ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 11

ص: 12

چراغ راهی لازم است، پناهِ ره جویان اند.

آیا تاکنون از خود پرسیده ایم که تا چه اندازه با این دوگوهر گران بها همراه شده و از آن ها بهره برده ایم؟

مبادا از گروهی باشیم که پیامبر گرامی، از آن ها به پروردگار خویش شکایت می کند که رَبّ انَّ قَومی إتَّخذُوا هذَا القُرآن مَهْجُوراً(1)، یا کسانی که فقط در ظاهر خود را پیرو اهل بیت می دانیم. توسل به این دو ثقل همراه یکدیگر، در هر زمان و با هر موقعیت ضروری است.

مقابله با تهاجم فرهنگی بیگانگان و تبلیغات افزون تر برای نسل جوان، نیاز تمسک به این دو ثِقْل را بیش تر نمایان می سازد؛

امّا مقدمه تمسّک به قرآن و عترت، شناخت آنان در ابعاد گوناگون (به اندازه توان) است.

کتاب حاضر ترجمه کتاب خصائص امیرالمؤمنین علیه السلام اثر سید شریف رضی رحمه الله که زندگانی امام امیرالمؤمنین علیه السلام اسامی پدران حضرت، گوشه ای از وقایع پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، دلایل اثبات ولایت و امامت امیر مؤمنان علی علیه السلام، بیان برخی معجزات و قضاوت های حضرت، وسخنان گهربار ایشان را در بردارد و در شناساندن مقام ولایت و شخصیت مولا امیرمؤمنان علیه السلام تأثیری بسزا دارد، تقدیم شیفتگان ولایت می شود.

متنی که ترجمه از روی آن صورت گرفته، متنی با تحقیق و تعلیق مرحوم دکتر محمد هادی امینی قدس سره چاپ انتشارات آستان قدس رضوی است که آن را با نسخه سید ضیاءالدین ابن رضا فضل اللَّه حسنی راوندی کاشانی، متوفای 570

ص: 13

مقابله و تصحیح کرده اند. در انتها؛ کاتب خود را عبدالجبار بن الحسین معرفی می کند که در چهارم شوال 553 ق استنساخ را پایان داده و بخش افزوده ها را در 19 جمادی الاولی 553 ق از روی همین نسخه به پایان رسانیده است.

در این ترجمه، از توضیح سخنان حضرت خودداری و به صرف ترجمه واژه ها بدون کم و زیاد و بدون بر هم خوردن ترکیب جمله ها بسنده شده است.

برای خوانندگانی که قصد مراجعه به شرح سخنان حضرت را دارند، نشانی آن ها از ترجمه و شرح نهج البلاغه مرحوم فیض الاسلام (انتشارات فیض الاسلام، بهمن 1366) ذکر شده است.

نیز در برخی موارد سندهایی- بطور کامل یا به تعبیر باسناد ومانند آن- در متن عربی موجود بود، که از ذکر آن در ترجمه صرف نظر شده است. عناوین و پاورقی های توضیحی، از آن مترجم است.

نکته ای که نباید از نظر دور بماند این که بعضی از سخنان حضرت که در این کتاب، به شکل واژه به واژه ترجمه شده، نیاز به دقّت بیش تر و مراجعه به اهل فن دارد و نباید بدون بررسی و تحقیق، فقط به ترجمه ظاهری بسنده شود.

در پایان از همه دوستانی که با نظرات ارزشمند خود در غنای این ترجمه یاری رساندند قدردانی و تشکر می نمایم.

قم

محمد مهدی کافی

زمستان 1380

ص: 14

ص: 15

مشهور بغداد، مثل ابی عبداللَّه محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، ابی فتح عثمان بن جنّی، ابی سعید سیرافی، ابی علی فارسی، و قاضی عبدالجبار و ابی بکر خوارزمی فراگرفت.

ذکاوت و تیزهوشی او به حدّی بود که سیرافی (استادش) و دیگران را به شگفت وا می داشت. او در مدت کوتاهی، قرآن را حفظ کرد و از همان کودکی شعر می سرود.

استعداد فوق العاده، استفاده از استادان مشهور وتربیت عالی، از سید، ادیبی توانا، فقیهی کاردان، متکلّمی ماهر و مفسّری چیره دست برای کتاب خدا و حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله ساخت. او دارای مهابت و جلالت بود. پارسایی وی به حدّی بود که گویند: حتّی عمل مباحی نیز از او سر نزد.

در بین آل ابی طالب و بلکه قریش، از همه در سرودن شعر مهارت بیشتری داشت؛ با آن که در میان آنان شاعر کم نبود. شعر رضی رحمه الله، شخصیت او و نیز اوضاع زمانه اش را به تصویر می کشید. همراه با جایگاه

علمی بلند در سنین جوانی، وظایف پدر را به نیابت، و پس از او به طور مستقل به عهده گرفت؛ با این حال بسیار منیع الطبع بود و هدیه هایی را که از سوی حاکمان ارسال می شد نمی پذیرفت. محدّث قمی می گوید:

امر او در علم، فضل، ادب، ورع، عفّت نفس و همّت عالی و بزرگی، مشهورتر از آن است که ذکر شود. مقام بلندش در مراتب علمی (باوجود عمر کم او) مخفی نمانده است. به علت کمی نسخه های تألیفاتش و منتشر نشدن آن ها، آن چه از او مشهور است، نهج البلاغه و کتاب خصائص است که آن هم مسائل نقلی است.

ص: 16

تألیفات سید رضی به این شرح است:

1. حقائق التأویل فی متشابه التنزیل؛

2. تلخیص البیان عن مجاز القرآن؛

3. نهج البلاغه؛

4. الزیادات فی شعر ابی تمام؛

5. تعلیق خلاف الفقهاء؛

6. مجازات الآثار النبویه؛

7. تعلیق علی الایضاح لابی علیّ الفارسی؛

8. الجیّد من شعر ابی الحجاج؛

9. الزیادات فی شعر ابی الحجاج؛

10. مختار شعر ابی اسحق الصابی؛

11. کتاب مادار بینه و بین ابی اسحق من الرسائل (شعر)؛

12. معانی القرآن؛

13. دیوان شعر؛

14. سیرة والده الطاهر ابی احمد؛

15. اخبار قضاة البغداد؛

16. حجازیات (اشعاری که در حجاز سروده است)؛

17. طیف الخیال؛

18. انشراح الصدر؛

19. خصائص الائمه.

مؤلف، در آغاز نهج البلاغه، درباره کتاب خصائص الائمة چنین می نگارد: من

ص: 17

در آغاز زندگی و طراوت جوانی، تألیف کتابی درباره ویژگی های امامان علیهم السلام را آغاز کردم که دربردارنده احادیث و گوهرهای کلامشان باشد. هدفی که مرا بر این کار واداشت، در اوّل آن کتاب ذکر شده است. او در ادامه می نویسد: ویژگی های امیرمؤمنان علیه السلام را به پایان رساندم؛ ولی موانع ایّام و گرفتاری های روزگار، مرا از اتمام بقیه کتاب بازداشت؛ پس از آن ذکر می کند که سخنان جالب حضرت علیه السلام در موعظه و حکمت و امثال و آداب در آخر کتاب، به نظر دوستان جالب آمد و از من خواستند تا کتابی مشتمل بر تمام بخش های مختلف کلام علی علیه السلام، تألیف کنم. وی در مقدمه کتاب، بخش های مختلف آن را بر می شمرد.

سرانجام، سید رضی رحمه الله در روز ششم محرم سال 406 هجری، پس از عمری تلاش و خدمت به تشیّع وجامعه انسانی، در 47 سالگی وفات یافت. پیکر شریفش، در منزل او (بغداد) مدفون شد؛ سپس به کربلا انتقال یافت. عاش سعیداً و مات سعیداً.(1)

ص: 18

قصیده ای به مناسبت ولادت حضرت مولی المَوالی امیرالمؤمنین علیه السلام

عجب، عجب که در امشب سروشِ سبحانی

رسد ز عالم پنهان، به گوش انسانی

نمود جلوه، جمالِ جمیلِ عز و جلّ

ز کعبه چون بدرخشید، ماه پنهانی

سِزد که رشک برد، عرش بر زمین امشب

قدم نهاد بر او، چون علی عمرانی

همایِ طلعت او، چون زمینِ مکّه بدید

نمود، بهرِ قُدومش، هزار قربانی

گذاشت منّت بی حدّ، خدای حیِّ قدیر

چو داشت، نعمتِ ذاتش به خلق ارزانی

فرشتگان همه مسرور از ولادت او

جهانیان همه مَست از شراب روحانی

هر آن که لب، زِشرابِ وِلای او تَر کرد

بِشُد منزَّه و پاک از قیود جسمانی

گِدای درگه او را چه عزّت است و مقام

که بر، شَهانِ جهان کرده است سلطانی

خَدیوِ مُلک ولایت، قسیمِ جنّت و نار

شهی که علّت ایجاد را بُود ثانی

زفضل و بخشش او، گر طلب کنی، گویم

به سائلی بدهد، خاتم سلیمانی

اگر که عطفِ توجه، به خاکِ راه کند

شفاعتش طلبد، کافی صفاهانی

مرحوم حجة الاسلام والمسلمین

حاج آقا طه کافی

ص: 19

قصیده پیشین سروده یکی از عاشقان مولا امیر مؤمنان علیه السلام، مرحوم حجة الاسلام والمسلمین طه کافی (والد مترجم) است که در ذیل خلاصه ای از زندگی ایشان ذکر می گردد:

ایشان به سال 1318 شمسی در خانواده ای مذهبی به دنیا آمد. پدرش از تجّار نمونه ای بود که مکاسب را خوانده و تجارت را همراه با تفقّه در دین، پیشه خود ساخته بود و اهل علم را بسیار دوست می داشت و سادات را محترم و اهل مراعات کامل حدود شرع و برپاداری مراسم اهل بیت علیهم السلام بود حتی در مواقع دشوار اجتماعی مانند زمان پهلوی و فرزند مخلوعش این مراسم را برگزار می نمود خدایش رحمت کند. مادر مرحوم کافی نیز از زنان بسیار باتقوا و پارسا، حساس به گناه خصوصاً غیبت بود در سفر حج بیت اللَّه به دیدار حق شتافت و در حریم امن الهی مدفون گردید.

مرحوم کافی در حوزه علمیه اصفهان، به تحصیل علوم دینی پرداخت و مدّتی نیز در بازار، دستیار پدرش بود. دروس سطوح عالی را به طور عمده از آیت اللَّه فیّاض فرا گرفت و در درس خارج آیت اللَّه خادمی شرکت می جست. از مرحوم آیت اللَّه بهبهانی که در فصل تابستان به حوزه اصفهان رونق می بخشید، استفاده بُرد و تقریراتی نیز از دروس ایشان تهیه کرد. در سال 1348 به قم مهاجرت کرد و از درس حضرات آیات گلپایگانی، حاج شیخ مرتضی حائری یزدی و فلسفه آیت اللَّه جوادی آملی بهره گرفت.

ص: 20

وی در اصفهان، افزون بر دروس رسمی و معمول حوزه، علم هیأت و طبّ قدیم را نیز فرا گرفت. در ادبیات، دستی توانا داشت و بخش هایی از نهج البلاغه را حفظ کرده بود. او دارای استعدادی قوی، بیانی نیکو و سابقه ای طولانی در تدریس بود. حرف های دیگران را نقّادی می کرد و در حالی که صاحب نظر بود، از تظاهر و هیاهو اجتناب می ورزید. در حوزه علمیه قم به تدریس سطح عالی و در دانشکده سپاه، به آموزش اصول عقاید اشتغال داشت.

ایشان تألیفات چندی داشت که عمدتاً به چاپ نرسید:

1. عدّات الکلینی در رجال (برّرسی عدّه های کلینی رحمه الله ومشایخ او) چاپ شده؛

2. حاشیه بر کفایه (تا واجب مشروط)؛

3. تقریرات درس آیت اللّه بهبهانی؛

4. شناخت؛

5. توحید؛

6. عدل؛

7. علم امام؛

8. معاد؛

9. ادب النبی.

او اهل تهجّد و توسّل به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و احتیاط و پرهیز از موارد شبهه ناک بود. یکی از دوستان فاضل او می گوید: بیش از بیست سال که کم و بیش با این مرد بزرگ بودم، از او غیبت و

دروغ یا زخم زبان نسبت به کسی نشنیدم. حجّت الاسلام کافی سرانجام پس از سال ها خدمت در ترویج مکتب اهل بیت علیهم السلام، شب جمعه، دهم رجب سال 1406 ق/ اوّل فروردین 1365 ش، بر

ص: 21

اثر سانحه رانندگی به لقاء اللَّه پیوست وپیکر شریفش در گلستان شهدای اصفهان، جنب مسجد لسان الارض به خاک سپرده شد.

ثواب این نوشته را به ارواح پاک چهارده نور الهی تقدیم می کنم و امیدوارم روح پرفتوح آن عزیز از این عمل بهره مند گردد. رحمة اللَّه علیه رحمةً واسعةً، و حشره مع اولیاءه الطّیبین الطّاهرین.

مترجم

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 25

(تو ای عزیز) که خدا دینت را برایت محافظت، و در محبّت ذرّیه پاک پیامبر صلی الله علیه و آله یقینت را قوی سازد، از من خواستی کتابی برایت گرد آورم در بردارنده اخبار ویژه دوازده امام که رحمت، برکت ها، شفقت، و درود فراوانِ خدا بر آن ها باد؛ کتابی براساس ترتیب روزگار و درجه منزلت ایشان، که زمان تولد و مدت عمر آنان و تاریخ های وفاتشان علیهم السلام، مکان قبور، نام مادران، و خلاصه ای از فضیلتِ زیارت هایشان را در آن بیاورم؛ سپس شمّه ای از پاسخ سؤال هایی که از ایشان پرسیده شده و گفتارشان را در آن موارد به دست آورده، بیان کنم و نیز فروغی از رموز سخنان و آشکار و نهانِ شخصیت بزرگ آن ها و بخشی از ادله بر تعیین ایشان از طرف خداوند و برهان حقیقی در اشاره به آن ها را بیاورم؛ در حالی که از آن ها آن چه را به دوست دار مخلص، صفای در دوستی و نورانیّت و علاقه می افزاید و از چشم دشمنِ آن ها نابینایی و از دل هایشان پرده برمی دارد، توضیح دهم تا نورهای آن امامان نمایان شود و مردم به سوی آن

رهسپار شوند و آثارشان روشن شود تا از آن پیروی کنند؛ و در همه این موارد، خلاصه گویم و از زیاده گویی بپرهیزم؛ زیرا صفات برجسته سرورانِ پاک ما که درود خدا بر همه آن ها باد،

ص: 26

به شمار نیاید و به اندازه ای محدود نگردد و این صفات محدود به زمان خاصی نباشد. من معتقدم این نخبگان- که پایه های اسلام، و چراغ تاریکی اند و کسانی که خداوند مردم را از جایگاه آنان پایین تر قرار داده، و زبان ها و دست ها را از رسیدن به آن ها کوتاه نموده، میان جهانیان وآنان فرق گذارده و عیب و رسوایی را از آن ها دور داشته است- دو گروه دشمن دارند: اوّلی، آن دل فرو رفته در نادانی، بیمار چشم گمراه که از مستی هوس بهبود نمی یابد تا راه برتر را بشناسد. و دیگری آن که برتری آنان را می داند و به پاکی شاخه و ریشه آنان آگاه است؛ امّا به سبب دشمنی، شناخت خود را پنهان می کند و فریب کارانه، خود را به اشتباه می افکند تا نهالی را که کاشته تقویت، و ساختمانی را که بنیان نهاده محکم کند وبازاری (1) را که برایش بر پا شده، رونق دهد و از عدّه ای که به او توجّه کرده اند اجرتی بطلبد.

این همه کارها برای طلب اشیای بیهوده این دنیاست که جاهای خوش آن روبه نابودی، چشمه آب آن رو به گذر، و نعمت ها و شادی هایش تلخ، و روشنایی و نورش تاریکی است. با وجود نزدیک بودن رستاخیز و نبود توشه، ساکنانِ خود را به خشن ترین جاهای نابودی- پس از آن که در نرم ترین خوابگاه ها بوده اند- در می آورد، و آن ها را به ترسناک ترین خانه ها- بعد از آنی که در دژهای ایمن بوده اند- منتقل می کند، آنان را به جایی درآورد که: هر کس کار نیکی به جای آورده و هر بدی را که مرتکب شده، حاضر شده می یابد و آرزو می کند، کاش میان او و آن (کارهای بد) فاصله ای دور بود.(2)

ص: 27

امّا ای عزیز! موانع زمانه و ناملایمات روزگار که پیوسته سبب تأخیر در کار است، مرا از پاسخ به خواهش تو باز داشت، تا آن که اتفاقی مرا به این کار واداشت.

غیرتم را بر انگیخت و تصمیمم را نیرومند ساخت و مرا به نشاط آورد و آتش گیره اراده ام را بر افروخت.

یکی از سرکردگان که هدفش عیب جویی در صفات من، و خدشه در استواری من و پوشاندن صفات خوبم و اشاره به عیبی- اگر در من باشد- بود، مرا ملاقات کرد. در حالی که من در شام (عرفه سال سی صد و هشتاد و سوم هجری) عازم بارگاه سرورمان، ابی الحسن موسی بن جعفر و ابی جعفر، محمد بن علی بن موسی

علیهما السلام، برای درک عرفه در آن جا بودم. از جایی که عازم بودم پرسید. من مقصدم را گفتم. او گفت: کِی این اعتقاد شما صحیح بوده است؟

منظورش این بود که همه سادات موسوی، در نظریه وقف، و بیزاری از کسی که به قطع (1) معتقد است، بر یک اعتقادند؛ در حالی که می دانست من امامی مذهبم و اعتقاد و دلبستگی ام بر آن است. فقط می خواست بر من عیب جویی و به دینم انتقاد کند.

من در همان حال، به مقتضای سخنش و آن چه گفتارش می طلبید، پاسخ دادم و در حالی بازگشتم که تصمیمم بر انجام این کتاب قوی شد تا مذهب خود را

ص: 28

اعلام کنم و از سرّ خود پرده بردارم وبه دشمنی که بر من عیب می جوید و قصد مذمّت و خورد کردن مرا دارد، پاسخ دهم.

من به یاری خداوند، آن چه را بیان کردم را با همان ترتیبی که تعهد نمودم، آغاز می کنم.

خداوند، نجات دهنده از گمراهی و راهنما به راه هدایت است و همو- که بلند مرتبه است- ما را بس، و چه نیکو وکیل، سرپرست و کمک کاری است.

ص: 29

ص: 30

ص: 31

ص: 32

است و عدّه ای دیگر گفته اند: در دار العماره است. عدّه ای نیز گفته اند: بدن شریفش به مدینه حمل شد. نظر درست که شک و اشتباهی در آن نیست، آن است که قبر آن حضرت علیه السلام در غریّ،(1) از نجف کوفه است. دلیل آن که؛ امام صادق، جعفر بن محمد علیهما السلام هنگامی که منصور او را به سوی خود کوچ داد، علی علیه السلام را در این مکان زیارت کرد.

ص: 33

ص: 34

ص: 35

پس کسی که من پیشوای اویم، این [علی علیه السلام] پیشوای اوست؛

بنابراین، برای او دوست دار و یاورانی راستین باشید

آن جا دعا فرمود: خداوندا! دوست دارش را دوست بدار

و برای کسی که با او دشمنی کند، دشمن باش.(1)

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: ای حسّان! تا هنگامی که با زبانت ما را یاری کنی، پیوسته از سوی روح القدس تأیید می شوی.

راویان اخبار، شعر قیس بن عباده (2) را که در برابر امیرمؤمنان علیه السلام، پس از بازگشت آن حضرت از بصره سرود، نقل کرده اند. آغاز آن قصیده چنین است:

وقتی دشمن به ما تجاوز کرد، گفتم:

پروردگارِ ما، ما را بس و چه خوب وکیلی است

برای ما بس است پروردگارمان، کسی که

ص: 36

بصره را دیروز فتح کرد و این سخن طولانی است (1)

تا به این سخنش می رسد:

علی علیه السلام پیشوای ما و پیشوای غیر ماست.

این [سخن] را قرآن آورده است.

روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس من سرپرست اویم،

پس این [علی علیه السلام] مولای اوست. [این] گفتاری شکوهمند است.

براستی این را [که] پیامبر صلی الله علیه و آله بر امت فرمود. [امری] حتمی است که در آن، هیچ گونه گفت وگویی نیست.(2)

این دو شاعر، دو صحابی پیامبرند صلی الله علیه و آله که به امامت امیرمؤمنان علیه السلام گواهی داده اند. گواهی کسی که در آن مکان حاضر بوده و محلی را که آن سخن از آن برآمده و جای انطباق آن را می دانند؛ پس از آن، کمیت، پسر زید اسدی،(3) که در زیباگویی و شناختش به زبان عربی شکی نیست، می گوید:

روز درخت، درخت غدیر خم

ولایتش آشکار گشت، اگر از او اطاعت شود

ص: 37

شخصیت ها، اگر چه اطاعت نکردند امّا با آن (/ ولایت علی علیه السلام) بیعت نمودند

و من چیزی را چون آن، با اهمیت و بلند مرتبه ندیدم (1)

و این سید بن محمّد حمیری (2) است که رتبه اش در زیباگویی پایین نیست و در سخنوری کم سابقه نیست، در قصیده مشهورش می گوید:

به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند- اگر خواهی- ما را آگاه کن

که پس از تو به کدام ملجأ و پناه رو آوریم؟

پس در غدیر خم، پیامبر که

آن چه به او گفته می شد، (/ وحی می شد) آشکارا بیان می کرد- برخاست

او در حالی که به این کار مأمور بود و دست علی علیه السلام در دستش

برای آن ها می درخشید، فرمود:

کسی که من مولای اویم، این علی علیه السلام

برای او مولاست ولی آن ها نپسندیدند و قانع نشدند.(3)

ص: 38

افزون بر بیان این، حدیث شگفتی را که به معنا شنیده ام، و به آن ابیات مربوط است، می آورم: حکایت شده که زید، پسر موسی بن جعفر بن محمد علیهم السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله را درخواب دید. گویا

حضرتش با امیرمؤمنان علیه السلام، در جای بلندی شبیه به تپه که پلّه هایی دارد، نشسته است. ناگاه نغمه سرایی، همین شعر سید بن محمد حمیری را می خواند که آغاز آن چنین است:

برای ام عمرو، در شنزار، شکارگاهی است

که نشانه هایش محو شده و بیابانی خشک است (1)

تا به این کلامش رسید:

به او گفتند- اگر خواهی- ما را آگاه کن

که پس از تو مقصد و پناه به سوی چه کسی است (2) زید گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان علیه السلام نگاه و تبسمی کرد؛ سپس سه مرتبه فرمود: آیا آن ها را آگاه نکردم؟ آیا آن ها را آگاه نکردم؟ آیا آن ها را آگاه نکردم؟ و به زید فرمود: تو به شمار هر پله ای که بالا رفتی، یک سال زندگی خواهی کرد.

زید می گوید: من پله ها را شمردم، نود و چند پله بود و زید، نود و چند سال زندگی کرد و لقب او، زید النّار است. او بدین سبب به این اسم نامیده شد که چون بر بصره چیره گشت، گروهی از اهالی بصره و بسیاری از بازارهای آن را به آتش کشید.

ص: 39

پاسخ یکی از پیشینیان شیعه را در جواب آن که درباره نشستن امیرمؤمنان علیه السلام و طلب نکردن رهبری و نخواندن مردم به سوی خویش، از او سؤال کرده بود، چه قدر زیبا یافتم؛ او می گفت: امیرمؤمنان علیه السلام در این کار، همچون نماز و روزه و زکات و حج، واجبی از واجبات خداوند متعالی بوده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را به قوم خود رسانده است و بر واجبات وظیفه نیست که مردم را به سوی خود دعوت، و بر خواستن خویش تشویق کنند؛ بلکه بر مردم است که واجبات را پاسخ گویند و به سوی آن ها بشتابند وعذر

امیرمؤمنان علیه السلام در این کار از هارون بیش تر بوده است؛ چرا که موسی علیه السلام وقتی به میقات رفت، به هارون گفت:

جانشین من در میان طایفه من باش واصلاح کن، و راه کسانی را که فساد می کنند پیروی نکن.(1) و او را مراقب و رهبر بر ایشان قرار داد، پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برای این امّت علامتی قرار داده، آنان را به سوی او فرا خوانده و بر پیوستن به او تشویق کرده است؛ پس علی علیه السلام درخانه نشینی ومخفی شدنش معذوراست، و مردم تا هنگامی که او را از مخفی گاهش بیرون آورند واز جایش بلند کنند و در همان جایی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اورا قرارداد، قراردهند، درسختی خواهند بود.

ص: 40

ص: 41

ص: 42

ص: 43

به صورت چکیده و کوتاه سخن بر برخی از آن ها؛ زیرا اگر آن چه را که پوشیده است باز می کردم، مردم با یک دست و از یک کمان متفقا مرا هدف قرار می دادندو در برابرم می ایستادند؛ اگر چه در آوردن گزارش دیگر امامان نیز چنینم.

ص: 44

از چشمان او اشک به صورتش جاری بود، شروع به تکان دادن دُم برای امیر مؤمنان علیه السلام کرد.

امیر مؤمنان علیه السلام را- که دلش به حال او سوخته بود- دیدیم به آسمان نگاه کرد و لبانش را با گفتن سخنی که نشنیدیم، تکان داد. به خدا قسم، مشاهده کردیم آن شخص به صورت انسانی برگشت، و لباسش از هوا برگشت و بر کتف های او افتاد. او را در حال خروج از مسجد، دیدیم که پاهایش می لرزید و ما شگفت زده، به امیر مؤمنان علیه السلام نگاه می کردیم. به ما فرمود: چه شده که نگاه می کنید و شگفت زده اید؟ گفتیم: ای امیر مؤمنان! با دیدن کار شما، چگونه تعجّب نکنیم؟ فرمود: آیا نمی دانید آصف بن برخیا، جانشین سلیمان بن داود علیه السلام، کاری همانند این انجام داد که خداوند جلّ اسمه داستانش را در قرآن نقل فرمود؟ آن جا که می گوید:

کدام یک از شما، تخت [بلقیس] را قبل از آن که مطیعانه، نزدم آیند، پیش من می آورد؟ عفریتی از جن گفت: من پیش از آن که از جای خود برخیزی، آن را پیش تو می آورم و من به یقین، بر این عمل، توانا و مورد اعتمادم و کسی که دانشی از کتاب نزد او بود، گفت: من آن را پیش از آن که چشم خود را بر هم زنی، برایت می آورم.

پس وقتی [سلیمان] آن را نزد خود ثابت دید، گفت: این از فضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که آیا سپاس گزارم یا ناسپاسی می کنم ....(1) حال کدام یک نزد خداوند احترام بیش تری دارد: پیامبر شما یا سلیمان؟

آن ها گفتند: ای امیر مؤمنان! بلکه پیامبر ما صلی الله علیه و آله، شخصیت برتری دارد. فرمود:

پس، جانشین پیامبر شما نیز از جانشین سلیمان علیه السلام، شخصیتش بالاتر است. نزد

ص: 45

جانشین سلیمان، فقط یک حرف از اسمِ اعظمِ خدا بود که از خداوند جلّ اسمه خواست و در نتیجه زمین را، میان او و تخت بلقیس برایش فرو برد و در کم تر از به هم خوردن چشم، آن را به دست آورد؛ امّا نزد ما هفتاد

و دو حرف از اسمِ اعظمِ خدا وجود دارد؛ و یک حرف هم، پیش خداوند است که آن را به خود (نه مخلوقاتش) اختصاص داده است.

به او علیه السلام عرض کردند: ای امیر مؤمنان! پس اگر این اسم اعظم پیش تو هست، در برابر معاویه و غیر او، به یار و یاور، و کوچ دادن مردم به جنگ دوباره با او، چه نیازی داری؟ علی علیه السلام فرمود: بلکه فرشتگان بندگانی ارجمندند که در سخن، بر او پیشی نمی گیرند، و خود به فرمان او کار می کنند.(1) من، این گروه را فقط برای محکم شدن دلیل و کامل شدن آزمایش، به جنگ با او دعوت می کنم و اگر در نابود کردن او به من اجازه داده می شد، به تأخیر نمی افتاد؛ امّا خداوند متعالی، بندگانش را به آن چه بخواهد، امتحان می کند.

حاضران گفتند: ما در حالی که آن چه را او علیه السلام انجام داد، بزرگ می شمردیم، از اطرافش برخاستیم.

ص: 46

و همین جا خون های آنان می ریزد. خوشا به حالت! ای خاکی که خون عاشقان، بر آن می ریزد(1).

ص: 47

من طولانی گذشت. مراقب هر کسی از اهالی جبال (1) می آمد بودم. ناگهان آن مرد را دیدم که رسید و در پیشانی اش شکافی بود به قدری که گویا دست در آن داخل می شد. چون او را دیدم، به سویش شتافته، گفتم: چه خبر؟ گفت: من به همان مکان رفتم و نوشته را انداختم، عدّه ای از اسب ها به من حمله کردند. کارشان مرا به وحشت انداخت و در برابرشان قدرتی نداشتم. نشستم و یکی از آن ها به صورتم ضربه ای زد. در این حال گفتم: خدایا! مرا از شرّ آن ها حفظ کن؛ سپس، هر یک از آن ها به من یورش می آورد و می خواست مرا بکشد و می رفت. من افتادم.

برادری داشتم. آمد و مرا برد. من بی هوش بودم؛ سپس پی در پی معالجه می کردم تا بهبود یافتم و این اثر در صورت من باقی است و آمده ام تا به او (/ عمر) خبر دهم. گفتم: پیش او برو و ماجرا را به او بگو.

وقتی نزد عمر- که عدّه ای گرد او بودند- آمد و آن چه را اتّفاق افتاده بود، به او خبر داد. عمر با تندی با او برخورد کرد و به او گفت: دروغ می گویی. تو نوشته مرا نبردی. ابن عباس گوید: آن مرد سوگند خورد، به آن خدایی که جز او خدایی نیست و به حقّ صاحب این قبر یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن چه به او امر کرده بود- که آن نوشته را ببرد،- انجام داده است، و گفت: آن چه می بیند، از آن اسب ها به او رسیده است.

عمر با تندی برخورد کرد و او را از نزد خود بیرون راند. همراه او پیش امیرمؤمنان علیه السلام رفتیم. حضرت علیه السلام تبسّم کرد و فرمود: به تو نگفتم؟! آن گاه رو به

ص: 48

آن مرد فرمود: وقتی باز گشتی، به محل اسب ها برو و بگو:

أللّهم، إنّی أتَوَجَّهُ إلَیک

بِنَبیِّک نَبیِّ الرَّحمَةِ، وَأهلِ بَیْتِه الَّذینَ اختَرتَهم عَلی عِلمٍ عَلی العالَمین أللّهُمَّ فَذَّلِل لی

صُعوبَتَها وَحَزانَتَها، وَاکفِنی شَرَّها، فَإِنَّکَ الکافی المُعافی وَالغالِبُ القاهِرُ.(1)

آن مرد باز گشت و سال بعد در حالی که مال فراوانی از قیمت آن اسب ها را برای امیرمؤمنان علیه السلام می آورد، نزد حضرت علیه السلام رفت؛ من همراه او بودم، علی علیه السلام به او فرمود: تو به من خبر می دهی یا من ماجرا را برای تو بگویم؟ آن مرد گفت: ای امیر مؤمنان! شما بفرمایید. فرمود:

گویا تو نزدشان رفتی و آن ها خاضعانه و ذلیل به تو پناه آوردند و تو، یکی پس از دیگری، موی پیشانی آن ها را می گرفتی. مرد گفت: درست فرمودی، ای امیر مؤمنان علیه السلام! گویا شما با من بودید. ماجرا همین بود، منّت گذارده، آن چه آوردم را قبول فرما. علی علیه السلام فرمود: خداوند در آن به تو برکت دهد. برو که راهنمایی شدی. این خبر به گوش عمر رسید و به طوری او را ناراحت کرد که آثار این ناراحتی در صورتش آشکار شد. آن مرد بازگشت؛ هر سال حجّ به جا می آورد و خداوند مال او را زیاد کرده بود.

ابن عباس گوید: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هرکس چیزی (از مال یا عیال یا فرزند یا کار ستمگری از ستمگران) بر او دشوار شود، با این دعا خدا را ملتمسانه بخواند- به خواست خدا- از آنچه می ترسد کفایتش کند که تنها نیرودهنده اوست.(2)

ص: 49

ص: 50

پرداخت کننده بدهی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و عملی کننده وعده ها و پیشوای پس از اوست:

رحمت خدا و برکاتش، بر شما اهل بیت باد. او ستوده و با مجد است.(1)

ص: 51

نزد راهب آمدیم و گفتیم: وای بر تو! تو نبودی که گمان می کردی، این نزدیکی آبی نیست؟ در حالی که ما همین جا آب بیرون آوردیم و نوشیدیم و با خود بردیم. گفت: به خدا قسم، فقط پیامبر یا جانشین پیامبر، آن آب را بیرون می آورد. گفتیم: در میان ما جانشین پیامبرمان هست. گفت: نزد او بروید و بگویید که پیامبر، هنگام وفات، به او چه فرمود؟ ما نزد حضرت علی علیه السلام آمدیم و گفتیم:

این راهب چنین و چنان گفت.

فرمود به او بگویید: اگر به تو بگویم، از عقیده ات دست می کشی و اسلام می آوری؟ به او گفتیم و او گفت: بله.

نزد امیرمؤمنان علیه السلام آمدیم و عرض کردیم: سوگند خورد که اسلام بیاورد.

فرمود: بروید به او خبر دهید، آخرین چیزی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود، این بود: نماز، نماز. پیامبر صلی الله علیه و آله سرش را در دامان من گذاشته بود و پیوسته می گفت: نماز، نماز، تا این که رحلت کرد. این کلام را به راهب گفتیم و او هم اسلام آورد.

سید بن حمیری قسمتی از قصیده بائیه خود (معروف به مذهبه) را درباره همین ماجرا سروده است:

و در مسافرت خود، یک شب پس از عشا

تمام شب را فرو رفته در میان گروهی راه پیمود

تا این که پیش راهبی در صومعه ای

که در بیابان خشکی بنا شده بود، آمد

[حضرت علیه السلام] نزدیک آمده او را صدا زد

[راهب] مانند کرکس (بالای کوه) از مکان بلند، ایستاده سرکشید.

آیا نزدیک صومعه ای که در آن اقامت داری

آبی در دسترس هست؟ گفت: آبشخوری نیست

مگر در فاصله دو فرسخی، و چه کسی برای ما

ص: 52

میان صحرای وسیع خشک و رمل، آب می آورد؟

مهار [مرکب ها] را به طرف شنزاری غیر قابل رفتن، برگرداند

[سنگ] سفیدی که مانند نقره زراندود، برق می زد، پدیدار شد

فرمود: آن را برگردانید، اگر این کار کنید

سیراب شده و اگر نه سیراب نخواهید شد

[همه] در کندن آن، هم دست شدند

سنگ، مانند چارپای چموشی که سوارشدن برآن ممکن نباشد، مقاومت می کرد

تا وقتی، آن ها را خسته کرد

هماوردی آمد که هرگاه به میدان های مبارزه وارد می شد، پیروز می گشت

پس آن [سنگ در دست او] به مانند گویی در دست جوان نیرومند، با ساعدی درشت بود

که آن را در میدان بازی پرتاپ کند

پس از زیر آن، با آبی پیوسته [و] گوارا که

بر گواراترین و لذیذترین آب ها زیادتی داشت، آن [جمعیت] را سیراب کرد

تا چون همه نوشیدند. سنگ را به جای خود باز گرداند

و رفت که خیال می کردی، کسی به محلّ آن سنگ نزدیک نشده است

این فرزند فاطمه است. جانشین پیامبر

و هر کس در فضیلت و کارهای شگرف او سخن گوید، تکذیب نمی شود.(1)

ص: 53

منظورش فاطمه بنت اسد رضی الله عنه مادر حضرت علی علیه السلام است. او در این قصیده همچنین، بازگردانده شدن خورشید، برای امیرمؤمنان علیه السلام را ذکر می کند- که بیان آن، به خواست خداوند، پس از این، خواهد آمد- وآن این سخن او است:

هنگامی که وقت فضیلت نماز از دست او رفت، در حالی که مغرب

نزدیک شده بود، خورشید بر او باز گردانده شد؛

به طوری که روشنایی وقتِ عصرِ آن، درخشید

پس از آن، مانند پایین افتادن ستاره، فرو افتاد

و بار دیگر بر آن حضرت خورشید در بابل

نگه داشته شد که برای هیچ آفریده بشری نگاه داشته نشده بود

مگر، برای احمد صلی الله علیه و آله یا برای علی علیه السلام و برای نگه داشتن

و باز گرداندن خورشید تأویل امری، شگفت است (1)

ص: 54

ص: 55

نفر پایان می یابد، کجا است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله به من وعده داد که در این روز، صد مرد با من بیعت خواهند کرد. اصبغ گفت: مردی که قبای پشمین به تن داشت و دو شمشیر به خود آویخته بود، آمد و گفت: دستت را بیاور تا با تو بیعت کنم. علی علیه السلام فرمود: بر چه چیز با من بیعت می کنی؟ گفت: بر این که خون قلبم را نزد تو بریزم.

فرمود: تو کیستی؟ گفت: اویس قرنی (1)؛ آن گاه با حضرت بیعت کرد وپس از آن پی در پی در برابر دیدگان حضرت جنگید تا کشته شد و پیکرش در میان پیاده ها یافت شد.

ص: 56

مرتبه من خواهی بود. میثم بر رئیس قبیله اش می گذشت و می گفت: فلانی! گویا تو را می بینم که زنا زاده وفرزند زنا زاده بنی امیّه، احضارت می کند و مرا از تو می خواهد. تو می گویی: او در مکّه است. می گوید: نمی دانم چه می گویی، تو باید او را بیاوری و تو به سوی قادسیه (1) خارج شده و مدّتی آن جا می مانی. وقتی من بر تو وارد شدم، مرا پیش او می بری و مرا بر در خانه عمرو بن حریث،(2) به قتل می رسانی. چون سه روز گذشت، از بینی من خون تازه بیرون می آید.

فرزند میثم می گوید: میثم، در شوره زار، از کنارِ درخت خرمایی می گذشت.

با دست به آن می زد و می گفت: ای نخل! تو فقط برای من تغذیه می شوی و به عمرو بن حریث می گفت: وقتی همسایه ات شدم، با من خوش رفتار باش. عمرو که گمان می کرد او، خانه یا زمینی برای خود در کنار زمین او می خرد، در جواب می گفت: همین کار را خواهم کرد.

عاقبت عبیداللّه بن زیادِ(3) ستمگر، به دنبال رئیس قبیله میثم فرستاد و میثم را از او خواست. او به عبیداللّه خبر داد که میثم در مکّه است. عبیداللّه گفت:

اگر او را پیش من نیاوری، یقیناً تو را خواهم کشت و برای تحویل میثم وقتی را تعیین کرد. رئیس قبیله به سوی قادسیه بیرون رفت و منتظر میثم

ص: 57

بود. وقتی میثم وارد شد، دست او را گرفت و نزد عبیداللّه بن زیاد آورد.

عبید اللَّه گفت: میثم! گفت: بله. گفت: از ابوتراب بیزاری بجوی. میثم گفت: من ابو تراب را نمی شناسم. گفت: از علی بن ابی طالب. میثم گفت: و اگر نکنم؟ عبید اللَّه گفت: در این صورت به خدا تو را می کشم. میثم گفت: بدان! به من گفته می شد که تو مرا خواهی کشت و بر درِ خانه عمرو بن حریث به دار خواهی کشید و چون سه روز بگذرد، از بینی من خون تازه بیرون می آید.

فرزند میثم می گوید: عبیداللّه دستور داد او را نکشند و بر در خانه عمرو بن حریث به دار کشند. او در حالی که بردار بود، می گفت: از من بپرسید. از من بپرسید؛ پیش از آن که بمیرم. به خدا سوگند، حتماً بخشی از فتنه های آینده را برای شما می گویم. وقتی مردم از او سؤال کردند و او به ایشان پاسخ گفت، فرستاده ای از

سوی ابن زیاد- که لعنت خدا بر او باد- آمد و با دهنه ای آهنین بر دهانش لجام زد. او نخستین شخصی بود که بالای دار بر دهانش لجام زده شد. پس از آن، کسی را به سوی او فرستاد که با چاقو شکمش را پاره کرد تا از دنیا رفت و این پیش گویی، از نشانه های امامت امیرمؤمنان علیه السلام بود.

ص: 58

رفتم، مرا از چاه خودم دوبار، با هفت مشک آب، غسل بده. چون از آماده سازی من فارغ شدی، گوش خود را بر دهانِ من بگذار و در آن چه به تو می گویم، تدبّر کن. علی علیه السلام فرمود: من کاری را که پیامبر صلی الله علیه و آله به من دستور داده بود، انجام دادم و آن حضرت هر چه تا روز قیامت رخ دهد را، برایم بیان فرمود.

با سندی نقل شده است که امیرمؤمنان علیه السلام می فرمود: هیچ شخص بالغی از قریش نیست؛ مگر این که یک یا دو آیه، درباره او نازل شده است که او را یا به بهشت می کشاند، یا به سوی جهنّم می راند.

ص: 59

صرات (1) گذشتیم. فرمود: این زمینی عذاب شده است وبرای پیامبر و جانشین پیامبری شایسته نیست که در آن نماز بخواند. هر کس از شما می خواهد نماز بخواند، بخواند. مردم به چپ و راست پراکنده شدند و من گفتم: دین خود را از این مرد تقلید می کنم ونماز نمی خوانم تا او بخواند.

جویرة گفت: ما رفتیم و خورشید نیز به رفتن وغروب کردن آغازید و نزدیک بود از این بابت، امری بزرگ (/ شک) بر من وارد شود، خورشید پایین رفت و آن سرزمین هم پیموده شد. آن گاه علی علیه السلام فرمود: جویرة! اذان بگو. گفتم: حال که خورشید پنهان شده، به من فرمان می دهی که اذان بگویم؟ جویرة گفت: اذان گفتم؛ سپس به من فرمود: اقامه بگو. من هم اقامه گفتم. وقتی گفتم «قد قامت الصلوة»، دیدم لبانش حرکت می کند و کلامی مثل سخن عبری شنیدم. جویرة گوید:

پس خورشید برگشت، تا در جایی که مانند وقت عصرِ آن است، قرار گرفت. او نماز خواند وچون از نماز فارغ شد، خورشید به جای خود فرو افتاد و ستاره ها در هم آمیختند.

در حدیث دیگری از جویرة بن مسهر است که گفت: وقتی نمازمان تمام شد، شنیدم که خورشید- در حالی که پایین می رفت- صدایی مانند صدای آسیای حبوبات داشت تا آن که پنهان شد و ستاره ها درخشیدند. جویرة گفت: در این هنگام گفتم: من گواهی می دهم که تو جانشین رسول خدایی صلی الله علیه و آله. فرمود: ای جویرة! مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: پس به نام پروردگار بزرگت، تسبیح

ص: 60

بگو(1). گفتم: بله. فرمود: از پروردگارم با اسم بزرگ او خواستم و خداوند هم خورشید را بر من بر گرداند.

ص: 61

ص: 62

بودند، آن هنگام که به همراه خود می گفت: ناراحت نباش، خدا با ما است (1) کجا بودی؟ امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: وای بر تو ابن کواء! من در جای خواب پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که رو اندازش به رویم افکنده شده بود، خوابیده بودم. قریش هر کدام با چوب دستی هایی تیغ دار در دستانشان به سویم آمدند؛ امّا نفهمیدند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از کجا خارج شد. و با آن چه در دست داشتند، به من می زدند تا بدن من آبله دار شد و تورم کرد؛ پس از آن مرا بردند و می خواستند بکشند. شماری از آنان گفتند: امشب او را نکشید. مهلتش دهید و به دنبال محمد صلی الله علیه و آله بگردید.

علی علیه السلام فرمود: مرا با آهن بستند و در اتاقی گذاردند و از اندیشه من و درِ اتاق، با قفلی، مطمئن شدند. در این حال بودم که شنیدم صدایی از گوشه اتاق می گفت: یا علی! بعد از این صدا دردی که داشتم، آرام و تورّمی که در بدنم بود زایل شد؛ سپس آوای دیگری شنیدم که می گفت: یا علی! ناگاه آهنی که بر پایم بود، تکه تکه شد؛ سپس صدای دیگری شنیدم که می گفت: یا علی! و در این هنگام آن چه بر در بود، افتاد و در باز شد. من برخاستم و خارج شدم. آن ها پیرزنی شب کور را که نه می دید و نه می خوابید، برای نگهبانیِ در گمارده بودند. من خارج شدم و او در آن وقت، از شدّت خواب، چیزی نفهمید.

ص: 63

است که فرمود: پس از رحلت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، امیرمؤمنان علیه السلام با یکی از صحابه، درباره حقی که آن شخص از او ضایع کرده بود، کشمکش کرد و میان آن دو در این باره سخن هایی ردّ و بدل شد. امیرمؤمنان علیه السلام به او فرمود: به چه کسی راضی هستی که میان من و تو قضاوت کند؟ گفت: انتخاب کن. حضرت علیه السلام فرمود: آیا به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله راضی می شوی؟ گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله کجا است؟ حال آن که ما او را دفن کرده ایم. فرمود: آیا اگر او را ببینی، می شناسی؟ گفت: بله. حضرت علیه السلام او را به مسجد قبا(1) برد. ناگاه، هر دو، با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رو به رو شدند. پیامبر صلی الله علیه و آله به نفع امیرمؤمنان علیه السلام حکم فرمود وآن مرد، با چهره ای زرد باز گشت. در راه، دوستش را دید و ماجرا را به او گفت. دوست او گفت: از جادوی بنی هاشم خبر نداشتی؟

ص: 64

عبور کرد. فرمود: تو آن ها را دیدی؟ گفت: بله. فرمود: به خدا قسم نگذشته اند و هیچ گاه نمی گذرند. پیش خود گفتم: اللّه اکبر، گواهی شخص بر زیان خود کافی است. به خدا قسم اگر از نهر گذشته باشند، با او (علی) جنگی کنم که از هیچ کوششی در آن فرو نگذارم و اگر نگذشته باشند، با نهروانیان به گونه ای جنگ خواهم کرد که خدا داند برای او خشمناک شده ام.

سپس، چندی درنگ نکرده بودم که سوار دیگری به تاخت آمد و با تازیانه خود علامت می داد. چون به علی علیه السلام رسید، گفت: ای امیرمؤمنان! تا همه آن ها عبور نکردند، نیامدم و این پیشتاز لشکر آن هاست که رو کرده است و می آید.

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: خدا و پیامبرش راست گفتند و تو دروغ گفتی. عبور نکرده اند و نخواهند کرد. پس از آن در میان لشکر ندا داد و آن ها سوار شدند و یاران نزدیک حضرت نیز سوار شدند و به سوی

دشمن حرکت کرد. من- در حالی که دستم در قبضه شمشیر بود- حرکت کردم و با خود می گفتم: در نخستین لحظه ای که دیدم سواری از آن ها پیدا شد- به سبب خشمی که از علی علیه السلام در درونم افتاده بود- با شمشیر براو حمله می کنم.

وقتی به نهر رسید، همه آن گروه پشت نهر بودند و یکی از آن ها هم عبور نکرده بود. علی علیه السلام رو به من کرد. دست بر سینه ام گذارد وفرمود: جندب! شک کردی؟ چطور دیدی؟ گفتم: ای امیرمؤمنان! از شک به خدا پناه می برم و از خشم خدا و خشم پیامبر خدا و خشم امیرمؤمنان علیه السلام نیز به خدا پناه می برم. فرمود:

جندب! من جُز با علم خدا و علم پیامبر کار نمی کنم. در این روز به جندب دوازده ضربه، از ضربه های خوارج، اصابت کرد.

درحدیث دیگری آمده است که جندب گفت: وقتی امیرمؤمنان علیه السلام نهروانیان

ص: 65

را کشت، به یارانش فرمود: شخصی را که یک دستش ناقص و بر گوشه دست سالم او پستانی، مانند پستان زن است که وقتی کشیده شود، بزرگ می شود و وقتی به حال خود رها شود، جمع می شود و بر آن مویی قرمز است، برایم بیابید. همو پرچم دار آن ها، در روز قیامت است که آن ها را داخل آتش می کند: و به بد جایگاهی وارد می شوند.(1)

دنبال او گشتند؛ ولی پیدا نکردند. گفتند: او را پیدا نکردیم. فرمود علیه السلام: قسم به کسی که دانه را شکافت و آدمی را آفرید و کعبه را قرار داد، نه من دروغ می گویم، نه به من دروغ گفته شده و من به یقین: بر دلیلی آشکار از طرف پروردگارم می باشم.(2)

جندب گفت: وقتی او را پیدا نکردند، علی علیه السلام برخاست- در حالی که عرق از پیشانی اش سرازیر بود- آمد تا به گودالی رسید که حدود سی کشته درون آن بود. فرمود علیه السلام: این ها را برایم بالا بیاورید. ما شروع به بالا آوردن آن ها کردیم تا سرانجام زیر همه آن ها شخصی را دیدیم که نشانی اش آن بود و آن را بیرون آوردیم. امیرمؤمنان علیه السلام پایش را بر پستانش که مانند پستان زن بود، گذارد؛ سپس آن را به زمین مالید؛ پس از آن با یک دست آن را و با دست دیگر، دست سالم آن مرد را گرفت و کشید تا هر دو مساوی شدند؛ آن گاه رو به مردی که پیش او آمده بود و تردید داشت فرمود: و این نشانه ای برای تو است؛

سپس فرمود: طرف دیگری که دست ندارد، پستان هم ندارد. پس گوشه پیراهنش را پاره کردند، به جای دست او، چیزی مثل انگشتی درشت بود و در

ص: 66

این طرف پستانی نبود. حضرت به مردی که شک داشت، فرمود: این هم نشانه ای دیگر برای تو.

ص: 67

خون خواهی عثمان می کردند، زدم؛ پس بشتابید و از مطلوب خود استقبال کنید.

آن دو به محضر علی علیه السلام آمده، گفتند: به ما اجازه بده، به عمره برویم. فرمود:

شدیدترین پیمانی که خدا از پیامبرانش گرفته بر گردن شما باشد، شما را به خدا می خواهید به عمره بروید و قصد پیمان شکنی و جدایی از امت خود را ندارید؟

گفتند: بله. فرمود: بروید، به شما اجازه دادم. امام باقر علیه السلام فرمود: کمی رفتند؛ سپس علی علیه السلام فرمود: آن دو را برگردانید و مثل همین پیمان را از آن ها گرفت؛ و فرمود: بروید، من به شما اجازه

دادم. آن دو رفتند تا به در رسیدند. فرمود: آن ها را برای بار سوم برگردانید؛ سپس فرمود: شدیدترین پیمانی که خدا از پیامبرانش گرفته بر گردن شما باشد و خدا بر این پیمان مراقب و ضامن باشد، شما را به خدا، قصد عمره دارید و نمی خواهید بیعتتان را بشکنید و از امّت خود جدا شوید، گفتند: بار الها شاهد باش، بله. فرمود علیه السلام: خدایا شاهد باش. بروید و رهسپار شوید. به خدا قسم، شما را جز در گروهی که با من می جنگد، نمی بینم.

ص: 68

امیرمؤمنان! به من بگو، در ریش من چند بند مو هست؟ فرمود علیه السلام: بدان که دوستم، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، به من خبر داد: تو در این باره، از من سؤال می کنی.

به خدا قسم، در سر تو بند مویی نیست؛ مگر این که زیر آن فرشته ای است که تو را لعنت می کند و مویی در بدن تو نیست؛ مگر در آن شیطانی است که تو را تحریک می کند. در خانه تو کودک فرومایه ای است که حسین علیه السلام فرزند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را می کشد.

ابو جعفر امام باقر علیه السلام فرمود: و عمر سعد- لعنة اللَّه علیه- در آن روز با دست و شکم راه می رفت.

ص: 69

علی علیه السلام فرمود: از مرگ گریزی نیست؛ سپس خارج شد.

در حدیث دیگری آمده است که: علی علیه السلام پیوسته به جای خوابش باز می گشت و نمی خوابید؛ مکرّر به آسمان نگاه کرده، می فرمود: به خدا سوگند نه دروغ می گویم و نه به من دروغ گفته اند. امشب، همان شبی است که به من وعده داده اند. وقتی سپیده دمید، کمر بند خود را محکم کرد و در این حال می فرمود:

کمر بند خود را برای مرگ، محکم کن

که مرگ تو را ملاقات خواهد کرد

از مرگ، بی تابی نکن

اگرچه در محل تو درآید(1)

علی علیه السلام خارج شد. وقتی ابن ملجم- لعنة اللّه علیه- به او ضربت زد، فرمود: به خدای کعبه، رستگار شدم ... و از ماجرای حضرت- صلوات اللَّه علیه- آن بود که اتفاق افتاد.

از امام صادق جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده است که فرمود: وقتی امیرمؤمنان علیه السلام غسل داده شد، از گوشه اتاق خطاب شد: اگر جلو تابوت را بگیرید، احتیاجی به گرفتن پشت آن نیست و اگر پشت آن را بگیرید، از گرفتن جلو آن بی نیازید. امام صادق علیه السلام اشاره فرمود که این را فرشته ها گفتند.

ص: 70

ص: 71

ص: 72

ص: 73

اینک، پس از بیان ادلّه و نشانه های حقّانیت، به خواست خداوند حکایت های ویژه حضرت علیه السلام و بخش هایی از سخنان و ارشادها، و سخنان حکمت آمیز و پاره ای از قضاوت های شگفت آور و جواب های آن حضرت از مسائل مشکل را بنابر قراری که گذاردم، به صورت مختصر و کوتاه می آورم؛ بدون این که از خطبه های طولانی و نامه های حضرت به کارگزاران نواحی چیزی بیان کنم و از روش حضرت در زمام داری، و بیان وقایع و جنگ ها در دوران او، و برتری هایی که همه در نقل آن ها مشترکند، سخنی به میان آورم. این ها، آشکارتر از آن است که به آن اشاره شود؛ چرا که همه بدیهی و در جای خود مشهور است.

ص: 74

امام صادق علیه السلام فرمود: سبت، سی سال است و میان تولّد پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام سی سال فاصله بود.

ص: 75

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به خدا سوگند، مادر من؛ آن گاه برخاست و با شتاب آمد و داخل جایی شد که فاطمه علیها السلام بود، به او نگاهی انداخت و گریست.

سپس به زن ها دستور داد او را غسل دهند و فرمود صلی الله علیه و آله: وقتی از غسل دست کشیدید، کاری نکنید تا به من خبر دهید. وقتی دست کشیدند، به حضرت اطلاع دادند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یکی از دو پیراهن خود- همان که به بدنش چسبیده بود- را به آن ها داد و فرمان داد که او را در آن کفن کنند و به مسلمان ها فرموده بود: وقتی دیدید کاری انجام می دهم که پیش از آن انجام نداده ام، بپرسید چرا انجام دادی؟

چون از غسل و کفن کردن او فارغ شدند، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله داخل شده، جنازه را بر شانه (1) خود حمل نمود و پیوسته زیر جنازه او بود(2) تا او را وارد قبر کرد؛ سپس او را بر زمین گذارد و خود داخل قبر شد. در آن خوابید؛ پس از آن برخاست. او را بر دو دستش گرفت و در قبر گذارد؛ سپس مدّتی طولانی- در حالی که با او راز می گفت- بر رویش خم شد و می فرمود: فرزندت، فرزندت؛ پس از آن بیرون آمد و خاک بر او ریخت؛ سپس خم شد و حاضران شنیدند که حضرت می فرمود: «لا اله الا اللّه، خدایا من او را به تو سپردم»؛ پس از آن برگشت.

مسلمان ها گفتند: ای پیامبر خدا! دیدیم، کارهایی را شما انجام دادید که پیش از امروز انجام نداده بودید.

فرمود: من امروز ابو طالب را از دست دادم. اگر چیزی نزد فاطمه بنت اسد علیها السلام می بود، مرا در آن، بر خود و فرزندانش مقدّم می داشت. من قیامت و این که مردم برهنه محشور می شوند را ذکر کردم، فاطمه بنت اسد گفت: وای از

ص: 76

شرمساری! پس ضمانت کردم که خدا او را پوشیده از قبر بیرون آورد. و چون از فشار قبر گفتم، گفت: وای از ناتوانی! برای او ضمانت کردم که خدا او را از فشار قبر نجات دهد و او را با لباس خود کفن کردم و در قبر او خوابیدم و بر روی او خم شدم و جواب آن چه را از او سؤال می شد، به او تلقین کردم. از او درباره پروردگارش سؤال شد، گفت. از پیامبرش سؤال شد، جواب داد. و چون از مولا و امامش سؤال شد، بر او لرزه افتاد و من به او گفتم: فرزندت، فرزندت.

ص: 77

گفتند: جدای از مردم با او، راز می گوید

امّا خداوند او را که محرم راز بود، به پیامبر نزدیک کرد

بر دهان احمد صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام

کلامی رسا، و پیامی سرّی را الهام می کند(1)

ص: 78

ص: 79

مغیره ها و فرزندانشان

غیر زنده ها و مرده هایند(1)

منظور او، عبد مناف و برادران اوست و همه آن ها را مغیره نامید؛ چون مغیره در میان آن ها بود. این گونه کاربرد در گفتار عرب، زیاد است.

نام قصیّ، زید بوده است. شاعر می گوید:

پدر شما قصی، جمع کننده نامیده می شد

به وسیله او بود که خدا قبیله هایِ فهر را جمع نمود

و شما فرزندان زید، و زید پدر شماست

که به واسطه او، افتخار بر افتخار بطحاء(2) افزوده شد(3)

ص: 80

روایت شده است که یکی از والدین، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

ص: 81

سخن قاطع می گفت و به عدالت قضاوت می کرد. دانش از زوایای وجودش سرازیر و حکمت از زوایای وجودش به زبان می آمد. از دنیا و شکوه آن وحشت داشت و با شب و خلوت آن انس می گرفت. در میان ما، مانند یکی از ما بود. وقتی او را صدا می زدیم، جوابمان می داد و چون از او چیزی می خواستیم، به ما می داد. به خدا سوگند، با این که با ما خودمانی بود، به سبب مهابتش، با او سخن نمی گفتیم و برای احترامش، به او نزدیک نمی شدیم.

اگر تبسّم می کرد، از سرِ خوشی و خودپسندی نبود و اگر سخن می گفت، کلامش از روی حکمت و گفتار نهایی بود. دین داران را بزرگ می داشت، و به تهی دستان محبت می کرد. ثروتمند را در باطلش به طمع نمی انداخت و ضعیف را از حقّش ناامید نمی کرد. من گواهی می دهم، او را در یکی از جایگاههایش- در حالی که شب، پرده های ظلمت خود را فرو افکنده بود- در محرابش ایستاده دیدم که ریش خود را در مشت گرفته، مانند مار گزیده به خود می پیچید، و مانند فردی محزون، گریه می کرد و می گفت:

ولایت نامه ؛ ص81

دنیا! ای دنیا! از من دور شو. آیا مرا طلب می کنی یا عاشق من شده ای؟ مجال تو نزدیک نشده، دور است. غیر مرا فریب بده. به تو احتیاجی ندارم. تو را سه طلاقه کردم که رجوعی در آن نیست؛ چرا که زندگانی تو کوتاه، ارزش تو کم، و آرزویت کوچک است. آه از توشه کم و درازی گذرگاه، و دوری سفر و بزرگی جای ورود.(1)

ص: 82

ضرار گفت: اشک های معاویه بی اختیار قطره قطره می ریخت؛ و می گفت:

ضرار! علی علیه السلام این گونه بود؟ پس اندوه تو بر از دست دادن او چگونه است؟

ضرار گفت: اندوه من بر او (به خدا قسم) مانند اندوه کسی است که یکی از اعضای خانواده اش را در دامانش سر بریده باشند که اشک او قطع نمی شود و حرارتش فرو نمی نشیند.

ص: 83

خدا، و جهاد در راه او از تو دلیل خواهم خواست. ای علی! چه خواهی کرد؟

علی علیه السلام فرمود: گفتم: پدر و مادرم فدایت. من به کرامت خدای متعالی ومقامت نزد او، ونعمتش بر شما امید دارم که پروردگار عزیز و بلند مرتبه ام مرا یاری کند و ثابت دارد که مبادا شما را در برابر خداوند در حالی دیدار کنم که کوتاهی یا سستی یا زیاده روی کرده باشم و مبادا به سبب کوتاهی من روی شما زرد گردد. آبروی من و پدران و مادرانم نگاه دار آن است؛ پدر و مادرم فدایت باد بلکه مرا در حالی که برای وصیّت شما آماده شده باشم، خواهید یافت. من تا زنده ام بر روش شما هستم تا بر شما وارد شوم. پس از آن،

یکایک فرزندانم، نه کوتاهی و نه زیاده روی کنند؛ پیامبر صلی الله علیه و آله بی هوش شد. من بر سینه و صورت او افتادم و گفتم: پدر و مادرم به فدایت. وای از تنهایی و تنهایی دختر و دو پسرت! ای دلبر من! وای از غم طولانی پس از تو! خبرهای آسمان از خانه ام قطع شد وجبرئیل را پس از شما از دست دادم. دیگر او را احساس نمی کنم؛ سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به هوش آمد.

ضریر بجلی گوید؛ ابی الحسن امام کاظم علیه السلام، فرمود: از پدرم پرسیدم؛ پس از به هوش آمدن پیامبر صلی الله علیه و آله چه اتّفاق افتاد؟ فرمود: زن ها گریه کنان بر او وارد شدند.

صداها بلند شد و مردم (از مهاجر و انصار) در آستانِ در ضجّه می زدند. علی علیه السلام فرمود: در این حال، ناگاه صدا بلند شد: علی کجاست؟ بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد و رویش خم شدم. به من فرمود: برادرم! خداوند به تو بفهماند و راه راست را به تو بنمایاند و توفیقت دهد وتو را راهنمایی و کمک کند. گناهت را بیامرزد و آوازه ات را بلند گرداند. پس از آن فرمود:

برادرم! به زودی این عدّه را متاع دنیایی که در پی آنند، از اندیشه درباره من

ص: 84

غافل می کند. و بر آن توانایند. مبادا آن چه آن ها را سرگرم می کند، تو را از من بازدارد. همانا مَثَل تو در این امّت، مَثَل کعبه است که خداوند متعالی آن را علامتی قرار داد و جز این نیست که از هر درّه عمیق و زمین دوری به سوی آن می آیند. آن علامت فقط تو هستی؛ علامت هدایت و نور دین و آن نور خداست. برادرم! سوگند به کسی که مرا به حق برانگیخت، همانا آنان را هشدار دادم و به فرد فرد آن ها، حق تو را که خداوند بر آن ها واجب کرده و فرمان برداری تو را که مُلزمشان نموده، گوشزدکردم، همه به تو پاسخ مثبت دادند وکار را به تو واگذارکردند؛ امّا من می دانم که خلاف گفته شان عمل خواهند کرد. هنگامی که جانم گرفته شد وهمه آن چه را که به تو وصیّت کردم، به پایان رساندی ودرون قبر پنهانم نمودی، پیوسته در خانه ات باش و قرآن را بر اساس هماهنگی آن و واجبات و احکام را بر اساس نزولشان، گردآوری کن؛ این کار را- مطابق تصمیم های قاطع آن ودستورات من- انجام بده وبر آن چه از اینان به تو می رسد، صبر پیشه کن تا آن هنگام که بر من وارد شوی (1).

ص: 85

بخوانند فراوان است. حضرت علیه السلام مدتی طولانی از پاسخ به من ساکت شد و پس از آن فرمود: این طور که مردم می گویند، نیست؛ امّا تو ای عیسی! درباره کارها زیاد پرس و جو می کنی و تا آشکار نشود، راضی نمی شوی.

گفتم: پدرو مادرم فدایت، درباره مسائلی که در دینم از آن ها سود می برم و با آن ها هدایت می شوم، از چه کسی سؤال کنم؟ که می ترسم غیر شما مرا گمراه کند و آیا کسی مانند شما می یابم که از مشکلات، پرده بر دارد؟

امام علیه السلام فرمود: وقتی بیماری پیامبر صلی الله علیه و آله شدید شد، علی علیه السلام را صدا زد. سرش را در دامان او گذاشت و بی هوش شد. وقت نماز فرا رسید و اذان نماز گفته شد.

عایشه بیرون آمد و به عمر گفت: ای عمر! برو و با مردم نمازگزار. او به عایشه گفت: پدرت برای نماز، از من شایسته تر است. عایشه گفت: درست می گویی؛ امّا او مردی نرم خو است و من نگرانم که این عدّه بر او هجوم آورده، مانع او شوند؛ پس تو نماز بخوان. عمر گفت: نه، او نماز بخواند و اگر مهاجمی هجوم آورد یا کسی حرکت کرد، من جلوگیری می کنم.

افزون بر آن، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بی هوش است و گمان نمی کنم از آن حال بهبود یابد، و آن مرد (منظورش علی علیه السلام) سرش به او گرم است ونمی تواند از او جدا شود. پس قبل از آن که به هوش آید، به نماز سبقت گیرید؛ زیرا اگر به هوش آید، بیم آن دارم دستور دهد که علی نماز بخواند و من راز گویی پیامبر صلی الله علیه و آله را با علی علیه السلام از دیشب تاکنون شنیده ام و در پایان سخنش به علی علیه السلام می گفت: نماز، نماز.

امام علیه السلام فرمود: ابوبکر خارج شد تا با مردم نماز گزارد، و آن ها تصور کردند این کار به دستور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است. هنوز تکبیر نگفته بود که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به هوش آمده، فرمود: عمویم- یعنی عباس- را صدا بزنید. او را صدا زدند. عباس و

ص: 86

علی علیه السلام، پیامبر صلی الله علیه و آله را حمل کرده، بیرون بردند. پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته با مردم نماز گزارد؛ سپس حضرت صلی الله علیه و آله و سلم را برداشته، بر منبر قرار دادند. برای این سخنرانی همه اهل مدینه (از مهاجر و انصار) جمع شدند؛ حتی دختران هم از پس پرده هایشان بیرون آمدند.

آن ها بعضی گریان بودند و بعضی فریاد می زدند و بعضی «انّا للّه و انّا الیه راجعون» می گفتند و بعضی زبانشان بند آمده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله لختی سخن می گفت و لختی ساکت می ماند و در خطبه ای که حضرت ایراد کرد فرمود:(1)

ای گروه مهاجر و انصار و هر کس از جن و انس که در این روز و این لحظه حاضر است!

حاضران شما باید به غایبانتان برسانند. آگاه باشید، من کتاب خدا را که در آن نور و هدایت و بیان واجبات خداوند- تبارک و تعالی- است، در میان شما به ارث گذاردم که آن حجّت خدا، و حجّت من و حجّتِ سر پرست از سوی من بر شما است. نیز در میان شما آن علامت بزرگ تر، علامت دین و نور و روشنایی هدایت، علی بن ابی طالب علیه السلام را باقی گذاردم و آگاه باشید که او ریسمان خدا است: پس همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و متفرّق نشوید و نعمت خدا

ص: 87

را بر خود یاد آورید، آن هنگام که دشمن بودید؛ پس خداوند دل های شما را به هم مأنوس کرد و به واسطه نعمت او برادر شدید و بر لبه پرتگاهی از آتش بودید که شما را از آن نجات داد. خداوند، این گونه نشانه هایش را برای شما بیان می کند تا شاید هدایت شوید.(1)

ای مردم! این علی علیه السلام است. هر کس او را امروز، و پس از این، دوست بدارد و ولایتش را بپذیرد، به عهدی که با خدا بسته، وفا کرده است و هر کس امروز و پس از این، با او دشمنی کند و از او نفرت داشته باشد، روز قیامت در حالی که کر و کور است و دلیلی در پیشگاه خدا ندارد، خواهد آمد. ای مردم! مبادا فردا، دنیا را آن گونه که خود از آن کام گرفته اید به من هدیه کنید؛ حال آن که اهل بیت من ژولیده و خاک آلوده، شکست خورده و ستم شده و در حالی که خون هایشان جاری است، بیایند. از پی رفتن گمراهی و مشورت برای حاکم کردن نادانی بپرهیزید. آگاه باشید، برای این کار (/ پیشوایی امّت) یارانی هست که خدای- عزّوجل- آن ها را برای من نام برده و به من معرفی کرده است و من آن چه برایش به سویتان فرستاده

شدم، به شما رساندم: امّا شما را گروهی که نادانی می ورزید، می بینم.(2) پس از من، کافر و مرتد به گذشته باز نگردید که قرآن را بدون شناخت تفسیر کنید و سنت را به میل خود نوآورید، که هر قانون و سخن و کلامی مخالف با قرآن، نادرست و باطل است.

قرآن، پیشوایی هدایتگراست وبرای آن، رهبری است که به وسیله آن راهنمایی می کند و با حکمت و پندی نیکو به سوی آن دعوت می نماید و او، علی ابن ابی طالب علیه السلام است. او پس از من سرپرست و وارث دانش و حکمت و وارث پنهان

ص: 88

وآشکار من و وارث هرآن چیزی است که پیامبران قبل از من به ارث گذاشته اند و من ارث برده ام و به ارث می گذارم؛ پس خود شما، خود را تکذیب نکنید.

ای مردم! در مورد خاندانم، خدا را، خدا را به یاد شما می آورم که آنان، پایه های دین و چراغ های تاریکی ها و گنج های دانشند. علی علیه السلام برادر من و وزیر و مورد اعتماد من و پس از من بر پا دارنده امر خدا و وفا کننده به عهدهایم، و زنده کننده روش من است. او نخستین ایمان آوردنده به من از میان مردم، و آخرین فرد است که هنگام رحلت دیدارش می کنم. و نخستین دیدار کننده من در روز قیامت است، پس حاضران شما باید به غائبانتان برسانند. ای مردم! هر کس از من شکوه ای دارد، پس این منم (آماده) و به هر کس وعده یا بدهی دارم، به علی بن ابی طالب علیه السلام مراجعه کند که او همه را برایش ضامن است تا برای هیچ کس در ذمه من دین و تعهدی نماند(1).

ص: 89

همچون زلال زیتون بود و بر سر هر گروه، گروه از سپاه خود می ایستاد تا به من که در گوشه جمعیّت بودم، رسید. می فرمود:

جمعیّت مسلمانان! ترس از خدا را شعار خود قرار دهید و جامه آرامش به تن نمایید و دندان ها را به هم فشارید که این کار، شمشیرها را از سرها دورتر نگه می دارد و زره ها را کامل کنید، و شمشیرها را پیش از بیرون کشیدن، در غلاف ها حرکت دهید. با گوشه چشم به نشانه غضب نگاه کنید و به چپ و راست نیزه بزنید و با تیزی شمشیر کارزار کنید و شمشیرها را، با جلو بردن گام ها به دشمنانتان متّصل کنید و بدانید که شما در دید خدا و همراه پسر عموی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هستید؛ پس، یورش را از سر گیرید و از فرار شرم کنید که آن ننگی بر آیندگان و موجب آتش روز جزا است. از جان هایتان به نیکویی دست کشید و به سوی مرگ، آسان رهسپار شوید. و بر شما باد حمله به لشکر بزرگ و خیمه محکم شده با طناب (لشکر معاویه). وسط آن را بزنید که شیطان در گوشه آن پنهان شده و برای یورش، دستی جلو گذارده و پایی برای عقب نشینی، عقب برده است؛ پس دشمن را هدف گیرید تا وقتی که ستون حق و حقیقت بر شما آشکار شود: و حال آن که شما بالاترید، و خدا با شما است و از اعمال شما، کم نمی کند(1).(2)

ص: 90

و بالبداهه این اشعار را سرود:

آن هنگام که مشکلات در برابرم می آید

پیچیدگی های آن را با فکر کشف می کنم

و اگر در گمان های مشکل، نقطه کوری

که اندیشه آن را روشن نمی کند، جرقّه زند

و با امور پنهانی، پوشیده شده باشد

شمشیر عبرت ها را بر آن ها می گذارم

همراه من، دل هوشیاری، مانند تیزی شمشیر بُرنده هست

که با آن، پرده فکرهای بکر را می درم

و نیز همراه من زبانی مانند شقشقه شتر نجیب

یا مانند شمشیر یمنیِ خوش جنس است

و امّا من، خانه قلب و زبانم

که امور مبهم را با وقایع گذشته می سنجم

و من شخص بدون رأیی (در میان مردان) نیستم

که از این و آن بپرسم: چه خبر؟(1)

ص: 91

سپس از دید من پنهان شد. پس از آن دیدم که رو کرده، می آمد و از شمشیرش قطره قطره خون می چکید، و این آیه را تلاوت می کرد: با سران کفر بجنگید که آن ها پیمانی ندارند تا شاید از عملشان دست کشند.(1)

ص: 92

به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ای علی (1)! مَثل شما در میان مردم، مَثلَ کشتی نوح است. هر کس بر آن سوار شود، نجات یابد و هر کس از آن عقب بماند، غرق خواهد شد. ای علی! هر کس شما را دوست دارد، نجات می یابد و هر کس با شما دشمنی ورزد و محبّت شما را ترک کند، در آتش جهنّم سرنگون شود.

ومَثلَ شما ای علی! مَثل خانه محترم خداست. هر کس در آن داخل شود، ایمنی دارد؛ پس کسی که شما را دوست بدارد و ولایتتان را بپذیرد، از عذاب جهنّم در امان است و هر کس با شما دشمنی کند، در آتش جهنّم افکنده شود.

ای علی!: وبرای انجام فرمان خدا، حج خانه خدا بر مردم- آن کس که توانایی دارد- واجب شده است.(2) هر کس عذری دارد، عذرش، دلیلی برای اوست و هر کس فقیر است، عذر او دلیل برای اوست و هر کس بیمار

است عذرش دلیل برای اوست؛ امّا خداوند، نه دارا و نه فقیر و نه بیمار و نه سالم و نه کور و نه بینایی را که در متابعت و دوستی شما کوتاهی کند، معذور نمی دارد.

ص: 93

وعده هایم وفا می کند و جانشینی پس از مرا در میان امت و اهل بیتم به عهده می گیرد؟ مردم از جواب او خودداری کردند و من نماینده شدم و انجام آن کارها را ضمانت کردم؛ پس شتر خود (عضباء)، اسبش (مرتجز)، استر و الاغ خود، شمشیرش (ذی الفقار)، و زره خویش (ذات الفضول) و همه آن چه را که در جنگ به آن ها احتیاج است را خواست. در این میان پارچه ای که به وسیله آن شکم خود را در جنگ می بست، گم شد. فرمان داد دنبال آن بگردند، و آن را به من داد؛ سپس فرمود: ای علی! این ها را در زمان زندگی ام بگیر. مبادا پس از من، در آن، کسی با تو کشمکش کند. پس از آن فرمود آن ها را به خانه ام ببرم، من نیز آن ها را منتقل کردم.

ص: 94

ای ابا محمد! از آتش جهنم بترس، ابا محمد از آتش جهنم؛ از آتش جهنم؛ از آتش جهنم بترس تا آن را خارج ساخت.(1)

هم چنین گفته شده است که یکی از کارگزاران (در میان مالیات جمع آوری شده) دانه های مروارید برای او آورد. حضرت علیه السلام آن ها را به بلال (2) که خزانه دار بیت المال او بود، سپرد تا اشیای دیگری به آن ها افزوده شود و آن ها را توزیع کند.

روزی داخل منزل شد و به گوش یکی از دختران کوچکش، دانه ای از این دانه های مروارید را دید. با دیدن آن، او را به دزدی متّهم کرد ودستش را گرفت و فرمود: به خدا قسم، اگر حدّی بر تو واجب شود، آن را به اجرا درمی آورم.

دخترش عرض کرد: ای امیرمؤمنان! بلال آن را تا وقت توزیعش با بقیه اموال، به من عاریه داد تا بدین وسیله مرا شاد کند. علی علیه السلام با عصبانیت، او را محکم به طرف بلال کشید و از بلال درباره درستی سخنش سؤال کرد. بلال گفت: ای امیرمؤمنان!

ص: 95

ماجرا همان طور است که او می گوید. حضرت علیه السلام فرمود: به خدا قسم، دیگر هیچ گاه از سوی من به کاری گمارده نخواهی شد و دست آن دختر را رها کرد.

و درست آن است که این داستان درباره ابن ابی رافع است؛ چون او کسی است که بر بیت المال حضرت علیه السلام گمارده شده بود.

ص: 96

دانش از او جلو نیفتاده است و کسی از آیندگان به پای او نخواهد رسید. هیچ زرد و سفید، دینار و درهم، و غلام و کنیزی به جای نگذاشت؛ مگر هفتصد درهم که از بخشش او زیاد آمده بود، می خواست با آن برای خانواده اش خدمت کاری خریداری کند. و او این گونه بود که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، پرچم را به او می داد و باز نمی گشت تا خداوند بر دستان او گشایش می نمود.

ص: 97

ص: 98

ص: 99

در این بخش گزیده ای از قضاوت ها و جواب مسائلی که درباره آن ها از علی علیه السلام سؤال شده است ذکر شده است

از امام ابی عبداللّه جعفر بن محمد الصادق علیها السلام نقل شده است که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله گاوی، الاغی را کُشت. شکایت به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بردند و آن هنگام، حضرت با شماری از اصحاب خود از جمله ابوبکر و عمر بود. فرمود: ای ابوبکر! میان این ها قضاوت کن. گفت: ای رسول خدا! حیوانی حیوان دیگری را کشته است، و چیزی بر آن نیست. حضرت فرمود صلی الله علیه و آله: ای عمر! تو میان آن ها قضاوت کن. او هم مانند سخن ابوبکر را تکرار کرد.

آن گاه فرمود: ای علی علیه السلام! میان آن ها قضاوت کن. عرض کرد: بله یا رسول اللّه. اگر گاو، بر الاغ در جای استراحت او وارد شده، صاحبان گاو ضامنند؛ و اگر الاغ، بر گاو در استراحت گاه او وارد شده، ضمانی بر آن ها نیست. امام فرمود: در این حال پیامبر صلی الله علیه و آله، دستش را به سوی آسمان بالا برد و گفت: ستایش خدایی را سزد که از من کسی را قرار داد که مانند داوری پیامبران قضاوت می کند.

ص: 100

ص: 101

پس آیا کسی که به سوی حق راهنمایی می کند، برای پیروی سزاوارتر است یا کسی که هدایت نمی کند؛ مگر آن که خود هدایت شود. شما را چه شده است؟ چگونه داوری می کنید؟(1)

ص: 102

ص: 103

عمر گفت: شاهدانی داری؟ گفت: بله. این ها هستند. عده ای که برای قسم آمده بودند، پیش آمده و شهادت دادند، هدف این نوجوان مدّعی این است که، او را در میان قبیله اش رسوا کند. او دختری از قریش است و تا کنون ازدواج نکرده و باکره است. عمر گفت: دست این نوجوان را بگیرید و به زندان ببرید تا از شاهدها پرس و جو کنیم. اگر گواهی آن ها راست شد، بر او حدّ بهتان جاری کنم.

دست آن نوجوان را گرفتند تا به زندان ببرند. امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام در طول راه با آن ها روبرو شد، نوجوان صدا زد: ای پسر عم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله! نوجوانی هستم که به من ستم شده است و همان سخنی را که به عمر گفته بود، برای علی علیه السلام نیز تکرار کرد، آن گاه گفت: و این عمر دستور داده است، مرا به زندان ببرند. علی علیه السلام فرمود: او را برگردانید. چون او را برگرداندند، عمر گفت: من دستور دادم او را به زندان ببرید، او را پیش من برگرداندید؟

گفتند: ای امیرالمؤمنین! علی بن ابی طالب علیه السلام به ما دستورداد که او را پیش تو برگردانیم و از تو شنیدیم که می گفتی: هیچ یک از دستورهای علی علیه السلام را سرپیچی نکنید. در این حال امیرمؤمنان علی علیه السلام آمد و فرمود: مادر این نوجوان را پیش من بیاورید. او را آوردند. حضرت علیه السلام فرمود: جوانک! چه می گویی؟ جوان همان سخن را تکرار کرد. علی علیه السلام به عمر فرمود: به من اجازه می دهی، میان این دو قضاوت کنم؟ عمر گفت: سبحان اللّه چگونه بگویم نه؛ در حالی که شنیدم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: داناترین شما علی بن ابی طالب علیه السلام است.

علی علیه السلام به زن فرمود: شاهدانی داری؟ گفت: بله. افرادی که برای قسم آمده بودند، پیش آمده، به همان گونه اوّل گواهی دادند. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: به خدا قسم، امروز میان شما قضاوتی کنم که مورد رضایت پروردگار از بالای عرش او

ص: 104

باشد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را به من آموخت؛ سپس به زن فرمود علیه السلام: سرپرستی داری؟ گفت: بله! این ها هستند برادرانم. حضرت علیه السلام به برادران او فرمود: آیا فرمان من، در مورد او و شما گذرا است وشما اطاعت خواهید کرد؟ گفتند: بله، ای پسر عموی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله! فرمان شما، در مورد ما و خواهر ما قطعی است.

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: خدا و امیرالمؤمنین- منظورشان عمر بود- و مسلمانان حاضر را شاهد می گیرم که من این زن را به ازدواج این نوجوان در آوردم، بر چهارصد درهم و آن مهریه هم از مال من باشد.

قنبر! درهم ها را پیش من بیاور. قنبر آن ها را نزد حضرت علیه السلام آورد. حضرت آن ها را در دست نوجوان ریخت؛ سپس فرمود: آن ها را بگیر و در دامن زنت بریز و پیش ما نیا؛ مگر این که نشانه دامادی در تو باشد- منظورش غسل بود-. نوجوان برخاست و درهم ها را در دامن آن زن ریخت؛ سپس دست به گردن او کرده و گفت: برخیز.

آن زن فریاد زد: آتش جهنم! آتش جهنم! پسر عموی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله! می خواهی مرا به ازدواج پسرم (این نوجوان) درآوری؟ به خدا قسم او فرزند من است. برادرانم مرا به ازدواج فردِ بی شخصیّتی درآوردند و من از او این نوجوان را به دنیا آوردم. وقتی رشد کرد و جوان شد، به من دستور دادند که فرزندی او را انکار و او را از خود دور کنم. به خدا سوگند، این فرزندِ من است؛ و قلبم از اندوه فراق او می سوزد.

امام صادق علیه السلام فرمود: سپس دست آن نوجوان را گرفت و رفت و عمر با صدای بلند ندا داد:

وا عمراه لو لا عَلِیٌّ لهلک عمر؛ وای بر عمر، اگر علی نبود، عمر هلاک می شد.

ص: 105

ص: 106

ص: 107

کننده سنگ، دو شاهد عادل آورد که گفته است مواظب باش، مواظب باش؛ از این رو علی علیه السلام قصاص را از او دفع کرد؛ سپس فرمود:

کسی که بترساند و برحذر دارد معذور است (1).

از بین بردن میوه

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: وقتی امیرمؤمنان علیه السلام از غسل دادن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فراغت یافت، خبرهای سقیفه برایش آمد؛ علی علیه السلام فرمود: انصار چه گفتند؟ عرض کردند؛ آن ها گفتند: از ما امیری، و از شما نیز امیری باشد.

علی علیه السلام فرمود: چرا بر آن ها دلیل نیاوردید، که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سفارش فرمود به نیکوکار آن ها نیکی، و از گنه کار آن ها عفو شود؟ گفتند: در این سخن، چه دلیلی بر ضد آن هاست؟ علی علیه السلام فرمود: اگر حکم رانی در میان آن ها بود، دیگر نیازی به سفارش درباره آن ها نبود؛ سپس فرمود علیه السلام: قریش چه گفتند؟ عرض کردند: آن ها دلیل آوردند که قریش درخت و اصل پیامبر صلی الله علیه و آله (وبدین سبب برای پیشوایی سزاوارتر) است. علی علیه السلام فرمود:

به خود درخت استدلال کردند و میوه آن را از میان بردند(2).

ص: 108

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: البته خداوند، با همه آفریده ها (چه خوب و چه بدشان) سخن گفته است و آن ها نیز به او جواب داده اند. اصبغ گفت: این جواب بر ابن کواء سنگین آمد و آن را نفهمید؛ گفت: این سخن گفتن چگونه بود؟ فرمود: آیا کتاب خداوند متعالی را نخوانده ای، آن جا که به پیامبرش علیه السلام می فرماید: به یاد آور وقتی که پروردگارت از فرزندان آدم، از پشت آنان ذریّه شان را گرفت و آنان را بر خودشان شاهد گرفت. (فرمود) آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بله.(1) او قطعاً سخن خود را به گوش آنان رساند وآنان نیز به او جواب گفتند. همان طور که ای ابن کوا! در سخن خداوند، می شنوی که «گفتند

بله» و خداوند به آن ها فرمود: همانا من خدا هستم که جز من خدایی نیست (2) و من بخشنده و مهربانم، آنان به فرمان برداری از او و پروردگاریش اقرار کردند و فرستادگان و پیامبران و جانشینان پیامبران را مشخص کرد و بندگان را به اطاعت آن ها فرمان داد و در آن پیمان، به این فرمانبرداری اقرار کردند و آنان را بر خودشان شاهد گرفت و فرشتگان را نیز بر آن ها گواه گرفت که مبادا روز قیامت بگویید: همانا از این مطلب غافل بودیم.(3)

سید رضی، مؤلف کتاب می گوید: این آیه تفسیری دارد که اکنون جای پرده برداری از حقیقت و بیان واقعیت آن نیست.

ص: 109

ص: 110

نزد او باشد تا از او چیزهایی بپرسد که می پنداشت بر روی زمین کسی که آن ها را بداند نمی شناسد. راوی گفت: علی علیه السلام نشست؛ سپس فرمود: مسأله هایت را عرضه کن. او گفت: ای اباالحسن! از نخستین درختی که بر روی زمین تکان خورد، مرا آگاه کن. حضرت فرمود: از نظر ما یا از نظر شما. او گفت: هم از نظر ما و هم از نظر خودتان. علی علیه السلام فرمود: ای کعب! تو و یارانت می پندارید، آن همان درختی است که کشتی حضرت نوح علیه السلام از آن جدا شد. کعب گفت: همین طور می گوییم. علی علیه السلام فرمود: ای کعب! دروغ گفتید؛ بلکه آن درخت خرمایی بود که خداوند متعالی همراه آدم علیه السلام از بهشت پایین فرستاد و آدم علیه السلام در زیر سایه آن قرار گرفت و از میوه اش خورد.

امام فرمود: ای کعب! سؤالت را عرضه کن. گفت: ای اباالحسن! از نخستین چشمه ای که بر روی زمین جاری شد به من، خبر ده. علی علیه السلام فرمود: به نظر ما یا نظر شما؟ کعب گفت: از هر دو نظر مرا آگاه کن. فرمود علیه السلام: تو و یارانت می پندارید، آن همان چشمه ای است که صخره بیت المقدس بر روی آن قرار دارد. کعب گفت: همین گونه می گوییم. فرمود: ای کعب! دروغ گفتید؛ بلکه آن چشمه زندگانی است و همان است که خضر علیه السلام از آن خورد و در دنیا باقی ماند.

فرمود: ای کعب! سؤالت را عرضه کن. گفت: ای اباالحسن! مرا ازچیزی از بهشت که روی زمین است آگاه کن. فرمود: به گفته ما یا گفته شما؟ گفت: از هر دو نظر.

علی علیه السلام فرمود: تو و دار و دسته ات می پندارید آن سنگی است که خداوند، آن را از بهشت، (سفید) فرو فرستاد و از گناه بندگان سیاه شد. گفت: همین گونه می گوییم.

فرمود: کعب! دروغ گفتید؛ بلکه خداوند خانه کعبه را از مروارید سفید، درون خالی، از آسمان به زمین پایین فرستاد. هنگام طوفان، خداوند، خانه را بالا برد و پایه های آن باقی ماند.

ص: 111

ای کعب! سؤالت را عرضه کن. گفت: ای اباالحسن! مرا از شخصی که پدر ندارد و کسی که فامیلی ندارد واز کسی که قبله ای ندارد، آگاه کن.

فرمود: امّا کسی که پدر ندارد، عیسی علیه السلام است و امّا کسی که فامیلی ندارد، آدم علیه السلام است و کسی که قبله ندارد، بیت الحرام است که خود قبله است و قبله ای ندارد.

ای کعب! سؤالت را عرضه کن. گفت: ای اباالحسن! درباره سه چیز که در رحم حرکت نکرده و از بدنی خارج نشده، آگاهم کن. علی علیه السلام فرمود: آن سه، عصای موسی و شتر ثمود و قوچ ابراهیم علیهم السلام هستند.

پس از آن، فرمود علیه السلام: ای کعب! سؤال (بعدی) را عرضه کن. گفت: ای اباالحسن! یک خصلت دیگر باقی مانده که اگر مرا از آن آگاه سازی، تو همان هستی که من آرزوی دیدارش را داشتم. فرمود علیه السلام: آن را عرضه کن، کعب! گفت:

قبری که صاحبش را با خود برد؟ فرمود: آن یونس بن متی بود؛ هنگامی که خداوند او را در شکم ماهی زندانی کرد.

ص: 112

را به خدا و دین پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دعوت کرد و به بیان برتری اسلام و نعمت ها و بزرگواری هایی که مسلمان ها به آن دست پیدا می کنند، پرداخت.

اسقف گفت: ای عمر! شما در کتابتان می خوانید: خداوند بهشتی دارد که پهنای آن، مانند پهنای آسمان و زمین است؛ پس آتش جهنم کجاست؟ امام باقر علیه السلام فرمود: عمر ساکت شد و سرش را از خجالت پایین انداخت. امیرمؤمنان علی علیه السلام که حاضر بود فرمود: جواب این نصرانی را بده. عمر گفت: تو جوابش را بده. علی علیه السلام فرمود: ای اسقف نجران! من پاسخ تو را می دهم. آیا اندیشیده ای وقتی روز می آید، شب کجا است و چون شب می آید، روز کجاست؟ اسقف گفت: گمان نمی کردم کسی این مسأله را به من پاسخ گوید؛ سپس گفت: ای عمر! این جوان کیست؟ گفت: این علی بن ابی طالب، داماد پیامبر صلی الله علیه و آله و پسر عموی او، و نخستین ایمان آورنده به اوست. او پدر حسن و حسین علیهما السلام است.

اسقف گفت: ای عمر! درباره جایی از زمین که خورشید در آن، یک لحظه ظاهر شد و دیگر در آن جا، نه قبل و نه بعداز آن، ظاهر نشد، به من خبر ده. عمر گفت: از همان جوان بپرس. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: من پاسخ تو را می دهم. آن دریا است؛ هنگامی که برای بنی اسرائیل شکافت و (نور) خورشید در آن قرار گرفت و دیگر نه قبل و نه پس از آن در آن جا قرار نگرفت. اسقف گفت: ای جوان! درست گفتی.

اسقف سپس گفت: ای عمر! درباره چیزی به من خبر ده که دردست مردمان دنیا و شبیه به میوه های اهل بهشت است. عمر گفت: از همان جوان بپرس.

علی علیه السلام فرمود: جواب تو را می دهم. آن قرآن است که مردم دنیا گِرد آن آمده، نیاز خود را از آن می گیرند؛ در حالی که چیزی از آن کم نمی شود وهمین گونه است میوه های بهشت. اسقف گفت: درست گفتی، ای جوان!

ص: 113

سپس اسقف گفت: ای عمر! به من بگو آیا آسمان ها، در دارند؟ گفت: از همان جوان بپرس. علی علیه السلام فرمود: بله، ای اسقف! آن ها در دارند. گفت: جوان! آیا این درها، قفل دارند؟ علی علیه السلام فرمود: بله، ای اسقف! قفل های آن شرک به خدا است.

اسقف گفت: درست گفتی، ای جوان! کلید این قفل ها چیست؟ علی علیه السلام فرمود:

شهادت به این که خدایی جز اللّه نیست که هیچ چیز جز عرش الهی حجاب آن نمی شود. گفت: درست گفتی، ای جوان!

اسقف سپس گفت: ای عمر! درباره نخستین خونی که روی زمین قرار گرفت، به من خبر بده؛ کدام خون بود؟. عمر گفت: از همان جوان بپرس. علی علیه السلام فرمود: ای اسقف نجران! من پاسخ تو را می دهم؛ امّا ما، آن گونه که شما می گویید- آن خون فرزند آدم بود که برادرش او را کشت- نمی گوییم. آن طور که

شما می گویید، نیست؛ بلکه نخستین خونی که بر زمین ریخت، زِهدان حوّا بود؛ هنگامی که قابیل- پسر آدم- را به دنیا آورد. آن اسقف گفت: جوان! درست گفتی.

اسقف سپس گفت: یک مسأله باقی مانده است. ای عمر! تو به من بگو، خداوند متعالی کجا است؟ امام باقر علیه السلام فرمود: عمر خشمناک شد. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: من به تو جواب می دهم، و از هر چه می خواهی بپرس. روزی نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بودیم که فرشته ای پیش او آمد و سلام کرد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: از کجا فرستاده شدی؟ گفت: از آسمان های هفتگانه، از پیش پروردگارم؛ پس از آن، فرشته ای دیگر نزد او آمد و سلام کرد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از کجا فرستاده شدی؟ گفت: از زمین های هفتگانه، ازپیش پروردگارم؛ سپس فرشته دیگری پیش پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و سلام کرد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: از کجا فرستاده شدی؟ گفت: از محل طلوع خورشید، از نزد پروردگارم؛ پس از آن، فرشته ای دیگر به حضورش آمد و سلام

ص: 114

کرد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: از کجا فرستاده شدی؟ گفت: از جایی که خورشید غروب می کند، از پیش پروردگارم. پس خدا آن جا و آن جا و آن جا است: در آسمان معبود است، و در زمین معبود است و او با حکمت و داناست.(1)

ابوجعفر امام باقر علیه السلام فرمود: معنای آن این است: از ملکوت پروردگارم در هر مکان آمده ام و چیزی از علم او پنهان نیست. منزّه و بلند مرتبه است.

ص: 115

ص: 116

ص: 117

در این قسمت بخشی از سخنان کوتاه حضرت علیه السلام در گونه های سخنوری و پندها و پارسایی و مَثَل هاآورده شده است و اگر در این کتاب جز همین فصل نبود، قطعاً در سودرسانی کتاب بَس بود.

ص: 118

ص: 119

ص: 120

ص: 121

ص: 122

ص: 123

ص: 124

ص: 125

(وهِی الطَّبلُ)؛(1)

نوف! خوشا به حال پارسایان در دنیا و دوست داران آخرت. آنان گروهی هستند که زمین را فرش، و خاک آن را بستر، و آبش را نوشیدنی گوارا برگزیده و قرآن را جامه زیرین و دعا را پوشش رو انتخاب کرده اند؛ سپس از دنیا دست کشیدند، دست کشیدنی به روش مسیح علیه السلام. ای نوف! داود علیه السلام مانند این ساعت

از شب برخاست و فرمود: این لحظه، ساعتی است که بنده ای در آن دعا نمی کند؛ مگر این که برایش برآورده می شود. جز آن که او باج گیر، یا معاون رئیس قبیله (کسی که اطلاعات مردم را به رئیس می رساند)، یا پلیس یا صاحب عرطبه (تنبور) یا صاحب کوبه (طبل) باشد.

ص: 126

ص: 127

شگفت ترین چیز در این انسان، قلب اوست که عناصری از حکمت و اضدادی از مخالف آن حکمت ها را داراست؛ پس اگر امید برایش رخ دهد، طمع او را ذلیل می کند و اگر طمع او را تحریک کند، حرص او را نابود می سازد.

اگر نا امیدی بر او تسلّط یابد، اندوه او را می کشد و اگر غضب بر او پدید آید، خشم به او سخت گیرد. اگر خرسندی او را یاری کند، احتیاط را فراموش می کند و اگر ترس او را غافل گیر کند، پرهیز او را مشغول می سازد. اگر کار بر او گشایشی یابد، بی توجّهی او را می رباید و اگر مصیبتی به او رسد، بی تابی او را رسوا می سازد. اگر مالی به دست آورد، بی نیازی او را به سرکشی وا می دارد و اگر فقر او را گزد، اندوه او را مشغول می کند. اگر گرسنگی او را لاغر کند، ضعف او را عاجز می نماید و اگر سیری به او زیاده کند، شکم پری با او کاری کند که تنفس بر او دشوار شود. هر کوتاهی، به آن زیان می رساند و هر زیاده روی، تباه کننده آن است.

ص: 128

ص: 129

قَد یَری الحُوَّلُ القُلَّب وَجَهَ الحیلَةِ ودُونَها مانِعٌ مِنَ اللّهِ ونَهیهِ فَیَدعُها مِن

بَعدِ قُدرَةٍ وَیَنْتَهِزُ فُرْصَتَها مَنْ لاجَریحةَ لَهُ فی الدینِ؛(1)

وفا با راست گویی همراه است و رهایی یافتنی و سپری نگه دارنده تر از آن نمی دانیم. کسی که می داند بازگشت چگونه است، در گذر از آن خیانت نمی کند. ما در روزگاری واقع شده ایم که بیش تر مردمانش، شرارت را زیرکی قرار داده، نادانان، آن ها رابه چاره شناسی نسبت می دهند- خدا آن ها را بکشد- آن ها را چه شده است؟ همانا صاحب فکر و آگاه به جابه جایی امور، صورت چاره را در حالی که همراه آن مانعی از امر و نهی الهی هست، می بیند و آن را پس از قدرت [بر انجام آن] رها می کند و کسی که در دین، پرهیزی ندارد، فرصت آن را مغتنم می شمارد.

ص: 130

پس، آن چه از دنیا برای او (در تقدیر الهی) هست، بدون کار، نزد او می آید؛ در نتیجه در پیشگاه خداوند به صورت فرشته ای در آمده، چیزی نمی خواهد که خدا از او باز دارد.

ص: 131

می کنید دروغ می بندم؟ بر چه کسی دروغ ببندم؟ آیا بر خدا؟ در حالی که من، اوّل کسی هستم که به او ایمان آورد. یا بر پیامبر خدا؟ وحال آن که من اوّل کسی هستم که او را تصدیق کرد؛ امّا زبانی است که [هنگام تعلیم پیامبر] از آن غایب بودید و اهل آن نبودید و دانشی است که از برداشتنش ناتوان بودید ولیاقتش را

نداشتید؛ چرا که پیمانه ای بی بها در اختیار بود؛ [البته] اگر برای آن ظرفی یافت می شد: و به تحقیق خبر آن [و درستی سخنانم] را پس از زمانی خواهید دانست.(1)

خواست بگوید که پیامبر صلی الله علیه و آله با او خلوت می کرد و پنهانی سخن می گفت.

ص: 132

ص: 133

ص: 134

ص: 135

آن، و پنهان کردن آن. وقتی آن را سریع انجام دادی، دل پذیرش کرده ای و وقتی آن را کوچک شمردی، بزرگش کرده ای و وقتی آن را پنهان کردی، به پایانش رسانده ای.

ص: 136

ص: 137

ص: 138

ص: 139

تَرغیباً وَتَرْهیباً وَتَخْویفاً وَتَحْذیراً فَذَمَّها رِجالٌ غَداة النَّدامَة وَحَمِدَها

آخَرُون یَومَ القِیامَةِ، ذَکَّرتهُم الدُّنیا فَذَکرُوا وَحذَّرتُهم فصَدَّقُوا وَوَعَظَتْهُم

فَاتَّعَظُوا، فَیا أیُّها الذّامُّ لِلدُّنیا المُغتَرّ بِغُرُورِها بِمَ تذمُّها؟ أَنتَ المُتَجرِّمُ عَلَیها

أَم هِیَ المتجرّمة عَلیکَ؟ مَتی استَهْوتکَ؟ أم مَتی غَرَّتکَ؟ أبِمَصارِعِ آبائِکَ

مِنَ البَلی؟ أم بِمَضاجِعِ أُمَّهاتِکَ تَحتَ الثَّری؟ کَم عَللتَ بِکَفَیّک؟ وَکَم

مَرَّضتَ بِیَدَیْک؟ تَبغی لَهُمُ الشّفاءَ، وَتسْتَوصِفُ لَهُمُ الأطِبَّاءَ لَمْ یَنفَع أحدَهُم

إشفاقُک، وَلمْ تَسعفْ فیه بِطَلَبَتِکَ قَدْ مَثَّلتْ لَکَ بِهِ الدُّنیا نَفسَکَ وَبِمَصرَعِه

مَصرَعکَ؛(1)

به درستی که دنیا، برای کسی که آن را تصدیق کند، خانه راستی و برای شخصی که آن [چه خبر داد] را درک کند، سرای عافیت است، و برای کسی که از آن توشه برگیرد، خانه بی نیازی و برای فردی که پند پذیرد، سرای اندرز است. سجده گاه عاشقان خدا، و محل نمازِ فرشتگان خدا و جای فرود وحی خدا و محل داد و ستد دوست داران خدا است که در آن [لباس] رحمت الهی به تن کرده [رحمت الهی را به دست آوردند] و در آن بهشت را بهره بردند؛ پس، چه کسی بدش را می گوید؛ در حالی که جدا شدنش را اعلام نموده و به دوری خود، ندا در داد و خود و اهالی اش رامعرفی کرد و با گرفتاری اش [گرفتاری آخرت را] برایشان نمایش داد و با شادی خود آنان را به شادی [واقعی] تشویق نمود شب با تندرستی گذشت و بامدادان مصیبتی نو آورد. [همه این ها] برای تشویق و تهدید و ترسانیدن و بر حذر داشتن [است]؛ پس مردانی فردا با پشیمانی، او را نکوهش می کنند و برخی دیگر در روز قیامت آن را می ستایند. دنیا به یادشان آورد و آن ها یادآور شدند. بر حذرشان داشت و آن ها باور کردند. به آنان اندرز داد و آن ها پذیرفتند؛ پس ای بدگوی دنیا که به خدعه آن فریب خورده ای! به

ص: 140

چه [علت] بدش را می گویی؟ آیا او را مجرم می شماری یا او تو را مجرم می داند؟ چه وقت تو را سرگردان کرد یا کی تو را فریفت؟ آیا به پوسیدگی جاهای بر خاک افتادن [قبرهای] پدرانت؟ یا به خوابگاه های مادرانت زیر خاک؟ چه قدر با دو کَفَت یاری نمودی؟ و چه قدر با دو دستت، مداوا کردی؟

برای آن ها شفا می خواستی و برایشان از پزشکان دارو طلب می کردی [ولی] دل سوزی تو به هیچ کدام سود نرساند و با درخواستت در آن [مرض]، امدادی نرساندی. دنیا برای تو با او [وسرنوشتش، آینده] خود تو را مجسم، و با نابودی او، نابودی ات را مجسم کرد.

ص: 141

ص: 142

ص: 143

ص: 144

فقیر نشد.

ص: 145

وَاللّهِ لَنَومٌ علی یَقینٍ أفضَلُ من عِبادَةِ أهلِ الأرضِ مِنَ المُغترّینَ؛(1)

چه بسیار روزه داری که از روزه اش برای او جز تشنگی [بهره ای] نیست و چه بسیار نماز خوانی که از نمازش، جز سختی برای او نیست. خواب افراد زیرک و افطارشان چه خوب است. احمقان با روزه و نماز خود [به آن ها] عیب می گیرند. به خدا قسم، خواب با یقین، به حتم بهتر از عبادتِ فریب خوردگان اهل زمین است.

ص: 146

ص: 147

عَلی أَوْلِیائهِ، أوْ مُنقاداً لِحَمَلَةِ الحَقِّ لا بَصیرَةَ لَهُ فی إغیائِهِ، یَنقَدِحُ الشَّکُّ فی

قَلْبِهِ لِأوَّلِ عارِضٍ مِن شُبهَةٍ؛ ألا لاذا وَلاذاکَ اوْ مَنْهُوماً باللَّذَةِ سَلسَ القِیادِ

لِلشَّهوَةِ أوْ مُغرماً بِالجَمعِ وَ الإدِّخارِ، لَیْسا مِنْ رُعاةِ الدّینِ فی شَی ءٍ، أقرَبُ

شَبَهاً بِهما الأَنعامُ السَّائِمَة. کذلِکَ یَمُوتُ العِلمُ بِمَوْتِ حامِلیهِ. أَللّهُمَّ بَلی،

لاتَخْلُو الأرْضُ مِنْ قائِم لِلّهِ بِحُجَّةٍ إمَّا ظَاهِراً مَشْهُوداً أوْ خافِیاً مَغْمُوراً

لِئَلّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللّهِ وَبَیِّناتُهُ، وَکَمْ ذا، وَأینَ أُولئِکَ، أُولئِکَ وَاللّهِ الأَقَلُّونَ

عَدَداً وَالأعْظَمُونَ قَدْراً. بِهِم یَحفَظُ اللّهُ حُجَجَهُ وَبَیِّناتهُ حَتَّی یُودِعُوها

نُظرائهُم ویَزرَعُوها فی قُلُوبِ أشْباهِهِم. هَجَمَ بِهِم العِلمُ عَلی حَقیقَةِ البَصیرَةِ

وَباشَرُوا رُوحَ الیَقینِ وَاستَلانُوا ما استَوعَرَ المُترَفُونَ وأنِسُوا ما استَوحَشَ

منْهُ الجاهِلُونَ وَصَحِبُوا الدُّنیا بأبْدانٍ أرْواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالَمحَلِّ الأَعلی.

اولئِک خُلَفاءُ اللّهِ فی أرْضِهِ وَالدُّعاةُ إلی دینِهِ. آهْ آهْ شَوْقاً إلی رُؤْیَتِهِم.

إنصَرِفْ إذا شِئْتَ؛(1)

ای کمیل بن زیاد! این دل ها ظروفی است که بهترین آن ها در برگیرنده ترین آن ها است. آن چه را برای تو می گویم، از من به خاطر بسپار. مردم سه دسته اند:

عالم ربّانی و دانشجوی راه نجات و توده سر در گم (/ مگس صفت)، پیروان هر فریاد زننده که با هر بادی متمایل می شوند. از نور علم روشنایی نگرفته و به پایه مطمئنی پناه نبرده اند. ای کمیل بن زیاد! دانش، بهتر از مال است. دانش تو را نگاه می دارد، حال آن که مال راتو پاس می داری. هزینه از دارایی می کاهد؛ در حالی که علم با بخشش، زیاد می شود. ای کمیل بن زیاد! دانستن علم، وامی است

ص: 148

که در برابر آن پاداش داده می شود. به وسیله آن آدمی در زندگانی اش فرمان برداری پرودگار و پس از مرگش، ذکر خیر را به دست می آورد. دانش، فرمان روا است و بر مال فرمان روایی می شود.

ای کمیل بن زیاد! گرد آورندگان اموال با اینکه زنده اند نابود شده اند [امّا] تا روزگار هست دانشمندان زنده اند. جسم هایشان از دست رفته است و مثال های ایشان در دل ها وجود دارد. آگاه باش که به یقین در این جا، دانش انباشته ای است- و اشاره به سینه [شریف] خویش نمود- ای کاش برای آن حمل کنندگانی می یافتم. بله به فردی باهوش غیر مطمئن، که ساز و برگ دین را برای دنیا به کار می برد، و از نعمت های خدا بر ضد بندگان او و از براهینش بر ضد دوست داران او کمک می گیرد، بر می خورم یا کسی که فرمان بردار حاملان حقّ است؛ در به پایان رساندن آن شناختی ندارد، با نخستین شبهه ای که روی دهد، شک در دل او اثر می گذارد؛ آگاه باش نه این و نه آن [شایسته، این دانش نیستند] یا [به کسانی بر می خورم] که حریص به لذّت و رام شهوتند، یا [کسانی] که دل داده جمع و ذخیره کردن [مال] ند، این دو [گروه] از حافظان دین نیستند، نزدیک ترین شبیه به این دو [دسته] چارپایان چرنده اند. این گونه دانش، با مرگ حاملانش می میرد.

آری، خدایا! زمین از کسی که با دلیل برای خدا به پا خیزد- یا آشکارا و در دید یا پنهان و گمنام- تهی نمی شود، تا براهین و نشانه های روشن خداوند باطل نگردد و اینان چه تعداد و کجایند؟ آنان به خدا قسم، در عدد کمترین، و در منزلت بزرگترین اند. خداوند به وسیله آن ها ادلّه و برهان هایش را- تا آن هنگام که نزد همانندهای خود به امانت گذراند و در دلِ مانند خود کشت کنند- حفظ

ص: 149

خواهد کرد.

دانش بر اساس بینش حقیقی، به آن ها هجوم آورده است و با روح یقین همراه شده اند.

آن چه را خوش گذران ها سخت می شمارند، نرم یافته اند و به آن چه نادانان از آن وحشت دارند، انس گرفته اند و در دنیا همراه بدن هایی هستند که روح هایشان به آن جایگاه بلند وابسته است. آنان جانشینان خدا در زمینش و دعوت کنندگان به دین اویند. آه، آه، از شوق دیدار آن ها.

کمیل! هرگاه که خواستی، برو.

ص: 150

ص: 151

ص: 152

ص: 153

ص: 154

ص: 155

فقر

الفَقْرُ الموتُ الأَکبَرُ؛(1)

ناداری، مرگ بزرگ تر است.

ص: 156

لِنَفسِهِ بأکْثَرَ مِن عَمَلِهِ. النُّومُ مَعَ الأَغنِیاءِ أحَبُّ إلَیهِ مِن الذِّکْرِ مع الفُقَراءِ؛(1)

از کسانی مباش که بدون انجام کاری آرزوی آخرت دارد و با آرزوی دراز، توبه را به تأخیر می اندازد. در دنیا، چون پارسایان سخن می گوید؛ در حالی که کار دوست داران دنیا را انجام می دهد. اگر از دنیا به او داده شود، سیر نمی گردد و اگر از آن باز داشته شود، [به آن چه دارد] قناعت نمی کند. از شکرگزاری داده ها ناتوان است و زیاده ای که باقی است [و به او نرسیده]، شگفت زده اش می کند. [دیگران را از کار بد] باز می دارد؛ [ولی خودش] دست برنمی دارد، و به آن چه انجام نمی دهد، فرمان می دهد. نیکوکاران را دوست دارد؛ ولی از زُمره آنان نیست. از گنه کاران بدش می آید؛ حال آن که خود، یکی از آنان است.

به سبب زیادی گناهانش، از مرگ بدش می آید. و بر [همان] چیز که به سبب آن، مرگ را بد می شمارد، می ایستد. بر اساس گمانی که می برد، نفسش بر او پیروز می گردد و بر اساس یقینی که دارد بر نفس خود

پیروز نمی شود. بر غیر خود، به کم تر از گناه خود می ترسد و برای خود بیش از [تلاش و] کارش امیدوار است. خواب با توانگران، برای او دوست داشتنی تر از ذکر [خداوند]، همراه فقیران است.

ص: 157

لَیْسَ لَهُ؛(1)

خویشاوندی مرا قطع، و روزهایم را تباه کردند و حق مرا پَس زدند و مقام بزرگ مرا کوچک شمردند و بر کشمکش با من هم آوا شدند. بر مرد برای به تأخیر انداختن حقّش خرده گرفته نمی شود؛ عیب بر کسی است که آن چه را از آنِ او نیست می گیرد.

ص: 158

ص: 159

ص: 160

ص: 161

[به جای همراهی و خویشاوندی]، خویشاوندی و نص نیز روایت شده است.

در این باره، شعری نقل شده است:

فَإنْ کُنْتَ بِالشُّوری مَلَکْتَ امُورَهُم

فکَیفَ بِهذا وَالمُشیرُون غُیَّب

وإن کُنتَ بِالقُربی حَجَجْتَ خَصیمَهُم

فَغَیرُکَ أولی بِالنَّبِیّ وأَقرَبُ

پس اگر با شورا، سرپرست کارهایشان شدی، چگونه بدین سبب؟ حال آن که مشورت دهندگان نبودند و اگر به خویشاوندی، بر دشمنان ایشان دلیل آوردی که غیر تو، به پیامبر صلی الله علیه و آله سزاوارتر و نزدیک تر است.

علی علیه السلام با این سخن، روش [پیمودن] شاه راه [هدایت] را روشن و مخالفان خویش را در تنگناهای دلیل قاطع خود گرفتار کرد.

ص: 162

[در پاسخ] گفت: خداوند عزوجل این گونه فرمود: هنگامی که به رشد خویش رسید و کمال یافت، به او حکمت و دانش دادیم؛(1) سپس خدای متعالی فرمود: و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم.(2) وعده حقی بر عهده اوست. آیا نمی بینی علی، امیرمؤمنان علیه السلام را که در کودکی ایمان آورده، مدّتی نگذشت که سخن گوی حکیمی شد؟ فرمود علیه السلام:

رَحِمَ اللّهُ امرَأً سَمِعَ حُکْماً فوَعی وَأخَذَ بحُجْزَةِ هادٍ فَنَجی. قَدَّمَ خالِصاً وَعَمِلَ صالِحاً واکتَسَبَ مَذْخُوراً وَاجتَنَبَ مَحذُوراً. رَمی غَرَضاً وَأحرَزَ عِوَضاً. خافَ ذَنبَهُ وَراقَبَ ربَّهُ وَجَعَلَ الصَّبْرَ مَطیَّةَ نَجاتِهِ وَالتَّقوی عُدَّةَ وَفاتِهِ.

اغتَنَمَ المُهَلَ وَبادَرَ الأَجلَ وَأقطَعَ الأمَلَ وَتَزَوَّدَ مِنَ العَمَلِ؛(3)

خدا رحمت کند مردی را که حکمتی را شنید و آن را به خاطر سپرد و دامن راهنمایی را گرفت و نجات یافت. [عمل را] با نیّت خالص پیش فرستاد و عمل صالح انجام داد و ذخیره [شدنی] را به دست آورد و از کارهای ممنوع دوری گزید. به هدف تیرانداخت و عوضی به دست آورد. از گناهش ترسید و مراقب پروردگارش شد. شکیبایی را مرکب نجات خود و پرهیزگاری را ساز و برگِ مرگ خود قرار داد. فرصت ها را غنیمت شمرد و بر اجل پیشی گرفت. قطع آرزو کرد و از کار [خوب] توشه گرفت.

ابو جعفر پس از آن گفت: آیا سخنی خلاصه تر و نصیحتی رساتر از این کلام دیده ای؟ چطور این گونه نباشد؛ در حالی که علی علیه السلام سخنور و لُقمانِ قریش است؟

ص: 163

سبکباری

تَخفَّفُوا تَلحَقُوا؛(1)

سبک بار باشید [به هدف]، خواهید رسید.

شریف رضی ابوالحسن رضی الله عنه می گوید: این سخن چه قدر کوتاه، و سودش زیاد و ارزش آن بزرگ و ژرفایش دور و نورش تابان است.

و پس از این کلام، این سخن علی علیه السلام است:

ص: 164

ص: 165

ص: 166

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص: 170

مُؤمِنٍ وَیَخْرُجُ عَنْکِ کُلُّ کافِرٍ. أما لاتَذهبُ الدُّنیا حَتَّی تَکُونی مِنَ النَّهرَینِ إلی النَّهرَینِ حَتَّی أَنَّ الرّجُلَ لیَرْکَبُ البَغلَةَ السَّفْواء یُریدُ الجُمعَةَ وَلا یُدرِکُها؛(1)

ای کوفه! بَه، چه قدر دل پسندی و چه قدر بوی تو خوش است؛ ولی بسیاری از اهالی تو چه قدر پلیدند. کسی که از تو خارج می شود، به سبب گناه است و کسی که در تو داخل می شود، به جهت رحمت است. آگاه باش! دنیا تمام نمی شود تا هر فرد با ایمان مشتاق تو شود و هر کافری از تو بیرون رود.

آگاه باش! دنیا تمام نمی شود تا [وسعت] تو از دو نهر تا دو نهر باشد؛ به طوری که مرد، سوار استر تُندرو می شود و قصد [شرکت در نماز] جمعه را دارد؛ ولی به آن نمی رسد.

ص: 171

ص: 172

ص: 173

نَفْسی وَأنْ أنقُصَ فی رَأْیی کَما نَقَصْتُ فی جِسْمی أَوْ یَسبِقَنی إلَیْکَ بَعْضُ غَلَباتِ الهَوی وفِتَنِ الدُّنیا فَتَکُون کَالصَّعبِ النَّفُورِ فَإنَّ قلْبَ الحَدَثِ کَالأَرضِ الخالِیَةِ، ما القِیَ فیها مِنْ شَی ءٍ قَبِلَتهُ فَبادَرتُکَ بالأَدَبِ قَبْلَ أنْ یَقسُوَ قَلبُکَ وَیَشْتَغِلَ لُبُّکَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجدِّ رَأیِکَ ماقَدْ کَفاکَ أهلُ التَّجارُبِ بِغیبَةٍ وَتَجْرِبَةٍ فَتَکُونَ قَدْ کُفیتَ مَؤُونَةَ الطَّلَبِ وَعُوفیتَ مِنْ علاجِ التَّجرِبَةِ، فَأتاکَ مِنْ ذلکَ ما قَدْ کُنَّا نَأتیهِ وَاستَبانَ لَکَ ما أظْلَمَ عَلَیْنا فیهِ؛

فرزندم! چون خود را سالخورده دیدم و دیدم که بر سستی می افزایم خواستم با وصیتم به تو خصلتهایی را [سفارش کنم]؛ از جمله این که ترسیدم، پیش از آن که آن چه در درون دارم را به تو برسانم، اجل به سویم بشتابد و همان گونه که در جسم ناقص شده ام، در فکرم، کاستی آید یا بعضی از چیرگی های هوا و فتنه های دنیایی به سوی تو پیشی گرفته، همانند چارپای سرکش فراری باشی؛ چرا که قلب جوان، مانند زمین خالی است؛ هر چه در آن افکنده شود، می پذیرد؛ پس، قبل از آن که دلت سخت و عقلت مشغول شود، من به وسیله ادب به سویت پیشی گرفتم تا با اندیشه جزم خود، به پیشباز مواردی بروی که اهل تجربه با نبودن [در وطن] و [کسب] تجربه تو را از آن بی نیاز می کنند؛ پس، از هزینه یافتن بی نیاز و از چاره تجربه، معاف گردیدی و از این [راه] آن چه ما نزدش می رفتیم، پیش تو آمد و آن، چیزی که بر ما تاریک بود، برای تو روشن شد. و از آن ها خصلتها این که:

وَاعلَمْ أَنَّ أمامَکَ طَریقاً ذامَشَقَّة، بَعیداً وَهَوْلًا شَدیداً وَأنّکَ لاغِنی بِکَ عَنْ حُسنِ الإرتیادِ وقَدرِ بَلاغِکَ مِنَ الزَّادِ، مَعَ خِفَّةِ الظَّهرِ فَلا تَحْمِلَنَّ عَلی ظَهْرِکَ فَوْقَ طاقَتِکَ فَیَکُون ثِقْلُهُ وَبالًا عَلَیْکَ، وَإذا وَجَدْتَ مِنْ أهْلِ الحاجَةِ مَنْ یَحْمِلُ

ص: 174

لَکَ ذلِکَ فَیُوافیکَ بِهِ حَیْثُ تَحْتاجُ إلَیْهِ تَغْتَنِمْهُ وَاغْتَنِم ما أقرَضتَ مَن اسْتَقْرَضَکَ فی حالِ غِناکَ، وَاعلَمْ یا بُنَیّ أنَّ أمامَکَ عَقبةً کؤُوداً مَهبطُها عَلی جَنَّةٍ أوْ عَلی نارٍ، فَارتَدَّ لِنَفْسِکَ قَبْلَ نُزُولِکَ فَلَیْسَ بَعدَ المَوتِ مُستَعْتب وَلا إلی الدُّنیا مَنصَرَفٌ، إعلَمْ یا بُنَیّ أنّک خُلقْتَ لِلآخِرَةِ لا إلی الدُّنیا وَلِلفَناءِ لالِلْبَقاءِ، وَأنَّکَ لَفی مَنزِلِ قُلْعَةٍ وَدارِ بُلْغَةٍ وَطریقٍ مِنَ الآخِرَةِ وَانَّکَ طَریدُ المَوتِ الَّذی لایَنْجُو مِنْهُ هارِبُهُ وَلایَفوتُهُ طالِبُهُ، وَإیّاکَ أنْ تُوجِفَ بِکَ مَطایا الطَّمَعِ فَتُورِدکَ مَناهِلَ الهَلَکَةِ وإنْ استَطَعْتَ أَلّا تَکونَ بَیْنَکَ وَبَیْنَ اللّهِ تَعالی ذُونِعمَةٍ فَافْعَلْ؛

و بدان که در مقابل تو، راهی سخت، و دور، و ترس بسیاری است و تو [در آن راه] از خوب تکاپو کردن و توشه برداشتن به قدری که تو را، با پشتی سبک رساند، بی نیاز نیستی؛ پس بیش از توانایی ات، بر پشت خود بر ندار که سنگینی آن، سختی بر تو باشد.

اگر از نیازمندان، کسی یافتی که آن [/ توشه ات را] برایت حمل کند و در جایی که به آن نیاز داری، به طور کامل به تو بدهد، غنیمتش شمار و وامی را که هنگام بی نیازی به وام گیرنده ات دادی، غنیمت شمار. بدان فرزندم! در پیش روی تو، گردنه ای بد راه قرار دارد که محلّ فرود آن بر بهشت یا آتش است؛ پس پیش از پایین آمدنت برای خود دست و پا کن؛ چرا که پس از مرگ، نه رضایت طلبیدنی و نه به سوی دنیا راهِ بازگشتی هست.

بدان فرزندم! تو برای آخرت و نه برای دنیا، و برای نابودی، نه برای باقی ماندن آفریده شدی. تو در منزلی عاریه و خانه ای بخور و نمیر و راهی از آخرت هستی.

تو رانده شده مرگی هستی که فرار کننده، از آن رهایی نمی یابد و از دست خواهانش نمی رود. بر حذر باش که مرکب های طمع تو را بلغزاند و در

ص: 175

آبشخورهای نابودی وارد سازد و اگر توانایی داری که بین تو و خدای متعالی صاحب نعمتی نباشد، پس [این کار را] انجام ده.

و از آن ها خصلتها این که:

ظُلْمُ الضَّعیفِ أفحَشُ الظُّلمِ وَرُبَّما کانَ الدّاءُ دَواءً وَالدَّواءُ داءً، وَرُبّما نَصَحَ غیرُ النّاصِحِ. وَغَشَّ المُسْتَنْصحُ وَإیَّاکَ وَالإتِّکالُ عَلی المُنی فَإنّها بَضائِعُ النُّوکی وَالعَقلُ حِفْظُ التَجارُبِ وَخَیرُ ما جَرّبتَ ما وَعَظَکَ. بادِرِالفُرصَةَ قبلَ أنْ تَکُونَ غُصّةً. مِنَ الفساد إضاعَةُ الزَّادِ. لاخَیْرَ فی مُعینٍ مَهینٍ. سَیَأتیکَ ما قُدّرَ لکَ. لاتَتَّخِذَنَّ عَدوَّ صَدیقِکَ صَدیقاً فتُعادی صَدیقَکَ. إمْحضْ أخاکَ النَّصیحةَ حَسَنَةً کانَتْ أو قَبیحَةً وإنْ أَرَدْتَ قَطیعةَ أخاکَ فَاستَبِقْ لَهُ مِنْ نَفْسِکَ بَقیَّةً تَرجِعُ إلَیْها. لایَکُونَنّ أخُوکَ عَلی قَطیعَتِکَ أقوی مِنْکَ عَلی صِلَتِهِ وَلا یَکُونَنَّ عَلی الإساءَةِ أقْوی مِنکَ عَلَی الإحسانِ. لایَکْبرنَّ عَلَیْکَ ظُلمُ مَن ظَلَمَکَ فَإِنّهُ یَسعی فی مَضَرَّتِهِ وَنَفْعِکَ، وَلَیْسَ جَزاءُ مَنْ سَرَّکَ أنْ تَسُوئَهُ.

وَالرّزقُ رِزْقان: رِزْقٌ تَطْلُبُه وَرِزْقٌ یَطْلبُکَ فَإنْ أنْتَ لَمْ تَأتِهِ أتاکَ. ما أقْبَحَ الخُضُوع عِنْدَ الحاجَةِ وَالجَفاء عِنْدَ الغِنی. إنَّما لَکَ مِنْ دُنیاکَ ما أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْواکَ. إسْتَدِلّ عَلی ما لَمْ یَکُنْ بِما قَدْ کانَ فَإنَّ الأُمُورَ أشباهٌ. لاتَکُونَنَّ مِمَّن لاتنفُعُهُ العِظةُ إلَّا إذا أبلغْتَ فی أَلمِهِ فَإنَّ العاقلَ یَتَّعِظُ بِالقَلیلِ وَإنَّ البَهائمَ لاتَنْتَفِعُ إلَّا بِالضَّرْبِ الأَلیمِ. مَنْ تَرَکَ الْقَصْدَ جارَ وَمَنْ تَعدّی الْحَقَّ ضاقَ مَذْهَبُه وَمَنْ إقتَصَرَ عَلی قَدرِه کانَ أبْقی لَهُ وَرُبَّما أخْطَأَ البَصیرُ قَصْدَهُ وَأصابَ الأعْمی رُشْدَهُ. قَطیعةُ الجاهِلِ تَعْدِلُ صِلةَ العاقِلِ. إذا تَغیَّرَ السُّلطانُ، تَغَیَّرَ الزَّمانُ. نِعْمَ طارِدِ الهَمّ الیَقینُ؛

ستم به ناتوان، زشت ترین ستم ها است و چه بسا درد، دوا، و دارو درد است و چه

ص: 176

بسا غیرِ خیرخواه، اندرز دهد و کسی که از او اندرز می خواهی، فریبت دهد.

از تکیه بر آرزوها بر حذر باش که سرمایه افراد بسیار احمق است و پاس داری از تجربه ها [مطابق] اندیشه است و بهترین تجربه آن است که اندرزت دهد.

بر فرصت، پیش از آن که اندوه باشد، پیشی گیر. [از آن استفاده کن]، از میان بردن توشه [نوعی] از فساد است.

در کمک کارِ فرومایه خیری نیست. آن چه برایت تقدیر شده، به زودی نزد تو آید. دشمنِ دوستت را به عنوان دوست انتخاب نکن تا با دوستت دشمنی کرده باشی. برای برادرت اندرز را خالص [و بی آلایش] کن؛ [در نظر او] زیبا باشد یا زشت. اگر خواستی با برادرت قطع رابطه کنی، برای او از سوی خود رشته ای باقی گذار که [هنگام پشیمانی] بازگردی.

برادرت در بریدن از تو، نیرومندتر از تو در برقراری ارتباط با تو نباشد [قبل از این که او ببرد، تو در ارتباط پیش دستی کن] و او در بدرفتاری با تو از خوش رفتاری تو با او قوی تر نباشد [پیش دستی نکند]. ستم ستمگر بر تو بزرگ جلوه نکند؛ چرا که او به زیان خود و سود تو تلاش می نماید و پاداش کسی که تو را خوشحال کند، این نیست که او را ناراحت کنی.

روزی [ورزق] دوگونه است: رزقی که به دنبال آن هستی و رزقی که به دنبال تو می آید؛ پس اگر سراغش نرفتی، نزد تو خواهد آمد. چه زشت است، فروتنی هنگام نیاز و دُرشتی هنگام بی نیازی. از دنیایت، فقط اندازه ای که با آن اقامت گاه خود [آخرت] را بهبود بخشی به تو تعلق دارد. با آن چه بود، بر چیزی که نبوده، راهنمایی خواه؛ چرا که کارها مانند یک دیگرند.

از آنانی مباش که اندرز سودشان نمی بخشد؛ جز این که در رنج او بکوشی؛ چرا که

ص: 177

عاقل، با اندک پند پذیرد و چارپایان جز با زدنی دردناک سود نبرند.

هر کس میانه روی را ترک کند، ستم خواهد کرد و هر کس از حق بگذرد، راهش تنگ شود و هر کس به [اندازه] ارزش خود بسنده کند، برای او جاودانه تر است.

چه بسا که بینا در راه میانه [و درست] ش دچار اشتباه شود ونابینا به راه هدایتش برسد. بریدن از نادان، مساوی ارتباط برقرار کردن با عاقل است. وقتی زمام دار تغییر کند، زمانه [نیز] تغییر یابد. بهترین دور کننده اندوه، یقین است.

از آن ها خصلتها، این که:

یا بُنیَّ وإیَّاکَ وَمُشاوَرَةُ النِّساءِ، فَإنَّ رأْیَهُنَّ إلی أَفْنٍ وعَزمَهنَّ إلی وَهنٍ واقصُرْ عَلَیهِنَّ، حَجْبَهُنَّ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُنَّ وإنْ اسْتَطَعْتَ ألَّا یَعْرِفْنَ غَیرَک فَافعَل وَلا تَملِکُ المرأةُ مِنْ أمْرِها مایُجاوِزُ نَفْسَها فإنَّ ذلِکَ أنعَمَ لِبالِها فَإنَّ الْمَرأَةَ رَیْحانَةٌ وَلَیْسَتْ بقَهْرَمانَةٍ وَلا تُعْطِها حَتّی تَشْفَعُ لِغَیْرِها وَإیَّاکَ وَالتَّغایُر فی غَیْرِ مَوْضِعِ غیْرَةٍ فَإنَّ ذلِکَ یَدْعُوالصّحیحَةَ إلی السُّقمِ؛(1)

فرزندم! از مشورت با زنان بر حذر باش، چرا که عقیده شان به سوی ضعف و تصمیمشان به سُستیِ در عمل متمایل است و آنان را به حجاب هایشان محدود کن که این بر ایشان بهتر است و بیرون رفتن آن ها، بدتر از وارد شدن فرد غیر مطمئن بر آن ها نیست و اگر توانایی داری که غیر از تو را نشناسند، این کار را انجام بده، وَ زن را عهده دار بیش از کارهای خود ننما که این به حال او گواراتر است؛ زیرا زن، گیاهی خوشبو است، نه وکیل دخل و خرج، و به او چیزی مَده تا [بدین سبب] واسطه دیگری شود و از غیرت به خرج دادن، جز در جای غیرت بپرهیز؛ چرا که این [کار، زنِ] سالم را هم به بیماری می کشاند.

ص: 178

و ابتدای این وصیت، این سخن حضرت علیه السلام است:

مِنَ الوالِدِ الفانی، المُقرِّ لِلزَّمانِ، المُدبِرِ العُمرِ، المستَسْلِمِ للدَّهرِ، الذّامِّ للدُّنیا، السّاکِنِ مَساکِنِ المَوْتی، الظّاعِنِ عَنْها غَداً، إلی الوَلَدِ المُؤَمِّلِ ما لایُدْرِکُ، السَّالِکِ سَبیلَ مَنْ قَدْ هَلَکَ، غَرَضِ الْأسْقامِ وَرَهینَةِ الأیَّامِ وَرَمْیَةِ المَصائِبِ وَعَبْدِ الدُّنیا وَتاجِرِ الغُرُورِ وَغَریمِ المَنایا وَأسیرِ الموتِ وَحَلیفِ الهُمُومِ وَقَرینِ الأحْزانِ وَنَصْبِ الآفاتِ وَصَریعِ الشَّهَواتِ وَخَلیفَةِ الأمْواتِ؛(1)

از پدری فنا شونده، رونده و اعتراف کننده به زمان، پشت کننده به عُمر، تسلیم زمانه، سرزنش کننده دنیا، ساکن خانه های مردگان و فردا کوچ کننده از آن ها، به فرزندی که آرزوی آن چه را به آن نمی رسد، داشته، پیماینده راه نابود شدگان، هدف بیماری ها و گروِ روزها و شکار گرفتاری ها و بنده دنیا و سود اگر [سرای] فریب و وام دار نابودی ها و اسیر مرگ و هم قسمِ غصّه ها و همراه اندوه ها، و هدف آفات و زمین خورده شهوت ها و جانشین مُرده ها است.

ص: 179

حلال آن حساب رسی و در حرامش مجازات است. هر کس در آن توانگر شود، گرفتار و آن کس که در آن نیازمند شود، غصه دار گردد و هر کس برای آن کوشش کند، از دستش می رود و هر کس از [کوشش در] آن بنشیند، به او رو کند، و هر کس بر آن بصیرت پیدا کند، او را بینا، و هر کس متوجّه [زینت های] او شود، او را کور می کند.

ص: 180

ص: 181

ص: 182

[مردم] باش و نه ضایع کننده [نماز]؛ چرا که در میان مردم، بیمار و حاجتمند وجود دارد.

از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که مرا به سوی یمن روانه کرد، پرسیدم که با آن ها چگونه نماز گزارم؟ فرمود: مانند نمازِ ضعیف ترینشان با آنان نمازگزار و با مؤمنان مهربان باش.

وأمَّا بَعْد هذا، فَلا تُطَوِّلَنَّ إحتِجابَکَ مِنْ رَعِیَّتِکَ فَإنَّ إحتِجابَ الوُلاةِ عَنِ الرَعِیَّةِ، شُعْبَةٌ مِنَ الضیقِ وَقِلَّةُ عِلْم بِالأُمُورِ، وَالإحْتِجابُ مِنْهُمْ یَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ ما احْتَجَبُوا دُونَهُ فَیَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکَبیرُ وَیَعْظمُ الصَغیرُ وَیَقْبَحُ الحَسَنُ وَیَحسُنُ القَبیحُ وَیُشابُ الحَقُّ بِالباطِلِ. إنّما الوالی بَشَرٌ لایَعْرِفُ ما تواری عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الامُورِ وَلَیْسَت عَلی الحَقِّ سِماتٌ تُعْرَفُ بِها ضُروبُ الصِّدقِ مِنَ الکِذْبِ وَإنّما أنْتَ أَحَدُ رَجُلَیْنِ: إمَّا إمْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُکَ بِالْبَذْلِ فی الْحَقِّ، فَفیمَ إحتِجابُکَ مِنْ واجِبِ حَقٍّ تُعْطیهِ أوْ فِعْلٍ کَریمٍ تُسْدیهِ أَوْ مُبْتَلی بِالمَنْعِ، فَما أسرَعَ کَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتکَ إذا أیِسُوا مِنْ بَذْلِک، مَعَ أنَّ أکثرَ حاجاتِ النّاسِ إلَیْکَ مالا مَؤُونَةَ فیهِ عَلَیْکَ مِنْ شکاةِ مَظْلَمَةٍ أوْ طَلَبِ إنصافٍ فی مُعامَلَةٍ؛

امّا بعد از این، پنهان شدن از زیر دستانت را هرگز طولانی نکن؛ چرا که پنهان شدن حاکمان از زیر دستان، بخشی از تنگ گرفتن [به مردم] و کم اطلاعی از امور است و مخفی شدن از آنان [/ مردم] اطلاع بر آن چه را از آن پنهان بوده اند، قطع می کند؛ در نتیجه، بزرگ نزد آنان کوچک، و کوچک، بزرگ می شود. خوب، بد، و بد، خوب می شود و حق به باطل می آمیزد. همانا حاکم، انسانی است و به کارهایی که مردم از او پنهان می دارند، آگاهی ندارد و بر حقیقت، نشانه هایی نیست که با آن ها، گونه های راست از دروغ شناخته شود.

ص: 183

همانا تو یکی از این دو فرد هستی: یا مردی هستی که جانت برای بخشش در راه حق سخاوتمند است؛ پس پنهان شدنت از حق واجبی که ادا می کنی یا کار بزرگوارانه ای که انجام می دهی برای چیست؟ یا گرفتار بازداشتنی که [در این صورت] چه زود، مردم از درخواست از تو آن هنگام که از بخششت ناامید شوند، خودداری می کنند. با این که بیش تر نیازهای مردم به تو، آن هایی است که برای تو سختی ندارد؛ از قبیل شاکیان ستم یا درخواست انصاف در دادوستد.

ثُمّ إنّ لِلْوالی خاصَّةً وَبِطانَةً فیهِمْ إستِئْثارٌ وَتَطاوُلٌ وَقِلَّةُ إنصافٍ فی مُعامَلَةٍ فَاحسِمْ مادَّةَ أُولئِکَ بِقَطْعِ أسْبابِ تِلْکَ الأحْوالِ وَلا تُقْطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِنْ حاشِیَتِکَ وَخاصَّتِکَ قَطیعَةً وَلا یَطْمَعَنَّ مِنْکَ فی إعْتِقادِ عُقْدَةٍ تَضُرُّ بِمَنْ یَلیها مِنَ النَّاسِ فی شِرْبٍ أوْ عَمَلٍ مُشْتَرَکٍ یَحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلی غَیْرِهِمْ فَیَکُونَ مَهْنَأَ ذلِکَ لَهُمْ دُونَکَ وَعَیْبُهُ عَلَیْکَ فی الدُّنْیا وَالآخِرَةِ، وَألْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ القَریبِ وَالبَعیدِ وَکُنْ فی ذلِکَ صابِراً مُحتُسِباً، واقِعاً ذلِکَ مِنْ قَرابَتِکَ وَخاصَّتِکَ حَیثُ وَقَعَ، وَابتَغِ عاقِبَتَهُ بِما یَثْقُلُ عَلَیْکَ مِنْهُ فَإنَّ مَغَبّةَ ذلِکَ مَحْمُودَةٌ، وَإنْ ظَنَّتِ الرَّعیَّةُ بِکَ حَیْفاً فأصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِکَ وَاعْدِلْ عَنْهُمْ ظُنُونَهُمْ بِإصْحارِکَ فَانَّ فی ذلِکَ إعْذاراً تَبْلُغُ فیهِ حاجَتَکَ مِنْ تَقْویمِهمْ عَلَی الْحَقِّ؛

سپس حاکم، افراد ویژه و دوستان نزدیکی دارد که در میانشان خودخواهی و دست اندازی [به مال دیگران] و کم عدالتی در داد و ستد [رایج] است؛ پس ریشه این [کارها] را با قطع سبب این حالت ها، بِکَن.

برای هیچ یک از اطرافیان و افراد مخصوص خود، زمین خراجی جدانکن و نباید از تو توقّع داشته باشند که قرار دادی را در آبیاری یا کار شراکتی ببندی که به مردم دیگر زیان می رساند و مخارج آن را بر غیر خود تحمیل کنند؛ پس سود بدون

ص: 184

زحمتش برای آنان (نه برای تو) و رسوایی اش در دنیا و آخرت برای تو باشد. و حق را برای کسی که همراه حق است؛ چه بیگانه و چه خویشاوند متعهّد باش، و در این کار، بردبار و خواهان پاداش [از خداوند] باش. این [اجرای حق در مورد] خویشان و یاران خصوصی ات به هر نحو تمام شود [به سود یا به زیان] و در برابر آن چه از این کار بر تو گران می آید، سرانجامش را به دست آر، که پایانش پسندیده است و اگر زیردستان به تو گمان بی عدالتی بردند، عذرت را برای آنان آشکار کن و گمان ها [ی بد] ایشان را با آشکار کردنت از خود برگردان؛ چرا که در این کار، عذر آوردنی است که به خواسته ات که [همانا] به پا داشتن آنان بر حق است، خواهی رسید.

وَلا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعاکَ إلَیْهِ عَدُوُّکَ لِلّهِ فیهِ رِضیً، فَإنَّ فی الصُّلْحِ دَعَةً لجُنُودِکَ وَراحَةً مِنْ هُمُومِکَ وَأمْناً لِبِلادِکَ. وَلْیَکُنْ الحَذَرَ کُلَّ الحَذَرِ مِنْ عَدُوِّکَ بَعْدَ صُلحِهِ، فَإنَّ العَدوَّ رُبَّما قارَبَ لِیَتَغفَّلَ، فَخُذْ بِالحَزْمِ وَاتَّهِمْ فی ذلِکَ حُسْنَ الظَّنِّ وَإنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَبَیْنَ عَدُوِّکَ عُقْدَةً أوْ ألبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّةً فَحُط عَهْدُکَ بِالوَفاءِ وَارْعَ ذمَّتَکَ بِالأَمانَةِ وَاجْعَلْ نَفْسَکَ جُنّةً دُونَ ما أعْطَیْتَ فإنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرائِضِ اللّهِ شَی ءٌ فی النَّاسِ أشدُّ عَلَیْهِ إجْتماعاً مَعَ تَفْریقِ أهْوائِهِمْ وَتَشْتیتِ آرائِهِمْ، مِنْ تَعْظیمِ الوَفاءِ بالعُهُودِ وَقَدْ لَزِمَ ذلِکَ المُشْرِکُونَ فیما بَیْنَهُمْ دُونَ المُسْلِمینَ لمّا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَواقِبِ الغَدْرِ وَلا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ وَلا تَخیسَنَّ بِعَهْدِکَ وَلا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّکَ فَإنَّهُ لایَجْتَرِی ءُ عَلَی اللّهِ إلّا جاهِلٌ شَقیٌّ. قَدْ جَعَلَ اللّهُ عَهْدَهُ وَذِمَّتُه أمْناً أفْضاهُ بَیْنَ العِبادِ بِرَحْمَتِهِ وَحَریماً یَسْکُنُونَ إلی مَنْعِهِ وَیَسْتَفیضُونَ إلی جِوارِهِ وَلا إدْغالَ وَلا مُدالَسَةَ وَلا خِداعَ فیهِ وَلا تَعْقِدْ عَقْداً تجوز فیهِ العِلَلِ وَلا تُعَوِلَنَّ عَلی لَحْنِ القَوْلِ بَعْدَ التَأکیدِ وَالتَّوْثِقَةِ وَلا یَدعُوَنَّکَ ضیقُ أمْرٍ لَزمَکَ

ص: 185

فیه

[عَهْدُ اللَّهِ إلی طَلَبِ انفِساخِهِ بِغَیرِ الحقِ

]؛(1)

صلحی را که خشنودی خداوند در آن است، و دشمنت به آن فرا می خواند، ردّ نکن؛ چرا که صلح، آرامشی برای سربازان و آسایشی از نگرانی ها و امنیت برای شهرهای توست و باید کمال مواظبت را از دشمنت پس از صلح [با] او داشته باشی؛ چرا که دشمن، بسا نزدیک می آید تا غافل گیر کند؛ پس احتیاط پیشه کن و در این باره، خوش بینی را متهم کن [/ از آن بپرهیز].

اگر میان خود و دشمنت، پیمانی بستی یا از سوی خود، [جامه] امانی به او پوشاندی، پس [پایه] پیمان خود را بر وفا بگذار و با درست کاری، مراقب عهد خود باش و جانت را برای آن [وعده ای] که داده ای سپر قرار بده؛ چرا که چیزی از واجبات الهی در میان مردم- با پراکندگی خواست ها و جدایی نظریاتشان- وجود ندارد که اتفاقشان بر آن سخت تر از بزرگ داشت وفای به عهد باشد و مشرکان [نیز] در میان خود (نه مسلمانان) به آن پای بند شدند؛ آن هنگام که نتایج حیله را وخیم یافتند، و هرگز به امان خود خیانت نکن و پیمانت را نشکن و به دشمنت خیانت نکن؛ زیرا جز نادانِ بد عاقبت، کسی بر خدا گستاخ نیست و خدا، عهد و پیمانش را آسایشی قرار داده و به واسطه رحمت خود، آن را در میان بندگانش گسترده و دژ محکمی قرار داده است که [در سایه] استحکامش آرامش می یابند و در کنار آن بهره مند می شوند و در آن، فساد و خدعه و فریبی نیست و پیمانی که در آن عیبی راه یابد، منعقد نکن و پس از محکم و استوار کردن، بر آهنگ در گفتار [/ سخن دو پهلو] تکیه نکن وتنگنای کاری که بر تو در آن [کار] به سبب پیمان الهی لازم می آید، تو را به سوی شکستن ناحق آن [/ پیمان] نکشاند ....

ص: 186

ص: 187

یُؤمَر بِذلِکَ، قالَ اللّهُ سُبْحانَهُ: وَلا تَنْسَوا الفَضْلَ بینَکُم (1) تَنْهَدُ فیهِ الأشْرارُ

وَتُستَذَلُّ الأخیارُ وَیُبایِعُ المُضْطَرّونَ وَقَدْ نَهی رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ بیْعِ المُضْطَرینَ؛(2)

بر مردم، روزگاری گزنده آید که در آن، ثروتمند به آن چه در دست دارد، دندان نهد؛ در حالی که به این کار فرمان داده نشده است. خداوند سبحان فرمود: [گذشت و] بزرگواری را در میان خود فراموش نکنید. در آن [زمان]، افراد شرور بالا آمده و برگزیدگان خوار شمرده می شوند، و با افرادِ ناچار، خرید و فروش می کنند؛ درحالی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از معامله با افراد مضطّر، نهی کرد.

ص: 188

ص: 189

ص: 190

کرده بود، در گفتاری طولانی که میان آن دو بود و در آن، زیاد را از پیش گرفتن مالیات باز داشته، فرمود علیه السلام:

إستَعمل العَدْلَ واحذَرِ العَسفَ والحَیفَ فَإنَّ العَسفَ یَعودُ بِالجَلاءِ وَالحَیفَ یَدعُو إلی السَّیفِ؛(1)

عدالت پیشه کن و از ستم و بی عدالتی بپرهیز؛ چرا که ستم، موجب ترک دیار می شود، و بی عدالتی به شمشیر [و قیام] می خواند.

ص: 191

ص: 192