(20) «در آن جا هيچ گونه وحشى گرى يا تهاجم نبود و يك لحظه انضباط مردم بر هم نمى خورد. من در آن لحظه و در بين شعارها فهميدم و تا كنون هم مى فهمم كه به تمام آنچه زيبا و نيكوست و پر از زندگى است در اسلام رسيدم و يقين پيدا كردم كه تقوا و ورعى كه در نهان مردم نهفته و حماسه اى كه از آنان جوشش دارد در صورتى كه درست توجيه شود و راه محكم و صحيح خود را بپيمايد مى تواند عالم را تكان داده و در جهان تأثيرگذار باشد.»

او نيز مى گويد: «بهترين درسى كه از تراژدى كربلا مى گيريم اين است كه حسين عليه السلام و يارانش با همه وجودشان ايمانى استوار به خداوند بزرگ داشتند. اينان با عمل خود به جهانيان ثابت كردند آنجا كه حق با باطل روبه رو مى شود جمعيت زياد مهم نيست؛ زيرا پيروزى حسين عليه السلام با وجود اقليتى كه داشت باعث شگفتى همه دانايان جهان شد؛ چون نتيجه كار، پيروزى حسين عليه السلام بود».(21)

خانم ماربين فيلسوف معروف آلمانى مى گويد: «مجالس حسينى كه در استانبول تشكيل مى شود را مشاهده كرده ام كه مردم در آن جلسات به يكديگر مى گويند: همانا حسينى كه امام و هدايت گر ماست، همان كسى كه پيروى و اطاعت از او بر ما واجب است، نخواست كه پيرو يزيد شود و لذا جان و مال و اولاد و عيال خود را به جهت حفظ شرف و حسب و عظمت مقامش تقديم نمود و در عوض از خود ياد نيكى در دنيا و شفاعت و قرب و منزلت از خداى متعال را

در آخرت به جاى گذاشت و اين در حالى است كه دشمنان او خسران را در دنيا و آخرت برجاى گذاردند... آنگاه ديدم و فهميدم كه آنان به حقيقت مى دانند و به يكديگر اعلام مى دارند و مى گويند: اگر پيرو حسين عليه السلام هستيد و اهل شرف مى باشيد و داراى روحيه بزرگ منشى هستيد و افتخار را طالب مى باشيد، پس شما نيز بايد پيرو افرادى همچون يزيد نباشيد، و بر شما سزاست كه مرگ با عزت را بر زندگى همراه با خوارى ترجيح دهيد تا جاودانه شده و به سعادت آخرت نايل آييد...

آرى شيعه تمام انواع سعادت و شرف را درك مى كند. و هر كدام از آنان به دنبال عزت و افتخار هم نوعان و هم كيشان خوداند و اين همان حقيقت پيشرفت در بين ملت هاى ترقى خواه مى باشد و اين همان تعليمات حقوقى است... و اين حقيقت مفاهيم ديپلماسى ماست. ما مردم اروپا به مجرد اين كه وضعيت و حركات مذاهب ديگر را با اصول خود در تنافى و تضاد مى بينيم آن ها را به جنون و وحشى گرى نسبت مى دهيم، غافل از آنكه اگر مقصود و اهداف آن ها را دنبال كنيم پى به سياستى عقلايى مى بريم ...».(22)

«فردريك جمس» كه يك شرق شناس است درباره درسى كه از قيام امام حسين عليه السلام گرفته مى گويد: «درس امام حسين عليه السلام و هر قهرمان شهيد ديگرى اين است كه در دنيا اصول ابدى عدالت و ترحم و محبت وجود دارد كه تغيير ناپذيرند و همچنين هر گاه كسى براى اين صفات ابدى مقاومت كند و بشر در راه آن استوار نمايد، آن اصول هميشه در دنيا باقى و پايدار خواهد ماند».(23)

برخى از شعارهاى حسينى

ما

در اينجا به برخى از شعارهاى ماندگار حسينى اشاره مى كنيم؛

1 - «انّى لا أرى الموت إلاّ سعادة، و الحياة مع الظالمين إلاّ برماً»؛(24) «من در چنين شرايطى مرگ را جز سعادت و زندگى با ستمگران را جز رنج و نكبت نمى دانم.»

2 - «ليس الموت فى سبيل العزّ إلاّ حياة خالدة، و ليست الحياة مع الذلّ إلاّ الموت الذى لاحياة معه»؛ «مرگ در راه عزت جز زندگانى جاويدان نيست. و زندگانى با ذلّت جز مرگ نيست.»

3 - «ألا و إنّ الدعى ابن الدعى قد ركز بين اثنتين، بين السلّة و الذلّة و هيهات منّا الذلّة ...»؛ «آگاه باشيد كه زنازاده، پسر زنا زاده [ابن زياد] مرا بين دو چيز مخيّر ساخته است. يا با شمشير كشيده آماده جنگ شوم و يا لباس ذلت بپوشم و با يزيد بيعت كنم، ولى ذلت از ما بسيار دور است.»

4 - « «إِنَّا للَّهِ ِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» و على الاسلام السلام إذ قد بليت الأمة براع مثل يزيد»؛(25) «ما براى خدا و به سوى او رجوع خواهيم كرد. هنگامى كه امت به رهبرى مانند يزيد مبتلا است بايد با اسلام وداع كرد.»

5 - «... إنّى لم أخرج أشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً، و إنّما خرجت لطلب الاصلاح فى أمة جدّى صلى الله عليه وآله، أريد أن آمر بالمعروف و أنهى عن المنكر و أسير بسيرة جدّى و ابى على بن ابى طالب عليه السلام ...»؛(26) «من به جهت طغيان گرى و ايجاد تفرقه بين مسلمين و فساد و ظلم قيام نكردم، بلكه براى اصلاح در امّت جدّ خود خروج نمودم، مى خواهم امرِ به معروف و نهى از

منكر كرده و به سيره جد و پدرم على بن ابى طالب عمل كنم.»

انسانى در تاريخ قديم و جديد به مقدارى كه حماسه شهادت حسين عليه السلام در كربلا بهره مند شد از اعجاب و درس و عاطفه بهره مند نشده است.»

او نيز در ادامه واقعه كربلا را اين گونه توصيف مى كند: «الأولى و الرائدة و الوحيدة و الخالدة فى تاريخ الانسانية مذ وجدت و حتى تنقضى الدهور؛ اذ هى خالدة خلود الانسان الذى قامت من اجله»؛(30) «اين حماسه برترين و پيشتازترين و يگانه و ماندگار در تاريخ انسانيت است از روزى كه تحقق يافت و تا نهايت روزگار؛ زيرا اين حماسه تا انسانى وجود دارد، زنده است، انسانى كه آن حماسه به جهت او پديد آمد.»

او نيز مى گويد: «و احتل قبر الحسين الشهيد كعَلَم لايندرس، اثره فى الضمائر قبل الأرض و لم يزده كروز الليالى و الأيام الاّ رسوخ رسمه، و ما زادته اجتهادات ائمة الكفر و اشياع الضلال الاّ بروزاً و ثباتاً، فازداد اثره علواً.

و لنجل عيوننا الآن اذا كنّا فى شك من تمام هذه المعجزات التى اجترحها شهادة سيدالشهداء... لنجعلها فى كل البقاع و الأصقاع باحثين عن اىّ اثر ليزيد او معاوية او شمر، فلايمكن ان نعثر على اىّ اثر لهؤلاء، فقد اندرست آثارهم و انمحى ذكرهم، و اذا ذكروا فلأجل لعنهم و الدعاء لهم بنار حامية لاتنطفئ...

الحسين منارة هدى و فوق كلّ يمّ... الحسين طوق نجاة و فى كلّ مظلمة... الحسين قبس من نور و حق و أمام كل طاغية... الحسين ثورة لاتُبقى و لاتَذر، هوعليه السلام مل ء الأبصار و الأسماع، أمل للحائرين و المظلومين، و يلسم للمجروحين المحزونين و شفاء لكلّ علة اجتماعية و اخلاقية.

و لنر الآن أين اولئك الظالمون و أين قبورهم و كيف يذكرون...

و لنر الآن كيف يُكرم المؤمنون على اختلاف أديانهم الحسين عليه السلام و كيف يستلهمون ثورته فى قيامهم و قعودهم، فى صغائر امورهم الدنيوية و كبائرها، فنمجد اللَّه الذى كان رفوقا بعباده؛ اذ أعد لهم طوق خلاصهم و رفع أمام بصائرهم الكليلة منارة الفضيلة و الحق بشخص الحسين الشهيد.

و انّها لعبرة و درس علوى لبنى البشر كى لا يعموا بصائرهم و يصموا آذانهم عن دعوات الحق التى يرسل لها تعالى اربابها لحكمة فوق مستوى إدراكهم.

و نهضة الحسين عليه السلام هى السفينة التى عناها الرسول الكريم؛ فمن يركبها ينجو و من يتخلف عن ركوبها يغرق.

فما اجدر بالبشرية و هى تجتاز فى هذا العصر المظلم اخلاقياً و اجتماعياً و سُلطويّاً، درب آلامها، لأن تتوجه نحو منارة الحسين كيلا تضل و تتمسك بأطواق مبادئه كيلا تغرق، و تسترشد بصرخته كى تبعد عنها وحوش الضلالة و ثعابين الظلم و الإذلال.

و ما أحرانا الآن اكثر من اىّ وقت مضى، لأن نستدفئ بحرارة قتل الحسين المنبعثة من قلوبنا حارة لاتبرد أبداً، و هى حارة تستوطن قلوبنا و لاداعى للبحث عنها بعيداً عن صدورنا، فهى جزء من حرارة قلوبنا اذ كنّا مؤمنين. و لنا فى قوله الرسول الكريم: "انّ لقتل الحسين حرارة فى قلوب المؤمنين لاتبرد ابداً" دافعاً لإدراك حقيقة جوهرية لطالما تغافلنا عنها، و هى انّ حرارة قتل الحسين قد احتلت قلوبنا و امتزجت فى دموعنا...»؛(31) «قبر حسين شهيد به مانند عَلَمى كه از بين نمى رود اثر خود را در نهان ها قبل از موجوديّت كره زمين گذاشته و در گذر شبانه روز نه تنها چيزى از آن كم نشده بلكه حقيقت آن در مردم رسوخ پيدا كرده است. و كوشش هاى رؤساى كفر و پيروان

ضلالت راه به جايى نبرده و تنها بر ظهور و ثبات قبر حسين عليه السلام افزوده و روز به روز بلندمرتبه تر شده است.

چه خوب است كه امروز چشم هاى خود را باز كنيم اگر در تمام اين معجزاتى كه شهادت سيد الشهدا از خود به يادگار گذاشته شك داريم، آرى چشم هاى خود را باز كنيم و در هر كوى و نقطه اى جستجو نماييم كه آيا اثرى از يزيد و يا معاويه و يا شمر وجود دارد، هر چه تفحّص كنيم هيچ گونه اثرى از آنان نمى يابيم، آرى، آثار آنان مندرس شده و ياد آنان محو گشته است، و اگر هم يادى از آن ها مى شود به جهت لعن و نفرين بر آن ها با آتش افروخته اى است كه هرگز خاموش نمى شود...

حسين عليه السلام مناره هدايت و بالاتر از هر اقيانوسى است... حسين عليه السلام حلقه نجات و در برابر هر ظلمى وجود دارد... حسين عليه السلام مشعلى از نور و حق و مقابل هر طاغوتى است... حسين عليه السلام نهضتى است كه نه چيزى را باقى مى گذارد و نه چيزى را رها مى كند. او چشم ها و گوش ها را پر كرده و اميد كسانى است كه متحيّر شده و مظلومند، و كمك كار مجروحين محزون و شفاى هر درد اجتماعى و اخلاقى است.

خوب است كه الآن مشاهده كنيم، كجايند آن كسانى كه ظلم كردند و قبرهايشان كجاست و چگونه ياد مى شوند؟...

و نيز چه خوب است الآن ببينيم كه چگونه مؤمنان با اختلاف در اديان، حسين عليه السلام را تكريم مى كنند، و چگونه از نهضت او در قيام و صلحشان و در كوچك ترين و بزرگ ترين امور دنيوى خود از او الهام مى گيرند. و ما خدا را

به جهت مهربانى كه به بندگانش دارد تمجيد مى كنيم؛ چرا كه براى مردم راه خلاصى را آماده كرده و در مقابل چشم هاى تارشان نور فضيلت و حق را در شخصيت حسين شهيدعليه السلام بلند نموده است.

آرى، نهضت حسين عليه السلام منشأ عبرت و درس علوى براى نوع بشر است تا چشم هاى خود را نبسته و درِ گوش هاى خود را از دعوت هاى حق كه خداوند افرادى را براى آن به جهت بالا بردن سطح درك بشر فرستاده، نگيرند...

نهضت حسين عليه السلام همان كشتى است كه رسول كريم آن را قصد كرده است؛ پس هر كس آن را سوار شود نجات يافته و هر كس از سوار شدن بر آن كوتاهى كند غرق خواهد شد.

چه بسيار سزاوار است براى بشريتى كه در اين عصر تاريكى در مورد مسايل اخلاقى و اجتماعى و حكومتى مصيبت ها كشيده، به نورانيّت حسين عليه السلام رو كند تا گمراه نگردد و به حلقه هاى مبادى او تمسك كند تا غرق نگردد و از شعارهاى او بهره مند شود تا درندگان ضلالت و ظالمان و گمراهان از او دور گردند. و چه قدر الآن براى ما بيش از هر وقت ديگر لازم و سزاوار است تا حرارت شهادت حسين عليه السلام كه در قلب هايمان برافروخته را شعله ور كنيم، حرارتى كه هرگز سرد و خاموش نخواهد شد، حرارتى كه بسيار گرم بوده و در قلب هاى ما سكنى خواهد گزيد و جهتى ندارد كه دور از سينه هاى خود آن را جستجو كنيم، چرا كه ما مؤمنيم. و گفتار رسول كريم "همانا شهادت حسين عليه السلام حرارتى در قلوب مؤمنين قرار مى دهد كه هرگز خاموش نمى شود" براى ما انگيزه اى است براى درك

حقيقتى اساسى كه مدت ها از آن غافل بوده ايم و آن اين كه حرارت شهادت حسين قلب ما را فتح كرده و در اشك هاى ما ممزوج شده است ...».

دكتر «ژوزف» فرانسوى در تحقيقى تحت عنوان «شيعه و ترقيّات محيّرالعقول» مى نويسد: «... و از جمله امور طبيعى كه مؤيّد فرقه شيعه شده و توانسته است در قلب ديگر فرقه ها تأثير گذارد، مسأله اظهار مظلوميت بزرگان دينشان است. و اين مسأله از امور طبيعى به شمار مى آيد، زيرا طبع هر كس به نصرت و يارى مظلوم كشش دارد و دوست دارد ضعيف بر قوى غلبه يابد و طبيعت هاى بشرى متمايل به ضعيف است...

اين مصنّفان اروپايى كه تفصيل مقاتله حسين عليه السلام و اصحابش و كشته شدن او را مى نويسند با وجود آن كه به آنان اعتقاد ندارند، ولى به ظلم و تعدّى و بى رحمى قاتلين آن حضرت و يارانش اذعان دارند و نام قاتلين آن حضرت را به بدى ياد مى كنند. اين امور طبيعى در مقابلش هيچ چيز نمى تواند بايستد. و اين نكته از مؤيّدات براى فرقه شيعه به شمار مى آيد...».(32)

خانم «ماربين» فيلسوف آلمانى مى گويد: «برخى از نويسندگان ما به جهت بى اطلاعى از كميّت و كيفيت اين شعار مترقيانه يعنى عزادارى حسينى... بدون هيچ اطلاعى قلم فرسايى كرده و اين عزادارى حسينى را از جنون شيعه مى دانند، ولى در اين مسأله دقت نكرده كه چگونه اين عزادارى شؤون اسلام را تغيير داده است...

صد سال پيش شيعيان على و حسين عليهما السلام در هند انگشت شمار بودند در حالى كه امروزه سومين جمعيت بزرگ هند به شمار مى روند و اين نسبت در ساير كشورها هم وجود دارد...

و چون اين تبليغات را با

تبليغات مسيحيان مقايسه كنيم با آن همه اموال و كوشش فراوانى كه در اين راه دارند يك دهم از پيشرفت شيعه را ندارند، با آنكه مبشّران مسيحى مصيبت هاى مسيح را ذكر مى كنند كه تأثير بسزايى در بين مردم دارد ولى نمى توانند به مانند روش شيعيان حسين عليه السلام ترويج نمايند. و شايد به اين جهت باشد كه مصيبت هاى مسيح به درجه مصيبت هاى حسين عليه السلام در قلب هاى مردم تأثيرگذار نباشد و اگر تاريخ نگاران ما پى به حقيقت شعار و عادات اين اقوام بيگانه ببرند آنان را به جنون نسبت نمى دهند...

من به چشم خود پى به صيانت و حفظ قانون محمّدى و پيشرفت مسلمين و رونق اسلام به سبب كشته شدن حسين عليه السلام و پديد آمدن اين وقايع به واسطه عزادارى حسينى مى برم، كه چگونه در بين اين قوم حقيقت سياست تجلّى پيدا كرده است كه عبارت باشد از دورى و تنفر از ظلم و جور، و اين صفت نزد حكماى سياسى شريف ترين شعار و بهترين سعادت و زيباترين بهره پسنديده در انسان است، و مادامى كه اين ملكه براى آنان وجود دارد هرگز زير بار خوارى و ذلّت نمى روند... سزاوار است با دقت نظر كنيم كه چه نكات دقيقى به روح زندگى مى وزد كه آنان در مجالس عزاى حسينى به زبان جارى مى سازند و چه معانى را فرامى گيرند».(33)

«بولس سلامه» شاعر مسيحى مى گويد: «اذا كان التشيع حباً لعلى و اهل البيت الطيبين الاكرمين و ثورة على الظلم و توجعاً لما حلّ بالحسين و ما نزل باولاده من النكبات فى مطاوى التاريخ، فانّنى شيعى»؛(34) «اگر تشيع به معناى محبت على و اهل بيت پاك و كريم و انقلاب

بر ضد ظلم و اظهار همدردى با مصايب حسين و آنچه بر اولاد او از گرفتارى هاست كه در طول تاريخ بر آنان وارد شده، پس به طور حتم من شيعه هستم.»

او نيز مى گويد: «حقاً ان البيان ليسفّ و ان شعرى لحصاة فى ساحلك يا امير الكلام، ولكنّها حصاة مخضوبة بدم الحسين الغالى، فتقبّل هذه الملحمة، و انظر من رفارف الخلد الى عاجز شرّف قلمه بذكرك»؛(35) «به حق مى گويم كه بيان نارساست و همانا شعر من همانند هسته اى است در كنار ساحل تو اى امير كلام، ولكنّ اين هسته با خون ارزشمند حسين ارزشمندعليه السلام خضاب شده است، پس اين اشعار را از من بپذير و از طبقات بهشت خلد به عاجزى نگاه كن كه قلمش به ياد تو شرف پيدا كرده است.»

«ادوارد براون گرانويل» كه خاورشناسى انگليسى است درباره واقعه عاشورا مى گويد: «آيا اقليتى پيدا مى شود كه وقتى درباره كربلا سخن مى شنود آغشته با حزن و درد نگردد؟ حتى غير مسلمانان نيز نمى توانند پاكى روحى را كه اين جنگ اسلامى تحت لواى آن انجام گرفت انكار كنند».(36)

مى كند. طفل گر چه زبان ندارد، ولى ادراك مى كند، و روحش در دوران كودكى اگر در محلّ يا محالّ معصيت برده شود آن جرم و گناه او را آلوده مى كند، و اگر در محل هاى ذكر و عبادت و علم برده شود آن پاكى و صفا را به خود مى گيرد. شما اطفال خود را در كنار اطاق روضه خوانى يا اتاق ذكرى كه داريد قرار بدهيد، علماى سابق اين طور عمل مى نمودند؛ زيرا آثارى را كه طفل در اين زمان اخذ مى نمايد تا آخر عمر در او ثابت مى ماند و جزء غرايز و صفات فطرى او مى گردد، زيرا كه نفس بچه در اين زمان قابليّت محضه است، گر چه اين معناى مهم و اين سرّ خطير را عامّه مردم ادراك نمى كنند».

اختصاصى كتاب هاى اسلامى، بيش از هزار كتاب چاپ شده و خطّى درباره امام حسين عليه السلام يافتم. از مدير كتابخانه در اين باره سؤال كردم، او در جواب من گفت: «بزرگان واتيكان در اين مدت اخير مشاهده كرده اند كه تشيّع در سطح عالم انتشار پيدا كرده و افراد بسيارى در عالم، مذهب اهل بيت عليهم السلام را در آغوش گرفته اند. آنان پس از بررسى در عظمت اين حادثه پى برده اند كه سبب آن، انتشار مظلوميت امام حسين عليه السلام در مجالس حسينى و برپايى دسته هاى عزادارى از جانب شيعيان است. لذا آنان به نمايندگان واتيكان در سرتاسر عالم دستور دادند تا هر چه كتاب چاپ شده يا خطّى را كه درباره امام حسين عليه السلام تأليف شده جمع آورى كنند، تا از آن ها در نشر و گسترش مسيحيت از طريق نشر مظلوميت مسيح استفاده نمايند؛ زيرا مسيحيان معتقدند كه مسيح همانند حسين عليه السلام به دار آويخته شده و مظلومانه كشته شده است».(38)

بداريد كه شما را روزى مى دهد و مرا به خاطر خدا دوست بداريد.»

از طرف ديگر، مناقب و فضايل و كمالات آن حضرت از جمله عواملى است كه انسان را جذب آن حضرت كرده و محبّتش را در دل مى آورد.

3 - آل بيت پيامبرعليهم السلام

در قرآن و روايات اسلامى - اعم از شيعى و سنّى - بر مودّت و محبّت اهل بيت پيامبرعليهم السلام تأكيد فراوان شده است؛ و اين تنها بدان جهت نيست كه آنان ذريه پيامبرصلى الله عليه وآله و از نسل اويند، بلكه از آن جهت است كه آنان داراى فضايل و كمالات، و به عبارت ديگر جامع همه صفات كمال و جمالند؛ به تعبير دقيق تر، مظهر صفات جمال و جلال الهى اند. لذا در حقيقت، دوست داشتن آنان با آن جامعيت، محبت به خوبى هايى است كه در آنان به نحو كامل تجلّى نموده، و منبع همه اين خوبى ها خداوند متعال است. پس در حقيقت محبت و اظهار عشق و ارادات قلبى به اهل بيت عليهم السلام، محبت و اظهار ارادت به خداوند متعال است و از آن جا كه محبّت، نيرويى است كه انسان را به سوى محبوب سوق مى دهد، پس از جنبه تربيتى، محبت به خوبان، انسان را به خوبى ها سوق مى دهد.

در مورد افراد خاصى به كار رفته كه همان رسول خداصلى الله عليه وآله و امام علىّ و فاطمه زهرا و حسن و حسين عليهم السلام است. و بقيه ذريه پاك و معصوم پيامبرصلى الله عليه وآله نيز به آنان ملحقند، كه همان نُه امام معصوم از فرزندان امام حسين عليهم السلام هستند.

ام سلمه مى گويد: هنگامى كه آيه «اِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً» بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد، حضرت، على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام را احضار كرده و فرمود: «اينان اهل بيت منند.»(42)

و امام حسين عليه السلام فرمود: «انّا اهل بيت النبوة»؛(43) «ما اهل بيت نبوّتيم.»

مسلم به سند خود از عايشه نقل مى كند: «خرج النبى صلى الله عليه وآله غداة و عليه مرط مرجّل من شعر اسود، فجاء الحسن بن على فادخله ثم جاء الحسين فدخل معه، ثم جاءت فاطمة فادخلها، ثم جاء علىّ فادخله ثم قال: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» »؛(44) «هنگام صبح پيامبرصلى الله عليه وآله از منزل خارج شد، در حالى كه بر دوش او پارچه اى بافته شده از موى سياه به نام "كسا" بود، حسن بن على بر او وارد شد او را داخل آن كسا نمود. آن گاه حسين عليه السلام وارد شد او را نيز داخل آن كرد. سپس فاطمه عليها السلام آمد او را نيز داخل كسا كرد، بعد على عليه السلام وارد شد او را نيز داخل نمود. آن گاه اين آيه را قرائت نمود: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» .»

احمد بن حنبل مى گويد: «لمّا نزلت هذه الآية «نَدْعُ أَبْنَآءَنا وَأَبْنَآءَكُمْ»، دعا رسول اللَّه صلى الله عليه وآله علياً

و فاطمة و حسناً و حسيناً رضوان اللَّه عليهم اجمعين فقال: اللّهم هؤلاء اهلى»؛(45) «هنگامى كه آيه مباهله بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد، حضرت؛ على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام را خواست، آن گاه عرض كرد: بار خدايا! اينان اهل بيت من هستند.»

كار نيك مودت ما اهل بيت است.»

امام صادق عليه السلام به ابوجعفر احول فرمود: «ما يقول أهل البصرة فى هذه الآية: «قُلْ لا اَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى ؟ قلت: جعلت فداك إنهم يقولون: إنها لاقارب رسول اللَّه صلى الله عليه وآله، فقال: كذبوا إنّما نزلت فينا خاصّة فى أهل البيت فى علىّ و فاطمة و الحسن و الحسين أصحاب الكساءعليهم السلام»؛(48) «چه مى گويند اهل بصره در اين آيه: «قُلْ لا اَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُربى ؟» عرض كردم: فدايت گردم، آنان مى گويند: اين آيه در شأن خويشاوندان رسول خداصلى الله عليه وآله است. حضرت فرمود: دروغ مى گويند، تنها در حق ما اهل بيت، على و فاطمه و حسن و حسين، اصحاب كسا نازل شده است.»

مى دانيم كه حصر در اين روايات، اضافى است نه حقيقى، و لذا شامل بقيه امامان نيز مى شود.

رسول خداصلى الله عليه وآله بودم كه ديدم فاطمه زهراعليها السلام داخل حجره پيامبرصلى الله عليه وآله شد، در حالى كه دو فرزندش حسن و حسين با او بودند، و على عليه السلام نيز پشت سر آنان وارد شد، پيامبرصلى الله عليه وآله به آنان نظر كرده، فرمود: «من أحبّ هؤلاء فقد أحبّنى، و من ابغضهم فقد أبغضنى»؛(51) «هر كس اينان را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر كس كه اينان را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است.»

از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «من عرف حقّنا و أحبّنا فقد أحبّ اللَّه تبارك و تعالى»؛(52) «هر كس حق ما را شناخته و ما را دوست بدارد در حقيقت خداوند تبارك و تعالى را دوست داشته است.»

3 - حبّ اهل بيت اساس ايمان است؛

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «أساس الإسلام حبّى و حبّ أهل بيتى»؛(53) «اساس اسلام، دوستى من و اهل بيت من است.»

همچنين فرمود: «لكلّ شى ء أساس، و أساس الإسلام حبّنا أهل البيت»؛(54) «براى هر چيزى اساسى است و پايه اسلام حبّ ما اهل بيت است.»

4 - حبّ اهل بيت عليهم السلام عبادت است؛

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «حبّ آل محمّد يوماً خير من عبادة سنة، و من مات عليه دخل الجنّة»؛(55) «يك روز دوستى آل محمّد، بهتر از يك سال عبادت است، و كسى كه بر آن دوستى بميرد داخل بهشت مى شود.»

5 - دوستى اهل بيت عليهم السلام نشانه ايمان است؛

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «لا يؤمن عبد حتّى أكون أحبّ إليه من نفسه، و أهلى أحبّ إليه من أهله، و عترتى أحبّ إليه من عترته، و ذاتى أحبّ إليه من ذاته»؛(56) «هيچ بنده اى ايمان كامل پيدا نمى كند، مگر در

صورتى كه من دوست داشتنى تر نزد او از خودش باشم، و نيز اهل بيتم از اهلش محبوب تر، و عترتم از عترتش دوست داشتنى تر و ذاتم از ذاتش محبوب تر باشد.»

6 - دوستى اهل بيت نشانه پاكى ولادت؛

پيامبرصلى الله عليه وآله اشاره به على عليه السلام كرد و فرمود: «أيّها الناس! إمتحنوا أولادكم بحبّه، فإنّ عليّاً لايدعو إلى ضلالة، و لا يبعد عن هدى، فمن أحبّه فهو منكم، و من أبغضه فليس منكم»؛(57) «اى مردم! اولاد خود را به دوستى على امتحان نماييد، زيرا او شما را به گمراهى دعوت نمى كند و از هدايت دور نمى سازد. پس هر يك از اولاد شما كه على را دوست بدارد از شماست، و هر كدام كه او را دشمن بدارد از شما نيست.»

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: در وصيّتى كه پيامبرصلى الله عليه وآله به اباذر كرده آمده است: «يا أباذر! من أحبّنا أهل البيت فليحمداللَّه على أوّل النعم. قال: يا رسول اللَّه! و ما أوّل النعم؟ قال: طيب الولادة، انّه لا يحبّنا إلّا من طاب مولده»؛(58) «اى اباذر! هر كس ما اهل بيت را دوست دارد بايد بر اوّلين نعمت، خداوند را ستايش نمايد. ابوذر عرض كرد: اى رسول خدا! اولين نعمت چيست؟ فرمود: نيكى ولادت، زيرا دوست ندارد ما را مگر كسى كه ولادتش پاك است.»

7 - سؤال از دوستى اهل بيت در روز قيامت؛

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: أوّل مايُسأل عنه العبد حبّنا أهل البيت»؛(59) «اولين چيزى كه در روز قيامت از بنده سؤال مى شود، دوستى ما اهل بيت است.»

و نيز فرمود: «لا تزول قدما عبدٍ يوم القيمة حتّى يُسأل عن أربع: عن عمره فيما أفناه، و عن جسده فيما أبلاه، وعن ماله فيما أنفقه ومن

أين كسبه، وعن حبّنا أهل البيت»؛(60) «روز قيامت بنده قدم از قدم بر نمى دارد تا آن كه از چهار چيز سؤال شود: از عمرش كه در چه راهى صرف كرده، و از بدنش كه در چه راهى به كار گرفته، و از مالش كه در چه راهى خرج كرده و از كجا به دست آورده است، و از دوستى ما اهل بيت.»

مگر منافق.»

2 - دوستى فاطمه زهراعليها السلام؛

از رسول خداصلى الله عليه وآله نقل شده كه فرمود: «فاطمة بضعة منّى، من أغضبها فقد أغضبنى»؛(65) «فاطمه پاره تن من است، هر كس او را به غضب آورد، مرا خشمگين كرده است.»

جميع بن عمير تيمى مى گويد: «دخلت مع عمتى على عائشة فسئلت: أى الناس كان أحب إلى رسول اللَّه صلى الله عليه وآله؟ قالت: فاطمة، فقيل: من الرجال، قالت: زوجها»؛(66) «با عمه ام بر عايشه وارد شديم، او سؤال كرد: كدامين شخص از زنان نزد رسول خداصلى الله عليه وآله محبوب تر بوده است؟ عايشه گفت: فاطمه. سؤال شد: از مردان؟ گفت: همسرش.»

3 - دوستى امام حسن و امام حسين عليهما السلام؛

پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «هذان ابناى الحسن و الحسين، أللّهم إنّى أُحبّهما، أللّهم فأحبّهما و أحبّ من يُحبّهما»؛(67) «اينان دو فرزندان من هستند، بار خدايا! من آنان را دوست مى دارم. بار خدايا! تو نيز آنان و هر كس كه آنان را دوست دارد، دوست بدار.»

و نيز فرمود: «الحسن و الحسين ريحانتاى»؛(68) «حسن و حسين دو دسته گل من هستند.»

به برخى مظاهر حب اشاره مى كنيم:

1 - اطاعت و انقياد.

2 - زيارت محبوب.

3 - تكريم و تعظيم محبوب.

4 - برآورده كردن حاجت هاى محبوب.

5 - دفاع از محبوب به انحاى مختلف.

6 - حزن و اندوه در فراق محبوب.

7 - حفظ آثار محبوب.

8 - احترام به فرزندان و نسل محبوب.

9 - بوسيدن آن چه به او مرتبط است.

10 - برپايى مراسم جشن و مولودى خوانى در ميلاد محبوب.

نتيجه اين كه اقامه عزادارى از لوازم و مظاهر حبّ اهل بيت عليهم السلام است.

اسارت و بردگى ديگران رهايى بخشيد.

ثانياً: در ذكر مصيبت امام حسين عليه السلام چندان سخنى از صحابه به ميان نمى آيد. مگر نه اين است كه عموم صحابه پيامبرصلى الله عليه وآله، حضرت امام حسين عليه السلام را دوست مى داشتند و او را احترام مى نمودند؟ و حتى برخى از آنان در كربلا در ركاب امامشان به شهادت رسيدند كه از ميان آنها مى توان به حبيب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، بريربن خضير همدانى، عروه غفارى و ديگران اشاره كرد.

يادبود عاشوراى حسينى هرگز بين مسلمانان ايجاد اختلاف نكرده و نخواهد كرد. آرى، يادبود حسينى مى تواند بين مسلمانان و منافقان دغل كارى امثال يزيد و ابن زياد و عمر بن سعد و طرفداران آنان تفرقه بيندازد.

زيارت ناحيه مقدسه آمده است: «فلمّا رأين النساء جوادك مخزيّاً... برزن من الخدور ناشرات الشعور، على الخدود لاطمات و بالعويل ناحيات»؛(72)

«زنان چون اسب زخم خورده تو را ديدند... از پشت پرده ها بيرون آمدند در حالى كه موهاى خود را پريشان كرده و لطمه بر صورت مى زدند و با صداى بلند نوحه مى كردند.»

3 - و نيز در آن زيارت مى خوانيم كه امام زمان عليه السلام خطاب به امام حسين عليه السلام عرض مى كند: «و لأندبنّك صباحاً و مساءاً، و لأبكينّ عليك بدل الدموع دماً»؛(73) «من صبح و عصر بر تو ندبه مى كنم و به جاى اشك ها بر تو خون مى گريم.»

موضوع خون گريستن بالاتر از سينه زدن است و لذا به طريق اولى حكم رجحان سينه زنى از آن استفاده مى شود.

4 - از امام رضاعليه السلام روايت شده كه فرمود: «انّ يوم الحسين اقرح جفوننا و اسبل دموعنا و اذلّ عزيزنا بأرض كرب و بلا، و اورثنا الكرب و البلاء الى يوم الانقضاء...»؛(74) «همانا روز حسين عليه السلام پلك هاى ما را زخم كرده و اشكان ما را ريزان نموده و عزيز ما را در سرزمين كرب و بلا ذليل كرده است. و غصه و بلا را تا روز قيامت براى ما به ارث گذارده است.»

5 - شيخ مفيدرحمه الله نقل مى كند: چون زينب عليها السلام اشعار برادرش حسين عليه السلام را شنيد كه مى گويد: «يا دهر افٍّ لك من خليل...» سيلى به صورت زد و دست برد و گريبان چاك داد و بيهوش شد.(75)

6 - سيدبن طاووس نقل كرده: «چون اسيران در بازگشتشان به مدينه به كربلا رسيدند، جابر بن عبداللَّه انصارى را همراه جماعتى از بنى هاشم و مردانى از آل رسول

مشاهده كردند كه براى زيارت قبر حسين عليه السلام آمده اند. همگى در يك وقت به هم رسيدند و شروع به گريه و حزن كرده و بر خود مى زدند و چنان عزادارى بر پا كردند كه جگرها را مى سوزاند. زنان آن سرزمين نيز با آنان همنوا شده و چند روز عزادارى بر پا كردند.(76)

7 - ابن قولويه نقل كرده كه حورالعين در اعلى عليين بر حسين به سينه و صورت زد.(77)

ب) روايات اهل سنت

اهل سنّت نيز رواياتى را نقل كرده اند كه دلالت بر رجحان سينه زنى در سوگ اولياى الهى خصوصاً سالار شهيدان امام حسين عليه السلام دارد. اينك به برخى از آن ها اشاره مى كنيم:

1 - ابن كثير نقل كرده كه چون اسيران را بر بدن امام حسين عليه السلام و اصحابش مرور دادند زنان شيون كشيده، به صورت خود زدند، و زينب صدا بلند كرد: «يا محمّداه...».(78)

اين در حالى است كه هرگز امام سجادعليه السلام كه همراهشان بود به عمل آنان اعتراض نكرد.

2 - زمانى كه امام حسين عليه السلام در كربلا چنين رجز خواند:

يا دهر افّ لك من خليل

كم لك بالإشراق و الاصيل

صدا به گوش زينب عليها السلام رسيد. در اين هنگام پيراهن خود را چاك داده، بر صورت خود زد و سربرهنه از خيمه بيرون آمد و فرياد برآورد: واثكلاه، واحزناه.(79)

3 - از جمله ادله عدم حرمت بر سينه و صورت زدن در سوگ انبيا و اوصيا و فرزندان انبيا، خصوصاً كسانى كه بر روى زمين هيچ كس مثل آنان نبوده است، روايتى است كه احمد و ديگران به سند صحيح از عايشه نقل كرده اند كه گفت: «... رسول خداصلى الله عليه وآله قبض روح شد[در

حالى كه سر او در دامن من قرار داشت(80)]، آنگاه سر او را بر بالشتى قرار دادم. در اين هنگام من با زنان برخواسته و به خود زده و من به صورت خود مى زدم...».(81)

محمّد سليم اسد درباره سند اين حديث مى گويد: «اين سند صحيح است».(82)

4 - سبط بن جوزى مى گويد: «و لمّا قتل الحسين عليه السلام لم يزل ابن عباس يبكى عليه حتى ذهب بصره»؛(83) «چون حسين عليه السلام كشته شد، ابن عباس مرتّب بر او مى گريست تا اين كه چشمانش كور شد.»

5 - جرجى زيدان مى گويد: «لا شك انّ ابن زياد ارتكب بقتل الحسين جريمة كبرى لم يحدث أفظع منها فى تاريخ العالم، و لاغرو اذا تظلّم الشيعة لقتل الحسين و بكوه فى كل عام، و مزقوا جيوبهم و قرعوا صدروهم اسفاً عليه؛ لانّه قتل مظلوماً»؛(84) «شكى نيست كه ابن زياد با كشتن حسين عليه السلام جرم بزرگى را مرتكب شد كه فجيع تر از آن در تاريخ عالم واقع نشده است. و لذا باكى نيست بر شيعه كه به جهت كشته شدن حسين عليه السلام اظهار تظلم كرده، بر او در هر سال بگريد، و گريبان چاك دهد، و با اظهار تأسّف بر او به سينه هاى خود زند؛ زيرا او مظلومانه كشته شد.»

6 - مجرد زدن انسان به خودش در مصيبتى كه به او وارد شده، دليلى بر حرمت آن نيست؛ زيرا احمد بن حنبل به سند خود از ابو هريره نقل كرده كه شخصى اعرابى نزد رسول خداصلى الله عليه وآله آمد و شروع به زدن به صورت خود كرد و موى خود را مى كند و مى گفت: من خودم را هلاك شده مى بينم. رسول خداصلى الله عليه وآله

به او فرمود: چه چيز تو را هلاك نموده است؟! او گفت من در ماه رمضان با همسر خود جماع كردم! حضرت به او فرمود: آيا مى توانى يك بنده آزاد كنى؟(85)

در اين حديث مشاهده مى كنيم كه پيامبرصلى الله عليه وآله بر اين كار او اعتراض نكرد و او را از زدن به صورت و كندن مو نهى ننمود.

7 - ابن عباس قضيه طلاق پيامبرصلى الله عليه وآله و همسران خود را نقل مى كند كه در آن آمده است: عمر گفت: من بر حفصه وارد شدم در حالى كه ايستاده بود و به خود مى زد، و همچنين همسران پيامبر نيز ايستاده و به خود مى زدند. من به حفصه گفتم: آيا رسول خداصلى الله عليه وآله تو را طلاق داده است؟...(86)

بررسى ادله مخالفين

مخالفان سينه زنى به ادله اى چند از روايات فريقين تمسّك كرده اند:

الف) روايات اهل سنّت

بخارى به سند خود از عبداللَّه نقل كرده كه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «ليس منّا من لطم الخدود و شقّ الجيوب و دعا بدعوى الجاهلية»؛(87) «از ما نيست كسى كه به صورت سيلى زده، يقه ها چاك دهد و مدّعى دعواى جاهليّت باشد.»

برخى به اين حديث تمسّك كرده و از سينه زنى و نوحه سرايى در سوگ اولياى الهى حتى سالار شهيدان اباعبداللَّه الحسين عليه السلام منع كرده اند.

پاسخ

اين حديث ناظر به موردى است كه كسى اين افعال را به عنوان اعتراض به قضاى الهى در مقابل مرگ عزيزش انجام دهد. و اين نكته اى است كه بسيارى از شارحان صحيح بخارى؛ از قبيل: عسقلانى، ملا على قارى، كرمانى، قسطلانى به آن اشاره كرده اند.(88)

كرمانى مى نويسد: «فان قلت: اللطم و الشق لايخرج فاعلهما من هذه الامة

فما معنى النفى؟ قلت: هو للتغليظ، اللهم الا ان يفسر دعوى الجاهلية بما يوجب الكفر نحو تحليل الحرام او عدم التسليم لقضاء اللَّه، فحينئذ يكون النفى حقيقة»؛(89) «اگر كسى بگويد: گريبان چاك كردن و به صورت زدن باعث نمى شود كه فاعل اين دو كار از اين امت خارج گردد، پس اين نفى چه معنايى دارد؟ در جواب مى گوييم: اين به جهت شدت و تغليظ است، مگر آن كه ادعاى مطالب جاهليت را به گونه اى تفسير كنيم كه موجب كفر شود، مانند تحليل حرام يا عدم تسليم در برابر قضاى الهى، كه در اين صورت نفى، حقيقى است.»

مناوى در ذيل اين حديث مى نويسد: «اين تعبير دلالت بر عدم رضايت دارد، و سبب آن چيزى است كه اين اعمال متضمن آن است كه از آن جمله راضى نبودن به قضاى الهى است».(90)

نتيجه اين كه: اين حديث هرگز ناظر بر سينه زنى در روز عاشورا و در عزاى امام حسين عليه السلام و ديگر اولياى الهى نيست، عملى كه به جهت تعظيم دين و شعائر آن و اظهار محبت نسبت به اهل بيت پيامبرعليهم السلام انجام مى گيرد.

ب) روايات اهل بيت عليهم السلام

در منابع شيعى رواياتى وجود دارد كه به ظاهر از نوحه سرايى و سينه زنى نهى كرده است؛

1 - جابر بن عبداللَّه انصارى مى گويد: از امام باقرعليه السلام درباره (جزع) سؤال كردم؟ حضرت فرمود: «اشدّ الجزع، الصراخ بالويل و لطم الوجه و الصدر و جزّ الشعر من النواصى. و من اقام النواحة فقد ترك الصبر و اخذ فى غير طريقه»؛(91) «شديدترين مرتبه جزع عبارت است از فرياد همراه واى گفتن، زدن به صورت و سينه و كندن مو از جلوى سر،

و هركس نوحه گرى بر پا كند به طور حتم صبر را رها كرده و در راه غير صبر قرار گرفته است.»

2 - از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «نهى رسول اللَّه صلى الله عليه وآله عن الرنة عند المصيبة و نهى عن النياحة و الاستماع اليها»؛(92) «رسول خداصلى الله عليه وآله از فرياد برآوردن هنگام مصيبت نهى كرده است. و نيز از نوحه سرايى و گوش دادن به آن نيز نهى نموده است.»

3 - عمرو بن ابى مقدام مى گويد: از امام باقرعليه السلام شنيدم كه درباره آيه «وَ لايَعْصينَكَ فى مَعْرُوفٍ».(93) فرمود: رسول خداصلى الله عليه وآله به دخترش فاطمه عليها السلام فرمود: «اذا أنا متّ فلاتخمشى علىّ وجهاً و لاتُرخى علىّ شعراً و لاتنادى بالويل و لاتقيمنّ علىّ نائحة»؛(94) «هر گاه من از دنيا رفتم صورت خود را خراش مده، و موى خود را پريشان مساز و براى من نوحه گرى نكن.»

پاسخ

اولاً: اين دسته از روايات، اصلِ برپايى مجالس عزا را نهى نمى كند، بلكه از هر عملى كه با قضا و قدر الهى منافات داشته باشد جلوگيرى مى كند است؛ زيرا برخى در فراق از دست رفته خود شكوه و اعتراض نموده، مقدّرات الهى را زير سؤال مى برند، ولى اگر در نوحه سرايى و مرثيه خوانى براى ميّت تنها ذكر فضايل و خوبى هاى او گفته شود اشكالى ندارد.

ثانياً: اين روايات مربوط به مواردى است كه بر نوحه گرى و مرثيه سرايى اثرى عقلايى مترتب نگردد، در حالى كه عزادارى براى اولياى الهى داراى آثارى عقلايى است. و ما به اثبات رسانديم كه مى توانيم موضوع عزادارى را داخل در ادله عام كنيم. خصوصاً آن كه ثابت شد كه سيره

رسول خداصلى الله عليه وآله و اهل بيت عصمت و طهارت و صحابه و تابعين و مسلمانان در طول تاريخ بر برپايى مراسم عزا و مرثيه سرايى و نوحه گرى در سوگ اولياى الهى، خصوصاً امام حسين عليه السلام بوده است.

ثالثاً: در برخى از روايات تصريح به جواز بلكه رجحان نوحه گرى و جزع در سوگ امام حسين عليه السلام شده است:

1 - در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل است كه فرمود: «كلّ الجزع و البكاء مكروه سوى الجزع و البكاء على الحسين عليه السلام»؛(95) «هر جزع و گريه اى مكروه است به جز جزع و گريه بر امام حسين عليه السلام.»

2 - امام رضاعليه السلام به پسر شبيب فرمود: «... انّ يوم الحسين عليه السلام اقرح جفوننا و اسبل دموعنا و اذلّ عزيزنا بأرض كرب و بلا و اورثنا الكرب و البلاء الى يوم الانقضاء...»؛(96) «همانا روز حسين عليه السلام پلك هاى ما را زخم كرده و اشك هاى ما را جارى ساخته و عزيز ما را در زمين كرب و بلا ذليل كرده است. و تا روز انقضاء [دنيا] غصه و بلا را براى ما به ارث گذارده است.»

3 - امام صادق عليه السلام به عبداللَّه بن حماد فرمود: «بلغنى انّ قوماً يأتونه من نواحى الكوفة و ناساً من غيرهم و نساء يندبنه، و ذلك فى النصف من شعبان، فمن بين قارى يقرأ و قاصّ يقصّ و نادب يندب، و قائل يقول المراثى. فقلت له: نعم جعلت فداك، قد شهدت بعض ما تصف. فقال: الحمد للَّه الذى جعل فى الناس من يفد الينا و يمدحنا و يرثى لنا و جعل عدوّنا من يطعن عليهم من قرابتنا و غيرهم يهدرونهم و يقبحون ما يصنعون»؛(97) «به من

خبر رسيده كه گروه هايى از اطراف كوفه و نقاط ديگر و نيز گروهى از خانم ها در نيمه شعبان، كنار تربت پاك حسين بن على عليه السلام اجتماع نموده، بر او نوحه سرايى كرده و قرآن تلاوت مى كنند و گروهى به نقل تاريخ و برخى ديگر به مرثيه سرايى مى پردازند.

حماد عرض كرد: من خود شاهد چنين مراسمى بوده ام. امام فرمود: خدارا سپاس كه برخى از مردم را علاقه مند ما قرار داده تا به مدح و ستايش ما پرداخته و براى ما سوگوارى كنند، دشمنان ما را مورد سرزنش قرار داده، كارهاى زشت و ناپسند آنان را آشكار نمايند.»

4 - ابن قولويه از مسمع كردين روايت كرده كه امام صادق عليه السلام به من فرمود: «... أفما تذكر ما صنع به؟ قلت: بلى، قال: فتجزع؟ قلت: اى و اللَّه، و استعبر لذلك حتى يرى اهلى اثر ذلك علىّ، فامتنع من الطعام حتى يستبين ذلك فى وجهى. قال: رحم اللَّه دمعتك، اما انك من الذين يعدّون من اهل الجزع لنا و الذين يفرحون لفرحنا و يحزنون لحزننا...»؛(98) «... آيا مصايب كربلا را به ياد مى آورى؟ عرض كردم: آرى. فرمود: آيا جزع و اظهار ناراحتى مى كنى؟ گفتم: آرى، سوگند به خدا! كه گريه مى كنم. حضرت فرمود: خدا گريه ات را بپذيرد. آگاه باش! كه تو از كسانى هستى كه براى مصايب ما اظهار ناراحتى و جزع مى كنند. تو از كسانى هستى كه در خوشحالى ما خوشحال و در اندوه و حزن ما اندوهناكند...».

ذاتى است، يعنى به لحاظ اين كه لباس مشكى است مكروه است يا به جهت اينكه شعار بنى عباس بوده(99) يا چون لباس اهل جهنم است،(100) مكروه مى باشد؟

از ظاهر برخى ادله استفاده مى شود كه كراهت آن ذاتى نيست و لذا در صورتى كه عنوان ديگرى به خود گيرد؛ مثل اين كه شعار حزن بر اولياى الهى شود نه تنها كراهت سابق را از دست مى دهد بلكه داخل در عنوان احياى شعائر الهى شده، مستحب نيز مى گردد. خصوصاً آن كه با مراجعه اخبار و تواريخ پى مى بريم كه اهل بيت عليهم السلام هنگام عزا در مصيبت فقدان يكى از بزرگان، لباس مشكى را مى پوشيده،يا پوشيدن آن را امضا كرده اند. اينك به نمونه هايى كه در كتب شيعه و سنى آمده اشاره مى كنيم:

الف) روايات شيعه

1 - برقى به سندش از فرزند امام زين العابدين عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «لمّا قتل جدى الحسين عليه السلام لبسن نساء بنى هاشم فى مأتمه ثياب السواد و لم يغيّرنّها فى حرّ و لا برد، و كان ابى على بن الحسين عليهما السلام يعمل لهم الطعام فى المأتم»؛(101) «چون جدم حسين عليه السلام كشته شد، زنان بنى هاشم در ماتم او لباس سياه پوشيدند و آن را در گرما و سرما تغيير ندادند. و پدرم على بن الحسين عليهما السلام براى آنان در هنگام عزادارى غذا آماده مى كرد.»

2 - ابن قولويه به سندش نقل كرده كه: «انّ ملكاً من ملائكة الفردوس نزل على البحر و نشر اجنحته عليها ثم صاح صيحة و قال: يا اهل البحار! البسوا اثواب الحزن؛ فانّ فرخ الرسول مذبوح، ثم حمل من تربته فى اجنحته الى السموات فلم يلق ملكاً فيها الاّ

شمّها و صار عنده لها اثر...»؛(102) «فرشته اى از فرشته هاى فردوس بر دريا فرود آمد و بال هاى خود را بر آن گستراند. آن گاه صيحه اى زد و گفت: اى اهل درياها! لباس هاى حزن به تن كنيد؛ زيرا فرزند رسول خدا ذبح شده است. آن گاه قدرى از تربت او را بر بال هاى خود گذارده و به سوى آسمان ها برد. و هيچ فرشته اى را ملاقات نكرد جز آن كه آن را استشمام نمود و اثرى از آن نزد او ماند.»

ب) روايات عامّه

1 - ابن ابى الحديد از مدائنى نقل مى كند: «انّ اميرالمؤمنين عليه السلام توفّى و قد ترك خلفاً، فان احببتم خرج اليكم و ان كرهتم فلا احد على احد. فبكى الناس و قالوا: بل يخرج الينا. فخرج الحسن عليه السلام فخطبهم فقال:... و كان خرج اليهم و عليه ثياب سود...»؛(103) «چون على عليه السلام وفات يافت، عبداللَّه بن عباس بن عبدالمطلب نزد مردم آمد و گفت: همانا اميرالمؤمنين عليه السلام وفات يافت، او كسى را به عنوان جانشين خود قرار داده است، اگر دوست داريد نزد شما مى آيد و اگر كراهت داريد كسى بر ديگرى اصرارى ندارد؟ مردم گريستند و گفتند: بلكه به سوى ما بيايد. حسن عليه السلام در حالى كه لباس مشكى به تن داشت نزد آنان آمد و خطبه اى ايراد فرمود...».

2 - ابى مخنف روايت كرده كه نعمان بن بشير خبر شهادت امام حسين عليه السلام را به اهل مدينه ابلاغ نمود... در مدينه زنى نبود جز آن كه از پشت پرده بيرون آمد و لباس مشكى پوشيده، مشغول عزادارى شد.(104)

3 - عمادالدين ادريس قرشى از ابى نعيم اصفهانى به سندش از امّ سلمه نقل كرده كه: «انّها لمّا

بلغها مقتل الامام الحسين بن علىّ عليهما السلام اضربت قبة سوداء فى مسجد رسول اللَّه صلى الله عليه وآله و لبست السواد»؛(105) «چون خبر كشته شدن امام حسين عليه السلام به او رسيد خيمه اى سياه در مسجد رسول خداصلى الله عليه وآله زد و لباس مشكى به تن نمود.»

بررسى روايات نهى از لباس مشكى پوشيدن

در برخى از روايات از پوشيدن لباس مشكى نهى شده است.(106)

پاسخ

اين روايات بر فرض تمام بودن سند آن ها ناظر به پوشيدن لباس مشكى در عزاى امام حسين عليه السلام نيست و به تعبيرى ديگر اين مورد از ادله نهى مستثنى است؛ زيرا اين ادله ناظر به تشبه افراد به جباران و حاكمان بنى عباس است كه لباس مشكى را لباس رسمى خود كرده و مردم را بر پوشيدن آن مجبور مى ساختند. و در تاريخ ثبت شده كه عباسيان شعار خود را در حركت هاى سياسى، با پرچم هاى سياه همراه ساختند؛ تا بر احاديثى تطبيق كنند كه از پيامبرصلى الله عليه وآله رسيده و در آن ها سخن از ظهور اين پرچم ها از ناحيه مشرق شده است. آنان لباس هاى سياه مى پوشيدند تا به مردم نشان دهند كه ما عزادار شهداى كربلا و ديگر شهداى از اهل بيت هستيم. و لذا رواياتى كه از پوشيدن لباس سياه نهى كرده ناظر به تشبه به عباسيان است و شامل پوشيدن آن در عزاى امام حسين عليه السلام بعد از انقراض دولت بنى عباس، خصوصاً در اين عصر و زمان نمى شود.

را در سوگ بزرگان انجام مى دادند؟ آيا صحابه و تابعين و به تعبير ديگر سلف صالح، چنين عملى انجام مى دادند؟

با مراجعه به تاريخ پى مى بريم كه مرثيه سرايى به نثر، در سوگ اولياى الهى سنتى متداول از صدر اسلام تا كنون بوده است. اينك به نمونه هايى از آن اشاره مى كنيم:

مرثيه سرايى امام حسن عليه السلام

طبرى به سند خود از خالد بن جابر نقل مى كند كه از امام حسن عليه السلام شنيدم كه بعد از كشته شدن امام على عليه السلام در ضمن خطبه اى فرمود: «لقد قتلتم الليلة رجلاً فى ليلة فيها نزل القران، و فيها رفع عيسى بن مريم عليه السلام و فيها قتل يوشع بن نون فتى موسى عليهما السلام، واللَّه ما سبقه احد كان قبله، ولايدركه احد يكون بعده. واللَّه ان كان رسول اللَّه صلى الله عليه وآله ليبعثه فى السريّة، و جبرئيل عن يمينه و ميكائيل عن يساره، واللَّه ماترك صفراء ولابيضاء الاّ ثمانمائة او سبعمائة ارصدها لخادمه»؛(110) «شما امشب مردى را كشتيد كه در آن شب قرآن نازل شد. و در آن شب عيسى بن مريم عليه السلام به آسمان رفته و يوشع بن نون جوانمرد موسى عليهما السلام كشته شد. به خدا سوگند! قبل از او كسى بر او سبقت نگرفته و بعد از او هيچ كس او را درك نخواهد كرد. به خدا سوگند! رسول خداصلى الله عليه وآله او را در سريه [جنگى مى فرستاد، در حالى كه جبرئيل در طرف راست او و ميكائيل در طرف چپ او بود. به خدا سوگند! هيچ زردى و سفيدى [طلا و نقره اى باقى نگذاشت به جز هشتصد و يا هفتصد درهم كه براى خادمش كنار گذارده بود.»

5 - مرثيه سرايى زنان بنى هاشم

حاكم نيشابورى به سندش از ام بكر بن مسور نقل مى كند كه گفت: چون حسن بن على از دنيا رحلت نمود. زنان بنى هاشم براى او يك ماه نوحه سرايى كردند.(111)

و صحابه و تابعين در زمان حيات خود اقامه عزا براى امام حسين عليه السلام داشته و در سوگ او مرثيه سرايى كرده اند. اينك به مواردى در اين باره اشاره مى كنيم:

وارد شدم و حسين عليه السلام را در دامنش گذاردم. به حضرت توجه كردم، ناگهان ديدم كه اشك از چشمانش سرازير شد. عرض كردم: اى پيامبر خدا! پدر و مادرم به فدايت، چه شده كه شما را گريان مى بينم؟ حضرت فرمود: جبرئيل بر من نازل شد و خبر داد كه امتم به زودɠاو را به شهادت مى رسانند. عرض كردم: اين فرزند را؟ حضرت فرمود: آرى. آن گاه قسمتى از تربت خونين آن حضرت را به من داد.»

اين حديث را عده اى از علماى اهل سنت نقل كرده اند، از قبيل:

- حاكم نيشابورى.(112)

- خطيب خوارزمى.(113)

- ابن صباغ مالكى.(114)

- ابن حجر مكّى.(115)

- بيهقى.(116)

- متقى هندى.(117)

و مدفنه بها و قد اهدى رأسه... ثم رجع النبى من سفره ذلك مغموماً، فصعد المنبر فخطب و وعظ... اللّهم و قد اخبرنى جبرئيل بانّ ولدى هذا مقتول مخذول...»؛(118) «چون از ولادت امام حسين عليه السلام يك سال كامل گذشت دوازده ملك در حالى كه صورت هايشان قرمز بود و بال هاى خود را گسترده بودند بر رسول خداصلى الله عليه وآله فرود آمده، گفتند: اى محمد! زود است كه بر فرزندت حسين آنچه از طرف قابيل بر هابيل وارد شد، بيايد و زود است كه همانند اجر هابيل به او داده شود، و بر قاتل او همانند عذاب قابيل داده خواهد شد. آن روز در آسمان ملكى نبود جز آن كه بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شده و به او در مصيبت حسين عليه السلام تسليت گفت، و از ثوابى كه به او داده مى شود خبر داد، و نيز تربت امام حسين عليه السلام را بر پيامبرصلى الله عليه وآله عرضه كرد. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: بار خدايا! هر كس او را خوار كند او را خوارگردان، و هر كس او را مى كشد به قتل رسان، و به آنچه را دنبال مى كند او را بهره مند مساز.

هنگامى كه دو سال كامل از ولادت امام حسين عليه السلام گذشت پيامبرصلى الله عليه وآله به سفر رفت. در بين راه توقف نمود و كلمه استرجاع «إِنَّا للَّهِ ِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» را بر زبان جارى ساخت و چشمانش پر از اشك شد. از علت آن سؤال شد؟ حضرت فرمود: اين جبرئيل است كه مرا از سرزمينى در شطّ فرات به نام كربلا خبر مى دهد كه فرزندم حسين پسر فاطمه در آن

جا به قتل خواهد رسيد. عرض شد: چه كسى او را به قتل مى رساند؟ فرمود: مردى به نام يزيد، خداوند او را مبارك نگرداند. و گويا نظر مى كنم به بازگشت و مدفنش در كربلا در حالى كه سرش را هديه مى برند ... پيامبرصلى الله عليه وآله در حالى كه محزون بود از سفر خود بازگشت. بر بالاى منبر رفت و خطبه خواند و مردم را موعظه نمود ... آن گاه عرض كرد: بار خدايا! مرا جبرئيل خبر داده كه اين فرزندم كشته و خوار خواهد شد ...».

به پيامبرصلى الله عليه وآله عرض كرد: آيا او را دوست دارى؟ حضرت فرمود: آرى. فرشته عرض كرد: آگاه باش! همانا امت تو او را به زودى خواهند كشت. و اگر مى خواهى مكانى را كه در آن جا به قتل مى رسد به تو نشان دهم. فرشته دستى زد و از خاك قرمز آن مكان آورد. ام سلمه آن را برداشته و در مقنعه اش گذارد. ثابت گفت كه به ما خبر رسيده كه اين خاك كربلاست.»

آورد و فرمود: اى عايشه! قسم به كسى كه جانم به دست اوست اين امر مرا محزون مى كند. اين چه كسى است از امتم كه بعد از من حسين را به قتل مى رساند؟!».

را چه شده اى رسول خداصلى الله عليه وآله؟ حضرت فرمود: لحظه اى قبل شاهد كشته شدن حسينم بودم.»

براى آنان همانندى نيست به جز شهداى بدر».(125)

فرا مى داد و گريه مى كرد.»

و بناتك سبايا، الى اللَّه المشتكى، و الى محمد المصطفى و الى على المرتضى و الى فاطمة الزهراء، و الى حمزة سيدالشهداء. يا محمّداه، هذا حسين بالعرى، تسفى عليه ريح الصبا، قتيل اولاد البغايا، واحزناه، واكرباه عليك يا اباعبداللَّه، اليوم مات جدى رسول اللَّه، يا اصحاب محمّد! هولاء ذريّة المصطفى يساقون سوق السبايا»؛ «اى محمد! كه فرشتگان آسمان بر تو درود فرستاده اند، اين حسين توست كه در خون غوطه ور است. اعضايش قطع شده و دخترانش به اسارت رفته اند. به سوى خدا و محمّد مصطفى و على مرتضى و فاطمه زهرا و حمزه سيدالشهدا شكايت مى كنم. اى محمد! اين حسين است در اين بيابان كه باد صبا بر او مى وزد. او كشته شده به دست اولاد زنا است. امان از حزن تو و مصيبت بر تو اى اباعبداللَّه! امروز جدم رسول خدا رحلت نمود. اى اصحاب محمد! اينان ذريّه مصطفى مى باشند كه همانند اسيران مى برند.»

راوى مى گويد: به خدا سوگند! در آن هنگام زينب هر دشمن و دوستى را به گريه درآورد.(129)

ربودند و لب تشنه سرهايشان را از بدن جدا ساختند ...».

السماء على النو

ر الذى كان للعباد سراجاً

من هدينا به الى سبل الح

ق و كنّا لانعرف المنهاجا(141)

ط) مرثيه سواد بن قارب:

بكت عليه ارضنا و سماؤنا

و تصدّعت وجداً به الاكباد

لو قيل: تفدون النبىّ محمداً

بذلت له الاموال و الاولاد

خداصلى الله عليه وآله آمده و از ايشان خواستند تا گروهى را براى تعليم احكام اسلام به منطقه آنها بفرستد. پيامبرصلى الله عليه وآله شش نفر از اصحاب خود را به سوى آن ها فرستاد.

هنگامى كه به چشمه رجيع كه آبى براى قبيله هذيل بود رسيدند. با كمك گرفتن از قبيله هذيل بر اين شش نفر حمله كردند. آنان در ابتدا گفتند: ما نمى خواهيم شما را بكشيم بلكه مى خواهيم شما را به اهل مكه تسليم كنيم تا جايزه بگيريم. برخى از آن شش نفر با آنها جنگيدند تا كشته شدند ولى خبيب و همراه او خود را تسليم كردند. در بين راه همراه او خواست كه بر آنان شمشير بكشد كه او را نيز با سنگ به شهادت رساندند. و در آخر هم خبيب را به اهل مكه تسليم نمودند و اهل مكه او را به دار آويختند. حسان درباره آنان مى گويد:

صلّى الإله على الذين تتابعوا

يوم الرجيع فاكرموا و اثيبوا

رأس السرية مرثد و اميرهم

و ابن البكير امامهم و خُبيب(147)

و نيز در سوگ آنان گريه كنان مى گويد:

ما بال عينك لاترقأ مدامعها

سحّاً على الصدر مثل الؤلؤ القلق

على خُبيب فتى الفتيان قد علموا

لافشل حتّى تلقاه و لانزق(148)

ه) مرثيه نعم در سوگ همسرش؛

او كه از شهيدان احد بود همسرش در سوگ او مى گويد:

يا عين جودى بفيض غير ابساس

على كريم من الفتيان لبّاس(149)

و) مرثيه براى سعد بن معاذ؛

مردى از انصار در مورد سعد كه از مجروحان جنگ خندق بود مى گويد:

و ما اهتزّ عرش اللَّه من موت هلك

سمعنا به الاّ لسعد ابى عمرو(150)

حسّان بن ثابت گريان در مصيبت سعد مى گويد:

لقد سجمت من دمع عينى عبرة

و حقّ لعينى ان تفيض

على سعد

قتيل ثوى فى معرك فجعت به

عيون ذوارى الدمع دائمة الوجد(151)

ز) مرثيه براى شهداى چاه معونه؛

ابو برّاء به رسول خداصلى الله عليه وآله عرض كرد: اگر كسانى از اصحابت را به اهل نجد بفرستى، اميد مى رود كه آنان دعوت تو را بپذيرند. پيامبرصلى الله عليه وآله جماعتى را به نجد فرستاد، آنان حركت كرده و در كنار چاه «معونه» فرود آمدند. نامه رسول خداصلى الله عليه وآله را به عامر بن طفيل دادند ولى او در آن نظر نكرد، و هم فرستاده را به قتل رسانيد و هم با كمك قبايل ديگر، آن عده از مسلمانان كه به نجد فرستاده شده بودند را كشتند.

عبداللَّه بن رواحه بر نافع بن بديل بن ورقاء خزاعى از شهداى اين واقعه گريسته، مى گويد:

رحم اللَّه نافع بن بديل

رحمة المبتغى ثواب الجهاد

صابر صادق وفىّ اذا ما

اكثر القوم قال قول السداد(152)

حسان بن ثابت گريه كنان درباره آنان مى گويد:

على قتلى معونة فاستهلّى

بدمع العين سحاً غير نزر(153)

ح) مرثيه براى عثمان بن مظعون؛

چون عثمان بن مظعون از دنيا رحلت كرد، همسرش درباره او چنين گفت:

يا عين جودى بدمع غير ممنون

على رزيّة عثمان بن مظعون

على امرئ كان فى رضوان خالقه

طوبى له من فقيد الشخص مدفون(154)

ط) مرثيه براى وليد بن وليد بن مغيره؛

ام سلمه همسر پيامبرصلى الله عليه وآله گريه كنان براى وليد مى گويد:

يا عين فابكى للوليد بن الوليد بن مغيرة

قد كان غيثاً فى السنين و رحمة فينا و ميره(155)

ى) مرثيه براى زيد بن عمر بن خطاب؛

اياس بن بكير در مرثيه او كه در جنگ بنى عدى كشته شد، مى گويد؛

ألا يا ليت امّى لم تلدنى

و لم اك فى الغزاة لدى البقيع

و

لم أر مصرع بن الخير زيد

و هدّته هنا لك من صريع(156)

ك) مرثيه حضرت على عليه السلام در سوگ فاطمه عليها السلام؛

اميرالمؤمنين عليه السلام بر بالاى قبر فاطمه عليها السلام ايستاده و در حالى كه غصه ها و بغض ها گلوگيرش شده بود نتوانست جلوى اشك ناشى از قلب سوزان خود را بگيرد، در اين هنگام است كه مى گويد:

لكل اجتماع من خليلبين فرقة

و كلّ الذى دون الممات قليل

و انّ افتقادى واحداً بعد واحد

دليل على أن لايدوم خليل(157)

سجائب عبرة

فلم تصحّ بعد الدمع حتىّ ارمعلّت

تبكى على آل النبىّ محّمد

ما اكثرت فى الدمع لا بل اقلّت(161)

3 - زينب دختر اميرالمؤمنين عليهما السلام

چون سر مبارك امام حسين عليه السلام و اسرا به مدينه رسيد، همه اهل مدينه ضجّه زنان و گريه كنان از خانه ها بيرون ريختند. در اين هنگام زينب دختر على بن ابى طالب عليهم السلام صيحه كنان فرياد مى زد: وا حسيناه، وا اخوتاه، وا أهلاه، وا محمّداه. آن گاه فرمود:

ماذا تقولون اذ قال النبىّ لكم

ماذا فعلتم و انتم آخر الأمم

بأهل بيتى و اولادى أما لكم

عهد أما أنتم توفون بالذمم

ذريّتى و بنو عمّى بمضيعة

منهم أسارى و منهم ضرّجوا بدم

ما كان هذا جزائى اذ نصحت لكم

ان تخلفونى بسوء فى ذوى رحمى(162)

4 - جعفر بن عفان

او كه از اصحاب امام صادق عليه السلام است، در مرثيه امام حسين عليه السلام چنين مى گويد:

ليبك على الاسلام من كان باكياً

فقد ضيّعت احكامه و استحلّت

غداة حسين للرماح ذرية

و قد نهلت منه السيوف و علّت

و غودر فى الصحراء لحماً مبدّداً

عليه عناق الطير باقت و ظلت

فما نصرته امّة السوء اذ دعا

لقد طاشت الاحلام منها و ضلّت(163)

5 - محمد بن ادريس شافعى

محمّد بن عزّالدين يوسف بن حسن زرندى - شيخ حديث در مسجد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله - از ابوالقاسم فضل بن محمد مستملى و او از قاضى ابوبكر سهل بن محمد و او از ابوالقاسم بكران بن طيّب نقل كرده كه به او خبر رسيده كه شافعى اين اشعار را مى خوانده است:

تأوّب همىّ و الفؤاد كئيب

و أرّق عينى و الرقاد غريب

و ممّا نفى نومى و شيّب لُمّتى

تصاريف ايّام لهنّ خطوب

تزلزلت الدنيا

لآل محمدّ

و كادت لهم صمّ الجبال تذوب

و غارت نجوم و اقشعرّت ذوائب

و هتّك استار و شقّ جيوب

فللنصل إعوال و للرّمح رنّة

و للخيل من بعد الصّهيل نحيب

فمن مبلغ عنىّ الحسين رسالةً

و ان كرهتها انفس و قلوب

قتيل بلاجرم كأنّ قصيصه

صبيغ بماء الأُرجوان خضيب

يُصلّى على المختار من آل هاشم

و يُغزى بنوه انّ ذا لعجيب

لئن كان ذنبى حبّ آل محمّد

فذلك ذنب لست عنه اتوب

هم شفعائى يوم حشرى و موقفى

و حبّهم للشافعىّ ذنوب(164)

6 - امير عضدالدين

زرندى از امير عضدالدين محمد بن على بن احمد بن على بن عبداللَّه وزير نقل كرده كه در مرثيه حسين بن على عليه السلام و اهل بيتش عليهم السلام ابياتى همانند آب زلال بلكه رقيق تر از آن سروده است كه بخشى از آن چنين است:

بدت كربلا ملأى من الكرب و البلا

فقوما معى فى ارضها و قفا نبكى

بها قتلوا سبط النبىّ محمدٍ

و باعوا هذاك الرّشد بالمال و المُلك

و ضاعت دماءٌ بالعراق عزيزةٌ

مكرّمةٌ اذ كان راماً من المسك

فياويل اقوام طغاة تعرّضوا

لتلك الدماء الفاطميّات بالسفك(165)

7 - جدّ سبط بن جوزى

سبط بن جوزى از جدّش اشعارى را در مصيبت امام حسين عليه السلام نقل كرده كه بخشى از آن چنين است:

و لمّا رأوا بعض الحياة مذلّة

عليهم و عزّ الموت غير محرّم

أبوا أن يذوقوا العيش و الذلّ واقع

عليه و ماتوا ميتة لم تذمم(166)

8 - رباب همسر امام حسين عليه السلام

ابوالفرج اصفهانى از هشام كلبى نقل كرده كه گفت: از رباب بعد از شهادت امام حسين عليه السلام خواستگارى شد ولى او امتناع نمود و فرمود: من بعد از فرزند رسول خداصلى الله عليه وآله با كسى

ازدواج نخواهم كرد. آن گاه اين ابيات را در سوگ امام حسين عليه السلام سرود:

انّ الذى كان يستضاء به

بكربلاء قتيل غير مدفون

سبط النبىّ جزاك اللَّه صالحة

عنّا و جنّبت خسران الموازين

قد كنت لى جبلاً صعباً ألوذ به

و كنت تصحبنا بالرحم و الدين

من لليتامى و من للسائلين و من

يغنى و يؤوى اليه كل مسكين

و اللَّه لا ابتغى صِهراً بصهركم

حتىّ اغيّب بين الرمل و الطين(167)

9 - عبيداللَّه بن حرّ جعفى

ابن اثير مى نويسد: «چون معاويه از دنيا رفت و حسين بن على عليه السلام به قتل رسيد، عبيداللَّه بن حرّ جعفى از جمله كسانى بود كه در قتل امام شركت نكرده و عمداً خود را مخفى كرده بود. چون حسين عليه السلام كشته شد، ابن زياد شروع به جست و جوى اشراف از اهل كوفه نمود ولى عبيداللَّه بن حرّ را نديد، تا اين كه خود عبيداللَّه بن حرّ بر ابن زياد وارد شد. پسر زياد به او گفت: كجا بودى؟ او گفت: مريض بودم.

ابن زياد گفت: مرض قلب يا مرض بدن؟ او گفت: قلبم مريض نبوده است، ولى بدنم مريض بود و خداوند بر من منّت گذارده و آن را عافيت بخشيد. ابن زياد گفت: دروغ گفتى، ولى تو با دشمنان ما بودى.

او گفت: اگر من با آن ها بودم مرا نيز يافته بودى.

ابن زياد از عبيداللَّه بن حر غافل شد، و لذا او از دارالاماره بيرون آمده و سوار بر اسب شد و گريخت. ابن زياد درباره او سؤال كرد، گفتند: او سوار بر اسبش شده است. ابن زياد گفت: او را نزد من آوريد.

مأموران پشت سر او رفتند و گفتند: امر

امير را اطاعت كن. گفت: به او خبر دهيد هرگز با ميل خود نزد او نخواهم آمد. آن گاه اسبش را به حركت درآورده و بر منزل احمد بن زياد طائى وارد شد. اصحابش دور او را گرفتند.

آن گاه از خانه خارج شد و خود را به كربلا رسانيد. نظر بر قتلگاه حسين عليه السلام و كشته شدگان همراهش انداخت و بر آنان استغفار نمود. سپس به طرف مداين آمد. وى در سوگ شهيدان به خون خفته، در قصيده اى مى گويد:

يقول امير غادر و ابن غادر

ألا كنت قلت الحسين بن فاطمه

و نفسى على خذلانه و اعتزاله

و بيعة هذا الناكث العهد لائمه

فيا ندمى ان لا اكون نصرته

ألا كلّ نفس لاتسدد نادمه

و إنى لأنى ام أكن حماته

لذو حسرة ما ان تفارق لازمه

سقى اللَّه ارواح الذين تآزروا

على نصره سقياً من الغيث دائمه

وقفت على اجداثهم و محالهم

فكاد الحشا ينقض و العين ساجمه(168)

است كه در آغاز بعثت پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله و مهاجرت مسلمين از مكه به سوى حبشه پذيراى مسلمانان مهاجر شد.

2 - گريه مجازات

خداوند متعال مى فرمايد: «فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلاً وَلْيَبْكُوا كَثِيراً جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»؛(170) «پس آنان بايد كمتر بخندند و بسيار بگريند، اين جزاى كارهايى است كه انجام مى دادند.»

اين آيه مربوط به منافقين عصر پيامبرصلى الله عليه وآله است كه به بهانه گرما يا سرماى هوا از شركت در جهاد خوددارى مى كردند و مردم را نيز از شركت در جهاد بازمى داشتند.

3 - اشك براى خدا، نشانه خردمندى

خداوند مى فرمايد: «وَ يَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولاً * وَ يَخِرّوُنَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَ يَزِيدُهُمْ خُشُوعاً»؛(171) «مى گويند: منزه است پروردگار ما كه وعده هايش يقيناً انجام شدنى است. آنان به زمين مى افتند و گريه مى كنند و[ تلاوت آيات الهى همواره بر خشوع آنان مى افزايد.»

4 - اشك براى خدا، سيره انبياى الهى

خداوند مى فرمايد: «... إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيّاً»؛(172) «آنان [پيامبران الهى و هدايت يافتگان ]كسانى بودند كه وقتى آيات خداوند رحمان بر آنان خوانده مى شد به خاك مى افتادند در حالى كه سجده مى كردند و گريان بودند.»

5 - اشك ندامت، راه چاره گمراهان

خداوند مى فرمايد: «أَزِفَتِ الْازِفَةُ * لَيْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ كاشِفَةٌ * أَفَمِنْ هذَا الْحَديثِ تَعْجَبُونَ * وَ تَضْحَكُونَ وَ لاتَبْكُونَ»؛(173) «آنچه بايد نزديك شود [قيامت ، نزديك شده است و هيچ كس جز خدا نمى تواند سختى هاى آن را بر طرف سازد. آيا از اين سخن تعجب مى كنيد و مى خنديد و گريان نمى شويد.»

ب) روايات

در روايات اسلامى نيز براى گريه و اشك ارزش خاصى

بيان شده است:

1 - اشك، نشانه لطف خداوند

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «بكاء العيون و خشية القلوب من رحمة اللَّه»؛(174) «اشك چشم ها و ترس دل ها [از خدا] از رحمت خداوند به شمار مى رود.»

2 - اشك، اوّلين هديه خدا به انسان

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «انّما هى رحمة يجعلها فى قلوب عباده»؛(175) «همانا اشك رحمتى است كه خداوند آن را در وجود بندگانش قرار مى دهد.»

3 - اشك، عامل نورانيّت دل

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: «البكاء من خشية اللَّه ينير القلب و يعصم من معاودة الذنب»؛(176) «گريه كردن از خوف خدا، قلب را نورانى و از بازگشت به ارتكاب گناه بازمى دارد.»

4 - نرم شدن دل به واسطه اشك

پيامبرصلى الله عليه وآله در وصيت خود به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «يا علىّ! اربع خصال من الشقاء: جمود العين و قساوة القلب و بُعد الامل و حبّ البقاء»؛(177) «اى على! چهار ويژگى از بدبختى و شقاوت است: خشكى چشم، سختى دل، آرزوى دراز، دوست داشتن بقا.»

5 - اشك، عامل رهايى از عذاب

امام حسين عليه السلام فرمود: «البكاء من خشية اللَّه نجاة من النار»؛(178) «گريستن از خوف خدا موجب رهايى از دوزخ است.»

6 - اشك، و پاداش عظيم الهى

رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: «ما من عمل الاّ و له وزن و ثواب الاّ الدمعة، فانّها تطفى غضب الرّب»؛(179) «هر كار و عمل نيكى به اندازه معيّنى داراى پاداش و ثواب است، مگر اشك، پس همانا اشك چشم آتش خشم الهى را فرو مى نشاند.»

7 - اشك چشم، معادل خون شهيد

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «... و ما من قطرة احبّ الى اللَّه من قطرتين: قطرة دم فى سبيل

اللَّه، و قطرة دمع فى سواد الليل من خشية اللَّه»؛(180) «...هيچ قطره اى نزد خدا محبوب تر از دو قطره نيست: قطره خونى كه در راه خدا ريخته شود، و قطره اشكى كه در تاريكى شب از بيم خدا از ديده جارى گردد.»

در جنگ با دشمن درونى، يعنى جبهه جهاد اكبر، اسلحه انسان آه است نه آهن، گريه است نه شمشير. كسانى هستند كه در مجلس عزاى حسين بن على عليه السلام نشسته اند، اما آن هنر و درك را ندارند تا اشك بريزند، و بر فرض هم كه درك داشته باشند نرمش دل در آنان نيست، چه اين كه تحصيل نرمش دل، كار هر كسى نيست كه نصيب او گردد.

از ديدگاه علماى اخلاق ريشه بسيارى از جنايت ها قساوت قلب است. انسان وقتى به قساوت قلب و سخت دلى مبتلا شد، بسيارى از مواهب فطرى را از دست مى دهد، به طورى كه نه از آلام ديگران متأثر مى شود و نه دلش در مهر كسى مى تپد، و نه رغبتى به راز و نياز با خدا دارد و نه تمايل به محبّت با مردم در خود احساس مى كند. بديهى است كه بهترين وسيله پيشگيرى يا مداوا در اين زمينه، اشك و گريه است.

4 - اشك، راهى براى رسيدن به عشق

عشق در لغت به معناى «دلدادگى» و «خاطرخواهى» است. محدّث قمى مى گويد: «عشق عبارت است از زياده روى در محبّت».(181)

به طور قطع در بين ابزار و وسايلى كه براى وصول به عشق حقيقى - كه همان عشق به محبوب عالم يعنى خدا است - ، نياز مى باشد پس از شناخت و معرفت، اشك و گريه است. بنابراين اگر انسان، مشتاق رسيدن به حقيقت باشد ولى از اشك و گريه مدد نگيرد هرگز تحوّل معنوى وسيع و مؤثّر در او پديد نمى آيد.

زبان مترجمان عقل است ولى ترجمان عشق، چشم است. آنجا كه اشكى از روى احساس و درد مى ريزد عشق حضور دارد،

ولى آن جا كه زبان با گردش منظم خود جمله هاى منطقى مى سازد، عقل حاضر است. بنابراين، همان طور كه استدلالات منطقى و كوبنده مى تواند همبستگى گوينده را با اهداف رهبران آن مكتب آشكار سازد، قطره اشك نيز مى تواند اعلان جنگ عاطفى بر ضدّ دشمنان مكتب محسوب گردد.

شكسپير، دانشمند، نويسنده و شاعر انگليسى مى گويد: «انديشه ها، رؤياها، آه ها، آرزوها و اشك ها از ملازمات جدايى ناپذير عشق هستند».

و در جمله اى ديگر مى گويد: «عشقى كه با اشك هاى چشم شست و شو داده شود، هميشه پاكيزه و تميز و زيبا خواهد ماند».(182)

ويكتور هوگو، نويسنده معروف غربى مى گويد: «خوشبخت كسى است كه خدا به او دلى بخشيده كه شايسته عشق و سوز و گداز است».(183)

5 - تأثير گريستن در سلامتى انسان

به عقيده دانشمندان علوم تجربى و محقّقان علوم پزشكى، براى اشك خواص طبّى مختلفى است كه به برخى از آن ها اشاره مى كنيم:

1 - همراه اشك آنزيمى خارج مى شود كه چشم و اطراف آن را ضدّ عفونى مى كند.

2 - مطابق آزمايشات به عمل آمده، آنان كه بيشتر گريه مى كنند كمتر به زخم هاى معده و اثنى عشر دچار مى شوند.

3 - دانشمندان معتقدند كه گريستن، در كاهش آلام درونى، و فشارهاى روحى و روانى تأثير بسيار عجيبى دارد.

4 - با اشك و گريه مى توان برخى از بيمارى ها را تشخيص داد، چون اشك چشم مايه صاف شده از خون بدن است و لذا به كمك آن مى توان گونه هاى مختلفى از سرطان را شناسايى كرد.

- گريه بر اهل بيت عليهم السلام خصوصاً امام حسين عليه السلام از مظاهر محبّت به آنان است كه خداوند متعال به آن امر نموده و عقل نيز آن را تأييد مى كند.

2 - اين اشك از مصادق تعظيم شعائر الهى است، زيرا با اين عمل در حقيقت شعارهاى آنان را به پا مى داريم.

3 - گريه بر امام حسين عليه السلام در حقيقت توبه و انابه به سوى خداوند و رجوع به تمام خوبى ها است، زيرا گريه بر امام حسين عليه السلام جهت شخصى ندارد، بلكه به اين دليل است كه او فرزند رسول خداصلى الله عليه وآله و داراى تمام خوبى هاست كه در راه احياى دين الهى مظلومانه به شهادت رسيده است. پس گريه براى چنين افرادى انابه و بازگشت و ارتباط با خوبى هاست. در روايات اسلامى آمده است: هر كس بر امام حسين عليه السلام گريه كند يا بگرياند يا خود را گريان نشان دهد (تباكى كند) بهشت بر او واجب مى گردد، زيرا اين گونه گريه با اين گرايش در حقيقت توبه و انابه و رجوع به خداوند متعال است.

4 - انسان تا به باطن خود رجوع نكند و از آن طريق با ولىّ خدا خصوصاً امام حسين عليه السلام ارتباط پيدا نكند، دلش نمى شكند و اشكش جارى نمى گردد. پس گريه بر امام حسين عليه السلام در حقيقت ارتباط از راه باطن بين وجودى محدود با وجودى بى كران و نامحدود است. پر واضح است كه با اين ارتباط، انسان محدود نيز نامحدود خواهد شد. همان گونه كه اگر آب محدود در بركه اى باشد و آن را به درياى بى كران متصل و مرتبط نسازيم، در مدت اندكى آب گنديده و يا

به دليل شدّت گرمى هوا، نابود خواهد شد، مگر آن كه آن را به درياى بى كران متصل نماييم كه در اين صورت به مانند دريا عاصم و مصون از هر نوع ميكروب و تعفّن و نابودى خواهد شد.

5 - گريه بر مظلوم، انسان را احساسى كرده، و مدافع مظلوم خواهد نمود، خصوصاً كسى كه معصوم بوده و امام و وصىّ و جانشين صاحب شريعت باشد، كه در اين هنگام انسان مدافع شريعت خواهد شد. هم چنين با ديدن هر مظلومى به فكر دفاع از او بر خواهد آمد و اين مطلبى است كه روان شناسان نيز به آن اشاره كرده اند. از همين رو مى بينيم كه شيعيان به سبب بهره بردارى از اين اكسير اعظم كه همان گريه بر سيدالشهداءعليه السلام و مظلوميّت اوست همواره در طول تاريخ حامى و پشت و پناه مظلومان بوده اند.

6 - گريه بر ولىّ خدا خصوصاً امام حسين عليه السلام آرام بخش قلب هاى سوخته اى است كه به جهت مصايبى كه بر آن حضرت عليه السلام وارد شده، آتش از آن شعله ور شده و قطره هاى اشك، مرحمى بر دل آنان خواهد بود.

7 - اشك، خصوصاً براى اولياى الهى سبب رقّت قلب شده و قساوت را از انسان دور مى كند و زمينه را براى ورود انوار خداوند در دل انسان فراهم مى سازد، زيرا اشكِ توجيه شده صيقلى كننده زنگار دل است.

8 - اشك بر امام حسين عليه السلام در حقيقت مبارزه منفى و عملى با حاكمان جائر است، يعنى با اين عمل وانمود مى كنند كه از رفتار آنان بيزارند، همان گونه كه حضرت زهراعليها السلام بعد از وفات پدرش رسول خداصلى الله عليه وآله و بعد از

واقعه «سقيفه» گريه هاى فراوانى كرد، تا به مردم بفهماند كه براى چه دختر رسول خدا ناراحت است و مى گريد؟ با آن كه اهل بيت عليهم السلام الگوى صبر و مظهر بردبارى و استقامت و شكيبايى اند.

9 - اشك بر اهل بيت عليهم السلام خصوصاً سرور شهيدان اعلامِ ادامه دادن و زنده نگه داشتن راه آن بزرگواران است؛ هم چنين اعلام اين مطلب است كه ما در طول تاريخ مخالف يزيد و يزيديان بوده و موافق و پيرو حسين عليه السلام و حسينيان زمان و شعارهايشان هستيم.

حضرت او را به طرف قبله نمود، آن گاه بر بالين جنازه او ايستاد و صيحه اى زد كه نزديك بود بيهوش شود.»

از جنگ باز نمى گشت تا خداوند پيروزى را بر دستان او قرار مى داد. او در شبى وفات يافت كه عيسى بن مريم به آسمان عروج نمود، و يوشع بن نون وفات يافت. و هيچ زردى و سفيدى (طلا و نقره اى) را بر جاى نگذاشت جز هفتصد درهم از زيادى اموالش كه مى خواست با آن خادمى براى خانواده اش تهيه كند. آن گاه بغض گلوى او را فشرد و گريست و مردم نيز با او گريستند...».

از كوفه بيرون نيامدم تا اين كه بر مسلم بن عقيل و هانى بن عروه مذحجى نظر كردم كه هر دو كشته شده و به دار آويخته و در بازار قصابان بر روى زمين كشيده مى شدند. و سر آن دو را براى يزيد بن معاويه فرستادند.

حضرت آهى كشيد و گريست. آن گاه فرمود: «إِنَّا للَّهِ ِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» .»

دعوت كردند تا يارى مان كنند ولى در عوض ما را به قتل رساندند. از آسمان ندايى داده شد: اى حسين! او را رها كن؛ زيرا براى او شيردهنده اى در بهشت است.»

و يقتل ابنك هذا بعدك. و مدّ يده فاتاه بتربة بيضاء و قال: فى هذه الارض يقتل ابنك اسمها الطفّ. فلمّا ذهب جبرئيل خرج رسول اللَّه صلى الله عليه وآله الى اصحابه و التربة فى يده، و فيهم ابوبكر و عمر و على و حذيفة و عمار و ابوذر و هو يبكى فقالوا: ما يبكيك يا رسول اللَّه! فقال: اخبرنى جبرئيل ان ابنى الحسين يقتل بعدى بارض الطف و جاءنى بهذه التربة فاخبرنى انّ فيها مضجعه»؛(218) حسين بن على عليه السلام در حالى كه بر رسول خداصلى الله عليه وآله وحى نازل شده بود وارد شد و از كمر او بالا رفت و بر پشت او بازى نمود. جبرئيل به حضرت عرض كرد: اى محمّد! همانا زود است كه امتت بعد از تو فتنه كنند و اين فرزندت را به قتل برسانند. آن گاه دست دراز كرد و مشتى از تربت را به او داد و گفت: در اين سرزمين است كه فرزندت كشته خواهد شد، سرزمينى كه اسم آن "طفّ" است. چون جبرئيل رفت، رسول خداصلى الله عليه وآله در حالى كه آن تربت در دستش بود بر اصحابش وارد شد. در ميان آنان ابوبكر، عمر، على، حذيفه، عمار و ابوذر بودند. حضرت شروع به گريه كرد. عرض كردند: چه چيز شما را به گريه درآورده است اى رسول خداصلى الله عليه وآله؟! حضرت فرمود: جبرئيل مرا خبر داد كه همانا فرزندم حسين بعد از من در سرزمين طفّ كشته خواهد شد. و براى من اين تربت را آورد و خبر داد كه در آن جا محلّ دفن او خواهد بود.»

2 - گريه امام على عليه السلام

در سوگ امام حسين عليه السلام

ابن عساكر از نجى نقل مى كند كه من با على عليه السلام حركت كرديم. چون به نينوا كه در راه صفين بود رسيد، حضرت ندا داد: «اصبر يا اباعبداللَّه! اصبر يا اباعبداللَّه بشطّ الفرات. قلت: و ما ذاك؟ قال: دخلت على النبى صلى الله عليه وآله ذات يوم و عيناه تفيضان، قلت: يا نبىّ اللَّه! اغضبك احد، ما شأن عينيك تفيضان؟ قال: بل قام من عندى جبرئيل قبل امد فحدّثنى انّ الحسين يقتل بشطّ الفرات. قال: فقال: هل لك الى ان اشمّك من تربته؟ قال: فقلت: نعم، فمدّ يده فقبض قبضة منه تراب فاعطانيها فلم املك عينىّ ان فاضتا»؛(219) «صبر كن اى اباعبداللَّه! صبر كن اى اباعبداللَّه در شطّ فرات. راوى مى گويد: عرض كردم: براى چه؟ حضرت فرمود: روزى بر پيامبر وارد شدم در حالى كه دو چشمش گريان بود. عرض كردم: اى پيامبر خداصلى الله عليه وآله! آيا كسى تو را به غضب درآورده است؟ چه شده كه چشمانتان اشكبار است؟ حضرت فرمود: لحظاتى قبل جبرئيل اينجا بود و مرا خبر داد كه حسين عليه السلام در كنار شطّ فرات به قتل خواهد رسيد. نجى مى گويد: حضرت به من فرمود: آيا مى خواهى از تربتش به تو دهم تا استشمام نمايى؟ عرض كردم: آرى. آن گاه دست خود را دراز كرده و مشتى از خاك برداشت و به من عطا نمود. من نتوانستم جلوى خود را بگيرم، لذا اشكم جارى شد.»

3 - گريه امام سجادعليه السلام در سوگ امام حسين عليه السلام

ابن عساكر به سندش از جعفر بن محمّد نقل كرده كه: «سئل على بن الحسين عن كثرة بكائه فقال: لاتلومونى، فان يعقوب عليه

السلام فقدسبطاً من ولده فبكى حتى ابيضت عيناه من الحزن و لم يعلم انه مات، و قد نظرت الى اربعة عشر رجلاً من اهل بيتى يذبحون فى غداة واحدة أفترون حزنهم يذهب من قلبى ابداً»؛(220) «از على بن حسين بن على بن ابى طالب عليهم السلام در مورد كثرت گريستنش سؤال شد؟ حضرت فرمود: مرا ملامت نكنيد؛ زيرا يعقوب يكى از فرزندانش مفقود شد، آن قدر گريست تا اين كه دو چشمش سفيد شد در حالى كه مى دانست او نمرده است. ولى من به چهارده نفر از اهل بيتم نظر كردم كه در صبح يك روز همگى ذبح شدند، آيا شما مى خواهيد كه حزن آنان از قلبم بيرون رود؟»

4 - گريه امام صادق عليه السلام در سوگ امام حسين عليه السلام

ابوالفرج اصفهانى به سندش از اسماعيل تميمى نقل كرده كه گفت: من نزد ابوعبداللَّه جعفر بن محمّدعليهما السلام بودم كه خادم براى سيد حميرى - شاعر - از حضرت اجازه ورود گرفت. حضرت دستور داد كه وارد شود. اهل بيت خود را پشت پرده قرار داد. سيد حميرى وارد شد و سلام كرد و در گوشه اى نشست. حضرت از او خواست تا شعر بخواند. حميرى اين اشعار را در سوگ امام حسين عليه السلام سرود:

أمرر على جدث الحسين

فقل لأعظمه الزكيّه

آأعظماً لازلت من

و طفاء ساكبة رويّة

و اذا مررت بقبره

فأطل به وقف المطيّة

و ابك المطهّر للمطهّر

و المطهّرة النقية

كبكاء معولة أتت

يوماً لواحدها المنيّة

حميرى مى گويد: مشاهده كردم كه اشك هاى جعفر بن محمّد برگونه هايش سرازير بود، و صداى شيون از خانه حضرت بلند شد، به حدّى كه امام دستور به خوددارى دادند. آنان نيز ساكت شدند... .(221)

5 -

گريه ابن عباس در سوگ امام حسين عليه السلام

سبط بن جوزى نقل كرده است: چون حسين عليه السلام كشته شد، دائماً ابن عباس بر او مى گريست تا اين كه چشمش كور شد.(222)

6 - گريه انس بن مالك در سوگ امام حسين عليه السلام

قندوزى حنفى مى گويد: «چون سر مبارك حسين بن على عليهما السلام را بر ابن زياد وارد كردند، آن را در تشتى قرار داد و با چوب دستى اش شروع به زدن به دندان هاى آن حضرت نمود و مى گفت: مثل اين دندان ها را نديدم. اَنَس نزد او بود، شروع به گريه كرد و گفت: حسين عليه السلام شبيه ترين مردم به رسول خداصلى الله عليه وآله است.(223)

7 - گريه زيد بن ارقم در سوگ امام حسين عليه السلام

ابن ابى الدنيا روايت كرده كه زيد بن ارقم نزد ابن زياد بود، به او گفت: چوبت را بردار، به خدا سوگند! به دفعات ديده ام كه رسول خداصلى الله عليه وآله ما بين اين دو لب را مى بوسيد. آن گاه شروع به گريه كرد.(224)

8 - گريه ام سلمه در سوگ امام حسين عليه السلام

چون خبر كشته شدن امام حسين عليه السلام به ام سلمه رسيد، گفت: «أو قد فعلوها؟ ملأ اللَّه قبورهم ناراً، ثم بكت حتى غشى عليها»؛(225) «آيا اين كار را كردند؟! خداوند قبرهايشان را از آتش پركند. آن گاه آن قدر گريست تا اين كه غش كرد.»

9 - گريه حسن بصرى در سوگ امام حسين عليه السلام

زهرى مى گويد: «لمّا بلغ الحسن البصرى قتل الحسين بكى حتى اختلج صدغاه ثم قال: و اذلّ امة قتلت ابن بنت نبيّها...»؛(226) «چون خبر قتل حسين عليه السلام به حسن بصرى رسيد، گريست، به حدّى كه دو گونه هايش پر از

اشك شد. آن گاه گفت: ذليل باد قومى كه فرزند دختر پيامبرشان را به قتل رسانده است!...».

10 - گريه ربيع بن خُثيم در سوگ امام حسين عليه السلام

از جمله تابعين كه در سوگ مصيبت امام حسين عليه السلام گريست ربيع بن خثيم است. سبط بن جوزى نقل مى كند: «لمّا بلغ الربيع بن خثيم قتل الحسين بكى و قال: لقد قتلوا فتية لو رآهم رسول اللَّه صلى الله عليه وآله لاحبّهم، اطعمهم بيده، و اجلسهم على فخذه»؛(227) «چون خبر كشته شدن حسين عليه السلام به ربيع رسيد گريست و گفت: آنان جوانانى را كشتند كه هر گاه رسول خداصلى الله عليه وآله آنان را مى ديد دوست مى داشت و به دستان خود آنان را طعام مى داد و بر زانوى خود مى نشاند.»

11 - گريه اهل كوفه در سوگ امام حسين عليه السلام

چون مركب اُسرا به كوفه رسيد، مردم همگى به ديدن زنان خاندان پيامبرصلى الله عليه وآله آمدند. و از هر طرف صداى آه و شيون و سر و صدا و مرثيه سرايى بلند بود. زنان كوفه ندبه كنان در حالى كه گريبان چاك مى دادند، با همراهى مردان بر اسيران مى گريستند...(228).

12 - گريه توّابين در سوگ امام حسين عليه السلام

عايشه بنت الشاطى مى گويد: «سال شصت و پنج هجرى داخل نشده بود كه صيحه توابين به «يالثارات الحسين عليه السلام» زمين را زير پاى بنى اميه به لرزه درآورد، و اهل كوفه با اسلحه هاى خود به طرف قبر حسين عليه السلام به راه افتادند، در حالى كه اين آيه را تلاوت مى كردند: «فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُم»(229). چون نزد قبر رسيدند، همگى صيحه اى زدند. و مردم را گريان تر از آن

روز نديدند. آنان يك شبانه روز در آن جا اقامت كرده و تضرّع نمودند...».(230)

خداوند مى خنداند و مى گرياند، هيچ كسى بار ديگرى را حمل نمى كند.»

هشام بن عروه از پدرش نقل مى كند كه نزد عايشه قول ابن عمر نقل شد كه ميت به گريه اهلش بر او عذاب مى شود، عايشه گفت: خدا رحمت كند اباعبدالرحمن را، او چيزى را شنيده ولى حفظ نكرده است. روزى جنازه مرد يهودى را از كنار رسول خداصلى الله عليه وآله عبور دادند در حالى كه اهلش بر او مى گريستند. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «انتم تبكون و انّه ليعذب»؛(234) «شما گريه مى كنيد و او عذاب مى شود.»

ثالثاً: قبلاً به روايتى اشاره كرديم كه عمر نزد پيامبرصلى الله عليه وآله از گريه زنان بر ميّت منع كرد، ولى رسول خداصلى الله عليه وآله به او فرمود: «دعهنّ يا عمر! فانّ العين دامعة و القلب مصاب و العهد قريب»؛ «اى عمر! آنان را رها كن، زيرا چشم اشك ريزان و قلب مصيبت ديده و عهد قريب است.»

رابعاً: اين روايت با ظاهر آيات قرآن سازگارى ندارد؛ زيرا خداوند مى فرمايد: «وَ لاتَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى ؛(235) «هيچ گناهكارى بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد.»

2 - نهى عمر از گريه بر ميّت

گاهى مى گويند عمر بن خطاب از گريستن بر اموات نهى مى كرده است، لذا نهى او دليل بر عدم جواز است.

پاسخ

اوّلاً: نهى او در مقابل نصوصى است كه دلالت بر جواز بلكه رجحان دارد.

ثانياً: سنّت عمر نزد ما اعتبارى ندارد.

ثالثاً: نهى او همان گونه كه در روايات به آن اشاره شده، مورد مخالفت پيامبرصلى الله عليه وآله قرار گرفته است.

رابعاً: چگونه عمر از گريستن بر اموات نهى كرده در حالى كه خودش بر نعمان بن مقرن(236)، زيد بن

خطاب(237) و خالد بن وليد(238)، گريسته است. و نيز امر به گريه بر خالد بن وليد نموده است.(239)

تورات، و نهى گريه بر اموات

با تأملى در كتب يهود پى مى بريم كه نهى از گريه در سوگ مردگان، ريشه در تورات دارد، و عمر از آن جا كه با اهل كتاب خصوصاً يهود ارتباط داشته و كتاب هاى آنان را قرائت مى كرده است لذا اين حكم را در اسلام به اجرا گذاشته است.

در كتب يهود مى خوانيم: «اى فرزند! از تو شهوت دو چشمانت را با يك ضربت مى گيرم، پس نوحه و گريه مكن و اشكانت را جارى مساز. آرام گرفته و ساكت باش، و نوحه بر اموات نخوان».(240)

3 - اختصاص روايات گريستن به عصر ظالمان

محمّد باقر بهبودى در تعليقه خود بر كتاب «بحارالأنوار» ذيل روايات فضيلت گريه بر امام حسين عليه السلام مى گويد: «توهّم الجهال انّ لهذه الأحاديث اطلاقاً يشمل كل ظرف و زمان، فانكرها بعض اشدّ الإنكار... و الحق انّ هذه الاحاديث - بين صحاح و حسان و ضعاف - مستفيضة بل متواترة لا تتطرق اليها يد الجرح و التأويل، لكنّها صدرت حينما كان ذكر الحسين و البكاء عليه و زيارته و رثائه و انشاد الشعر فيه انكاراً للمنكر و مجاهدة فى سبيل اللَّه، و محاربة مع اعداء اللَّه: بنى امية الظالمة الغشوم و هدماً لأساسهم و تقبيحاً و تنفيراً من سيرتهم الكافرة بالقرآن و الرسول...

و امّا فى زمان لا محاربة بين اهل البيت و اعدائهم كزماننا هذا فلا يصدق على ذكر الحسين و البكاء عليه عنوان الجهاد... فحيث لا جهاد فى البكاء عليه فلا وعد بالجنة، و حيث لا عذاب و لا نكال و لا

خوف نفس فلا ثواب كذا و كذا. فليبك الفسقة الفجرة انّهم مأخوذون بسيى ء اعمالهم انّ اللَّه لا يخدع من جنّته...»؛(241) «و حق اين است كه در اين احاديث روايت صحيح و حسن و ضعيف وجود دارد ولى در عين حال مستفيض بلكه متواتر است كه دست جرح و تأويل در آن ها راه ندارد ولى اين روايات هنگامى صادر شده كه ذكر حسين و گريه بر او زيارت و مرثيه خوانى و قرائت شعر درباره او انكار منكر و مجاهده در راه خدا و جنگ با دشمنان خدا بنى اميه ظالم و غاصب به حساب مى آمده و موجب هدم اساس و بنيان آن ها و تقبيح و تنفير از روش كفرآميز آن ها نسبت به قرآن و رسول به حساب مى آمده است...

و امّا در زمانى كه بين اهل بيت و دشمنانشان جنگى نبوده مثل اين زمان، ديگر بر ذكر حسين و گريه بر او عنوان جهاد صادق نيست... و چون جهادى بر گريه بر او نيست پس وعده اى به بهشت نمى باشد، و هنگامى كه عذاب و گرفتارى و ترس بر جان نيست پس ثواب هايى هم كه در روايات آمده، نيست. پس بايد افراد فاسق فاجر بگريند، آنان به جهت اعمال بدشان مؤاخذه مى شوند زيرا خداوند در بهشتش فريب نمى خورد...».

پاسخ

اولاً: رواياتى كه در مورد ثواب گريه بر مصيبت امام حسين عليه السلام وارد شده مطلق است و شامل هر زمان و مكان و هر حالتى است.

امام رضاعليه السلام به ابن شبيب فرمود: «يابن شبيب! ان سرّك ان تكون معنا فى الدرجات العُلى من الجنان فاحزن لحزننا و افرح لفرحنا و عليك بولايتنا؛ فلو انّ رجلاً تولّى حجراً لحشره اللَّه معه يوم

القيمة»؛(242) «اى پسر شبيب! اگر دوست دارى كه با ما در درجات عالى بهشت باشى در حزن ما محزون و در شادى ما شاد باش. و بر تو باد به ولايت ما؛ زيرا اگر كسى سنگى را دوست بدارد خداوند او را در روز قيامت با همان سنگ محشور مى كند.»

مسمع بن عبدالملك از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «رحم اللَّه دمعتك، اما انّك من الذين يعدون من اهل الجزع لنا، و الذين يفرحون لفرحنا و يحزنون لحزننا»؛(243) «خداوند به جهت اشكانت بر تو رحمت فرستد. آگاه باش! همانا تو جزء كسانى هستى كه براى ما جزع مى كند و كسانى كه در شادى ما شاد و در حزن ما اندوهناكند.»

ثانياً: اگر اين گونه روايات مخصوص زمان بنى اميه است كه گريه در حكم جهاد بوده است، الان نيز وارثان بنى اميه از پيروان مدرسه شام در بين وهابيان وجود دارند كه با اهل بيت عليهم السلام دشمن اند و لااقل نمى خواهند كه از آن بزرگواران ياد و ذكرى برده شود و لذا از اين جهت در اين زمان گريه در سوگ اهل بيت عليهم السلام جهاد به حساب مى آيد.

ثالثاً: پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در عصر و زمانى براى امام حسين عليه السلام گريه كرده است كه هنوز بنى اميه به حكومت نرسيده بود تا گريه در حكم جهاد بر ضدّ آنان به شمار آيد.

حاكم نيشابورى به سندش از ام الفضل دختر حارث نقل كرده كه گفت: «انّها دخلت على رسول اللَّه صلى الله عليه وآله فقالت: يا رسول اللَّه! انّى رأيت حلماً منكراً الليلة. قال: و ما هو؟ قالت: انّه شديد. قال: و ماهو؟ قالت: رأيت كأنّ قطعة من جسدك قطعت و

وضعت فى حجرى. فقال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله: رأيت خيراً؛ تلد فاطمة - ان شاء اللَّه - غلاماً فيكون فى حجرك. فولدت فاطمة الحسين، فكان فى حجرى، كما قال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله. فدخلتُ يوماً الى رسول اللَّه صلى الله عليه وآله، فوضعته فى حجره، ثم حانت منّى التفاتة فاذا عيناً رسول اللَّه صلى الله عليه وآله تهريقان من الدموع. فقلت: يا نبىّ اللَّه! بأبى انت و امّى، ما لك؟ قال: أتانى جبرئيل عليه الصلاة و السلام، فأخبرنى انّ امّتى ستقتل ابنى هذا. فقلت: هذا؟ فقال: نعم، و اتانى بتربة من تربته حمراء»؛(244) «روزى بر رسول خداصلى الله عليه وآله وارد شده، عرض كردم: اى رسول خدا! شب گذشته خواب بدى ديدم. حضرت فرمود: آن خواب چيست؟ عرض كردم، خواب بدى است. حضرت فرمود: چيست؟ عرض كردم: در عالم رؤيا ديدم گويا قسمتى از بدن شما جدا شده و در دامان من قرار گرفت. پيامبر فرمود: خواب خوبى ديده اى. فاطمه (دخترم) اگر خدا بخواهد پسرى به دنيا خواهد آورد كه در دامان تو بزرگ خواهد شد.

ام الفضل مى گويد: فاطمه عليها السلام حسين عليه السلام را به دنيا آورد و او در دامان من بود، همان گونه كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود، تا آن كه بر رسول خداصلى الله عليه وآله وارد شدم و حسين عليه السلام را در دامنش گذاردم. به حضرت توجه كردم، ناگهان ديدم كه اشك از چشمانش سرازير شد. عرض كردم: اى پيامبر خدا! پدر و مادرم به فدايت، چه شده كه شما را گريان مى بينم؟ حضرت فرمود: جبرئيل بر من نازل شد و خبر داد كه امتم به زودى او را به شهادت

مى رسانند. عرض كردم: اين فرزند را؟ حضرت فرمود: آرى. آن گاه قسمتى از تربت خونين آن حضرت را به من داد.»

رابعاً: همچنين مطابق برخى از روايات، بسيارى از صحابه قبل از برپايى دولت بنى اميه در سوگ امام حسين عليه السلام گريستند كه به طور حتم نمى توان آن را حمل بر مسائل سياسى نمود.

ابن عساكر از نجى نقل مى كند كه من با على عليه السلام حركت كرديم. چون به نينوا كه در راه صفين بود رسيد، حضرت ندا داد: صبر كن اى اباعبداللَّه! صبر كن اى اباعبداللَّه در شطّ فرات. راوى مى گويد: عرض كردم: براى چه؟ حضرت فرمود: روزى بر پيامبر وارد شدم در حالى كه دو چشمش گريان بود. عرض كردم: اى پيامبر خدا! آيا كسى تو را به غضب درآورده است؟ چه شده كه چشمانتان اشكبار است؟ حضرت فرمود: لحظاتى قبل جبرئيل اينجا بود و مرا خبر داد كه حسين عليه السلام در كنار شطّ فرات به قتل خواهد رسيد.

نجى مى گويد: حضرت به من فرمود: آيا مى خواهى از تربتش به تو دهم تا استشمام نمايى؟ عرض كردم: آرى. آن گاه دست خود را دراز كرده و مشتى از خاك برداشت و به من عطا نمود. من نتوانستم جلوى خود را بگيرم، لذا اشكانم جارى شد.(245)

سبط بن جوزى نقل كرده است: چون حسين عليه السلام كشته شد، دائماً ابن عباس بر او مى گريست تا اين كه چشمش كور شد.(246)

قندوزى حنفى مى گويد: «چون سر مبارك حسين بن على عليهما السلام را بر ابن زياد وارد كردند، آن را در تشتى قرار داد و با چوب دستى اش شروع به زدن به دندان هاى آن حضرت نمود و مى گفت: مثل اين دندان ها را نديدم.

اَنَس نزد او بود، شروع به گريه كرد و گفت: حسين عليه السلام شبيه ترين مردم به رسول خداصلى الله عليه وآله است.(247)

ابن ابى الدنيا روايت كرده كه زيد بن ارقم نزد ابن زياد بود، به او گفت: چوبت را بردار، به خدا سوگند! به دفعات ديده ام كه رسول خداصلى الله عليه وآله ما بين اين دو لب را مى بوسيد. آن گاه شروع به گريه كرد.(248)

چون خبر كشته شدن امام حسين عليه السلام به ام سلمه رسيد، گفت: آيا اين كار را كردند؟! خداوند قبرهايشان را از آتش پركند. آن گاه آن قدر گريست تا اين كه غش كرد.(249)

خامساً: مطابق برخى از روايات امام زمان عليه السلام خبر از گريه خود در مصيبت امام حسين عليه السلام داده است آن جا كه مى فرمايد: «و لأبكينّ عليك بدل الدموع دماً»؛(250) «و به تحقيق كه براى تو به جاى اشك خون گريه مى كنم.»

سادساً: مگر امام رضاعليه السلام كه در عصر خلفاى عباسى زندگى مى كرده به گريه زياد خود در مصيبت جدش امام حسين عليه السلام اشاره نكرده است؟ آنجا كه مى فرمايد: «انّ يوم الحسين اقرح جفوننا و اسبل دموعنا و اذلّ عزيزنا بأرض كرب و بلا، و اورثنا الكرب و البلاء الى يوم الانقضاء...»؛(251) «همانا روز حسين عليه السلام پلك هاى ما را زخم كرده و اشكان ما را ريزان نموده و عزيز ما را در سرزمين كرب و بلا ذليل كرده است. و غصه و بلا را تا روز قيامت براى ما به ارث گذارده است...».

است: «لم يصبر فاظهر الحزن»؛(253) «او صبر نكرده و اظهار حزن نموده است.»

در «المنجد» نيز به همين معنا تفسير شده است.

اظهار حزن داراى انواع و اقسامى است:

1 - بلند كردن صدا به همراه گريه كه به آن نوحه سرايى مى گويند.

2 - گريه همراه شيون كه به آن عويل مى گويند.

3 - گريه همراه با شمردن محاسن شخص از دنيا رفته كه به آن ندبه مى گويند.

4 - گاهى هم با قول است مثل گفتن واويلا و... .

5 - گاهى هم همراه با عمل است به اين كه دستش را بر پيشانى يا صورت و يا سينه اش مى زند و جزع مى كند.

در هر حال هر كردار و گفتارى كه از آثار غلبه حزن و اظهار آن باشد از مصاديق جزع است و اين مطلبى است كه در روايات نيز به آن اشاره شده است.

جابر مى گويد: به امام باقرعليه السلام عرض كردم: جزع چيست؟ حضرت فرمود: «اشدّ الجزع الصراخ بالويل و العويل و لطم الوجه و الصدر و جزّ الشعر من النواصى...»؛(254) «شديدترين جزع فرياد به واويلا و زدن به صورت و سينه و كندن مو از جلوى سر است...».

جزع در سوگ امام حسين عليه السلام از ديدگاه اهل بيت عليهم السلام

معاوية بن وهب از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «كلّ الجزع و البكاء مكروه سوى الجزع و البكاء على الحسين عليه السلام»؛(255) «تمام انواع جزع و گريه مكروه است به جز جزع و گريه بر حسين عليه السلام.»

علىّ بن حمزه از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «انّ البكاء و الجزع مكروه للعبد فى كل ما جزع ما خلا البكاء و الجزع على الحسين بن علىّ عليهما السلام، فانّه فيه مأجور»؛(256) «همانا

گريه و جزع براى انسان در هر چه جزع مى شود مكروه است به جز گريه و جزع بر حسين بن على عليهما السلام كه در اين مورد ثواب دارد.»

خالد بن سدير از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «... و لقد شققن الجيوب و لطمن الخدود الفاطميات على الحسين بن على عليهما السلام، و على مثله تلطم الخدود و تشقّ الجيوب»؛(257) «... و همانا زنان فاطمى گريبان را براى حسين بن على عليهما السلام چاك داده و بر صورت زدند، و بر مثل او بايد بر صورت ها زد و گريبان ها چاك داد.»

مسمع بن عبداللَّه كردين بصرى مى گويد: امام صادق عليه السلام به من فرمود: «اما تذكر ما صُنع به - الحسين عليه السلام - ؟ قلت: نعم. قال: فتجزع؟ فقلت: اى واللَّه، واستعبر لذلك، حتى يرى اهلى اثر ذلك علىّ، فامتنع عن الطعام حتى يستبين ذلك فى وجهى. قال: رحم اللَّه دمعتك، اما انّك من الذين يُعدّون من اهل الجزع لنا و الذين يفرحون لفرحنا و يحزنون لحزننا و يخافون لخوفنا و يأمنون اذا أمنّا»؛(258) «آيا آنچه را كه بر حسين عليه السلام وارد شده ياد مى كنى؟ عرض كردم: آرى به خدا سوگند و از آن اندوهناك مى شوم به حدّى كه اهل بيتم اثر آن را در من مشاهده مى كنند و لذا از غذا دست مى كشم و اثر اين كار در صورتم نمايان مى شود. حضرت فرمود: رحمت خدا بر اشكانت، آگاه باش! تو از كسانى به حساب مى آيى كه براى ما جزع مى كنند و كسانى كه در شادى ما شاد و در حزن ما محزونند و به خوف ما خائف و هنگامى كه ما در امن و امانيم در

امانند.»

معاوية بن وهب مى گويد: «استأذنت على ابى عبداللَّه عليه السلام فقيل لى: ادخل فدخلت فوجدته فى مصلاه فى بيته، فجلست حتى قضى صلاته، فسمعته و هو يناجى ربّه و هو يقول: اللّهمّ يا من خصّنا بالكرامة...»؛(259) «از ابوعبداللَّه اجازه گرفتم تا بر او وارد شوم، اجازه ورود داده شد. من وارد شدم و حضرت را در حجره در محرابش مشاهده كردم. نشستم تا نمازشان تمام شود از او شنيدم كه در مناجات با پروردگارش عرضه مى داشت: بارخدايا! اى كسى كه ما را به كرامت اختصاص دادى... بر آن چشم هايى كه به جهت رحمت بر ما اشكشان جارى شده رحم كن. و نيز بر آن قلب هايى كه جزع كرده و براى ما سوخته است رحمت فرست و آن فريادها و شيون هايى را كه براى ما زده شده مشمول رحمت خود فرما.»

امام سجادعليه السلام به «زائده» مى فرمايد: «... فانّه لمّا اصابنا بالطفّ ما اصابنا و قتل ابى عليه السلام و قتل من كان معه من ولده و اخوته و سائر اهله و حملت حرمه و نساؤه على الأقتاب، يراد بنا الكوفة، فجعلتُ انظر اليهم صرعى و لم يواروا، فعظم ذلك فى صدرى و اشتدّ لما ارى منهم قلقى، فكادت نفسى تخرج، و تبيّنت ذلك منّى عمّتى زينب الكبرى بنت علىّ عليها السلام فقالت: مالى اراك تجود بنفسك يا بقية جدّى و ابى و اخوتى؟ فقلت: و كيف لا اجزع و اهلع و قد ارى سيّدى و اخوتى و عمومتى و ولد عمّى و اهلى مصرّعين بدمائهم، مرمّلين بالعرى، مسلّبين، لا يكفنون و لايوارون...»؛(260) «... چون آن مصيبت بزرگ بر ما در كربلا وارد شد و پدرم و كسانى كه از

اولاد و برادران و ساير اهل بيتش به شهادت رسيدند و اهل حرم و زنانش بر شتران به اسارت برده شدند تا آن ها را به كوفه وارد كنند، من به جنازه ها نظر مى كردم كه بر روى زمين افتاده و دفن نشده بودند. اين موضوع بر سينه ام سنگينى كرد و چون آنان را اين گونه ديدم امر برايم گران آمد و نزديك بود كه جان از تنم خارج شود. عمه ام زينب دختر على عليهما السلام چون اين حالت را از من مشاهده كرد عرضه داشت: تو را چه شده كه با جان خود بازى مى كنى اى باقيمانده جد و پدر و برادرانم؟ من گفتم: چگونه جزع و فزع نكنم در حالى كه آقا و برادران و عموها و پسرعموها و اهل بيتم را مى بينم كه به خون غلطيده و در سرزمين كربلا به خاك افتاده اند و لباس هاى آن ها را به غارت برده و كسى نيست كه آن ها را كفن كند و دفن نمايد...».

معناى عدم كراهت جزع در سوگ امام حسين عليه السلام

شيخ يوسف بحرانى در شرح روايت معاوية بن وهب از امام صادق عليه السلام كه فرمود: همه انواع جزع و گريه مكروه است مگر جزع و گريه در شهادت امام حسين عليه السلام مى فرمايد: «فالظاهر انّ المراد بالكراهة هنا عدم ترتب الصواب و الأجر عليه مجازاً، لا الكراهة الموجبة للذمّ، و ذلك فانّه ليس فى شي ء من افراد البكاء مايوجب الثواب الجزيل و الأجر الجميل مثل البكاء عليه و البكاء على آبائه و ابنائه: و قصارى البكاء على غيرهم انّ سبيله سبيل المباحات»؛(261) «پس ظاهر آن است كه مراد به كراهت در آنجا مجازاً عدم ترتّب ثواب و

اجر بر گريه باشد، نه كراهتى كه موجب مذمت گردد و جهت آن اين است كه در هيچ نوع گريه چيزى كه موجب ثواب ارزشمند و اجر زيبا شود نيست، همانند گريه بر امام حسين عليه السلام و گريه بر پدر و اجداد و فرزندان اوعليهم السلام كه چنين ثواب و اجرى دارد. و نهايت حكمى كه مترتب بر گريه بر ديگران مى شود آن است كه مباح باشد.»

مستعدّ گريه است، نه تباكى غافل و كسى كه از روى لهو اين چنين مى كند».(265)

از روايات اهل بيت عليهم السلام استفاده مى شود كه تباكى با توجه نيز مطلوبيت دارد.

امام صادق عليه السلام فرمود: «من تباكى فله الجنّة»؛(266) «هر كس تباكى كند براى او بهشت است.»

و نيز فرمود: «... و من أنشد فى الحسين شعراً فتباكى فله الجنة»؛(267) «... و هر كس درباره حسين عليه السلام شعرى بخواند و تباكى كند بهشت بر او واجب است.»

امّا سه نوع ديگر سوگ واقعى نيستند اگر چه در مراسم سوگوارى انجام مى پذيرد. اين چهار نوع عبارتند از:

1 - گريه ناشى از ارتباط و علاقه

اين گريه به هنگام غم و مصيبت و داغ ديدگى حاصل مى شود و اختيارى نيست، و معمولاً بى اراده جارى مى گردد. اين گريه به اصطلاح روان شناسان و روان درمان گران، تخليه روانى - هيجانى است و به خود فرد و نيازهاى سركوفته شده او بازمى گردد.

2 - گريه ناشى از عقيده

اين نوع گريه مثل اشكى است كه هنگام مناجات از انسان جارى مى شود. كه ناظر به حال و آينده است. اين نوع گريه ريشه در اعتقادات دارد و مربوط به ترس هاى دنيوى و زندگى روزمرّه نيست.

3 - گريه ناشى از كمال خواهى

برخى از گريه ها ناشى از فضيلت طلبى و كمال خواهى است، مثل گريه اى كه در فقدان معلّم و مربّى اخلاق و پيامبر و امام و... رخ مى دهد. اين نوع از آن جهت است كه ما در عمق وجودمان كمال و رشد را تحسين مى كنيم و از بودن آن كمالات، ذوق زده مى شويم و از فقدان آن ها ناراحت مى گرديم. گاهى در مراسم عزادارى گريه هايى از اين نوع وجود دارد.

4 - گريه بر مظلوم

مثل اين كه بر رسول خداصلى الله عليه وآله و امامان مخصوصاً سالار شهيدان و مصايبى كه بر آنان وارد شده مى گرييم.

از كسانى كه با خواندن يا شنيدن واقعه عاشورا تحوّل مذهبى در آنان پيدا شده و موجب استبصارشان شده اشاره مى كنيم:

در اتاقم نشسته بودم، در همان حال كه موج را مى چرخاندم ناگهان صدايى گوارا و دل انگيز به گوشم خورد، موج راديو را بر آن نگه داشتم. اين صدا با تمام صداهايى كه قبلاً شنيده بودم فرق مى كرد. كم كم توجّه ام را به خودش جلب كرد. دقت كردم، فهميدم شخصى درباره امام حسين عليه السلام و از حادثه تلخى كه در كربلا به وقوع پيوست سخن مى گويد. نمى دانم در چه ماهى از ماه هاى سال بود، گمانم در ماه محرّم بود.

آن ايام من هنوز مسأله گريه بر امام حسين عليه السلام را نمى دانستم. ولى با شنيدن بخشى از واقعه كربلا از آن خطيب در دلم حزنى شديد احساس نمودم. در آن هنگام زار زار گريستم و اشكانم از ديدگانم بدون اراده و با شدّت و حرارت، جوشش داشت. من چنان گريه اى تلخ و با سوزش داشتم كه هرگز در طول عمرم مثل آن را ياد ندارم، اين حالت در وجود من تا آخر كلام خطيب ادامه داشت، حالتى كه تمام وجود مرا در برگرفته و در آن تأثير گذاشت و مصيبت اهل بيت اطهارعليهم السلام را در جلوى من مجسم ساخت. راديو اعلام كرد كه اين صدا صداى تهران است، ولى اسم سخنران را ذكر نكرد و گويا نام او را از ابتدا برده بود. من در خود تأسف شديدى احساس كردم؛ زيرا اشتياق زيادى داشتم كه صاحب اين صدا را از پشت اين حجاب ها و پرده ها بشناسم...

بعد از اين زمان بود كه افق هاى جديد و گسترده در پيش چشمانم نسبت به كشته شده اشك ها، امام حسين عليه السلام باز شد.»

او بعد از آن واقعه، تشيّع را انتخاب كرده و

با سفر به ايران يكى از مجريان تلويزيون مى شود.

يعرفها و لا يعرف للاسلام معنى فى سواها.

و مصارع ابناء الرسول!...»؛(269) «آرى اين چنين بود شروع آن، با حسين عليه السلام چراغ هدايت، شروع آن بود. و با حسين عليه السلام كشتى نجات شروع شد. شروعى كه من آن را قصد نكرده بودم، بلكه او مرا قصد نمود، و خداوند مرا به حسن استقبال از آن موفّق گردانيد و دست مرا گرفته و به عتبه هاى آن رسانيد... و آن، روزى بود كه صدايى حزين به گوشم خورد. چه بسا آن صدا قبل از آن نيز بارها به گوشم رسيده بود ولى از آن بى توجّه گذر كرده بودم و بر روى آن پرده ها انداختم، او نيز به من بى توجّهى كرد. ولى اين بار مرا به خود دعوت نمود در حالى كه من در جاى خلوتى يا شبيه آن بودم. به جهت آن صدا تمام مشاعر و حواسّ من به لرزه درآمد و من نيز تمام احساس و عواطفم را بى اختيار در اختيار او قرار دادم... .

آن صدا مرا به سوى خود جذب كرد... و امواج متلاطم و زبانه هاى شعله پراكنده اش هر لحظه بر من اصابت مى نمود. تا به حدّى كه كبرياى وجودم را نزد خود ذوب نمود و تمام وجودم را سراسر گوش كرده و به خود متوجّه ساخت. من با آن صوت به حركت درآمدم و با وقايعى كه نقل مى كرد زندگى كرده، در آنها ذوب مى شدم... و با آن قافله سير مى نمودم، و هر كجا كه فرود مى آمدند، من نيز فرود مى آمدم و به دنبال آنان تا به آخر، گام هاى خود را برداشته و راه را پيمودم.

آن واقعه، قصه مقتل امام حسين عليه السلام

با صداى شيخ عبدالزهرا كعبى؛ در روز دهم از ماه محرّم الحرام سال 1402 هجرى بود. من به تمام نداهاى امام حسين عليه السلام گوش مى دادم و تمام جوارحم از آن مى لرزيد، و اين حالت همراه با اشك و عبرت بود، و چيزى در خونم... گويا انقلاب و ندايى در جوارحم... كه لبيك يا سيدى، يابن رسول اللَّه!...

در ذهنم سؤال هايى بى پايان بود، و گويا نورى كه از قبل محجوب و مستور بوده است. اين نور برافروخت و يك دفعه تمام فضا را شكافت. فروزشى كه پيروى و اقتداء به حسين عليه السلام را در بر داشت، حسينى كه يادگار مصطفى و بزرگ امّت و از رهبران دين بود.

فروزشى از اسلام به تمام معنا كه از نو برانگيخت و پيامبر خداصلى الله عليه وآله آن را به توسّط شخص ريحانه و سبطش حسين عليه السلام از نو رهبرى نمود.

اين نداهاى اسلام است كه هر كجا فرود آيد پراكنده مى شود و همه آن ها را مى شناسند! و براى اسلام معنايى به جز آن شناخته نمى شود.

آرى، مكان هاى بر زمين خوردن فرزندان رسول خدا!...».

الفكر السائد، مثلما لا استطيع تأويل الدم الطاهر بالماء الطبيعى. هذه الدماء التى سالت ليست مياه نهريّة، انّما هى دماء اشرف من اوصى بهم النبىّ صلى الله عليه وآله فى هذه الأمة، أفقدتنى الأمة الثقة فى نفسها، و مهما قالوا فانّهم لن يقنعونى بانّ دم الحسين عليه السلام لم يُرَق بيد مسلمين حكموا الأمة الاسلامية، و كان تعامل ائمة السنة و الجماعة معهم تعاملاً حسناً. الامة التى لم ترع ابناء الرسول صلى الله عليه وآله بعده لا يمكن ان ترع سنّته بعده، قل ما شئت. قل: انّ المسلمين فى العهد الأول اجتهدوا فى قتل اهل البيت عليهم السلام و قل: انّ هذه الأفكار التى وردت فى كتب الشيعة دخيلة و لا حقيقة لها فى التاريخ الاسلامى، لكن هل يستطيع واحد من المسلمين من المحيط الى المحيط ان يدّعى انّ الحسين عليه السلام لم يَمت شهيداً مظلوماً بأمر من اميرالمؤمنين يزيد بن معاوية و بفتوى رسمية من شريح القاضى و سيوف الجيش الأموى الحاقد، فى بيعة ترعرع فيها فكر العامة و على إثر حدث فريد من نوعه فى تاريخ الاسلام هو حدث تحويل الخلافة الى مُلك عضوض، حيث يُنصب يزيد بن معاوية غصباً على المسلمين... كلّا و الف كلّا، فلا احد يستطيع ذلك؛ لانّ التاريخ أبى الّا ان يبقى اميناً لقضايا المستضعفين و لو كره المفسدون»؛(270) «يك نفر از نزديكانم به من گفت: چه كسى تو را شيعه نمود، و به چه كتاب هايى اعتماد نمودى؟ من در جواب او گفتم: امّا نسبت به اين سؤال كه چه كسى مرا شيعه نمود بايد بگويم: آن شخص جدّم حسين عليه السلام و فاجعه ناگوارى بود كه بر او اتفاق افتاد. و امّا نسبت به

اين سؤال كه به چه كتابى در اين باره اعتماد كردم، بايد بگويم كه مرا صحيح بخارى و صحاح ديگر اهل سنت، شيعه نمودند. او سؤال كرد: اين چگونه ممكن است؟ به او گفتم: صحاح را مطالعه كن، و از تناقضات آن مگذر جز آن كه آن ها را شماره نمايى. و نيز از كلامى مگذر جز آن كه در آن تأمّل نمايى... در اين هنگام به آرزوى خود خواهى رسيد.

به طور حتم امّتى كه حسين عليه السلام را به قتل رساند و اهل بيت طاهرين او را به اسارت برد هرگز قابل اعتماد نيست. و هرگز براى فكر آزاد و بى تعصّب امكان ندارد تا اين حوادث را توجيه كند، همان گونه كه من نمى توانم خون پاك را با آب طبيعى تأويل نمايم. اين خون هايى كه جارى شد آب هاى نهر نبود، بلكه خون هاى شريف ترين كسانى بود كه پيامبرصلى الله عليه وآله بر آنان در اين امّت وصيّت نموده بود. اين امّت خود باعث شدند كه اعتبارشان را از دست بدهند، و هر چه بگويند نمى توانند مرا قانع كنند كه چگونه خون حسين عليه السلام به دست افرادى بر زمين ريخته شد كه بر امّت اسلامى حكمرانى مى كرده اند و علماى اهل سنت و جماعت با آنان رفتار خوبى داشتند!

امّتى كه رعايت حال فرزندان پيامبرش را بعد از او ندارد هرگز نمى تواند مراعات سنّتش را بعد از او كند، هر چه مى خواهى در توجيه اين عمل بگو، بگو كه مسلمانان در عهد اوّل در كشتن اهل بيت عليهم السلام اجتهاد كردند! و بگو: اين افكار كه در كتب شيعه وجود دارد همگى ساختگى است و در تاريخ اسلام حقيقتى ندارد،

ولى آيا يك نفر از مسلمانان از اين طرف اقيانوس تا آن طرف اقيانوس مى تواند انكار كند كه امام حسين عليه السلام مظلومانه به امر يزيد بن معاويه و به فتواى رسمى از شريح قاضى و شمشيرهاى لشكر اموى كينه توز كشته شد جامعه اى كه در آن فكر عامه رشد كرده و در پى حادثه اى منحصر به فرد از نوع خود در تاريخ اسلام به وقوع پيوست، حادثه اى كه عبارت از تحويل خلافت به پادشاهى و سلطنت بود. كه بعد از آن يزيد بن معاويه به طور غاصبانه بر مسلمانان منصوب شد...

هرگز، و هزار هرگز... هيچ كس جرأت و توان ندارد كه اين موضوع را انكار يا توجيه نمايد؛ زيرا سنّت تاريخ آن است كه نسبت به وقايع و قضايايى كه بر مستضعفين وارد شده كوتاهى نكند، گرچه مفسدين كراهت داشته باشند.»

او نيز مى گويد: «كان الحسين عليه السلام يريد ان ينتشل الأمة من جمودها، و يحرّكها للثورة ضدّ الكيان الأموى الجاثم على السلطة، و لابدّ من تضحية، و لابدّ من دم شريف يُراق؛ ليُحدثَ فى نفوس القوم الذين خذلوا قضيته و مازالوا يخذلون»؛(271) «خواست امام حسين عليه السلام اين بود تا امّت را از جمودى كه پيدا كرده برهاند و او را براى انقلابى بر ضدّ كيان اموى كه بر سلطه تكيه زده تحريك نمايد. و اين كار احتياج به جانفشانى و فداكارى داشت، و احتياج به خونى بود كه ريخته شود، تا انقلابى را در نفوس مردم پديد آورد...».

وى اضافه مى كند: «كان الامام الحسين عليه السلام يحرص على كرامة الأمة و مصلحتها، و يحول دون يزيد و اذلالها... لقد خُذل الحسين عليه السلام و هو فى امسّ الحاجة الى من

ينصره»؛(272) «امام حسين عليه السلام حريص بر كرامت امت و مصلحت آنان بود و در مقابل يزيد و گمراهى هاى او مى ايستاد... آرى حسين عليه السلام خوار شد در حالى كه احتياج شديد به كسانى داشت تا او را يارى كنند».

او بعد از تبيين واقعه عاشورا به صورت اختصار به اين نتيجه مى رسدكه «لقد شيّعنى الحسين عليه السلام» حسين عليه السلام مرا شيعه نمود. و سپس مى گويد: «... و لعمرى، انّه المشهد الذى لا يزال صداه يتحرّك فى اقدس قداساتى، يُمنّينى بالأحزان فى كلّ حركة أتحرّكها. ما ان خلصت من قراءة مذبحة كربلاء بتفاصيلها المأساوية حتى قامت كربلاء فى نفسى و فكرى، و من هنا بدأتْ نقطة الثورة، الثورة على كل مفاهيمى و مسلّماتى الموروثة، ثورة الحسين عليه السلام داخل روحى و عقلى...

لقد جاء اهل الشام و الكوفة بالسيف، و جاء الحسين عليه السلام بالدم و انتصر الدم على السيف، بل و انتصر على التاريخ البلاطوى، فكان الحسين عليه السلام نوراً لم تغطّه ظُلَم التحريف.

و نحن ننعى هذه المأساة و نعلم انّ الامام الحسين عليه السلام قد مضى على حقّ، و انّ قطرة من نعيمه قد أَنْسَتْهم كلّ معاناته، الّا انّنا نبكى اولئك المغفّلين الذين اتخذوا من قاتلى الحسين عليه السلام و انصارهم و خاذليه قدوة لهم و اسوة و نماذج من الورع يقتدى بها. و ما اكثر الطبول التى قُرعت و المزامير التى عُزفت مدحاً لشخصيات تاريخية كانت من بين اولئك الذين اشتركوا فى احتراز رأس الحسين عليه السلام و نهب متاعه بخسّة!

الذين قتلوا الحسين عليه السلام و هم يعلمون انّه خير من اميرهم و سيد العرب و المسلمين، و ماقتلوه الّا طمعاً فى الحطام الذى أمناهم به يزيد، اليسوا قادرين على تحريف الاسلام و اختلاق

الأحاديث بحثاً عن نفس الحطام؟

لقد شيّعنى الحسين عليه السلام من خلال المأساة التى شاهدها هو و اهل البيت عليهم السلام، شيّعنى بدمائه العبيطة، و هى تنساب على الرمل الأصفر بارض الطفوف وبصراخ الأطفال و نواح النساء. يومها ناديت و قد انسكبت من عينى دمعة حزينة و رقيقة، قلت و القلب تمزّقه الأحزان:

و يَرثى ربابك دنيا الشجون

و دمع النواح و فيض الرسا

و اىّ شي ء صنع الأعداء بموته سوى ان حفروا قبورهم و دقّوا نعوشهم بالمسامير ليدخلوا مقبرة التاريخ صاغرين، و مازلت اراه - اباعبداللَّه - كبيراً فى عين التاريخ، لقد نوّر الحياة بدمه الزكىّ العطر؛

سطعت بريقاً كوَمْض الشموس

و شاع سناك كبرق السماء

و ما إن أقرأ عن تفاصيل كربلاء حتى تأخذنى الجذبة بعيداً، ثم تعود انفاسى الى انفاسى، و الحسين عليه السلام الفاه لديها قد تربع بدمائه الطاهرة.

فياليتنى كنت معه، فأفوز فوزاً عظيماً. و فى تلك هناك من يَفهمنى و قد لا يفهمنى من لا يرى للجريمة التاريخية وقعاً فى نفسه و فى مجرّبات الأحداث التى تلحقها.

فكربلاء مدخلى الى التاريخ، الى الحقيقة، الى الاسلام، فكيف لا أُجذب اليها جذبة صوفى رقيق القلب، او جذبة اديب مرهف الشعور، و تلك هى المحطّة التى اردت ان أُنهى بها كلامى عن مجمل معاناة آل البيت عليهم السلام و ظروف الجريمة التاريخية ضدّ نسل النبىّ صلى الله عليه وآله»؛(273) «... به جان خودم سوگند! اين مشهد كسى است كه هميشه فرياد او در مقدّس ترين مقدسات من به صدا درآمده و در حركت است. و در تمام حالات و حركاتم مرا محزون نموده است.

من از قرائت كشتار كربلا با تفاصيل جانكاهش خلاصى نيافتم جز آن كه كربلا در نفس و فكرم قيام نمود. و از

اين جا نقطه انقلاب شروع شد، انقلابى بر ضدّ تمام مفاهيم و مسلّمات به ارث گذاشته براى من از گذشتگان، آرى، انقلاب حسين عليه السلام داخل روح و عقلم... .

اهل شام و كوفه با شمشير آمدند، ولى امام حسين عليه السلام با خون خود آمد، و خون بر شمشير پيروز شد، بلكه بر تاريخ انحراف پيروز گشت، لذا حسين عليه السلام نورى است كه تاريكى هاى تحريف، او را نخواهد پوشانيد. ما اين مصيبت و فاجعه را گرامى مى داريم و مى دانيم كه امام حسين عليه السلام به حق كشته شد و تنها قطره اى از خون او تمام آنان را به بوته فراموشى تاريخ سپرد، ولى ما بر افراد غافلى مى گرييم كه قاتلان و خواركنندگان حسين عليه السلام و انصار او را الگو و رهبر خود قرار داده، و نمونه اى از ورع پنداشته اند و به آنان اقتدا مى نمايند... كسانى كه حسين عليه السلام را به شهادت رساندند در حالى كه مى دانستند او از اميرشان بهتر است، او سيّد عرب و مسلمانان است. آنان حسين عليه السلام را نكشتند جز به خاطر هدايايى كه يزيد بشارتش را به آنان داده بود. آيا آنان قدرت بر تحريف اسلام و جعل احاديث را به جهت رسيدن به هداياى يزيد نداشتند؟

آرى، اين حسين عليه السلام بود كه مرا از لابه لاى اين مصيبتى كه او و اهل بيتش به آن مبتلا شدند، شيعه نمود. مرا با خون هاى تازه اش شيعه نمود. خون هاى تازه اى كه بر روى سنگ ريزه هاى زرد در سرزمين طف (كربلا) بر زمين ريخت. او مرا با صداى اطفال و نوحه هاى زنان شيعه نمود. من به ياد آن روز فرياد برآوردم در حالى كه از ديدگانم اشكى همراه با

حزن و رقّت قلب جارى بود. و با قلبى كه اندوه ها آن را پاره مى نمود گفتم:

و يَرثى ربابك دنيا السّجون

و دمع النواح و فيض الدما

«و مرثيه سرايى مى كند رباب تو از دنيايى كه زندان مؤمن است در حالى كه اشكِ نوحه گرانه اش ريزان و خونش در جوشش مى باشد».

با مرگ حسين عليه السلام دشمنان او چه كردند، جز آن كه گورهاى خود را كنده و نعش هاى خود را با لگد خورد كردند تا با خوارى و ذلّت در مقبره تاريخ دفن شوند. اى اباعبداللَّه! من هميشه تو را در چشم تاريخ بزرگ مى بينم. حيات زندگى به خون پاك و معطّر تو نورانى شد.

سطعتَ بريقاً كوَمْضِ الشموس

و شاعَ سناك كبر السما

«نور تو ساطع شد در برابر شعاع اندك خورشيدها و شعاع نور تو پهنه گسترده آسمان را فراگرفت».

من هر گاه تفاصيل كربلا را قرائت مى كنم از دور جذبه اى مرا به سوى خود مى برد، آن گاه نفس هايم به تپش درمى آيد و حسين را در كنار خود مى يابم كه به خون پاكش غوطه ور است. اى كاش من با او بودم و به فوز عظيم نائل مى گشتم!. و در آن جذبه و كشش محو مى شدم!. آرى در آن جا كسى است كه آنچه را كه من فهميدم مى فهمد، و ممكن است كسى باشد كه آن چه من فهميدم نفهمد و آن واقعه عظيم تاريخى در نفس او اثرى نگذارد...

آرى، كربلا محلّ و زمان ورود من به تاريخ است، ورود به حقيقت و ورود به اسلام است. چگونه همانند جذبه صوفى رقيق القلب به اين حقيقت جذب نشوم، يا همانند جذبه اديبى كه شعورش به هيجان آمده است

فانى نگردم. آرى اين واقعه اى است كه بر آن فرود آمدم و به طور مختصر و اجمال از مصايب آل بيت عليهم السلام و جرم تاريخ بر ضدّ نسل پيامبرصلى الله عليه وآله سخن گفتم و الآن مى خواهم كلامم را به پايان رسانم.»

النحيب. عند ذلك سمع صديقى صياحى و انكبّ علىّ معانقاً، باكياً، و ضمّنى الى صدره، كما تضمّ الأم ولدها و هو يردّد: يا حسين، يا حسين. كانت دقائق و لحظات عرفت فيها البكاء الحقيقى، و احسست و كأنّ دموعى غسلت قلبى و كلّ جسدى من الداخل»؛(274) «... دوستم منعم آمد و با هم به كربلا مسافرت كرديم و در آن جا به مصيبت سرورمان حسين - مانند شيعيان - پى بردم و تازه فهميدم كه حضرت حسين عليه السلام نمرده است. مردم ازدحام مى كردند و گرداگرد آرامگاهش پروانه وار مى چرخيدند و با سوز و گدازى كه نظيرش هرگز نديده بودم، گريه مى كردند و بيتابى مى نمودند كه گويى هم اكنون حسين عليه السلام به شهادت رسيده است. و سخنرانان را مى شنيدم كه با بازگو كردن فاجعه كربلا احساسات مردم را برمى انگيختند و آنان را به ناله و شيون و سوگ وا مى داشتند و هيچ شنونده اى نمى تواند اين داستان را بشنود و تحمل كند، بلكه بى اختيار از حال مى رود. من هم گريستم و گريستم و آن قدر گريستم كه گويى سال ها غصّه در گلويم مانده بود، و اكنون منفجر مى شود.

پس از آن شيون، احساس آرامشى كردم كه پيش از آن روز چنان چيزى نديده بودم. تو گويى در صف دشمنان حسين عليه السلام بوده ام و اكنون در يك چشم بر هم زدن منقلب شده بودم و در گروه ياران و پيروان آن حضرت كه جان خود را نثارش كردند، قرار مى گرفتم. و چه جالب كه در همان لحظات، سخنران، داستان حرّ را بررسى مى كرد. حرّ يكى از سران سپاه مخالف بود كه به جنگ با حسين عليه السلام آمده بود، ولى يكباره در

ميدان نبرد بر خود لرزيد و وقتى اصحابش از او سؤال كردند كه تو را چه شده است؟ نكند كه از مرگ مى هراسى؟ او در پاسخ گفت: به خدا سوگند! هرگز از مرگ هراسى ندارم ولى خود را مخيّر مى بينم كه بهشت را برگزينم يا دوزخ را. او ناگهان اسب خود را به سوى حسين عليه السلام حركت داد و به ديدار او شتافت و گريه كنان عرض كرد: «اى فرزند رسول خدا! آيا راه توبه برايم هست؟».

درست در همين لحظه بود كه ديگر نتوانستم طاقت بياورم و شيون كنان خود را بر زمين افكندم، و گويا نقش حر را پياده مى كردم و از حسين عليه السلام مى خواستم كه «اى فرزند رسول خدا، آيا توبه اى برايم هست؟ يابن رسول اللَّه! از من درگذر و مرا ببخش». صداى واعظ چنان تأثيرى در شنوندگان گذاشته بود كه گريه و شيون مردم بلند شد. دوستم كه صداى فريادم را شنيد، با گريه مرا در بغل گرفت و معانقه كرد. همان گونه كه مادرى فرزندش را دربر مى گيرد و تكرار مى كرد: «يا حسين! يا حسين!». لحظاتى بود كه در آنان گريه واقعى را درك كرده بودم، و احساس مى كردم كه اشك هايم قلبم را شست و شو مى دهند و تمام بدنم را از درون تطهير مى كنند.»

است؛ يعنى در واقع تمام دين اسلام در ايشان خلاصه مى شود. منظورم اين است كه تمام مشكلات را مى توان با علاقه به امام حسين عليه السلام حل كرد...».(275)

از اتفاقاتى كه افتاده بود متأثّر مى شدم، و به دفعات زياد در طول روز مى گريستم. و چه انسانى است كه بر بخش هاى مختلف واقعه كربلا نگريد...».(276)

او از جمله مستبصرينى است كه بعد از انتخاب تشيّع كتاب هايى در دفاع از اين مذهب تأليف كرده است.

او بود».(281)

يافت».(285)

دين مبين اسلام، احتياج به فداكارى و شايد قربانى شدن دارد. او اين تصميم را براى اين نگرفت كه مردم كوفه از او دعوت كرده بودند تا با وى بيعت كنند و حتى نمايندگانى براى اين منظور به سوى حضرتش فرستاده بودند... البته مردم كوفه مى خواستند بر ضد يزيد شورش كنند و تحت رهبرى حسين عليه السلام با حكومت وى مبارزه نمايند. آرى... حسين عليه السلام نمى توانست اجازه دهد كه دين خدا و دنياى مردم بازيچه دست يزيد باشد. او خود را براى مقاومت و مبارزه با حكومت پليدان آماده مى كرد تا ضربت قاطع خود را بزند... خواه مردم كوفه او را دعوت كرده يا نكرده باشند، او مسئوليت خود را به خوبى مى دانست و به نداى وجدان گوش مى داد... و هيچ نيروى خارجى هم نبود كه او را تشويق و تحريك كند؛ زيرا احتياج به تشويق و حتى تاييد خارجى هم نداشت...».(294)

او نيز مى گويد: «درس بزرگ كربلا در واقع "فداكارى" در راه عقيده است كه بايد براى هميشه سرمشق مسلمانان باشد و مورد ستايش قرار گيرد».(295)

اعماق وجودش او را ندا مى داد: تو اى پسر پيامبر! براى رفع اين شدايد هستى.

خداوند به واسطه جدّ تو تاريكى ها را برطرف و حق را ظاهر و باطل را نابود ساخت تا بر او نازل شد «إِذَا جَآءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ» و مردم گروه گروه در دين خدا داخل شدند. پدر تو همان شمشير برنده و قاطعى بود كه در نيام نرفت تا گردن هاى مشركان را ذليل توحيد كرد.

برخيز اى اباعبداللَّه مانند پدر و جدت جهاد كن و از دين خدا حمايت نما و ستمكاران را دفع نما و زمين را از پليدى ظلم و ستم پاك ساز...

چه كسى براى نجات امت قيام مى كند اگر تو قيام نكنى اى پسر على و فاطمه. گويى حسين عليه السلام اين صدا را از اعماق وجودش مى شنيد كه به اين ندا صدا مى داد و شب و روز بر او اصرار مى ورزيد. پس حسين عليه السلام چاره اى جز پاسخ به اين ندا و اجابت اين صدا نداشت، و به كسانى كه او را از قيام باز داشته و مى ترساندند التفاتى نفرمود و شدت و قساوت دشمن و جسارت و بى اعتنايى او به احترام خاندان نبوت او را از جهاد در راه خدا باز نداشت؛ زيرا او مجاهدى بود كه به امر خدا قيام كرد و براى او تفاوتى نداشت كه به ظاهر مغلوب باشد يا منصور؛ چون هر دو صورت برايش شرافت بود «هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ». پس او در راه خدا و حق شهيد شد و قاتلانش به لعنت خدا و تمام ملائكه و مردم گرفتار شدند و او به بزرگترين درجات در نزد خدايش رستگار شد. «مَعَ

الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصّالِحِينَ» ».(296)

جهل و ظلم را از آن جامعه بزدايد، و لذا تمام مشكلاتى را كه ديد به جهت كرامت رسالت آسمانى بود، برخى مى خواستند تا نور خورشيد و حق را با حيله هاى مختلف خاموش كنند كه خداوند نخواست و لذا نتوانستند به اهداف شوم خود نايل آيند. و اين گونه بود وضعيت حضرت مسيح عليه السلام.

امام حسين عليه السلام نيز با راه و مسير فداكارى كه در پيش گرفت با شمشير مصافحه كرده و با نيزه معانقه نمود و در راه عقيده هر چه را كه داشت فدا كرد و از اين راه بهره ها برد و به اهداف عالى خود كه همان اهداف اسلامى است نايل گشت.

اسلام باشد، اسلامى كه درباره آن گفته شده كه شروعش محمّدى و بقائش حسينى است.»

او نيز مى گويد: «... غدا حبّ الحسين الثائر واجبا علينا كبشر... و غدا حبّ الحسين الشهيد جزءاً من نفثات ضمائرنا، فقد جاءت صيحته عليه السلام نبراساً لبنى الانسان فى كلّ عصر و مصر و تحت أية عقيدة انضوى... اذ انّ اهداف الأديان هى المحبة و التمسك بالفضائل و الدعوة الى التآخى البشرى لتعظيم علاقة الفرد بربّه اولاً و بأخيه ثانياً»؛(304) «... دوست داشتن اين حسين عليه السلام انقلابى براى ما به عنوان يكى از افراد بشر واجب شده... و نيز محبت حسين عليه السلام شهيد جزئى از حالات درونى ماست كه ظهور و بروز دارد. به طور حتم صداى او حقيقت ارزنده اى براى نوع انسان ها در هر عصر و مكان و تحت هر عقيده اى پيچيده است...؛ زيرا اهداف اديان همان محبت و تمسك به فضائل و دعوت به برادرى در سطح جهان به جهت تعظيم علاقه فرد با پروردگارش در مرتبه اول و به برادران هم نوعش در مرتبه بعد مى باشد.»

او نيز مى گويد: «فقد كان الحسين عليه السلام شمعة الاسلام... اضاءت ممثّلة ضمير الأديان الى ابد الدهور»؛(305) «به طور حتم حسين عليه السلام همانند مشعلى نورانى براى اسلام بود كه به عنوان نماينده نهاد همه اديان تا پايان روزگار است.»

او نيز مى گويد: «لقد شكلت الحركة المنعطف الروحى، الخطير الأثر فى مسير العقيدة الاسلامية و التى لولاها لكان الاسلام مذهباً باهتاً يركن فى ظاهر الرؤوس لاعقيدة راسخة فى أعماق الصدور و ايماناً يترع فى وجدان كلّ مسلم»؛(306) «به طور حتم حركت عاطفى و روحى اثر ارزشمندى را در مسير عقيده اسلامى ترسيم كرده و از خود به جاى

گذاشته است، حركتى كه اگر نبود، اسلام مذهبى صِرف به حساب مى آمد كه تنها در ظاهر سرها قرار مى گرفت نه عقيده اى راسخ در اعماق سينه ها و ايمانى كه در وجدان هر مسلمانى قرار گيرد».

او نيز مى گويد: «فأيّة ملحمة هى استمدت وقود احداثها من عترة النبىّ و آل بيته الأخيار... و ايّة انتفاضة رمت الى حفظ كيان امة محمّد وصون عقيدة المسلم و حماية السنة المقدسة و ذبّ اذى المنتهكين عنها؟ ملحمة ظلت فى خاطر المسلم رمز الكرامة الدينية، شاهد من خلالها صفحة جديدة من مسيرة عقيدته، صفحة بيضاء عارية من اشكال العبودية و الرقّ و الزّيف، مسطّرة بأحرف مضيئة تهدى وجدانه الى السبل القويمة التى يتوجب عليه السير فى مسالكها ليبلغ نقطة الأمان الجديرة به كانسان»؛(307) «پس كدامين حماسه است كه مقدمات و چارچوب حوادثش از عترت پيامبر و اهل بيت برگزيده اش نشأت گرفته و استمداد كرده است... و كدامين انقلابى است كه هدفش حفظ كيان امّت محمّدصلى الله عليه وآله و نگهدارى عقيده مسلمان و حمايت از سنت مقدس و مقابله آن از آزار كسانى باشد كه هتك حرمت مى كنند؟ حماسه اى كه در خاطره مسلمان به عنوان رمز كرامت دينى به حساب مى آيد و از لابه لاى آن صفحه جديدى از مسير عقيده اش را مشاهده كرده است، صفحه اى سفيد و خالى از شكل هاى بندگى و بردگى و انحراف، حماسه اى كه با حروف روشن نوشته شده و هر مسلمانى را به راه هاى محكم هدايت مى كند، راه هايى كه با سير در آن ها به طور حتم او را به نقطه امان و آرامشى كه مستحق انسان است مى رساند.»

او نيز درباره نهضت حسينى مى گويد: «كانت ثورة ضعيفة بتركيبها المادية،

الّا انّ لها صلابة الصخر و المبدأ بتركيبتها الروحية و الرمزية، و كان عليه السلام يعلم بانّه بالغ بها النصر و الاستمرار للعقيدة مالم يكن ليبلغه بايثار السلامة من مذبحة كربلاء. و الحسين عليه السلام عند ما ثار لم يثر لأجل نوال كرسى الحكم؛ اذ لم تكن منطلقاته من قاعدة فردية او زمنية، بل كانت اهدافها تتعداه الى الأعقاب و الأجيال القادمة»؛(308) «نهضت او به لحاظ تركيب مادى ضعيف به نظر مى رسيد جز آنكه به لحاظ تركيب روحى و رمزى داراى صلابتى محكم و ريشه اى بود. او مى دانست كه تنها از اين راه است كه به نصرت و پيگيرى عقيده خواهد رسيد، هدفى كه هرگز با سالم بيرون آمدن از معركه كربلا تحقق نخواهد يافت. و حسين عليه السلام هنگامى كه نهضت خود را شروع كرد هدفش رسيدن به تاج و تخت خلافت نبود؛ زيرا هدف او فردى يا مربوط به زمان خاص نبود، بلكه اهداف او از شخص خاص و زمان گذشته و براى آيندگان و نسل هاى ديگر بود.»

او نيز در توجيه حركت امام حسين عليه السلام مى گويد: «و حركة الحسين عليه السلام كان لها هدفان لا ثالث لهما؛ الأول: احداث رجّة عنيفة فى كيان الأمة الاسلامية، و هذا هدف مبدئى و ليس مرحلى او نهايى، و الثانى: وضع الأسس النهائية و المبادئ الضرورية لحفظ كيان العقيدة الى الأبد محاذراً بها ان تزل او تضعف او تضمحلّ على يد افراد او سلاطين، و هذا هو هدفها الجوهرى و الرئيسى و الأساسى»؛(309) «و حركت حسين عليه السلام داراى دو هدف بود و هدف سومى نداشت؛ هدف اول ايجاد حركت تندى در ميان امت اسلامى بود، و اين هدفى ابتدايى و نه

مرحله اى يا نهايى به حساب مى آمد. و دومين هدف او قرار دادن اساس هاى نهايى و مبادى ضرورى براى حفظ كيان عقيده به حساب مى آمد تا به واسطه آن از لغزش يا ضعف يا اضمحلال كيان عقيده به دست افراد يا سلاطين جلوگيرى شود، و اين همان هدف ريشه اى و رئيسى و اساسى نهضت او بود.»

او نيز مى گويد: «و قولة الرسول: حسين منّى و أنا من حسين، اللّهم احبّه فانّى احبّه، فيها شهادة و تكليف؛ شهادة بانّ النبىّ صلى الله عليه وآله قد عهد براية الاسلام الذى انزل عليه الى سبطه الحسين الذى هو بضعة منه. و تكليف للإبن الذى أحبّه و طلب من ربّه ان يحبّه بالاستشهاد صوناً للعقيدة و دفاعاً عن روح الدين من العبث و الاستهتار الذين كادا يؤديان الى اضمحلاله فكانت هذه الشهادة و هذا التكليف هما العنوان الضخم و الرموز الخالد لنهضة الابن فى سبيل الحفاظ على عقيدة الجدّ، حتى استحق عن جداره مغزى قول "الاسلام بدؤه محمّدى و بقاؤه حسينى"»؛(310) «اين كه رسول فرمود: "حسين از من و من از حسينم، بار خدايا! او را دوست بدار زيرا كه من او را دوست دارم" در آن گواهى و تكليف است؛ گواهى است بر اين كه پيامبرصلى الله عليه وآله پرچم اسلامى كه بر او نازل شده را به دست نوه اش حسين، پاره اى از وجودش سپرده است. و تكليفى است بر عهده فرزندى كه او را دوست دارد و از پروردگارش مى خواهد تا او را دوست بدارد با شهادت در راه حفظ عقيده و دفاع از روح دين از بيهودگى و انحراف، دو امرى كه موجب نابودى آن مى شود. لذا اين گواهى و

اين تكليف دو عنوان مهم و رمز جاويدان در نهضت فرزند رسول خداصلى الله عليه وآله در راه عقيده جدّش مى باشد؛ و به همين جهت است كه او مستحق كلامى پرمغز است كه: "اسلام شروعش محمّدى و بقائش حسينى است".»

او نيز مى گويد: «سيد شباب اهل الجنة... اتمّ حجة اللَّه فى خلقه و فى دينه الحنيف و ابرز مظلومية آل محمّد و اعاد دين النبىّ الذى بشّر به الى صراطه المستقيم، فافنى ذاته و اهله فى هذا السبيل»؛(311) «سرور جوانان بهشتى... كسى كه در خلق خدا و در دين توحيدى حجت را تمام نموده و مظلوميت آل محمّد را ابراز و دين پيامبر را كه به آن بشارت داده شده بود به راه مستقيم بازگرداند، و جان و اهلش را در اين راه گذاشت.»

او نيز مى گويد: «فها هو شهيد المسيحية عيسى عليه السلام يمرّ بأرض كربلا فيُنبئ عن قتل الحسين و يلعن قاتليه و يصف ارض الطفّ بالبقعة كثيرة الخير و يوصى من ادرك ايامه بالقتال معه، فيصبح كالشهيد مع الأنبياء مقبلاً غير مدبر...

و نبىّ كعيسى ايّده اللَّه بمعجزات خارقة... هل يستطيع عليه الوصول الى كربلاء بطرفة عين؟ و ماهو غير المعقول فى زيارة شهيد المسيحية الى مسقط رأس شهادة الحسين عليه السلام الذى سيأتى بعد قرون ليتمّم شهادة الحق و العدل ...»؛(312) «آرى او شهيد مسيحيت عيسى عليه السلام است كه از سرزمين كربلا گذر مى كند و خبر از شهادت حسين عليه السلام مى دهد و قاتلانش را لعن مى نمايد و سرزمين طفّ (كربلا) را به زمينى كه داراى خير بسيار است توصيف مى كند، و به كسانى كه روزگار او را درك مى كنند سفارش مى كند تا به دفاع از او

بجنگنند و از اين طريق به مانند شهيد همراه انبيا شوند كه حمله مى كرده نه آن كه فرار مى كرده اند...

و پيامبرى همچون مسيح كه خداوند او را به معجزات خارق العاده تأييد كرده... آيا مى توانسته كه با يك چشم بر هم زدن خودش را به كربلا برساند؟ آرى، امرى غيرمعقول به نظر نمى رسد كه شهيد مسيحيت به زيارت محلّ شهادت حسين عليه السلام رفته باشد، آن شخصيتى كه بعد از قرن ها از او خواهد آمد تا شهادت حق و عدالت را تكميل نمايد ...».

او نيز درباره علت قيام حسينى مى گويد: «و ثورة الحسين عليه السلام ليست وليدة ساعتها بل هى فى سِفر الوصايا الإلهية نُقشت عليه قبل نزول الرسالة المحمّدية، و علم ذلك عند ربّ الأكوان و باعث الرسالات؛ اذ كان يعلم تعالى بما ستتعرض له هذه الرسالة من اهتزاز بعد نزولها على محمّدصلى الله عليه وآله، فهيأ لها الحسين قبل ان يكون»؛(313) «و نهضت حسين عليه السلام خلق الساعه و مولود همان وقت نبود، بلكه آن نهضت در كتاب وصاياى الهى قبل از نزول رسالت محمّدى نقش بسته و در علم پروردگار عالم و مبعوث كننده رسالت ها ثابت بود؛ زيرا خداوند متعال مى دانست كه زود است اين رسالت بعد از نزولش بر محمّدصلى الله عليه وآله به لرزه درآيد، و لذا حسين عليه السلام را قبل از آن كه آفريده شود، براى آن آماده كرد.»

او نيز مى گويد: «فاذا قيل فى الاسلام: بدؤه محمّدى و بقاؤه حسينى فالأجدر ان يقال ايضاً: ثورة الحسين بدؤها حسينى و استمرارها زينبى»؛(314) «هر گاه گفته مى شود كه اسلام شروعش محمّدى و بقائش حسينى است پس سزاوار است كه گفته شود: نهضت حسين شروعش حسينى و

استمرارش زينبى است.»

او نيز مى گويد: «فالحسين البضعة الرسولية قام بمهمة لاتقلّ خطراً و أهمية عن مهمة جدّه، فأبقى على الاسلام كما بشّر به جده الكريم، و اودع فى صدور المسلمين وديعة ثمينة تنبههم فى نومهم و قعودهم بوجوب الحفاظ عليها كأندر و اغلى مايملكون»؛(315) «حسين عليه السلام پاره تن رسول صلى الله عليه وآله به كار مهمى قيام كرد كه خطر و اهميت آن، از كار مهمّ جدّش كمتر نبود و مايه بقاى اسلام شد همان گونه كه جدّ كريمش به آن بشارت داده بود، و در سينه هاى مسلمانان وديعه گران بهايى را گذاشت كه آنان را از خواب و بى تحركى بيدار نمود و به بهترين وجه ممكن آن ها را بر وظايفشان آگاه كرد.»

او نيز مى گويد: «صارت كربلاء بعد مقتل الحسين و عترة آل البيت و صحبه الأطهار... الأرض ذات الثرى الطاهر و الذريات القدسية بعد ان كانت صحراء خواء ترتع فى فلاتها العسلان و الذئاب، صارت ملجأ للمعذبين المظلومين بعد ان عُذب و ظلم فوق أرضها البررة الأخيار، فسبحان اللَّه كيف يجعل من ارض العذاب و الظلم ملاذاً للمعذبين و المظلومين»؛(316) «كربلا بعد از شهادت حسين و عترت آل بيت و اصحاب پاك او... سرزمينى داراى افرادى پاك و ذريه مقدس شد بعد از آنكه صحرايى خشك بود و درنده ها و گرگ ها در آن مى چريدند، ولى بعدها پناه افراد معذب و مظلوم شد بعد از آنكه بر روى زمين آن افرادى نيك و اهل خير عذاب ديده و مورد ظلم واقع شدند. منزه است آن خدايى كه زمين عذاب و ظلم را محلّ پناه كسانى قرار مى دهد كه در عذاب واقع شده و به آن ها ظلم شده

است.»

او نيز مى گويد: «فالدماء الزكية التى أهرقت فوق ثرى كربلاء منذ أربعة عشر قرناً سجلت للبشرية مجدها، و الشهادة التى اقدم عليها الحسين علّمت الانسان كيف يكون مظلوماً حتى ينتصر»؛(317) «خون هاى پاك و پاكيزه اى كه روى زمين كربلا قبل از چهارده قرن ريخته شد باعث مجد بشريت شد، و شهادتى كه حسين عليه السلام بر آن اقدام نمود به انسان آموخت كه چگونه مظلوم باشد تا پيروز شود.»

او در آخر كتابش درباره امام حسين عليه السلام اين دو بيت شعر را مى آورد:

و لا تطلبوا رأس الحسين

بشرق ارض او بغرب

و دعوا الجميع و عرّجوا

نحوى فمشهده بقلبى

«سر حسين عليه السلام را در شرق يا غرب عالم جستجو نكنيد، همه را رها نماييد و به سوى من روانه شويد؛ زيرا كه مشهد حسين عليه السلام در قلب من است.»

يرحمون له صغيراً... رفع طفله الصغير على يده أمام القوم تعظيماً للمصيبة و طلب الماء له فلم يجيبوه الاّ بالسهم. و يغلب على الظنّ انّ غرض الحسين من هذا العمل تفهيم العالم بشدة عداوة بنى امية لبنى هاشم، و لايظنّ احد انّ يزيد كان مجبوراً على تلك الأعمال المفجعة لأجل الدفاع عن نفسه؛ لانّ قتل الطفل الرضيع فى تلك الحال و بتلك الكيفية... ليس هو الاّ توحش و عداوة و سبعية منافية لقواعد كل دين و شريعة، و هذه كانت كافية لافتضاحهم و اتهامهم بالسعى بعصبية جاهلية الى ابادة آل محمّد ...»؛(323) «حسين عليه السلام در آخرين لحظات زندگى اش كارى كرد كه عقل هاى فلاسفه را به حيرت واداشت و با آن همه مصيبت هاى حزن انگيز و گرفتارى هاى متراكم و عطش فراوان و جراحاتى كه داشت، هرگز نظر خود را از آن هدف بلند باز نداشت، و آن قصه عبداللَّه شيرخوار است. چون حسين عليه السلام مى دانست كه بنى اميه به هيچ كودكى رحم نمى كنند... لذا طفل كوچك خود را بر دست گرفت و به جهت بزرگ نشان دادن مصيبت جلو قوم دشمن (بنى اميه) آورد و براى او تقاضاى آب كرد ولى آن ها جوابش را تنها با تير دادند. و گمانم اين است كه غرض حسين عليه السلام از اين كار اين است كه به جهانيان بفهماند بنى اميه تا چه مقدار با بنى هاشم دشمنى دارند. و هيچ كس گمان نمى كند كه يزيد بر اين گونه اعمال دلخراش به جهت دفاع از خود مجبور بوده است؛ زيرا كشتن طفل شيرخوار در آن حال و با آن كيفيت... جز وحشى گرى و دشمنى و درنده خويى نبوده و با قواعد هر دين و شريعتى منافات دارد و

اين به تنهايى براى مفتضح كردن و اتهام آنان به كوشش در راه تعصبات جاهليت با كوچ دادن آل محمّد كافى است.»

او نيز مى گويد: «اقدام يزيد على قتل الحسين اعظم خطأ سياسى صدر من بنى امية، فجعلهم نسياً منسياً و لم يبق منهم اثر و لاخير»؛(324) «اقدام يزيد به كشتن حسين بزرگ ترين اشتباه سياسى بود كه از بنى اميه سرزد، و لذا اين كار آن ها را به بوته فراموشى سپرد و از آنان اثر و خبرى باقى نگذارد.»

او نيز درباره امام حسين عليه السلام و عزادارى براى او مى گويد: «پيروان على عليه السلام يعنى شيعه درباره حسين عليه السلام بيش از آنچه مسيحيان درباره مسيح عليه السلام عقيده دارند، معتقدند؛ زيرا همان گونه كه ما مى گوييم مسيح متحمّل مشقّت هاى بسيارى شد تا عفو و گذشتى از گناهان باشد، همچنين شيعه اين مطلب را درباره حسين عليه السلام مى گويد و معتقد است كه او در قيامت شافع مطلق مى باشد ...».(325)

او نيز مى گويد: «تاريخ سراغ ندارد يك روحانى يا صاحب دينى را كه به جهت رسيدن به اهداف بلندش در آينده جان خود را از روى علم و عمد بدهد... ولى واقعه حسين از روى علم و حكمت و سياست بوده و لذا براى آن نظيرى در تاريخ جهان نيست. همانا حسين عليه السلام از سال هاى پيش هميشه آماده كشته شدن بود و تمام توجه او به يك مطلب عالى و جدّى بود و تاريخ به ياد ندارد كه كسى غير از حسين عليه السلام جانش را براى تأييد دين از روى علم و عمد بدهد ...».(326)

او نيز مى گويد: «و هجوم اين بلاهاى پياپى در تاريخ مختص به حسين عليه السلام است، به جهت بزرگى مصائب حسين

و كشته شدن و اتفاقى كه حزن انگيز است و اسارت زنان و دختران او بود كه يك مرتبه اهداف بنى اميه منكشف شد و كارهاى زشت آن ها ظاهر گشت و سياست و ريشه انقلاب در بين مسلمانان آشكار شد و لذا مخالفت و سركشى بر ضد يزيد و بنى اميه همه جا را فرا گرفت و مردم فهميدند كه آنان درصدد نابودى اسلام مى باشند ...».(327)

او نيز مى گويد: «همان گونه كه مصيبت هاى حسين عليه السلام از تمام مصيبت هاى پيشينيان بزرگ تر بود همچنين انقلاب هايى كه بعد از قيام عاشورا به وجود آمد داراى مزيّتى بر انقلاب هاى گذشتگان بوده و مدت و آثار آن ها بيشتر بوده است، و لذا از اين جهت مظلوميت آل محمّدعليهم السلام نشانه اى در تمام جهان شد».

در اسلام كارى زشت تر از آن به وقوع نپيوسته است. اگر چه كشته شدن اميرمؤمنان عليه السلام مصيبت بسيار بزرگى به شمار مى آمد، ليكن سرگذشت حسين عليه السلام كشتار فجيع و مثله كردن و اسارت را در برداشت كه از شنيدن آن بدن انسان به لرزه مى افتد... زيرا كه از مشهورترين مصيبت ها است...».(330)

اين پسر در راه آزادى روز كربلا به شهادت رسيد، و هيچ بعيد به نظر نمى رسد؛ چرا كه اولى (على عليه السلام) تربيت شده محمد و دومى (حسين عليه السلام) پاره تن و جگر گوشه اوست.»

آنان را به زور به اسيرى نبرديم. سخنگوى ما مى گويد: ما ساكت شده و هيچ سخنى نگفتيم.»

مفردات راغب، ماده اهل.

42) مستدرك حاكم، ج 3، ص 158، ح 4705 ؛ السنن الكبرى، ج 7، ص 63.

43) مقتل الامام حسين عليه السلام، خوارزمى، ج 1، ص 184.

44) صحيح مسلم، ج 4، ص 1883، ح 2424، كتاب فضائل الصحابة.

45) مسند احمد، ج 1، ص 185.

46) سوره شورى، آيه 23.

47) دُرالمنثور، ج 6، ص 7؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 172؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 168؛ كشاف، ج 4، ص 219.

48) كافى، ج 8، ص 80، ح 66 ؛ قرب الاسناد، ص 128.

49) كنزالعمال، ج 16، ص 456، ح 45409 ؛ فيض القدير، ج 1، ص 225، ح 331.

50) سنن ترمذى، ج 5، ص 664، ح 3789 ؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 150.

51) امام حسين عليه السلام از تاريخ دمشق، ج 91، ص 126.

52) كافى، ج 8، ص 112، ح 98.

53) كنز العمال، ج 12، ص 105، ح 34206 ؛ در المنثور، ج 6، ص 7.

54) المحاسن، ج 1، ص 247، ح 461.

55) نورالابصار، ص 127 ؛ كافى، ج 2، ص 46، ح 3.

56) المعجم الكبير، ج 7، ص 86، ح 6416 ؛ امالى صدوق، ص 274، ح 9.

57) ترجمه امام على عليه السلام از تاريخ دمشق، ج 2، ص 225، ح 730.

58) امالى صدوق، ص 455.

59) عيون اخبار الرضاعليه السلام، ج 2، ص 62، ح 258.

60) المعجم الكبير، ج 11، ص 102، ح 11177.

61) مستدرك حاكم، ج 2، ص 241.

62) همان، ج 3، ص 135.

63) سنن ترمذى، ج 5، ص 635، ح 3717 ؛ جامع الاصول، ج 8، ص 656، ح 6499.

64) صحيح مسلم، ج 1، ص 86، ح 131 ؛ سنن ترمذى، ج 5،

ص 643.

65) صحيح بخارى، ج 5، ص 92 ؛ صحيح مسلم، ج 4، ص 1902.

66) سنن ترمذى، ج 5، ص 362، ح 3965.

67) صحيح بخارى، ج 5، ص 100-101، ح 235 ؛ سنن ترمذى، ج 5، ص 656 ؛ مسند احمد، ج 2، ص 446.

68) صحيح بخارى، ج 5 ص 102، ح 241 ؛ سنن ترمذى، ح 5، ص 657، ح 3770 ؛ مسند احمد، ج 2، ص 85.

69) ارشاد السارى، ج 2، ص 393.

70) السيرة النبوية، ج 3، ص 105.

71) تهذيب الاحكام، ج 8، ص 325.

72) كامل الزيارات، ص 260و261.

73) همان.

74) بحارالانوار، ج 44، ص 284.

75) الارشاد، شيخ مفيدرحمه الله، ص 232.

76) لهوف، ص 112و113 ؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 146.

77) كامل الزيارات، ص 80 ؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 201.

78) البداية والنهاية، ج 8، ص 210 ؛ مقتل الحسين عليه السلام، خوارزمى، ج 2، ص 39.

79) تاريخ طبرى، ج 4، ص 319 ؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 59 ؛ ارشاد مفيد، ج 2، ص 94.

80) ما نظر اهل سنت را در خصوص اين موضوع كه بر دامن عايشه بوده صحيح نمى دانيم).

81) مسند احمد، ج 6، ص 274.

82) حاشيه مسند ابى يعلى، ج 5، ص 63.

83) تذكرة الخواص، ص 152.

84) تاريخ النياحة، ج 2، ص 30، به نقل از جرجى زيدان.

85) مسند احمد، ج 2، ص 516.

86) كنز العمّال، ج 2، ص 534.

87) صحيح بخارى، ح 1220.

88) فتح البارى، ج 3، ص 195 ؛ شرح كرمانى بر صحيح بخارى، ج 7، ص 88 ؛ ارشاد السارى، ج 2، ص 406 ؛ عمدةالقارى، ج 8، ص 87.

89) شرح كرمانى بر صحيح بخارى، ج 7،

ص 88.

90) فيض القدير، ج 5، ص 493.

91) وسائل الشيعه، ج 2، ص 915، باب كراهة الصراخ بالويل و العويل.

92) همان.

93) سوره ممتحنه، آيه 12.

94) وسائل الشيعه، ج 2، ص 915.

95) بحارالأنوار، ج 44، ص 289.

96) همان، ص 285.

97) كامل الزيارات، ابن قولويه، ص 539، باب 108.

98) بحارالأنوار، ج 44، ص 289.

99) من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 252.

100) وسائل الشيعة، ج 3، ص 281، باب 20، ابواب لباس مصلّى، ح 3.

101) بحارالأنوار، ج 45، ص 188 ؛ وسائل الشيعة، ج 2، ص 890.

102) كامل الزيارات، ص 67 و 68 ؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 221 و 222.

103) شرح ابن ابى الحديد، ج 16، ص 22.

104) مقتل ابى مخنف، ص 222و223.

105) عيون الاخبار و فنون الآثار، ص 109.

106) من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 251.

107) السيرة الحلبية، ج 1، ص 461.

108) عقدالفريد، ج 2، ص 31 ؛ مسند احمد، ج 3، ص 197.

109) عقدالفريد، ج 2، ص 37.

110) تاريخ طبرى، ج 5، ص 157.

111) مستدرك حاكم، ج 3، ص 173.

112) مستدرك حاكم، ج 3، ص 176.

113) مقتل خوارزمى، ج 1، ص 158و159.

114) الفصول المهمة، ص 154.

شرح ابن ابى الحديد، ج 1، ص 278.

125) مقتل خوارزمى، ص 162، به نقل از طبرانى.

126) العقد الفريد، ج 2، ص 8.

127) مقاتل الطالبيين، ص 85.

128) مقاتل الطالبيين، ص 115 ؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 33 ؛ تاريخ طبرى، ج 6، ص 256.

129) تاريخ طبرى، ج 5، ص 465؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 32؛ البداية و النهاية، ج 8، ص 189.

130) كامل ابن اثير، ج 4، ص 50؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 25؛ انساب الاشراف، ج 4، ص 18.

131) صواعق المحرقه، ص 118 ؛ تذكرة الخواص، ص 231 ؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 349.

132) تذكرة الخواص، ص 240.

133) سوره حج، آيه 32.

134) تاريخ طبرى، ج 1، ص 37 ؛ كامل ابن اثير، ج 1، ص 43.

135) العقد الفريد، ج 3، ص 218.

136) الاستيعاب در حاشيه الاصابة، ج 4، ص 312.

137) الاستيعاب، ج 4، ص 134.

138) همان، ج 4، ص 98.

139) الاصابة، ج 4، ص 186.

140) همان، ص 276.

141) همان، ج 3، ص 54.

142) سيره ابن هشام، ج 3، ص 167.

143) همان، ص 158.

144) همان، ص 25.

145) همان، ج 4، ص 384و385.

146) همان، ص 386.

147) همان، ج 3، ص 183.

148) همان، ص 177.

149) همان، ص 168.

150) همان، ج 4، ص 54.

151) همان، ص 296.

152) همان، ج 3، ص 188.

153) همان، ص 189.

154) الاستيعاب، ج 3، ص 630.

155) همان.

156) همان، ج 1، ص 102.

157) العقد الفريد، ج 2، ص 9.

158) مقاتل الطالبيين، ص 90.

159) تذكرة الخواص، ص 286.

160) كامل ابن اثير، ج 4، ص 91 ؛ مقاتل الطالبيين، ص 91.

161) معجم الشعراء، ص 232.

162) تاريخ طبرى، ج 5، ص 293؛ البداية و النهاية، ج 8، ص 198؛ تذكرةالخواص، ص 275.

163) مقتل خوارزمى، ج 2، ص 144.

164) معارج الوصول،

زرندى، ص 80 ؛ مقتل الحسين، خوارزمى، ج 2، ص 126.

165) همان، ص 81.

166) تذكرة الخواص، ص 373.

167) الأغانى، ج 16، ص 141و142.

168) كامل ابن اثير، ج 4، ص 288.

169) سوره مائده، آيه 83.

170) سوره توبه، آيه 82.

171) سوره اسراء، آيات 108 و 109.

172) سوره مريم، آيه 58.

173) سوره نجم، آيات 57-60.

174) مكارم الأخلاق، طبرسى، ص 317 ؛ بحارالأنوار، ج 90، ص 336.

175) بحارالأنوار، ج 79، ص 91، ح 43.

176) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 245، ح 36.

177) من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 360 ؛ بحارالأنوار، ج 70، ص 164، ح 21.

178) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 245، ح 35.

179) همان، ج 11، ص 240.

180) امالى، شيخ مفيد، ص 11، ح 8.

181) سفينة البحار، ج 1، ص 197.

182) چكيده انديشه ها، ص 250.

183) همان.

184) تاريخ طبرى، ج 1، ص 37.

185) سوره يوسف، آيه 85.

186) تفسير طبرى، ج 13، ص 32.

187) السيرة الحلبيّة، ج 3، ص 105.

188) همان، ج 2، ص 323.

189) المصنّف، ج 8، ص 697.

190) تذكرة الخواص، ص 7.

191) صحيح بخارى، ج 2، ص 240، كتاب فضائل الصحابه، باب مناقب خالد.

192) كامل ابن اثير، ج 2، ص 90.

193) صحيح مسلم، ج 2، ص 671، كتاب الجنائز، باب 36، ح 108.

194) ذخائر العقبى، ص 56.

195) مستدرك حاكم، ج 1، ص 361.

196) المصنّف، ج 3، ص 268.

197) مستدرك حاكم، ج 1، ص 381؛ سنن نسائى، ج 4، ص 190؛ مسند احمد، ج 2، ص 333.

198) الفصول المهمة، ص 130.

199) الامامة و السياسة، ج 1، ص 110.

200) تذكرة الخواص، ص 94.

201) همان، ص 107.

202) همان، ص 318.

203) تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 35.

204) تاريخ المدينة المنوّرة، ج 1، ص 103.

205) كامل

ابن اثير، ج 2، ص 90.

206) شرح ابن ابى الحديد، ج 4، ص 11.

207) ينابيع المودة، ص 409.

208) الفتوح، ج 5، ص 110.

209) تذكرة الخواص، ص 252.

210) الفتوح، ج 5، ص 145.

211) ينابيع المودة، ص 414.

212) كنز العمال، ج 7، ص 265 ؛ حياة الصحابة، ج 2، ص 371.

213) تاريخ دمشق، ترجمه امام حسن عليه السلام، ص 235.

214) سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 277 ؛ تاريخ دمشق، ترجمه امام حسن عليه السلام، ص 229.

215) مستدرك حاكم، ج 3، ص 173.

216) عقد الفريد، ج 2، ص 8 ؛ تذكرة الخواص، ص 213.

217) اسدالغابة، ج 1، ص 208.

218) تاريخ ابن كثير، ج 11، صص 29 و 30؛ تذكرة الحفّاظ، ج 2، ص 164؛ كامل ابن اثير، ج 5، ص 364؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 176؛ مسند احمد، ج 3، ص 342.

219) تاريخ دمشق، امام حسين عليه السلام، ص 238 ؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 300 ؛ مسند احمد، ج 1، ص 85 ؛ المعجم الكبير، ج 2، ص 105.

220) تاريخ دمشق، ترجمه زين العابدين عليه السلام، ص 56 ؛ حلية الاولياء، ج 3، ص 138.

221) الاغانى، ج 7، ص 240.

222) تذكرة الخواص، ص 152.

223) ينابيع المودة، ص 389، به نقل از ترمذى.

224) اسدالغابة، ج 2، ص 21؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 315؛ كامل ابن اثير، ج 3، ص 434.

225) صواعق المحرقه، ص 196.

در پيشگاه پروردگارتان بهتر است.

230) موسوعة آل النبى صلى الله عليه وآله، ص 764 ؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 451.

231) صحيح مسلم، ج 2، ص 639، كتاب الجنائز، باب الميت يعذب ببكاء اهله عليه.

232) همان.

233) صحيح بخارى، كتاب الجنائز، ج 1، ص 155؛ صحيح مسلم، كتاب الجنائز، باب 9، ح 22 و 23.

234) صحيح مسلم، كتاب الجنائز، باب 9، حديث 25 ؛ صحيح بخارى، ج 1، ص 156.

235) سوره فاطر، آيه 18.

236) المصنّف، ج 3، ص 344.

237) العقد الفريد، ج 3، ص 191.

238) كنز العمال، ج 15، ص 731.

239) المصنّف، ج 7، ص 175.

240) سِفر حزقيال، اصحاح 24، فقره 16-18.

241) بحارالأنوار، ج 44، ص 293-296.

242) وسائل الشيعة، ج 10، ص 393، ح 5، باب 64 از ابواب مزار.

243) وسائل الشيعة، ج 10، ص 393، باب 66 از ابواب المزار، ح 16.

244) المستدرك على الصحيحين، ج 3، ص 194.

245) تاريخ دمشق، امام حسين عليه السلام، ص 238 ؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 300 ؛ مسند احمد، ج 1، ص 58 ؛ المعجم الكبير، ج 2، ص 105.

246) تذكرة الخواص، ص 152.

247) ينابيع المودة، ص 389، به نقل از ترمذى.

248) اسدالغابة، ج 2، ص 21؛ سيراعلام النبلاء، ج 3، ص 315؛ كامل ابن اثير، ج 3، ص 434.

249) صواعق المحرقه، ص 196.

250) كامل الزيارات، ص 260و261.

251) بحارالأنوار، ج 44، ص 284.

252) لسان العرب، ج 1، ص 184.

253) اقرب الموارد، ج 1، ص 120.

254) وسائل الشيعة، ج 2، ص 915، ح 1، باب 83، از ابواب دفن.

255) امالى طوسى، ص 162، ح 20، مجلس 6.

256) كامل الزيارت، ص 201، ح 2، باب 32.

257) وسائل الشيعة، ج 15، ص 583، ح 1، باب

31، از ابواب كفارات.

258) كامل الزيارات، ص 203-206، ح 7، باب 32.

259) كامل الزيارات، ص 228، ح 2، باب 40.

260) كامل الزيارات، ص 260 - 266.

261) الحدائق الناضرة، ج 4، ص 164.

262) كنزالعمال ج 1 ص 147

263) همان، ص 148.

264) تفسير المنار، ج 8، ص 301.

265) التعريفات، ص 48.

266) امالى صدوق، ص 86، مجلس 29.

267) بحارالأنوار، ج 44، ص 282.

268) دور المنبر الحسينى فى التوعية الاسلامية، دكتر مقدسى، ص 112و113.

269) منهج فى الانتماء المذهبى، صائب عبدالحميد، ص 31و32.

270) لقد شيّعنى الحسين عليه السلام، ادريس مغربى، ص 63-65.

271) همان، ص 297.

272) همان، ص 303.

273) لقد شيّعنى الحسين عليه السلام، ص 313-315.

274) آنگاه هدايت شدم، ص 96-98.

275) روزنامه جمهورى اسلامى، شنبه، 18 فروردين، 1380، ص 8.

276) كربلاء، الثورة و المأساة، احمد حسʙƠيعقوب، ص 7و8.

277) به نقل از روزنامه جمهورɠاسلامى، شماره 6771.

278) ابوالشهداء، ص 118.

279) همان، ص 64.

280) ابوالشهدا، ص 145.

281) المنار، ج 1، ص 267.

282) فرهنگ عاشورا، ص 283، به نقل از او.

283) همان.

284) حسين عليه السلام، پيشواى انسان ها، ص 99، به نقل از او.

285) فرهنگ عاشورا، ص 282، به نقل از او.

286) برترين هدف در برترين نهاد، علائلى، ص 88.

287) همان.

288) فرهنگ عاشورا، ص 281، به نقل از او.

289) فرهنگ عاشورا، به نقل از او، ص 283.

290) ابوالشهداء، الحسين بن على عليه السلام، توفيق ابوعلم، ص 119.

291) الثائر الاول فى الاسلام، ص 79.

292) فرزندان پيامبرصلى الله عليه وآله در كربلا، خالد محمد خالد، ص 108-110.

293) همان، ص 41.

294) همان، ص 104.

295) همان، ص 35.

296) چهره درخشان حسين بن على عليه السلام، ص 112، به نقل از او.

297) فرهنگ عاشورا، ص 283، به نقل از او.

298) عاشورا در سرزمين هاى قاره اروپا، ج

3، ص 21.

299) روزنامه الجمهوريه، تاريخ 18/12/1972.

300) مجموعه گلزار بى پايان، ج 3، ص 376.

301) روزنامه جنگ، پاكستان، به نقل ازعاشورا درسرزمين هاى ايران وشبه قاره هند، ص 25.

302) همان.

303) الحسين عليه السلام، في الفكر المسيحى، انطوان بارا، صص 453 و 454.

304) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 66.

305) همان، ص 65.

306) همان، ص 452.

307) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 452و453.

308) همان.

309) همان، ص 454.

310) همان، ص 455.

311) همان، ص 455.

312) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 97.

313) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 101 و 102.

314) همان، ص 128.

315) همان، ص 303 و 304.

316) همان، ص 312.

317) همان، ص 332.

318) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 74، به نقل از او.

319) همان، ص 75.

320) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 77، به نقل از او.

321) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 174، به نقل از او.

322) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 250 به نقل از او.

323) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 257، به نقل از او.

324) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 275و276، به نقل از او.

325) سياست حسينى، ماربين، دكتر ژوزف، ص 58.

326) همان.

327) همان.

328) تاريخ النياحة، ج 2، ص 30، به نقل از جرجى زيدان.

329) مجموعه گلزار بى پايان، ج 3، ص 375.

330) تاريخ فخرى، ص 5.

331) امام حسين عليه السلام و اسيران، ص 444.

332) عيد الغدير، بولس سلامه، ص 18 .

333) فرهنگ عاشورا، ص 281.

334) امام على عليه السلام، صوت عدالت انسانى، ج 5، ص 49.

335) فرهنگ عاشورا، ص 280، به نقل از او.

336) فرهنگ عاشورا، ص 282.

337) مجله لواء الاسلام، قاهره، شماره هشتم، ربيع الثانى، 1367 ه ، ص 67.

باطل و تحريف افراط گرايان نادان رااز آن دفع مي كنند»در اين نوشتار، نقش عزاداري در بازسازي قيام عاشورا و آثار آن در زمينه هاي گوناگون مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.

يزيديان جدا مي شود، اين كار خود عبادت است، چنان كه نماز ارتباط با خدا و بريدن از غير خداست.امام صادق(ع) فرمود:نفس المهموم لحزننا اهل البيت تسبيح... يجب أن تكتب هذا الحديث بماءِ الذهب؛ «سوگواران بر مظلوميت ما خاندان نفس كشيدن شان عبادت است... شايسته است اين حديث با آب طلا نوشته شود.» اشكي كه براي امام حسين مي ريزيم اگر در جهت هماهنگي روح ما باشد، پرواز كوچكي است كه روح ما با روح حسيني مي كند.اگر ذرّه اي از همت و غيرت، حرّيت و ايمان، تقوا و عبادت حسيني در انسان بتابد و اشكي از ديدگانش جاري شود، آن اشك بي نهايت ارزش دارد. اشكي كه براي عظمت حسين باشد، اشكي كه نشانه اي از هماهنگي با اهداف امام حسين باشد عامل نجات است و در مواقف حساس چون هنگامه مرگ و فشار قبر، برزخ و قيامت و در موقع حسابرسي دست انسان را مي گيرد. عاشورا دست نوازش حق است بر جويندگان آن؛ عزاداري واسطه فيض الهي و عامل كمال انساني است. عزاداري تبلور عاشورا و يادآورخاطره هاي ماندگار كربلاست، خاطره هايي كه در اعماق قلب خونسردترين افراد جوش و خروش ايجاد مي كند، و احساسات را تحريك مي سازد. عزاداري ياد خداست، بزرگداشت عاشورا انسان را به سوي خدا پرواز مي دهد. از منظر قرآن كريم، مراسم سوگواري از شعائر الهي است،تعظيم آن نشانه تقواست. (و من يعظّم شعائر الله فأنّها من تقوي القلوب) و هركس شعائر الهي را بزرگ دارد اين كار نشانه تقواي دل هاست. شرط ورود در صف عزاداران حسيني آمادگي قلبي است، دلي كه تقوا دارد در اين مصيبت عزادار مي شود، از طرف ديگر عزاداري باعث افزايش تقواست، چرا كه برپايي

اين مراسم، نشانه ايمان و عمل صالح است. (كساني كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام مي دهند، خداوند مهربان آنان را محبوب قرار مي دهد).بلبل از فيض گل آموخت سخن ورنه نبود اين همه قول و غزل تعبيه در منقارش جامعه اي كه عاشورا دارد عزت دارد، چرا كه ايمان و معنويت دارد.در چنين جامعه اي دشمنان نمي توانند توطئه كنند. شياطين مي توانند انسان ها را گمراه كنند، اما مخلصان را هرگز. مي توان گفت عزاداري واقعي بيمه ايمان و معنويت است.

مالك فلتبك البواكي؛ گريه كنندگان بايد بر امثال مالك گريه كنند».حادثه عاشورا يك اتفاق عادي و زودگذر نبوده، بلكه طراحي الهي است. حادثه اي نيست كه فقط ما بر آن گريه و عزاداري كنيم، زمين و آسمان و رسول الله و بسياري از انبياي الهي پيش از وقوع حادثه عزادار شدند و گريستند. به دور از انصاف است درحادثه اي كه انبيا و اولياي الهي گريه كردند و اشك ريختند عده اي در سوگواري برآن امام همام دچار شك و ترديد شوند.پيشوايان دين از زمان پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) توصيه كرده اند كه مصيبت امام حسين (ع) بايد زنده بماند و همه ساله تجديد گردد. چرا ائمه دين به اين حادثه اهتمام داشتند، چرا برپايي مراسم عزاداري امام حسين را اين همه مورد تأكيد قرار داده اند.فلسفه اين مسئله كاملاً روشن است. هدف اين بود كه مكتب عاشورا زنده بماند.زنده ماندن عاشورا تجلي حيات مجدد اسلام است. خدا مي داند اگر نبود اين گريه ها و عزاداري ها چه مصيبت هايي بر اسلام وارد مي آورند.امويان پس از شهادت امام حسين (ع) تلاش كردند تا خودشان را بر حق، امام حسين و يارانش را مهاجم و طغيانگر معرفي كنند، حتي احاديثي جعل كردند مبني بر اين كه عاشورا روز عيد و بركت است وتوسط علماي درباري فتواي جشن و شادماني صادر كردند. طبيعي است وقتي روز عاشورااز زبان شخص رسول الله (ص) به عنوان روز عيد معرفي شود، با گذشت يكي دو نسل،مسلمانان بر اثر غفلت و تقليد از گذشتگان، اين روز را جشن مي گيرند و آن را از اعيادديني به حساب مي آورند.كم ترين اثر اين تلاش ها آن بود كه مردم باور كنند امام حسين (ع)

از دين بيگانه بوده است. امام حسين(ع) با آينده نگري، پديد آمدن چنين فضاي آلوده و مسموم را به خوبي پيش بيني كرده بود؛ لذا در وصيتنامه سياسي _ الهي اش پس از بيان عقيده خويش درباره توحيد و نبوت و معاد بر اين مسئله تاكيد مي كند:«و أني لم اخرج اشراً و لابطرا و لا مفسدا و لا ظالماً انّما خرجت لطلب الاصلاح في امة جدّي (ص) اريد أن آمر بالمعروف و انهي عن المنكر و اسير بسيرة جدّي و ابي علي بن ابي طالب؛ من نه از روي خودخواهي يا براي خوشگذراني و نه براي فساد و ستمگري از مدينه خارج مي گردم، بلكه هدف من امر به معروف و نهي از منكر است و خواسته ام از اين حركت، اصلاح مفاسد امت و زنده كردن سنت پيامبر(ص) و راه و رسم پدرم علي بن ابي طالب است».پيشوايان دين بعد از شهادت امام حسين (ع) فعاليت وسيعي به راه انداختند وحكيمانه ترين چاره انديشي ها را به كار بستند تا توطئه خطرناك دشمن را خنثي كنند.اين رسالت با سنت روضه خواني عزاداري و زيارت كربلا دنبال شد. وصيت امام محمد باقر (ع) به اقامه عزاداري در مني در ايام حج و سفارش امامان دين به رفتن زيارت امام حسين (ع) و از نظر پاداش آن را با حج برابر دانستن يا برتر فرض كردن آن بر حج،انشاي زيارتنامه ها در ماندگاري و اسوه سازي قيام عاشورا نقش داشته اند.ابوهارون مكفوف مي گويد: من روزي به محضر امام جعفر صادق (ع) شرفياب شدم. حضرت به من فرمود: شعري در رثاي حسين (ع) بخوانم. من شروع كردم به خواندن. امام فرمود: اين طور نه، همان گونه كه در

بين خود و در كنار قبر امام مرثيه سرايي مي كنيد بخوان، يعني با سوز و گداز بخوان. من خواندم و امام گريست. در آخر حضرت مطالبي درباره ثواب و پاداش روضه خواني و سوگواري فرمودند، از جمله اين كه هر كس در رثاي حسين شعري بخواند و ده نفر را بگرياند بهشت جاي اوست.در حديثي از امام رضا (ع) نقل شده كه فرمود: همانا روز شهادت امام حسين قلب ما را مجروح و اشك ما را روان ساخت، عزيز ما را در سرزمين «كرب و بلا» خوار كرد و تا قيامت براي ما اندوه و بلا بر جاي گذاشت، پس بايد گريه كنندگان بر انسان مظلومي چون حسين بگريند... فرمود «چون ماه محرّم فرا مي رسيد، ديگر پدرم خندان ديده نمي شد و از روز اول محرم تا دهم مرتب غم و اندوهش بيشتر مي شد. روز عاشورا، روز مصيبت و اندوه و گريه او بود و پيوسته مي فرمود روزي است كه حسين كشته شد...»حضرت فرمود: «گريه كنندگان بر امثال حسين بايد گريه كنند و گفت پدرم از زمان حلول محرّم مرتب گريه مي كرد تا روز دهم و اين روز اوج مصيبت و غم و اندوه او بود، روزي كه حسين(ع) كشته شد». امام زمان (عج) در سوگنامه مفصلي منسوب به حضرت در فرازي از آن مي فرمايد:«جد بزرگوارم، هر چند روزگار مرا از تو دور كرده و در كربلا نبودم كه با دشمنانت نبرد كنم، اما هر صبح و شام در سوگ تو عزادارم و به جاي اشك بر مصيبت تو خون مي گريم».تمام اين مقدمات، زمينه سازي براي جاودانه كردن حادثه كربلا و همراه ساختن شيعه با اهداف قيام عاشورا

بوده است. در زيارت عاشورا كه بيانگر اهداف امام حسين و بهترين وسيله ارتباط امت به امام شان است به خوبي فلسفه سياسي اين قيام را مي يابيم:«بأبي انت و امّي لقد عظم مصابي بك فاسئل الله الذي اكرم مقامك و اكرمني بك َ ان يرزقني طلب ثارك مع امام ٍ منصور من اهل بيت محمّدٍ؛ «پدر و مادرم فداي تو باد، تحمل حزن و مصيبت تو بر من (و تمام شيعيان) به سبب ظلم و ستمي كه بر شما رفت، دشوار است پس از خدايي كه مقام تو را گرامي داشت، و مرا هم به سبب تو عزت بخشيد درخواست مي كنم كه روزي من گرداند تا با امام منصور از اهل بيت محمد (ص) -امام عصر (عج) - خون خواه تو باشم».در اين نگاه، نهضت حسيني به صورت يك ثار دايم مطرح است ثاري كه يك شيعه بايد در هر زمان و در هر مكان در گرفتن آن اهتمام ورزد يعني در مبارزه پيگير حق و باطل، قيام عاشورا يك قيام اسوه است و چنان تصوير شده كه گويي همه اهل باطل دراين خون ريزي نقش داشته اند و بايد از آنان انتقام گرفت. پس عزاداري تبعيت از سيره پيشوايان دين است. شيعيان امام حسين و هر كسي كه براي انسان شرافتي و عظمتي قايلند همه ساله قيام عاشورا و شهادت سالار شهيدان را با برپايي عزاداري گرامي، و خلوص خويش را با گريه و سوگواري بر مصيبت جانگداز كربلائيان ابراز مي دارند.امام صادق (ع) اين مجالس را دوست مي دارد، فرمود: «ان ّ تلك المجالس احبّها فاحيوا امرنا فرحم الله من احيا امرنا؛ من اين مجالس را دوست مي دارم، پس امر ما رازنده

نگه داريد، خداوند رحمت كند كسي را كه امر ما را زنده مي كند». اگر امام (ع) اين مجالس را دوست مي دارد شركت كنندگان در آن را نيز مورد محبت قرار مي دهد. محبت امام صادق (ع) اكسير زندگاني است.

عواطف و احساسات را به شور مي آورد، و حركت مي آفريند. «روضه سيدالشهدا براي حفظ مكتب سيدالشهداست. آن كساني كه مي گويند روضه سيدالشهدا را نخوانيد،اصلا نمي فهمند مكتب سيدالشهدا چه بوده و نمي دانند يعني چه. اين گريه ها و اين روضه ها اين مكتب را حفظ كرده است... اينها خيال مي كنند حالا ما بايد (به جاي روضه) حرف روز بزنيم. حرف سيدالشهدا هميشه حرف روز است، اصلاً حرف روز را سيدالشهدا آورده، دست ما داده... اين مجالس و عزاداري اباعبدالله الحسين يك متينگ و فريادي است براي احياي مكتب سيدالشهدا...».تاريخ بعد از عاشورا را مطالعه كنيد. متوكل عباسي و ديگر زمامداران آن روز چه تعداد از شيعيان امام حسين(ع) را به جرم بر پا نمودن مواكب و عزاداري و زيارت مرقد مطهر آن حضرت به صورت فجيع و ظالمانه اي به شهادت رساندند. ديده بان هايي را درمسير كربلا قرار داده بودند تا زواران امام را دستگير و به قتل برسانند، چرا اين گونه عمل مي كردند. اين كارها دليلي نداشت جز اين كه آنها از احياي مكتب امام حسين احساس خطر مي كردند.در برابر حركت ويرانگر دشمنان اسلام، پيشوايان دين بر عزاداري و روضه خواني و زنده نگه داشتن عاشورا اهتمام ورزيدند. فلسفه آن روشن است. حسين يك سمبل است بايد به صورت الگو زنده بماند. هر سال كه محرم طلوع مي كند، امام حسين(ع) با آن افكار والا و فريادهاي شورانگيزش ظهور مي كند و ندا در مي دهد:«الا ترون أن الحق لا يعمل به و أن الباطل لا يتناهي عنه ليرغب المؤمن في لقاءِ الله محقاً» آگاه باشيد، اي مردم نمي بينيد كه به حق عمل نمي شود و از باطل جلوگيري نمي گردد و نتيجه

آن اين است كه مؤمن به شهادت در راه حق تشويق شود و با تمام وجودش به امام حسين اقتدا كند: لااري الموت الا سعادة و الحياة مع الظالمين الا برما؛ «زندگي [در چنين وضعي] باستمكاران براي من ننگ آور است، مرگ در نظر من جز سعادت چيزي نيست».عزادارن بر بلنداي محافل شان اين شعار را نوشته اند:«الموت خير من ركوب العار؛ مرگ از زندگي ذلت بار بهتر است».آنچه در مراسم عزاداري بازخواني مي شود، شعارهاي زندگاني است. سوگواري تداوم راه و اهداف عاشورا است. در فرهنگ شيعه، عالم همان گونه كه محضر خداست تجلي انديشه عاشورا و عزت عاشورائيان نيز هست. همه محراب و منبرها از امام حسين (ع) است. پس اگر از ما بپرسند چرا در روز عاشورا عزاداري مي كنيد،حسين حسين مي گوييد و بر سر و سينه مي زنيد درپاسخ مي گوييم مي خواهيم با امام خود تجديد بيعت كنيم، فرياد او را كه در جهان طنين انداز است بشنويم، ما هر سال مي خواهيم تجديد حيات بكنيم.روز عاشورا روز تجديد حيات ماست. عاشورا روح اسلام است مي خواهيم آن را از نو به جامعه تزريق كنيم، عاشورا تجلي احساس جهاد و شهادت و فداكاري در راه حق و امر به معروف و نهي از منكر است، مي خواهيم با عزاداري اين احساس را در خود زنده نگه داريم. عزاداري لبيك به امام حسين(ع) است و اين سفارش قرآن كريم است كه (يا ايهاالّذين آمنوا استجيبوا لله و للرّسول اذا دعاكم لما يحييكم) اي كساني كه ايمان آورده ايد دعوت خدا و پيغمبر را اجابت كنيد، هنگامي كه شما را به سوي چيزي مي خواند كه شما را حيات مي بخشد». عاشورا زنده نگه داشتن روحيه فداكاري در اجتماع

است. شعار عاشورا،شعار احياي اسلام است گويا نداي امام حسين بلند است: چرا بيت المال مسلمانان حيف و ميل مي شود، چرا حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام مي كنند، چرا در برابرتوهين كنندگان به مقدسات سكوت مي كنيد، چرا فقر و تبعيض در جامعه اسلامي رو به افزايش است، عاشورا و عزاداري از يك سو زنده نگه داشتن روحيه امر به معروف و نهي از منكر و از سوي ديگر پاسخ به اين چراهاست.به عقيده امام راحل (ره) اين يك دستور است به اين كه هر روز و در هر جا بايد همان نهضت و همان برنامه را ادامه بدهيد. امام حسين(ع) با عده كم همه چيزش را فداي اسلام كرد و مقابل يك امپراطوري بزرگ ايستاد و «نه» گفت... و اين مجالس به دنبال همين است كه اين «نه» محفوظ بماند. كساني كه مي گويند روضه نخوانيد نمي دانند كه گريه كردن بر عزاي حسين زنده نگه داشتن نهضت است. آنهايي كه به شماملت بيهودگي گريه را مي قبولانند. بزرگ هايشان و اربابانشان از اين گريه ها مي ترسند.در جاي ديگر تأكيد مي كنند كه «... آن روضه هاي سنّتي و آن مصيبت ها را زنده نگه داريدكه بركاتي كه به ما مي رسد از آنهاست، اين بركات از كربلاست. كربلا و نام مبارك سيدالشهدا را زنده نگه داريد كه با زنده بودن او اسلام زنده نگه داشته مي شود».با اين تبيين روشن مي شود كه عاشورا نه پايان است و نه آغاز، واقعه اي است محصول علت هاي تاريخي خود و حادثه اي است مشحون از عبرت براي بعد از آن.

مردم را به اسلام دعوت كرد، صورت آن در تاريخ اسلام شكل گرفت و در كربلاكامل شد. تعبير پيامبر اكرم (ص) «حسين از من و من از حسينم» تجلّي نقش قيام حسيني در اين زمينه است. امام حسين با قيام الهي اش اسلام را از انحصار توطئه هاي بني اميه نجات داد. براي پي بردن به عظمت اين قيام كافي است به خطراتي كه در آن زمان اسلام را تهديد مي كرد توجه شود. سرنوشت امت اسلام به گونه اي رقم خورد كه يزيد فرماندار جهان اسلام شد، يزيدي كه فسق و فجورش شهره جهان بود. امام حسين در پاسخ به مروان بن حكم والي مدينه كه او را به بيعت با يزيد فرا مي خواند فرمود«سمعت جدّي رسول الله(ص) يقول: الخلافة محرمة علي آل ابي سفيان فاذا رأيتم معاوية علي منبري فابقروا بطنه و لقد راه اهل المدينة علي منبر رسول الله فلم يفعلوا به ما امروا فابتلا هم بابنه يزيد؛ شنيدم از جدم رسول خدا كه فرمود خلافت بر خانواده ابوسفيان حرام است و اگر روزي معاويه را بر بالاي منبر من ديديد او را بكشيد، ولي مردم مدينه او را در منبر رسول ديدند و نكشتند و اينك خداوند آنان را به فرزندش يزيد فاسق مبتلا كرده است». يزيد كسي بود كه علناً تمامي مقدسات را هتك كرد.به نمونه اي از گفتار كفرآميز او توجه كنيد:«محمد با ملك و حكومت بازي كرد، نه وحي بر او نازل شده بود، نه از آسمان خبري داشت، من از قبيله خود نيستم اگر از فرزندان احمد انتقام نگيرم... اگر پدران من مي ديدند آنچه كه من با فرزندان احمد در كربلا انجام دادم هر آينه

از كثرت شادي و سرور فرياد بر مي آوردند و مي گفتند دست مريزاد اي يزيد». شرايط به گونه اي بود كه:«علي الاسلام السلام اذ قد بليت الأمة براع ٍ مثل يزيد؛فاتحه اسلام را بايد خواند آن گاه كه امت به فرمانروايي چون يزيد گرفتار آيد».اگر قيام امام حسين نبود «نه از تاك، نشان بود و نه از تاك نشان». اين نهضت ِ الهي اسلام را نجات داد. امام حسين تصميم گرفت از انحرافات فكري و ديني امت جلوگيري كند و معناي دين و خلافت و حكومت اسلامي و هدف رسالت رسول خدا را به جهانيان معرفي كند، اقبال لاهوري با اشعار زيباي خودش نقش ِ قيام امام حسين (ع) را اين گونه به تصوير مي كشد:چون خلافت رشته از قرآن گسيخت حريت را زهر اندر كام ريخت خاست آن سرجلوه خير الامم چون سحاب قبله باران در قدم بر زمين كربلا باريد و رفت لاله در ويران ها كاريد و رفت تا قيامت قطع استبداد كرد موج خون او چمن ايجاد كردبهر حق در خاك و خون گرديده است پس بناي «لا اله» گرديده است امام حسين (ع) چهره يزيد و يزيديان را به مردم شناساند و حساب آنان را از حساب دين و قرآن جدا كرد.امام راحل (ره) دراين رابطه مي فرمايد «يكي از رمزهاي بزرگ كه بالاترين رمز است قضيه سيدالشهداست. سيدالشهدا (ع) مذهب را بيمه كرد، با عمل خودش اسلام را بيمه كرد و نگه داشت... آن نهضت بايد حفظ شود، اگر ما بخواهيم مملكت مان مستقل و آزاد باشد بايد اين رمز را حفظ كنيم». از ديدگاه شهيد مطهري بزرگ ترين اثر حادثه كربلا اين است كه پرده نفاق را دريد و حساب سلطنت عملاً از حساب

دين جدا شد، اگر نهضت عاشورا نبود، امويان به نام دين بر مردم حكومت مي كردند، البته چسبيدن آنها به دين در نظر عده اي آنها را تبرئه مي كرد و در نظر عده اي دين را ملوث مي كرد.امام حسين (ع) در كربلا آمد تا براي ابد بر پيشاني باطل، اگر چه رنگ حق خورده باشد مهر بطلان بزند و خون خود و يارانش و اسارت اهل بيتش را مايه رسوايي آنان سازد و تصميم گرفت راه را به حق جويان بنماياند كه مثلي لا يبايع مثله: حسينيان هرگز با يزيديان بيعت نمي كند.عزاداري امام حسين (ع) يعني تعقيب گام به گام رفتار آن حضرت در راستاي احياي اسلام. عزاداري مقابله با تهاجم فرهنگي دشمنان دين از يك سو و پاسداري از ارزش هاي ديني از سوي ديگر است.آموزه هاي مجالس عزاداري امام حسين (ع) دو سويه است،شركت كنندگان و شاگردان اين مكتب مي آموزند كه حريم دين را بايد پاس دارند و در برابر توطئه هاي بيگانگان و ديگر انديشان به مقابله برخيزند تاعزت و سعادتشان كه در دين متجلّي است حفظ گردد و ياد مي گيرند كه در دنياي غوغاسالارِ امروز تنها راه موفقيت آن است كه به امام حسين اقتدا و روحيه حسيني پيدا كنند.چون «حسين بن علي يك سوژه بزرگ اجتماعي است. حسين بن علي در آن زمان يك سوژه بزرگ بود.هر كس مي خواست در برابر ظلم قيام بكند شعارش يالثارت الحسين بود،امروز هم حسين بن علي يك سوژه بزرگ است،سوژه اي براي امر به معروف و نهي از منكر، براي اقامه نماز، براي زنده كردن اسلام، براي اين كه احساسات و عواطف اسلامي در وجود ما احيا بشود».خلاصه آن كه اگر قيام عاشورا

نبود اسلام و امويت آن چنان به هم پيوند مي خورد كه تفكيك آنها ناممكن مي شد و با زوال امويان اسلام نيز سقوط مي كرد. عزاداري درس «ديانت عين سياست» است. خوف دشمنان اسلام از مجالس سوگواري دقيقاً به اين علت است، كه اين مراسم ضامن بقاي اسلام است. عاشورا تداوم اسلام است و اسلام زنده عاشورا. عزداري دژ نگهباني آموزه هاي وحي است در گستره زمان. عزاداري تجسم اعلاي انديشه حسيني و تفكر ناب اسلامي است و اين گونه مراسم عزاداري باعث عزت مسلمانان و تجلي اقتدار ايمان است.

تدريج صفات ممتاز و برجسته مسلمانان عصر پيامبر از بين رفت. «در آن جامعه كسي هم كه براي مردم معارف مي گويد كعب الاحبار است، يهودي تازه مسلماني كه پيامبر را هم نديده است... او در مجلس عثمان نشسته بود كه جناب ابوذر وارد شد، چيزي گفت كه ابوذر عصباني شد و گفت:تو حالا داري براي ما از اسلام و احكام اسلامي سخن مي گويي؟اين احكام را خودمان از پيامبر(ص) شنيده ايم. وقتي معيارها از دست رفت، وقتي ارزش ها ضعيف شد... آن وقت در عالم فرهنگ و معارف هم چنين كسي سر رشته دار امور معارف الهي و اسلامي مي شود.كسي كه تازه مسلمان است و هر چه خودش بفهمد مي گويد - نه آنچه كه اسلام گفته است». اين روند تهاجم فرهنگي ادامه پيدا كرد. بر اثر تبليغات امويان و تعطيل اجراي برنامه هاي اسلام،ممنوعيت ترويج ارزش هاي صحيح، انزواي شايستگان و دانش وران، شعورِ ديني مردم ضعيف، و انديشه به انحطاط گراييد.قيام عاشورا همان گونه كه فرسودگي پيكر امت اسلام را از بي بصيرتي به نمايش گذاشت فرو پاشي نظام آلوده به اسلام ِ ابوسفياني را فرياد كرد. امام حسين قيام كرد و به مردم عشق و ايدآل داد، ركن اصلي زنده شدن ملتي همين است، مردمي كه احساس ديني دارند شخصيت دارند. شخصيت امام حسين(ع) حيات تازه اي در عالم اسلامي دميد و به آنها شخصيت داد. شخصيت دادن يك ملت به اين است كه به آنها عشق و ايده آل داده شود و اگر عشق ها و ايدآل هايي دارند رويش را غبار گرفته است، آن گرد و غبار را زدود و دو مرتبه آن را زنده كرد».امام حسين(ع) در كربلا آمد تا

اعلام كند كه اگر كعب الاحبار (يهودي تازه مسلمان) و تميم الداري(مسيحي تازه مسلمان) و امثال آنان در عرصه فرهنگي جامعه راه پيدا كنند و معارف اسلامي از زبان شوم آنان تبليغ شود تفكر اسلام ناب مسخ مي شود و شعور ديني مردم زائل مي گردد. امام حسين(ع) خواست عزت فرهنگي و شعور ديني را احيا و رسالت ديني مسلمانان را براي هميشه تاريخ يادآوري كند كه:تيغ بهر عزت دين است و بس مقصد او حفظ آئين است و بس ما سوالله را مسلمان بنده نيست پيش فرعوني سرش افكنده نيست خون او تفسير اين اسرار كرد ملت خوابيده را بيدار كردتيغ لا چون از ميان برون كشيد از رگ ارباب باطل خون كشيدنقش الا الله بر صحرا نوشت سطر عنوان نجات ما نوشت رمز قرآن از حسين آموختيم زاتش او شعله ها اندوختيم شوكت شام و فرّ بغداد رفت سطوت غرنا طه از ياد رفت تار ما از زخمه اش لرزان هنوز تازه از تكبير اوايمان هنوزاي صبا اي پيك دور افتادگان اشك ما بر خاك پاك او رسان پيروان امام حسين در مكتب عاشورا و در مجالس عزاداري، با حقيقت دين آشنا مي شوند، تفكر ديني شان باز سازي مي گردد و با اشك ديدگانشان حديث «حسين منّي و أنا من حسين» را تفسير مي كنند.عزاداري تجلي بيعت عاشقانه با تفكر حسيني است؛سوگواري و توسل مكتب عالي سازندگي انديشه ديني است.بازگويي تاريخ عاشورا، ايمان را استحكام،اخلاق را نيك و همت را بالا مي برد. اگر براي ترغيب مردم به فضايل انساني و زنده كردن تفكر ديني مؤثّرترين راه،ارائه الگوهاي عملي است، چه كسي سزاوارتر از امام حسين (ع) و ياران حضرت؟موريس دوكبري در پاسخ به مخالفان عزاداري مي گويد:اگر

آنان حقيقت عاشورا رامي دانستند اين عزاداري ها را مجنونانه نمي پنداشتند، زيرا پيروان حسين در اين مراسم ياد مي گيرند كه پستي و زير دستي و استعمار و استثمار را نبايد قبول كرد، زيرا شعار رهبرشان ندادن تن به زير بار ظلم و ستم بود... ملتي كه از گهواره تا گور تعليماتش چنين است، همه سربازان حقيقي عزت و شرافتند. امروز اگر استقلالي در مسلمانان مشاهده مي شود عامل اصلي آن پيروي از دستورات قرآن و اسلام است و خواهيم ديد روزي را كه مسلمانان عالم در سايه اتحاد واقعي مانند صدر اسلام شرق و غرب و عالم را مطيع اوامرخود سازند. عزاداري عزت ديني است،چرا كه:درس آزادي به دنيا داد رفتار حسين بذر همت در جهان افشاند افكار حسين با قيام خويش بر اهل جهان معلوم كرد تابع اهل ستم گشتن بود عار حسين زندگي پيكار باشد در ره انديشه ها باشد اين گفتار شيرين و گهربار حسين

بر اين اصل تأكيد كرد كه «مثلي لا يبايع مثله»؛ «حسينيان با يزيديان بيعت نمي كنند». امر به معروف و نهي از منكر كه از اهداف اصلي قيام امام حسين (ع) است بيانگر اهتمام ايشان در امر ولايت و برائت است.در روايات متعددي از پيشوايان دين نقل شده كه دين چيزي جز محبت نيست.در جامعه اي كه دين حاكميت ندارد،طبيعي است از محبت ديني نيز اثري نخواهدبود.عزاداري ترويج محبت است و گريه در مجالس عزاداري اكسيري است كه دل ها را حسيني مي كند،عشق سازي مي كند،و اين عشق است كه دل را دل مي سازد. بر پايي مجالس عزاداري نماد «تولّي و تبري» است بي تفاوت ماندن مؤمن در برابر موافقان و مخالفان ِ عقيدتي عيب و گناه است.شيعه عاشق است، مذهب او بر مبناي محبت و عشق استوار است. بذر اين كيمياي زندگاني در عصر رسالت كاشته شد.كارآيي ايمان در مرحله عمل و تحرك هنگامي است كه با محبت و عشق و پيوند عاطفي همراه باشد. و در تفكرديني ما محبت واقعي و عشق و علاقه به اهل بيت (ع) است كه اوج آن در عاشورا تجلي مي يابد.ابن عساكر از جابر بن عبدالله انصاري نقل مي كند:روزي در محضر پيامبر (ص) بوديم،علي (ع) وارد شد،حضرت فرمود «و الّذي نفسي بيده أن هذا و شيعته هم الفائزون؛سوگند به كسي كه جانم در دست اوست اين مرد (علي (ع)) و شيعيانش در روز قيامت ازرستگارانند».امام صادق (ع) فرمود «أن شيعتنا منّا خلقوا من فاضل طينتنا... يفرحون لفرحنا ويحزنون لحزننا؛ شيعيان از هستند از طينت ما آفريده شده اند، در شادي ما مسرور و درگرفتاري ما محزون و گرفتارند».در قرآن كريم محبت ِ اهل بيت اجر رسالت است (قل

لا اسئلكم عليه اجراً الا المودة في القربي)؛ بگو اي پيامبر، من از شما اجر و مزدي درخواست نمي كنم،مگر دوستي خويشاوندانم، بر اساس نقل شيعه و سنّي در روايات زيادي پيامبر گرامي اسلام نشان مي دهد منظور از «قربي» اهل بيت و نزديكان و خاصان حضرت هستند. آن گاه كه آيه مودت نازل گشت اصحاب عرض كردند يا رسول الله(ص) خويشاوندان تو كه محبت آنان بر ما واجب است كيانند؟ فرمود:علي و فاطمه و فرزندانشان، (اين سخن را سه بار تكرار كرد). اين حديث را حدود پنجاه كتاب از اهل سنّت نقل كرده اند.برپايي مراسم عزاداري مفاد حديث «هل الدّين الا الحب و البغض»است.به بيان ديگر حب و بغض ديني وجود چنين مجالسي را ايجاب مي كند تا شركت كنندگان عملا تولا و تبرا را به جهانيان نشان دهند.عزاداري از يك طرف ابراز محبت است به پاك ترين اهداف انساني و الهي و عرض ارادت به پيشگاه سالار شهيدان، از طرف ديگر اظهارِ انزجار و تنفر از همه پليدي ها و زشتي ها و اعلام برائت از يزيد و يزيديان در همه زمان ها و مكان ها. اين محبت و برائت اگر اساسي باشد فقط در علاقه خلاصه نمي شود، بلكه آثار آن در عمل خود را نشان مي دهد محب ّ را با محبوب پيوند مي دهد،به گونه اي كه در مسيرخواسته و اهداف اوگام برمي دارد و اين گونه اعلام حضور مي كند:«أني سلم لمن سالمكم و حرب لمن حاربكم و ولي لمن والاكم و عدوّ لمن عاداكم فاسئل الله الّذي اكرمني بمعرفتكم و معرفة اوليائِكم و رزقني البرائة أن يجعلني معكم في الدنيا و الا´خرة و ان يثبت لي عندكم قدم صدق ٍ في الدنيا و الا´خرة؛ [اي عاشورائيان] من

با دوستان شما در صلح و با دشمنان شما در جنگ و ستيزم، دوستان شما را دوست دارم و دشمنان شما رادشمن مي دانم و از كرم حق درخواست مي كنم كه با معرفت شما و دوستان شما مرا گرامي سازد و به من لطف نمايد و هميشه بيزاري از دشمنان شما را روزي من كند و مرا در دنيا و آخرت با شما همنشين قرار دهد و در دو عالم به مقام صدق و صفاي شما مرا ثابت قدم نگه دارد».اين دعا و زيارت چه مي خواهد براي ما بيان كند،يك توجه باطني به آن ما را به نقش عزاداري رهنمون مي سازد. عزاداري يعني كمال جويي،عزادار عاشق حسين است چون كمال انساني را در وجود او مي يابد و راه رسيدن به كمال نهايي (قرب الي الله) را در كربلا مي بيند.گريه در مجالس عزاداري گاه از سر شوق است. بسياري از قضاياي كربلا به سبب روح ِ حماسي داشتن ِ آن شوق آفرين است و شورانگيز. داستان شب عاشورا را به ياد آوريد،آن گاه كه امام بيعت را از يارانش برمي دارد، مي فرمايد: اي ياران من از تاريكي شب استفاده كنيد برويد، زيرا اينان به جز من به كسي كار ندارند... سكوت عجيبي بر مجلس حاكم بود ياران با وفا، يكي پس از ديگري و به نوبت با تعبيرات زيبايي اعلام حضوركردند:«و لَم نفعل ذلك؟ لنبقي بعد ذلك،لا ارانا الله ذلك ابداً؛ براي چه تو را بگذاريم وبرويم، آيا براي اين كه بعد از تو زنده بمانيم، خدا هرگز چنين روزي را نياورد»، اين سخن عزت آفرين را نخست حضرت عباس (ع) گفت، ديگران نيز او را متابعت كردند.مسلم بن عوسجه مي گويد: اي پسر

پيغمبر خداوند زندگي بعد از تو را نصيب من نگرداند، مي جنگم تا نيزه و شمشيرم را در سينه دشمنانت فرود آورم، اگر وسيله اي نداشته باشم با سنگ مبارزه مي كنم و از تو دور نمي شوم تا با تو بميرم. سعيد بن عبدالله عرض مي كند. اي فرزند پيامبر، اگر بدانم در راه تو كشته مي شوم و سپس زنده مي گردم و زنده زنده مي سوزم و بدانم كه هفتاد بار با من چنين مي شود از تو جدا نمي شوم تا قبل از تو مرگ خويش راببينم.پس از آن زهير بن قين برخاست و گفت:اي پسر پيامبر، دوست دارم هزار بار كشته و باز زنده شوم و خداوند تو را و اهل بيت تو را زنده بدارد. هر يك از ياران و اصحاب امام حسين (ع) در آن شب عشق و عزت با بهترين تعبيرات ممكن اعلام وفاداري كردند.چرا چنين نباشد، كساني كه مي دانند مرگ يك مرتبه بيش نيست، اما فداكاري و جانبازي در راه امام حسين عزت و سعادت جاوداني را در پي دارد. عزاداري يادآوري چنين صحنه هاي عزت آفرين و شورانگيزي است كه تأثير آن را در وجدان هاي پاك فقط در قطره هاي اشك مي توان ديد و تفسير كرد.گريه و عزاداري گاه جنبه عاطفي دارد.انسان با عاطفه زنده است، آنچه در درون قفسه سينه او قرار دارد، قلب است نه سنگ. اگر قلبي با شنيدن مناظر تكان دهنده كربلا به درد آيد،احساسش جريحه دار گردد و شراره هاي آتشين خود را به صورت قطره هاي اشك به خارج پرتاب كند اين نشانه قوت و سلامت دل است، نه علامت ضعف. درمجالس عزاداري، صحراي رنگين كربلا، بدن هاي قطعه قطعه شده شهيدان، سرهاي عزيزان پيامبر خدا

بر نيزه ها و خيمه هاي سوخته، گوش هاي پاره،بدن هاي تازيانه خورده،خرابه شام، تازيانه و لب هاي مبارك امام حسين (ع) هلهله و شادماني مردم كوفه و شام،جسارت به خاندان عصمت و طهارت، موهاي سفيد شده و قد خميده زينب، و مصايب امام سجاد (ع)... باز سازي و يادآوري مي گردد.امكان ندارد انساني از شنيدن اين مصائب به شور و هيجان نيايد و بر يزيديان نفرين نكند عملكرد آنان را مورد اعتراض قرار ندهد. به اين ترتيب، گريه بر امام حسين (ع) و يارانش در نهايت تبديل به گريه و اعتراض و پرخاش مي گردد.گريه اي كه تجسم اهداف كربلا بر گونه هاست تأثير اين گريه ها به مراتب بيشتر از حرف و ساز وكارهاي امروزي است. اين اشك ها اساس دشمنان را مي لرزاند.گريه حضرت فاطمه زهرا (س) در بيت الاحزان پيام داشت براي آيندگان، براي همين بدخواهان سعي مي كردند او را از اين عمل باز دارند. امام راحل (ره) با درك تأثيرِاين گريه ها توصيه مي كنند «در سرتاسر كشور مجلس روضه باشد، همه روضه بخوانند وهمه گريه كنند».پيروان مكتب عاشورا مي توانند از طريق شعار دادن، سرود خواندن، برگزاري همايش ها و... پيوندشان را با اهداف عاشورا ابراز نمايند، اما عزاداري و سوگواري صادقانه تر مي تواند بيانگر اين پيوند باشد، چرا كه به قول معروف شنيدن كي بود مانندديدن. مجالس عزاداري بازسازي مصائب كربلا و تجسم افتخارات عاشورائيان است.فرض كنيم كه همه مردم مي دانند در كربلا چه گذشت، اين دانستن تأثير دارد، اما اگرصحنه هاي عاشورا بازسازي شود، شهر سياه پوش گردد، دسته هاي عزاداري راه بيفتد، به مراتب تأثير بيشتري دارد.اين اقدامات اعلام وفاداري به اهداف والاي امام حسين است.حال مي دانيم چرا امام حسين از حلقوم بريده فرياد كرد «او سمعتم بغريب ٍ او شهيدٍ

فاندبوني؛ اگر خبر غريب يا شهيدي را شنيديد بر من گريه كنيد» چون گريه برشهيد هماهنگي با روح او، شركت در حماسه، و حركت در موج اوست. عزاداري بازسازي صحراي خاطره آلود كربلاست.يادآوري آن در اعماق قلب خونسردترين افراد جوش و خروش برمي انگيزد، حزن و اندوه و هيجان شديد پديد مي آورد و روح را در معارج كمال چنان پرواز مي دهد كه همه دنيا در برابر آن ناچيز جلوه مي كند. ادوارد برون خاورشناس انگليسي مي گويد «كيست كه عزاداري شيعيان را ببيند، ولو اين كه پيرو مذهب ديگري باشد و حقيقت آن مراسم را كه از مظاهر عاليه احساسات مذهبي آنان است و اهميتي راكه اين سوگواري نزد شيعيان دارد تا حدي در ضمير خود احساس نكند؟»آري، عزاداري رمز محبت است، هيچ قدرتي نمي تواند اين محبت خالص و ارادات بي شائبه را كه شيعيان به ساحت پيشواي امام شهيدان تاريخ ابراز مي دارند از دل آنان بيرون كند. اين محبت ما را زنده مي دارد و اميد مي دهد، زيرا اين نماد (الگو) راه را به محبانش نشان مي دهد و وجود آنان را از آرمان هاي والا سرشار مي سازد. عزاداري عرض تسليت به محضر پيامبر گرامي اسلام است چون به گفته سيد رضي (ره) «لو رسول الله يحيي بعده قعد اليوم عليه للعزا» اگر پيامبر خدا پس از روز عاشورا زنده بود همواره دراين روز به عنوان صاحب عزا مي نشست تا همه بيايند و به او تسليت بگويند.

ترويج تعليمات اخلاقي و اجتماعي قرار دهند و مكتب هايي در طول سال فعال باشد به اندازه عزاداري ازثبات برخوردار نبوده و مورد حسن استقبال قرار نمي گيرد. امام حسين با سرمايه اخلاص وايثار معنويت، مدرسه اي بنيان گذاشت كه حدود چهارده قرن فعال بوده و رو به گسترش است و در جهان اسلام به ويژه در جامعه شيعي توسعه روزافزون اين مراسم در خور توجه مي باشد و اين توسعه فكري و رشد ديني مسلمانان در عمل موجب گسترش اسلام است.در اين زمينه، بهتر است نقش عزاداري را در توسعه اسلام ناب از زبان ديگران بشنويم. ناپلئون مي گويد:ما اگر يك امر اجتماعي يا سياسي داشته باشيم. بايد ده ها هزار كارت چاپ كرده و با زحمات زيادي آنها را به ديگران مي رسانيم تازه از آن تعداد، حدودهزار نفرشان حاضر مي شوند ليكن اين مسلمانان و شيعيان با نصب يك پرچم سياه برسر در خانه اي اعلام مي كنند خواهيم براي حسين عزيزمان عزاداري كنيم، ده ها هزار نفرشان در ظرف دو ساعت در مجلس جمع مي شوند و تمام مسايل سياسي و اجتماعي و مذهبي خود را در آن مجلس حل و فصل مي كنند؛ اين يكي از آثار قيام امام حسين (ع) است.مسيو ماربين فيلسوف و خاورشناس آلماني در كتاب سياست اسلامي مي نويسد«بي اطلاعي بعضي از تاريخ نويسان ما موجب شده كه عزاداري شيعه را به جنون و ديوانگي نسبت دهند ولي اينان گزافه گفته و به شيعه تهمت زده اند. ما در ميان اقوام و ملت ها مردمي مانند شيعه پرشور و زنده نديده ايم، زيرا شيعيان به واسطه برپا كردن عزاداري حسين سياست هاي عاقلانه اي را انجام داده و نهضت هاي مذهبي ثمربخشي را به وجود مي آورند. كسي كه

سير تكاملي شيعه را بررسي كند و زندگي آناني را كه عزاي حسين را به پا مي كنند در مدت صد سال آخر مورد مطالعه قراردهد مي فهمد كه شيعه به آخرين مرحله تكامل خود رسيده است. صد سال پيش شيعيان و پيروان علي و حسين در هند انگشت شمار و كم بودند، ولي امروز شيعيان هند در مرتبه سوم از نظر مذهبي قرار گرفته اند و هم چنين است در سائر نقاط جهان.بر تاريخ نويسان ما لازم است كه درباره شيعه تحقيق بيشتري كنند و كار آنان را به ديوانگي و جنون نسبت ندهند. من معتقدم كه رمز بقا و پيشرفت اسلام و تكامل مسلمانان به خاطر شهادت حسين بن علي و آن رويدادهاي غم انگيز مي باشد و يقين دارم كه سياست عاقلانه مسلمانان و اجراي برنامه زندگي ساز آنان به واسطه عزاداري حسين بوده است. مادامي كه اين روش و خصلت در ميان مسلمانان وجود دارد هرگز آنان تن به خواري نمي دهند و تحت اسارت كسي نمي روند... من خودم چند بار در استامبول درمجالس عزادراي حسين شركت كردم و به واسطه مترجم شنيدم كه مي گويند: حسيني كه بر ما طاعتش واجب است، هرگز زير بار ظلم و ستم نرفت و با يزيد جنايتكار سازش نكرد.از خود، خاندان و اموالش گذشت تا شرافت و بلندي حسب و مقام خود را حفظ كند وبه اين واسطه بود كه به نام نيكي رسيد و شهرت بسزايي در دنيا پيدا كرد، به مقام قرب الهي رسيد. و حايز مقام شفاعت در قيامت گشت، ولي دشمنان او در دنيا و آخرت به بدبختي وزيانكاري دچار شدند.من از آن پس فهميدم كه شيعيان در حقيقت از اين راه به

همديگر درس جوانمردي و شجاعت مي آموزند و به همديگر مي گويند: اگر شما شيعه هستيد و اصحاب شرف مي باشيد و خواهان سيادت و بزرگي هستيد، پس به زير بار يزيد و يزيديان نرويد،ذلت و خواري قبول نكنيد، بلكه مرگ با عزت را بر زندگي ذلت بار برگزينيد. تا در دنيا وآخرت رستگار باشيد. پر روشن است امتي كه از گهواره تا گور چنين تعاليم عاليه رامي آموزد به چه درجه اي از افكار نغز و سجاياي عالي خواهند رسيد، آري چنين ملتي سزاوار است كه به عالي ترين درجه سعادت و شرافت برسند و آنان هستند كه از حريم شرافت و حماسه هاي خود به خوبي پاسداري مي كنند و از اين راه به تمدن عالي روز مي رسند و اين مكتب است كه حقوق انساني را آموزش داده و اصول سياست را يادمي دهد.گاندي رهبر فقيد هند مي گويد «من براي مردم هند چيزي تازه اي نياورده ام فقط نتيجه اي راكه از مطالعات و تحقيقاتم درباره تاريخ زندگاني قهرمان كربلا به دست آورده بودم ارمغان ملت هند كردم، ما اگر بخواهيم هند را نجات بدهيم، بايد همان راهي را بپيماييم كه حسين بن علي پيمود».ژوزف، خاورشناس فرانسوي در كتابش به نام «اسلام و مسلمانان» تحت عنوان «شيعه و پيشرفت هاي خيره كننده آن» مي نويسد: «آماري كه اخيراً - در زمان حيات مؤلف - دولت فرانسه ارائه داد، نشان مي دهد يك ششم مسلمانان جهان را شيعيان تشكيل مي دهند... مي توان گفت پس از يك يا دو قرن ديگر بر ساير فرقه هاي اسلامي پيشي خواهد گرفت. بزرگترين علتي كه در اين پيشرفت مؤثر است به پاكردن عزاداري حسين است كه ديگران را به سوي مذهب شيعه دعوت مي كند. امروز همه شيعيان عزاي

حسين را به پامي كنند...اگر مي بينيم در هند شيعيان بسياري وجود دارد، بر اثر اقامه ماتم و عزاداري است.آري شيعه مذهب خود را به واسطه زور شمشير به پيش نبرده است... بلكه شيعه به وسيله نيروي سخن و تبليغ كه اثرش از شمشير بالاتر است به اين درجه و مقام رسيده است. شيعيان در اثر اهميت دادن به انجام مراسم مذهبي به جايي رسيده اند كه دو سوم مسلمانان از روش آنان پيروي كرده، بلكه شريك آنها شده اند. به زودي شيعه از نظر عدد و عظمت بر فرقه هاي ديگر اسلامي برتري پيدا خواهد كرد. اين مراسم باعث شده كه شيعيان به درخواست هاي زمان و تمدن آشنا گردند. زندگي مسالمت آميز آنان سبب شده كه ديگران با شركت در محافل شان با آموزه هاي شيعه آشنا گردند و در نهايت به مذهب آنان بگروند. سياستمداران غربي از روش شيعيان در ترويج و تبليغ دين پيروي كرده و براي پيشرفت آئين كليسا مخارج زيادي را به مصرف مي رسانند».يكي ديگر از مورخان غربي در زمينه تأثير نقش قيام عاشورا و عزاداري در مقدرات جهان اسلام چنين مي نويسد: «فاجعه كربلا نه تنها مقدرات خلافت، بلكه مقدرات ممالك پادشاهي اسلامي را مدتي بعد از انقراض خلافت تعيين كرد. كيست كه آن عزاداري پرشور و پرهيجان را ببيند و بداند كه هر سال مسلمانان جهان چگونه از شام تا بام سينه مي كوبند و با آهنگ موزون و محزون خود بي آن كه خسته شوند ديوانه وار فرياد مي زنند: حسين، حسين، حسين! و حربه كشنده و شمشير برنده و دودمي را كه امويان به دشمنان خود داده اند تشخيص ندهد؟»آري، امام حسين در كربلا آمد تا راه را براي قيام هاي

بعد از خودش نشان دهد.او قيام كرد تا اصل «كل يوم عاشورا و كل ارض ٍ كربلا» را در آفاق ارزش هاي انساني با خون حك كند. زينب و اهل بيت به اسارت رفتند تا آن را تفسير و جاودانه سازند.

كرد. گذشته از اين، روايات مربوط به صحّت و صواب گريه بر سيّدالشهدا از طريق مذهب اماميه، در مجموعه هاي مختلفي گرد آمده است و نيازي به تكرار آنها در اين مختصر نيست. آنچه در اين مختصر، وجهه اهتمام نويسنده است، ردّ «بدعت انگاري عزاداري براي امام حسين عليه السلام» است. در اين باره مي توان از نقطه هاي دور آغاز كرد و مثلاً از «فوايد گريه» و «آثار عزاداري» نيز سخن گفت؛ امّا مي كوشيم از نزديك ترين منزل، به سوي مقصد ره بسپاريم و پاره اي از مقدّمات را، كه در جاي خود ضروري نيز هست، رها مي كنيم.

از قرآن براي عزاداري براي امام حسين عليه السلام، نشان داد، «تعظيم شعائر الهي» است. «وَ مَن يُعَظِّمْ شَعَل-ِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَي الْقُلُوبِ». [1] «شعائر»، جمع شعيره، به معناي علامت و نشانه است. قرآن كريم، خود برخي از مصاديق اين نشانه ها را بر شمرده است كه: «صفا» و «مروه» [2] ، و «شتري كه براي ذبح در مني مي برند» [3] از آن جمله است. وقتي ذبيحه حج در منطقه مقدّس (صفا و مروه)، به دليل ارتباط و انتساب آنها به خدا، از نشانه هاي او محسوب مي شوند، به تنقيح مناط و به طريق اولويت، اولياي خدا، به دليل ارتباط و انتساب بيشتر، مصداق هاي روشن تري براي شعائر الهي اند. از سوي ديگر تعظيم شعائر، طرقي دارد كه شادماني در ايّام سرور اوليا، و حزن و عزاداري در سال روز مصائب آنان، از آن جمله است. اگر كعبه و صفا و مروه و مني و عرفات، كه جملگي از جمادات اند، به حرمت ارتباط با آيين خدا و انتساب به او، احترام مي يابند، آيا بزرگداشت دوستان و اولياي او، تعظيم شعائر الهي نيست؟غير از سفارش به تعظيم شعائر الهي، توصيه پيامبر صلي الله عليه وآله در قرآن به دوستي با خويشاوندان او، ريشه اي ديگر براي عزاداري است. خداوند در قرآن مجيد از زبان پيامبرش و خطاب به مؤمنان مي گويد: «قُل لَّآ أَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَي». [4] بدين ترتيب اجر رسالت، دوستي با خويشان پيامبر است و اقتضاي اين دوستي، گريستن در مصيبت آنان و شادماني در سرور آنان است.

- نوعاً - نمي توانند به اختيار و از سر عزم و تعهّد، بگريند، وقتي مقدّمات گريه در آنان حاصل شد، گريزي از گريستن ندارند. نهي از گريه، از جمله نهي هاي عبث و بي وجه است؛ مانند نهي از گذشت زمان. مقدّمات گريستن و در وضع و مكان گريه قرار گرفتن، در اختيار انسان است و بدين رو، مي تواند مورد امر و نهي باشد؛ بنابر اين در اين جا مراد از نهي از گريستن، نهي از مقدمات آن است.اصلِ گريه و عزاداري براي مردگان، مشمول اصل اباحه است و موضوع هيچ يك از نهي هاي شريعت نيست. غير از آنچه در سيره نبوي آمده است، شواهد و دلايل روشني بر تأييد اين نوع از گريستن، در تاريخ اسلام دريافت مي شود. در كتاب صحيح بخاري، رواياتي نقل شده است كه بر اساس آنها، مردگان به جرم گريستن خويشانشان بر آنان، معذّب مي شوند: «إنّ الميّت لَيُعذّب بِبُكاءِ اَهلِه عليه». [5] اين روايت را خليفه دوم از پيامبر صلي الله عليه وآله نقل كرده است. او با نقل اين حديث، عايشه را از گريستن در عزاي پيامبر صلي الله عليه وآله پرهيز مي داد. روايت ديگري نيز به پيامبر نسبت داده اند كه در آن نيز مرده، به جرم نوحه بازماندگانش عذاب مي شود: «يُعذّب في قبرهِ بالنّياحهِ عليه». [6] اين روايت را نيز عبداللَّه بن عمر، خطاب به عايشه در عزاي شويش، نقل مي كند. در كتب روايي، پاسخ عايشه به خليفه دوم و فرزندش نقل شده است. عايشه، در پاسخ به آن دو، آيه 164 سوره انعام را مي خواند: «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَي». بدين ترتيب، عايشه به آنان مي گويد: اگر عمل عزادار خطاست، نبايد

ميّت را عذاب كنند، و چون اين سخن با نخستين قواعد عقلي و عدل الهي سازگار نيست، پس به حتم، سخن رسول اللَّه نيست. فاضل نووي، از عالمان برجسته شافعي، در اين باره مي نويسد:«تمام اين روايات از عمر بن خطاب و فرزندش عبداللَّه نقل شده است. عايشه سخن آن دو را انكار مي كرد و آنان را به فراموشي و خطا [در نقل روايت نبوي] منسوب مي كرد و در اين باره به اين آيه استناد مي كرد: «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَي»». [7] .مرحوم سيّد عبد الحسين شرف الدين پس از نقل سخن فاضل نووي، مي افزايد: «ابن عبّاس نيز اين روايات را انكار كرده و بر خطاي راويانش حجّت آورده است. تفصيل اين مطلب در صحيح بخاري و صحيح مسلم و شروح آن دو آمده است. عمر و عايشه در اين موضوع، پيوسته، مخالف يكديگر بودند. طبري در نقل حوادث مربوط به سال 13 هجري در جلد چهارم تاريخ خود، به نقل از سعيد بن مسيّب چنين آورده است: چون ابوبكر وفات يافت، عايشه براي او مجلس سوگواري و گريه ترتيب داد. عمر بر در خانه او ايستاد و آنان را از گريه و عزاداري براي ابوبكر نهي كرد. زنان سوگوار از اين نهي سرپيچيدند. عمر به هشام بن وليد گفت: وارد خانه شو و دختر ابوبكر را به نزد من بياور. عايشه، چون اين سخن عمر را شنيد، گفت: اجازه ورود به خانه ام را به تو نمي دهم. عمر به هشام گفت: وارد شو، من به تو اذن مي دهم. هشام وارد خانه شد و امّ فروه، دختر ابوبكر، را به نزد عمر آورد. عمر او را به

ضرباتي فرو كوفت و عزاداران چون چنين ديدند، پراكنده شدند». [8] .نويسنده المجالس الفاخره، پس از نقل حوادث پيش گفته، چنين قضاوت مي كند: «گويا عمر نمي دانست كه پيامبر در ماجراي جنگ احد، گريه زنان انصار را شنيد و مخالفتي نكرد و حتّي گفت كه حمزه، عمويم امروز گريه كننده اي ندارد. گويا عمر اين سخن پيامبر صلي الله عليه وآله را نشنيده بود كه فرمود: براي كسي مانند جعفر بايد گريست و گويا عمر فراموش كرده بود كه پيامبر صلي الله عليه وآله او را از زدن زنان گريان در عزاي رقيه، دخترش منع فرمود». [9] .غير از همه اينها، كتب تاريخي و منابع روايي، مشحون است از فعل و قول و تقرير نبي كه در آنها وجهي براي جواز گريه در عزاي مؤمنانِ درگذشته هست. از جمله، گريه آن حضرت در روز مرگ عمّ بزرگوارش، ابو طالب [10] ، و در روز شهادت حمزه سيّدالشهدا [11] ، و جعفر [12] و زيد بن حارثه [13] و عبداللَّه بن رواحه. [14] در بسياري از منابع، درباره شدّت گريه پيامبر صلي الله عليه وآله در عزاي حمزه، آمده است كه آن بزرگوار چنان گريست كه حالت غشي در او پيدا شد. [15] .همچنين در روز مرگ فرزندش، ابراهيم، بر جنازه او گريست. در آن حال، عبد الرحمن بن عوف گفت: «آيا شما نيز گريه مي كنيد؟» پاسخ پيامبر به او، پاسخ به همه آناني است كه گريه و عزاداري را ناپسند و بدعت مي شمارند؛ فرمود: «قلب، اندوهگين مي شود و چشمْ گريان و ما [در هنگام عزاداري] سخني نمي گوييم كه خدا را ناخشنود كند». بنابر اين، گريه چشم، تابعي

از حزن قلب است. نمي توان قلبي محزون داشت، امّا نگريست. [16] رواياتي نيز درباره گريه پيامبر صلي الله عليه وآله بر قبر مادرش، آمنه، وارد شده است. [17] حاكم در مستدرك از گريه هر جمعه فاطمه عليها السلام بر قبر حمزه خبر مي دهد و مي نويسد: «فاطمه - رضي اللَّه عنها - در هر روز جمعه به زيارت مزار عمويش حمزه مي رفت، نماز مي گزارد و مي گريست». [18] .اين سنّت انساني و ديني در زمان زندگاني پيامبر صلي الله عليه وآله چنان مرسوم و رايج بود كه كسي در جواز و استحباب آن شك نمي كرد؛ چنان كه نوشته اند پس از ارتحال پيامبر صلي الله عليه وآله، مردم مي آمدند و بر سر قبر آن بزرگوار سخت مي گريستند و كسي از ياران و پيروان آن حضرت، مردم را نهي نمي كرد.اين روايات فراوان و سيره منقول، دست محدّث و محقّق را براي توجيه يا تضعيف رواياتي كه بر كراهت گريه و عزاداري بر مردگان و شهيدان دلالت مي كنند، باز مي گذارد. [19] .

سوم از مواضع تفسيرهاي عرفاني و صوفيانه است. شرح و تفصيل عقايد گروه هاي پيش گفته، بدين قرار است:

با گريه، عزاداري، توسّل، زيارت و شفاعت خواهي، در واقع منازعه با بخش هاي مهم و محكمي از شريعت است كه ريشه در قرآن و سنّت دارند. ابن تيميه و شاگردان او در توجيه افكار خود، به بخش هاي ضعيفي از سنّت و سيره سلف تمسّك مي كنند؛ امّا آنان اگر بخواهند بر عقايد خود باقي بمانند، بايد بخش هاي بيشتر، مهم تر و مستندتري از سيره و سنّت نبوي را انكار كنند.مهم ترين و اساسي ترين سخن اين گروه، آن است كه گريه و نوحه براي كسي از مردگان يا شهيدان، بدعت است و هيچ سابقه و سائقه ديني - نه در نصوص و نه در سيره سلف - وجود ندارد. روشن است كه حتّي اگر يك سخن مستند و يا يك واقعه تاريخي، نقل و اثبات شود كه در آن بر تعزيت و نوحه گري بر شهيدي از شهيدان يا مرده اي از مردگان، صحّه گذاشته شده باشد، فرضيه بدعت انگاري آنان مخدوش و سست خواهد شد. حال آن كه همه تاريخ اسلام، بنابر كهن ترين منابع و واثق ترين راويان، شاهد وقوع چنين نوحه گري ها و عزاداري ها از سوي اوليا و حتّي پيامبر خدا بوده است. بايد در نظر داشت كه اين گروه قائل به حرمت اند و قائلان به حرمت بايد دلايل بسياري اقامه كنند. در مقابل، كساني قرار دارند كه مي توانند ضمن تمسّك به اصل «اباحه»، به يك دليل نقلي نيز بسنده كنند. حال آن كه صدها و هزاران دليل و برهان بر اين قضيه دارند.از آن جا كه درباره اين گونه مخالفت ها و اين دسته از مخالفان، آثار و تصنيفات فراواني به قلم عالمان برجسته اسلامي نوشته شده است، نقد و بررسي آراي گروه نخست را همين جا

وا مي نهيم و خوانندگان را به مطالعه آثاري همچون إحقاق الحق، المراجعات و المجالس الفاخره ارجاع مي دهيم.

معتدل تري دهند؛ امّا نمي توان آن را تا آن جا پذيرفت كه حقايق تاريخي و گوهر دين و مسلّمات شرعي را از ياد برد. امامان عليهم السلام و بزرگان شيعه، در حسّاس ترين سال ها و قرون تاريخ، ذكر مصائب ابا عبداللَّه عليه السلام را متوقف نكردند و هماره به تناسب و اقتضاي زمانه و زمينه، به وظيفه عزاداري خود براي امام حسين عليه السلام عمل كردند. البته بايد پذيرفت كه شكل هايي از عزاداري و تعزيه خواني براي حضرت سيّدالشهدا نه منفعت، كه زيان هاي بسياري در پي داشته است؛ امّا همه اين زيان ها، ناشي از شكل خاصّ عزاداري بوده است، نه اصل آن.امّا درباره سخن غزالي، كه روايت مقتل حسين عليه السلام را بر اهل خطابه تحريم كرده و فتواي خود را به حفظ حرمت صحابه و قوام دين مستند نموده است، سخن بسيار مي توان گفت؛ از جمله اين كه اگر اين استدلال را بپذيريم، آن گاه بايد در هر مسئله اي كه ميان مسلمين پديدار مي گردد و نزاعي بر مي انگيزد، سكوت كرد و از بيم اختلاف و منازعه، حق را تنها گذاشت. قصه دردناك كربلا، ثمره همين سكوت ها و مجامله هاست. اگر مسلمانان مي ايستادند و جبهه حق را از حضور و سلحشوري خود مي آكندند، هرگز كار به عاشورا نمي كشيد و اگر شيعه نيز از عاشورا به بعد، همان گونه رفتار مي كرد كه مسلمانان نخستين در سقيفه و جمل صفّين عمل كردند، تاريخ پر از جنايات و خباثت باطل گرايان مي شد.ديگر آن كه شيعيان به اختيار و اجتهاد خود به اين موضع و عملكرد نيفتادند كه به اختيار و اجتهاد خود از آن دست كشند. بلكه روايت ها و اخبار بسيار در تأكيد و توصيه به ذكر

مصائب امام حسين عليه السلام مستند آنان بوده است.از همه اينها گذشته، مجالس عزاي حسيني، در طول تاريخ، به مثابه كلاس هاي درس براي توده هاي مردم بوده و آنان را با احكام و عقايد ديني، تاريخ، رجال، سياست و صدها موضوع ديني و غير ديني ديگر آشنا مي كرده است. اين مجالس، مهد پرورش انسان هاي تقوا پيشه، خداترس و حق طلب است و تعطيل كردن آنها، به معناي حذف بخش مهمّي از دستگاه آموزش ديني است. در عين حال نبايد به گونه اي عمل كرد كه دشمنان اسلام و انسانيت، سوء استفاده كنند و همين مقدار همدلي و وحدتي كه ميان مسلمان ها است، منهدم گردد. بايد پذيرفت كه برخي انواع عزاداري، در نهايت به سود دشمنان اسلام تمام مي شود و آب در جوي كساني مي ريزد كه نه به ادامه حيات شيعه راضي اند و نه از وجود ديگر شاخه هاي مسلمين، دلِ خوش دارند.از سويي، كساني مانند غزالي، كه چنين نصيحت هاي عامه پسندي را در آثار خود بسيار دارند، آن جا كه به نزاع با فرقه هاي مخالف خود بر مي خيزد، هيچ يك از اين دست ملاحظات و آسان گيري ها را روا نمي دارند. آگاهان به مباحث كلامي و آشنايان با تاريخ تمدّن اسلامي، نيك مي دانند كه غزالي و هم فكرانش، در مبارزه با عقايد شيعي - بويژه فرقه اسماعيليه - از هيچ تلاش و ترفندي دريغ نكردند. اگر نسخه تسامح و مداهنه سود بخش است، او نبايد اين همه در ردّ روافض و قائلان به امامت، كتاب مي نوشت و آنها را به خليفه عبّاسي يا سلطان سلجوقي تقديم مي كرد.به هر روي، نگارنده نيز بر اين عقيده است كه در حال حاضر هيچ اصل و

فرعي، به اندازه حفظ وحدت مسلمين، اهميّت و رواج ندارد؛ امّا بر اين گمان نيست كه ذكر مصائب امام حسين عليه السلام و برپايي مجالس عزاداري در برخي از شكل هاي آن، موجب هدم وحدت و از هم گسيختگي شيرازه امّت اسلام است.

گذشته از آن، اگر ماتم مي گيريد و عزاداري مي كنيد، براي خود كنيد كه او در چنين روزي، شادمانه ترين واقعه زندگي خود را تجربه كرده است:پس عزا بر خود كنيد اي خفتگان ز آن كه بد مرگي است اين خواب گرانروح سلطاني ز زنداني بجَست جامه چه دْرانيم و چون خاييم دستچون كه ايشان خسرو دين بوده اند وقت شادي شد چو بشكستند بندسوي شادُروانِ دولت تاختند كُنده و زنجير را انداختند [21] .به اقتضاي اين عقيده شگفت و شاذ، بايد براي همه كساني كه دنيا را پشت سر گذاشته اند، شادماني كرد.در برابر اين عقيده بايد گفت كه اوّلاً «دنياي مسيحي كه اين شهادت را جشن مي گيرد، روي همان اعتقاد خرافي است كه مي گويد عيسي كشته شد تا بار گناه ما را بر دوش كشد؛ بنابر اين، مرگ او موجب سعادت و متضمّنِ خوشبختي ما در آخرت است؛ ثانياً اين همان فرق اسلام و مسيحيتِ تحريف شده است. اسلام دينِ اجتماعي است و مسيحيت، ديني است كه همه آن چيزي كه دارد، اندرز اخلاقي است. از طرف ديگر، گاه به يك حادثه اي از نظر فردي نگاه مي كنيم و گاه از نظر اجتماعي. از نظر اسلام، شهادت حسين بن علي عليه السلام از ديدگاه فردي، براي شخص امام عليه السلام يك موفقيت بود و خود حضرت مي فرمود: "خُطّ الموت علي وُلد آدم، مخطّ القلادةِ علي جيد الفتاة وما أولهني إلي أسلافي اشتياق يعقوبَ إلي يوسف". [22] از نظر شهيد، شهادت، موفقيت است. امام علي عليه السلام آن گاه كه تيغ خوارج بر فرق مباركش فرود آمد، فرمود: "واللَّه ما فجأني من الموت واردٌ كرهْته أو طالعٌ أنكرتُه وما كنتُ إلّا

كقاربِ وردٍ وطالب وجدٍ". [23] امّا اسلام، طرف ديگر را هم لحاظ مي كند و قضايا را هميشه از منظر شخصي نمي نگرد. آيا جنبه اجتماعي عاشورا از جنبه شخصي آن تفاوت نمي كند؟ حادثه عاشورا از جنبه اجتماعي و نسبت به كساني كه مرتكب آن شدند، مظهر يك انحطاط در جامعه اسلامي بود. لذا هماره بايد زنده بماند و يادآوري شود تا ديگر تكرار نگردد». [24] .افزون بر همه اينها، مسلمانان چگونه و به چه بهانه اي مي توانند در شهادت فرزند پيامبرشان به عزا ننشينند و آن را زنده نگه ندارند، در حالي كه پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله حتّي هنگام ولادت حسين عليه السلام و سال ها پيش از وقوع حادثه عاشورا، بر او گريست و بنا بر اخبار بسياري كه در كتب فريقين جمع است، بارها حالت حزن و اندوه از خود نشان داده است: ابن سعد از شعبي چنين روايت كرده است: علي در راه صفّين از كربلا مي گذشت و چنان گريست كه خاك از اشكش نمناك شد. فرمود: به نزد رسول خدا صلي الله عليه وآله رفتم در حالي كه مي گريست. گفتم: پدر و مادرم قربانت اي رسول خدا، چرا مي گريي؟ پيامبر فرمود: جبرئيل هم اينك نزد من بود و مرا خبر داد كه فرزندم حسين بر كناره فرات و در سرزميني به نام "كربلا" كشته مي شود. آن گاه جبرئيل، مشتي از خاك كربلا را فرا آورد و به من بوياند». [25] .بنابر اين، شيعه براي گريه بر حسين و عزاداري و اقامه مجالس نوحه براي آن سيّد و سالار شهيدان، نه تنها مستظهر به روح و انديشه هاي ديني است، بلكه براي توجيه و تصحيح

عمل خود، نصوص بسياري را مي تواند از سنّت و سيره نبوي نشان دهد.سخن آخر در اين باره آن است كه ماجراي گريه و عزاداري شيعه براي امام حسين عليه السلام، علاوه بر آن كه ثبوتاً، حق و مطابق با سمت و سوي اسلام است، اثباتاً نيز فوايد بسياري را نصيب دين و دينداري كرده است. اين موضوع، يعني فلسفه و فوايد عزاداري براي امام حسين عليه السلام، خود مقوله ديگري است كه نياز به فحص و مجال فراخ تري دارد. آنچه تاكنون گفته آمد، نشان دادن ريشه هاي اين مسئله در متون روايي و نصوص ديني و پاسخ به انواع مخالفان آن بود.

علي الصحيحين، ج 1، ص 377؛ سمهودي، وفاء الوفاء، ج 2، ص 112.

[18] وفاء الوفاء، تج 4، ص 1361.

[19] مرحوم علامه اميني در الغدير، سيّد شرف الدين در المجالس الفاخره و آيت اللَّه سيّد جعفر سبحاني در آيين وهّابيت، به پاره اي از اين روايات اشاره كرده و پاسخ گفته اند.

[20] الصواعق المحرقه، ص 223.

[21] مثنوي معنوي، نسخه نيكلسون، دفتر ششم، ابيات 796 - 799.

[22] بحارالأنوار، ج 44، ص 366؛ اللهوف، ص 25؛ مقتل الحسين الخوارزمي، ج 22، ص 5؛ كشف الغمه، ج 2، ص 29.

[23] بحارالأنوار، ج 42، ص 254؛ فيض الاسلام، نهج البلاغه، ص 875.

[24] شهيد مطهري، حماسه حسيني، ج 1، ص 128، با تلخيص و تصرّف.

[25] قندوزي، ينابيع المودّه، باب 60، احاديث وارده در شهادت امام حسين عليه السلام.

مديون لنهضة كربلاء. ومن ذلك يعلم عظم خطورة العزاء الحسيني في إبقاء خطّ رسالات الأنبياء والأوصياء.

كما أنّ ما قام به سيدالشهدا إبطال لمرجعيّة ماوراء الكتاب والعترة من الأمور التي أريد اصطناعها سنن مصدر ومنبع للتشريع الديني، ولولا الشعيرة الحسينيّة لكانت سنّة معاوية ويزيد من مصادر التشريع عند المسلمين.

ولايخفي أنّ البحث في قاعدة الشعائر من أعقد البحوث في القواعد الفقهيّة وأصعبها، مع ندرة بحوث المطولات الفقهيّة فيها فضلًا عن غيرها. ومن ثمّ يتطلّب البحث فيها إلي المزيد من الدقّة والعمق والصناعة والتتبّع في موادّ الإستدلال من الآيات والروايات والجهات الموضوعيّة البيئيّة الاجتماعيّة.

وفي الختام أجزل من الشكر الوافر لسماحة الفاضل اللوذعي الشيخ حسن كاشاني علي ما رقمته يراعته من نبذ في هذه البحث، وأرجو له المزيد من التوفيق.

محمد سند

18 محرم الحرام 1430

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 13

بين رفت وبه دينهاي ديگر تبديل شد، وپس از رفتن اين پيامبران امتشان دين اسلام را تحريف كردند، زيرا «دين در نزد خدا فقط اسلام است» «1» هر چند شرايع انبياء متعدد است، «وبراي هر كدام از شما شريعت و راهي قرار داديم» «2». ولي اين تحريف وتبديل بعد از پيامبر خاتم اتفاق نيفتاد، اين به بركت شهادت سرور جوانان بهشتي امام حسين عليه السلام است.

از اين رو عزايي كه بر مصيبتهاي او برگزار مي شود تنها حافظ زحمات و بعثت خاتم النبيين نيست، بلكه حافظ و نگهدارنده زحمات تمامي پيامبران بوده، وبعثتهاي آنان همگي مديون نهضت كربلاست. از اينجا ميتوان پي به اهميت فوق العاده عزاي حسيني برد، چه اينكه اين عزاداري ها رشته رسالتهاي پيامبران الهي را نگه داشته و حفظ مي كند.

يكي ديگر از بركات قيام سيدالشهدا عليه السلام اين است كه آن حضرت با نهضت خود بر مرجعيت هر چه غير از قرآن وعترت است خط بطلان كشيد، چيزهايي كه برخي مي خواستند آنها را به عنوان سنت و مصدر ومنبع براي دين وقوانين ديني قرار دهند. اگر شعائر حسيني نبود اكنون راه وروش معاويه ويزيد از جمله مصادر و منابع تشريع ديني نزد مسلمانان قرار مي گرفت.

بايد بدانيم كه قاعده شعائر يكي از پيچيده ترين ودشوارترين مباحث در ميان قواعد فقهي است، واز طرفي در كتابهاي مفصّل فقهي بسيار

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 15

اندك در مورد آن بحث شده، چه برسد به كتابهاي ديگر. از اين رو اين بحث نيازمند دقّت وتعمق ونيز به كار بردن صناعت علمي بيشتري مي باشد، وهمچنين نيازمند تتبّع فراوان در آيات و روايات است كه مواد استدلال را تشكيل

ميدهند، همينطور تأمل در زمينه هاي بستر اجتماع كه مربوط به جهات موضوع مي باشد.

در پايان از جناب مستطاب فاضل گرامي شيخ حسن كاشاني بسيار سپاسگذارم كه مقداري از اين مباحث را با انگشتانش به رشته تحرير در آورده، وبراي او توفيقات بيشتر را آرزومندم.

محمد سند

18 محرم الحرام 1430

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 17

كه در اين رابطه مطرح شده، اعتراضاتي از قبيل: بدعت گذاري در دين، لزوم تغيير دين، خرافه گرايي در عزاداري، وهن مذهب، و اضرار به نفس.

لازم به ذكر است در اين نوشتار بهره هاي فراواني از استاد بزرگوارم آية اللَّه شيخ محمد سند برده ام، و راهنمايي ها و اشارات و محبت هاي ايشان منجر به ايجاد اين مكتوب شد. از خداوند بزرگ مي خواهم استاد ارجمند را در خدمت به مكتب اهل بيت عليهم السلام بيش از پيش موفق گرداند، به اين اميد كه اين نوشتار مورد قبول سالار شهيدان واقع شده و خدمتي ناچيز در راه احياي شعائر حسيني به حساب آيد.

حسن كاشاني

قم- محرم 1430

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 21

قِران شعيره گفته مي شود، زيرا بر اين قرباني علامتي نهاده شده كه به سبب آن شناخته مي شود. او علّت اين نام گذاري را در علامت دار كردن اين حيوان مي داند ومي گويد: اشعار يعني علامت گذاري، تا از هر جا گذر كند همه بفهمند كه اين براي حج است. «2»

جوهري در صحاح گويد:

«والشعائر أعمال الحجّ، وكلّ ما جُعل عَلَماًلطاعة اللَّه تعالي، والمشاعر: مواضع المناسك، والمشاعر الحواسّ؛ والشَعار ماولي الجسد من الثياب، وشعار القوم في الحرب: علامتهم ليعرف بعضهم بعضاً، وأشعر الرجل هماً، إذا لزق بمكان الشعار من الثياب في الجسد..

وأشعرتُه فشَعر، أي أدريتُه فدري». «3»

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 23

جوهري در اين عبارت شعيره و شعائر را به معني چيزي مي داند كه عَلَم و علامت بوده و همانند لباس رو معرّف انسان باشد، و سبب حصول معرفت گردد. او هر چيزي را كه مايه شناخت و بر افراشتن پرچم خدا پرستي باشد را شعار دين ميداند همانند اعمال حج كه جنبه بروز و ظهور و اعلام براي مسلمانان دارد.

فيروزآبادي در قاموس گويد:

«أشعَرَه الأمر أي أعلمه، وأشعرَها: جعل لها شعيره، وشعار الحجّ مناسكه وعلاماته، والشعيرة والشعارة والمشعرموضعها.. أو شعائره: معالمه الّتي ندب اللَّه اليها وأمر بالقيام بها». «1»

فيروزآبادي نيز درعبارت خود همانند جوهري قوام شعائر را به علامت بودن و اعلام وابراز آن مي داند.

ابن فارس در مقاييس اللغة گويد:

«والإشعار: الإعلام من طريق الحسّ.. ومنه المشاعر:

المعالم، واحدها مَشعر، وهي المواضع التي قد أُشعرت بعلامات». «2»

او نيز اشعار را اعلام و اظهار حسي ميداند و مي گويد: مشاعر مكانهاي است كه با علائمي مشخص شده اند تا از ساير مواضع ممتاز شوند.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 24

خلاصه كلمات اهل

لغت اين است كه: شعيره به معني علامت و نماد و چيزي است كه جنبه اعلام حسي براي مكتب يا مذهب يا هرچيز ديگر را داشته باشد. قوام شعيره به جنبه اعلام و اظهار و ابراز آن است.

چيزي كه يك عدّه، يا يك مكان، يا يك زمان و يا يك مكتب ومذهب را به وسيله علامتي محسوس از غير آن متمايز مي سازد، وسبب اعلاء و عظمت و بزرگي آن در نظرها مي شود. اين اعلام حسي در مقابل اعلام فكري قرار دارد.

از اين كلمات و غير آن به خوبي به دست مي آيد كه ركن ركين در شعيره و شعائر جنبه اعلام و اظهار و اعلاء است. هميشه عقلاء با قرار دادن يك شعار براي مكتب و مذهب ومرام و منش خود، سايرين را از مضمون مكتب و مذهب و مرامشان مطلع مي نمايند، و آن شعار را نمادي براي خود به حساب مي آورند، و از اين رهگذر سعي در تعالي منويات و مكتب خود دارند. حتي گروهها و موسسات و شركتهاي تجاري و غير تجاري نيز براي خود شعار و آرم و علامتي را قرار مي دهند، تا معرّف آنها بوده و آنها را از ديگران متمايز سازد. فرقي نمي كند كه آن شعار از سنخ كلمات باشد يا نقوش يا اعمال خاصي كه انجام آن به معني اظهار وجود و اعلام حيات براي آن مكتب يا شركت يا موسسه و طيف خاص به حساب آيد.

بنابراين شعائر همانند كلمات و نقوش و رسوم از سنخ دوال است يعني چيزهايي كه بازگو كننده معنايي ديگر ميباشند، از اين رو هر چيزي كه در آن مبارزه مذهبي بوده و جنبه تبليغي

و اعلامي براي دين

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 25

داشته باشد و يكي از معاني دين را به ديگران منتقل كند شعائر دين به حساب مي آيد.

به مناسك حج شعائر اطلاق مي شود، ولي بايد توجه داشت شعار بودن مناسك حج حيثيتي اضافه بر اصل مناسك بودن آن است.

براي ابراز و اعلام يك امري. اين ارتباطي كه بين اين علامت و آن امر وجود دارد ارتباطي اعتباري است. يعني چنين ارتباطي ميان آن دو ذاتي و تكويني نيست، بلكه به خاطر وضع و جعل و يا كثرت اقتران آن دو چنين ارتباطي در ذهن عقلا ايجاد شده كه از ديدن اين علامت پي به آن ميبرند.

بنابر اين شعائر و شعيره و علامت از نوع دوم است، يعني ماهيت شعائر و شعار و شعيره امري اعتباري است. نمي گوييم خود ذات شعيره اعتباري است، بلكه وصف شعيره بودن و علامت بودن آن اعتباري و وابسته به جعل است، يعني تا اعتبار نشود هرچند وجود داشته باشد اما شعار نخواهد بود. مثلًا تا پرچم كشوري به عنوان علامت آن كشور اعتبار نشود باز گو كننده آن كشور نخواهد بود، هر چند تكويناً وجود داشته باشد.

او مي برد، يا از سرخ شدن رنگ چهره به شرمندگي، هر چند عقلًا ميان اين دو امر تلازمي نباشد.

دلالت وضعي يعني ارتباط بين دال و مدلول وابسته به جعل و قرار داد و وضع است، و عقل و طبع به خودي خود به اين ارتباط پي نمي برد. مانند دلالت حروف و كلمات بر معاني خود يا برخي از علائم راهنمايي و رانندگي، در اين قسم تا وضع و جعلي نباشد و تا انسان عالم به آن قرارداد نباشد اين دلالت صورت نمي گيرد.

شعائر غالباً از نوع دلالتهاي وضعي است، يعني اين ارتباطي كه بين اين شعيره و مدلول آن وجود دارد در غالب معلول وضع و جعل و قرارداد است، تا جعل نباشد انسان از طريق عقل و يا طبع پي به دلالت آن نمي برد. مثلًا مسلمانها در جنگ بدر «يا منصور امت» را شعار خود قرار داده بودند، اين جمله كه به معني طلب ياري از خدا براي هلاك كفار است آن زماني شعار مسلمانان شد كه چنين قراري بين آنها گذاشته شد وقبل از آن دلالتي بر جبهه مسلمانان نداشت.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 29

همينطور است اكثر نمادها و شعارها و علامتهايي كه براي امري وضع مي شود، يا اعمال و رفتار وآيينهاي خاصي كه هر ملتي براي خود دارند. هيچ گاه شعار يك دولت يا يك موسسه و يا آيينها و رسوم يك ملت قبل از قرار دادن و وضع، به خودي خود شعار و علامت نيستند ودلالتي بر آن ملت يا موسسه ندارند، و اگر اين وضع و قرار داد و اعتبار نباشد هيچ گاه انسان به عقل خودش يا به

طبع نمي فهمد كه اين شعار چه چيزي است، زيرا دلالت آن عقلي و طبعي نيست بلكه دلالت آن وابسته به وضع و قرارداد است.

پس ماهيت شعائر دين علامتي حسي براي يكي از معاني دين است ولي اين علامت نه تكويني است و نه طبعي بلكه دلالتي است وضعي و قرار دادي. بنابر اين هر چيزي را كه عقلا در طول زمان جعل كنند كه دلالتي بر يكي از معاني ديني داشته باشد، يا به هر نحو ديگري چنين دلالتي پيدا شود آن چيز شعيره ديني خواهد بود. و پس از آنكه شعيره ديني شد امر به تعظيم شعائر شامل آن خواهد شد. زيرا همانطور كه گفتيم در اموري اعتباري شارع تنها آن چيزي كه نزد عقلا موجود است را امضا ميكند، نه اينكه خود وجودي براي آن درست كند.

قابل توجه اين است كه: عقلا با وضع و جعل چيزهاي به عنوان شعار و علامت تنها براي حكم شرعي موضوع درست مي كنند، نه اينكه جعل حكم به دست آنها باشد. وقتي عقلا براي يكي از معاني ديني علامتي را وضع كردند آن چيز شعيره و شعار و علامت دين خواهد شد، وعلامت بودن و شعيره بودن آن نيازي به امضاي شارع ندارد،

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 30

زيرا گفتيم وجود شعيره اعتباري و قرار دادي است. همانطور كه وقتي عقلا اسمي را براي چيزي وضع كردند يا علامتي را براي امري قرار دادند، آن اسم، اسم آن چيز، و آن علامت، علامت آن امر خواهد شد، اسم شدن و علامت شدن آن نيازي به امضاي شارع ندارد. بله پس از اينكه امري با وضع و

اعتبار عقلاء نماد و علامت دين وشعيره ديني شد بايد ديد نظر شارع راجع به شعيره ديني چيست، و همانطور كه خواهد آمد شارع امر كرده كه آن شعيره را تعظيم نموده و به آن اهانت نكنيم.

البته ممكن است كه برخي از شعارها علامتها طبعي يا مخلوطي از طبعي و وضعي باشند؛ مانند اينكه عقلا براي بازگو كردن معاني بلند شهادت و ايثار از رنگ سرخ و خون و يا گل لاله استفاده مي كنند وآن را علامت و شعار خود قرار مي دهند، چه آنكه دلالت خون بر شهادت و ايثار طبعي است نه وضعي.

دخلي در ماهيت دلالت و دال ندارد، هر گاه به هر دليل ميان دو امر ارتباط ايجاد شد كه از يكي به ديگري پي برده مي شد، آن چيز دال و علامت خواهد بود و شخصيت ايجاد كننده اين علامت دخلي در خود علامت ندارد.

يا غدير خم، يا نشانه هاي زماني مانند زمان تولد پيامبر اكرم و هجرت او و زمان وقوع وقايع مهم، و يا نشانه هايي ديگر مانند يك سري آيينها و رسوم و تقاليدي كه ريشه در فرهنگ ديني و اسلامي دارد. هر كدام از اين شعائر به نسبت ارتباطي كه با آن معني ديني دارند كسب ارزش و اعتبار ميكنند و اهانت به اين شعيره اهانت به آن معني ديني محسوب مي شود.

ممكن است خود اين نماد و يا آيين و يا اثر ارزشي نداشته باشد اما چون به عنوان رمز و نشانه ارتباط با امري والا و بالا و خدائي قرار گرفته است اهانت به آن اهانت به معني و مفهومي است كه در بر دارد.

همانطور كه در آثار ملّي و باستاني يك كشور و ملت به ارزش خود آن اثر نگاه نمي كنند، بلكه به آن چيزي مي نگرند كه آن اثر معرف اوست.

از اين رو برخي اشيائي كه از نظر ظاهر هيچ قيمتي ندارند به جهت اينكه شعار مليّت و رمز هويّت شده اند از ارزش بسيار بالايي برخوردار مي شود.

هر چه اين ارتباط قويتر و بيشتر باشد ارزش و اعتبار شعيره بالاتر

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 33

مي رود. همينطور هر چه آن مطلب ديني مهم تر و اساسي تر باشد شعار آن نيز مهم تر خواهد بود. مثلًا شعار نماز بسيار مهم تر از شعار وعلامت يكي از مستحبات فرعي است.

از اين رو شعائر حسيني كه علامت عزاي ابي عبد اللَّه الحسين عليه السلام است، بسيار مهم تر و بالاتر و با ارزش تر از علامت و شعار ساير مطالب فرعي دين خواهد بود، به ههمان نسبت كه امامت و ولايت وسيد

الشهدا اساس ساير مطالب ديني محسوب مي شود. در حديث آمده كه اسلام بر پيج پايه استوار است: نماز، روزه، حج، جهاد و ولايت و سپس فرموده اند:

«لَمْ يُنادِ بِشَي ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالوِلايِةِ» «1»

هيچ چيزي به مانند ولايت مورد اهميت قرار نگرفته است.

ملكوت است. سعي در از بين بردن اين آداب و تقاليد و نشانه ها و رسوم و آثار، به معني سعي در قطع ارتباط انسانها با آسمان و از بين بردن هويّت عرشي و ملكوتي آنهاست، و اين جنايتي نابخشودني است.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 37

شعائر به بهترين وجه بيان شده است، چه آنكه به اقامه شعائر امر نشده، بلكه تعظيم شعائر متعلق امر قرار گرفته است.

در ساير واجبات چنين بياني وارد نشده نيامده. مثلًا در مورد نماز مأمور به اقامه آن، ودر روزه مأمور به امساك هستيم. اما تعظيم مطلب ديگري است؛ يعني آن را بزرگ و مهم بدانيد و بر چيزهاي ديگر آن را مقدّم كنيد.

در آيه دوم خداوند به صراحت از بي احترامي و حرمت شكني و سبك شماري شعائر نهي كرده است، نبايد به ديد حفت به آن نگاه كرد، نبايد آن را به دست كم گرفت وبه آن توهين نمود.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 39

بنابراين هم امر به تعظيم شعائر شده و هم نهي از توهين به آن، چنين بياني اهميت فراوان اين شعائر نزد شارع را به خوبي مي رساند.

در آيه سوم و چهارم به دو مصداق از مصاديق شعائر اشاره كرده، و با آوردن لفظ «مِنْ» بيان كرده كه شعائر الهي منحصر به اين دو نيست بلكه اينها برخي از شعائر هستند. بايد توجه داشت كه شعيره بودن صفا و مروه و يا قرباني در حج وصفي عارضي بر آنها است به اين معني كه حكم شعيره بودن آن جداي از حكم خود آنهاست.

در آيه چهارم هر چند لفظ شعيره نيامده اما بيانگر اين است كه بيوت و خانه هايي كه در آيه مطرح است، كه آنها خانه هاي كساني است كه در آيه قبل و بعد اوصاف آنها را بيان كرده، بايد بزرگ شمرده شده وتعظيم شوند، همانطور كه خداوند آنها را تعظيم نموده است. اين خانه ها به عنوان نماد توحيد و ذكر خدا

بايد تكريم و تعظيم شود همان مطلبي كه از آيه اول استفاده مي شود.

آيات ديگري نيز موجود است كه در آنها لفظ شعائر نيامده اما بيانگر حكم آن شده است، ما به همين مقدار اكتفا مي كنيم.

روايات بسياري نيز به بينهاي گوناگون رسيده كه از مجموع آنها همين حكم استفاده ميشود. مانند كلام امام صادق عليه السلام:

«رَحِمَ اللَّه مَنْ أَحْيَا أَمْرَنَا» «1»

«خدا رحمت كند كسي كه امر ما را احياء بنمايد».

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 40

و يا حديث پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كه فرمود:

«يَا عَلِي مَنْ عَمَّرَ قُبُورَكُمْ وَ تَعَاهَدَهَا فَكَأَنَّمَا أَعَانَ سُلِيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلي بَنَاءِ بِيْتِ المَقْدِسِ»

«علي جان؛ هركه قبرهاي شما را بسازد و آنها را نگهداري كند همانند كسي است كه به سليمان در ساخت بيت المقدس كمك كرده است» «1».

نظاير اين تعبيرات در روايات ما فراوان به چشم ميخورد كه ما به جهت رعايت اختصار، و اينكه خلافي در حكم شعائر و لزوم تعظيم و تكريم و حرمت اهانت به آن نيست و همه در آن متفقند از ذكر تفصيلي آنها صرف نظر مي كنيم.

يا سنت؟، ص: 41

از باب نمونه: نكاح و يا طلاق نزد عقلا معناي خاصي دارد، و شارع نيز همان معني را موضوع حكم خود قرار داده، اما قيود و شروطي را در آن لحاظ كرده كه عقلا آن را در عرفهاي خود ملاحظه نمي كنند. در اين صورت نكاح و يا طلاق فاقد اين شرائط هر چند در نظر عرف و لغت نكاح و طلاق هست، اما از نظر شارع نكاح و طلاق به حساب نمي آيد و موضوع حكم شرعي نيست.

اما هر جا شارع در موضوعي از موضوعات تصرفي نكرد و آن را به حال خود باقي گذاشت آن موضوع با همان وسعتي كه در لغت و عرف دارد موضوع حكم شرعي خواهد بود. مثلًا يكي از قيود موضوع حكم وجوب نماز ظهر زوال خورشيد است، و چون شارع در معني زوال تصرفي نكرده به همان معني لغوي خود باقي خواهد ماند.

شعائر- همانطور كه مفصلا بيان شد- معني لغوي خاصي دارد، و همين شعائر موضوع احكامي در شرع قرار گرفته است، طبيعي است كه اين موضوع با همان معناي لغوي و همان وسعتي كه در عرف براي آن هست موضوع اين احكام قرار خواهد گرفت. زيرا شارع وضع جديدي براي شعائر نكرده و معناي خاصي براي آن در نظر نگرفته وآن را به همان معناي لغوي خود باقي گذاشته است.

از اين رو هرگاه متشرعه علامتي جديد براي يكي از معالم ديني، و از همه مهم تر براي عزاي سيد مظلومان عالم قرار بدهند، به طوري كه آن علامت و رمز و نماد و شعار دين محسوب شود، ونزد عرف ميان آن علامت با آن معناي ديني

ارتباط برقرار شود، چنين چيزي از حيث

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 42

لغت وعرف شعيره دين خواهد بود و موضوع احكام وجوبي و تحريمي فوق خواهد شد.

به بيان ديگر: شارع نفرموده تنها شعائري كه فلان قيد را داشته باشند بايد تعظيم شوند، بلكه تنها چيزي كه موضوع حكم شرعي قرار گرفته عنوان شعار دين است، يعني هر چه كه عرفاً علامت براي يكي از معاني ديني باشد.

از باب نمونه خداوند متعال نيكي كردن به والدين را لازم دانسته، اما قيدي براي آن نگذاشته است، هر چيزي كه عرفاً نيكي كردن به والدين باشد مشمول امر خدا خواهد بود. البته ممكن است شارع برخي از انواع نيكي ها را به خصوص واجب كرده باشد، مانند نفقه دادن به والدين در صورت فقر آنها، اما اين به معني مقيّد كردن عنوان بِرّ ونيكي واحسان در همان مورد نيست، بلكه هر چيزي كه بر او احسان و نيكي صدق كند- به حسب درجاتش- مطلوب شارع ومورد امر خواهد بود.

همينطور ممكن است شارع برخي از افراد شعائر را به خصوص واجب كند، مانند مناسك حج، اما اين به معني مقيّد كردن عنوان شعائر در آن فرد نيست، بلكه هر فردي كه عرفاً و لغة شعار دين باشد حتي اگر بعد از عصر معصوم نيز پديد آيد مشمول امر شارع خواهد بود.

شعار ديني محسوب خواهد شد. از اين رو هر گاه آئين يا كار يا نماد و يا علامت و هر چيز ديگري باز گو كننده و دال بر يكي از معاني ديني باشد، آن چيز شعيره ديني خواهد بود. هر چه آن معني ديني مهم تر باشد علامتي كه براي آن قرار گرفته نيز مهم تر خواهد بود.

گفتيم كه شخصيت واضع در حقيقت شعيره دخالتي ندارد. مهم نيست چه كسي واضع باشد، مهم اين است كه وقتي وضع شد و اين ارتباط اعتباري ميان اين شعيره و معني و مفهوم آن كه يكي از ثاتبات دين حنيف است برقرار شد، چنين چيزي شعيره خواهد بود و مشمول ادلّه شعائر مي شود.

از اين رو دست عرف براي وضع شعائر جديد باز است، زيرا آنها با وضع علامت و شعيره نو تنها موضوع براي حكم شرعي ايجاد مي كنند و بعد از تحقق موضوع قهرا حكم بر آن مترتب خواهد شد.

عرف تشخيص مي دهد- جزو افراد شعائر اللَّه خواهد بود و احكام شعيره شامل آن مي شود.

به حساب بيايد يعني بازگو كننده يكي از معاني والاي دين باشد- به درجه اهميتش- مصداق احكام وجوبي و تحريمي فوق خواهد بود؛ وجوب تعظيم آن و حرمت اهانت به آن.

اوست، وگاهي به خم شدن در مقابل او، يا دست دادن يا دست را به سينه نهادن، ودر بعضي از جوامع به برداشتن كلاه خود. اينها در حقيقت عناوين ثانويه ايست كه بر موضوع عارض مي شود و همگي از مصاديق احترام به كسي كه وارد مي شود هستند، وتمامي آنها در ذيل همان حكم كلي عام قرار دارند. «1»

كه فرض اسكار در آن شود را در بر گيرد. حتي اگر بعد از گذشت زمان جعل اين قانون نيز مست كننده اي ايجاد شود كه سابقه نداشته باز حرام خواهد بود، وحرمت مسكرات شامل آن نيز مي شود.

به چنين چيزي قانون عمومي گفته مي شود، و اين مطلب بين قوانين بشري و الهي مشترك است. جمود قانون بر يك فرد خاص يا افرادي كه تنها در زمان وضع قانون وجود دارند با هدف از وضع قانون منافات دارد. هدف قانون گذار اين نيست كه قانون به صورت جامد در يك مصداق باقي بماند، بلكه هدف آن است كه اين قانون و حكم در هر جا كه موردي پيدا كرد جاري شده، وملاكات و اهدافي كه قانون گذار اراده كرده در آن رعايت شود.

بنابراين وقتي شارع مقدس امر به تعظيم و اقامه شعائر ديني كرد

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 48

و نهي از اهانت و بي توجهي به آن نمود، اين قانون الهي طبيعتي ساري و جاري دارد و بر هر شعيره و شعاري كه فرض وجودش شود، و نيز هر فردي كه پس از گذشت عصر تقنين شعيره محسوب شود منطبق خواهد بود، هر چند آن شعيره در عصر معصوم به عنوان شعيره دين مطرح نبوده است.

افراد آن طبيعت كلي مقيّد به غير از اين فرد حرام ميشود.

به اين جهت فقها نماز در مكان غصبي را باطل دانسته اند، زيرا طبيعي نماز از حيث مكان افراد گوناگوني دارد كه در برخي از آنها هيچ حرمت و مفسده اي نيست، مانند نماز در مسجد يا خانه و يا نماز در راه و زمينهايي كه مالك شخصي ندارند. از اين رو مكلف مضطر به نماز خواندن در مكان غصبي نيست، فلذا اين فرد از نماز از تحت عموم ادلّه صلاة خارج مي شود. اما اگر مضطر به توقف در مكان غصبي بود و فرد ديگري از نماز برايش امكان نداشت نماز او در آن مكان مانعي ندارد.

از مرز حرام كه بگذريم تمامي افراد ديگر مي توانند فردي از افراد

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 49

آن طبيعت كلي شوند و متعلق امر قرار گيرند، چه آن فرد في نفسه واجب و يا مستحب و يا مباح و يا حتي مكروه باشد. به همين جهت نماز در بعضي از مواضع با اينكه مكروه است- مانند نماز در حمام و يا مقابل انسان و محل رفت و آمد- اما صحيح بوده و امر به طبيعت صلاة آن را شامل ميشود، چه امر وجوبي و چه امر استحبابي. كراهت موجود در آن سبب از بين بردن رجحان شرعي آن نمي شود بلكه تنها اثري كه دارد ثواب آن را نسبت به نماز در غير اين مكان كمتر مي كند، نه اينكه به طور كلي ثواب و رجحان را از بين ببرد.

در شعائر نيز قضيه از همين قرار است، تنها بايد مصداق شعيره حرام نباشد، اما از حرام كه بگذريم چه واجب، چه

مستحب، چه مباح و چه مكروه همگي مي توانند مصداق شعائر قرار گيرند، و بعد از آنكه شعيره شدند حكم به لزوم تعظيم و حرمت اهانت آن مصداق پيدا مي كند.

از اين رو فقها فرموده اند: حتي اگر در مورد برخي از شعائر كه في نفسه مكروه هستند- مانند پوشيدن لباس مشكي در عزاي اهل بيت عليهم السلام- دليلي بر استثناء پيدا نشود، باز حكم به استحباب آن خواهد شد، زيرا پس از آنكه به عنوان شعار و رمز عزاي اهل بيت قرار گرفت، و شعار چنين مطلبي از مطالب والاي ديني شد، تعظيم آن لازم و هتك آن حرام خواهد بود.

مصداق شعيره شد عمل به آن مصداق تعظيم شعائر اللَّه است، و هتك آن هتك شعائر اللَّه خواهد بود.

گذشت كه دلالت غالب شعائرها از نوع دلالتهاي وضعي است و تا وقتي كه عرف يك چيزي را به عنوان شعيره قرار ندهد ادلّه شعائر شامل آن نمي شود، همانطور كه تا اسمي را براي كسي يا منطقه اي قرار ندهند اين اسم بر آن شخص يا منطقه دلالت نمي كند. و بعد از وضع چنين دلالتي ايجاد شده و تكريم و اهانت به آن اسم تكريم و اهانت به صاحب آن محسوب مي شود. همينطور است پرچم و علامت يك كشور كه تا به عنوان پرچم آن كشور قرار نگيرد اعتباري ندارد اما بعد از آن معتبر مي شود. در هر جنگي مسلمانان براي خود شعار و رمزي قرار مي دادند، و تا وقتي اين شعار از طرف مسلمانان وضع نمي شد هيچ

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 51

دلالت و اعتباري نداشت اما بعد از وضع دلالت واعتبار پيدا مي كرد.

همينطور است در هر جنگي كه مسلمانان بعد از زمان معصوم انجام مي دهند و براي آن شعار و رمزي وضع مي كنند.

ص: 53

معني مستقلّي ندارد، بلكه تنها معناي حرفي و ربطي دارند كه بين مخاطب و آن معني ارتباط ايجاد مي كنند. اگر منظور مستشكل اين است كه آن معاني و مدلولها توقيفي است و متشرعه حق ايجاد يك معني جديد ديني و شرعي ندارند كاملا سخن متيني است، و ما نيز آن را قبول داريم و اصرار مي كنيم كه نبايد ثابتات دين تغيير كند.

اما اگر منظور او اين است كه دوال بر آن معاني نيز توقيفي است و تا شارع چيزي را دالّ بر يكي از معاني ديني قرار ندهد آن چيز دلالتي بر آن مطلب ديني نخواهد داشت، چنين سخني بسيار دور از تحقيق است. زيرا؛ در مبحث دلالتها در علم اصول به طور كامل منقّح شده كه دلالتها يا عقلي است يا طبعي و يا وضعي، و هيچ كدام از اينها متوقف بر امر شرعي نيست:

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 57

اما دلالت عقلي كه واضح است زيرا ارتباط بين آن دال و مدلول ذاتي و تكويني است نه جعلي و شرعي.

دلالت طبعي نيز بستگي به طبع مردم دارد نه جعل و وضع.

در دلالت وضعي نيز دلالت مرهون وضع واضع است، وقتي وضع صورت گرفت خود به خود براي كسي كه عالم به وضع باشد چنين دلالتي دلالت حاصل ميشود، چه شارع امر بكند يا نه.

گفتيم كه دلالت شعائر در در غالب وضعي يا مخلوطي از طبعي و وضعي است، و گفتيم كه شخصيّت واضع دخلي در حقيقت وضع و دلالت شعيره برمدلولش ندارد.

گذشته از آنكه در حقيقت وضع مباني متعددي است، و بر طبق هيچ يك از آن مباني توقيفيت درحقيقت وضع دخلي

ندارد. معمولا وضع از كثرت اقتران دو امر با يكديگر حاصل مي شود، و وقتي چنين اقتراني بين آن دو امر واقع شد، خود به خود از ديدن دال پي به مدلول برده مي شود.

همانطور كه اگر چندين بار بعد از بردن لفظ آب همان مايع مخصوص را به طفل نشان دهيم او پس از شنيدن آن لفظ منتقل به حقيقت آب مي شود، بدون آنكه از شارع و شرع و تشريع خبري داشته باشد.

بنابراين وقتي يك كار، يا آيين، يا لباس، يا نماد يا عَلَم وعلامتي از هر جنس كه باشد- آهني باشد يا چوبي يا پارچه اي يا هر چيز ديگر، و به هر شكلي كه باشد- هرگاه براي رساندن يكي از معاني ديني وضع شد، يعني ذهن مخاطب را منتقل به آن معني ديني كرد، آن چيز علامت دين بوده وشعيره دين محسوب مي شود، و هتك آن حرام خواهد بود.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 58

اين وضع به هر گونه كه باشد ربطي به جعل شرعي ندارد، و هرگز توقيفي نيست.

البته ممكن است خودشارع برخي از چيزها را به عنوان شعائر قرار دهد، اما ين به معناي حصر شعائر در آن نيست، بلكه يكي از مصاديق آن محسوب خواهد شد. همانطور كه فرموده: «وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّه» «1».

ديگري مطرح ميشود: ائمه ما صلوات اللَّه عليهم اجمعين در طول زندگي خود بارها براي سيد مظلومان ابي عبد اللَّه الحسين عليه السلام عزاداري كرده و مجالس عزا بر پا كرده اند، و ما بايد تنها گونه هايي از عزاداري را انجام داد دهيم كه در سيره اهل بيت عليهم السلام مشاهده شده، و اگر در سيره اهل بيت عليهم السلام گونه اي از عزاداري ديده نشد يا دليل محكمي نبود كه ائمه اينطور عزاداري ميكردند نبايد به آن شيوه عزاداري كرد. اين اشكال نيز به بدعت گذاري در دين باز مي گردد.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 59

در پاسخ به اين اشكال مي گوييم: لازم است ابتدا معني بدعت روشن شود. بدعت يعني: «داخل كردن در دين آنچه را كه از دين نيست» و يا «نسبت دادن به خدا آنچه را تشريع نكرده».

بنابراين نمي توان حكم به بدعت بودن مطلبي كرد مگر بعد از احاطه و اطلاع به مجموعه قوانين و مقررات دين و موازين و اساس تشريع، در اين صورت است كه مي توانيم بگوييم اين مطلب از دين نيست. زيرا تا از همه زواياي دين مطلع نباشيم چگونه مي توانيم بگوييم اين مطلب از دين نيست؟ و از آنجا كه دين مشتمل بر قوانين كليه و احكام و عناوين حقيقيه مي باشد، اگر اين شيوه نوين عزاداري داخل در يكي از آن عناوين كليه باشد جزو دين خواهد بود نه خارج از دين.

پس از آنكه ثابت شد ادلّه شعائر به نحو قضيه حقيقيه است و حكم آن متعلق به مطلق شعيره است كه ساري و جاري در هر فردي مي باشد- به غير از افراد حرام-، ديگر جايي براي اين اعتراض باقي

نمي ماند؛ زيرا سريان حكم مطلق به افرادش قهري است، و تطبيق حكم كلي بر مصاديق و تخيير عقلي در تعيين افراد طبيعي هيچ ربطي به بدعت ندارد.

همانطور كه مكلف به طبيعي نماز مختار است اين طبيعي را در ضمن هر فردي از افراد محلله ايجاد كند، و يا حكم احسان به والدين و صله رحم مي تواند به هر صورتي كه عنوان احسان و صله صدق كند انجام شود هر چند در زمان معصومين معمول نبوده است.

اينكه مكلف آزاد باشد و بتواند هر فردي را كه مي خواهد مصداق واجب قرار بدهد تشريع و بدعت نيست، بلكه تطبيق كلي است بر افرادش.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 60

مثلًا اگر مكلف نماز ظهر را در اين مسجد بخواند نه در آن مسجد، يا نماز را با لباس و بدن معطر، يا در اول وقت يا وسط وقت بخواند، همان فردي كه او اختيار كرد مسقط تكليف خواهد بود، زيرا شارع محدوده تكليف و طبيعي را براي مكلف معين كرده، و در حدود مشخص شده آن طبيعت دست او را باز گذاشته كه هر كدام از افراد آن را كه مي خواهد بياورد، و به محض اينكه مكلف يكي از آن افراد را ايجاد كرد حكم شارع آن را شامل مي شود.

به اين آزادي در تطبيق و تخيير مكلف در تعيين مصداق تشريع و بدعت گذاري گفته نمي شود، زيرا فرض اين است كه خود شارع دست او را باز گذاشته و تنها طبيعي را از او خواسته و امر خود را مقيّد به فرد خاصي نكرده است.

اتهام بدعت گذاري در دين حربه پوسيده ايست كه گاه برخي از گروهها تندروي

وهابي براي نابود كردن ديگران به كار مي برند، و به مجردي كه كاري در زمان پيامبر مرسوم نبوده آن را بدعت در دين مي دانند، هر چند داخل در يكي از عناوين وجوبي يا استحبابي دين باشد.

به عبارت ديگر آنها مي گويند: وقتي شارع حكمي را جعل كرد بايد موارد و مصاديق انطباق آن حكم را نيز خود تعيين كند و ما نمي توانيم از پيش خود براي آن قانون كلي جعل مصداق كنيم. بازگشت اين سخن به محو كردن ماهييت قانون و حكم، ولازمه آن از بين بردن شريعت ختميّه است، زيرا اگر تنها مواردي شامل ادلّه و احكام شرعيه باشند كه در زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله بوده اند به مرور زمان كه آن افراد و موارد جاي

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 61

خود را به افراد ديگر ميدهند، ديگر احكام شرع مصداقي پيدا نخواهد كرد و به مرور زمان منقرض شده و از بين مي رود. به همين جهت آنها حكم به حرمت دوچرخه سواري، استفاده از تلفن، تلويزيون و …

كرده اند، و اين گوياي نهايت بي فكري و جهالت آنهاست.

از اينجا مي توان پي به سر خلود دين اسلام و ختميت شريعت سيد المرسلين برد، كه هر چه دانش بشر پيشرفت كند و هر چه ابزار و وسائل جديد پيدا شود تمامي آنها مشمول همان قوانين و احكام كليه اسلام خواهد بود، و نبودن اين فرد در زمان معصوم دليل بر شامل نشدن حكم شرعي نمي شود.

وقتي شارع مقدس امر به انذار مردم و تبليغ دين نمود، هر وسيله وابزار جديدي كه با استفاده از آن بتوان اين انذار و تبليغ را انجام داد، مورد امر

شارع قرار خواهد گرفت، هر چند اين شيوه تبليغي در زمان اهل بيت عليهم السلام نبوده است. مانند استفاده از اينترنت، ماهواره و ساير وسائل ارتباط جمعي، و يا استفاده از فيلم، انيميشن و ساير كارهاي هنري. تمامي اينها مادامي كه حرام نباشد مصداق انذار و تبليغ دين محسوب مي شوند. شعائر نيز از سنخ همين كارهاست كه باز گو كننده معني دين و رمز و شعار و علامت براي معاني عاليه مذهب است.

نكته ديگري كه نبايد از آن غفلت كرد اين است كه ائمه ما عليهم السّلام در زمان و شرائط تقيه مي زيسته اند، وامكان انجام دادن برخي از شيوه هاي عزاداري براي آنها نبوده است. بنابراين نبودن يك شيوه عزاداري در زمان ائمه دليل بر حرمت آن نخواهد بود.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 62

و نتايج اختراع خود، ابتدا آنها را تصور و توهم مي كند.

يعني ابتدا مي انديشد كه اگر اين نظريه صحيح باشد چه آثاري خواهد داشت و چه اتفاقاتي خواهد افتاد، و با بررسي آن آثار قبل از تحقّق آنها به تكاپوي علمي خود ادامه مي دهد. تمامي اين كارها توسط قدرت تخيّل و توهّم صورت مي گيرد.

آيا مي توان گفت تمامي اين دانشمندان و دانشهايشان خرافه و خرافه پرستي است؟

اگر انسان معاني غير محسوس را به صورت معاني محسوس تصور كند و در قالب شعر و يا غير آن ابراز نمايد هيچگاه خرافه نخواهد بود، مادامي كه آن معاني غير محسوس معاني واقعي و صحيحي باشند. گاه شاعر براي رساندن مراد خود هيچ چاره اي جز تخيّل و توهّم ندارد خصوصاً در غزليات. اگر نيم نگاهي به غزليات حافظ يا ديگران بيندازيد خواهيد فهميد كه چه قدرت زيادي در به تصوير كشيدن حقايق نامحسوس داشته اند و با استخدام چنين قدرتي معاني مورد نظر خود را به ديگران منتقل كرده اند. اگر آن معاني واقعي و صحيح باشد استفاده از تخيل در مسير هدايت وصادق خواهد بود، اما اگر آن معاني باطل و خلاف واقع باشد استفاده از تخيل در راه گمراهي وكاذب خواهد بود.

بنابراين خرافه از يك تصوّر و تخيّل اشتباه و بدون هدايت عقل

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 64

نشأت مي گيرد، كه در پي آن نفس انسان به آن اذعان كرده و آثاري بر آن مترتب كند وآن را مبناي كارهايش قرار دهد.

باشد، همانطور كه هيچ خرافه اي ممكن نيست شعيره دين محسوب شود، و موردي نيست كه عنوان شعائر با خرافه جمع شود.

زيرا: شعائر- همانطور كه سابقا توضيح داديم- عبارت است از علامت و علم و نشانه براي يكي از معاني ديني، و به خصوص علامتي براي ابراز يكي از شوون عزاي سالار شهيدان عليه السلام. بطلان و خرافه و غير واقعيت آيا در خود اين علامت و شعيره است، يا در آن معني و مفهومي كه اين شعيره ما را به آن منتقل مي كند؟

بطلان و خرافه در علامت به معني علامت نبودن و دلالت نداشتن آن چيزي است كه به عنوان علامت شناخته شده، و چنين فرضي با حقيقت شعائر منافات دارد، يعني اگر دلالتي نداشته باشد، شعيره وعلامت نخواهد بود و سالبه منتفي به انتفاء موضوع است. پس نمي شود كه چيزي هم شعيره باشد و هم خرافه.

مگر اينكه آن معني و مدلولي كه اين شعيره ما را به آن منتقل مي كند باطل و غير واقعي فرض شود. ولي ما گفتيم كه آن معني يكي از معاني ثابته و حقيقي دين حنيف و يا يكي از شؤون عزاي سرور بهشتيان

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 65

است كه از ثابتات و واقعيات دين مي باشد، و به هيچ عنوان بطلان در آن راه ندارد.

جوّ روحي افراد را دگرگون ساخته و آماده ابراز عواطف و گريه مي نمايد. مانند عَلَم كه در هيئتها به دست كسي بر افراشته شده و از اين رهگذر ابهت و شكوه لشكريان كه همگي با ساز و برگ جنگي و نيزه ها و شمشيرهاي افراشته از دور در چشم مينمايد را به مخاطبان منتقل سازد، تا آنها را وادار به تخيّل و تصوّر صحنه عاشورا بنمايد. چنين كاري ممكن نيست خرافه و يا غير و اقعي باشد زيرا شعار و رمز و علامت عزاي حسيني قرار گرفته است. هر كس اندك آگاهي از عزاداري داشته باشد از ديدن آن به ياد هيئت و روضه و عزا مي افتد، بنا براين دلالت و ارتباط ميان آن دو قهري است و نمي توان آن را انكار كرد.

در برخي از شيوه ها نمايي از خيمه هاي مطهر ابي عبد اللَّه عليه السلام را نشان مي دهند كه در شعله هاي آتش مي سوزد، چنين كاري براي تخيّل و تصوّر كردن صحنه عصر عاشورا بسيار موثر است.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 66

گاهي نمايشنامه اي از جريان هاي عاشورا انجام مي دهند كه تعزيه خواني و يا شبيه خواني نام دارد.

هنگامي كه از آية اللَّه العظمي بروجردي سوال شد كه در منطقه ايي روز عاشورا چهار پايه اي چوبي و بزرگ كه اطراف آن با پارچه پوشيده شده را به عنوان نخل و يا ضريح بيرون مي آورند، ايشان فرمود: در هر منطقه اي هر رسمي براي عزاي سيدالشهدا هست بايد همانطور انجام شود.

تمامي اينها استفاده منطقي و عقلاني از قوه تخيّل و توهّم براي باز گو كردن مهمترين حقيقت عالم يعني عزاي فرزند پيغمبر خداست، كه در عزاي او پايه هاي عرش-

كه از مهم ترين حقائق است- به لرزه درآمده «1» و ملائكه در ملا اعلي- كه محيط به واقعيات هستند- برايش گريسته اند. «2»

جوامع بشري مبتني بر آن است را كنار بگذاريم؛ روشهايي مانند ساختن رمان فيلم نمايش شعر و …، كه تمامي آنها مبتني بر تخيل و توهم است. اگر اين روشها براي رساندن معاني زشت و باطلي استفاده شود باطل و غلط خواهد بود، اما اگر براي رساندن معاني حق و صحيح و ارزشي استفاده شود بسيار صحيح و حق خواهد بود.

خلاصه آنكه: در اين اسلوب از نقل ماجرا و بيان مطلب لازم نيست عين الفاظ داستان و يا عين نمايش و فيلم مطابق با آن چيزي باشد كه واقع شده، بلكه تنها بايد آن معني و مفهومي كه از اين اسلوب تخيّلي استفاده ميشود حق و حقيقت باشد. ملاك و معيار صدق و كذب در اين نوع از نقل متفاوت از ساير انواع است. هيچگاه به فيلم يا رماني كه ساخته شده و باز گو كننده يك حقيقت مهم است نسبت كذب و خلاف واقع نمي دهند به اين بهانه كه عين جريانات مذكوره در خارج رخ نداده و اين گزارشي خيالي و ناصحيح است، بلكه چون معني و مفهوم آن حق است اين فيلم يا رمان صادق خواهد بود.

زبان حال از اين سنخ است كه راوي جريان با ملاحظه شرايط و حالات مختلف چيزي را استنباط كرده و ابراز مي كند. البته چون فهم شرائط حال و مقتضيات واقعه نياز به فهم و خبرويت كامل دارد، وكاري استنباطي و اجتهادي است از عهده هر كسي بر نمي آيد. چه بسيار كساني كه به گمان ناقص خود زبان حالي براي امام عليه السلام نقل مي كنند كه شان والاي امام از آن منزّه است، و ناقل در اثر ضعف

معرفت خود به مقام شامخ امام، آن حضرت را در حد يك انسان معمولي تنزّل

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 69

داده وحكايت از حال او مي كند. در حقيقت اين زبان حال امام نيست چون او چنين حالي ندارد.

از اين رهگذر نادرست بودن بسياري از اعترضات بر شعائر حسيني روشن مي شود، اعتراضاتي كه مبتني بر عدم درك صحيح از زبان شعر وحماسه واحساسات است. گاهي مطلبي به زبان شعر بيان مي شود كه اصلا در خارج رخ نداده است، اما بيانگر يكي از معاني واقعي مي باشد كه شاعر با استفاده از قدرت تخيّل آن را به تصوير كشيده، واز اين رهگذر اثر مضاعفي بر شنونده مي گذارد.

از باب نمونه وقتي حافظ مي گويد:

اگر آن ترك شيرازي به دست آرد دل ما را به خال هندويش بخشم سمرقند و بخارا را

او واقعاً نمي خواهد سمرقند و بخارا را پيشكش يك خال هندو كند، او كه گاهي محتاج نان شب بوده چگونه مي خواهد اين دو منطقه ثروتمند را يكجا به كسي ببخشد؟! قصد واقعي او بيان شدّت علاقه واشتياق به معشوق ووصال اوست كه در اين قالب بيان شده است.

شاعر ديگري از همين شيوه استفاده كرده واشتياق فراوان جناب ليلا به فرزندش حضرت علي اكبر عليه السلام را- بر فرض بودن آن جناب در كربلا- اين چنين به تصوير كشيده است:

نذر عليَّ لإن عادوا وإن رجعوا لأزرعنّ طريق الطفّ ريحانا

يعني: من نذر مي كنم كه اگر علي اكبر و امام حسين سالم از معركه برگردند راه كربلا را گل بكارم.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 70

واضح است شاعر نمي خواهد بگويد كه او واقعاً نذر كرده ويا قصد انجام چنين كاري را

دارد، بلكه مقصود بيان شدّت اشتياق مادر به ديدار فرزند است، كه اين خود سبب بيدار كردن عواطف مردم در طول نسلهاي متمادي است.

بنابراين آنچه گاه گفته مي شود كه اين شعر دروغ ويكي از تحريفات عاشورا است، زيرا گل كاشتن در سيصد فرسخ راه از مدينه تا كربلا بي عقلي وبي شعوري است، خالي از اشكال نيست. «1» البته همانطور كه گفته شد اين بدان معني نيست كه هر كسي هر آن چه در ذهنش آمد پرداخته و به بهانه زبان حال به اهل بيت عصمت عليهم السلام نسبت دهد. چه بسا چنين زبان حالي مقام شامخ اهل بيت عليهم السلام را در ديدگان پايين آورد. فهم مقتضيات حال نيازمند خبرويّت كامل بوده وكاري كاملًا تخصّصي است.

اسلوب شعر بر تخيل و حماسه و تحريك عواطف استوار است، اساس بلاغت در اينجا بر تصوير كشيدن غير متصورها و محسوس كردن چيزهاي نامحسوس است، در اينجا به مدلول مطابقي لفظ نگاه نمي كنند بلكه تمام نظر به آن معني و مفهومي است كه در وراي اين الفاظ گنجانده شده است. چنين شيوه بيان مصيبت استفاده منطقي و عقلاني از قدرت تخيل و توهم مي باشد، و در حقيقت اين قدرت روح در اختيار عقل قرار گرفته است.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 71

اين فرصت استفاده كرده و انتشار تصاوير و گزارشهاي آن را- كه امروزه بسيار آسان و سريع انجام مي شود- دست مايه تبليغ عليه مذهب قرار مي دهند، در نتيجه شعائر كه بنا بود سبب تبليغ و ترويج دين شود مانع از تبليغ و ترويج و موجب وهن آن خواهد شد. بنابراين اين نوع از عزاداري به عنوان ثانوي حرام و مايه ضرر رساندن به اصل مذهب و دين است و چنين اضراري- بر خلاف اضرار جزئي انسان به بدن خودش- قابل بخشيدن و اغماض نيست، زيرا اين اضرار به پيكره مسلمانان و از بين بردن اصل مذهب است.

تَسْخَرُونَ» «1»

«الَّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ فِي الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ لا يَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ» «2»

«زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَة» «3»

بديهي است كه تمسخر چنين كساني كاشف از كجي و كاستي نيست و مستلزم هتك و وهن نخواهد بود. چنين استهزائي نبايد كوچكترين

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 73

تاثيري در انسان داشته باشد، بلكه بايد با عزمي راسختر و همتي جديتر به آن راهي كه پسنديده است ادامه داد. سرزنش سرزنش كنندگان نبايد انسان را از ادامه مسير سست نمايد، كه اين خود علامت قوّت ايمان است. همان طور كه مومنين در طول تاريخ هيچ اعتنايي به تمسخر واستهزاء اين انسانهاي دور از فرهنگ نمي كردند وبسان كوهي استوار مسير خود را ادامه مي دادند.

يكي از اوصاف اميرالمومنين عليه السلام اين است كه: «لاتَأْخُذُهُ فِي اللَّه لَومَةُ لائِمٍ» «1»

يعني سرزنش سرزنش كنندگان او را از راه خدا باز نمي داشت.

2- گاهي استهزاء و تقبيح از اختلاف دو عرف و دو ديدگاه ناشي مي شود، كاري كه در يك عرف و از يك منظر زيبا و پسنديده است اما در عرف ديگر زشت و ناپسند جلوه مي نمايد. در هر منطقه و جامعه اي يك امري به عنوان شعار و علامت يك معناي والاي قرار گرفته، ولي ممكن است كساني كه با آن جامعه و آداب و رسوم آنها آشنايي ندارند، از آن علامت معاني اشتباه ديگري به ذهنشان برسد.

چنين تقبيح و استهزائي نيز مستلزم وهن و هتك مذهب نيست ومانع از انجام دادن آن شعيره و آيين خاص نمي باشد. چه آنكه

اگر بنا باشد جامعه اي از خود هيچ صلابتي نداشته و هر چه را جوامع ديگر خوششان مي آيد انجام دهند، ديگر براي آنها هويّت و مليّتي باقي نخواهد ماند، بلكه هويّت آنها در هويّت ديگران ذوب شده واز بين مي رود، و هويّت اجنبي جاي اصالت آنها را خواهد گرفت.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 74

حال اگر بنا باشد شعائر الهي كه نگهدارنده هويّت آسماني انسانهاست، و رمز ارتباط آنها با ملكوت و عرش است، دستخوش خوش آمد و نيامد عرفهاي بيگانه با فرهنگ اسلامي شود، و به خاطر استهزاء آنها كه آگاهي از واقعيت اين كار ندارند كنار گذاشته شود، در اين صورت ارتباط مردم با آسمان بريده خواهد شد و هويّت ديني آنها از بين مي رود.

3- گاهي استهزاء و تقبيح ناشي از جهات واقعي است، يعني اين كار واقعا زشت و قبيح است و به اين خاطر تقبيح مي شود. چنين تقبيحي مانع از شعائر بوده و مستلزم هتك و وهن مذهب مي باشد.

در نتيجه: تنها يك قسم از تمسخر و استهزاء مانع قاعده شعائر است و دو قسم ديگر- كه غالب تمسخرها نيز از آن دو قسم است- هيچ ممانعتي از اين قاعده نخواهد داشت و مستلزم وهن مذهب و هتك آن نيست.

بلكه تمسخر و تقبيح به معني سوم نيز ماهيت شعائر را از بين ميبرد وسالبه منتفي به انتفاء موضوع خواهد شد، نه اينكه شعيره اي باشد ولي عمل به آن جايز نباشد؛ زيرا چنانكه گفتيم شعيره به معني علامت و نشانه ايست كه دلالت بر يكي از معاني عاليه دين مي كند، وبا تحفّظ بر اين موضوع هرگز جهت قبح و زشتي در آن نمي تواند باشد.

منكر را، معروف و نيكو ديگر فاصله اي با سقوط در هلاكت ابدي ندارند و براي از بين بردن آنها نياز به هيچ چيزي نيست، بلكه آنها شتابان به سوي زشتي ها به نام خوبي ها مي دوند.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 76

چنين حالتي حالت اسارت عقل است كه اميرالمومنين فرمود:

«كَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ هَوَي أَمِير». «1»

«چه بسيار عقلهايي كه زير يوق هواي نفس اسير شده اند»

مصيبت شديدتر آن است كه در چنين حالتي اين عقل فردي نيست كه گرفتار اسارت شده و زشت را زيبا، و زيبا را زشت مي بيند، بلكه اين عقل جمعي و عقل اجتماعي و عقل جامعه انساني است كه در چنگال چنين اوهامي اسير ميباشد. وقتي عقل جوامع بشري، و عقل مجموعي بشر در چنين وضعيتي قرار گرفت، بشريت به سوي زشتي ها به اسم نيكي ها شتابان شده، و از نيكي ها به اسم بدي ها گريزان مي شوند، دقيقاً همان حالتي اتفاق مي افتد كه از نشانه هاي آخر الزمان شمرده شده است.

امام صادق عليه السلام از پيامبر اكرم نقل كردند كه آن حضرت فرمودند:

«كَيْفَ بِكُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُكُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُكُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ؟ فَقِيلَ لَهُ: وَ يَكُونُ ذَلِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ. كَيْفَ بِكُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بِالْمُنْكَرِ وَ نَهَيْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ؟ فَقِيلَ لَهُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ يَكُونُ ذَلِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ، وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ. كَيْفَ بِكُمْ إِذَا رَأَيْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْكَراً وَ الْمُنْكَرَ مَعْرُوفاً؟» «2»

«چگونه خواهد بود حال شما در روزگاري كه زنهاي شما

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 77

فاسد شده وجوانانتان گناهكار شوند وشما امر به معروف ونهي از منكر را ترك

كنيد؟ گفته شد: اي رسول خدا آيا چنين وضعيتي پيش خواهد آمد؟ فرمود: بله، بدتر از اين خواهد شد. چگونه است حال شما زماني كه امر به منكر و نهي از معروف كنيد؟ گفته شد: آيا چنين خواهد شد؟ فرمود: آري، بدتر از اين نيز مي شود. چگونه خواهيد بود زماني كه خوب را بد، و بد را خوب ببينيد؟»

نمونه هاي از اين پيشگويي را امروزه در جوامع بشري خصوصا در جوامع اسلامي مشاهده ميكنيم، بسياري از كارهاي خوب و پسنديده كه عقل هر انساني پي به نيكي و خوبي آن مي برد، در جامعه اسلامي به صورت كارهايي زشت و تنفر آميز در آمده است، و بسيار از كارهاي زشت و ناپسند در جامعه اسلامي به صورت كارهايي زيبا و پسنديده.

جعل شده و فايده آن تنها به مسلمانها- اعم از شيعه و سني- مي رسد.

نوع سوم شعائر تنها براي جامعه شيعي و ايماني وضع شده است تا سبب حفظ هويّت ولائي و شيعي آنها شده و مانع رسوب افكار منحرف در بين آنها شود.

نكته مهم اين است كه: بايد بين اين اقسام فرق گذاشت و براي هر مخاطبي شعيره مناسب با او را ارائه كرد، بايد ديد آيا اين شعيره براي محيطهاي غير اسلامي وضع شده يا براي محيطهاي اسلامي و يا محيطهاي ايماني. «1» جابجايي اين شعائر نقض غرض از تشريع شعائر و مانع از نشر دين مي شود. اين مطلب يكي از موارد حكم كلي است كه در روايات مستفيض بلكه متواتر وارد شده كه ائمه ما فرموده اند: به اندازه درجه ايماني هر كسي از او توقع پذيرفتن داشته باشيد و فوق طاقت كسي بر او تحميل نكنيد، كه در چنين صورتي آنها تكذيب و انكار خواهند كرد و شما مسئول اين تكذيب آنها هستيد. «2»

از باب نمونه شعيره لعن دشمنان خدا براي محيطهاي شيعي وضع شده كه تاثيرات بسيار مهمي بر اين محيط مي گذارد و بسيار مطلوب

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 79

است. اما استفاده از همين شعيره در محيطهاي غير شيعي سبب تنفر خواهد شد. دعوت غير مسلمانان به راه خدا و نشر دين اسلام در محيطهاي غير اسلامي بايد با استفاده از شيوه ها و روشهايي باشد كه مورد پسند آنهاست و برايشان جذابيّت دارد. اما اين دليل نمي شود كه براي نشر دين در محيطهاي اسلامي و براي حفظ هويّت و كيان آسماني مسلمانان نيز فقط بايد از همان شيوه ها استفاده كرد.

بي شك

مناسك حج يكي از شعارهاي دين مقدس اسلام است كه در ضمن آن معاني بسيار بالاي ديني نهفته است، و سبب حفظ هويّت ملكوتي مسلمانان و راز ارتباط با معبود و سر تسليم در مقابل محبوب نهادن است. آثار و بركات اين شعيره الهي براي مسلمانان قابل انكار نيست.

اما همين شعيره الهي براي برخي از محيطهاي غير اسلامي زشت و بيهوده و تنفر آميز است؛ براي آنها معني ندارد جمعيتي با مشقتهاي فراوان از اطراف كره خاكي جمع شوند، تمامي لباسهايشان را در آورند و تنها با دو پارچه سفيد بر گرد يك خانه سنگي بگردند، پس از آن بين دو كوه هفت بار رفت و آمد كنند و در مكان خاصي هروله نمايند، آن هم در آن سيل جمعيت كه تحمل فشار آنها بسي دشوار مي نمايد. سپس در زمان خاصي همگي در بياباني جمع شوند، بعد از اين بيابان به بيابان ديگر بروند و همينطور، به ستون سنگي هفت بار سنگ بزنند و در اين راستا سر و جان عده اي را فداي باران سنگ كنند، و اين كار را چند روز و در چند مرحله تكرار نمايند، سر بتراشند و ميليونها گاو و گوسفند و شتر سر ببرند بي آنكه نيازي به گوشتشان داشته باشند و آن را نشانه قبولي

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 80

حجشان بدانند. تمامي اين كارها براي غير مسلماني كه از رمز و راز اين مناسك بزرگ الهي آگاه نيست بيهوده و زشت و تنفّر زاست. اما آيا به خاطر اينكه آنها اسرار اين مناسك عظيم الهي را نمي دانند بايد دست از آن شست، و به بهانه وهن مذهب آن

را كنار گذاشت؟

تمام نكته اين است كه دايره اين شعائر مربوط به محيط داخلي مسلمانان است نه محيط بيروني، به همين جهت خداوند ميفرمايد:

«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّه» «1»

. يعني ما قرباني را براي شما از شعائر خدا قرار داديم نه براي ديگران؛ محدوده اين شعيره محدود به داخل مسلمانان است نه بيرون آنها. هيچگاه براي دعوت غير مسلمانان به اسلام از شعيره حج استفاده نمي شود بلكه بايد از شيوه هايي بهره جست كه در سطح عقل و خرد آنها بوده ومقبوليّت داشته باشد. «2»

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 82

وقتي روشن شد كه دايره بسياري از شعائر ديني محدود به داخل مسلمانان و مومنان است و در همان محيط نيز اثر بسيار خوب خود را مي گذارد، نبايد به خاطر استهزاء ديگران كه ناشي از عدم درك صحيح اين شعائر است از آن دست شست، زيرا اصلا آنها مخاطب نيستند و اين شعائر براي آنها وضع نشده است. همانطور كه آنها دست از آيينهاي داخلي خود- كه براي ما بسيار پوچ و بيهوده به نظر مي رسد- بر نمي دارند.

آري براي دعوت آنها به ايمان بايد از شيوه هاي ديگري بهره جست، شيوه هايي كه در حد فهم و درك آنها بوده وآنها را فريفته اين آيين الهي نمايد؛ مانند تركيز بر اخلاق حسنه ومبادي عاليه اسلامي كه دلها را مجذوب خود ميكند مانند وفاي به عهد، اداء امانت، خوشروئي و راستگويي، همانطور كه امامان ما دستور داده اند. امام صادق عليه السلام فرمودند:

«كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الاجْتِهَادَ وَالصِّدْقَ وَ الْوَرَعَ». «1»

«مردمان را با غير زبانتان دعوت كنيد تا ببينند كه شما اهل تلاش جدي

در راه خدا ودوري از گناهان وراستگو هستيد»

در جاي ديگر امام ششم عليه السلام به يكي از اصحابشان به نام زيد شحام

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 83

چنين سفارش مي كنند:

«اقْرَأْ عَلَي مَنْ تَرَي أَنَّهُ يُطِيعُنِي مِنْهُمْ وَ يَأْخُذُ بِقَوْلِيَ السَّلَامَ وَ أُوصِيكُمْ بِتَقْوَي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْوَرَعِ فِي دِينِكُمْ وَ الِاجْتِهَادِ للَّهِ وَ صِدْقِ الْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ طُولِ السُّجُودِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ فَبِهَذَا جَاءَ مُحَمَّدٌ صلي اللَّه عليه و آله أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَي مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلَيْهَا بَرّاً أَوْ فَاجِراً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلي اللَّه عليه و آله كَانَ يَأْمُرُ بِأَدَاءِ الْخَيْطِ وَ الْمِخْيَطِ صِلُوا عَشَائِرَكُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَأَدُّوا حُقُوقَهُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إِذَا وَرِعَ فِي دِينِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِيثَ وَ أَدَّي الْأَمَانَةَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِيلَ هَذَا جَعْفَرِيٌّ فَيَسُرُّنِي ذَلِكَ وَ يَدْخُلُ عَلَيَّ مِنْهُ السُّرُورُ وَ قِيلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ وَ إِذَا كَانَ عَلَي غَيْرِ ذَلِكَ دَخَلَ عَلَيَّ بَلَاؤُهُ وَعَارُهُ وَقِيلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ فَوَ اللَّهِ لَحَدَّثَنِي أَبِي عليه السلام أَنَّ الرَّجُلَ كَانَ يَكُونُ فِي الْقَبِيلَةِ مِنْ شِيعَةِ عَلِيٍّ عليه السلام فَيَكُونُ زَيْنَهَا آدَاهُمْ لِلْأَمَانَةِ وَأَقْضَاهُمْ لِلْحُقُوقِ وَأَصْدَقَهُمْ لِلْحَدِيثِ إِلَيْهِ وَصَايَاهُمْ وَ وَدَائِعُهُمْ تُسْأَلُ الْعَشِيرَةُ عَنْهُ فَتَقُولُ مَنْ مِثْلُ فُلَانٍ إِنَّهُ لآَدَانَا لِلْأَمَانَةِ وَ أَصْدَقُنَا لِلْحَدِيثِ». «1»

«به هر كسي كه گمان مي كني گوش به حرف من مي دهد و از سخنان من پيروي مي كند سلام مرا برسان، من شما را به

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 84

رعايت تقوي خدا ودوري از گناهان در دينتان، وتلاش جدي براي خدا وراستگويي واداء امانت وسجده هاي طولاني وخوش همسايگي سفارش مي كنم، كه پيامبر چنين آييني را آورده است.

هر كه به شما اعتماد كرد و امانتي نزد شما گذاشت امانتش را به او بر گردانيد چه او انسان خوب يا انسان بدي باشد، هر آينه رسول خدا مي فرمود نخ وسوزني را اگر كسي به امانت نزد شما گذاشت به او برگردانيد. به قومتان نيكي كرده و به داد آنها برسيد، به تشييع جنازه آنها برويد واز مريضهايشان عيادت كنيد وحقوقشان را به آنها بپردازيد. اگر يكي از شما در دينش پرهيزكار بوده، راستگو وامانتدار باشد، اخلاقش با مردم خوب باشد مي گويند اين جعفري است ومن به خاطر او خوشنود مي شوم، گفته مي شود اين تربيت جعفر است. ولي اگر اين طور نباشد بلا وعارش بر من خواهد بود ومي گويند اين تربيت جعفر است. به خدا قسم پدرم برايم نقل كرد: كه شيعيان علي عليه السلام در قبيله اي كه بودند مايه زينت آن قبيله بوده، از همه امانتدارتر واز همه بيشتر مراعات حقوق مردم را مي كردند واز همه راستگوتر بودند، همه او را وصي خود قرار مي دادند و سفارش هاي خود را به او مي كردند، و امانت هاي خود رابه او مي سپردند. وقتي از اهل قبيله سوال مي كردي مي گفتند: چه كسي مانند فلاني است به راستي كه او از همه ما امانتدارتر و راستگوتر است».

كوتاه سخن آنكه: بسياري از مشكلاتي كه براي شعائر پيش مي آيد و سبب استهزاء ديگران ميشود ناشي از خلط دايره هاي شعائر است، بايد

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 85

متخصصان و كارشناسان در علوم و فنون مختلف مانند شاعران، اديبان، گويندگان، مداحان، و كساني كه در امور فرهنگي و مجالس مذهبي دست اندر كارند با دقت بررسي كنند كه مخاطب هر نوع شعيره

اي چه كساني هستند و از چه ابزاري براي جذب آنها ميتوان بهره جست. به شرط اينكه آن ابزار تنها بازگو كننده معالم دين باشد نه اينكه بازگو كننده چيزهايي خارج از دين، كه ركن شعيره نيز همين است؛ يعني علامت حسي كه بازگو كننده و دال بر يكي از معاني ثابت و واقعي دين است.

كرده و اهانت به آن را گناه نابخشودني شمرده است، چون تمام دين مبتني بر شعائر است و اگر نباشد روحيه ايماني باقي نمي ماند تا ساير تعاليم ديني كاربرد داشته باشد.

لباس ديگر جلوه مي كنند-، خواهد شد. هجوم بشريت به سمت وسوي خرافات شيطاني واسارت آنها در دام توهمات جاهلي در عصر حاضر- خصوصاً در فرهنگ غربي-، معلول تهي بودن روح آنها از سرچشمه جوشان و زلال معارف الهي است كه در اثر قطع ارتباط با ملكوت وملكوتيان، عرش وعرشيان، آسمان وآسمانيان به وجود آمده است، اين ارتباط توسّط همين شعائر ومظاهر ديني كه در رأس آنها شعائر حسيني است انجام مي شود. از اين رو كم رنگ كردن برخي از شعائر به بهانه وهن مذهب در حقيقت نابود كردن اصل مذهب است.

گرفتار شدن غير شيعيان- اعم از ساير مذاهب اسلامي وغير مسلمانان- در دام خرافات و توهمات ضد عقل كه مهم ترين كتابهاي دينشيان پر از آنهاست، به جهت نبودن همين شعائر حسيني در ميان آنهاست، اين شعائر حلقه ارتباط ميان مردم و امام زمان كه حافظ دين است مي باشد، وقتي اين ارتباط بريده شد و با اهل بيت عليهم السلام فاصله گرفتند قهراً شيطان وشيطانيان با آنها مرتبط خواهند شد وتاريكي هايشان را به نام نور به خورد آنها مي دهند.

چه توهماتي وچه خرافاتي!

خداي حي قادر را بسان عاجزي پست وبي مقدار وجاهل ونادان نموده اند كه قدش كوتاه تر از درخت بوده وانسان پشت درخت را

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 88

نمي بيند، «1» آدرس خانه ها را اشتباه مي كند! «2» گاه با پيغمبرش كشتي مي گيرد، «3» بر عرشش نشسته و از سنگينيش عرش مي نالد! «4» گاه سوار بر قاطرش شده و بر بام كعبه فرود مي آيد! پايش را در جهنم فرو مي برد ومردم ساق پاي او را مي ينند! «5» از كردار خود پشيمان مي شود! «6» مي زايد وزاده ميشود!

پيام آورش نيز

گاهي كفر مي گويد، «7» بت مي پرستد وبتخانه مي سازد، «8» وگاه با نيرنگ و فريب نبوّت را از خدا مي دزدد! «9» آنقدر جاهل است كه نمي داند آيا جبرئيل بر او نازل شده يا شيطان او را به بازي گرفته! «10» آنقدر از آداب انساني به دور است كه جلوي ديگران

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 89

كارهايي مي كند كه هر انساني از انجام آن شرم دارد! «1»

احكام وآدابشان هم پوچتر وبيهوده تر؛ بايد نان آغشته به خون يا ماده قرمز رنگ ديگري را بخورند تا خدا با گوشت وپوستشان مخلوط شود واز اين راه فرزند خدا شوند! «2» ويا اينكه بي چون وچرا از هر حاكم زورگو وستمگري فرمان ببرند كه اگر چنين نكنند از دين بيرون رفته اند! «3» در نماز بايد آب دهانشان را به زير پايشان بيندازند نه به سمت قبله، مبادا به صورت خدايشان بريزد! «4» كسي حق ندارد هنگام نماز از جلوي آنها رد شود، اگر رد شد حق دارند او را بكشند زيرا اين كار ارتباط آنها را با خدايشان- همان بتي است كه در مقابلشان نشسته- قطع مي كند! «5»

اين خرافات وصدها مانند اينها كه در افكار و انديشه هاي ديگران رسوخ كرده، وبه عنوان مطالب علمي استوار ومحكم در ذهنشان جا

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 90

گرفته، وبه آن معتقد شده اند، همگي معلول جدا شدن آنها از رشته امامت الهي و خلافت رباني است كه رمز اين اتصال در شعائر حسيني نهفته است.

به همين خاطر شعائر ركن ركين دين وسبب بقاء تمامي مجموعه دين است، واز بين بردن شعائر سبب تضعيف دين شده وآن را در خطر زوال ونابودي قرار مي دهد، و

در عوض راههاي بيهودگي ومادي ودنيا پرستي وشيطان پرستي را تقويت مي كند. اگر در محيطي تمامي مظاهر محسوس اسلامي و ايماني از بين برود اعم از مظاهر سمعي يا بصري و غير آن، ديگر براي اهالي آن منطقه ديني باقي نخواهد ماند وارتباط آنها با آسمان به كلي قطع خواهد شد.

به همين خاطر از شيخ بهائي نقل شده كه اگر در شهري صداي اذان از مأذنه ها بلند نشود بايد حاكم مسلمين به آنهااعلان جنگ كند، زيرا اين رمز ارتباط مردم اين شهر با دين ومذهب است.

است».

همگي فقها در جواز يا وجوب چنين دفاعي كه در آن احتمال از بين رفتن جان و يا عضو وجود داشته باشد ترديدي ندارند. «2»

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 92

بنابراين در راه حفظ مال دنيا و يا عرض و جان شخصي تحمل ضرر ممنوع نبوده بلكه راجح و يا واجب است. شايد به اين جهت باشد كه در اين موارد امر دائر بين حفظ جان و حفظ فضيلت است؛ فضيلت عزت و زير بار ذلت نرفتن و در مقابل ظالم تسليم نشدن هر چند منجر به قتل شود، كه اين يك نوع نهي از منكر است. اگر چنين است پس چگونه در مورد شعائر حسيني كه سبب بقاء اسلام و قوام تمامي دين است ضرر شخصي مانع حكم اولي آن شده و رحجان اوليه را تبديل به حرمت ثانويه مي كند؟

2- در قرآن كريم وارد شده كه حضرت يعقوب آنقدر در فراق يوسف گريست تا اينكه چشمش- كه اشرف اعضاي بدن است- را از دست داد، و جالب اينكه او مي دانست چنين گريه اي منجر به از دست دادن چشم مي شود، اما با اين وجود دست از اين كار بر نداشت و اشرف اعضاي بدنش را در اين را از دست داد. حتي گريه او جانش را در خطر قرار داده بود كه پسرانش او را از چنين خطري بر حذر داشتند. «1» كار آن پيغمبر معصوم را قرآن به عنوان عبرت و موعظه براي ما نقل ميكند. «2» و امام سجاد عليه السلام نيز به كار او استشهاد ميكند. «3» اين گريه و حزن به

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 93

خاطر از دست

دادن يوسف كه جامع فضائل و داراي مقام نبوت است هيچ منقصتي را براي يعقوب ثابت نكرده بلكه قرآن از او ياد كرده و از اين كارش تمجيد مي كند.

3- امام چهارم آنقدر در عزاي پدر مظلومش مي گريست كه ممكن بود در اثر اين گريه جانش را از دست بدهد، يعني او در معرض وقوع در تلف نفس بود، همانطور كه در برخي از روايات آمده كه به آن حضرت مي گفتند:

«انِّي أِخِافُ عَلَيْكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِكِيْنَ».

يعني خوف آن مي رود كه در اثر شدن گريه جان خود را از دست بدهيد.

آن حضرت در پاسخ مي فرمود:

««إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي إِلَي اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» إِنِّي لَمْ أَذْكُرْ مَصْرَعَ بَنِي فَاطِمَةَ إِلَّا خَنَقَتْنِي لِذَلِكَ عَبْرَة» «1»

«من از اندوه وناراحتيم را فقط به خدا شكوه مي كنم واز خدا چيزي مي دانم كه شما نمي دانيد، من هيچ گاه به ياد شهادت اولاد فاطمه نمي افتم مگر آنكه گريه راه گلويم را مي بندد».

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 94

با اين وجود حضرت دست از گريه در راه اين فضيلت بر نمي داشتند وضرر شخصي را بر آن مقدّم نمي كردند. نمونه اين رفتار در زندگاني ائمه عليهم السلام به وفور يافت مي شود، مثل اينكه گاه در هنگام ذكر مصيبت بي تاب شده وبيهوش مي شده اند، با اينكه بيهوشي انسان را در معرض فوت قرار ميدهد و چنين گريه اي نيز غير اختياري نيست.»

4- اغماء اميرالمومنين و ساير ائمه عليهم السلام در دعا و مناجات با خدا كه عامه و خاصه به وفور نقل كرده اند، با اينكه گفتيم در اغماء معرضيّت فوت وجود دارد. حتي در برخي از موارد كساني كه نظاره گر بودند

يقين ميكردند كه آن حضرات از دنيا رفته اند. مانند جريان معروف ابوالدرداء كه اميرالمومنين عليه السلام را در نخلستان در حال مناجات مشاهده كرد، وپس از آنكه حضرت بيهوش شده ومانند چوب خشك روي زمين افتاد وهر چه آن حضرت را تكان داد از خود حركتي نشان نمي داد، سراسيمه به خانه آن حضرت مراجعه كرده تا همسرش حضرت فاطمه زهرا عليها السلام را از فوت اميرالمؤمين عليه السلام با خبر كند. «2»

5- آنچه اميرالمومنين در آخر خطبه همّام فرمودند، پس از آنكه همام در اثر شنيدن اوصاف متقين شهقه اي زد و از دنيا رفت آن جناب فرمود:

«هكَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ البَالِغَةِ بِأَهْلِهَا» «3»

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 95

يعني موعظه هاي رسا چنين اثري را در اهلش مي گذارد، با آنكه حضرت مي دانستند او در معرض وقوع در چنين هلاكتي است، و به همين جهت ابتدا از بيان اوصاف متقين طفره ميرفتند و پاسخ او را نمي دادند، و وقتي او اصرار كرد حضرت چنين بيان شيوايي فرمود كه جان او را گرفت.

6- وقتي لشكريان معاويه به انبار حمله كردند و به غارت آن مناطق پرداختند اميرالمومنين عليه السلام خطبه اي خواندند و در ضمن آن فرمودند:

وارد خانه زن مسلمان و زن كافري، 24 «خبر به من رسيده كه يكي از سربازان معاويه وارد خانه زن مسلمان و زن كافري كه در پناه اسلام است شده، و خلخال و دستبند و گردن بند و گوشواره هاي آنها را به غارت برده است، در حالي كه هيچ وسيله اي براي دفاع جز گريه و التماس كردن نداشته اند. لشكريان شام با غنيمت فراوان رفتند بدون اينكه حتي يك نفر از آنها زخمي بردارد

و يا قطره خوني از ايشان ريخته شود. اگر براي اين حادثه مسلماني از روي تأسف بميرد ملامت نخواهد شد و از نظر من سزاوار است.» «1»

بايد بدانيم كه اميرالمومنين عليه السلام ميزان حق است و اهل مبالغه گويي نيست، تا همانند سياستمداران چپاول گر با بزرگ كردن چيزي كه بزرگ نيست مردم را ترغيب به جنگ كند. سخن او عين حق و حقيقت است. او مي فرمايد هتك حرمت حكومت اسلامي و شكستن حد و مرز

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 96

حكومت علوي حتي به اندازه اهانت به زن كافري كه پناهنده به اين حكومت شده، آن قدر مهم است كه جان دادن يك مسلمان كامل الايمان براي آن مصيبت سزاوار است.

آيا در اين جريان بيشتر حرمت اسلام و قرآن و ولايت هتك شده يا در آنچه در كربلا اتفاق افتاد؟

آيا جان دادن براي كندن خلخال از پاي يهوديه در پناه اسلام سزاست ولي جان دادن براي كندن خلخال از پاي نواميس وحي ناسزا؟

در اينجا شواهد بسيار زياد ديگري وجود دارد كه به جهت رعايت اختصار از ذكر آنها صرف نظر مي كنيم. تمامي آنها گواه بر اين مطلب است كه ادلّه حرمت اضرار به نفس به طور كلي منصرف از مواردي است كه معرضيت وقوع در ضرر در مسير فضيلتي از فضائل باشد.

به وجوب وضو و غسل با خوف ضرر اندكي همچون تب مختصر و يا سرماخوردگي برداشته مي شود، اما حرمت اكل ميته و گوشت خوك تنها در صورتي برداشته ميشود كه ضرر به حدي برسد كه خوف از دست دادن جان برود. بنابراين ممكن است يك مقدار از ضرر بتواند

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 97

يكي از احكام فرعي دين را بردارد، اما همان مقدار از ضرر بعينه نمي تواند يكي از احكام ركني واصلي دين را رفع كند.

به همين جهت حكم جهاد در راه خدا با اينكه در آن خوف كشته شدن است به خاطر ضرر برداشته نمي شود چون ملاك جهاد به مراتب اقوي از ملاك حفظ جان يك و بلكه چندين نفر است. گر چه با توجه به مطلب قبل و نيز آنچه مي آيد اصلا ادلّه ضرر شامل ابوابي مانند جهاد نمي شود تا نوبت به تزاحم و حكومت برسد.

اكنون كه اين مطلب روشن شد مي گوييم: ملاك اقامه شعائر سيدالشهدا عليه السلام آنقدر مهم است كه ضرر شخصي هيچ گاه مانع از آن نخواهد شد. شواهد زيادي در روايات بر اين اهميت فوق العاده شعائر حسيني در دست مي باشد. اين شعائر علت اصلي بقاء اسلام و دين و توحيد و نبوت و امامت و معاد و همه شريعت بلكه تمامي شرايع، و سبب بقاء تمامي فضائل در جهان، و مانع رشد رذائل و سقوط جامه انساني در گرداب جاهليت است. طوائف مختلفي از روايات چنين اهميت فوق العاده اي را در شعائر حسيني بازگو مي كند. ما تنها به دو دسته از آنها كه هر كدام بالغ بر چند صد حديث دارد اشاره مي كنيم:

دسته اول: روايات زيادي

كه در تشويق و ترغيب به زيارت قبر امام حسين عليه السلام وارد شده. در اين روايات حضرات معصومين عليهم السلام با لحنهاي بسيار تند شيعيان را وادار به زيارت آن جناب مي نمودند، با اينكه مي دانيم در آن دوران زيارت سيدالشهدا مساوي بود با قتل و غارت و قطع عضو و …، همچنانكه متوكّل و غير او بارها كمر بر هدم قبر مطهر

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 98

آن حضرت بستند. جالب اينكه در زمان همين متوكل امام هادي عليه السلام كسي را مي فرستند تا در حائر حسيني براي آن حضرت دعا كند. «1»

معرضيّت وقوع در خطر هنگام رفتن به زيارت در آن دوران قابل انكار نيست، و همينطور تحريض و تشويق شديد ائمه بر رفتن به زيارت در همان شرائط. حتي در برخي از آنها تصريح شده كه با وجود ترس از قتل و حبس نبايد اين زيارت ترك شود. اگر اين دسته از روايات نيز نبود خود امر به زيارت رفتن با آن مضامين بالا آن هم در آن شرائط به وضوح گوياست كه حفظ شعائر حسيني- كه زيارت يكي از آنهاست- به مراتب مهم تر از حفظ جان و سلامت انسان است.

از اين قبيل روايات در مجامع حديثي ما بسيار زياد موجود است «2».

براي نمونه به برخي از اين مضامين اشاره مي كنيم:

1- زراره گويد: از امام باقر پرسيدم: چه مي فرماييد در مورد كسي

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 99

كه با ترس و وحشت به زيارت پدرتان برود. آن حضرت فرمود:

«يُؤْمِنُهُ اللَّهُ يَوْمَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ وَ تَلَقَّاهُ الْمَلَائِكَةُ بِالْبِشَارَةِ وَ يُقَالُ لَهُ لَا تَخَفْ وَ لَا تَحْزَنْ هَذَا يَوْمُكَ الَّذِي فِيهِ

فَوْزُك». «1»

«خداوند او را روز وحشت و واهمه بزرگتر (قيامت) در امان قرار مي دهد، وملائكه با بشارت به استقبال او مي روند و مي گويند:

نترس و محزون مباش كه امروز روز رستگاري توست».

2- ابن بكير گويد: به امام صادق عليه السلام عرضه داشتم: من در ارّجان منزل دارم و دلم بسيار مي خواهد كه به زيارت قبر پدرتان بروم، اما از وقتي كه به قصد زيارت بيرون روم تا وقتي بر مي گردم دائما دلم در اضطراب وترس ووحشت است، از پادشاه وجاسوسان او وسربازان مسلحي (كه در را وجود داردند). حضرت فرمودند:

«يَا ابْنَ بُكَيْرٍ أَ مَا تُحِبُّ أَنْ يَرَاكَ اللَّهُ فِينَا خَائِفاً؟ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّهُ مَنْ خَافَ لِخَوْفِنَا أَظَلَّهُ اللَّهُ فِي ظِلِّ عَرْشِهِ وَ كَانَ مُحَدِّثُهُ الْحُسَيْنَ عليه السلام تَحْتَ الْعَرْشِ وَ آمَنَهُ اللَّهُ مِنْ أَفْزَاعِ الْقِيَامَةِ يَفْزَعُ النَّاسُ وَ لَا يَفْزَعُ، فَإِنْ فَزِعَ وَقَّرَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَ سَكَّنَتْ قَلْبَهُ بِالْبِشَارَةِ». «2»

«اي فرزند بكير آيا دوست نداري كه خدا تو را در زمره كساني ببيند كه براي ما ترسان شده اند؟ آيا نمي داني كسي كه به خاطر ترس ما ترسان شود خداوند او را در سايه عرشش «2»

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 100

جاي خواهد داد، ودر زير عرش حسين عليه السلام هم دم و هم صحبت او خواهد بود. وخداوند او را از اضطراب و وحشتهاي روز قيامت در امان قرار مي دهد، همه مردم در اضطراب و وحشتند اما او هيچ اضطرابي ندارد، اگر هراسان شود ملائكه او را آرام كرده و قلبش را با بشارت راحت مي كنند».

3- سليمان بن خالد گويد: شنيدم كه امام صادق عليه السلام مي فرمود:

«عَجَباً لِأَقْوَامٍ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ شِيعَةٌ لَنَا يُقَالُ إِنَّ أَحَدَهُمْ

يَمُرُّ بِهِ دَهْرَهُ لَا يَأْتِي قَبْرَ الْحُسَيْنِ عليه السلام جَفَاءً مِنْهُ وَ تَهَاوُناً وَ عَجْزاً وَ كَسَلًا! أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ يَعْلَمُ مَا فِيهِ مِنَ الْفَضْلِ مَا تَهَاوَنَ وَ لَا كَسِلَ … ». «1»

«تعجب است از گروهي كه گمان مي كنند شيعه ما هستند، مي گويند عمر يكي از آنها مي گذرد و به زيارت قبر حسين نمي رود! اين كار به خاطر جفا وبي اهميت دانستن وسستي وتنبلي اوست. به خدا قسم اگر مي دانست چه فضيلتي در زيارت اوست نه آن را بي ارزش مي پنداشت و نه سستي مي كرد».

4- ابن خارجه گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم از كسي كه بدون علت زيارت قبر امام حسين عليه السلام را ترك كرده است. فرمود:

«هَذَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ النَّارِ». «2»

«اين مردي از اهل آتش است».

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 101

5- امام صادق عليه السلام فرمود:

«لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ حَجَّ دَهْرَهُ ثُمَّ لَمْ يَزُرِ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ عليه السلام لَكَانَ تَارِكاً حَقّاً مِنْ حُقُوقِ رَسُولِ اللَّهِ صلي اللَّه عليه و آله لِأَنَّ حَقَّ الْحُسَيْنِ عليه السلام فَرِيضَةٌ مِنَ اللَّهِ وَاجِبَةٌ عَلَي كُلِّ مُسْلِم». «1»

«اگر يكي از شما همه عمرش را به حج برود و حسين بن علي عليه السلام را زيارت نكند يكي از حقوق رسول خدا صلي الله عليه و آله را ترك كرده است، زيرا حق حسين عليه السلام فريضه اي واجب از طرف خدا بر گردن هر مسلماني است».

6- امام رضا عليه السلام فرمودند:

«مَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَيْنِ عليه السلام بِشَطِّ فُرَاتٍ كَانَ كَمَنْ زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ». «2»

«هر كس قبر حسين عليه السلام را در كنار شط فرات زيارت كند همانند كسي است كه خدا را بالاي عرشش

زيارت كرده»

دسته دوّم: روايات متعددي است كه شيوه هاي مختلف عزاداري را بيان مي كند. بيش از پانصد حديث در اين زمينه موجود است، وحدود پنجاه عنوان در مورد عزاي آن امام مظلوم وارد شده است، كه بسياري از اين عناوين مستلزم اضرار به نفس ومعرضيت وقوع در هلاكت است.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 102

برخي از اين عناوين به قرار زير است:

لَطْم، لدم، قلق، هلع، جزع، بكاء، نوح، ندبه، صيحة، صرخه، حزن، تفجّع، تألّم، مجروح شدن پلك چشم، هيجان، چاك دادن گريبان وغير آن.

جزع به معني بي تابي است، يعني انسان در اثر مصيبت كنترل خود را از دست بدهد و تاب نياورد و كارهايي انجام دهد كه اگر تاب مي آورد آن كارها را انجام نمي داد.

لطم يعني به صورت سيلي زدن. لدم يعني بر صورت و سينه كوفتن تا خون جاري شود. قلق يعني مضطرب شدن ودر كنترل نبودن كه در چنين حالتي هر اتفاقي ممكن است براي انسان بيفتد. هلع به معني جزع و بي تحملي است. صيحه يعني شيون بلند. صرخه يعني صيحه بلند.

همانطور كه مشاهده مي كنيد اين عناوين با حفظ نفس وجان سازش ندارد. اگر اضرار به نفس در عزاي مظلوم حرام باشد هيچ گاه نبايد در اين مصيبت بي تاب شد به حدي كه انسان به اضطراب افتاده و هيجان زده شده وافعالش از تحت كنترل او خارج شود.

البته اين بدان معني نيست كه هر كسي به هر گونه كه مضطرب شد وخوني از خود جاري كرد واقعا عزاداري كرده باشد وكار او از شعائر حسيني محسوب شود، بلكه بايد شرائطي كه تاكنون مطرح شد در آن رعايت شود كه از آن جمله دلالت

عرفي اين عمل بر عزاي سالار شهيدان وعدم انطباق عنوان حرام بر آن است.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 103

اكنون به برخي از اين مضامين نيز اشاره مي كنيم:

1- امام صادق عليه السلام فرمودند:

«كُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُكَاءِ مَكْرُوهٌ مَا خَلَا الْجَزَعَ وَ الْبُكَاءَ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ عليه السلام». «1»

«هر بي تابي وگريه اي مكروه است مگر بي تابي وگريه براي شهادت حسين عليه السلام»

2- امام صادق عليه السلام از مسمع كردين پرسيدند: آيا تو به ياد مصيبتهاي امام حسين مي افتي و براي آن جزع و بي تابي مي كني؟ گفتم: آري به خدا آنقدر مي گريم كه اهلم اثر آن را در چهره ام مي بينند وديگر نمي توانم غذا بخورم وآب بياشامم، به حدي كه از فرط گرسنگي وتشنگي وضع چهره ام تغيير مي كند. حضرت فرمود:

«رَحِمَ اللَّهُ دَمْعَتَكَ أَمَا إِنَّكَ مِنَ الَّذِينَ يُعَدُّونَ مِنْ أَهْلِ الْجَزَعِ لَنَا» … «2»

«خدا به اشك چشمت رحم نمايد، هرآينه تو از كساني هستي كه از اهل جزع و بي تابي بر ما محسوب مي شوند».

3- امام باقر عليه السلام روز عاشورا به تمامي اهل خانه كه از آنها تقيّه نمي كرد مي فرمود بر آن حضرت گريه كنند ودر خانه اش مجلس عزا بر پا كرده و اظهار جزع كنند، يعني بي تابي خود را آشكار كرده و نشان دهند. «3»

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 104

4- امام رضا عليه السلام فرمودند:

«إِنَّ يَوْمَ الْحُسَيْنِ أَقْرَحَ جُفُونَنَا وَ أَسْبَلَ دُمُوعَنَا». «1»

«روز حسين پلكهاي چشم ما را زخم كرده و اشك هاي ما را ريزان نموده است».

6- در زيارت ناحيه وارد شده است كه:

«وَ أُقِيمَتْ لَكَ الْمَأْتَمُ فِي أَعْلَي عِلِّيِّينَ وَ لَطَمَتْ عَلَيْكَ الْحُورُ الْعِين». «2»

«براي تودر اعلي عليين مجالس عزا و ماتمكده ها بنا شده وحور العين

به خاطر تو به صورت خود لطمه زده است».

اينها قطره اي از درياي روايات فراواني است كه در اين باب وارد شده وتمامي آنها گوياي يك مطلب است، وآن اين كه ملاك شعائر حسيني و عزاي بر مظلوم بسيار مهم تر وقوي تر از بسياري از احكام ديگر است. بنا براين اگر تزاحمي ميان اين دو رخ داد شعائر حسيني بي چون و چرا مقدم خواهد بود.

وجه اهميت اين است كه اين شعائر مرتبط با ولايت است كه «لَمْ يُنادِ بِشَي ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالوِلايِةِ» «3»

، و مرتبط با سيدالشهداست كه او نفس رسول خدا و چراغ هدايت و كشتي نحات است، اگر شعائر ا از بين

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 105

برود بشريت تا ابد هلاك شده و نجات نخواهند يافت و چراغي براي هدايت نخواهند داشت. از اين رو از دست دادن جان يك يا چند نفر در مقابل حيات معنوي همه بشريت ارزشي ندارد.

نبوده بلكه جلوگيري از ضرر است، و يا حجامت و گرفتن مقداري از خون سر يا كمر براي حفظ سلامت بدن. از اين رو از دست دادن هر چيزي ضرر نيست بلكه بايد ديد در مقابل از دست دادن آن چيز چه چيزي به دست آمده است.

نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّون». «2»

اما اگر اعتقادي به جهان آخرت باشد و انسان يقين داشته باشد كه در مقابل از دست دادن اين چيز به چيزهاي زيادي دست پيدا ميكند هيچ وقت آن را ضرر به حساب نمي آورد.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 107

بله البته ممكن است شارع مقدس به لحاظ اينكه گاه تحمل يك ضرر دنيوي در راه رسيدن به يك كمال و فضيلت، انسان را از تحصيل كمالات فراوان ديگري باز مي دارد، وديگر نمي تواند در اين راه ادامه مسير دهد، به خاطر وجود ضرر در يكي از تكاليفش دست از وجوب آن تكليف و يا حتي از جواز آن بردارد، و بر مكلف لازم كند كه مراعات ضرر را نموده و متحمل ضرر نشود هر چند اين فضيلت از او فوت شود. همانند اينكه با وجود ضرر حكم وجوب روزه و وضو وغسل برداشته مي شود، چه رفع حكم رخصت باشد يا عزيمت. ولي تمام نكته در اين است كه در چنين موردي لزوم تحمل ضرر نه به خاطر اقوي بودن ملاك آن ضرر شخصي دنيوي از ملاك حكم شرعي است، بلكه به خاطر محروم شدن مكلف از ادامه مسير و درك ساير كمالاتي است كه در نظر شارع اهم از فوت ملاك اين حكم فرعي است.

ضرر در اينجا تخصّصاً و موضوعاً منتفي است.

چگونه ضرر باشد در حالي كه علت بقاء اسلام و مانع تحريف اين آيين آسماني- همانند ساير اديان- شده است؟

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 108

چگونه ضرر باشد در حالي كه از توحيد تا معاد، از طهارت تا ديات، از اخلاق وآداب همگي وابسته به اوست؟ واگر اين شعائر از بين برود تمامي دين از بين خواهد رفت وچيزي از آن نخواهد ماند، مگر مشتي خرافات وظلمات، همان چيزي كه در ساير اديان تحريف شده مشاهده مي كنيم.

چگونه ضرر باشد و حال آنكه اين شعائر حيات طاغوتهاي روزگار را به چالش كشيده، و آنها را هميشه هراسان از اين عزاداريها نگه داشته است، و به همين سبب از گذشته زمان تا به امروز با تمام قوا سعي در كمرنگ كردن اين شعائر و عزاداري ها و زيارت رفتن ها هستند؟

چگونه ضرر باشد و حال آنكه چنين شعائري سبب تقويت روحيه سربلندي و عزت و زير بار ظلم نرفتن در جوامع ايماني است كه داد مستكبران عالم را در آورده است؟

چگونه ضرر باشد و حال آنكه سبب تقويت روحيه ايماني جوامع بوده و سد محكمي در برابر تهاجمات روز افزون فرهنگي دشمنان است؟

چگونه ضرر در اين شعائر صدق كند و حال آنكه قوام دين به اين شعائر است، و تمام دين را همين شعائر حفظ ميكند؟

اين شعائر علاوه بر منافع لايتناهي اخروي منافع بيشمار دنيوي نيز دارد. از اين رو حتي اگر قاعده فوق را نسبت به منافع اخروي نپذيريم و ملاك نفع و ضرر را تنها منافع دنيوي بدانيم، به هيچ وجه نمي توان از منافع بيشمار دنيوي اين شعائر چشم

پوشي كرد. پس در اين شعائر- با تحفظ بر عنوان شعيره بودن- ضرر موضوعاً منتفي است چه به لحاظ

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 109

نفع اخروي وچه به لحاظ منافع بيشمار دنيوي.

كه حاضرند در راه هدفشان هر زحمتي را به جان بخرند، چنين كساني را به تمرينهاي سخت و دشواري وا مي دارند كه ديگران از تحمل آن عاجزند، زيرا اينها قرار است جان بدهند پس نبايد از ريختن مقداري از خونشان در هنگام رزمايش وآمادگي نظامي واهمه اي داشته باشند. اينها براي اينكه خود را نگه دارند نيامده اند، بلكه آمده اند تا خود را نگه ندارند وهدفشان را نگه دارند، جانشان را فدا كنند تا هدفشان فدا نشود. گاه در برخي رزمايشهاي نظامي جان برخي از اين تكاوران نيز از بين مي رود، اما چه باك از رفتن جان چند نفر در مقابل آمادگي نظامي وتربيت سربازاني كه در راه هدفشان سر مي بازند.

معمولا براي بيان چنين معاني والاي ايثار وشهادت از رنگ قرمز ويا گل لاله استفاده مي كنند، زيرا دلالت خون ورنگ سرخ بر شهادت ورشادت دلالتي طبعي است وچنين دلالتي برتر از دلالت هاي وضعي موجود در ساير اقسام شعائر است.

مي دانيم عزيزترين چيز براي انسان جان اوست، برخي در راه محبوبشان از بذل مال دريغ ندارند اما صحبت جان كه برسد عقب نشيني مي كنند. اما عده ايي هستند كه حاضرند با صد شور و شعف در راه محبوبشان جان خود را نيز ببازند، همان جان عزيزي كه همه با دوصد حرص وآز آن را حفظ مي كنند. اينها همان كساني هستند كه

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 111

خواب راحت را از چشم بدخواهان محبوبشان ربوده اند، وآنها را در درياي گيجي وگنگي وترس واضطراب و واهمه فرو برده اند. دست ديگران ديگران را مي شود با پول بست، يا صدايشان را با تهديد خفه كرد، اما اينها نه چشمي به دنيا دوخته اند ونه

دلي بر جان.

صد البته كه رزمايش اين گروه فداكار بسيار ديدني خواهد بود، كه چگونه با عشق و شور از خون دل خود- كه عزيزترين چيزها نزد بعضي مي باشد- به چه راحتي مي گذرند واصلا ناراحت نيستند! وصد البته كه چنين رزمايشي براي گروه ديگر بسيار تلخ ونامبارك بوده ومو را بر تنشان راست مي كند، اينها كه با نام محبوبشان چنين سر مي بازند اگر او را ببينند وقرار باشد به فرمان او بجنگند چه خواهند كرد؟ در حقيقت اين يك تمرين وآمادگي نظامي است براي ياري آن يار سفر كرده كه صد قافله دل همره اوست، چه پس از ظهورش وچه قبل از آن.

به شكل بردباران در آور، كه بسيار اندكند كساني كه خود را شبيه گروهي نمايند مگر آنكه بالأخره از آنها خواهند شد».

بنابراين يكي از راههاي ايجاد روحيه حماسي و جانبازي وفداكاري وايثار واز خودگذشتگي- كه تمامي اينها معاني بلند نهضت عاشورا وكربلاست- همانندي با دارندگان اين فضائل است، تا به اين واسطه چنين روحيه اي در آنها هم ايجاد شود.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 115

بن يوسف بن مطهر علامه حلي، متوفي 726 قمري.

چاپ موسسة آل البيت لاحياء التراث.

14. جامع الشتات، ابوالقاسم بن محمد حسن، ميرزاي قمي، متوفي 1231 قمري. چاپ موسسه كيهان.

15. جامع المقاصد في شرح القواعد، علي بن حسين كركي محقق ثاني متوفي 940 قمري. چاپ موسسه آل البيت لاحياء التراث.

16. جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام، محمد حسن النجفي، متوفي 1266 قمري. چاپ دار الكتب اسلاميه تهران.

17. ذكري الشيعة في احكام الشريعة، محمد بن جمال الدين مكي عاملي شهيد اول، متوفي 786 قمري. چاپ موسسة آل البيت لاحياء التراث.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 117

18. رياض المسائل، سيد علي طباطبائي، متوفي 1231 قمري. چاپ موسسة النشر الاسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

19. عوائد الأيام، احمد بن محمد مهدي نراقي، متوفي 1245 قمري. چاپ مركز النشر التابع لمكتب الاعلام الاسلامي

20. كشف اللثام عن قواعد الاحكام، بهاء الدين محمد بن حسن اصفهاني فاضل هندي، متوفي 1137 قمري. چاپ موسسة النشر الاسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

21. مجمع الفائدة والبرهان في شرح ارشاد الاذهان، مولي احمد اردبيلي، متوفي 993 قمري. چاپ موسسة النشر الاسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

22. مسالك الافهام الي تنقيح شرايع الاسلام، زين الدين بن علي عاملي شهيد ثاني، متوفي 965 قمري. چاپ موسسة المعارف الاسلامية.

23. مستند الشيعه في احكام الشريعة، احمد بن محمد مهدي نراقي، متوفي 1245 قمري. چاپ موسسة آل البيت لاحياء التراث.

منابع حديثي سني

24. الدر المنثور، جلال الدين سيوطي، چاپ دار الفكر لبنان.

25. سنن ابي داوود، سليمان بن اشعث سجستاني، متوفي 275. چاپ دارالفكر بيروت.

26. سنن ترمذي، محمد بن عيسي بن سورة، متوفي 279. چاپ دارالفكر بيروت.

27.

سنن كبري، ابوبكر بيهقي، متوفي 458. چاپ دارالفكر بيروت.

28. صحيح بخاري، محمد بن اسماعيل. چاپ دار الطباعة العامرة استانبول.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 118

29. صحيح مسلم، مسلم بن حجاج، چاپ دار الفكر بيروت.

30. كنز العمال في سنن الاقوال والافعال، علي المتقي بن حسام الدين الهندي، متوفي 975. چاپ موسسة الرسالة بيروت.

31. مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، علي بن ابي بكر الهيثمي، متوفي 807. چاپ دار الكتب العلمية بيروت.

32. ينابيع المودة لذوي القربي، سليمان بن ابراهيم قندوزي حنفي، 1294 قمري. چاپ دار الاسوة للطباعة و النشر.

كتب لغت

33. العين، خليل بن احمد فراهيدي، متوفي 175.

34. القاموس المحيط، فيروزآبادي.

35. صحاح اللغة، جوهري.

36. مقاييس اللغة، ابن فارس.

ساير كتابها

37. حماسه حسيني، مرتضي مطهري شهيد. چاپ انتشارات صدرا تابستان 1368.

38. فرهنگ نامه مرثيه سرايي وعزاداري سيد الشهداء، محمد محمدي ري شهري. نشر مشعر.

39. كتاب مقدس شامل عهد عتيق و عهد جديد.

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 119

مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ» 72

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّه» 38

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 121

اردبيلي، مقدس، 91

احمد بن محمد مهدي نراقي، 105، 106

اديبان، 85

الائمّة الميامين، 11، 13

امام، 68، 69

امامان، 82

امام باقر، 83، 84، 98، 103

امام حسين، 11، 12، 13، 14، 17، 67، 69، 93، 99، 100، 101، 103، 109

امام رضا، 67، 101، 104

امام زمان، 87، 109

امام سجاد، 92

امام صادق، 39، 76، 82، 83، 84، 99، 100، 101، 103

امام مظلوم، 66، 101

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 124

امام هادي، 98

اميرالمومنين، 40، 73، 76، 83، 84، 94، 95، 112

انبياء، 11، 12، 14

اوصياء، 12

اولاد فاطمه، 93

اهل بيت، 18، 49، 58، 61، 70، 87

اهل لغت، 24

أفضل المرسلين، 11، 13

بخاري، 88، 89

بروجردي، 66

بني فاطمة، 93

بهائي، 90

بيهقي، 89

پادشاه، 99

پسران يعقوب، 92

پيامبر اكرم، 11، 13، 14، 32، 40، 60، 76، 83، 84

پيامبران، 14، 86

ترك شيرازي، 69

ترمذي، 88

جاسوسان، 99

جبرئيل، 88

جعفري، 83

جوهري، 22، 23

حافظ، 63، 69

حجة اللَّه، 109

حر عاملي، 93، 98، 100

حسن بن يوسف بن مطهر، علامه حلي، 91

حسن كاشاني، 12، 15، 18

حسيني، 11، 12، 13، 14، 18، 33، 50، 65، 69، 87، 90، 92، 96، 97، 98، 104، 107، 109

حضرت فاطمه، 67، 94

حور العين، 104

خاتم النبيين، 11، 12، 13، 14

خليل بن احمد فراهيدي، 21، 22

دانشمندان، 63

دشمنان، 78، 108

دعبل، 67

رسول اللَّه، 76، 101

رسول خدا، 77، 84، 101، 104

رضي، سيد، 76، 94، 95

زراره، 98

زن كافر، 95، 96

زن مسلمان، 95

زيد شحام، 82

زين الدين بن علي عاملي، شهيد ثاني، 91

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 125

سالار شهيدان، 17، 18، 49، 64، 66، 80، 102، 107

سربازان، 95، 99، 110

سرباز فداكار، 110

سرور بهشتيان، 14، 64

سليمان بن خالد، 100

سليمان بن داود، 40

سهل بن زياد، 98

سياستمداران چپاول گر، 95

سيدالشهدا، 12، 14، 66، 97، 104

سيد المرسلين، 61

سيّد شباب أهل الجنّة، 12

سيد مظلومان، 41، 58، 85

سيوطي،

88

شارع، 18، 26، 27، 29، 30، 31، 39، 40، 41، 42، 43، 44، 45، 46، 47، 48، 56، 57، 58، 60، 61، 80، 107

شاعران، 85

شيخ حر عاملي، 103

شيخ صدوق، 94

شيخ طوسي، 66

شيعيان، 17، 97

طاغوتهاي روزگار، 108

عترت، 12، 14

علامه مجلسي، 73

علي اكبر، 69

علي بن بلال، 98

علي بن حسين كركي، محقق ثاني، 91

علي طباطبائي، سيد، 91

عيسي مسيح، 11، 14، 89

غير شيعيان، 86

غير مسلمانان، 71، 79، 80، 86

فرزند بكير، 99

فرزند پيغمبر خدا، 66

فرزند زهرا، 109

فقها، 48، 49، 91

فيروزآبادي، 23

قندوزي، 94

كفار، 28

گويندگان، 85

لشكريان، 65

لشكريان شام، 95

لشكريان معاويه، 95

لغت شناسان، 21

ليلا، 69

متشرعه، 18، 41، 55، 56

متقي هندي، 88

متوكل، 97، 98

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 126

محتشم، 67

محمد باقر مجلسي، علامه، 11، 13، 39، 40، 67، 82، 93، 98، 99، 100، 101، 104

محمد بن جمال الدين مكي، شهيد اول، 91

محمد بن حسن اصفهاني، فاضل هندي، 91

محمد بن حسن طوسي، شيخ الطائفة، 91، 98، 101

محمد بن حمزة، 98

محمد بن يعقوب كليني، 33، 66، 76، 83، 91، 94، 98، 104

محمد حسن نجفي، صاحب جواهر، 91

محمد سند، 12، 15، 18

محمدي ري شهري، 70

مداحان، 85

مرتضي مطهري، 70

مستكبران عالم، 108

مسلم، 88، 89

مسلمانان، 14، 23، 25، 26، 28، 50، 51، 71، 72، 75، 78، 79، 80، 82، 85، 95، 96

مسمع كردين، 103

مسيحيان، 89

مشركين، 72

معاويه، 12، 14

معصوم، 42، 48، 51، 61

معصومين، 50، 59، 97

ملائكه، 66، 99، 100

موسي، 11، 13

مومنان، 17، 82، 85

ميرزاي قمي، 109

نواميس وحي، 96

نوح، 11، 13

همّام، 94

هيثمي، 88، 89

يار سفر كرده، 111

يزيد، 12، 14

يعقوب، 92، 93

يوسف، 92، 93

يهوديه در پناه اسلام، 96

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 127

79

خيمه عزا، 85

خيمه هاي مطهر ابي عبد اللَّه، 65

دو كوه، 79

راه كربلا، 69

روز حسين، 104

روز وحشت و واهمه بزرگتر، 99

ستون سنگي، 79

سحر، 85

سمرقند، 69

شط فرات، 67، 101

صفا، 38، 39

طريق الطف، 69

عاشورا، 65، 66، 103، 109، 112

عصر عاشورا، 65

غدير خم، 32

قبر امام حسين، 97، 98، 99، 100، 101

قبرهاي اهل بيت، 40

قم، 18

كربلا، 12، 14، 69، 96، 109، 112

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 128

كره خاكي، 79

مجلس روضه، 85

محراب، 85

محرم، 12، 15، 18

مروه، 38، 39

مسجد، 48، 60، 85

مشاعر، 21، 22

مشعر، 21، 23

ملا اعلي، 66

هندو، 69

يوم الحسين، 104

يوم الفزع الأكبر، 99

شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 129

و محور وحدت اسلامى كه همان اسلام ناب محمدى صلى الله عليه وآله است را تبيين نمايند، محورى كه براساس محبّت و پيروى از اهل بيت رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله استوار است و از فحاشى و ضرب و شتم و ترور و بمب گذارى به دور است و هيچ سنخيّتى با آن ندارد. گفت و گو در محافل علمى و معرفى انديشه ناب، نياز به آن حركات انحرافى ندارد، و چنانچه آنان در گفتار صادقند، ميدان علم و انديشه مهيا است.

تهاجم استكبار جهانى و صهيونيست ها به تفكّر اصيل اسلامى از زمانى آغاز و سرعت گرفت كه انقلاب شكوه مند اسلامى به رهبرى امام خمينى رحمه الله در كشور اسلامى ايران به ثمر نشست و توسط رهبر بزرگوار انقلاب اسلامى حضرت آيت اللَّه خامنه اى دام ظله هدايت گرديد.

از كليه عزيزانى كه ما را در نشر معارف اهل بيت عليهم السلام يارى مى نمايند به ويژه توليت محترم مسجد مقدّس جمكران حضرت آيت اللَّه وافى و همكاران در مجموعه انتشارات و مؤلف محترم جناب استاد على اصغر رضوانى كمال تشكر و قدردانى را داريم اميد است مورد رضاى حضرت حقّ قرار گيرد. ان شاء اللَّه.

مدير مسؤول انتشارات مسجد مقدّس جمكران حسين احمدى

اعلام دينى و نشر دين و گسترش نور خداوند به كار مى رود.

در اين كلمه جنبه ديگرى نيز وجود دارد كه همان بُعد إعلاء و سرافرازى است. اين بُعد گرچه در ماهيت كلمه (شعائر) يافت نمى شود، ولى در ماهيّت متعلّق شعائر وجود دارد.

نتيجه اين كه: شعائر همان نُسك و اعمال حجّ من حيث هو نيست، آرى نُسك و اعمال حجّ را مشاعر گويند زيرا در آن ها جنبه اعلامى وجود دارد. و به تعبير ديگر شعائر، دين خدا نيستند، بلكه شعائر اشاره به جنبه اعلاء دين خدا دارد.

آن ها نماز به جا آورده است. به اين كه در آن مكان ها حاضر شده، از آن ها تبرّك جوييم.

5 - برپايى شعائر حسينى عليه السلام و اقامه مجالس عزا و روضه خوانى در يادبود اولياى الهى و ذكر مصايب آنان.

6 - خواندن دعاها و وردهاى دسته جمعى و به صورت مشترك، به نيّت برپايى شعائر دينى.

آيه «من» تبعيضيه به كار رفته است كه دلالت دارد بر اين كه شترهاى قربانى در ايام حج نيز از جمله شعائر الهى به حساب مى آيد.

4 - « إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتِ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاجُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا»؛(9) «صفا و مروه از شعائر [و نشانه هاى ]خداست؛ بنابراين، كسانى كه حج خانه خدا و يا عمره انجام مى دهند، مانعى نيست كه بر آن دو طواف كنند؛ [و سعى صفا و مروه انجام دهند. و هرگز اعمال بى رويه مشركان، كه بت هايى بر اين دو كوه نصب كرده بودند، از موقعيّت اين دو مكان مقدس نمى كاهد].»

5 - « فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ»؛(10) «و هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد خدا را نزد مشعرالحرام ياد كنيد.»

اين آيه نيز درصدد بيان شعائر دينى با لفظ «مشعر» شده است.

بر چارپايانى كه به آنان داده است، [به هنگام قربانى كردن ببرند؛ پس از گوشت آن ها بخوريد و بينواى فقير را اطعام نماييد. سپس بايد آلودگى هايشان را برطرف سازند؛ و به نذرهاى خود وفا كنند، و بر گرد خانه گرامى كعبه طواف كنند. [مناسك حج اين است؛ و هر كس برنامه هاى الهى را بزرگ دارد، نزد پروردگارش براى او بهتر است.»

علما و مفسرين ذيل آيه فوق را كه اشاره به تعظيم حرمت هاى الهى شده، داخل در برپايى شعائر الهى كرده اند؛ زيرا مطابق قاعده همان گونه كه مى توان استدلال به ادله اى كرد كه عنوان خاصى در آن وارد شده، همچنين مى توان به عناوينى استدلال كرد كه مشابه و مشترك با آن عنوان خاص مى باشد، و اين در صورتى است كه حكم بر يك عنوان نوعى يا جنسى كلى وارد شده كه داراى افراد گوناگون است، وگرنه منجر به قياس باطل خواهد شد.

2 - « يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ إِلاَّ أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ»؛(12) «آن ها مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند، ولى خدا جز اين نمى خواهد كه نور خود را كامل كند، هرچند كافران ناخشنود باشند.»

از آنجا كه اين آيه در سياق آيات جهاد و دعوت به توحيد و نشر و تبليغ دين آمده، لذا مقصود از دين خدا كه دشمنان اسلام در صدد خاموش كردن آن برآمده اند همان «شعائر» الهى است، كه در آيه ديگر « وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ» به آن اشاره شده است.

3 - « في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ»؛(13) «[اين چراغ پرفروغ در خانه هايى قرار

دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاى آن را بالا رود [تا از دستبرد شياطين و هوسبازان در امان باشد] به خانه هايى كه نام خدا در آن ها برده مى شود، و صبح و شام در آن ها تسبيح او مى گويند...».

اين آيه با ملاحظه آيات قبل آن كه از جمله آيه «نور» است دلالت دارد كه مقصود از « في بُيُوتٍ...» خانه هايى است كه در آن ها نور خداست، و مراكزى است كه مصدر و منبع پرتوافكنى نور دين و محلّ هدايت و شريعت است.

خداوند متعال اراده كرده كه اين خانه هاى نورى ترفيع و تكريم شود. و نيز سزاوار است كه به طور مداوم محلّ ذكر خدا و عبادت و طاعت حضرت حق باشد.

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه خداوند اراده كرده تا هر محلى كه متكفّل بيان احكام دين اسلام و تعاليم آسمانى است - كه از آن به نور خدا تعبير شده تعظيم و تكريم شود. و نيز استفاده مى شود كه «شعائر» اختصاص به بابى خاص ندارد، يعنى مختص به مناسك حجّ يا عبادات مخصوص نيست، بلكه هر چيزى كه در آن، نشر احكام دين شامل مى شود، و نيز هر موضوعى را كه در آن بيان و تبليغ معارف اسلامى است در بر مى گيرد.

4 - « وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِىَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»؛(14) «و خداوند گفتار [و هدف كافران را پايين قرار داد [و آنان را با شكست مواجه ساخت و سخن خدا [و آيين او] بالا [و پيروز] است و خداوند عزيز و حكيم است.»

از اين آيه استفاده مى شود. هرچه كه بازگشت آن به اعلاء كلمة اللَّه و نابودى

كلمة الكفر است از اهداف شرع و از مقاصد دين به حساب مى آيد.

5 - « وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً»؛(15) «و خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان تسلّطى نداده است.»

در اين آيه مباركه به بُعد ديگرى از حقيقت «شعائر» اشاره شده است، و آن جنبه ازدياد سربلندى و عزّت اسلام و مسلمين است. و بُعد ديگر آن، كه قاعده شعائر دينى بر آن دلالت دارد جنبه اعلاى كلمة اللَّه و اعزاز كلمه مسلمين است.

قرار است؛ زيرا معناى حقيقى و اصلى كه در كلمه «شعائر» اخذ شده همان اعلام و انتشار است. و از آنجا كه شارع مصداق خاصى براى آن به طور خصوص تعيين نكرده است لذا آن را در زمينه اوّل و دوّم به حال خود باقى مى گذاريم، يعنى بر معناى عرفى باقى نموده و درباره كيفيت وجود آن در خارج به عرف متشرعه واگذار مى كنيم.

از طرفى ديگر، از آنجا كه «شعائر دينى» علامت و نشانه اى بر امور ديگر است - گرچه فى حدّ نفسه از امور تكوينى به حساب مى آيند لذا دلالت آن ها بر معانى اعلامى، اعتبارى است نه تكوينى.

در نتيجه: اين امر اعتبارى كه شارع در بيان مصداق آن در خارج دخالتى نكرده به عرف متشرعه واگذار شده است.

خلاصه اين كه: هر موردى را كه شارع مقدّس به عنوان شعائر دينى معيّن كرده است آن را اخذ كرده و آن را يكى از مصاديق شعائر دينى مى پنداريم. ولى به مرور زمان مصاديقى پيدا مى شود كه عرف متشرعه و عقلا آن را از مصاديق حتمى شعائر دينى به حساب مى آورند، و در عمل به آن هيچ محذورى نمى بينند، آن ها نيز به طور قطع داخل در عموم ادله تعظيم شعائر الهى خواهد بود.