متن زندگي خويش خارج ساختند. اميد است مسلمانها E

از خواب گران برخيزند و عظمت و سربلندي از دست رفته ي خويش را با به كار بستن دستورات و قوانين حيات بخش اسلام، دوباره به دست آورند.

« بخش پاسخ به سؤالات »

گلي زواره و كتب ديگر، فرقه هاي اسلامي را مطالعه فرماييد.

اكثر شيعيان در كشورهاي ايران، جمهوري آذربايجان، عراق، يمن، بحرين و لبنان زندگي مي كنند و اكثر سنيان در بقيه كشورهاي اسلامي به سر مي برند.

پي نوشت ها:

1 - علي رباني گلپايگاني، فرق و مذاهب كلامي، ص 24 و 27؛ علامه طباطبايي، شيعه در اسلام ص 19 و 23.

كه مخالفان تو درجنگ جمل , كه اكثريت نسبى را تشكيل مى دهند , بر باطل باشند ؟امام عليه السلام فرمود : ان الحق و الباطل لا يعرفان باقدار الرجال , اعرف الحق تعرف اهله , اعرف الباطل تعرف اهله . - حق و باطل , با مقدار پيروان , شناخته نمى شود , حق را بشناس , اهل آن راخواهى شناخت . باطل را بشناس , اهل آن را خواهى شناخت . ب_ر ي_ك فرد مسلمان لازم است كه اين مساله را از طريق علمى و منطقى تحليل نمايد وآيه و لا تقف ما ليس لك به علم (5) را بسان چراغى فرا راه خود قرار دهد . گ_ذش_ت_ه از اي_ن , هر چند شيعه از نظر جمعيت به پايه اهل تسنن نمى رسد , اما اگرسرشمارى دق_ي_ق_ى ص_ورت گ_ي_رد , م_علوم خواهد شد كه يك چهارم مسلمانان جهان را شيعيان تشكيل م_ى ده_ن_د , و آن_ان در نوع مناطق مسلمان نشين دنيا زندگى مى كنند (5) و درتمام برهه هاى تاريخ , در ميان آنان دانشمندان و نويسندگان نام آور و صاحبان تصانيف و آثار مى زيسته اند . ش_ايسته است روشن گردد كه پايه گذاران علوم اسلامى نيز غالبا شيعه بوده اند كه درميان آنان :اب_والاسود دئلى , پايه گذار علم نحو خليل بن احمد , پايه گذار علم عروض معاذ بن مسلم بن ابى ساره كوفى , پايه گذار علم صرف و ابوعبداللّه محمد بن عمران كاتب خراسانى ( مرزبانى ) يكى از پيشتازان علم بلاغت به چشم مى خورند . (6)ب_راى آگ_اه_ى ب_ي_شتر بر تاليفات انبوه علما و دانشمندان شيعه

, كه شمارش همه آنهابسيار دش_وار است , مى توانيد به كتاب ارزشمند الذريعه الى تصانيف الشيعه مراجعه كنيد و نيز جهت آشنايى با شخصيتهاى بزرگ شيعه كتاب اعيان الشيعه وبراى كسب اطلاع از تاريخچه شيعيان تاريخ الشيعه را ملاحظه فرماييد .

ترديد و دودلي بعضي از فرماندهان سپاه علي (ع) شده بود و با خود مي انديشيدند: چگونه علي با اين شخصيت هاي با عظمت از در نبرد وارد ميشود و برخي از آنان به حضور علي (ع) رسيدند و اين مشكل را مطرح كردند.

امام در پاسخ چنين فرمود:

«انك رجل لملبوس عليه» [تو فرد مشتبه هستي يعني ميزان حق و باطل بر تو اشتباه شده است.]

«ان الحق لا يعرفان باقدار الرجال» [حق و باطل با شخصيت افراد شناخته نميشود يعني شخصيت، نشانه حقانيت نيست.]

«اعرف الحق تعرف اهله، اعرف الباطل تعرف اهله» [حق و باطل را بشناس آنگاه پيروان آن دو را بشناس.]

يك انسان فرزانه واقع بين نبايد فريب فزوني و زرق و برق دستگاه مخالف را بخورد بلكه بايد با بينش صحيح حق را بشناسد هر چند در كلبه درويش باشد، و از باطل بگريزد هر چند در كاخ فراعنه باشد.

به نظر برسد با مراجعه به اين ها بر طرف مي گردد[ و قسمتي از آن "متشابه است ولي آن ها كه در قلوبشان انحراف است از متشابهات پيروي مي كنند، تا فتنه انگيزي كنند ]و مردم را گمراه سازند[ و تفسير ]نادرستي براي آن مي طلبند، در حالي كه تفسير آن ها را جز خدا و راسخان در علم نمي دانند ]آن ها هستند كه بر اثر فهم و درك اسرار همة آيات قرآن در پرتو علم و دانش الهي مي گويند: ما به همه آن ها ايمان آورديم همه از طرف پروردگار ماست و جز صاحبان مغز متذكر نمي شوند." (آل عمران 7)(ر.ك نمونه آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ج 2، ص 320_329، دارالكتب الاسلامية تهران )

بنابراين ممكن است يكي از علل بوجود آمدن اختلاف و وجود فرق هاي متعدد، فهم غير صحيح از متشابهات باشد. البته علت ها و عوامل ديگري نيز وجود داشته و دارد كه به مرور زمان در ميان مسلمانان باعث پديد آمدن فرقه ها و مذاهب مختلف شده است كه به عناوين برخي از آن ها اشاره مي شود:

1. جريان سقيفه بني ساعده و انحراف امامت و جانشيني پيامبر از مسير واقعي آن بعد از وفات پيامبر اكرم

2. منع نقل و نوشتن احاديث پيامبر بعد از وفات آن حضرت تا زمان منصور خليفة عباسي (حدود صد سال .

3. ساختن احاديث دروغي در زمينه هاي مختلف (خصوصاً مدح خلفا، حقانيت آن ها، فضل معاويه و نسبت دادن اين احاديث به پيامبر اكرم كه علامة اميني در كتاب الغدير (ج 5، نشر دارالكتاب العربي بيش از چهارصد هزار از اين احاديث را

شمارش نموده كه برخي از فرقه هاي اسلامي شديداً به آن معتقدند و براساس اين احاديث عمل مي كنند.

4. تكبر، تعصب رياست طلبي نفاق كينه و سودجويي برخي افراد سرشناس اسلامي

5. روبرو شدن مسلمانان بعد از فتوحات اسلام با فرهنگ ها، عقايد و انديشه هاي مختلف يهودي مسيحي رومي ايراني تأثيرگذاري انديشه هاي آنان در مسلمانان و ورود اسرائيليات و اسطوره هاي يهود و نصاري در احاديث اسلامي

6. فهم ها و تفسيرهاي مختلف از قرآن در زمان پيامبر اكرم اگر در فهم آيه اي از قرآن اختلاف پيش مي آمد، مي رفتند پيش پيامبر و آن حضرت حق را براي مردم بيان و رفع اختلاف مي نمود، ولي بعد از وفات آن حضرت اين گونه نبود. براساس حديث متواتر ثقلين (كه شيعه و سني آن را نقل كرده اند) پيامبر اكرم براي بعد از وفات خود نيز چاره انديشي كرده بود تا مسلمانان گمراه نشوند (فرمود: من در بين شما دو چيز گران بها مي گذارم كتاب خدا و عترت (اهل بيتم ); اين دو از هم جدا نمي شوند اگر به اين دو تمسك كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد) اما بعد از وفات آن حضرت مفسران واقعي قرآن حامل علوم پيامبر يعني اهل بيت معصوم از رأس جامعة اسلامي كنار گذاشته شدند و مسلمانان به اختلاف و گمراهي دچار شدند.(ر.ك بحوث في الملل و النحل آيت الله جعفر سبحاني ج 1، ص 47_109، نشر مركز مديريت حوزة علميه قم / معالم المدرستين العلامه سيد مرتضي عسكري ج ص 17_23، المجمع العلمي الاسلامي )

چرا عقايد مختلف است و مسلمانان به دو شاخه سني و شيعه تقسيم شده اند

اثبات مي رسانند. طبيعي است براي اثبات اين مدعا نمي توان در يك نامه ادله و مدارك ارائه نمود. ازاين رو خوانندگان را به مراجعه متون زير دعوت مي كنيم:

1- الغدير علامه اميني، ترجمه: جلال الدين فارسي

2- شيعه در اسلام علامه طباطبايي

3- عقبات الانوار علامه مير حامد حسين لكنهوي

اين كتاب مشتمل بر بيش از ده جلد و همه منابع آن از اهل سنت مي باشد.

4- معارف اسلام در دو مكتب (ترجمه: معالم المدرستين) علامه عسكري، ترجمه: دكتر جليل تجليل

5- حق جو و حق شناس (ترجمه: المراجعات) علامه سيد شرف الدين، ترجمه امامي

اين كتاب حاوي مناظره علمي و تحقيقي دو عالم برجسته شيعه و سني است و داراي اتقان و استدلالات محكم و به دور از هرگونه تعصب است.

ه ) در مورد نماز و روزه در سنت پيامبر(ص) نوشته هاي بسياري وجود دارد؛ از جمله: وضوء النبي من خلال ملابسات التشريع، عليالشهرستاني، و سبع مسائل فقهيه، جعفر السبحاني .

دلتنگ نشويد»(نهج البلاغه دشتي، ص 422، خطبه 201).

اين سخن، مي رساند كه كم بودن پيروان حق و هدايت، نشانه باطل بودن و گمراهي نيست و حتي اين سخن مي فهماند كه پيروان حق، هميشه كم هستند.

و نيز آن حضرت در نامه اش به مالك اشتر آورده است: «والحقُّ كُلُّهُ ثقيلٌ و قد يخفّفه اللّه علي اقوام طلبوا العاقبة فصبّروا انفسهم و وَثِقوا بصدقِ موعوداللّه لهم؛ حق، همه اش سنگين است و خداوند آن را بر كساني كه آخرت را مي خواهند، نَفس خود را به صبر و شكيبايي وا مي دارند و به وعده هاي پروردگارشان درباره بهشت و جهنم اطمينان دارند، آسان و سبك مي سازد»(نهج البلاغه دشتي، ص 582، بند17، نامه به مالك اشتر، نامه 53).

اين جمله از حضرت امير(ع) مي رساند كه زير بار حق رفتن آسان نيست و تا انسان به كمك خدا به مقامات والاي معنوي نرسد، نمي تواند آن را به دوش بكشد.

از اميرمؤمنان علي(ع) نقل شده كه فرمود: «انّ الحق ثقيل مري ءٌ و انّ الباطل خفيف و بي ءٌ؛ ظاهر حق سنگين و باطن آن گوارا است و ظاهر باطل سبك و باطن آن كشنده است»(نهج البلاغه دشتي، ص 720، حكمت 376 / نهج البلاغه فيض الاسلام، يك مجلدي، ص 1265، حكمت 368).

در غررالحكم و دررالكلم از اميرمؤمنان(ع) آورده است: «اِصبِرْ عَلي مَرارَةِ الحقّ و اِيّاكَ اَنْ تَنخَدِعَ لحَلاوةِ الباطل؛ به تلخي حقّ صبر كن و بپرهيز از اين كه فريب شيريني باطل را بخوري»(شرح غرر و درر، ج 2، ص 237، چاپ دانشگاه تهران، هفت مجلدي).

«لايَصبرُ عَلي مُرِّ الحقّ الاّ من ايقَنَ بحلاوَةِ عاقبته؛ بر تلخي حق صبر نمي كند، مگر آن كس كه به شيرين عاقبت اين

صبر، يقين داشته باشد»(شرح درر و غرر، ج 6، ص 423).

از اين سخنان به دست مي آيد كه حق، سنگين و تلخ است و براي همين هر كسي نمي تواند زير بار آن برود.

2_ كثرت پيروان، معيار حقانيت نيست و كم بودن پيرو هم معيار حقانيت نيست. تعداد پيرو، ربطي به حقانيت يا باطل بودن ندارد. همين الآن كه قرن پانزدهم هجري قمري است، تعداد غيرمسلمانان بيشتر از تعداد مسلمانان است و حتي تعداد ماركسيست هاي چين، شوروي سابق و بعضي از كشورهاي ديگر، بيشتر از سنّي مذهب ها است. آيا مي توان گفت: غيرمسلمانان حقّ اند؟ آن هنگام كه پيامبر اسلام ظهور كرد، يك نفر بود، در حالي كه مخالفان هزاران نفر بودند. آيا پيامبر به خاطر اين كه در اقليت بود، حق نبود؟!

در قرآن آياتي آمده كه اكثريت را محكوم و نكوهش مي كند. برخي از اين آيات چنين است:

... و انَّ كثيراً لَيُضلّون باهوائهم بغير علم... (،انعام، آيه ي 120).

و ما يؤمن اكثرهم باللّه .. (،يوسف، آيه ي 106).

و لاتَجِدُ اكثرهم شاكرين... (،اعراف، آيه ي 17).

... اِنْ اوليائُهُ الاّ المتقون و لكن اكثرهم لايعلمون (انفال، آيه ي 34).

و آياتي در قران هست كه اقليّت را مدح مي كند مانند:

... كَم مِنْ فِئةٍ قليلةٍ غَلَبَتْ فئةً كثيرةً باذن الله والله مع الصابرين (،بقره، آيه ي 249).

و ما آمن معه الاّ قليل (،هود، آيه ي 40).

و قليل من عبادي الشكور (،سبأ،آيه 13).

ما فعلوه الا قليل (،نساء، آيه 66).

فشربوا منه الاّ قليلاً منهم

(درباره ي اين آيات به «الايضاح» نوشته فضل بن شاذان، ص 125 مراجعه كنيد). اين آيات تصور كساني را كه كثرت جماعت را علامت حقانيت به حساب مي آورند، باطل مي سازد.

3_ به خليل بن احمد گفتند: چرا اصحاب پيامبر

با همديگر مانند برادران اَبَويني بودند، ولي علي(ع) در ميان آنان مانند نابرادري بود؟ خليل در جواب گفت: چون علي(ع) از همه آنان عالم تر، شريف تر و حليم تر بود و زودتر از آنان اسلام آورد و براي همين اصحاب پيامبر نسبت به او حسد مي ورزيدند، زيرا مردم به همفكر و هم سليقه ي خود مايل ترند(الشيعة والحاكمون، ص 21، چاپ پنجم، بيروت).

واز مسيلمة بن نميل پرسيدند: چرا با اين كه (ع) از همه برتر بود، او راترك كردند؟ در جواب گفت: چون آنان طاقت ديدنِ او را نداشتند(الشيعة والحاكمون، ص 21، چاپ پنجم، بيروت).

پيامبر اسلام(ص) در غدير خم فرمود: مَن كنتُ مولاهُ فهذا عليٌّ مولاهُ . اين حديث را همه علماي شيعه و سني آورده اند و كمتر حديثي به قوّت اين حديث مي رسد. اين حديث مانند آفتاب ظهر است و هيچ كس نمي تواند در آن ترديد كند. از نظر علماي شيعه اين حديث نصّ صريح و روشن براي خلافت بلافصل علي(ع) است و از نظر علماي سني، كلمه «مولا» به معناي دوست داشتن است. اگر فرض كنيم كه اين كلمه به اين معناست، آيا پس از پيامبر با علي(ع) دوستي كردند؟ در جواب بايد گفت: نه تنها دوستي نكردند، بلكه دشمني كردند، آن هم نه دشمني ساده، بلكه به خانه اش هجوم بردند، هتك حركت كردند و آن حضرت را با شمشير به بيعت فرا خواندند و پس از آن كه علي(ع) به خلافت رسيد و مردم بيعت كردند، باز هم دوستي نكردند، بلكه به جنگ او برخاستند، جنگ جمل را برپا كردند، جنگ صفين را راه انداختند، جنگ نهروان را پيش آوردند و خود او را در مسجد در حال نماز

به شهادت رساندند. نه تنها با علي(ع) چنين رفتار كردند، فرزندان او را نيز كشتند، فرزندزاده هاي او را كشتند و اين كشتار تا به امروز ادامه دارد. براي نمونه به چند مورد اشاره مي كنيم:

امام حسين(ع) به معاويه نوشت: اي معاويه! تو «زياد» را بر عراق حاكم كردي، در حالي كه او دست و پاي مسلمانان را قطع و چشمانشان را كور مي كرد و آن ها را بر شاخه هاي نخل به دار مي آويخت. تو به او نوشتي كه هر كس بر دين علي است او را بكش و او نيز به دستور تو آن ها را كشت و به امر تو مثله كرد(به تاريخ تشيع در ايران، جعفريان، ص 39 به نقل از طبقات و انساب الاشراف مراجعه شود).

امام باقر(ع) فرمود: هميشه ما را تحقير مي كنند، ما مورد ظلم و ستم هستيم، ما را تبعيد مي كنند، از حقوق خودمان محروم مي سازند و مي كشند. ما بر خون خود و دوستانمان تأمين نداريم. شيعيان ما را كشتند، دست و پايشان را قطع كردند، نام هر كس در زمره ي اصحاب ما برده مي شد، زنداني مي گرديد، يا مالش غارت مي شد يا خانه اش را ويران مي ساختند. اين بلا همچنان بود تا زمان عبيداللّه بن زياد. پس از او حجاج آمد. حجاج شيعيان بسياري را كشت، بهتر از اين بود كه او را شيعه ي علي معرفي كنند(به صفحه 40 تاريخ تشيع مراجعه شود).

خوارزمي در نامه اي كه به شيعيان نيشابور نوشته، به بهترين شكل اين مظلوميت را ترسيم كرده است. او مي نويسد: هيچ شهري از شهرهاي كشور اسلامي نيست، مگر آن كه علوي مظلومي به شهادت رسيده و بني اميه و بني عباس در قتل او شريك اند

و عدناني و قحطاني بر آن متفق اند. معاويه حجر بن عدي كندي و عمرو بن حمق خزاعي را بعد از آن كه قسم هاي مؤكد و عهدهاي شديد كرده بود، به شهادت رساند. و زياد بن سميه هزاران نفر از شيعيان بصره را اعدام كرده و بيشترين اسير و زنداني را از آنان داشت. او بني هاشم را به بازي گرفته بني فاطمه را تهديد مي كرد و شيعيان علي را مي كشت و آثار اهل بيت رسول اللّه را محو مي نمود(تاريخ تشيع در ايران، ص 41).

آن حضرت دست برنداشتند و با او مبازره كردند. نيروهاي شمشير زن دشمن، جنگ بدر را به راه انداختند و در آن جنگ با اين كه از نظر نفرات و تداركات، بسيار هم قوي بودند، ولي از مسلمانان شكست خوردند و به مكه برگشتند. پس از آن دوباره با نيروهاي جنگي براي نابودي پيامبر و مسلمانان به مدينه حمله كردند و در اين جنگ كه در منطقه اُحد روي داد، مسلمانان، در ابتدا دشمن را عقب راندند، ولي دشمن با استفاده از فرصت به دست آمده، حمله ي ديگري را تدارك ديد و در اين حمله مسلمانان غافلگير و شكست خوردند. در جنگ احد نيروهاي پيامبر اسلام در هجوم دوباره ي دشمنان معركه را خالي كردند و پيامبر را تنها گذاشتند. جز تني چند، همه فرار كردند. اسامي آنان كه در جنگ احد فرار كردند و پيامبر را ياري نكردند، در كتاب هاي تاريخي آمده است. از اين افراد، همين الآن از نظر برخي از مسلمانان، انسان هاي بزرگ به شمار مي روند، ولي از نظر برخي اين اصحاب جزو انسان هاي بدكار به شمار مي روند.

دشمنان پيامبر، دست از آن حضرت نكشيدند و جنگ هاي ديگري هم بر آن حضرت تحميل كردند و پيامبر اسلام در برابر آنان ايستاد و تسليم نشد.

روزها، ماه ها و سال ها گذشت تا اين كه سال هشتم هجرت رسيد. پيامبر اسلام با ده هزار نفر نيروي شمشيرزن به مكه حمله و بدون خونريزي مكه را فتح كرد، همه آنان كه تا آن روز با پيامبر اسلام مخالف بودند و 21 سال با آن حضرت مبارزه كرده بودند، ناگهان شكست خوردند و اسير پيامبر اسلام گرديدند و پيامبر هم

همه ي آن ها را آزاد كرد و فرمود: انتُمُ الطُّلَقاء شما همه آزاديد{M، سردسته هاي كفر به ظاهر مسلمان شدند و با پيامبر همراه گرديدند. پس از وفات رسول خدا، همين بني اميه به تدريج بر سر كار آمدند و در زمان معاويه قدرت بيشتري يافتند و شروع به انتقام از پيامبر گرفتند. پيامبر از بني هاشم بود و بني اميه همواره با بني هاشم دشمني داشت. بني اميه همه ي شكست هاي خود را از بني هاشم مي ديدند و حال كه قدرت را به دست گرفته اند، بايد از بني هاشم انتقام بگيرند. معاويه تا توانست بر بني هاشم ضربه زد و تا آخرين توان با علي(ع) جنگيد. پس از علي(ع)، با امام حسن مجتبي(ع) جنگيد. معاويه از دنيا رفت و پسرش يزيد بر سر كار آمد. او هم از همان روزهاي اول خلافت خود با امام حسين(ع) مخالفت كرد و آن حضرت را با همه ي فرزندان، فاميل ها و يارانش در كربلا به بدترين شكل به قتل رسانيد و پس از يزيد خلفاي اموي ديگر همين رويّه را ادامه دادند. حكومت به دست عباسيان رسيد، آنان نيز با علويان مخالفت كردند، و به نسل كشي پرداختند و هر كجا سيد و علوي يافتند، كشتند.

با توجه به اين مطالب، روشن مي گردد كه چرا علي(ع) را پس از پيامبر تنها گذاشتند و با اين كه همه شان مي دانستند كه پيامبر، علي(ع) را به امامت و خلافت معرفي كرده است، با اين حال قبول نكردند و كسان ديگري را بر سر كار آوردند و خلاصه جواب اين سؤال اين است كه آنان با اين كه مي دانستند پيامبر اسلام علي(ع) را به خلافت نصب كرده، ولي آنان نسبت به خود پيامبر، ايمان نداشتند

و در سال هشتم هجرت، از ترس شمشير اسلام آوردند و پيامبر هم كه نمي توانست در مدت دو سال، آنان را تربيت كند و به مقامات عالي معنوي برساند. رسول خدا 13 سال در مكه و هشت سال در مدينه تلاش كرد، ولي دشمنان همواره با او درگير مي شدند و از آن حضرت فرصت تربيت اسلامي مسلمانان را مي گرفتند و در دو سال باقي مانده ي عمر، نمي توان عادت هاي هزار ساله ي جاهلي را از آنان گرفت. بنابر اين اگر در غدير خم يكصد هزار نفر هم حضور داشته باشند، ولي تربيت اسلامي كامل نداشته باشند، گوش به حرف پيامبر نمي كنند.

در تاريخ اسلامي، موارد فراواني هست كه صحابه پيامبر، گوش به حرف آن حضرت نكرده اند. براي نمونه يك مورد از آن موارد را كه شيعه و سني آن را قبول دارند مي آوريم:

ابن عباس مي گويد: «هنگامي كه بيماري رسول خدا(ص) سخت شد، آن حضرت فرمود: لوازم كتابت بياوريد تا مكتوبي بنويسم كه پس از آن گمراه نشويد. عمر گفت: درد بر او مستولي شده است، كتاب خدا كافي است. صحابه اختلاف كردند و سر و صدا بالا گرفت. پيامبر فرمود: از من دور شويد، پيش من قيل و قال سزاوار نيست». ابن عباس مي گفت: «سخت ترين مصيبت آن لحظه اي بود كه بين كتابت و پيامبر حائل شدند»(صحيح بخاري، به شرح كرماني، جز 2-1، ص 126، باب كتابة العلم، چاپ دوم، بيروت، 1401 هجري قمري. )

در «صحيح مسلم» به اين صورت آمده است: «روز پنج شنبه، چه روز سختي بود!! در حالي كه اشك از چشمان ابن عباس مي ريخت: گفت رسول خدا فرمود: لوازم كتابت بياوريد تا مكتوبي بنويسم كه پس از آن هرگز

گمراه نشويد. آنان كه در خدمت پيامبر بودند گفتند: پيامبر هذيان مي گويد(صحيح مسلم، به شرح نووي، جزء 12-11، ص 94، طبع بيروت، 1392).

در صحيح مسلم، اين روايت به اين صورت هم آمده است: سعيد بن جبير از ابن عباس نقل مي كند كه او گفت: روز پنج شنبه چه روز غم انگيزي بود!! گفت: بيماري پيامبر سخت شد. پس از آن فرمود: لوازم كتابت بياوريد تا مكتوبي بنويسم كه بعد از من گمراه نشويد. صحابه با هم اختلاف كردند، در حالي كه سزاوار نبود كه در محضر پيامبر سر و صدا به پا كنند و با هم به تنازع برخيزند. آنان كه در خدمت پيامبر بودند، گفتند: پيامبر را چه شده؟! آيا هذيان مي گويد؟! از خودش بپرسيد. پيامبر فرمود: رهايم كنيد، مرگ برايم بهتر است(صحيح مسلم، به شرح نووي، جزء 12-11، ص 89، طبع بيروت، 1392).

كتاب صحيح بخاري و صحيح مسلم را اهل سنت، بسيار مهم مي دانند. در اين دو كتاب اين حديث به اين صورت ها آمده است. و اين حديث به خوبي نشان مي دهد كه گوش به حرف پيامبر نكردند. گرچه ممكن است هر كسي هر جور بخواهد توجيه كند، ولي در هر صورت گوش به حرف پيامبر نكردند و قلم و كاغذ نياوردند.

اين حديث در تاريخ طبري به اين صورت آمده است: پيامبر خدا فرمود: لوازم كتابت بياوريد تا مكتوبي بنويسيم كه پس از آن گمراه نشويد. صحابه با هم به منازعه برخاستند و گفتند: او چه مي گويد؟ آيا هذيان مي گويد؟! از خودش بپرسيد. از پيامبر توضيح خواستند. آن حضرت فرمود: رهايم كنيد، اين حال كه دارم بهتر از آن چيزي است كه مرا به آن

مي خوانيد(تاريخ طبري، ج 3، ص 192، ده مجلّدي، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، 1962 ميلادي، چاپ مصر).

ابن ابي الحديد مي گويد: از ابن عباس نقل شده كه گفت: عمر بن خطاب از من پرسيد: آيا پسرعمويت علي بن ابي طالب باز هم به خلافت مي انديشد؟ گفتم: بله. اي عمر بن خطاب! از پدرم درباره ادعاي پسرعمويم علي پرسيدم. پدرم گفت: علي در ادعاي خود صادق است. عمر بن خطاب گفت: البته از پيامبر خدا هميشه در مورد خلافت او، تكّه كلامي صادر مي شد كه چيزي را به عنوان حجت ثابت نمي كرد و قاطع عذر نبود و پيامبر سعي داشت درباره خلافت علي بن ابي طالب از هر فرصتي استفاده كند و حتي در حال بيماري خواست به اسم او تصريح كند كه من مانع شدم، زيرا دلم به حال اسلام سوخت. به خداي اين خانه قسم، قريش دور او جمع نمي شوند و اگر او خلافت را به دست بگيرد از هر سو بر او مي شورند...(شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 12، ص 21، چاپ بيروت، داراحياء التراث العربي، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم).

ابن ابي الحديد از علماي بزرگ اهل سنّت است و در شرح نهج البلاغه او، بسياري از حقايق تاريخ صدر اسلام آمده است.

از آن چه گذشت معلوم شد كه انسان گاهي با اين كه حق را مي داند، ولي هواهاي نفساني و دشمني هاي ديرينه مانع قبول حق مي گردد و چنين نيست كه اگر كسي حق را دانست عمل بكند.

5_ در پايان توجه سؤال كننده گرامي را به اين نكته جلب مي كنيم كه تعداد شيعيان، در جهان كم نيستند، بلكه در جهان صدها ميليون نفر شيعه است، گر چه در مقايسه با اهل سنّت كم

هستند، همان طوري كه اهل سنت در مقابل با مسيحيان كم هستند(به اعيان الشيعه، ج 1، ص 194، البحث الثاني عشر و كتاب هاي ديگر مراجعه شود).

6- نكته آخر اين است كه بايد توجه داشته باشيم كه در زمان پيامبر اسلام(ص)، زمان حضرت علي(ع) و زمان امام حسن(ع) و امام حسين(ع) مسأله شيعه و سني به اين صورت كه الان مطرح است، مطرح نبود و صفوف شيعه و سني به اين صورت از هم جدا نشده بود و از زمان امام باقر و امام صادق(ع) به تدريج صفوف شيعه و سني از يكديگر به صورت منظم وحساب شده جدا شد.

در آن زمان نيروهاي رزمي مسلمانان به دستور خلفاي بني اميه و بني عباس به كشورهاي ديگر هجوم بردند و آنها را از نظر نظامي شكست دادند. مسلمانان فاتح پس از فتح آن كشورها آن را بين مسلمان شدن و به دين خود ماندن مخير مي ساختند. هر كس كه مسلمان نمي شد به دين خود مي ماند و هر سال جزيه پرداخت مي كرد. آنان كه مسلمان مي شد، اسلامشان اسلام اموي وعباسي بود و آنان نمي دانستند كه در ميان مسلمانان اختلافاتي پيدا شده و عده اي معتقد به اسلام علي هستند و تنها علي را حق مي دانند و ابوبكر و عمر را حق نمي دانند به اين جهت هر كس كه مسلمان مي شد، اسلامش همان بود كه حاكمان بني اميه و بني عباس تبليغ كرده بودند.

به عنوان مثال، كشور ايران در سال 31 ه.ق به طور كامل فتح شد. همان سال هاي فتح كه مسلمان نشدند. سال هاي طولاني گذشت و مردم

ايران به تدريج مسلمان شدند. اوج اسلام مردم ايران قرن سوم هجري قمري است. سيصد سال طول كشيد تا مردم ايران مسلمان شدند. در آن زمان كه مسلمان مي شدند چنين نبود كه بفهمند اسلام آنان اسلامي است كه حاكمان اموي و عباسي تبليغ كرده اند. بلكه سال هاي طولاني سپري شد تا فهميدند كه در ميان مسلمانان اختلافاتي بوده و اين مردم به تدريج راه علي را تشخيص دادند و آن راه را رفتند. اوج تشيع مردم ايران قرن چهارم است و مبلغان شيعه در اين قرن و قرن هاي بعد توانستند به مردم بفهمانند كه راه حق راه علي(ع) است و از آن زمان ها تا به امروز به تدريج مسلمانان ديگر هم شيعه مي شوند.

بر اين اساس بسيار طبيعي است كه از ميان آن همه مسلمان اموي و عباسي، به تدريج به سوي اسلام علي و اولاد علي(ع) كشانده شوند.

اين نكته هم مورد توجه قرار بگيرد كه از پيامبر و علي(ع) عده اي بودند كه علي را حق مي دانستند و در هر قرني هم حضور داشتند ولي اين حضور چشمگير نبود و از قرن چهارم به بعد در كل كشور اسلامي آن روز عده زيادي به سوي تشيع گرايش يافتند.

استحسان و غفلت از مفاد صحيح آيات قرآني و احاديث معتبر، به اختلافات فوق دامن زده است.

فلسفه ي پديداري فرقه هاي مختلف : تمامي اديان در درون خود فرقه ها و شاخه ها و گرايش هاي گوناگون و بعضا" متفاوتي دارند, طرح تفصيلي اين موضوع در دو دين بزرگ يهودي و مسيحي در اينجا امكان نداشته و تنها به ذكر علل پديداري فرقه هاي مختلف در اسلام اشاره مي شود; اما قبل از آن تذكر دو نكته ضروري است:

اولا، اين علل گاهي در پيدايش يك جريان با يكديگر تداخل مي كنندو برخي اوقات هر علتي موجب پديد آمدن گروه خاصي گشته و در مواقعي علتي در مؤسس آن جريان نقش چشمگير داشته و علت ديگري در پيرو و پذيرنده ي آن مؤثر بوده است .

ثانيا، دو مسأله شاخص و ريشه اي منشأ بسترسازي براي پديد آمدن فرق گوناگون در اسلام گشته است . يكي در نخستين زمان فوت رسول اكرم (ص ) و مربوط به مسأله ي خلافت و امامت است و ديگري مرتبط با ماجراي حكميت در جريان جنگ صفين (نگا: في علم الكلام , احمد محمود صبحي , بيروت دار النهضه , چاپ اول , 1405 ق , ج 1, صص 32 - 34).

اما علل :

1. ضعف فكري و فرهنگي : اصولا" محدوديت قواي ادراكي انسان و عدم توانايي او براي حل قطعي همه مسائل اعتقادي , از جمله مهم ترين علل اختلاف انسان هاست , در مواردي كه مسأله به روشني قابل حل نيست هر كس به حدس و گمان مي رسد كه ممكن است با حدس و گمان ديگران متفاوت باشد.

در اين صورت است كه اختلاف نظرها آشكار مي شود. حضرت رسول (ص ) در مدت كوتاه رسالتش فرصت بيان همه مطالب را براي مردم نيافت ; از اين رو, لازم بود از سوي رسول خدا(ص ) جانشيني همچون او كه معصوم باشد كار را به عنوان امامت مسلمين و تبيين معارف قرآن و سنت نبوي ادامه دهند ولي چنين نشد. يكي از علل پيدايش غلات را در همين امر مي توان جست , (نگا: بحارالانوار, محمدباقر مجلسي , بيروت مؤسسه الوفاء, چاپ دوم , 1983 م , ج 25, ص 288, روايت 44).

2. تعصبات قبيله اي : پس از وفات پيامبر(ص ), مردم به جاي اين كه در مراسم خاكسپاري شركت كنند, هر گروهي مدعي شد كه حق خلافت از آن اوست . بنابر شواهد تاريخي هيچ يك از انصار و مهاجران در تعيين جانشين پيامبر(ص ) از قرآن و سنت رسول خدا(ص ) يا از مصلحت امت سخن نگفت , بلكه سخن در اين بود كه جانشيني پيامبر حق گروه انصار است يا مهاجر و چون در ميان انصار دو قبيله ي اوس و خزرج بود اين دو نيز به رقابت برخاستند و به دليل همين مخالفت مهاجران غالب شدند, (نگا: جانشيني حضرت محمد(ص ), ويلفردمادولونگ , ترجمه ي احمد نمايي , جواد قاسمي و... مشهد, بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي , چاپ اول , 1377 ش , صص 47 - 65 و قيام حسين (ع ), دكتر سيد جعفر شهيدي , تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامي , بهمن 1359, صص 26 - 36).

3. مادي : از منابع تاريخي و روايي

معلوم مي شود گروهي بوده و هستند كه مثلا" با جعل مطالب و اخبار غلوآميز و انتشار آن , توجه عده اي را به خود جلب كرده و از مواهب و فضل و بخششهاي مادي آنان بهره مند شوند; مانند مغيره بن سعيد كه در تمام عمر خود در تلاش بود تا مرام جديدي احداث كرده و گروهي متشكل پديد آورد تا به اهداف مادي و دنيايي خود برسد, (نگا: ابن ابي الحديد, شرح نهج البلاغه , تحقيق : محمد ابوالفضل ابراهيم بيروت , دار احياء الكتب العربيه , چاپ دوم , 1385 ق , ج 8, ص 21 و شهرستاني ابوالفتح , الملل و النحل , بيروت , دار المعرفه للطباعه و النشر, چاپ دوم , بي تا, ص 83).

يا برخي براي آن كه مي خواستند در محيط اسلامي راهي براي مباح كردن گناهان و ترك واجبات و فراهم ساختن بساط عيش و عشرت توأم با توجيه شرعي پيدا كنند تا توده هاي ناآگاه مسلمان به آن ايمان آورده آنگاه به كمك همين توده هاي ناآگاه تشكيلاتي به وجود آورده و به اهداف خود كه همان بسط اباحه گري بوده دست يابند. برخي از مورخان ملل و نحل يكي از علل پيدايش فرقه ي غلات را همين امر دانسته اند, (نگا: الاشعري , سعد بن عبدالله ابن خلف , المقالات و الفرق , تصحيح محمدجواد مشكور, تهران , مركز انتشارات علمي و فرهنگي , چاپ دوم , 1360 ش , صص 51 - 52).

4. سياسي : سياست بازاني كه بيشتر به اهداف غلط خود مي انديشند براي نيل به مقصود خود از حربه هاي

گوناگوني استفاده مي كنند و يكي از اين حربه هاي قوي و كارآمد ايجاد فرق و نحله هاي گوناگون مذهبي است . اينان با به وجود آوردن چنين فرقه هايي يك سلسله مسائل و آموزه هاي دور از ذهن و عقل را وارد جريان مخالف خود مي كردند تا به آن آسيب وارد كرده و آن را در مقابل چشم ديگران ناميمون جلوه دهند. مانند برخي از اخبار در مورد ائمه (ع ) كه به دور از حقيقت و واقعيت است , (نگا: الذهبي , ابي عبدالله محمد بن احمد بن عثمان , ميزان الاعتدال في نقد الرجال , تحقيق علي محمد البجاوي , دار احياء الكتب العربيه , چاپ اول , 1382 ق , ج 2, ص 45). يا پديداري فرقه ي كيسانيه كه پيروان مختار بن ابي عبيده ثقفي تلقي شده اند براي تضعيف ديدگاه و حركت مختار از سوي مخالفانش پديدار شد, (نگا: صفري فروشاني , نعمت الله , غاليان , مشهد, بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي , چاپ اول , 1378 ش , صص 83 - 89).

5. گسترش حوزه جغرافيايي اسلام با فتوحات مسلمانان , به تدريج پيروان اديان و عقايد ديگر وارد حوزه حكومت اسلامي شدند. گروهي از اين افراد كه مسلمان شده بودند به طرح مسائل و مشكلات خود براي مسلمانها پرداختند و آنها كه بر دين خود باقي مانده بودند در اين مسائل با مسلمانان مجادله مي كردند اين مسأله در اواخر حكومت بني اميه و اوائل حكومت عباسيان به دليل ترجمه ي فلسفه ي يونان شدت بيشتري گرفت و باعث پديداري برخي از فرقه ها شد.

بر اساس گزارش دكتر حسين عطوان , قدريه ديدگاههاي خود را از تأثيرپذيري يهوديان و مسيحيان مسلمان شده ي شامي صورت مي دادند, (نگا: فرقه هاي اسلامي در سرزمين شام در عصر اموي , دكتر حسين عطوان , ترجمه ي حميدرضا شيخي , مشهد, بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي , چاپ اول , 1371 ش , صص 31 - 33 و نيز نگا: تاريخ الجدل , محمد ابو زهره , قاهره , دار الفكر العربي , صص 76 - 81 و نيز الميزان , علامه سيد محمدحسين طباطبايي (ره ), موسسه الاعلمي للمطبوعات , ج 5, ص 276).

6. منع حديث , يكي ديگر از عوامل پديداري فرقه هاي گوناگون اسلام گشت , زيرا با جلوگيري از ضبط و تدوين حديث كه در واقع ترجمان اصلي و مفسر حقيقي وحي به شمار مي رفت , اسرائيلياتي وارد آموزه هاي ديني گشت و موجب پديداري هرج و مرج در اعتقادات اعمال , اخلاق و آداب و حتي جوهره و كنه دين وارد كرد و اين خود موجب پيدايش بدعت هاي يهودي و مسيحي در آموزه هاي اسلام گرديد, (نگا: معالم المدرستين , علامه سيد مرتضي عسگري , قم , كليه اصول الدين و المجمع العلمي الاسلامي , چاپ ششم , 1416 ق (1996 م ), ج 2, ص 57)

اين موضوع را به خوبي مي توان در تفاسير قرآن رهيابي كرد, (در اين باب نگا: پژوهشي در باب اسرائيليات در تفاسير قرآن , دكتر محمدتقي دياري , تهران , دفتر پژوهش و نشر سهروردي , چاپ اول , 1379 ش , مجموع كتاب ).

اين موارد بخشي

از علل پيدايش فرقه ها در اسلام بود.

براي توضيح بيشتر خوب است دانسته شود حديث افتراق امت به گروه هاي مختلف در متون معتبر شيعه واهل سنت نقل شده است. از منابع اهل سنت در «سنن ابي داود» (حديث شماره 3981) آمده است: «... ان رسول اللّه ص) قام فينا فقال الا ان من قبلكم من اهل الكتاب افترقوا اثنتين و سبعين ملة و ان هذه الملة ستفترق علي ثلاث و سبعين. اثنتان و سبعون في النار و واحدة في الجنة...؛... پيامبر خدا(ص) برخاست و فرمود: همانا اهل كتاب پيش از شما به هفتاد و دو فرقه گراييدند و اين امت به زودي هفتاد و سه فرقه خواهد شد. از ميان آنان هفتاد و دو فرقه در آتش اند و يكي در بهشت».

در اين جا بايد توجه داشت كه رستگاري تنها يك فرقه درميان ديگر فرقه ها، امر عجيب و غريبي نيست؛ زيرا راه حق و صراط مستقيم الهي كه پيامبر اكرم(ص) بدان دعوت فرموده است يكي بيش نيست. پس اگر اختلاف و دگرگوني و چند دستگي پديد آيد، ناشي از بدعت و وارد كردن تعاليم غير ديني در دين است و گريز از بخشي از آموزه هاي ديني است. اكنون اين سؤال پديد مي آيد كه راه شناخت فرقه ناجيه چيست و آنان چه كساني اند؟ عقل و منطق حكم مي كند كه بهترين راه شناخت رستگاران، سخن و تعاليم خود پيامبر است كه از افتراق امت و نجات و فلاح تنها يك گروه از ميان همه گروه ها خبر داده است.

با توجه به روايات رسيده از پيامبر(ص) متوجه مي شويم كه راه رستگاري پيروي از قرآن و اهل بيت(ع) است؛ زيرا قرآن كتاب معصوم

و خطاناپذير الهي است. قطعا چنين كتابي مفسر و مجري معصوم مي طلبد و آن همان عترت پيامبر(ص) است؛ زيرا پيامبر(ص) در حجة الوداع و در آخرين وصيت فرمودند: «... اني تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتي اهل بيتي ما ان تمسكتم بها لن تضلوا بعدي ابدا و انهما لن يفترقا حتي يردا علي الحوض فانظروا كيف تخلفوني فيهما...؛ من دو چيز گران بها در ميان شما مي گذارم: كتاب خدا و عترت و اهل بيت خويش. تا زماني كه به آن دو چنگ زنيد پس از من هرگز گمراه نخواهيد شد. آن دو از يكديگر جدايي پذير نيستند تا آن كه در حوض (كوثر) بر من وارد آيند.پس بنگريد كه پس از من با آن دو چه مي كنيد»، (بحارالانوار، ج 2، ص 100).

اين حديث به طور متواتر در متون شيعه و اهل سنت يافت مي شود. هم چنين برحسب روايت ديگري پيامبر(ص) فرمودند: «ستفترق امتي علي ثلاثة و سبعين فرقه منها فرقة ناجية والباقون هالكون. فالناجون الذين يتمسكون بولايتكم و يقتبسون من علمكم ولا يعملون برأيهم فأولئك ما عليهم من سبيل فسالت عن الائمة فقال عدد نقباء بني اسرائيل؛ به زودي امت من هفتاد و سه فرقه خواهند شد كه تنها يكي از آنها رستگار و بقيه هلاك خواهند شد. نجات يابندگانشان كساني اند كه به ولايت شما (اهل بيت«ع») چنگ زنند واز كردار شما الگو گيرند و به رأي خويش [در مقابل شما ]عمل نكنند...»، (بحارالانوار، ج 36، ص 33، ح 168).

در روايت ديگري نيز آمده است كه پيامبر(ص) به حضرت علي(ع) فرمودند: «يا علي مثلك في امتي مثل المسيح عيسي بن مريم افترق قومه ثلاث فرق فرقة مؤمنون و

هم الحواريون و فرقه عادوه و هم اليهود و فرقة غلوا فيه فخرجوا عن الايمان و ان امتي ستفترق فيك ثلاث فرق فرقة شيعتك و هم المؤمنون و فرقة عدوك و هم الشاكون و فرقة تغلوا فيك و هم الجاحدون و انت في الجنة يا علي و شيعتك و محب شيعتك و عدوك والغالي في النار؛ اي علي! مثل تو در امت من همانند مثل عيسي بن مريم است كه امتش سه فرقه شدند: 1- گروه مؤمنان كه حواريون بودند، 2- گروه دشمنان يعني يهود، 3- گروه غلو كنندگان كه از دايره ايمان برون رفتند. همانا امت من نيز در مورد تو سه گروه مي شوند: 1- شيعيان تو كه آنان مؤمنانند، 2- دشمنان كه همان ترديد كنندگانند، 3- گروهي كه در مورد تو غلو مي كنند و آنان حق ستيزند. اي علي! تو و شيعيان و دوست داران پيروانت در بهشتيد ودشمنان و غلو كنندگان در تو اهل دوزخند»،(بحارالانوار، ج 25، ص 264، ح 4).

ازاين رو درباره اين كه كدام يك از فرقه ها و مذاهب، به سنت پيامبر(ص) نزديكتر هستند. به دلايل مختلف عقلي، روايي و تاريخي مي توان شيعيان دوازده امامي را معرفي كرد. زيرا نزديكترين افراد به پيامبر(ص) كه مطابق سنت او عمل مي كردند امام علي(ع) و حضرت فاطمه(س) و فرزندان ايشان بودند و شيعيان به دنبال پيروي كامل از اين بزرگان هستند و كساني هم چون امام باقر(ع) و امام صادق(ع) كه آگاه ترين مردم به كلام خدا و سنت پيامبر(ص) در عصر بعد از صدر اسلام بودند. شيعيان بيشترين بهره را از احاديث آن دو بزرگوار دارند تا آنجا كه به عنوان مذهب جعفري شهرت يافته اند.

اين گونه شواهد

به طور اجمال نزديكي شيعيان به سنت پيامبر(ص) را تأييد مي كند و حتي مي توان گفت شيعيان «اهل سنت واقعي» هستند. ناگفته نماند، نبايد سنت پيامبر(ص) به برخي اعمال ظاهري خلاصه كرد. اگر چه در اعمال ظاهري ديگر مذاهب نيز خلاف سنت بسيار مشاهده مي شود از آن جمله «تكتف در نماز» (دست بسته) كه از زمان خليفه دوم آغاز شده است.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1_ رهبري امام علي(ع) در قرآن و سيره پيامبر (ترجمه المراجعات)، مترجم: سيد محمد سياهپوش

2_ آنگاه هدايت شدم تيجاني سماوي

3_ بررسي مسائل كلي امامت ابراهيم اميني

4_ الغدير علامه اميني

5 _ عتبات الانوار مير حامد حسيني لكنهوي

6_ شبهاي پيشاور سلطان الواعظين شيرازي

بسيار ناراحت شدند به گونه اي كه صورت مباركشان سرخ گرديد. آن حضرت سپس خطاب به جمع حاضر فرمودند: «آيا من شما را به اين امور دستور دادم و آيا من براي اين برانگيخته شدم كه شما برخي از آيات را به برخي ديگر بزنيد؟ بدانيد كه امت هاي پيش از شما از اين راه نابود شدند. شما توان حل اين مباحث را نداريد. به آنچه شما را بدان دستور داده ام و از آنچه جلوگيري كرده ام عمل كنيد».{3}

آن حضرت بدين سان نسبت به اختلاف هشدار مي داد و معيارها و ملاك هايي براي برطرف كردن مشكلات معرفي مي فرمود؛ گاه مسلمانان را به چنگ زدن به قرآن و سنّت، و گاه به قرآن و عترت توصيه مي فرمود. گاهي نيز اهل بيت خود را به كشتي نوح تشبيه مي نمود تا مردم با تمسك به آنها از غرق شدن و نابودي نجات يابند. اين معيارها و ميزان ها نه تنها از زبان پيامبر بلكه در قرآن كريم نيز در آياتي همچون آيه تطهير، آيه مباهله، آيه زكات در ركوع و آيه مودّت، بيان شده است/

ج) با ارتحال جانسوز پيامبر اسلام(ص) و قطع ارتباط مسلمانان با غيب و وحي در اثر استفاده از رأي و اجتهادهاي شخصي، اختلافات فراواني بين مسلمانان پديد آمد كه در نهايت منجر به پيدايش مذاهب مختلف و يا حوادث گوناگون گرديد كه در مورد آنها كتاب هاي مختلفي به رشته تحرير درآمده است/

از جمله مواردي كه منجر به بروز اختلاف در بين مسلمانان گرديد مي توان به مسايل زير اشاره كرد:

1- اختلاف در آوردن قلم و كاغذ طبق درخواست پيامبر(ص) پيش از وفات آن حضرت؛

2- اختلاف در مرگ پيامبر(ص)؛ بدين معنا كه آيا آن

حضرت مي ميرد و يا مثل حضرت عيسي به آسمان برده مي شود؟

3- اختلاف در محل دفن آن حضرت؛

4- اختلاف در مسأله امامت؛

5- اختلاف در فدك حضرت زهرا و...{4}

هر يك از اختلافات مذكور، براي اسلام و مسلمانان زيان هايي در برداشت امّا مهم ترين آنها كه مي توان گفت ساير اختلافات را تحت الشعاع خود قرار داد، مسأله جانشيني پيامبر(ص) و امامت بود. پس از رحلت پيامبر(ص) گروهي بر اين باور بودند كه پيامبر(ص) جانشين و امام پس از خود را معرفي فرموده و گروه ديگري برخلاف آنان انتخاب جانشين از طرف پيامبر را باور نداشتند. اين دوگانگي ديدگاه ها، همواره بين مسلمانان بحث هاي گوناگوني در پي داشته و بزرگان هر دو گروه براي ادعاي خود دلايلي ذكر كرده اند.{5}

پس از وفات پيامبر اسلام(ص) و هم زمان با فتوحات و پيشرفت هاي مسلمانان، نيازهاي فكري و عقيدتي فراواني پديد آمد و شبهات و اشكالاتي كه از جانب ديگران مطرح مي شد، مسلمانان را ناگزير به پاسخگويي مي كرد. از اين رو كساني كه توانايي داشتند به پرسش ها پاسخ مي دادند و ديگران به علما صحابه مراجعه مي نمودند و مرجع پاسخگويي مردم هر منطقه از سرزمين اسلامي عالم و يا عالماني مي شدند كه در آن ناحيه حضور داشتند.{6} اين مسأله به مرور موجب گسترش نظرهاي گوناگون شد و علماي هر شهر و منطقه براساس برداشت خود از قرآن و روايات پيامبر(ص) به پرسش ها و نيازهاي مردم پاسخ مي دادند. روشن است كه اين روش به مرور زمان باعث ايجاد اختلافات فكري و مذهبي مي گرديد و روش هاي استنباط متفاوت و به تبع آن برداشت هاي مختلف پديد مي آمد. پس از دوران صحابه، در زمان تابعين اين مسأله ابعاد گسترده تري يافت و هر

چه اختلافات بيشتر مي شد جعل حديث و تمسك به آن جهت اثبات ادعاها نيز بيشتر مي گرديد و بر دامنه نزاع ها مي افزود/

كتاب اصحاب الفتيا نوشته ابن حزم اندلسي (م 456 ه' . ق) به طور مفصل علمايي را كه در صدر اسلام اهل فتوا و نظر بودند همراه با يادآوري مكان استقرار آنها نقل كرده است. اين كتاب مي نويسد: در شهر مكه 22 نفر، در مدينه 82 نفر، در بصره 57 نفر، در كوفه 68 نفر و... در مجموع 452 تن از فقها و صحابه در بلاد اسلامي وجود داشتند كه هر يك صاحب فتوا و بسياري داراي مذهب بوده اند و با تقليد مبارزه مي نمودند. بنابراين مذاهب و مسلك هاي گوناگوني پس از پيامبر به وجود آمد، به گونه اي كه در دوره فقهاي اربعه، برخي از نزديكان ابوحنيفه داراي فتوا بودند و از ابوحنيفه نيز تقليد نمي كردند. در كوفه ابن ابي ليلا، در مكه ابن جريح و مالك، در بصره عثمان تيمي و سوار، در شام اوزاعي و در مصر ليث بن سعد حضور داشتند كه هر يك از مسلك و شيوه اي خاص برخوردار بودند/

با توجه به ظهور مذاهب گوناگون در ميان اهل سنت، در قرن چهارم هجري تصميم گرفته شد تا مذاهب فقهي، منحصر به چهار مذهب شده و از رسميت دادن به مذاهب ديگر جلوگيري گردد. اين چهار مذهب عبارت بودند از مذهب حنفي، مالكي، شافعي و حنبلي كه هر يك داراي مسلك و مذهب فقهي مخصوص به خود مي باشد/

روشن است كه حصر مذاهب در قالب چهار مذهب بدون همكاري و حمايت خلفا و حكام آن عصر امكان پذير نبود از اين رو گسترش اين مذاهب را مي توان

نتيجه دو عامل دانست:

1- وجود علما و قضات پيرو هر مذهب در مناطق گوناگون؛ به گونه اي كه مردم هر منطقه از قاضي و عالم آن شهر پيروي مي كرده اند چنان كه تاريخ نشان مي دهد كه در هر منطقه كه قاضي اي حضور داشت، مردم آن محل طبق مذهب قاضي عمل مي كردند؛

2- عامل ديگر گسترش مذاهب، همكاري خلفا و حكامي است كه از يك مذهب خاصي دفاع كرده و با ساير مذاهب مبارزه مي نمودند/

البته برادران اهل سنّت در مذاهب اعتقادي نيز متفرق و پراكنده اند. گروهي در مذهب اعتقادي خويش طرفدار ابوالحسن اشعري، گروهي ماتريدي، گروهي پيرو احمد بن حنبل و يا اهل حديث و گروهي نيز معتزله اند كه از روش استنباط مبتني بر عقل استفاده مي كنند و گروه هاي فراوان ديگري نيز وجود داشته كه تاريخ از آنها نام برده است. امروزه نيز در داخل هر يك از اين مذاهب گروه هاي ديگري پديد آمده است/

اين مذاهب اعتقادي مانند مذاهب فقهي به مرور زمان بر اثر برداشت هاي مختلف و با استفاده از رأي و اجتهاد پديد آمده است و مي توان گفت همه آنها از قرن سوم و چهارم پديدار شده اند و پيش از آن به صورت مذهب، وجود خارجي نداشته و از انسجام و تشكل خاص برخوردار نبوده اند حتي در صدر اسلام و زمان صحابه واژه اي به نام اهل سنّت و جماعت وجود نداشته و در هيچ تاريخي، از گروهي با اين عنوان نام برده نشده است؛ البته افكار و انديشه هاي آن وجود داشته، از جمله انديشه خلافت/

از قرن دوم به بعد بر اثر درگيري بين معتزله و اهل حديث، اين واژه به كار برده شد، چرا كه معتزله از عقل استفاده

مي كردند و بدين جهت مورد حمله و اعتراض اهل حديث واقع مي شدند. شعار اهل حديث نيز اين بود كه ما كساني هستيم كه به سنّت پيامبر(ص) عمل مي كنيم و معتزله به عقل عمل مي نمايند. از آن زمان بود كه واژه اهل سنت مطرح گرديد/

برخي از نويسندگان مانند محمود ابوريه نويسنده مصري اعتقاد دارند: «اين نام از زمان معاويه پديد آمد و معاويه پس از مصالحه با امام حسن(ع)، آن سال را عام الجماعه ناميد»/

در هر صورت با تحقيق و بررسي تاريخ، روشن مي شود كه نام اهل سنت به مرور زمان متداول شده است؛ هر چند افكار و انديشه هايي كه اهل سنّت بدان باور دارند پس از پيامبر اكرم(ص) پديد آمده است - از جمله مسأله عقيده به خلافت - /

آنچه يادآوري شد درباره نحوه پيدايش مذهب اهل سنّت بود كه با استفاده از منابع اين برادران عنوان گرديد. اما در صدر اسلام اعتقاد و باور ديگري نيز وجود داشت كه معتقد بود پيامبر اسلام براي آينده مسلمانان چاره انديشي كرده و مردم را به حال خودشان رها ننموده است. در نگاه پيروان اين باور، پيامبر اسلام كسي يا كساني را به مردم معرفي نموده بود تا پس از ايشان پناهگاه اختلافات، نيازها و مشكلات فكري و سياسي مردم باشند؛ چنان كه در روز غدير و ساير ايام مردم را به تمسك و مراجعه به اهل بيت: بويژه حضرت علي(ع) توصيه مي فرمود. آن حضرت براي آخرين بار در حال احتضار دستور داد تا قلم و دواتي حاضر نمايند تا مطلبي را املا فرمايد كه به وسيله آن اختلافات برطرف شود كه متأسفانه اين مسأله امكان پذير نشد. اين ديدگاه، مذهب و انديشه ديگري را

تشكيل داد كه در تمام مسايل فقهي و عقيدتي، اهل بيت: و بويژه حضرت علي(ع) را محور قرار مي داد و براي مدعاي خود دلايل بسيار داشت. اين گروه در موارد اختلاف بين صحابه با استناد به حديث پيامبر(ص) كه فرموده: «علي مَعَ الْحَقَّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلي»» و «أنا مَدينُْ العِلْم وَ عَلي بابُها» قول حضرت علي(ع) را ترجيح مي داد. اين گروه كه به شيعيان شهرت يافتند پس از علي(ع)، امام حسن(ع) و امام حسين(ع) و نُه تن از فرزندان امام حسين(ع) را محور مراجعه افكار و انديشه هاي ديني و سياسي خود قرار دادند/

شكي نيست كه اين انديشه و باور از زماني كه پيامبر اكرم(ص) از دنيا رفتند و بلكه در زمان خود آن حضرت و با استناد به فرمايش هاي حضرت رسول(ص) مطرح بوده است و احاديث غدير، ولايت و منزلت بر آن دلالت دارد. اين اعتقاد پس از ارتحال پيامبر به مرحله عمل رسيد و گروهي كه دستورات و توصيه هاي پيامبر اكرم(ص) را درباره علي به خوبي شنيده و بدان وفادار بودند، مثل سلمان، ابوذر، مقداد و گروه فراواني از بني هاشم و پيروانشان به آن عمل نمودند/

پيامبر اكرم(ص) خود در مورد هواداران و علاقمندان امام علي(ع) واژه شيعه را به كار برده اند كه در اين زمينه رواياتي وارد شده است;{7} البته اين بدان معنا نيست كه در كنار پيامبر اسلام مذهب خاصي به نام شيعه وجود داشته است بلكه تمام مسلمانان به دستورات خدا و پيامبر عمل مي كردند و چون پس از وفات آن حضرت عقيده به امامت علي(ع) داشتند تفكر شيعي را پايه ريزي نمودند كه اين تفكر به مرور زمان گسترش يافت/

[1]. سوره

آل عمران، آيه 19/

[2]. همان، آيه 85/

[3]. مسند، احمد، ج 2، ص 196/

[4]. ر.ك: مقالات الاسلاميين، ابوالحسن اشعري و فرق بين الفرق، بغدادي/

[5]. جهت اطلاع بيشتر بنگريد به: تاريخ الشرايع، مناع القطان، ص 377/

[6]. همان/

[7]. ينابيع المودْ، سليمان قندوزي، ج 1، ص 121/

موضوع: امكان مشروعيت خلافت و امامت با بيعت

هاي گوناگون وتدابير هوشمندانه خودسرنوشت جامعه اسلامي را درغدير خم رقم زدند هر چند عوامل گوناگون دست به دست هم دادند واين چاره جويي حكيمانه برخواسته از وحي را عقيم ساختند .

بنابراين تاريخ پيدايش شيعه به زمان رحلت پيامبر اكرم ( وحتي پيش از آن بر مي گردد كه ويژگي بارز آن پيروي از مكتب امامت امير المومنين ( مي باشد (2) وشخص پيامبر اكرم صلي الله عليه واله با رها از اين عنوان براي دوستداران علي ( نام بردند , براي آگاهي بيشتر به كتاب شيعه دراسلام نوشته مرحوم علامه طباطبايي(قدس سره) مراجعه فرمائيد .

واما درخصوص احكام جاري نسبت به برادران اهل تسنن يادآور مي شود هر كس كه شهادتين را برزبان جاري سازد از همه حقوقيكه يك مسلمان برخوردار است بهره مند خواهد شد حفظ جان ومال وناموس وعرض وآبروي او برهمه مسلمانان واجب است . عباراتي از قبيل آنچه در پرسش خودمرقوم نموده ايد از جامعه مسلمانان ( اعم از شيعه وسني ) بدور است و حفظ حرمت ومقدسات همه فرقه اسلامي بنابه تاكيد امام راحل ومقام معظم رهبري بر همه مسلمانان لازم است .

درمورد نوشتن نام ائمه برروي شله زرد بطور كلي بايد گفت هر عملي كه موجب هتك حرمت ائمه معصومين ( وپيامبران الهي گردد حرام است واگراين عمل چنين نتيجه اي در پي داشته باشد بايد از آن خودداري كرد .(3)

درمورد آداب تلاوت قرآن كريم شايسته است به همه ابعاد آداب ظاهري وباطني قرائت قرآن توجه لازم بعمل آيد خصوصاً درنحوه نشستن آمده است كه دو زانو و رو به قبله باشد .(4) ودر احوالات رسول اكرم ( روايت

شده است كه هنگام قرائت قرآن نهايت ادب را رعايت مي فرمودند .

درخصوص غسلهايي كه مي توان بدون وضو نماز خواند نظر حضرت آيه الله العظمي خامنه اي حفظ الله اينست كه فقط با غسل جنابت مي توان بدون وضو گرفتن نماز خواند (5) ودرسايرغسلها بايد براي نماز وضو گرفت .براي آگاهي بيشتر به كتاب استفتاء از مقام معظم رهبري مراجعه فرمائيد. معالم المدرسين _ علامه عسكري

(2) شيعه دراسلام _ عللمه طباطبايي

(3) رساله اجوبه الاستفتاء ات _ حضرت آيه الله العظمي خامنه اي ازص 47 تا ص 53

(4) مقالات _ استاد محمد شجاعي , ج سوم ص 107

(5) اجوبه الاستفتاء ات _ حضرت آيه الله العظمي خامنه اي ص 60

كرد و امام علي(ع) را خانه نشين كرد و در پس اين اختلاف، اختلافات سياسي و كلامي و فقهي و فرقه اي در سراسر اسلام نفوذ پيدا كرد.

اما راجع به اعتقادات اين گروه ها درباره اصول دين و توحيد، كليه فرقه هاي اسلامي به توحيد و نبوت پيامبر گرامي اسلام و معاد اعتقاد دارند. البته در فهم برخي از جزئيات اختلافاتي است و آن هم به دليل نزديك بودن يا دور بودن از اصل و منبع علم يعني اهل بيت پيامبر(ص) است.

درباره امامت، شيعه معتقد به امامت است و اهل سنت چنين اعتقادي را ندارد. شيعه به عدل نيز به عنوان يكي از اصول دين اعتقاد دارد. اما در اهل سنت، تنها معتزله به چنين اصلي اعتقاد دارند.

درباره امام زمان(عج) نيز به طور اجمال همه فرقه هاي اسلامي به ايشان اعتقاد دارند. منتها در عين اعتقاد به اصل وجود منجي و مهدي موعود، اعتقادات برخي از آن همانند ماست كه او را فرزند امام حسن عسكري(ع) مي دانند كه اكنون غائب است و روزي ظاهر مي شود و جهان پر از ظلم و جور را به سمت عدالت و معنويت سوق مي دهد. برخي ديگر معتقدند كه حضرت مهدي(عج) در آينده متولد مي شود.

براي مطالعه بيشتر درباره فرقه هاي اسلامي و اصول اعتقادات آنها نگا:

1. استاد جعفر سبحاني، فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي، انتشارات توحيد، قم، چاپ اول 1371

2. عبدالكريم شهرستاني، توضيح الملل، ترجمه: مصطفي فالقداد هاشمي، تصحيح سيد محمد رضا جلالي نائيني. در دو جلد انتشارات اقبال 1362، تهران، چاپ سوم.

3. سيد عبدالحسين شرف الدين، اجتهاد در مقابل نص، ترجمه علي دواني، كتابخانه بزرگ

اسلامي بي تا.

4. سيد هادي خسروشاهي، مصلح جاني و مهدي موعود از ديدگاه اهل سنت، انتشارات اطلاعات تهران 1374

مسلمانان آسياي ميانه سنّي حنفي هستند. بيش تر مسلمانان قرقيزستان حنفي اند. تركمنستان فاقد دين رسمي است، ولي بيش تر جمعيت 73/3% مسلمانان آن را حنفي ها تشكيل مي دهند. مردم تاجيكستان نيز حنفي اند در آسياي ميانه زندگي مي كنند. بيشتر پيروان مذهب اسماعيليه به رهبري آقاخان زندگي مي كنند در حال حاضر 90% شيعيان بدخشان، اسماعيلي و 10% دوازده امامي هستند. نهضت تصوف، بويژه فرقه نقشبنديه نقش مهمي در اشاعه اسلام داشت. تصوف، ابتدا در ازبكستان به شكوفايي نهاد. بهأالدين نقشبنديه در بخارا مسلك نقشبنديه معروف به طريقت خواجگان را اشاعه داد كه اكنون بزرگ ترين فرقه تصوف در آن جا است/

3. تركيه

در زمينه اعتقادات ديني و مذهبي در اين كشور، وحدتي موجود نيست و اعتقاد به مذاهب و طريقت هاي مختلف در ميان اقشار مختلف يكي از ويژگي هاي ساختار مذهبي اين جامعه است. آمار سال 1990 ميلادي نشان مي دهد حدود 98% مردم تركيه مسلمان اند، 2% مسيحي و كليمي و ديگر اديان. بيش تر مسلمانان تابع مذهب تسنن و از ميان آن ها حنفي ها بزرگ ترين مذهب محسوب مي شوند كه عمدتاً در مركز و غرب تركيه اند و شافعي ها با جمعيتي كمتر در مناطق شرقي تركيه و اكثراً كرد هستند و از ديگر فرقه هاي اهل سنت هم درصد كمي وجود دارند.{5}

4. جنوب شرق آسيا

بيش از نيمي از جمعيت 410 ميليوني جنوب شرق آسيا را مسلمانان تشكيل مي دهند. كه حدود 20 ميليون نفر آن در سه كشور اندونزي، مالزي و برونئي و بقيه به صورت اقليت هاي مسلمان در 7 كشور ديگر به سر مي برند.{6}

پر وسعت ترين و پر جمعيت ترين كشور مسلمان در اين منطقه اندونزي است كه 85% جمعيت آن را مسلمانان تشكيل مي دهند. حنفي ها 90% و اهل حديث

10% جمعيت مسلمانان اندونزي را تشكيل مي دهنند.

[1].افغانستان،ش 6، ص 29، از سري كتاب هاي دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت خارجه/

[2].فرهنگ فرق اسلامي، محمدجواد مشكور، ص 170/

[3].افغانستان، ريشه يابي و بازخواني تحولات معاصر، مهدي عليزاده موسوي، ص 27 - 29/

[4].شناخت كشورهاي اسلامي و نواحي مسلمان نشين جهان، غلامرضا گلي زواره، ص 278 - 281/

[5].تركيه، ش 43، ص 25 - 27 - 28، از سري كتاب هاي دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت خارجه/

[6].شناخت كشورهاي اسلامي و نواحي مسلمان نشين جهان، غلامرضا گلي زواره، ص 277/

كردند و پس از ايشان، علي(ع) نيز كم تر از پنج سال به حكومت رسيد. در همين مدّت، كشته شدن عثمان به دست مسلمانان و نيز جنگ جمل، صفين و نهروان عامل اختلافات تازه تر شد و گروه خوارج، و زماني بعد، فرقه مرجئه پديد آمد.

بايد توجّه داشت كه هر يك از اين گرايش ها، به دنبال خود، مباني و انديشه هايي را در اصول دين و خدا و معاد و انسان داشتند كه پرداختن به مكاتب كلامي اين گروه ها از حوصله اين مختصر خارج است.

به دنبال اين تشتّت آرا كه پاي عمل پيش كشيده شد، مسأله اراده و اختيار انسان مطرح شد و گروه هاي قدري، معتزله و اشاعره و... تولّد يافتند.

2. منع نقل و نوشتن احاديث پيامبر پس از وفات حضرت (تا حدود يك قرن)؛

كه باعث به فراموشي سپرده شدن سخنان پيامبر، پديد آمدن زمينه جعل احاديث دروغ، اضطراب و تشتّت در احكام و پديد آمدن مكتب هاي فقهي گوناگون بين مسلمانان شد/

3. گسترش كشور اسلامي و مبادلات فرهنگي ميان تمدّن هاي مختلف(ايران، روم و...)

باعث شد تا عقايد رومي ها، ايراني ها، مسيحي ها، يهوديان و... در مسلمانان تأثير گذارد و اساطير و عقايد باطل آنان وارد افكار مسلمانان شود/

4. تكبّر، تعصّب، رياست طلبي، سودجويي، كينه و نفاق برخي افراد سرشناس اسلامي؛

5. فهم ها و تفسيرهاي گوناگون از قرآن، به ويژه فهم هاي نادرست از متشابهات/

توضيح اين كه زمان پيامبر، اگر در فهم آيه اي از قرآن اختلاف پيش مي آمد، پيش پيامبر مي رفتند و حضرت، حق را براي آنان بيان مي كرد؛ ولي پس از وفات او اين گونه نبود. رسول خدا(ص) براي پس از وفات خودش چاره انديشي كرده بود و فرمود: «من از ميان شما مي روم

و دو چيز گران بها، قرآن و عترت و اهل بيتم را ميان شما مي گذارم. اگر به اين دو تمسّك كنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد»؛ امّا بعد از وفات حضرت، اهل بيت(عليهم السلام) يعني مفسّران واقعي قرآن و حامل علوم پيامبر از جامعه اسلامي كنار گذاشته، و مسلمانان به اختلاف و گمراهي دچار شدند.{2}

ميان شيعيان يعني طرفداران اهل بيت نيز شعبه هايي پديد آمد كه گروهي به امامت زيد بن علي بن الحسين معتقد شدند و پس از او يحيي و هر كس از علوياني كه با شمشير قيام كند. گروهي سلسله امامت را در امام صادق(ع)، و سپس اسماعيل قرار دادند و به غيبت اسماعيل معتقد شدند كه اسماعيليّه نام گرفتند. گروهي امامت را پس از امام صادق(ع) از آن محمد افتح دانسته كه فتحيه نام گرفتند و گروهي نام امام هفتم يعني موسي بن جعفر را پذيرفته؛ و سپس توّقف كردند و واقفه نام گرفتند و گروهي امامان را هم چنان دوازده نفر مي دانند كه اكثرّيت قاطع شيعه را تشكيل دادند. فرقه هايي نيز ميان مسلمانان از نظر تقسيمات عرفاني و تصوّف، و شيوخ و طريقت آن ها از قبيل نقشبنديّه و قادريّه پديد آمد كه خود حديث مفصّلي دارد.

[1].الخصال، شيخ صدوق، ص 636، به تحقيق علي اكبر، انتشارات اسلامي، قم/

[2].اقتباس از معالم المدرستين، سيد مرتضي عسكري، ج 1، ص 15 - 23، نشرالمجمع العلمي الاسلامي.(با اضافات)/

اجماع، با مختصر تفاوتي در ميان شيعه و سني، به عنوان يكي از منابع فقهي مطرح است.

براي توضيح و آشنايي بيشتر مي توانيد به كتاب هاي زير مراجعه نماييد:

1. تاريخ المذاهب الاربعه، امام ابو زهره/

2. ادوار اجتهاد، استاد جناتي/

3. الامام الصادق و المذاهب الاربعه، استاد اسد حيدر/

سردمداران، خودسران و هواپرستان بودند كه باعث تفرقه و چند دستگي مسلمانان شدند و مذاهب مختلف را ايجاد كردند و باعث سر درگمي مسلمانان شدند اما اگر كسي بخواهد به ديني كه مورد پذيرش خدا و پيامبر اوست رهنمون گردد، بايستي به منابع و مآخذ معتبر حديثي، تاريخي و كلامي مراجعه كند و نظريات فرقه ها و مذاهب گوناگون را با يكدگير بسنجد و از خداوند نيز بخواهد كه او را راهنمايي كند تا به صراط مستقيم و راه صحيح دست يابد.

كتاب الغدير نگارش علامه اميني يكي از اين منابع است كه از سوي شيعه و سني مورد تقدير قرار گرفته و در موضوع ولايت علي(ع) نگاشته شده است. احقاق الحق اثر علامه نوراله شوشتري - تستري - و تتمه آن اثر آيت اله مرعشي نجفي كتاب ديگري است كه صدها منبع مورد اعتماد شيعه و سني را جمع آوري كرده و براي رهنمون شدن به ولايت علي(ع) كافي است. دلائل الصدق اثر علامه محمدرضا مظفر نيز از جمله كتبي است كه مي تواند در اين زمينه رهگشا باشد. و اما از كتاب هاي اهل سنت كه تا حدود زيادي مفيد و براي دستيابي به راه درست كارآيي دارد، مي تواند به كتاب ينابيع الموده اثر سليمان قندوزي و مناقب ابن مغازلي و مطالب السؤول محمد بن طلحه شامي مراجعه كرد. اگر توفيق الهي رفيق انسان باشد، به دين حق رهنمون مي شود و همان طور كه قرآن مجيد فرموده يك دين بيش تر وجود ندارد و آن مذهب شيعه دوازده امامي است.

[1].سوره آل عمران، آيه 19.

زندگي مي كنند؟ آمار آن ها چه قدر است؟ گزارشي از موقعيت اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فعاليت هاي آنان بنويسيد (ضمناً درباره ديوبنديه و بريلويه نيز اگر مطالبي ذكر شود بسيار سپاسگزاريم).

بلوچستان، در برخي از نواحي تركمنستان شوروي و همچنين گويش «براهويي» كه از شعب دراويدي، است در ميان اقوام بلوچ رايج است.

مردم بلوچستان تحت تأثير شرايط خاص محيط خويش، بردبار هستند، با حداقل امكانات زندگي مي كنند، در دوستي ثابت قدم و وفادارند و در دشمني سرسخت و انتقام جو هستند. مردان بلوچ به ازدواج هاي مكرر علاقه مندند. مردان داراي سه تا چهار زن در اين منطقه زيادند. آنان به زندگي و همسر و فرزندان خود علاقه زيادي دارند و براي اسلحه و مركب سواري خود اهميتي بسزا قايلند. بلوچ ها سخت پايبند اعتقادات مذهبي و ديني خويش اند، نماز خود را به موقع به جاي مي آورند، در سخت ترين شرايط روزه مي گيرند و شكستن روزه را گناهي بزرگ مي شمارند. آنان براي شركت در نماز جمعه فرسنگ ها راه را مي پيمايند. اعياد آنان منحصر به اعياد مذهبي است - اخيراً بر اثر تماس با مردم نقاط ديگر، فقط در مناطق شهري هنگام نوروز شادي مي كنند - در ميان اعياد مذهبي، بيش تر از همه براي دو عيد فطر و قربان اهميت قايل هستند و با توجه به معتقدات مذهبي خويش تشريفات ويژه اي براي اين دو عيد مقرر مي دارند.{3}

استان سيستان و بلوچستان يكي از كم تراكم ترين استان هاي كشور است و 181470/9 كيلومتر مربع مساحت دارد كه 8117 كيلومتر مربع مربوط به سيستان است كه شيعه نشين اند و 173354 كيلومتر مربع مربوط به بلوچستان است كه سني نشين اند. بر اساس آمار سال 1365 جمعيت استان سيستان و بلوچستان 1197059 نفر مي باشد.{4}

اهل سنت ايران (شافعي و حنفي) حدوداً از جمعيت 6 تا 7 ميليوني برخوردارند. ديوبندي ها را جزء متأثرين از صوفي مي داند و بريلوي ها را از

فروعات صوفي ها و در عين حال، جزء متأثرين از آنان شمرده اند. ديوبندي ها را نگهبان تعاليم اسلامي و پس از تبيين عقايد بريلوي ها با نگرشي نقادانه به آنان اين فرقه را منتسب به شيعه مي كند كه اين انتساب صحت ندارد و بريلوي ها مانند ديوبندي ها سني حنفي اند.

به دنبال سيطره كامل انگلستان بر شبه قاره هند و ترويج زبان انگليسي و فرهنگ اروپايي، مسلمانان شيعه و سني هند و پاكستان كه باورهاي خويش را در معرض تهديد و استحاله غرب ها مي ديدند، به تأسيس و ترويج مدارس علميه مذهبي پرداختند. مسلمانان احناف نيز يك مدرسه ديني را در روستاي ديوبند هندوستان به وجود آوردند و با گسترش روز افزون آن، به فرقه ديوبندي معروف گشتند. در كتاب الموسوعة الميسرة ديوبندي ها و بريلوي ها اين گونه معرفي شده اند:

1. ديوبندي ها: در سال 1857 م. انگلستان سيطره كامل در هند پيدا كرد. علما (شيخ امداداله مهاجر مكي و شاگردش محمد قاسم نانوتوي و ديگر ياران آنان) به تأسيس مدارس ديني و مراكز اسلامي پرداختند و دارالعلوم را با يك مدرسه ديني كوچك در قريه ديوبند در پنجم محرم 1283 ه’ ق برابر با 1886 م تأسيس كردند. كه بعداً از بزرگترين مجامع ديني عربي در شبه قاره هند گرديد. از شخصيت هاي جديد آنان شيخ ابوالحسن علي حسني ندوي رئيس جامعه ندوة العلماء در لكهنو و رئيس رابطة الادب الاسلامي العالميه، شيخ المحدث حبيب الرحمن الاعظمي مي باشند. ديوبنديه در فقه و فروع تابع مذهب حنفي، در اعتقاد و اصول تابع ماتريدي، و در صوفي گري منتسب به نقشبنديه، جشتيه و كادر سهرورديه مي باشد. از افكار اين فرقه محافظت بر تعاليم اسلامي، نشر اسلام و مقاومت

در مقابل مذاهب تخريبي و تبشيري، نشر آداب اسلامي و ستيز با آداب و رسوم انگليسي، اهتمام به نشر زبان عربي به عنوان ابزار استفاده از منابع اسلامي است. اين فرقه در شبه قاره هند شهرت يافته و در هند و پاكستان مدارسي تأسيس نموده است. رجال جماعت تبليغي هاي مشهور و معروف در هند و جهان اسلام همچون محمد يوسف مؤلف حياة الصحابة و شيخ محمد الياس مؤسس جماعة تبليغي و بيش تر علماي لكهنو در هند از جمله رئيس فعلي دارالعلوم داعيه ابوالحسن الندوي{5} از دانش آموختگان دارالعلوم اند.

2. بريلوي ها: مؤسس اين فرقه احمدرضا خان بن تقي علي خان (1272 - 1340 ه’ ق) در شهر بريلي، در ولايت اترابرديش متولد شد. او شاگرد ميرزا غلام قادربيك است. انباء المصطفي، خالص الاعتقاد و دوام العيش از آثار اوست. از ديدگاه بريلوي ها، رسول خدا(ص) صاحب قدرتي است و نايب مطلق خداست. محمد(ص) و اولياي بعد او قدرت بر تصرف در هستي دارند. احمد رضا خان مي گويد: يا غوث يعني يا عبدالقادر گيلاني. آنان در رسول(ص) مرتبه اي از الوهيت قايل شدند، در صفات او هم غلو كردند و رسول خدا را آگاه به غيب مي دانند، منكر بشر بودن نبي(ص) شدند و او را نوري از خدا دانستند، بقيه موجودات را آفريده از نور او مي دانند، پيروان خود را به استغاثه به انبيا و اوليا دعوت مي كنند، ابن تيميه را تكفير كنند. عقايد بريلوي در قاره هند (هند، پاكستان، بنگلادش، بورما و سريلانكا) انتشار يافت. فرقه بريلوي ساخته استعمال بريتانيا است. اين فرقه در جنوب آفريقا، كنيا، مورشيوس، و عده اي از كشورهاي قاره آفريقا نفوذ دارند.

[1].فرهنگ و فرق اسلامي، محمدجواد

مشكور، ص 379 - 375.

[2].اسناد لانه جاسوسي، شماره 31، كردستان، ج 1، ص 41 - 44.

[3].بلوچستان و تمدن ديرينه آن، ايرج افشار (سيستاني)، صص 364 - 375 - 376.

[4].آمار نامه استان سيستان و بلوچستان 1367، سازمان برنامه و بودجه استان سيستان و بلوچستان، معاونت آمار و اطلاعات، شهريور 1369.

[5].الموسوعة الميسرة في الاديان و المذاهب و الاحزاب المعاصرة، ج 2، ص 304.

پيرو فرمان خدا و رسول خدا باشد و هرگز راه اختلاف و تنازع كه در اثر تفرقه ضعيف شده و قدرت و عظمت شما نابود مي شود بكله يكدل پايدار و صبور باشيد كه خدا با صابرين است. مشتركات را گرفته و در مسائل اختلافي هر كس به عقيده خودش عمل نمايد و همه در برابر دشمن مشترك كه همواره درصدد اختلاف و نزاع و نابودي مسلمانان گام برمي دارد متحد شوند. روشن است كه اين وحدت امكان عملي دارد و سرمايه فراواني جز تلاش در راستاي بيداري مسلمانان و شناخت يكديگر و طرح مباحث علمي در ميان علماي مذاهب و برخي شرائط ديگر كه در ج اوّل سؤال 60 آمده، ندارد.

[1].- سوره انفال، آيه46.

اصول آيين مقدس اسلام عبارت است از توحيد، نبوت و معاد؛ اين اصول و نيز فرايضي چون نماز، روزه، زكات، حج، جهاد و.... پايه ها و اركان اين آيين حيات بخش را تشكيل مي دهند. بي شك تمامي مذاهب اسلامي به اين اركان اعتقاد دارند؛ اگر چه ممكن است در كيفيت آنها با هم اختلاف داشته باشند اما به هر حال در باور و اعتقاد به اين اصول مشترك مي باشند. بنابراين با تمسك به اين باورها و تعريف وحدت با اين مضمون كه مذاهب اسلامي با التزام به باورهاي مسلم خود، در برابر ديگر مذاهب سعه صدر پيشه كرده و با احترام عمل كنند و بر مشتركاتي كه مي توان گفت از اركان دين محسوب مي شود تأكيد نموده و از تفرقه و جدايي پرهيز كنند، بدون ترديد تحقق وحدت نه تنها امري محال نيست بلكه مي توان گفت ضرورتي است دست يافتني كه بايد به آن پرداخته شود

و مقصود مناديان وحدت اسلامي همانا اين معني بوده است. قرآن كريم مي فرمايد: «... وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ريحُكُم وَاصْبِرُوا أِنَّ الله مَعَ الصَّابِرين»;{1} و همه با روح وحدت ايماني پيرو فرمان خدا و رسول باشيد و هرگز راه تفرقه را نپيماييد كه در اثر آن ضعيف شده و قدرت و عظمت شما نابود مي شود و يكدل و صبور باشيد كه خدا با صابران است/

نكته ديگر اين كه در تعريف مذاهب بايد توجه نمود كه به آن گروه از مذاهب، مذاهب اسلامي اطلاق مي شود كه به اسلام واصول آن اعتقاد دارند ولي گروه هاي مانند غلات و نواصب در جمع مذاهب اسلامي قرار نمي گيرند. بنابراين همان گونه كه پيش تر بيان شد وحدت بين مذاهب اسلامي امكان پذير بوده و بلكه ضرورتي حياتي است/

ولي اگر مقصود از وحدت آن باشد كه همه مذاهب دست از باورهاي خود برداشته و به يك مذهب بپيوندند، اين امر امكان عملي ندارد و اگر عملي شود پس از مدتي از آن مذهب واحد، مذاهب ديگري پديد خواهد آمد، چرا كه بسياري از اختلافات مذاهب، در مسايل فرعي است كه زاييده اجتهاد علما و استنباط آنان از منابع و مباني ديني مي باشد و در صورت وحدت در مذهب به واسطه اختلاف نظر علما و فقها بدون شك دوباره اختلاف بروز خواهد كرد و اين خود به ظهور مذاهب جديد خواهد انجاميد/

[1]. سوره انفال، آيه 46/

موضوع: تعداد آيات قرآن

است

قوم تو را پس از ]عزيمت تو آزموديم و سامري آنان را گمراه ساخت "

حضرت موسي از گمراهي بني اسرائيل خشمگين و اندوهناك شد; زيرا سال ها براي هدايت آنان رنج و زحمت كشيده بود، و آنان در كم تر از ده روز همه چيز را فراموش كردند و گوساله پرست شدند. آن حضرت با همان خشم واندوه به سوي قوم خود بازگشت و به برادرش هارون گفت اي هارون چرا هنگامي كه ديدي آنان گمراه شدند، از من پيروي نكردي يعني چرا از روش من در شدت عمل نسبت به بت پرستي پيروي نكردي آيا فرمان مرا عصيان نمودي

هارون در پاسخ گفت " قَال َ يَبْنَؤُم َّ لاَ تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لاَ بِرَأْسِي َّ إِنِّي خَشِيت ُ أَن تَقُول َ فَرَّقْت َ بَيْن َ بَنِي َّ إِسْرَ ََّءِيل َ وَ لَم ْ تَرْقُب ْ قَوْلِي ;(طه 94) اي پسر مادرم نه ريش مرا بگير و نه ]موي سرم را، من ترسيدم بگويي ميان بني اسرائيل تفرقه انداختي و سخنم را مراعات نكردي .

اين سخن هارون بيان علت جلوگيري از گوساله پرستي است اگر هارون مي خواست در برابر گوساله پرستان مقاومت كند، تنها افراد اندكي از او پيروي مي كردند و اين سبب مي شد، بني اسرائيل دو دسته شوند، يك دسته مؤمن ومطيع و دستة ديگر مشرك و نافرمان و اين دو دستگي باعث مي شد وحدت ظاهري بني اسرائيل از بين برود و چه بسا به كشتار بينجامد، و اين با سفارش حضرت موسي به اصلاح سازگار نبود، و اگر بني اسرائيل دو دسته مي شدند، حضرت موسي اعتراض مي كرد كه چرا سفارش مرا رعايت نكردي و ميان بني اسرائيل تفرقه

افكندي

حضرت موسي با اين برخورد با هارون خواست بي گناهي او را براي همه روشن سازد.

بي شك دين و حفظ آن مهم است حفظ وحدت براي حفظ دين است اگر ميان بني اسرائيل تفرقه مي افتاد، به جنگ و خون ريزي مي انجاميد و اساس دين از بين مي رفت بنابراين هارون تمام تلاش خود را براي جلوگيري از گوساله پرستي تا آن جا كه وحدت شكسته نشود، انجام داد.(ر.ك تفسير الميزان علامه طباطبايي ج 14، ص 190 _ 198، دفتر انتشارات اسلامي قم / تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ج 13، ص 267 _ 292، دار الكتب الاسلاميه )

شيعه افزون بر قرآن و سنت پيامبر (ص)، به سنت اهل بيت پيامبر(ص) بها مي دهند و سنت صحابه را اگر مستند به سنّت پيامبر نباشد، به عنوان منبع شرعي نمي پذيرند.

برخي از اختلافات فقهي ريشه در همين نكته دارد. اختلاف در وضو هم از همين نوع است. شيعيان با تمسك به حديث ثقلين، به اهل بيت و امامان معصوم(ع) مراجعه مي كنند و احكام شرعي خويش را فرا مي گيرند، امّا اهل سنّت اين چنين نيستند.

در زمان خلفا به ويژه خليفة دوم (عمر) سياست جلوگيري از نشر حديث رواج داشت و خلفاي بعدي تا زمان عمر بن عبدالعزيز، همين سياست را در پيش گرفتند كه سرانجام بسياري از روايت هاي پيامبر اسلام(ص) و حوادث صدر اسلام به فراموشي سپرده شد و نسل هاي بعدي نسبت به آن بيگانه شدند. زين پس شيعيان با مراجعه به امامان معصوم(ع) توانستند سنت فراموش شده پيامبر(ص) را دريابند و آن را سرمشق زندگي خويش قرار دهند؛ به عنوان مثال: امام باقر(ع) در اين راستا ظرف آبي برداشت و به وضو پرداخت و فرمود: پيامبر (ص) چنين وضو مي ساخت.(1)

كيفيت وضوي اهل سنت به جهت تفسيري است كه ايشان از آيه "فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الي المرافق" (2) دارند.

ظاهر معناي آيه چنين است كه صورت و دست ها را تا آرنج بشوييد. اهل سنت از كلمه "الي" خيال مي كنند كه آيه مي گويد دست ها را از سرانگشتان به طرف آرنج بشوييد، ولي با اندكي دقّت روشن مي شود كه كلمه "الي" تنها براي بيان حدّ شستن است، نه كيفيّت شستن.

توضيح: آيه درست به آن مي ماند كه انسان به كارگري سفارش مي كند ديوار اتاق

را از كف تا يك متر رنگ كند

. بديهي است منظور اين نيست كه ديوار از پايين به بالا رنگ شود، بلكه منظور اين است كه اين مقدار بايد رنگ شود، نه بيشتر و نه كمتر. بنابراين فقط مقداري از دست كه بايد شسته شود، در آيه ذكر شده اما كيفيت آن در سنت پيامبر (كه به وسيله اهل بيت به ما رسيده) آمده است و آن شستن آرنج است به طرف سر انگشتان.(3)

البته مذاهب چهارگانه اهل سنت، شستن دست هنگام وضو از سر انگشتان تا آرنج را واجب نمي دانند و مي گويند بهتر است كه بدين طريق وضو گرفته شود.

اماميه(شيعه) گفته اند: از آرنج واجب است و عكس آن باطل است، هم چنان كه مقدّم داشتن دست راست بر چپ واجب است. باقي مذاهب گفته اند: شستن آن ها به هر طريقي كه باشد، واجب بوده و تقديم دست راست و شروع از انگشتان تا آرنج افضل است؛ (4) يعني ثواب بيشتري دارد.

شستن پا به جاي مسح كه ميان اهل سنت رواج دارد، تفسير خاصي است كه از ادامه همان آيه ارائه داده اند. به نظر آنها كلمه "ارجلكم" (پاها) بر "وجوهكم" (صورتها) عطف شده و بايد مانند آن شسته شود، اما شيعه معتقد است اين كلمه بعد از كلمه رؤوس (سرها) ذكر شده و عطف به آن است و بايد پاها را مانند سر مسح كنيد.

در هر حال اختلاف عمل در مذاهب اسلامي ناشي از اختلاف برداشت و فهم متفاوت از آيات بوده و سنت پيامبر را هر دو گروه طبق عقيده خود مي دانند، اما شيعه افتخار دارد كه پيرو ائمه اطهار بوده و پيشوايان معصوم(ع) از آيات

الهي و روش و سنت و گفتار رسول خدا(ص) آگاه تر بوده و درست تر تفسير مي كنند.

و همان گونه كه بيان شددر روايات ائمه(ع) بيان شده كه روش وضوي پيامبر(ص) به روش شيعه بوده است.

مسئله دست بسته بودن (تكفير و يا تكتّف) در حال نمازكه اهل سنت انجام مي دهند, از زمان خليفهء دوم مرسوم شد و از بدعت هاي ايشان است . در زمان پيامبر و خليفهء اول اين طور نماز مي خواندندهنگامي كه اسيران جنگي ايراني بر عمر وارد شدند, همين كار راكردند. عمر از اين كار خوشش آمد و گفت : خوب است در نماز در برابر پروردگار همين كار را بكنيم . اما شيعه با توجه به روايات امامان معصوم آن را درست نمي داند.

. امام باقر(ع) فرمود: و عليك بالاقبال علي صلاتك ... قال : ولا تكفّر فانّما يصنع ذلك المجوس ; بر تو باد به توجه قلبي بر نمازت ... و دست بر روي دست در حال نماز نگذار, زيرا اين كار مجوس است (5).

بنابر اين به عقيده شيعه اين نحو نماز خواندن درست نيست وتكفير يكي از مبطلات نماز است , زيرا بدعت در دين محسوب مي شود.پيامبر(ص)فرمود: صلّوا كما رأتيموني أصلي ; همانطور كه من نماز مي خوانم نماز بخوانيد. پيامبر و اصحاب دست بسته نمي خواندند.

پي نوشت ها:

1- شيخ حرّ عاملي، وسايل الشيعه، ج 1، ص 274، ج 7.

2 - سوره مائده (5) آيه 6.

3 - تفسير نمونه، ج 4، ص 286.

4 - محمد جواد مغنيه، فقه تطبيقي ،ترجمه كاظم پورجوادي، ص 40.

5 -وسائل الشيعه , ج 4 باب 15 از ابواب قواطع الصلاة

تسنن بحث و بررسى صورت نمى گيرد تا حقيقت روشن گردد؟

به آنان دارند؟

چطور؟

حكم با عمرو بن عبيدخوشحال شد و خنديد، به هشام فرمود : اين راكي به تو آموخت ؟ هشام گفت : آنچه از شما شنيده بودم منظم كرد .فرمود : به خدا سوگند اين مطالب درصحف ابراهيم و موسي مي باشد .( اصول كافي ، ج 1، كتاب حجه ، باب ناگزيراز حجت ، حديث 3 ) و نيز امام صادق ( ع ) به هشام مي فرمايد : ( ( اي هشام توبه هر دو پا به زمين نمي خوري خواهي به زمين برسي پرواز مي كني ، مانند توبايد با مردم سخن بگويد ...) ) ( مدرك سابق ، حديث 4 ) . حاصل سخن اينكه ، ازسيره و روش ايمه اطهار به طور واضح مي توان چنين استنباط كرد كه آشنايي بانظرات مخالفين به خصوص افكار برادران اهل تسنن به منظور بحث و يا تحكيم عقيده حق هيچگونه ايرادي ندارد .

البته در اينجا ناگزيريم به نكاتي اشاره كنيم :

1- روش ايمه ( ع ) به طور حتم طبق مفاد آيه ( ( و جادلهم بالتي هي احسن ) ) و آيه ( ( الذين يستمعون القول و يتبعون احسنه ) ) مي باشد .آيه اولي آشنايي براي جدال نيكو را تجويز مي كند و آيه دوم مجاز بودن آشنايي به منظور تحكيم عقيده حق را اشاره دارد .

2- آشنايي با عقايد ديگران بدون صرف وقت براي مطالعه و تطبيق و مقايسه بين آنها امكان ناپذير است . اگرانسان پيشاپيش مطالعات كافي پيرامون عقايد حقه شيعه اخذ كند و آنها راهضم بكند به طور يقين بهتر مي تواند صحت و سقم مطالب غير

شيعه را بفهمدو درك بكند .اين به خاطر اين است كه تا انسان براي خود ميزاني و ملاكي راانتخاب نكند، به سختي مي تواند از لابلاي اين همه مطالب متنوع و پراكنده پيروزمندانه از آب بيرون بيايد بالاخره در اين ميدان بايستي انسان عقل وشرع را ميزان محك براي خود قرار دهد.;

براي پيشبرد اهداف مقدس خود به مبارزات غير مستقيم و يا مخفيانه روي آورده و هر زمان كه مصلحت اسلام و مسلمين و اقتضاي زمان را ناديده گرفته و نسنجيده وارد قيامها و مبارزات خونين گرديده، لطمات و صدمات فراواني بر پيكره اسلام وارد كرده است. مانند قيام ابومسلم خراساني، زماني كه ابومسلم عليه بني اميه خروج كرد و به پيروزي دست يافت، بيعت خلافت را به امام صادق( عرضه داشت و امام به طور جدي آن را رد كرد و فرمود : "تو از مردان من نيستي و زمان نيز زمان من نيست."(3) عاقبت هم بني عباس خويشاوندي خويش را با پيامبر بهانه قرار دادند و خلافت را از آن خود كردند. ابومسلم بدست منصور، اولين خليفة عباسي كشته شد و ديري نگذشت كه شيوة ظالمانه بني اميه را در پيش گرفتند و از هيچ بيداد و ظلمي كوتاهي نكردند.(4)

اما روزگاري كه زمينه جهت مبارزه مهيا بوده، شيعه در برابر مدعيان مذهبي، كه به اتكاء قدرت خليفة بغداد آنان را مورد اذيّت و

آزاد قرار مي دادند، قد عَلَم كرده و آزادانه به تبليغ مذهب خويش پرداخته است.

دوران حكومت آل بويه در قرن چهارم هجري، فرصت خوبي در جهت بيداري افكار جهان اسلام ازعقايد و مرام مذهب تشيع فراهم ساخت. پادشاهان آل بويه شيعه بودند و نفوذ بسياري در بغداد و خليفه بغداد داشتند. چنانكه تاريخ نگاران نوشته اند، در اين قرن، در بسياري از مناطق شبه جزيزة عربستان، مردم شيعه بودند و علناً به تبليغ مي پرداختند و بسيار اتفاق مي افتاد كه در شهرهاي بزرگي چون بغداد و بصره و نيشابور، درگيري ميان شيعه و

سني در مي گرفت و در برخي از آنها شيعه غلبه مي كرد.(5)

سادات مرعشي كه شيعه بودند ساليان سال در مازندران حكومت كردند و به تبليغ مذهب و عقايد خود مي پرداختند.(6)

نفوذ شيعه به قدري بود كه حتي در زمان استيلاي مغول بر ايران، برخي از پادشاهان مغول نيز مذهب شيعه را اختيار كردند.(7)

در قرن دهم هجري نيز با به حكومت رسيدن خاندان صفوي در ايران، مذهب كشور رسماً شيعه اعلام گرديد كه تا زمان حال ادامه دارد.(8)

بنابراين مي بينيم، آن بينشي كه از تقيه در اذهان متصورّ است، مطابق واقع نيست. تقيه در واقع تغيير نوع مبارزه به مقتضاي زمان است. و اينگونه هم نيست كه تمام مبارزات بايد علني و آشكار باشد تا جنبة مبارزه و مقابله حقيقي را بخود بگيرد. گاه بحثهاي كلامي و اقامة دليل و برهان و تربيت افراد مكتبي و انتشار كتب مذهبي و عقيدتي در جوي آرام و بدون تشنج، در برابر مخالفان، بسيار برنده تر و كوبنده تر از ضربات شمشير است.

از اينرو از زمان اميرالمؤمنين علي( تا عصر كنوني، مبارزات شيعه براي اثبات حقانيت مذهب خويش همواره وجود داشته ولي نوع مبارزه و ابراز عقيدة او در هر زماني تابع مقتضيات زمان و در نظر گرفتن اولويتها و مصلحتها بوده است.(9)

درحال حاضر نيز كه دشمنان اسلام به شيوه هاي گوناگون در انديشه تفرقه و جدايي ميان مذاهب اسلامي هستند، شيعه با حفظ وحدت ديني ميان خود و برادران اهل تسنن، با گشودن باب بحث و گفتگو و اقامه دليل و برهان به اثبات عقايد خود مي پردازد. چرا كه بهترين حربه در قبال فتنه هاي دشمنان دين

در عصر كنوني، وحدت و همبستگي ميان همه مسلمانان است.

منابع و مآخذ :

1. تفسير نمونه، ج11، ص425

2. وسايل الشيعه ج11،حديث 6، باب24 از ابواب امربه معروف، بنقل از همان منبع

3. شيعه در اسلام، علامه طباطبايي، ص27

4. همان

5. همان، ص30

6. همان

7. همان

8. همان

زندگاني دوازده امام ، هاشم معروف الحسيني / امامان شيعه و جنبشهاي مكتبي، علامه محمد تقي مدرسي

را سرزنش مي كردم. و اين همه را از آن رو انجام مي دادند كه حريصترين مردم در حفظ وحدت امت بودند. ما نيز كه شيعيان ايشانيم بايد در هر حالتي كه هستيم با بصيرت به شرايط زماني و مكاني نظر كنيم و عمل خود را به شكلي كه مصلحت امت اسلامي است تنظيم كنيم.

2. در حال حاضر امت اسلامي متوجه ايران اسلامي است و رهبري معنوي آن در بسياري كشورها پذيرفته شده است. رزمندگان فلسطيني كه عموماً از اهل سنت هستند به رهبري حضرت امام و رهبر فرزانه انقلاب افتخار مي كنند. در آفريقا، اروپا و بسياري بلاد نيز اينچنين است. اين بدليل رفتار اعتدال گونة دولت اسلامي ايران بوده است كه گرچه قدرت برخورد با اهل سنت _ حداقل در ايران _ را دارد با آنان برادروار زندگي مي كند و نتيجة اين امر گسترش وحدت مسلمانان است. در شرايطي كه دولت آمريكا به تمام ممالك اسلامي به چشم تروريسم مي نگرد سخن گفتن از لعن صحابة پيامبر چيزي جز ايجاد تفرقه نيست. ممكن است من يا شما اعتقاداتي داشته باشيم كه مي توانيم خصوصي به آن بپردازيم، اما آنچه كه امروز به عنوان تبرّي و بيزاري جويي بايد در اماكن

عمومي شيوع يابد لعن بر قاتلان مسلمانان در افغانستان، عراق و فلسطين است، يعني آمريكا اسرائيل و انگليس.

و ديگر اينكه معصومين( پدران معنوي ما هستند. طبق حديث پيامبر كه فرمودند : "انا و علي ابوا هذه الامة" يعني من و علي پدران اين امت هستيم. و در باب حقوق والدين آمده است كه فرزند نبايد با مردم طوري صحبت كند (مثلاً از كلمات ركيك

و لعن استفاده كند.) كه آنها والدين او را لعن و نفرين كنند.

چه بسا در صورت لعن خلفاي اهل تسنن، آنها هم ائمه ( را لعن كنند. البته در بعضي موارد هم كه موقعيت ايجاب مي كند و ضرر چنداني به وحدت اسلامي نمي زند مي شود خلفاي اهل تسنن را لعن كرد كما اينكه در زيارت عاشورا اين لعن انجام مي شود. در هر صورت شأن منبر و مجلس ذكر اهل بيت كه قداست خاصّي دارد نبايد با كلمات پست و زشت شكسته شود.

منابع و مآخذ :

1. سوره مباركه حجرات / آيه 1

2. خطبة 30

خطبة 240

مطالعه آنها راه تحقيقات بيشتر براي شما باز خواهد شد.

1- معارف اسلامي از ديدگاه دو مكتب (ترجمه كتاب معالم المدرستين)، علامه سيد مرتضي عسگري، ترجمه: دكتر جليل تجليل

2- فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامي، جعفر سبحاني، انتشارات توحيد

3- مناظرات (ترجمه المراجعات)، سيد شرف الدين عاملي، ترجمه حيدر قلي بن نورمحمدخان

4- شيعه پاسخ مي دهد، سيد رضا حسيني نسب، نشر مشعر

5- ترجمه الغدير، علامه اميني

6- آنگاه هدايت شدم، دكتر تيجاني سماوي

7- اهل سنت واقعي كيست؟ دكتر تيجاني

8- منشور عقايد اماميه، جعفر سبحاني، انتشارات توحيد

9- شبهاي پيشاور، سلطان الواعظين شيرازي

قم

و محاربان با امام حسين(ع) و ظالمين به اسوه ها و الگوهاي هدايت مردم، ابدي است. زيرا ملاك لعن، ابدي است. آنچه كه موجب لعن و نفرين نسبت به ظالمين به حق محمد و آل محمد(ص) شده است، و ملاك لعن است، چون باقي است لعن هم باقي است. علاوه بر اين، حقيقت و روح دين را همين حب و بغض ها تشكيل مي دهد.

حب و عشق نسبت به كساني كه بندگان مطيع و عارف درگاه الهي بوده اند و بغض نسبت به كساني كه دشمن حق و حقيقت بوده اند (تولي و تبري) از نشانه هاي ايمان است. همچنان كه در متون ديني آمده است «هل الدين الاّ الحبّ؟ و هل الايمان الاّ الحبّ و البغض؟ آيا دين و ايمان چيزي غير از حبّ و بغض است؟»، (ميزان الحكمه، ج 2، ص 944)

و در حديث قدسي آمده است: «خداوند به موسي(ع) فرمود: آيا هرگز كاري براي من انجام داده اي؟ موسي عرض كرد: برايت نماز گزاردم، روزه گرفتم، صدقه دادم و تو را ياد كردم؛ خداوند فرمود: نماز برهان و حجّت براي توست و روزه سپر تو در برابر آتش جهنم است و صدقه، سايه ي سرت و ياد من، نوري است براي تو چه كاري براي من كرده اي؟ موسي(ع) عرض كرد: مرا به كاري كه براي توست راهنمايي فرما. خداوند فرمود: اي موسي! آيا هرگز براي من با كسي دوستي كرده اي و براي من با كسي دشمني كرده اي؟ پس، موسي دانست كه برترين اعمال، حبّ و دوستي به خاطر خدا و بغض و دشمني به خاطر خداست»، (همان، ص 966).

در زمينه حب و بغض بخاطر خدا، نقل متواتر از شيعه

و سني رسيده است. نبي اكرم مي فرمايد: «حبّ و بغض به خاطر خداوند، واجب است»، (كنزالعمّال، ح 24688) بنابراين، يكي ديگر از فلسفه هاي زيارت عاشورا را همين تحكيم حبّ و بغض به خاطر خدا مي توان برشمرد.

نكته آخر آن كه زيارت شريف عاشورا و خواندن با اصل تأكيد بر وحدت اسلامي تنافي و تناقض ندارد زيرا از نظر فقه شيعه آنجا كه انجام كاري باعث نزاع و تفرقه مي شود حتما بايد از آن پرهيز كرد و با تكيه بر اهل ديگر ديني «تقيه» از انجام آن بايد خودداري شود چنان كه هر سال در موسم حج اتفاق مي افتد كه طبق نظر فقهاي شيعه براي حفظ وحدت و هماهنگي اسلامي، مهر گذاشتن در نماز لازم نيست و شركت در نماز جماعت اهل سنت جايز بوده و نماز هم اعاده ندارد. گذشته از همه اينها، خواندن زيارت عاشورا نوعا در جمع شيعيان است و يا هر كسي در خانه خود آن را مي خواند، در اين صورت هيچ ضرر و زياني به وحدت بين المللي اسلامي با ديگر مسلمانان وارد نمي كند.

شد... . عرب امروز، گرچه از نظر مقدار اندكند، اما به نعمت اسلام فراوان اند و با اتحاد و هماهنگي عزيز و قدرتمند مي باشند».همان، خطبه 146.

وحدت طلبي، در سيره عملي و رفتار آن حضرت نيز به راحتي مشاهده مي شود؛ چنان كه در مقابل حق به غارت رفته ءخويش 25 سال سكوت كرد و با آن كه خار در چشم و استخوان در گلو خانه نشين شده بود، از هيچ تلاشي براي اتحاد مسلمانان دريغ نورزيد. امام علي(ع) آن زمان كه سستي مسلمانان را در جنگ با مرتدان مشاهده كرد، با خليفه اول بيعت نمود. و شاهد اين مطلب، گفتار عثمان خطاب به امام(ع) است كه گفت: «اگر تو بيعت نكني، مسلمانان متفرق شده و كسي به دستور خليفه براي جنگ با مرتدان نخواهد رفت».ر.ك: امام علي و زمامداران، علي محمد ميرجليلي، ص 79، (انتشارات وثوق). به نقل از انساب الاشراف، بلاذري، ج 1، ص 587، (نشر دارالمعارف، مصر).

آن حضرت در جواب نامه ابوموسي اشعري درباره حكميت مي نويسد: «پس بدان در امت اسلام هيچ كس وجود ندارد كه به وحدت امت محمد(ص) و به انس گرفتن آنان به يكديگر از من دلسوزتر باشد. من در اين كار پاداش نيك و سرانجام شايسته را از خدا مي طلبم و به آنچه پيمان بسته ام وفا دارم».نهج البلاغه، نامه 78.

كوتاه سخن آن كه علي(ع) بزرگ ترين منادي وحدت امت اسلامي بوده است كه در راه تحقق و تداوم وحدت از هيچ تلاشي دريغ نورزيده است.

داشت بر كرسي حكومت بنشيند؟!

ولي از ديد شيعه، كه امامت را امتداد رسالت و دنباله همان فيض معنوي نبوت مي داند، وجود چنين بحثي لازم و ضروري است. زيرا در اين صورت وظايف امام در امور ياد شده خلاصه نمي گردد، بلكه علاوه بر آنها وي، مبيّن احكام الهي و مفسّر معضلات قرآن و مرجع حلال وحرام پس از درگذشت رسول خدا(ص) نيز هست. در اين صورت اين سؤال پيش مي آيد كه پس از درگذشت پيامبر اسلام(ص) مرجع مسلمانان، در فراگرفتن احكام و شناسايي حلال و حرام كيست، تا در مسائل نوظهور كه در آن موارد نصي از قرآن و حديثي معتبر از پيامبر(ص) نرسيده است، به او مراجعه كنيم و قول او حجت قاطع در اين موارد باشد.

اصولاً امّت اسلام در معضلات قرآن و مسائل اختلافي، كه متأسفانه تعداد آنها از حد و حصر بيرون است، بايد به چه مقامي مراجعه كنند و گفتار و رفتار او را «حجّت زندگي» و «چراغ راه» خويش قرار دهند؟

اينجاست كه مي بينيم بحث دربارة جانشين علمي رسول خدا(ص)، رنگ ضرورت به خود گرفته و به صورت يك مسئله كاملاً حياتي و زنده در مي آيد. زيرا در اين فرض، امام، راهنماي امّت در معارف و اصول و احكام و فروع است و تا چنين مقامي با دلايل قطعي شناخته نشود هرگز به نتيجة مطلوب نمي توان رسيد.

اگر مسلمانان در تمام اصول و فروع، وحدت نظر داشتند بحث پيرامون امامت تا اين حد ضرورت و لزوم نداشت، ولي متأسفانه كمتر مسئله اي است كه در آن ميان آنان اختلاف نظر وجود نداشته باشد.

اكنون وظيفة ما مردم، كه پس از چهارده قرن از درگذشت پيامبر اسلام(ص)

گام به پهنة هستي نهاده ايم، چيست؟ آيا در مسائل نوظهور و معضلات قرآن و مسائل اختلافي بايد به اين صحابي و آن صحابي (في المثل به ابوحنيفه يا شافعي) مراجعه كنيم يا اينكه بايستي به علي(ع) و فرزندان گرامي وي، كه شيعة مدعي است دلايل عقلي و نقلي بر فضيلت و عصمت و طهارت و علم وسيع و بينش عميق و انتصاب آنان به مقام امامت از جانب رسول گرامي(ص) گواهي مي دهد، رجوع نماييم؟

پاسخ اين پرسش را همان بحث ولايت و موضوع «امام شناسي» مي دهد و نتيجة تحقيق و بررسي، رفع چنين تحير و سرگرداني در مسائل ياد شده است.

حتي اگر ما مسئله خلافت را هم كنار بگذاريم و از موضوع زمامداري مسلمانان پس از پيامبر(ص) كه از آنِ امام معصوم است چشم بپوشيم، تنها بررسي اين مسئله كه مرجع ديني و علمي پس از درگذشت پيامبر اكرم(ص) كيست، از جهاتي حايز اهميت بوده و با سعادت و خوشبختي و سرنوشت مسلمانان كاملاً ارتباط دارد. اگر ما فعلاً از مسئله خلافت و زمامداري صرف نظر كنيم با اطمينان كامل مي توانيم بگوييم كه مسلمانان جهان بنا به تصريحات مكرر پيامبر(ص)، پس از درگذشت وي، پس از قرآن تنها يك مرجع ديني و علمي دارند و آن اهل بيت پيامبر و عترت پاك او است. زيرا آن حضرت در مواقع مختلفي به پيوند ناگسستني كتاب و عترت تصريح كرده و فرموده است:

«اَيُّها النّاس اِنّي يُوشك اَن اُدعي فَاجُيب و اِنّي تارِك فيكم الثَقَلين كِتاب الله و عِترتي كِتاب الله حَبل مَمدُود مِن السماء إِلي الأرض و عِترتي أََهل بيتي وَ اِنّ اللطيفَ أَخبرني اِنَّهما لَن يَفترقا»

[هان اي مردم! نزديك است من دعوت حق را اجابت

كنم، من در ميان شما دو امانت سنگين و گرانبها مي گذارم: يكي كتاب خدا، و ديگري عترت من. كتاب خدا وحي الهي و حبل و ريسمان نجات است كه از آسمان به زمين كشيده شده است و عطرت من اهل بيت من است و خدايم به من خبر داده است كه اين دو هرگز از هم جدا نمي گردند.]

پيامبر اكرم(ص) به تلازم اين دو حجت در روز عرفه حجة الوداع، يا در روز غدير، در بالاي منبر، در دوران نقاهت و در بستر بيماري، در حالي كه حجرة او مملو از صحابه بود، تصريح فرمود و در مرتبة آخر افزود:

«هذا علي مع القرآن والقرآن مع علي لايفترقان». (الصواعق المحرقه/57)

[علي پيوسته با قرآن است، و قرآن نيز با علي است و آن دو هيچگاه از هم جدا نمي شوند.]

نصوص ديني و ادبيات و اشعار مسلمانان - اعم از عرب و غير عرب - دارد. در متون اسلامي هيچ روايتي به اندازه اين واقعه به حد فوق تواتر نرسيده است و احدي را ياراي ترديد در آن نيست. درميان صحابه پيامبر(ص) 110 نفر و از تابعين 89 نفر آن را نقل كرده اند و طبقات راوي آن، به 360 نفر رسيده است. شاعران بسياري نيز اين جريان را به نظم آورده اند؛ ازجمله:

در قرن اول: اميرالمؤمنين(ع)، حسان بن ثابت انصاري، قيس بن سعد بن عباده انصاري، عمر و بن عاص بن وائل، محمد بن عبداللّه حميري.

در قرن دوم: كميت بن زياد، سيد اسماعيل بن محمد حميري، شعيان بن مصعب كوفي.

در قرن سوم: ابو تمام حبيب بن اوس طايي، دعبل بن علي بن رزين الخزاعي و در قرون بعد ده ها نفر ديگر.

از اهميت اين واقعه، همان بس كه علامه اميني يازده جلد كتاب ارزشمند «الغدير» را درباره اين حادثه به نگارش درآورده است.

اكنون اين سؤال رخ مي نمايد كه اگر اين واقعه در ميان همه مسلمين، اجماعي و مورد اتفاق است، پس اختلاف در چيست؟ اساس اختلاف بر سر همان ماهيت و دلالت اين واقعه است:

1_ برادران اهل تسنن اظهار مي دارند كه اين حادثه عظيم تاريخي و سخنان و تأكيدات پيامبر اكرم(ص)، صرفا به معناي لزوم «محبت و دوستي» حضرت علي(ع) است، و هيچ دلالتي بر امامت و زمامداري و لزوم پيروي از ايشان ندارد. دليل آنان نيز آن است كه «ولايت» چند معنا دارد و يكي از معاني آن «دوستي» است. بنابراين تا زماني كه به اين معنا قابل حمل است، نمي توان به معاني ديگر آن تمسّك

جست.

2_ ديدگاه شيعه اين است كه ماهيت اين حادثه و سخنان پيامبر اكرم(ص)، نصي صريح و قاطع بر امامت و پيشوايي حضرت علي(ع) است و قراين و شواهد حالي، مقالي و مقامي به گونه اي است كه هرگز نمي توان آن را تنها به دوستي و محبت تفسير كرد. البته بايد توجه داشته باشيد كه شيعه ادله بي شمار ديگري از قرآن و عقل و سنت بر امامت آن حضرت در دست دارد و اين مسأله يكي از آن ادله مي باشد، نه تنها دليل. در عين حال اين رخداد، حجتيقاطع و خلل ناپذير است و به هيچ روي نمي توان از آن دست برداشت. دلايل و قرائني كه بر صحّت ديدگاه شيعه گواهي مي دهد، عبارت است:

1_ معناي ولايت: لغت شناسان و كتاب هاي برجسته و ممتاز لغت، كلمه ولايت را به معناي سرپرستي، عهده داري امور، سلطه، استيلا، رهبري و زمامداري معنا كرده اند. در اين جا معناي اين كلمه را با برخي از مشتقاتش فقط از كتاب هاي لغت اهل سنت برايتان نقل مي كنيم:

- راغب اصفهاني مي نويسد: «وِلايت؛ يعني، ياري كردن. و وَلايت؛ يعني، زمامداري و سرپرستي امور و گفته شده است كه ولايت و ولايت مانند دِلالت و دَلالت است و حقيقت آن «سرپرستي» است. ولي و مولي نيز در همين معنا به كار مي رود»، (المفردات الراغب، ص 570).

- ابن اثير مي نويسد: «وليّ؛ يعني، ياور... و هر كس امري را بر عهده گيرد، «مولي و وليّ آن است». سپس خودش مي گويد: «و از همين قبيل است حديث «من كنت مولاه فعلي مولاه»... و سخن عمر كه به علي(ع) گفت: «تو مولاي هر مؤمني شدي»؛ يعني، «ولي مؤمنان گشتي»، (النهاية، لابن اثير، ج

5، ص227).

- صاحب صحاح اللغة مي نويسد: «... هر كس سرپرستي امور كسي را به عهده گيرد ولي او است»، (الصحاح في لغة العرب، ج 6، ص 2528).

- صاحب مقاييس مي نويسد: «.. هر كس زمام امر ديگري را به عهده گيرد «وليّ او است»، (معجم مقاييس اللغة، ج 6، ص ص 141).

اكنون با اين گفته هاي مصرّح ارباب لغت، چگونه مي توان «من كنت مولاه فعلي مولاه» را به «دوستي» صرف معنا كرد و سرپرستي اجتماعي و زمامداري را از آن جدا ساخت؟! مگر نه اين است كه «ابن اثير» لغت شناس معروف عرب و سني، خودش تصريح مي كند كه كلمه «مولي» در روايت «من كنت مولاه فعليّ مولاه» از زبان پيامبر(ص) و در گفتار عمر در همين معنا به كار رفته است؟

2_ خطاب تند و قاطع الهي: آيا اگر حادثه غدير صرفا براي اعلام دوستي حضرت علي(ع) بود، آن قدر اهميت داشت كه خداوند به پيامبرش وحي كند، كه اگر آن را ابلاغ نكني، رسالت الهي را انجام نداده اي؟ خداوند مي فرمايد: يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته واللّه يعصمك من الناس ان اللّه لايهدي القوم الكافرين ، (مائده، آيه 70). آيا اين اخطار شديد اللحن به خوبي نشان نمي دهد كه مسألهبالاتر از اين حرف ها است؟ البته محبت اميرالمؤمنين(ع) جايگاه بسيار بلندي دارد و يكي از نشانه هاي ايمان است؛ ليكن بحث در اين است كه اين خطبه بنا به دلايل ذكر شده، قطعا منحصر به «ولايت محبت» نيست.

3_ دلداري خدايي: در آيه ياد شده، خداوند پيامبر را دلداري داده، مي فرمايد: در راستاي اجراي اين مأموريت، خداوند تو را در

مقابل توطئه هاي مردم محافظت مي كند واللّه يعصمك من الناس . آيااين مسأله نشان نمي دهد كه اين مأموريت، مسأله مهمي بوده است كه پيامبر(ص) بيم آن داشته كه برخي بر اثر هواهاي نفساني به مقابله برخاسته و توطئه كنند؟ آيا فقط با اعلام دوستي حضرت علي(ع) جاي چنين خوفي بود؟

4_ گزينش مكان: آيا اين كه پيامبر(ص) جحفه را - كه مكان جدا شدن و انشعاب مسافران است - انتخاب كردند، تا همگي قبل از انشعاب در سخنراني آن حضرت حضور داشته باشند و نيز اين كه پيامبر(ص)دستور دادند كساني كه از آن مكان گذشته بودند برگردند، و صبر نمودند تا كساني هم كه عقب مانده بودند، از راه برسند و... نشانه چيست؟

اين كه دستور دادند كه شاهدان به غايبان اطلاع دهند و اين «نبأ عظيم» را به گوش همگان برسانند، دلالت بر اين ندارد كه مسأله، براي امت اسلامي فوق العاده مهم و حياتي است؟ آيا عاقلانه است كه پيشواي بزرگ مسلمانان در آخرين سخنراني براي جمعيت باشكوه حج گزاران و در آن گرماي سوزان، مسافران خسته و كوفته را گرد آورد و با اين تأكيدات، با آنان سخن بگويد و تنها مقصودش اين باشد كه بگويد: «علي را دوست داشتهباشيد»؟!

5_ نزول آيه اكمال: اين كه پس از اجراي اين مأموريت، آيه نازل شد كه: اليوم اكملت لكم دينكم و رضيت لكم الاسلام دينا ، (مائده، آيه3). آيا دلالت بر اين ندارد كه مسأله بالاتر از صرف محبت بوده و آيا فقط با دوستي حضرت علي(ع) - نه رهبري و پيشوايي آن حضرت - دين كامل شد و خداوند اسلام را پسنديد؟

اگر مسأله فقط دوستي و مودّت بود، كه در

اين رابطه قبلاً آيه اي نازل شده و از اين جهت نقصي در دين نبود؛ زيرا آيه قل لا اسألكم عليه اجرا الا المودة في القربي ، (شوري، آيه 23) قبلاً نازل گشته بود. پس نتيجه مي گيريم كه آيه اكمال، پيام ديگري را در بر دارد.

6_ چرا پيامبر(ص) در آن حادثه، به مسائل اعتقادي استشهاد نموده و در كنار آنها مسأله ولايت را مطرح كردند؟

7_ چرا پيامبر(ص) عترت را در كنار قرآن و به عنوان «ثقل اصغر» ذكر نمودند؟

8_ چرا پيامبر(ص)فرمودند: قرآن و عترت از يكديگر جدا نمي شوند و فرمودند: امت بايد به هر دو چنگ زند؟ آيا صرف دوست داشتن قرآن كافي است يا بايد از آن پيروي كرد و آن را امام و پيشواي خود دانست؟ وحدت سياق نشان مي دهد كه در مورد اهل بيت(ع) ، نيز بايد همين گونه رفتار كرد و آنان را سرمشق، الگو و پيشواي عملي خود قرار داد.

9_ چرا پيامبر(ص) به مسأله ايفاي رسالت و سپس به «اولويت» خود بر مؤمنان انگشت مي گذارد و بلافاصله مسأله ولايت را طرح مي كند؟

10_ چرا پيامبر(ص) مسأله ولايت را سه يا چهار بار تكرار مي كند؟ اين همه تأكيد براي چيست؟

11_ چرا پيامبر(ص) بعد از اين حادثه فرمودند: «اللّه اكبر» بر اكمال دين و اتمام نعمت و خشنودي خدا به رسالت من و ولايت علي «بعد از من»؟

نكته مهم در اين جا اين است كه اگر مقصود از «ولايت» محبت باشد ديگر قيد «بعد از من»، زا

با ما برخورد مي كنند و حتي برخي از آنان نسبت شرك و تهمت قبرپرستي بما مي زنند، منشأ و علت اين گونه برخوردها چيست؟

و خاك از بقيع برداشتن و يا پشت ديوار بقيع نماز خواندن و مانند اين امور، پرهيز كنيم.

سال گذشته شبها كه حضور در پشت بقيع آزاد بود متأسفانه برخي از عوام پشت بقيع شمع روشن مي كردند كه ديوار سياه مي شد، پارچه و ريسمان و قفلهاي متعدد به پنجره ها مي بستند نامه هاي مختلف با عباراتي، خطاب به ائمه بقيع(عليهم السلام) به فاطمه زهرا (س)، به امام زمان(ع) داخل بقيع مي ريختند.

صبح كه مأمورين مي آمدند و آن وضع را مي ديدند، آن قفلها و ريسمانها و نامه ها را مشاهده مي كردند، شروع به بدگويي و توهين به شيعيان مي كردند و انواع فحش و سب و لعن و نسبتهاي ناروا به شيعه و به ايراني نثار مي كردند.

يكي از آنها ريسمانها و كهنه ها را با چاقو مي بريد و با غيظ و غضب رو به اينجانب گفت: شما مي گوييد ما مسلمان و جعفري هستيم، اگر مسلمان و شيعه جعفر بن محمد(ع) هستيد، اين كارها چيست كه انجام مي دهيد؟ اين قفلها و اين نامه ها چيست؟ چرا حاجات خود را از خدا نمي طلبيد؟ چرا به جاي دعا و خواندن قرآن به اين كارها رو مي آوريد؟

به او گفتم: آيا ديده اي يك نفر از اهل علم و خردمند و فهميده چنين اعمالي انجام داده باشد يا در كتابي دستور اين قبيل اعمال را در اينجا داده باشند؟

گفت: نمي دانم ولي هر چه هست كار شما است و غير ايرانيها اينجا نيستند و چنين كارهايي نمي كنند و نامه ها هم به فارسي نوشته شده است.

گفتم: اين كارها از جانب افراد نادان و بي سواد سر مي زند و روحانيون مرتب تذكر مي دهند ولي آنها گوش نمي دهند، بعد گفتم: اين اعمال را نبايد انجام

دهند ولي در عين حال مجوز تهمت و ناسزاگويي به آنها نمي شود، اينها شرك و كف نيست، نهايت اشتباه است و از روي جهالت انجام داده اند. اين را گفتم و رفتم و او همچنان بدگويي مي كرد.

خداوند همه ما را بوظائف ديني و اخلاقي آگاه فرمايد و از آنچه موجب توهين به شيعه و مذهب حقّه جعفري مي شود بر كنار دارد. امام صادق(ع) فرمود:

«معاشر الشيعة كونوا لنا زيناً و لا تكونوا علينا شيناً، قولوا للناس حسنا و احفظوا السنتكم و كفّوها عن الفضول و قبح القول».

آبروي ما باشيد و ما را زشت و بد جلوه ندهيد و نسبت به مردم خوش زبان باشيد و زبانتان را حفظ كنيد و از حرفهاي بي فايده و زشت خودداري كنيد.{2}

در هر حال، حرف آƠگروه خاص به شيعيان و ساير مسلمانان اين است كه مي گويند: هر عمل ديني كه رسول اللَّه(ص) يا صحابه آن حضرت انجام داده اند، مشروع و جايز است و آنچه نبوده و انجام نداده اند و بعد از آنها رايج شده است بدعت و حرام و موجب شرك و خروج از دين است، چون اگر در اين كارها كه بعداً رايج شده، خيѠو مصلحت بود، رәșĢاللَّه(ص) و صحابه در انجام آن بر ما پيشي مي گرفتند و از اينكه آنها انجام نداده اند معلوم مي شود خير و مصلحت در انجام آنها وجود ندارد.

روايتي نيز نقل كرده اند كه رسول اللَّه(ص) و صحابه در انجام آن بر ما پيشي مي گرفتند و از اينكه آنها انجام نداده اند معلوم مي شود خير و مصلحت در انجام آنها وجود ندارد.

روايتي نيز نقل كرده اند كه رسول اللَّه(ص) مسلمانان را از انجام كارهايي كه سابقه ندارد بر حذر داشته و فرموده است:

«ايّاكم

و محدثات الأمور فإن كل محدثة بدعة و كل بدعة ضلالة».

از اموري كه تازگي دارد پرهيز كنيد به درستي كه هر امر تازه (كه در دين سابقه نداشته) بدعت است و هر بدعتي ضلالت و گمراهي است.{3}

بر اين اساس مدعي هستند كه بعضي اعمال چون در عهد رسول اللَّه(ص) و در زمان صحابه انجام نشده و سابقه ندارد، بدعت و حرام است و برخي از آنها شرك اكبر و مرتكب آن كافر است، و حتي اينكه ابن تيميه گفته است:

هر كس برخي از اين كارها را انجام دهد توبه داده مي شود و اگر توبه نكرد كشته مي شود.{4} (يعني بايد او را كشت و خونش هدر است) و آن اعمال كه به نظر آن گروه بدعت و موجب شرك و كفر است، به قرار ذيل مي باشد.

اعمالي كه به نظر عده اي از آنان بدعت و حرام است

1. سفر كردن به قصد زيارت قبر رسول اللَّه(ص) و ائمه(عليهم السلام) و كليّه اماكن مقدسه و مساجد، جز مسجدالحرام و مسجدالنبي و مسجدالأقصي.

2. گنبد و بارگاه و گلدسته و هر گونه بنايي روي قبر ساختن -. قبر هر كس كه باشد -.

3. چيز روي قبر نوشتن.

4. روي قبر يا كنار آن قرآن خواندن.

5. ضريح و منبر رسول اللَّه(ص) و ضريح و ساير آثار متعلق به ائمه(عليهم السلام) و اعتاب مقدسه آنان را بوسيدن و دست كشيدن و صورت بر آنها نهادن.

6. بوسيدن و دست كشيدن به اركان كعبه و صورت نهادن به ديوار كعبه و مقام ابراهيم(ع) و هر جمادي از جمادات، جز حجر الأسود.

7. توسل به انبياء و اولياي خدا و آنان را بين خود و خدا واسطه قرار دادن و دعاي

توسل خواندن و يا رسول اللَّه(ص) و يا علي(ع) و يا حسن(ع) و يا حسين(ع) و مانند اينها گفتن.

8. نذر كردن براي مشاهد مشرفه و براي تعمير و روشنايي آنها، شمع روشن كردن و نذر گوسفند و قرباني براي زوار و مانند اينها -. كه مدعي هستند اين قبيل نذرها براي غير خدا است و بدعت و حرام است -.

9. كار خير انجام دادن و ثوابش را به ديگري كه زنده است هديه كردن.

10. از رسول اللَّه(ص) و ساير انبياء و اولياي خدا طلب شفاعت نمودن.

11. در حالي كه زائر رو به قبر رسول اللَّه(ص) يا ساير قبور ايستاده است، دست به دعا بلند كردن. - مي گويند: بايد رو به قبله دعا كرد و رو به قبله دست به دعا بلند كرد -.

12. روي قبر و كنار آن نماز خواندن و دعا كردن. - قبر هر كس كه باشد -.

13. به غير خدا استغاثه نمودن.

14. براي غير خدا خم شدن.

15. دور قبر گرديدن. (طواف قبور)

16. جلوي كسي بلند شدن.

17. در مواليد و اعياد مذهبي جشن گرفتن.

18. مجلس عزاداري تشكيل دادن.

19. براي كسي كه فوت كرده مجلس ختم و فاتحه گرفتن و اطعام كردن.

20. به غير خدا قسم ياد كردن.

21. هم خواني و هم آهنگ چيز خواندن، اعم از قرآن يا دعا و شعر و حتي صلوات دسته جمعي فرستادن.

22. «اللهمن بحرمة فلان عندك» گفتن.

و غير اينها از كارهايي كه به اسم دين و به عنوان عبادت انجام مي شود و حال اينكه در صدر اسلام چنين اعمالي نبوده و انجام نداده اند و همه اينها را بدعت و شرك دانسته و مي گويند هر كس يكي از اينها را انجام دهد از

دين خارج است.{5}

آري آنها طبق اين طرز تفكر مدعي هستند كه اعمال نام برده بدعت و موجب شرك است و انجام آنها حرام مي باشد و مي دانند و مي بينند كه برخي از اين امور در كتابهاي شيعيان موجود است و نيز توسلات و دعاهاي دسته جمعي و نذورات و زيارت رفتن شيعيان را مي بينند و براي آنها از همه ناگوارتر شهرت زيارت عاشورا است كه مشتمل بر لعن است و توسط شيعه تكثير و خوانده مي شود، از سويي بي اعتنايي به دو خليفه در مسجدالنبي و عثمان در بقيع و شدت علاقه شيعه را به ائمه بقيع و ام البنين مادر ابوالفضل العباس(ع) را مشاهده مي كنند و اين جهات همه دست به هم داده و سبب تندي و خشونت آنها نسبت به شيعه مي باشد.

كه] به درستي كه ميّت به سبب اينكه اهلش بر او گريه مي كند، عذاب مي شود و عمر بن الخطاب اين گونه بود كه در گريه بر مرده با عصا كتك مي زد و سنگ پرتاب مي كرد و خاك مي پاشيد.

«و كان عمر رضي اللَّه عنه يضرب فيه بالعَصاء و يَرمِي بالحجارة و يَحثي بِالتُّراب».{6}

ظاهر اين روايت اين است كه سيره مستمر و اخلاق ذاتي عمر اين بوده كه هر كس بر مرده اش گريه مي كرده است با چوب و سنگ و خاك او را از گريه باز مي داشته و ساكت مي كرده است، مثلاً اگر زني فرزند جوانش را از دست داده و در مصيبت و عزاي او گريه مي كرده است داروي آرام بخش او چوب و سنگ و خاكي بوده كه از دست اين خليفه نثارش مي شده است و همانجايي كه رسول اللَّه(ص) اشك مي ريخته، او چوب و سنگ و خاك به كار مي برده است ببين تفاوت ره از كجا است تا به كجا، يعني درست در نقطه مقابل و ضد «رحماء بينهم» و تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل.

ضمناً اگر اين روايت در صحيح بخاري - كه مي گويند، بعد از قرآن صحيح ترين و معتبرترين كتابها است - نبود، جرأت نقل آن نبود.

در هر حال، جايي كه رفتار آنها در جامعه خودشان آن گونه بوده است، توقع رفتار مناسب و انساني از آنها نسبت به شيعه آن هم ايراني بي وجه است.

شخصي از آنان در مقام تفاخر، به يك ايراني گفته بود، خداوند به ما عنايت خاصّي دارد و دليل آن اين است كه، رسول اللَّه(ص) را در بين ما فرستاده است.

شخص ايراني به آن گفته بود، بلي،

معلوم است كه تعمير كار را براي ماشين خراب و معيوب مي فرستند، براي ماشين سالم و بي عيب كه نمي فرستند.

در اينجا مناسب است به مبدأ اين طرز فكر و عقيده و پيامدهاي آن اشاره شود.

بنيان گزار گروه تندرو

به طور خلاصه اول كسي كه با زيارت اولياء و بناي مزارها مخالفت كرد ابن تيميه حراني (م 728 ق) است كه پدرش حنبلي مذهب بوده و پس از او شاگردش ابن قيّم جوزيّه (م 751 ق) است كه عقايد استادش را دنبال كرد و در اين رابطه كتابهايي هم نوشته اند.

ابن تيميه معقتد بد پيرايه هايي بر دين اسلام بسته شده كه مي بايست آنها را كنار گذارد و به سادگي اوليه اسلام برگشت منتها در اين عقيده به افراط رو آورد و روايات و سيره عملي مسلمانان را ناديده گرفت و مدعي شد كه بنابر قبور و سفر براي زيارت بدعت است.

شاگردش ابن قيم از عقايد استاد دفاع كرد ولي اين دو نفر با مخالفت علماي اسلام، روبرو شدند و كاري از پيش نبردند تا اين كه محمد بن عبدالوهاب نجدي معتقد به همان عقيده شد و چون شخصي سياسي بود و زمينه را براي ايجاد يك گروه و فرقه خاصي مناسب ديد خود را به عنوان مصلح ديني معرفي كرد و دست و سياست نيز با او همراهي نمود و پس از مدتي مردم را به مرام تازه يعني همان عقايد ابن تيميه سوق داد.

محمد بن عبدالوهاب به مدينه منوره رفت و براي اولين بار مسلمانان را از توسل و تبرك به قبر پيغمبر اكرم(ص) منع كرد و سرانجام فرقه اي تشكيل داد.

در بدو امر نام اين فرقه به نام بنيان گزار

آن مرام بود و وهابي خوانده مي شدند ولي پس از مدتي نام خود را عوض كرده و خود را سلفي خواندند و مدعي هستند كه از سلف اسلام و سنت رسول اللَّه(ص) پيروي مي كنند و در زمينه توحيد و برخي از اعمال عبادي با اكثر مسلمانان اعم از شيعه و سني مخالف و در تضاد هستند.

بر همين اساس در سالهاي 1160 تا 1206 به نام دفاع از توحيد و مبارزه با شرك جمع كثيري از مسلمانان را قتل عام كردند و در سال 1216 با يك حمله غافلگيرانه به كربلا هجوم آورده و به تخريب حرم مطهر امام حسين(ع) و ساير اماكن مقدسه كربلا پرداختند و اموال با ارزش اماكن مقدسه را به غارت بردند و جمع كثيري از اهالي كربلا را كشتند و به پير و جوان، زن و مرد رحم نكردند و خانه هاي زيادي را غارت كردند.

در سال 1343 قبور بزرگان اسلام را در حجاز تخريب كردند، در روز هشتم شوال قبور ائمه بقيع و ساير اماكن مقدّسه را منهدم نمودند، جز قبر پيامبر(ص) را كه از ترس نفرت عموم مسلمانان متعرض آن نشدند.{7}

اين گروه اكثراً خشن، متعصب، قشري و بي منطق هستند و به جاي توجه به دليل و برهانو عقل و عاطفه، بر عناد و لجاج و خشونت و تهمت زدن تكيه كرده و مسائل اسلام را در مبارزه با چند مسأله مانند زيارت، توسل، گريه بر اموات، شفاعت خلاصه كرده اند و به اندك چيزي به طور جدّي به مسلمانان نسبت شرك و كفر مي دهند و چنانچه قدرت بدستشان بيايد به سادگي خون و مال هر مسلماني كه با آنها هم عقيده نباشد

مباح و حلال مي دانند.{8}

از سويي پيروان خود را عملاً از مباحث مهم اسلام مانند عدالت اجتماعي، مسائل اقتصادي، سياسي و شناخت دشمنان اسلام و مسلمين دور نگاه داشته و آنها را نسبت به روش استعمارگران به اهداف شوم آنها ناآگاه و بي تفاوت ساخته اند.

در موسم حج و عمره افرادي را كه غالباً افغاني و به زبان فارسي آشنا هستند، تجهيز مي كنند و آنها در جمع زائران و گاهي در قبرستان بقيع همان حرفها و تهمتها را با تندي و خشونت مطرح و همه را مشرك و كافر مي خوانند، گاهي كه دانشجويان ايراني مشرّف مي شوند سراغ آنها مي روند و كتابهاي مشتمل بر عقايد انحرافي و يا كتابهايي بر ضد تشيع و بر عليه فقها شيعه در اختيار آنها قرار مي دهند، از ورود كتابهايي مانند الغدير، المراجعات و شبهاي پيشاور و مانند اينهإ؛ااّّت سخت جلوگيري مي كنند، حاضر نيستند با علماي شيعه كه از نجف اشرف و قم و ساير بلاد شيعه مشرّف مي شوند، بحث و تبادل نظر كنند.

در قبرستانهاي مورد توجه مسلمانان، خصوصاً شيعيان، تابلوهايي نصب كرده و روي آنها آيات و رواياتي نوشته اند كه مربوط به كفار و مشركين است و گويا زائران آن اماكن مقدسه مشرك و كافر هستند و آنها مي خواهند با ارائه آن آيات و روايات زائران را به اسلام دعوت كنند.

يك نفر از آنها به يك ايراني نسبت شرك داد، با تندي به او گفتم: يعني مي گويي ملك فهد مشرك را به مدينه و مكه راه داده است؟ تا اين حرف را زدم وحشت كرد و گفت: خير، مقصود من شما ايراني ها نبوده ايد و فرار كرد.

[1]. مانند آنچه در حضور آقاي هاشمي رفسنجاني

انجام داده اند.

[2]. سفينة البحار، باب الشين بعده الياء: الشيعة و اوصافهم.

[3]. نقل از كتاب، فتاوي مهمة لعموم الامة تأليف عبداللَّه بن باز، شماره 11، ص 32 و تحفة الاخوان او، ص 8.

[4].ابن تيميه در رساله زيارت القبور و الاستنجاد بالمقبور، ص 19 گفته است: «و اما من يأتي الي قبر نبيّ او صالح... و يسأله و يستنجده فهذه علي ثلاثة درجات، احدها ان يسأله حاجته مثل ان يسأله ان يزيل مرضه او مرض دوابه او يقضي دينه او ينتقم من عدوه او يعافي نفسه و اهله و نحو ذلك ممّا لا يقدر عليه الا اللَّه عزوجل، فهذا شرك صريح يجب ان يستتاب صاحبه فان تاب و الإقتل»

و در صفحه 59 گفته است: هر كس به غير خدا استغاثه كند و از غير خدا مدد بجويد كافر است و توبه داده مي شود و اگر توبه نكرد كشته مي شود.

[5]. درباره بدعت بودن امور نام برده به رساله «زيارت القبور و الاستنجاد بالمقبور» ابن تيميه، و به كتاب «تحفة الاخوان» بن باز، و «فتاوي مهمة» بن باز و «صلاةالمؤمن» القحطاني، ص 136، مراجعه شود.

[6]. صحيح بخاري، كتاب الجنائز باب البكاء عند المريض، ص 209، ح 1304 و صحيح مسلم، كتاب الجنائز «باب البكاء علي الميت» ص 394، ح 924.

[7]. به كتاب: كشف الارتباب في اتباع محمد بن عبدالوهاب، تأليف سيد محسن امين(قدس سره) مراجعه شود.

[8]. همان

وحدت اسلامي دارد.

2 - توجه به نقاط مشترك و دشمن مشترك:

يكي از عوامل مهمي كه در جهان معاصر مي تواند موجب وحدت بين دو گروه بزرگ اسلام شود، توجه به نقاط مشترك بين اين دو مذهب است. مطمئناً مسائل مورد اتفاق ميان اين دو مذهب بسيار فراتر از موارد اختلاف مي باشداما غالباً مسائل مورد اختلاف مورد توجه قرار گرفته و مسائل و اعتقادات مشترك ناديده نگاشته مي شود، كه يكي از عوامل ايجاد اختلاف و دوري هر چه بيشتر مسلمانان از يكديگر است.

هم چنين توجه به دشمن مشتركي كه اصل اسلام و كشورهاي اسلامي و مردم جهان اسلام را مورد مذمت قرار داده است، يكي از عوامل مهم اتفاق نظر و وحدت ميان كشورهاي اسلامي مي تواند مي باشد. اگر به صدر اسلام نيز نگاه كنيم، علت اساسي سكوت اميرمؤمنان و ائمه معصومين (ع) و همراهي با مخالفان فكري و عقيدتي در جهان اسلام، توجه به دشمن مشترك و مورد تهديد قرار گرفتن مرزهاي اسلامي به وسيله دشمنان اسلام بوده است.

3 - تدوين آثار فرشت هاي علمي

يكي از شيوه هاي كاربردي در ايجاد وحدت اسلامي تدوين اثار علمي در قالب كتاب ، مجله و روزنامه ، نيز برگزاري نشست هاي علمي و تبادل افكار و نظريات است . در آثار علمي بايد به عوامل وحدت و عوامل اختلاف پرداخته شده و مشكلات جهان اسلام بررسي گردد. تدوين فقه مقارن و عقايد تطبيقي و مقايسه اي نيز بايد از محورهاي مهم آثار علمي باشند . كتاب هايي مانند "الفصول المهمه" تأليف علامه شرف الدين و انتشار مجله اي مانند "رسالةالتقريب" نقش بنيادي در زمينه سازي

وحدت اسلامي داشتند. از سوي ديگر با تدوين سريال ها و نمايش نامه ها نيز مي توان جهت ايجاد وحدت اسلامي زمينه سازي نمود. بهتر است اين دست از آثار به زبان هاي مختلف ترجمه شوند و در اختيار مسلمانان قرار گيرند.

4 - صدور فتواهاي همگرايي

بي ترديد صدور فتواي مجتهدان فرقه هاي اسلامي نقش بنيادي در وحدت اسلامي دارد، همان گونه كه نقش اساسي در اختلافات مسلمانان دارد. اگر مجتهدان فتاوايي مانند جواز شركت نمودن مسلمانان در مراسم عبادي همديگر را صادر نمايند، زمينه هاي همسويي مسلمانان را فراهم مي كند. بعضي از مجتهدان و عالمان اهل سنت و تشيع در اين خصوص پيشگام بوده اند.

شيخ محمود شلتوت ، رئيس دانشگاه الازهر مصر در زمان جمال عبدالناصر يكي از كساني است كه در فتواي معروف خود، مذهب جعفري و فقه شيعه را به عنوان يك مذهب رسمي و فقهي تأييد كرد.(1) فتواي معروف او در زمان خود در نزديكي اهل سنت به شيعه تأثير به سزايي داشت.

5 - آشنايي با معارف اسلامي

يكي از راهكارهاي وحدت اسلامي، آشنايي مسلمانان با آموزه هاي ديني است. در آيات متعدد مسلمانان به همگرايي دعوت شده اند.(2) در برخي از آيات همه مسلمانان برادران ديني خوانده شده و مرزهاي جغرافيايي و ملي ناديده گرفته شده است :"انما المؤمنون اخوة..."(3)

"واعتصموا بحبل الله جميعاً و لا تفرّقوا...".(4) در روايات اسلامي نيز همه مسلمانان به همبستگي و اتحاد اسلامي سفارش شده است. (5)

چرا مسلمانان وحدت ندارند؟

يكي از عوامل مهم آن فاصله گيري از معارف و آموزه هاي ديني است. شخصيت هايي مانند امام راحل و علامه شرف الدين بر اين باور بودند كه

جهت" ايجاد وحدت اسلامي" آشنايي كامل مسلمانان با معارف اسلامي لازم است. نكتة قابل دقت آن است كه يكي از موارد قانون اساسي "جماعة التقريب بين المذاهب الاسلامية" كه در قاهره تشكيل شده ، آن بود كه مسلمانان با معارف اسلامي آشنايي پيدا كنند.

6 - شناسايي عوامل اختلاف

براي ايجاد وحدت اسلامي، همان گونه كه شناخت عوامل و زمينه هاي همگرايي ضرورت دارد، شناخت عوامل و زمينه هاي اختلاف نيز بايسته است. بر اين اساس براي ايجاد وحدت اسلامي، بايد عوامل اختلاف همانند تعصبات قومي، قدرت گرايي و پيروي از هواهاي نفساني، شناسايي و با آنها مبارزه گردد. دشمنان خارجي نيز نقش بنيادي در ايجاد اختلاف داشته و دارند استعمارگران با شعار "اختلاف بينداز و حكومت كن" بين مسلمانان اختلاف ايجاد كرده اند. داده هاي تاريخي نشان از آن دارد كه استعمارگران در حوادث ناگواري كه در جهان اسلام به وجود آمدند، نقش اساسي داشتند. آنان با ايجاد اختلاف جنگ هاي داخلي را به وجود آوردند. حتي مي توان عامل اساسي و ريشه اي ايجاد و پيدايش بعضي از فرقه ها ميان اهل سنت و شيعه را استعمارگران دانست و دست هاي مرموز آنها را پيدا كرد.

بر اين اساس براي ايجاد وحدت اسلامي ، شناخت عوامل داخلي و خارجي اختلاف ضرورت دارد. مرحوم آيت الله بروجردي در آخرين لحظات عمر خويش يكي از راه هاي ايجاد وحدت اسلامي را شناسايي عوامل اختلاف دانست وي مي گويد : "من براي ايجاد حسن تفاهم ميان مسلمانان آرزوهاي بسيار داشتم و درصدد بودم در نامه اي به شيخ محمود شلتوت بنويسم و به ايشان يادآور شوم كه موجبات رفع

اختلاف را فراهم سازند".(6)

7 - اتخاذ سياست هاي مشترك

يكي از شيوه هاي ايجاد وحدت اسلامي ، اتخاذ سياست مشترك توسط كشورهاي اسلامي است. اين سياست ها مي توانند در روابط بين المللي و سياست هاي اقتصادي و تشكيل بازارهاي مشترك اقتصادي شكل گيرد هم چنين مي توان در صحنه هاي سياسي در برابر دشمنان مسلمانان سياست هاي راهبردي اتخاذ نموده و به حمايت از مظلومان و آسيب ديدگان جهان اسلام پرداخت.

پي نوشت ها :

1 - عبدالكريم بي آزار شيرازي، همبستگي مذاهب اسلامي . ص 310 - 311.

2 - آل عمران، آيه 103؛ تفسير نمونه، ج3، ص 43.

3 - حجرات، (49) آيه 10.

4 - آل عمران، آيه 13.

5 - تفسير نمونه، ج3، ص 46.

6 - عبدالكريم شيرازي، پيشين، 115.

در شرايط كنوني بتواند باقي بماند اگر موحدان عالم, جبهه واحدي تشكيل دهند و از فرهنگ الاهي و توحيدي طرفي ببندند, مي توانند بت پرستان عالم را از فرو مايگي رهايي بخشند؛ وگرنه بت پرستان را خطر اِلحاد تهديد مي كند كه قابل جبران نيست؛ گرچه الحادو بي ديني مورد قبول فطرت نيست و دوام نمي يابد و بت پرستان خود را بر ملحدان ترجيح مي دهند.

اتحاد ديني موحدان, سهم به سزايي در رهايي جوامع بشري از ذلت به عزت دارد. لذا خداي سبحان هم به رسول اكرم (ص) دستور داد «قُل يا أَهل الكِتاب تَعالَو إِلي كَلِمة سَواء بَيننا وبَينكم...» آل عمران / 64 و هم به مسلمين آموخت كه با همه موحدان عالم از راه جدال اَحسن مجادله كرده, بگويند خداي همه ما يكي است و به آنچه نازل كرده ايمان داريم؛ مگر گروهي كه در كسوت اهل كتاب, اهل شرك و الحاد ونفاقند و اميد به هدايت آنها نيست «وقُولوا امنّا بِالَذي أُنزل إِلينا وأُنزل إِليكم وإلهنا وإلهكم واحد وَنَحن لَه مُسلمون»؛ عنكبوت / 46 [خداي ما وشما يكي است و ما در برابر خداي يگانه و يكتا مسلِم و متقاديم و شما نيز چنين باشيد.] اين مكتب مي تواند تمامي موحدان عالم را, كه اكثريت قاطع انسان هاي عصر حاضر را تشكيل مي دهند و در برابر ملحدان اقليتي بيش نيستند, در صف واحد قرار دهد.

آيه دعوت اهل كتاب به وحدت

«قُل يا أَهل الكِتاب تَعالوا اِلي كلمة سواء بيننا وبينكم أَلاّ نَعبد إلّا الله ولا نُشرك بِه شَيئاً ولا يَتّخذ بُعضنا بَعضاً أَرباباً من دون الله فَإِن تَولّوا فَقولوا اشْهِدوا بِأَنّا مُسلمون» أل عمران /64 [بگو اي اهل كتاب!

بياييد از آن كلمة حق كه ميان ما و شما يكسان است, پيروي كنيم و آن كلمه اين است كه جز خداي يكتا هيچ كس را نپرستيم و چيزي را با او شريك قرار ندهيم و برخي, برخي را به جاي خدا به ربوبيت تعظيم نكنيم.] پس, اگر آن ها از حق روي گردانند, بگوئيد شما گواه باشيد كه ما تسليم فرمان خداونديم.گرچه دين, نزد خداي سبحان يكي است «إنّ الدّين عندالله الإسلام ... ›› آل عمران / 64 ليكن آنچه رايج است, ادياني مانند يهوديت, مسيحيت و اسلام است كه داراي اصول مشترك فراوانند كه اگر همه موحدان عالم حول آن اصول مشترك گرد آيند, بسياري از عقايد شرك آلود؛ مانند تثليث, و ثنيت و رفتارهاي ظالمانه اجتماعي رخت بر خواهد بست.

از اين رو, قران كريم, نه تنها همه مسلمانان را به اتحاد حول محور حبل الله دعوت مي كند «واعتَصموا بِحَبل الله جَميعاً ولا تَفرقوا...» آل عمران / 103 بلكه همه موحدان عالم را به اتحاد دعوت مي كند؛ چنان كه مي فرمايد «قُل يا اهل الكِتاب تَعالَوا إِلي كَلمة سواءِ بيننا و بينكم آلّا نعبد إلّا الله ولا نشرك به شيئاً ولايتَخذ بَعضنا بعضاً آرباباً مِن دون الله فِإِن تولّوا فَقولوا اشْهدوا بأنّا مسلمون» آل عمران / 103

گفتني است «كلمة» در آيه ياد شده, به معناي حقيقتي است كه در قلب جاي مي گيرد و در عمل ظهور مي كند و در محاوره ها نيز بيان مي شود و از آن به «حرف» و «قول» نيز تعبير شده است. بنابراين, «قول», «حرف» و «كلمه» برآن معاني ومعارفي اطلاق مي شود كه هم در قلب ريشه دارد, هم در عمل ظهور مي كند

و هم بر زبان جاري مي شود.

همچنين خطاب با كلمه «يا آهل الكتاب» همانند خطاب با كلمة «يا أهل القرآن» به مسلمانان, زيباترين خطاب به يهوديان و مسيحيان است كه جاذبه اي ويژه دارد.

امّتي را در اين پرواز مدد رساند تا ديگران نيز پر و بال بگشايند و مجموعه اي متشكّل از امّت و امام,هماهنگ و منسجم را ه قرب حق را در پيش گيرند «وَاخَفضَ جَناحك لِمن اتَّبعك من المؤمنين ›› شعراء / 215

پس, سير الي الله صعود است و صعود وسيله مي طلبد «يا أَيّهُا الذَيِن آمنوا اتَّقوا الله وابتَغوا إِليه الوَسيلة وَجاهِدوا في سَبيله لَعلّكم تُفلحون» مائده / 35 و وسيله همان «حبل الله» يعني «دين» است.

اعتصام جمعي و اتحاد و هماهنگي و انسجام بر محوريت حبل الاهي, موجب مي شود همگان در برداشتن بار سنگين مسوؤليت با نشاطي فزاينده مشاركت داشته باشند و بر اساس «فَإِنّ يدالله مَع الجماعة» (نهج البلاغه. خطبه 127)با قدرتي افزون تر, رسالت الاهي خويش را به انجام برسانند.

آيه ورود همگان در سِلْم

«يا اَيُها الذَينِ امنوا ادخُلوا فِي السِّلم كافّة وَلا تتَّبِعوا خُطوات الشَيطان إِنّه لَكم عَدوّ مبُين» بقره / 208 [اي اهل ايمان! همگان در سِلْم درآييد و گام هاي شيطان را دنبال مكنيد كه او براي شما دشمني آشكار است.]

واژة «سِلْم» مقابل حرب و به معناي صلح و سازش است و كلمه «كافّه» از ماده «كفّ» به معناي مانع شدن از فعليت و ظهور چيزي است و بر جماعت اطلاق مي شود.

از ابن عباس نقل شده

اين آيه در شأن «عبدالله بن سلام يهودي» و اصحابش نازل شده است؛ آنان وقتي اسلام آوردند, با مسلمانان بر سر پاره اي از مسائل مانند تعظيم روز شنبه, كراهت گوشت و شير شتر , اختلاف كردند؛ آن گاه از پيامبر اكرم خواستند كه تورات را بياورد و به آن عمل كند. خداوند اين آيه را نازل كرد

و همگان را به صلح و زندگي مسالمت آميز دعوت كرد. در برخي از تقاسير آمده است كه از پيامبر اكرم (ص) اجاز خواستند تا تورات را در نمازهايشان بخوانند؛ آنگاه اين آيه نازل شد و آنان را از پيروي شيطان نهي كرد. (اسباب النزول واحدي,/68)

خداي سبحان در اين آيه مؤمنان را مورد خطاب قرار داده, همگان را به صلح و اتحاد و زندگي مسالمت آميز, دعوت كرده است.

ذات اقدس اله مي فرمايد اي مؤمنان! همگي با هم وارد قلعة محكم سازش و وحدت شويد؛ چون صلح و اتحاد, به منزله دژ محكم و حِصْن حَصيني است كه انسان را از هر حادثه اي حفظ مي كند؛ مانند كلمة «لا إله إلّا الله» و ولايت علي بن ابي طالب (ع) كه روايات از آن ها به نام قلعه محكم الاهي ياد كرده است؛ چون مايه حفظ و صيانت از عذاب الاهي مي شوند.

بنابراين, منظور از «سِلْم» در اين آيه, صلح و سازش و اتحاد و برادري در حوزه اسلامي ميان مسلمانان و مؤمنان است؛ نه دعوت به اسلام. پس, اين آيه, خطاب به مؤمنان است و آنان را در محدودة داخلي ايمان و اسلام, به انقياد و اتحاد همگاني دعوت و از تفرقه نهي مي كند.

آري, اگر خطاب به عموم مردم بود, مانند «يا أَيُها الناس كُلوا مِمّا فِي الأرض حَلالاً طَيّباً ولاتَتّبعوا خُطوات الشَيطان...» بقره / 168 يا نظير سوره نصر بود «وَرأَيت الناسَ يَدخلون في دين الله اَفواجاً» نصر/2 كه كلمه «ناس» دارد, ممكن بود كه «سِلم» بر اصل اسلام منطبق شود؛ چنان كه برخي از مفسّران اهل تسنن, (الجامع لأحكام القرآن, 2/ 23_24) اين گونه معنا كرده

اند.

«اُدخلوا» فعل امر است و بر وجوب دلالت دارد و چون كلمه «كافّة» در «...ادْخلوا في السِّلم كافّة» به معناي جميع و همگي است، معلوم مي شود كه حكم وجوب به اتحاد و برادري, ويژه فرد يا افراد غير معيّن نيست تا مانند واجب كفايي باشد و با انجام دادن يكي, از ديگران ساقط شود.

همچنين و اجب بودن اتحاد بر خصوص «مجموع من حيث المجموع» بار نشده است تا آن كه افراد به تنهايي تكليفي نداشته باشند؛ بلكه چون هر فردي , هم حيثيّت فردي دارد و هم حيثيت اجتماعي, حكم آيه به تك تك افراد اختصاص دارد؛ منتها با عنايت به حيثيّت اجتماعي آنان.

آيه اُخوّت ايماني

«إِنّما المؤُمنون اِخوة فَأَصلِحوا بَين أَخوَيكم و اَتقوا الله لَعلّكم تُرحمون» حجرات / 10 [در حقيقت, مومنان باهم برادرند. پس, بين برادرانتان را سازش دهيد و از خدا پروا بداريد؛ اميد كه مورد رحمت قرار گيريد.

اين آيه, مؤمنان را به اخوّت و برادري دعوت كرده است و از هر گونه تفرقه باز مي دارد تا بر اساس «.. أشدّاءُ علي الكفاّر رُحماء بينهم...»فتح/29 به خوبي و مهرباني در زير سايه اسلام, زندگي مسالمت آميزي داشته باشند.

بنابراين, بايد كسي را كه در دايرة حوزه اسلام به داعية مؤمن بودن خود, به جان مردم مي افتد و ايجاد اختلاف مي كند, از اين كار بازداشت و آن اختلاف را حلّ كرد؛ چنان كه قرآن مي فرمايد اگر دو گروه از مؤمنان , بر اثر برداشت هاي گوناگون يا تشخيص باطل, با هم به مبارزه بر خواستند, نخست بايد از راه موعظه و نصيحت بين آنان را اصلاح كنيد و اگر اصلاح نشدند و گروهي بر گروه

ديگر ستم روا داشتند, بايد طايفه و گروهي ياغي و ستمگر را با مبارزه بر سر جايشان بنشانيد تابه قانون الاهي تَن دهند؛ اگر آنان تابع قانون الاهي شدند, به وسيلة عدل, ميانشان اصلاح كنيد و عادل باشيد و نه صلح طلب؛ چون صلح و سازش در اين جا محمود وممدوح نيست؛ يعني حقّ ستمديده را از ستمگر بگيريد و به او بدهيد؛ نه آن كه ستمديده را وادار كنيد كه از حقّش بگذرد؛ زيرا اين كار, گرچه صلح و سازش ايجاد مي كند, ولي از عدل و عدالت فاصله دارد »وإِن طائِفتان مِن المُؤمنين اقتَتَلوا فَأَصلِحوا بَينَهما فَإِن بَغت إِحديهما علي الأُخري فَقاتِلوا الَّتي تَبغي حتّي تَفئَ إِلي أَمر الله فَإِن فائت فَأَصلِحوا بَينهما بِالعَدل وأَقسطوا إِنّ الله يُحبّ المُقسطين» حجرات / 9.

اميرمؤمنان (ع) به اخوت ايماني تصريح كرده, مي فرمايد «إِنّما أَنتم إِخوان عَلي دين الله ما فَرّق بَينكم إِلّا خُبث السَرائر و سوء الضَمائر»؛ [شما بر اساس دين خدا با هم برادريد؛ چيزي جز دشمني درون و بدي نيّت, شما را از هم پراكنده نكرده است.] (نهج البلاغه, خطبه113, بند6)

برادري, نخستين شعار پيامبر (ص)

نخستين شعار رسول اكرم (ص) هنگام ورود به مدينه و پيش از ساختن مسجد و پرداختن به امور عمراني, دربارة اُخوت و برادري ديني بود . آن حضرت (ص) مسلمانان را دو به دو در راه خدا برادر يك ديگر كرد «اخي النبيّ(ص) بين أصحابه من المُهاجرين و الأَنصار أَخوين أخوين» (بحار, 38, /336) و با ايجاد عقد اخوت مين مسلمانان و بين خود و حضرت اميرالمؤمنين (ع) و نيز ميان دو قبيله «اُوس» و «خزرج», اتحاد و هماهنگي را تحقق

بخشيد.

شعار وحدت, هم در آغاز تأسيس حكومت اسلام مطرح شد و هم هنگام استحكام حكومت اسلامي در مدينه و هم پس از فتح مكه و تفوّق مسلمانان بر شبه جزيره عربستان؛ چنان كه پيامبر اكرم (ص) در حجّه الوادع از حفظ وحدت, سخن به ميان آورد و فرمود «المُسلمون إِخوة َتتكافي دِمائهم يَسعي بِذَمّتهم أَدناهم وَهم يَد عَلي مَن سِواهم»؛ (بحار, 67,/ 242) [مسلمانان با هم برادرند و خون هايشان همسان يك ديگر است و خون هيچ كس ارزشمندتر از خون ديگري نيست.]

همان طور كه برادران نسبي, پدر نسبي دارند, برادران ايماني نيز پدر ايماني خواهند داشت كه همان رسول خدا و اميرمؤمنان (ع) است. بر همين اساس, پيامبر خود و حضرت علي (ع) را دو پدر امت اسلامي معرفي كرد «أَنا وَ عَليّ أبوا هذه الأُمة» (همان 16/95)

نقل به معنا شده است.

اصرار قرآن بر لفظ « دين » به صورت مفرد، براي اين است كه اصول عقيدتي و قوانين كلي در مسائل عملي، در تمام ادوار يكسان بوده و خداوند يك دين بيش نداشته و نخواهد داشت، چنان كه مي فرمايد:

«ان الدين عند الله الاسلام». آل عمران/19

و همه شرايع در جوهر دين و قوانين سعادت، مانند حرمت شراب و قمار، اختلاف ندارند.

اكنون «تبيين عناصر وحدت ساز در قلمرو عقيده و آرمان»

1. يكتا پرستي و يكتا گرايي

«توحيد» در جلوه هاي مختلف، رابطه اي است كه ميتواند همه مسلمانان را در نقطه واحدي گرد آورد. مسلمانان جهان به خداي يكتا، خالق و آفريدگار يكتا و مدبر و گرداننده يكتا اعتقاد و باور دارند و آيات قرآن و همچنين دلايل عقلي، بر توحيد در ذات و توحيد در خالقيت و توحيد در تدبير گواهي مي دهند. در زير آسمان خدا، مسلماني پيدا نمي شود كه ثنويت در ذات را بپذيرد و به خالقي جز خدا و يا مدبري جز او بينديشد مگر اين كه از صراط مستقيم منحرف گردد.

يكي از مراتب توحيد، توحيد در عبادت است كه همگان به آن معتقديم و در نماز پيوسته مي گوييم:

«اياك نعبد و اياك نستعين». حمد/5

اعتقاد به اصل توحيد در عبادت، براي يك مسلمان كافي است، ديگر لازم نيست در فروع آن به بحث و گفتگو پردازد.

از توحيد كه بگذريم، نبوت عامه و نبوت خاتم رسولان، عنصر وحدت ساز است و همه مسلمانان در اين اصل يك صدا هستند و يك نظريه دارند.

مساله «خاتميت» اصل مستحكمي است كه همه مسلمانان در آن وحدت نظريه دارند و معتقدند كه با

آمدن پيامبر خاتم، باب نبوت لاك و مهر گرديد و ديگر اين باب به روي كسي باز نخواهد شد.

از اين اصل كه بگذريم اصل سومي به نام « معاد» مطرح است و همه مسلمانان معتقدند كه خداوند بزرگ روزي همه را زنده مي كند و نيكوكاران را پاداش و يدكاران راكيفر ميدهد.

قال سبحانه:

«كتب علي نفسه الرحمه ليجمعنكم الي يوم القيامه» انعام/12

[خداوند رحمت و بخشش را بر خويش واجب گردانيد و به يقين شما را در روز قيامت كه در آن شكي نيست، گرد خواهد آورد.]

اين اصول سه گانه كه از آن بعنوان «عقيده و آرمان» تعبير ميشود، عناصري است كه يك ميليارد مسلمان در آن وحدت نظريه دارند و اختلاف در جزئيات، جزو مسائل كلامي است و نبايد ماية اختلاف شود.

اعتراف به اين اصول سه گانه، مايه ايمان، و انحراف از آن مايه كفر است، بنابراين نبايد گروهي گروه ديگر را، كه هر دو در اين اصول وحدت نظريه دارند، تكفير كنند.

2. يگانگي شريعت و آيين

مقصود از شريعت و آيين، همان احكامي است كه رفتار و كردار ما را از نظر فعل و ترك، محدود مي سازد، برخي را واجب و برخي ديگر را مستحب و مواردي را مكروه و … معرفي مي كند.

سر چشمه شريعت، كتاب خدا و سنت پيامبر است و همه مسلمانان در حجيت اين دو اصل اختلافي ندارند و خوشبختانه امير مؤمنان علي(ع) هم نگهبان قرائت قرآن و هم حافظ سنت پيامبر است و در روزگاري كه نگارش سنت بدعت بود، او سنت پيامبر را در كتابي كه بعدها به نام «كتاب علي» معروف شد، گرد آورد و تا عصر حضرت

صادق (ع) در اختيار عترت بوده است.

3. وحدت رهبري

از عناصر سازنده « تقريب »، اتفاق مسلمانان بر وحدت رهبري است و اين كه رهبري را از آن خدا و رسول وي، و اولي الامر مي دانند و همگان اين اصل را از وحي الهي برگرفته اند، آنجا كه مي فرمايد:

«...اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم....» نساء/59

[از خدا اطاعت كنيد و از رسول و صاحبان فرمان از خودتان نيز اطاعت كنيد.]

رهبري اين گروه، در مسائل خاص سياسي خلاصه نمي شود، بلكه همه جوانب زندگي جامعه اسلامي را فرا ميگيرد. از اين جهت بايد در گروه سوم، شرايطي مانند تقوا و علم و دانش برتر وجود داشته باشد كه صلاحيت آنان را براي امر رهبري بيمه كند.

4. وحدت رهبري

وحدت در هدف نيز از عوامل سازنده وحدت است. امت اسلامي معتقد است كه بايد جامعه را به سوي خوبي ها و نيكي ها و فضيلت و مكرمت سوق داد، چنان كه مي فرمايد:

«كنتم خير امه اُخرجت لِلناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تومنون بالله و لو آمن اهل الكتاب لكان خيراً لهم منهم المومنون و اكثرهم الفاسقون» آل عمران/110

[شما بهترين امتي هستيد كه براي مردم پديدار شديد، به كار پسنديده فرمان مي دهيد و از كار ناپسند باز مي داريد و به خدا ايمان داريد. اگر اهل كتاب ايمان آورده بودند، قطعا؛ برايشان بهتر بود، برخي از آنان مؤمنند ولي بيشترشان نافرمانند.]

يكي از اهداف رسالت پيامبر كه همه مسلمانان بايد در تحقق آن كوشا باشند، محو شرك و بت پرستي در جهان و جايگزين ساختن توحيد به جاي آن است و اين هدف

بزرگ به وسيله مسلمانان در جهان تحقق خواهد پذيرفت و از شرك و بت پرستي اثري باقي نخواهد ماند چنان كه مي فرمايد:

«هو الذي ارسل رسوله بالهدي و دين الحق ليظهره علي الدين كله و لو كره المشركون» توبه/33

[او كسي است كه پيامبرش را با هدايت و دين درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دين است پيروز گرداند، هر چند مشركان خوش نداشته باشند]

بنابراين، امت اسلامي در عقيده و شريعت، در امر قيادت و رهبري و در غرض و هدف، وحدت نظريه دارند و بايد در مجامع جهاني با هم همكاري كنند، نه اين كه به تكفير و تفسيق يكديگر بپردازند.

و آن را بپذيرند. دليل اين مطلب آن است كه: قرآن مجيد كتابي جامع،كامل و معصوم است كه در آن هيچ نقص و كاستي و خطا راه ندارد. چنين كتابي به راه صحيح و صراط مستقيم هدايتمي كند و آدمي را از كج روي و انحراف بازمي دارد؛ ليكن هدايت به صراط مستقيم توسط قرآن چگونه صورت مي گيرد؟ هيچ ترديدي نيست كه قرآن نياز به مفسّر و قرآن شناس كامل دارد و اگر كسي نباشد كه در شناخت قرآن وتبيين و تفسير آن، «معصوم» باشد، در فرايند شناخت و عمل به قرآن، مكاتب و انديشه ها و روش هاي انحرافي گسترده اي پديد خواهد آمد. بنابراين كتاب معصوم، داننده و عامل معصوم نيز مي طلبد. وقتي تبيين گرو عمل كننده وحاكم معصوم نيز وجود داشته باشد، در شناخت و عمل به قرآن صد راهه پديد نمي آيد و امت اسلام يك پارچه ومتحد به راه خويش ادامه مي دهند. اكنون مي پرسيم اين وحدت از كجا لطمه ديده است؟ از آن جا كه برخي با سخن پيامبر(ص) مخالفت كردند و نگذاشتند وصيت پيامبر(ص) نوشته شود و راهنماي ابدي امت اسلام گردد و به دنبال آن، صدها راه انحرافي پديد آمد كه هنوز هم امت اسلامي بايد تاوان آن را بپردازد و تا زماني كه امت به سوي آنچه پيامبر(ص) وصيت كردند باز نگردد، همچنان مشكلات موجود بر سر راه آنان باقي خواهد ماند. حضرت امام خميني(ره) در وصيت نامه بسيار مهم الهي - سياسي شان فرمودند: «ذكر اين نكته لازم است كه حديث ثقلين متواتربين جميع مسلمين است و كتب اهل سنت از صحاح ششگانه تا كتب ديگر آنان، با الفاظ مختلفه و موارد مكرره ازپيغمبر

اكرم(ص) به طور متواتر نقل شده است واين حديث شريف حجت قاطع است بر جميع بشر به ويژه مسلمانانمذاهب مختلف و بايد همه مسلمانان كه حجت بر آنان تمام است جواب گوي آن باشند و اگر عذري براي جاهلانبي خبر باشد، براي علماي مذاهب نيست»،(صحيفه نور، ج 21، ص 169)

تحريف را به علماي شيعه نسبت داد. همچنان كه نبايد با دستاويز قرار دادن پاره اي از روايات اهل سنت، آنان را قايل به تحريف قرآن دانست.

براي نمونه در ذيل به برخي از اين روايات اشاره مي شود:

1 - دميري در حياة الحيوان از عايشه نقل كرده است: «نزلت آية الرجم و رضاعة الكبيرة عشراً و لقد كانتا في صخيفة تحت سريري، فلما مات رسول اللَّه(ص) تشاغلنا بوته، دخل داجن فأكلها»{3}.

ظاهراً يعني ده آيه در مورد رجم و حداكثر مدت شير دادن نازل شده بود. اين آيات در صحيفه اي زير تخت من قرار داشت: وقتي رسول خدا(ص) وفات يافت، مشغول امور ايشان شديم و در همان اوقات گوسفندي داخل اتاق شد و آنها را خورد.

2 - سيوطي در الدر المنثور روايات بسياري از حافظان و علماي اهل سنت پيرامون تحريف و نقصان قرآن مجيد آورده كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

- ابوالشيخ از خديفه نقل كرده كه آنچه از سوره توبه مي خوانيد (و در قرآنها موجود است) يك سوم آن است (وباقي آن حذف گرديده است){4}.

- ابن ابو داود گويد: حميده دختر يونس گفته كه پدرم كه هشتاد سال داشت در مصحف عايشه خوانده بود: «ان اللَّه و ملائكته يصلون علي النبي يا ايها الذين آمنوا صلوا عليه و علمموا تسليماً و علي الذين في الصفوف الاولي»{5}.

- عايشه گفته است: سوره احزاب در زمان پيامبر(ص) دويست آيه قراءت شده بود. وقتي عثمان مصحف ها را نگاشت، نتوانست به بيش از آنچه در حال حاضر از اين سوره هست، دست يابد. (در حال حاضر اين سوره 73 آيه دارد){6}. امثال اين گزارشها بسيار است. براي طولاني شدن از

ذكر آنها خودداري مي كنيم.

3 - تأسيس پژوهشكده اي به منظور بررسي نقاط اشتراك فرقه هاي اسلامي: به منظور تأكيد بر اصول و مباني مشترك نامه توحيد، نبوت، معاد و ديگر اعتقادات متفق القول ميان فرقه ها و نيز فروعات مشابه به منظور دست يابي زندگي مسالمت آميز در حد امكان.

4 - خودداري از توهين فرقه ها نسبت به مقدسات يكديگر. در اين خصوص قرآن مجيد مي فرمايد: (و لا تسبوا الذين يدعون من دون اللَّه فيسبوا اللَّه عدواً بغير علم...){7}.

5 - شناسايي و اعلان مواضع ائمه اطهار(عليهما السلام) در مواجهه با مخالفان. به طور مثال مشاهده مي شود زماني كه اصل اسلام در خطر است مولا علي(ع) از حق مسلم خويش در موضوع خلافت صرفنظر مي كند.

6 - شناسايي و اعلان آيات الهي مربوط به اتحاد ميان مسلمين، به منظور مقابله با دشمن مشترك از جمله اين آيات مي توان به آيه ي زير اشاره نمود:

- (و اعتصموا بحبل اللَّه جميعاً ولا تفرقوا){8}

- (و اطيعوا اللَّه و رسوله ولا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم){9}

- (و قالوا كونوا هوداً او نصاري تهتدوا قل بل ملة ابراهيم حنيفاً){10}

- (قولوا آمنا باللَّه و ما انزل الينا و ما انزل الي ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و الاسباط و ما اوتي موسي و عيسي و ما اوتي النبيّون مِنْ ربهم لا نفرق من احد منهم و نحن له مسلمون){11}

- (يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر وانثي و جعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عنداللَّه اتقاكم){12}

- (و قاتلوا الذين لا يؤمنون باللَّه ولا باليوم الاخر ولا يحرمون ما حرم اللَّه و رسوله و لا يدينون دين الحق من الذين اوتوا الكتاب حتي يعطوا الجزية عن يدوهم صاغرون){13}

-

(ان هذه امتكم امة واحدة وانا ربكم فاعبدون){14}

7 - شناسايي احاديثي از فرقه هاي اسلامي كه در ارتباط با اتحاد مسلمين از رسول خدا(ص) و صحابه صادر شده است، مانند: «المؤمنون اخوة تتكافاً دماؤهم و هم يد علي من سواهم...»{15}.

8 - برگزاري بحثهاي علمي بدور از مشاجرات و مغالطات براي دستيابي به نقاط مشترك در تمامي ابعاد.

9 - افشاي خطر بيگانگان نسبت به اسلام و مسلمانان و تبيين سياستهاي استثماري آنان در ابعاد سياسي، فرهنگي و اقتصادي و بررسي و بازگويي اثرات منفي تفرقه.

10 - معرفي پرچمداران وحدت و اتحاد ميان مسلمين از صدر اسلام تاكنون و بررسي زوايا و تفكرات سياسي آنان؛ شخصيتهاي چون حضرت علي(ع) از پيشينيان و فرزند برومندشان امام خميني(ره) از معاصران.

به طور قطع نشر و اشاعه افكار رهبران مصلح و خردمند - از فرقه هاي مختلف - اثر فزاينده اي در ايجاد اتحاد ميان مسلمانان دارد و آنها را از خطرات و آفات تفرقه دور مي نمايد.

آيا اين خبر صحيح است كه هنگام وفات پيامبر آن حضرت مي خواست علي(ع) را جانشين خود قرار دهد ولي وحي آمد كه مردان بزرگتري وجود دارند! اول ابوبكر و دوم عمر؟

در هيچ يك از منابع معتبر تشيع و تسنن مطلبي با اين مضمون وجود ندارد و مي توان گفت كه اين سخن ادعايي كذب، نادرست و جعلي است.

گفتني است كه با مراجعه به منابع مورد اعتماد شيعي و سني چنين برداشت مي شود كه رسول خدا(ص) نسبت به جانشين پس از خود حساسيت بسياري نشان مي داده و به مناسبتهاي گوناگون و به طور مكرر به خليفه بعد از خود اشاره و تصريح فرموده است. مهمترين اين اخبار مربوط به روز

غدير است كه در آن روز پيامبر(ص) علي(ع) را به عنوان حاكم و خليفه بعد از خود معرفي مي فرمايد. از اين رخداد مهم تاريخي تحت عنوان حديث غدير ياد شده است و اين موضوع نه تنها در كتب و جوامع روايي، كلامي و تفسيري شيعي كه در كتب مختلف اهل سنت مثل صحيح بخاري، صحيح مسلم، سنن سنايي، صحيح ابو داود، مسند حنبل، مناقب ابن مغازلي، تفسير شعلبي، كتاب وسيله{16} و بسياري از منابع به طرق گوناگون و متواتر ذكر شده است. ابن طلحه شامي شافعي گويد: «واقعه غدير خم به صد روايت از طريق اهل سنت ذكر شده و در قانون دين محمدي(ع) امري چون حادثه روز غدير - كه اگر انصاف را در نظر بگيريم، قطعاً جزو امور متواتر است - بدين پايه از مقبوليت در نگاه اهل شيعه و سني نرسيده است». ابن جوزي در كتاب خصايص گويد: اين حديث - غدير - از صحابه اي چون عمر بن خطاب، براء بن عازب، سعد بن ابي وقاص، طلحة بن عبيداله، عباس و فرزندش عبداللَّه، حسين بن علي، ابن مسعود، عمار و ياسر، ابوذر غفاري، ابو ايوب، ابن عمر، عمران بن حصين، زيد بن حصين، ابو هريره، جابر بن عبداللَّه، ابو رافع غلام پيامبر(ص)، جرير بن عبداللَّه، انس بن مالك، خديفة بن اسيد غفاري، زيد بن ارقم، عبدالرحمن بن عمر ديلمي، زيد بن سراجيل، عامر بن ابي ليلي، وهب بن حمزه، وحشي بن حرب، سعد بن جناده، عمرو بن سراجيل، جابر بن سمره، ملك بن حويرث و ابو دويب شاعر عبداله بن ربيعه روايت شده است{17}.

واما مقصود از اين حديث شريف چيست؟ در اين

خصوص پاسخ محمد بن طلحه شامي شافعي شنيدني است. وي در اين باره مي گويد: «چون لفظ «مَنْ» از الفاظ عموم است، دلالت مي كند كه هر كس كه حضرت رسول(ص) مولا و صاحب اختيار اوست امير المؤمنين(ع) نيز نسبت به او چنين است».

وي در ادامه مي گويد: «اين حديث صراحت دارد كه حضرت رسول(ص) امير المؤمنين(ع) را به منقبت و مرتبه و درجه اي، مخصوص كرده كه غير از شخص رسول خدا از رهگذر رسالت به چنين مزيتي نرسيده است». وي همچنين مي گويد: «بايد دانست كه مضمون حديث مذكور از جمله اسرار رباني است كه در آيه مباهله{18} مندرج شده است».

محمد بن طلحه در توضيح مطلب فوق گويد: «خدواند تعالي نَفْسِ نبي ونِفْسِ ولي - يعني علي(ع) - را در آيه مباهله مثل يكديگر دانسته، و هر دوي آنان را در يك كلمه عنوان كرده و به ضميري كه به رسول اللَّه اضافه شده، متصل نموده است{19}. حضرت رسالت نيز موافق كلام الهي در صدد بيان اين مطلب بر آمده كه ثابت نمايد امير المومينن نيز از ويژگيهاي آن حضرت به آن موصوف بوده و درجه اي را كه خداوند تعالي به او عنايت نموده، برخوردار است و داراي آن درجه و مقام و منزلت است{20} ولذا فرمود: «من كنت مولاه فعلي مولاه؛ تا از اين رهگذر براي مردم معلوم شود كه چون رسول خدا(ع) اولي به مؤمنين، ناصر مؤمنين، دوست مؤمنين، سيّد مؤمنين، سردار مؤمنين و صاحب اختيار مؤمنين است، بنابراين حضرت امير نيز اين گونه است»{21}

بنابراين مي توان گفت كه مسأله جانشيني حضرت علي(ع) به عنوان مولا، رهبر، حاكم و صاحب اختيار مؤمنين از جمله امور و اخبار

و روايات متواتر است و اگر حديث يا خبري در مقابل آن وجود داشته - البته اگر باشد - ضعيف، بي اعتبار و غير قابل استدلال است.

[1]. ر.ك: تفسير صافي، ملاحسين فيض، ج 1، ص 48 - 49.

[2]. همبستگي مذاهب اسلامي، ترجمه بي آزار شيرازي، ص 248.

[3]. حياة الحيوان، ج 1، ص 453، دار الكتب العلميه.

[4]. الدار المنثور، ج 3، ص 208.

[5]. در المنثور، ج 57، ص 220، مجاورة، قائدية، سيد امير محمد كاظمي قزويني، ص 231.

[6]. ر.ك: در المنثور، ج 5، ص 180.

[7]. انعام، آيه: 108.

[8]. آل عمران، آيه 103.

[9]. انفال، آيه 46.

[10]. سوره بقره، آيه 135.

[11]. سوره بقره، آيه 136.

[12]. سوره حجرات، آيه 13.

[13]. سوره توبه، آيه 29.

[14]. سوره انبياء، آيه 92.

[15]. بحار ج 37: ص 69، روايت 6، باب 3.

[16]. تذكرة الخواص، ابن جوزي، ص 35، - 36.

2 - مسند، ابن جند، ج 4، ص 370.

3 - سنن، ابن ماجه، ج 1، ص 82، 83 و 86.

4 - ترجمة الامام علي بن ابي طالب(ع) من تاريخ مدينة دمشق، ابن عساكر، تحقيق محمودي، ج 2، ص 5 - 90.

5 - مطالب السؤول في مناقب آل الرسول، محمد بن طلحة البيهقي، ص 16.

6 - فرائد السمطين، جويني، ج 1، ص 63.

7 - مروج الذهب، مسعودي، ج 2، ص 437.

8 - اسد الغابة، ابن اثير، تحقيق محمد ابراهيم بنا وغيره، ج 4، ص 108 - 109.

[17]. ر. ك: تحفة الشاهي، كزهرودي، تحقيق شيخ محمد علي رسولي، ص 140 به بعد.

[18]. منظور آيه 61 سوره آل عمران است: (فمن حاجّك فيه من بعد ما جاءك من العلمَ فقل تعالوا ندع ابناءنا وابناءكم ونساءنا ونساءكم وانفسنا وانفسكم

ثم نبتهل فنجعل لعنت اللَّه علي الكاذبين)؛

[19]. منظور كلمه «انفسنا» است.

[20]. بديهي است كه حضرت علي(ع) ويژگيهاي مخصوص به حضرت محمد(ص) چون مقام رسالت برخوردار نبوده اند و در حديث متواتر منزلت به اين موضوع اشاره شده است.

[21]. ر.ك: تحفة الشاهيه، ص 143 و 144، مطالب السؤول، ص 16.

از ديگران در اين راهگذار ايفا كند. ايجاد زمينه هاي كه بتوان در حيطه آن به مشتركات دست يازيد همواره براي حاكم اسلامي امكان پذيرتر است و در اين خصوص راهكارهاي متعددي را مي توان در نظر گرفت. ايجاد زمينه ارتباط علماي مذاهب با يكديگر و امكان گفتگوي آنان با يكديگر، جلوگيري از تبليغات سوء هر مذهب عليه ديگري و اهانت به مذاهب ديگر، پاسخگويي پيروان هر مذهب به شبهاتي كه ممكن است در اذهان پيروان ساير مذاهب وجود داشته باشد و از همه مهم تر تبيين و ترميم مشتركات بين مذاهب و محورهاي مورد اتفاق پيروان مذاهب و بسياري ديگر از راهكارها مي تواند زمينه ساز وحدت باشد كه ايجاد امكانات دست يافتن به آنها براي حاكمان مسلمان ممكن تر و آسان تر است.

در ميان راهكارهاي كه براي نيل مسلمانان به وحدت پيشنهاد گرديده، تكيه بر مشتركات مذاهب از ساير راهكارها راهگشاتر است كه براي تبيين بيشتر موضوع به برخي از آنان اشاره مي شود:

1 - يكتا پرستي و ايمان به خداي يگانه، غيب، فرشتگان، كتابهاي آسماني، پيامبران الهي وروز بازپسين.

قرآن كريم راه اتحاد بين مسلمانان را همانا چنگ زدن به ريسمان الهي مي داند: (و اعتصموا بحبل اللَّه جميعاً ولا تفرّقوا){2} همگي به ريسمان خداوند چنگ زنيد و پراكنده نشويد. و يا در جاي ديگر با تكيه بر راه واحد و آيين يگانه همگي را به پرستش خداي متعال فرا مي خواند كه يكي شدن راه، دست يافتن به محوري مشترك براي وحدت مي باشد: (إنَّ هذا اُمتكم اُمتة واحدةً و انا ربكم فاعبدون){3} شما امت يگانه ايد و من پروردگار شمايم؛ پس مرا بپرستيد.

2 - پيروي و اطاعت از پيامبر.

آيين اسلام ميراث گرانبهاي

پيامبر اسلام است دستورات آن حضرت بعد از قرآن اساسي ترين منبع راهيابي به اسلام ناب و پيروي از سنت رسول اللَّه مسأله اي است كه مورد توافق پيروان تمامي مذاهب بوده و مي تواند به عنوان محور وحدت مورد توجه قرار گيرد.

3 - ترويج اخوت ديني.

قرآن اصل اخوت و برادري را در بين مسلمانان مورد تأكيد قرار داده و به آن سفارش نموده است: (انّما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم) همانا مسلمانان با هم برادرند پس بين برادرانتان صلح و آشتي برقرار كنيد. با تكيه بر اين اصل و ايجاد زمينه هاي برادري و عطوفت ميان برادران ديني مي توان وحدت اسلامي را تسهيل نمود.

4 - ترويج همياري بر مبناي تقوا در بين مردم.

قرآن كريم در راستاي استحكام بخشيدن به وحدت و هم بستگي بر همياري بين مسلمانان تأكيد مي كند (و تعاونوإ؛ّّ علي البر و التقوي ولا تعاونوا علي الائم والعدوان){4} بايد شما يكديگر را در نيكوكاري و تقوا كمك كنيد نه بر گناه ستمكاري.

5 - احيا وزنده نگه داشتن شعاير اسلامي.

احيا وبه پاداشت شعاير اسلامي مي تواند روح وحدت و همبستگي را در ميان مردم تقويت كند؛ حج، اعياد اسلامي زاد روز پيامبر وائمه(ع) و يا رحلت آن بزرگواران، فرصتهاي است كه با بزرگداشت آنها مي توان روحيه وحدت را در بين مسلمانان زنده نگه داشت و تقويت نمود.

6 - اصلاح اختلافات بين پيروان مذاهب؛

حاكم اسلامي بايد براي حفظ وحدت گروههاي مختلف اسلامي، هرگاه در بين آنان اختلافي پديد آمد آن را اصلاح كند{5}.

از آنچه گفته شد مي توان نتيجه گرفت كه حاكم اسلامي وظيفه دارد با ايجاد زمينه هاي دست يابي پيروان مذاهب به مشتركات گام نخستين تحقق وحدت را در بين

آن برداشته و با ايجاد ارتباط سالم و جلوگيري از اهانت به پيروان مذاهب و راهكارهاي ديگري كه پيشتر به آن اشاره شد زمينه هاي ايجاد وحدت را به وجود آورد.

[1]. همان.

[2]. آل عمران، آيه 103.

[3]. انبياء، آيه 91.

[4]. شوري، آيه 40.

[5]. مجموعه مقالات كتاب وحدت، مقاله وحدت رمز پيروزي وتداوم انقلاب. مهدوي كني، ص 36.

با يك سري شرايط مي توان خبر واحد عادل را حجّت دانست و به مقتضاي آن عمل نمود، امّا در غير از مسائل فقهي و احكام اين حجّيّت وجود ندارد، بلكه در اين حوزه يك سري ملاحظاتي وجود دارد كه به جهت پرهيز از به درازا كشيده شدن پاسخ از ذكر آن ها پرهيز مي نماييم.

4- همان گونه كه در فهم معناي آيات قرآن توجه به اسباب نزول ضروري است، در فهم سخنان و رهنمودهاي پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) توجه به اسباب صدور و بستر زمان و مكان ضرورت دارد. در همين رابطه است كه گويند در اجتهاد عنصر زمان و مكان تأثير گذار است.

حال در صورت صحت صدور و انتساب جمله: "اللّهم خُصّ أنت أّل ظالم..." به امام باقر(ع) مي بايست در فهم آن به دوره غربت شيعه، واژه فلان به صورت مبهم، ارشاد و تعليم امام به صورت خصوصي به يكي از شاگردان و مظلوميت امام حسين(ع) در دوره استبداد اموي و... توجه داشت.

شايد بتوان گفت: اكنون كه دوره ديگري است و شيعيان تا حدودي از غربت رهايي يافته اند و اوضاع اجتماعي تفاوت هايي پيدا كرده است، حكم ديگري داشته باشد.

5- به فرض صحت سند و انتساب سخن مذكور، اين سخن نمي تواند مجوزي باشد كه شيعيان به نزاع با اهل سنت بپردازند و به پيشوايان آنان ناسزا گويند.

امام صادق(ع) به شيعيانش سفارش مي كند: "با اهل سنت به خوبي رفتار كنيد. معاشرت شما با آنان به قدري پسنديده باشد كه شما را به عنوان پيشنماز و مؤذن بپذيرند و با ديدن شيعيان و خوبي هايشان به ستايش از امامان(ع) بپردازند".(4) طبيعي است اگر شيعيان به پيشوايان آنان ناسزا

گويند، نه تنها نمي توانند پيشنماز آنان گردند، بلكه به كلي مطرود آنان مي گردند.

با صرف از صحت روايت وارد شده در زيارت عاشورا و به دور از توجيهات فوق، پنهان ماندن اسامي افراد در لابلاي دعا و آورده شدن به صورت اوّل و دوم، مي تواند بيانگر اين مسئله باشد كه اصولاً نبايد در صدد تطبيق اوّل و دوم در مورد كسي بوده و مصداق خاصي براي آن تعيين كنيم و اين خود مي تواند تأييد كننده اهتمام امام(ع) به مسئله وحدت باشد، در حالي كه به يكي از ياران خاص خود تعليم داده و مي توانسته آن ها را آشكار نمايد.

پي نوشت ها:

1.مجلسي، بحارالانوار، ج 98، ص 290 - 293.

2.همان، ج 98، ص 293 - 296؛ ج 30، ص 399.

3.همان، ج 98، ص 296 به بعد.

4.شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 383.

چنين انديشه اى نه معقول ومنطقى است و نه مطلوب و عملى , بلكه منظور تشكل مسلمانان در يك صف واحد دربرابر دشمنان مشتركشان م_ى ب_اش_د.ع_ال_م_ان روش_ن_ف_ك_ر ب_ر اي_ن باورند كه مسلمانان نقاط مشترك بسيارى دارند كه مى تواندمبناى يك اتحاد محكم گردد, مسلمانان همگى خداى يگانه را مى پرستند و همه به نبوت رسول اكرم (ص ) ايمان داشته و محبت اهل بيت را در دل دارند, كتاب همه قرآن وقبله همه كعبه اس_ت . ب_ا ه_م و م_ان_ن_د هم جمع مى كنند و مانند هم نماز مى خوانند,روزه مى گيرند و تشكيل خانواده مى دهند و جز در امورى جزئى با هم تفاوتى ندارند.همه از يك نوع جهان بينى برخوردارند و ي_ك فرهنگ مشترك دارند و در يك تمدن عظيم و با شكوه و سابقه دار شركت دارند.وحدت در جهان بينى , فرهنگ , سابقه تمدن , بينش و منش , معتقدات مذهبى , پرستشها ونيايشها, و آداب و سنن اجتماعى ... مى تواند ملت واحدى ساخته و قدرتى عظيم و باهيبت به وجود آورد كه قدرتهاى ع_ظ_يم جهان به ناچار در برابر آنها خضوع نمايند.به ويژه اينكه در اسلام بر اين اصل تاكيد شده و ن_ص صريح قرآنى , مسلمانان رابرادر هم دانسته است : ((انما المومنون اخوه (1))) با اين وجود چرا مسلمانان ازاين همه امكانات وسيع كه از بركت اسلام نصيبشان گشته , استفاده نمى كنند؟از نظر اي_ن گ_روه از ع_المان اسلام , هيچ ضرورتى ايجاب نمى كند كه مسلمانان به جهت اتحاد اسلامى , صلح و مصالحه و گذشتى درباره اصول يا فروع مذهبى خود بنمايند,زيرا لازمه وحدت اين

است ك_ه م_س_لمانان درباره اصول و فروع اختلافى بين خود, بحث و استدلال نكنند تا احساسات كينه ت_وزى در ميانشان شعله ور نگردد, متانت را حفظكرده و يكديگر را سب و شتم ننمايند, به يكديگر تهمت نزده و دروغ نبندند, منطق يكديگر را مسخره نكنند و بالاخره عواطف يكديگر را جريحه دار ن_ساخته و از حدودمنطق و استدلال خارج نشوند. سيره عملى بزرگان اسلام و تشيع نيز همواره همين گونه بوده است . اميرالمومنين (ع ) با اينكه بارها به غصب حق مسلم خود اعتراض مى كردو با منطقى قوى سخنان خود را در اين باره بيان مى نمود,(2) در عين حال هيچ گاه كارى نمى كرد كه اساس وحدت مسلمانان برهم بريزد و مى فرمود: تا زمانى كه روال كارمسلمانان بر منوال خود ب_اش_د و تنها بر شخص من ستم رود, دست به اقدام عملى نخواهم زد.(3) يا درباره مسائلى كه به م_ص_الح اسلام و مسلمانان مربوط مى گشت ,نظر مى داد و به مشورت خواهى خلفا جواب مساعد داده , آن_ان را راهنمايى مى كرد.(4)حتى در اجتماعات و نمازهاى آنان شركت مى كرد. البته سيره امامان ديگر شيعه هم همين گونه بوده است , تا جاييكه در كتب معتبر شيعه رهنمودهاى بسيارى خطاب به شيعيان مبنى بر الفت با ساير فرقه هاى اسلامى و شركت در اجتماعات و تشيع جنازه آنان و... آم_ده اس_ت .(5)سيره عملى عالمان بزرگ تشيع هم در طول تاريخ اين گونه بوده است , براى ن_م_ون_ه م_ى ت_وان ب_ه م_س_اع_دت و ه_مكارى مرجع بزرگ عالم تشيع حضرت آيت اللّه العظمى بروجردى در تاسيس و استمرار حركت دارالتقريب بين المذاهب

الاسلاميه و اعزام نماينده ازجانب ايشان , اعلام هفته اى به نام هفته وحدت از سوى نظام جمهورى اسلامى ورهنمودهاى رهبر كبير ان_قلاب اسلامى حضرت امام خمينى (قد سره ) و رهنمودهاى مقام معظم رهبرى درهمين زمينه اش_اره ك_رد.از آن_ج_ا ك_ه ت_ش_ي_ع ب_زرگترين آرزو و آرمان خود را گسترش و حاكميت جهانى اسلام مى داند, وحدت بين تمامى مذاهب و فرقه هاى اصيل اسلامى را نخستين گام در راه تحقيق اين ايده مقدس مى شمارد.(6)

نمايند. چنان كه هنگام اقدام آنها در جهت غير مصالح خود از حربه تحريم عليه آنها استفاده نمايند و بدين گونه از انجام كشورهاي اسلامي جلوگيري كرده اند.

تهاجم فرهنگي

سعي استعمار در تغيير فرهنگ و سنتها اسلامي يكي ديگر از موانع پيوستگي كشورهاي اسلامي به يكديگر بوده است. چرا كه رواج شربها و افكار غربي باعث اقتداي كشورهاي اسلامي، شربها و مكاتب غربي شده و از انجام آنها جلوگيري كرده است.

2 - جهل پيروان مذاهب اسلامي نسبت به عقايد و احكام يكديگر و جهل به تاريخ اسلام و تاريخ مذاهب اسلامي؛

اين جهل باعث شده كه بسياري اوقات مطالبي كه برخي مغرضان به دروغ به مذاهب اسلامي نسبت داده اند موجب نزاع در بين پيروان مذاهب و كشورهاي اسلامي گردد{5}.

3 - تعبير ماهيت مذهب در غالب قوميت و جنسيت

گاه پيروان يك مذهب فقط خود را به حق دانسته و پيروان مذاهب ديگر را تخطئه و حتي در مواردي تكفير كرده اند و اين موجب بروز اختلاف و خونريزي شده است{6}.

4 - يأس از رسيدن به وحدت

هرگاه سخن از وحدت اسلامي به ميان مي آيد كساني يافت مي شوند كه آيه يأس مي خوانند و اين كار را محال مي دانند. البته برخي افراد دست به فتنه انگيزي و شعله ور كردن دشمن هاي ديرينه مي زنند تا راه را سدّ كنند ولي برخي ديگر با وجود اختلافات مسلمين، واقعا اين كار را عملي نمي دانند. لكن واقعيت آن است كه وحدت به معناي كنار گذاشتن دشمني ها با حفظ مذاهب ممكن مي باشد{7}.

5 - فاصله گرفتن از اسلام اصيل و اوليه و نفوذ خرافات و بدعتها در عقايد مسلمانان

دور شدن از اسلام اصيل و اوليه و اكتفاي صِرف به ظواهر

و جزييات تعاليم ديني و نفوذ عقايد خرافي، و نيز پيرايه ها و بدعتها در عقايد مسلمانان موجب تفرقه كشورهاي اسلامي گرديده است{8}.

6 - اختلاف مليت و نژاد

اختلاف نژادي موجب تفرقه در بين مسلمين شده است، چرا كه برخي خود را از نژاد برتر مي دانند و ديگران را پست تر از خود مي دانند. از ديدگاه اسلام اختلاف مليت موجب امتياز و برتري گروهي بر ديگران و نژادي بر ساير نژادها نيست بلكه به خاطر اين است كه همديگر را بشناسند.

قرآن ملاك برتري افراد بر يكديگر را تقواي الهي مي داند كه در حقيقت رابطه انسان با خداست. قرآن مي فرمايد: «يا ايها الناس إنّا خَلَقْناكك مِن ذَكَرٍ و اُنثي و جعلناكم شعوباً و قبائِلَ لِتَعارَفوا إنَّ اَكْرَمَكُم عنداللَّه أتْقاكُمْ».

اي مردم ما شما را از مرد و زني آفريديم و شما را گروه گروه و قبيله قبيله قرار داديم تا يكديگر را بهتر بشناسيد. همانا گرامي ترين شما در نزد خداوند با تقواترين شما است{9}.

7 - تحزّب و تعصّب

تحزب آن است كه مسلمانان فرقه فرقه و حزب حزب شوند و هر كدام بر رأي و گفته خود پا فشاري كند. اختلاف و تفرقه در امر دين و در ساير شؤون، گسستن از هم و فرقه فرقه شدن و دلشاد شدن هر دسته به آنچه خود مي گويد و حق را زير پا نهادن و به آن ستم كردن، نشانه تحزّب است.

تعصب مذموم آن است كه انسان از مرام و مسلك و حزبي به طور مطلق حتي پس از دانستن بطلان آن حمايت كند{10}.

[1].فرهنگ فارسي، محمد معين، ج 4، ص 4988، تهران: انتشارات اميركبير، چاپ هشتم، 1371.

[2].صادقي اردستاني، وحدت امت در قرآن و سنت،

وحدت اسلام، دفتر كنگرده جهاني ائمه جمعه و جماعات، ص 501.

[3].عناصر وحدت اسلامي و موانع آن، محمد واعظ زاهد خراساني، كتاب وحدت ص 257، وزارت فرهنگ و ارشاد، 1362.

[4].وحدت و موانع حقيقي و خيالي، محمد سعد، وحدت اسلامي، ص 561، دفتر كنگره جهاني ائمه جمعه و جماعات.

[5].عناصر وحدت اسلامي و موانع آن، محمد واعظ زاده خراساني، كتاب وحدت، ص 234، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1362.

[6].همان، ص 247.

[7].همان، ص 254.

[8].احمد موثقي، استراتژي وحدت در انديشه سياسي اسلام، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1370، ص 298.

[9].حجرات، آيه 13.

[10].محمد واعظ زاده خراساني، پيشين، ص 244.

اينكه اسلام دين منطق است و قرآن كريم ما را به صراحت از دشنام و سب نهي كرده و رعايت اصول ادب، عفت و نزاكت را در بيان و گفتار و حتي در برابر خرافي ترين و بدترين اديان لازم مي شمارد. سبب آن هم واضح است چرا كه با دشنام و ناسزا كسي را از مسير غلط نمي توان بازداشت.

با توجه به سيره ائمه (عليهم السلام) نيز مي بينيم آن بزرگواران نيز از دشنام گفتن نهي فرموده اند چنان كه حضرت علي(ع) اصحاب را از دشنام گفتن نهي مي فرمايد پس به روشني مي توان دريافت كه در منطق اسلام و قرآن از دشنام گفتن و سبّ نهي شده است.

اما درباره لعن و حكم آن؛ پاره اي از آيات و روايات به آن پرداخته است. خداوند متعال در آيه 18 سوره هود مي فرمايد: «و من اظلم ممن افتري علي اللَّه كذباً اولئك يعرضون علي ربهم و يقول الاشهاد هولاء الذين كذبوا علي ربهم الا لعنة اللَّه علي الظالمين»

چه كسي ستمكارتر از كساني است كه بر خدا افترا مي بندند؟ آنان بر پرودگارشان عرضه مي شوند در حالي كه شاهدان گويند: اينها همانها هستند كه به پرودگارشان دروغ بستند. همانا لعنت خدا بر ظالمان باد.

و خداوند متعال در آيه شريفه 78 سوره مائده مي فرمايد: «لُعن الذين كفروا من بني اسرائيل علي لسان داوُد و عيسي ابن مريم ذلك بما عصوا و كانوا يعتدون»

كافران بني اسراييل بر زبان داوُد(ع) و عيسي بن مريم لعن و نفرين شدند. اين بدانجهت بود كه - آنان - گناه كردند و تجاوز مي نمودند.

و نيز آيه شريفه 64 سوره احزاب مي فرمايد: «ان اللَّه لعن الكافرين و اعدَّ لهم سعيرا.

خداوند كافران را

لعن كرده و از رحمت خود دور داشته و براي آنان آتش سوزاننده اي آماده نموده است.

و نيز خداوند متعال در آيه هاي ديگري لعن كرده است{3} گروههاي از عصيانگران و گنهكاران رااما روايات بسياري از پيامبر گرامي اسلام نقل شده كه در آنها حضرت از لعن كردن نهي فرموده است: «لو يكون المومن لعانا»؛ مؤمن لعن كننده نمي باشد. در روايت ديگري آن حضرت مي فرمايد: «لا ينبغي مومن ان يكون لعانا»؛ سزاوار نيست مؤمن لعن كننده باشد.

آن حضرت به طور اجمال برخي را لعن كرده اند مانند امر كنندگان به منكر ترك كنندگان معروف، عمل كنندگان به منكر و نهي كنندگان از معروف، كساني كه عمل قوم لوط را انجام مي دهند، كساني كه ذكر به غير نام خداوند گويند، كساني كه بكشند غير قاتل را، كساني كه بزنند غير ضارب را، كساني كه پدر خود را لعنت گويند، كساني كه رشوه بگيرند و بدهند و واسطه باشند، علماي يهود كه ترك كردند امر به معروف و نهي از منكر را، كساني كه چيزي بر كتاب خدا بيفزايند، كساني كه قدر الهي را تكذيب كنند، كساني كه با ايشان مخالفت كنند، كساني كه آنچه خداوند بر عترت حرام كرده حلال شمرند و كساني كه حرام خدا را حلال شمرند، همچنين آن حضرت كسي كه بدون حق، ربا بخورد، پدر و مادرش را مورد ضرب و شتم قرار دهد و عاق والدين باشد و نيز آن حضرت منجم، كاهن، ساحر و برخي ديگر از افراد را لعنت كرده اند.

پس فرد يا افرادي از مصاديق اين گروهها باشند لعن آنها ارتكاف فعل حرام نيست زيرا كساني كه آن حضرت آنها را لعن كرده

بي شك مستحق آن بوده اند. در غير اين موارد به طبق روايات وارده از آن حضرت و ساير معصومان از لعن عمومي بايد پرهيز كرده و چنانچه فرموده اند لعن عمومي شايسته نيست بنابراين بايد توجه نمود كه بين سب و لعن تفاوت وجود دارد سب به طور مطلق ممنوع است و از آن نهي شده ولي لعن در مواردي در شارع وجود دارد و جايز است.

[1]. لسان العرب، ذيل اين دو ماده.

[2]. ميزان الحكمه، ج؟، ش 8216 و نهج البلاغه، حكمت 206.

[3]. سوره نساء آيات 46، 52، 94؛ مائده آيات 60، 78؛ بقره آيات 88، 159، 161؛ توبه آيه 68؛ محمد آيه 23؛ فتح آيه 6؛ نور آيه 7؛ اعراف آيه 33؛ حجر آيه 35 و سوره ص آيه 78.

گيرند. البته رواياتي كه از طريق صحابة با تقوا و راويان مورد اعتماد به ما رسيده باشد، مقبول است.

موارد اتفاق بين شيعه و اهل سنت فراوان است. موارد اختلاف كه ناشي از امامت است، در اصول دين مانند جبر و تفويض، عدل الهي، عصمت و توحيد8 مي باشد. در فقه در فروعي مانند وضو، نماز، ارث، حج و ازدواج موقت مورد اختلاف است.

راه حل اختلافات اين است كه اهل سنت مانند شيعه به امامت ائمه(ع) كه مورد تأييد پيامبر بوده و هر كدام از آنان در زمان خويش اعلم و اتقي بوده اند مراجعه كنند و مسائل ديني از اينان بپرسند، زيرا اينان اهل ذكرند و اهل البيت بهتر از ديگران مي دانند. اگر مردم در زمان امام صادق(ع) به ايشان مراجعه مي كردند نه به ابوحنيفه مسلّماً اختلافات فقهي نبود.

آيا ابوحنيفه قابل مقايسه با امام صادق(ع) است؟ او شاگرد امام صادق(ع) بود.

8 بعضي از اهل سنت قائل به جسمانيت خدا هستند. ر.ك: صحيح بخاري، ج 7، ص 215؛ صحيح مسلم، ج1، ص 112؛ صحيح بخاري، ج 2، ص 48، و ج 8، ص 183.

گردد.

اختلاف ديگر سني و شيعه در مورد صحابه رسول الله است. اهل سنت معتقدند همة صحابه عادل اند. ابن حجر مي گويد: "اهل سنت اجماع دارند بر اين كه همة صحابه عادل اند و در اين مورد جز بدعت گزاران مخالفتي ندارند".

اما شيعه معتقد است در صحابه منافق نيز وجود داشته و آيه "افك" گواه بر اين مدعا است. از طرفي ملاك جدايي مؤمن و منافق را پيامبر اكرم(ص) محبت امام علي و بغض آن حضرت قرار داده اند.

از اين رو هر كس بغض علي(ع) را داشته باشد و با او بجنگد، منافق خواهد بود و در اين جهت فرقي بين صحابه و غير صحابه نيست.

شايان ياد آوري است كه امروزه برخي از اهل سنت، عدالت صحابه را قبول ندارند.

اختلاف اصلي ديگر در منابع استنباط احكام اسلامي است. اهل سنت در كنار كتاب و سنت و اجماع، اجتهاد صحابه را نيز به عنوان يكي از منابع اصلي شناخت و تعيين احكام بر شمرده اند كه منظور از اجتهاد، عمل به رأي است. نزد شيعه و اهل بيت، قرآن و سنت دو منبع اساسي براي احكام الهي است و قياس و عمل به رأي و اجتهاد جايگاهي ندارد. اهل بيت خود نيز حكمشان را مستند به قرآن و سنت رسول مي كردند. براي مطالعه و تحقيق بيشتر به كتاب معالم المدرستين يا ترجمة آن به نام نشانه هاي دو مكتب علامه سيد مرتضي عسگري مراجعه فرماييد.

البته اختلافات ديگري نيز در مسائل جزئي و امور عبادي وجود دارد، مانند نحوه وضو گرفتن، نحوه نماز خواندن كه همه به مبناي كلامي واعتقادي بر مي گردد كه توضيح داده شد.

اما

شباهت هاي سني و شيعه زياد است. در اصل اعتقاد به توحيد و نبوت و معاد و قرآن و كعبه و وجوب نماز و روزه و زكات و بقيه فروع دين بسياري از احكام و محرمات مانند حرمت قمار و شراب و دروغ و غيبت وحدت نظر وجود دارد.

[1] حسيني دشتي، معارف و[ معاريف، ج 2، ص 588.

و با كلية صفات حدوث توصيف گرديده ( مقصود صفاتي از قبيل :«انزال، عربي، مبارك، نور» و غيره است) و براي او پيش رو و پشت سر تصور شده است. («لايأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه»). احاطة بر چنين آياتي و استدلال با آنها در موقع مناسب بر مقصود، نشانة حافظة توانا و درك فوق العادة نويسندة نامه است، از آنجا كه غالباً نامه هاي خلفا را ديگران تنظيم مي كردند و به امضاي او مي رسانيدند، نمي توان در اين مورد قضاوت قطعي كرد.

نامه سوم مأمون حاكي است كه انديشة عدم خلق قرآن ريشة مسيحي گيري دارد و در پوشش برخورد فرهنگي دو ملت به محيط اسلامي راه يافته است و اين گروه در اين عقيده مقلدان مسيحيانند كه عيساي كلمة الله را قديم مي دانند كه اطرافيان خلافت اموي اين انديشه را مطرح مي كردند و آن را به گونه اي در جامعة اسلامي منتشر مي ساختند.

مناظراتي كه ميان اسحاق بن ابراهيم و سران اهل حديث انجام گرفته، حاكي است كه اهل حديث، به حق افرادي جامد و دور از تعقل و استدلال بوده اند، زيرا به هنگام سؤال از قرآن همگي مي گفتند: قرآن خالق نيست، ولي حاضر نبودند بگويند قرآن مخلوق است و در نتيجه ميان خالق و مخلوق، واسطه اي ثابت مي كردند.

اگر علت پرهيز آنان از اعتراف به مخلوق بودن قرآن اين است كه مبادا دشمنان از آنان سوء استفاده و آن را مجهول بشر بدانند، كافي بود كه بگويند، قرآن مخلوق خداست نه بشر، مجعول مقام ربوبي است، ارتباطي به بشر ندارد.

عمل خليفه بدون شك دور از تعاليم معتزله بوده، زيرا اين گروه به عقيدة خود پرچمدار حريت و

آزادي بودند، هر چند پس از رسيدن به قدرت، اين اصل را زير پا نهادند و اين نوع محاكمه ها، شبيه محاكمه هاي تفتيش عقايد است كه بعدها در غرب پي ريزي شده و هزاران انسان، قرباني اين نوع محاكم گرديدند و در نتيجه گروهي سوخته، گروهي تحويل چوبة دار و گروههاي ديگر به انواع وسايل نابود شدند. (ويل دورانت، عصر ايمان بخش دوم/ فصل 28)

اين نوع اعترافها و اقرارها كه در ساية زور انجام مي گيرد، فاقد ارزش است، مگر اينكه هدف بازداري مردم از گرايش به باطل باشد اصولاً جايگاه عقيده و ايمان، قلب و دل است و زور به آنجا راه ندارد اكراه مي تواند در اندام انسان مؤثر باشد، نه در روح و روان. از اين جهت بايد گفت : هدف خلافت اين بود كه اين گروه در ساية زور، به حدوث قرآن تظاهر كنند و مردم كه از حركتهاي پشت پرده آگاهي نداشتند (به خاطر اعتمادي كه به اهل حديث داشتند) از آنان پيروي كنند و سرانجام، شرك به جامعة اسلامي راه نيابد.

در منابع و كتاب هاي معتبر اهل تسنن نيز نقل شده است (ر.ك الدر المنثور، جلال الدين السيوطي ج 3، ص 98، داراحيأ التراث العربي بيروت )

به اعتقاد شيعيان ولايت و امامت حضرت علي بن ابيطالب در قرآن كريم نيز مورد تأكيد قرار گرفته و شأن نزول آية 55، سورة مائده كه به آيه ولايت معروف است _ و نيز بسياري ديگر از آيات قرآن كريم دربارة حضرت علي مي باشد.(ر.ك تفسير مجمع البيان مرحوم طبرسي ، ج 2، ص 126_129، منشورات دارمكتبة الحياة بيروت )

شيعه معتقد است كه پس از حضرت علي امامام معصوم يكي پس از ديگري جانشين پيامبر و بيان كننده قرآن و احكام الهي هستند و معتقدند كه تمام وظايف و شئوون پيامبر به جز دريافت وحي تشريعي براي آنان ثابت است به همين جهت احكام و معارف اسلامي را از آنان دريافت نموده و پيرو مكتب اهل بيت مي باشند.

شيعيان همچنين معتقدند كه پيشواي مسلمانان بايد عادل عالم و معصوم باشد و چنين كسي منصوب شده از ناحيه خداوند متعال است و شخص غيرمعصوم نمي تواند امامت و ولايت مسلمانان را بر عهده بگيرد و آيه تطهير(احزاب 33) دليل روشني بر عصمت اهل بيت مي باشد.(ر.ك تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ج 17، ص 297_306، دارالكتب الاسلامية تهران )

ولي اهل تسنن چنين اعتقادي را ندارند و جانشيني پيامبر گرامي را به بيعت جمعي از مسلمانان با فردي و يا وصيت يك خليفه نسبت به خليفة بعد از خود و... معتبر مي دانند و اعتقاد دارند كه براي خلافت و رهبري

مسلمانان عصمت شرط نيست و مردم هر كس را برگزيدند گر چه عادل هم نباشد، كفايت مي كند! آنان بعد از رحلت پيامبر گرامي به خلافت ابوبكر، عمر و عثمان معتقد هستند و حضرت علي را خليفة چهارم مي دانند.

آنان منصبي را كه شيعيان براي امامان معصوم قائلند، قبول ندارند و اغلب آنان در احكام و معارف اسلامي از فتاواي چهار امام معروف خود و احاديثي كه در كتاب هاي روايي خود مانند "صحاح ستة و... جمع آوري شده پيروي مي كنند.

از آن جا كه شيعيان براساس دلايل عقلي و نقلي معتبر مانند: حديث "ثقلين و دلايل ديگر در احكام و معارف اسلامي پيرو مكتب اهل بيت ]قرآن و عترت مي باشد; ولي اهل سنت از آنان پيروي نمي كنند; به همين جهت بين شيعه و اهل سنت در معارف اسلامي و احكام شرعيه مانند: وضو، نماز و... تفاوت هايي وجود دارد كه در اين باره (اختلاف معارف و احكام شرعي كتاب هاي مستقلي نوشته شده كه كتاب "الخلاف مرحوم شيخ طوسي ; بحوث في الملل والنحل آية الله جعفر سبحاني الفقه المقارن للاحوال الشخصية بين المذاهب الاربعه السنية والمذهب الجعفري بدران ابوالعينين بدران و... از جمله آن ها است

آن جا كه حتي قرن هاي بعد همه مذاهب فقهي ديگر رسميت يافتند، ولي مكتب اهل بيت رسميت نيافت

درگيري مداوم شيعه با حكومت هاي اموي و عباسي و عثماني نيز مزيد برعلت گرديد. از همين رو مي بينيم مذهب حنفي ترويج مي شود ولي مذهب استاد ابو حنيفه مسكوت مي ماند.

اگر ائمه دائماً از مظلوميت خود سخن رانده اند يكي از مظاهر آن همين مسأله بوده است

لازم به ذكر است ابو حنيفه تنها از امام صادق 7 اخذ حديث و علم ننموده بلكه طرق ديگري نيز براي اخذ حديث داشته است

در اين زمينه ر . ك :

1- آنگاه هدايت شدم تيجاني 2- چرا شيعه شدم رازي 3- شبهاي پيشاورسلطان الواعظين 4- اديان و مذاهب جهان نبي حسيني 5- تاريخ فقه صدري 6- ادوار فقه محمود شهابي 7- اصحاب صحاح ستّه صالحي 8- يادنامه شيخ طوسي

يادنامه شيخ طوسي {J

فرق آن دو را روشن مي سازد - به دست آورد. ناآگاهي از حقيقت اين دو مفهوم، موجب خلط ومغالطه بسياري شده است، تا آن جا كه برخي خيال مي كنند «تسنن»؛ يعني، پيروي از سنت پيامبر(ص) و «تشيع»؛يعني پيروي از ائمه اهل بيت(ع) اما آيا به راستي اين معنا درست است؟ و اگر درست نيست حقيقت مسأله چيست.در جواب اين پرسش گفتني است كه:

_ معناي واقعي «تسنن» و آنچه اهل سنت به آن معتقداند، مجموع سنت و ميراث گفتاري و كرداري «پيامبر وخلفاي راشدين» است. حامد الگار (يكي از اسلام شناسان برجسته اهل سنت و استاد دانشگاه بركلي آمريكا) روي اين مسأله انگشت نهاده و پس از اشاره به قرآن مجيد و سنت پيامبر(ص) مي گويد: «... و براي ما سني ها، تمام ميراث خلفاي راشدين [هست و ما] با استفاده از اين همه منابع اصيل، مي توانيم همه مشكلاتمان را حل كنيم»، (كتاب نقد 2 و 3- دين و دنيا، بهار و تابستان 76، ص 118 - 119).

اكنون اين سؤال پديد مي آيد كه:

اولاً، به چه دليل ميراث و سنت خلفا در كنار سنت پيامبر و جزو مصادر تشريع قرار گرفته و معتبر شمرده شده است؟

ثانيا، اگر تعارض بين سنت پيامبر و سنت و سيره خلفا پديد آيد، كدام يك مقدم است؟ با كمال تأسف مي بينيم كه الگار و ديگران، به صراحت مي گويند كه «تمام ميراث خلفاي راشدين». بنابراين اگر در موردي روش يكي از خلفا،برخلاف سنت پيامبر(ص) بود، بر اساس ديدگاه فوق، سنت خلفا مقدم شمرده مي شود و نمي توان آن را كنار گذاشت.هم چنين با كمال تأسف مي بينيم كه ميزان پاي بندي برادران اهل سنت به سنت خلفا، خيلي جدي تر از

پيروي از سيره پيامبر(ص) است. از همين رو اجتهادات خليفه را در مقابل نصوص معتبر، مقدم مي انگارند؛ در حالي كه اجتهاد درمقابل نص جايز نيست!!

مرحوم علامه سيد شرف الدين در كتاب «النص والاجتهاد»، هفتاد مورد از مواردي را كه خليفه دوم برخلاف نص قطعي و سيره و سنت پيامبر(ص) دست به اجتهاد زده است برمي شمرد و با كمال تأسف برادران اهل سنت، در اين موارد سنت خليفه را بر سنت پيامبر(ص) مقدم داشته و به آن عمل مي كنند؟! از همين رو مي توان تسنن را «مكتب خلفا» ناميد.

براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك:

1_ اجتهاد در مقابل نص سيد شرف الدين

2_ انديشه هاي اسلامي در ديدگاه دو مكتب علامه عسكري، ترجمه: دكتر جليل تجليل

_ «تشيع» پيروي از حقيقت اسلام ناب است، كه از قرآن و سنت پيامبر(ص) به دست مي آيد و اين پيروي پس ازرحلت پيامبر(ص)، در پيروي از امام علي بن ابيطالب(ع) و سپس ديگر ائمه معصومين(ع) تجلي مي يابد و چون شيعه پس از پيامبر اكرم(ص) از پيروي مكتب خلفا دست برداشته و به پيروي از حضرت علي(ع) و ائمه اهل بيت(ع)پيوسته است، او را «شيعه علي(ع)» يا «شيعه اهل بيت(ع)» مي نامند. در اين جا توجه به چند نكته لازم است:

اولاً، كلمه «شيعه» را براي اولين بار و به كرات، خود پيامبر اكرم(ص) در مورد پيروان حضرت علي(ع) به كار برده اندو آنان را در اين باره ستوده اند؛ تا آن جا كه خطاب به حضرت علي(ع) مي فرمودند:«انت و شيعتك علي منابر من نور؛ [اي علي [تو و پيروانت [البته مقصود پيرو و شيعه حقيقي است] بر منبرهاي نور قرار داريد.

ثانيا، پيروي از اهل بيت(ع) به دستور خود پيامبر(ص) و

مبتني بر وصاياي مكرر آن حضرت بوده و در واقع پيروي از سنت خود رسول اكرم(ص) است. بنابراين تشيع؛ يعني، تسنن حقيقي و ناب. در همين رابطه دكتر تيجاني سماوي كتابي نگاشته است به نام «الشيعة هم اهل السنة» كه به فارسي به نام «اهل سنت واقعي كيست» ترجمه شده است.

ثالثا، پيروي از اهل بيت(ع) تا آن جا است كه با قرآن و سنت قطعيه پيامبر(ص) مطابقت داشته باشد. ازاين رو هيچ يك از ائمه(ع) به چيزي برخلاف قرآن و سنت پيامبر(ص) دستور نداده اند و خود آنان فرموده اند: «اگر چيزي برخلاف آنها از ما نقل شد به ديوار بزنيد و بدانيد كه ما آن را نگفته ايم». حال خود قضاوت كنيد كه كدام يك از اين دو مكتب،اصيل تر است.

از آنچه گذشت علاوه بر جنبه مفهومي، مسأله تاريخي و چگونگي پيدايش تشيع و تسنن نيز روشن شد. به عبارت ديگر تشيع و تداوم پيروي راه پيامبر(ص) در راه اهل بيت(ع) خلاصه مي شود و اين مسأله در سخنان خود پيامبراكرم(ص) ريشه دارد. ازاين رو پس از رحلت آن حضرت، مسلمانان به دو گروه تقسيم شدند:

1_ پيروان مكتب خلفا (اهل تسنن)،

2_ پيروان اهل بيت(ع) بنا به دستور پيامبر اكرم(ص) (تشيع).

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1_ شيعه در اسلام علامه طباطبايي

2_ بررسي مسائل كلي امامت ابراهيم اميني

3_ الحضارة الاسلامية جعفر سبحاني

4_ تشيع مولود طبيعي اسلام شهيد سيد محمد باقر صدر

- كدام يك كامل تر است؟

بهتر است پاسخ اين سؤال را از قرآن بشنويم. قرآن مجيد مي فرمايد: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام دنيا»؛ امروز دين را براي شما كامل و نعمتم را بر شما تمام كردم (به حد نهايي آن رساندم)

و راضي شدم كه اسلامدين شما باشد(مائده، آيه 3).

آيه ياد شده در روز غدير خم و پس از معرفي حضرت علي(ع) به عنوان جانشين پيامبر(ص) نازل گرديد و معناي آن اين است كه تا پيش از اعلام ولايت اميرالمؤمنين(ع) - كه بهترين استمرار دهنده راه پيامبر(ص) است - دين ناقص بود و نعمت خدا تمام نگشته و هنوز رضايت خاطر الهي فراهم نشده بود. افزون بر آن، اين همه ميراث عظيم علمي درباب معارف، فقه و ديگر مسائل اسلامي - كه از اهل بيت عصمت و طهارت(ع) به يادگار مانده و اقيانوس بي كران ازدانش و معرفت را در اختيار بشر قرارر مي دهد - قابل مقايسه با فرهنگ ديگر مذاهب اسلامي نيست. از امام علي(ع)فقط در مدت پنج سال خلافت با آن همه دشواري ها، كتاب عظيمي مانند «نهج البلاغه» پديد آمد كه نه تنها جهان اسلام را متحير و شگفت زده ساخته است؛ بلكه براي تمام بشريت فوق العاده زيبا و شگفت انگيز است. آري شيعه مفتخر به پيروي از امامي است كه همه جهانيان، او را مي ستايند و هر كجا سخن از علم، عرفان، زهد، شجاعت، عدالت،آزادگي، رادمردي و... است، نام مباركش چون خورشيد مي درخشد و بسياري از مسيحيان چون جرداق، زيدان،شكيب ارسلان، كتاني، ولتر و... شخصيت او را با برترين عبارات و واژه ها مي ستايند. اما جاي اين پرسش هست كه دربرابر نهج البلاغه امام علي(ع)، خلفا كدامين ميراث علمي را به يادگار نهاده اند؟ و اگر آنان چيزي در اين زمينه دارند،چيست و كجا است؟

- آيا اين كه خليفه دوم بارها و بارها در حل مسائل به امام شيعيان مراجعه مي كرد و از آن حضرت جواب سؤال هايش را

مي گرفت و خود بيش ازهفتاد بار مي گويد: « لولا علي لهلك عمر»؛ اگر علي نبود هر آينه عمر هلاك مي شد» دليلي بر كامل تر بودن مكتب اهل بيت(ع)نيست؟

- آيا اين كه طنطاوي دانشمند بزرگ اهل سنت، صحيفه سجاديه امام سجاد(ع) را فوق كلام بشر مي خواند، نشانگر برتري مكتب اهل بيت(ع)نيست؟

- آيا اين كه بسياري از راويان صحاح اهل سنت، از شيعه مي باشند و ده ها نفر از آنان را علامه سيد شرف الدين در «المراجعات» معرفي كرده اند،نشانه تفوق علمي مكتب اهل بيت(ع) نيست؟

- آيا اين كه همه اهل سنت بر عظمت و بزرگي و فضائل امامان اهل بيت(ع) اتفاق نظر دارند و هيچ كس تاكنون كمترين انتقادي نتوانسته است به آنان وارد كند، نشانگر برتري مكتب اهل بيت(ع) نمي باشد؟

- آيا اين كه همه ائمه بزرگ اهل سنت مانند:

زمينه مسائل مربوط به نماز و وضو) اهل سنت - كه راه دسترسي به بيانگر حكم الهي را بسته مي ديدند - براي يافتن پاسخ سؤالات خود, با اجتهاد و سليقه خود به پاسخ آنها پرداختند.

اما از ديدگاه شيعه ائمه معصومين , مفسر و بيانگر حكم الهي بعد از نبي اكرم و بنا به سفارش ايشان بودند. آنان تا حدود 250 سال پس از رحلت نبي اكرم , نيز دسترسي به مبين و مفسر احكام الهي داشتند و ائمه (ع ), آنچه را كه حكم الهي بود تبيين مي كردند; مثلا" در مسائلي چون : آيا مي توان با كفش نماز خواند؟ آيا اگر بر روي زمين و محل سجده نمازگزار, چيزي غير از اجزاي زمين (مثل فرش ) فاصله شود, مي توان بر آن سجده كرد يا نه ؟ آيا خواندن سوره هايي كه سجده واجب دارد در قرائت نماز جايز است و..., در حالي كه اهل سنت در اين امور به فهم و رأي خود استناد كرده اند.

2- تغييرات و تشريعاتي كه از سوي خلفا, پس از رحلت رسول اكرم (ص ) صورت گرفت - مانند مسأله تكتف (دست بسته نماز خواندن ), عموما" از زمان عمر خليفه دوم مرسوم شد. به عنوان نمونه وقتي اسيران فارس را نزد وي آوردند, آنان مقابل عمر دست بسته ايستادند. وي علت اين عمر را جويا شد, گفتند ما مقابل اميران و بزرگان خود به جهت احترام اين گونه مي ايستيم . عمر از اين نحوه اظهار ادب خوشش آمد و گفت خوب است ما هم در مقابل خداوند در نماز اين گونه بايستيم (مستند العروه

الوثقي , آيت الله خويي , ج 4, ص 445 - جواهرالكلام , ج 11, ص 19).

در مسأله وضو آمده است كه وضوي همه ي مسلمانان تا خلافت عثمان صورت واحدي داشته و مانند وضوي كنوني شيعه بوده است . اين مسأله با آيه قرآن نيز تطبيق دارد كه مي فرمايد: «وامسحوا برؤوسكم و ارجلكم» (مائده , آيه 6)

در اين آيه خداوند امر به مسح سر و پاها نموده است , در حالي كه اهل تسنن پاها را مي شويند, علت تغيير وضو اين بود كه عثمان در اواسط دوران خلافت خود نسبت به چگونگي وضوي پيامبر گرفتار ترديد شد, او سپس وضوي پيامبر را به شكلي كه اكنون در ميان اهل سنت مرسوم است اعلام نمود. اين قضيه مورد مخالفت بسياري از صحابه پيامبر واقع شد, لكن حكومت اموي بنا به اغراض سياسي در نقاط مختلف اسلامي شيوه عثمان را تبليغ كردند و جوي به وجود آوردند كه برخي از صحابه جرأت مخالفت با روش دستگاه حاكم را نداشت و در نتيجه اين گونه وضو گرفتن رواج يافت .

براي آگاهي بيشتر ر . ك : وضوء النبي من خلال ملابسات التشريع , علي الشهرستاني , نشر مشعر.

و با كلية صفات حدوث توصيف گرديده ( مقصود صفاتي از قبيل :«انزال، عربي، مبارك، نور» و غيره است) و براي او پيش رو و پشت سر تصور شده است. («لايأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه»). احاطة بر چنين آياتي و استدلال با آنها در موقع مناسب بر مقصود، نشانة حافظة توانا و درك فوق العادة نويسندة نامه است، از آنجا كه غالباً نامه هاي خلفا را ديگران تنظيم مي كردند و به امضاي او مي رسانيدند، نمي توان در اين مورد قضاوت قطعي كرد.

نامه سوم مأمون حاكي است كه انديشة عدم خلق قرآن ريشة مسيحي گيري دارد و در پوشش برخورد فرهنگي دو ملت به محيط اسلامي راه يافته است و اين گروه در اين عقيده مقلدان مسيحيانند كه عيساي كلمة الله را قديم مي دانند كه اطرافيان خلافت اموي اين انديشه را مطرح مي كردند و آن را به گونه اي در جامعة اسلامي منتشر مي ساختند.

مناظراتي كه ميان اسحاق بن ابراهيم و سران اهل حديث انجام گرفته، حاكي است كه اهل حديث، به حق افرادي جامد و دور از تعقل و استدلال بوده اند، زيرا به هنگام سؤال از قرآن همگي مي گفتند: قرآن خالق نيست، ولي حاضر نبودند بگويند قرآن مخلوق است و در نتيجه ميان خالق و مخلوق، واسطه اي ثابت مي كردند.

اگر علت پرهيز آنان از اعتراف به مخلوق بودن قرآن اين است كه مبادا دشمنان از آنان سوء استفاده و آن را مجهول بشر بدانند، كافي بود كه بگويند، قرآن مخلوق خداست نه بشر، مجعول مقام ربوبي است، ارتباطي به بشر ندارد.

عمل خليفه بدون شك دور از تعاليم معتزله بوده، زيرا اين گروه به عقيدة خود پرچمدار حريت و

آزادي بودند، هر چند پس از رسيدن به قدرت، اين اصل را زير پا نهادند و اين نوع محاكمه ها، شبيه محاكمه هاي تفتيش عقايد است كه بعدها در غرب پي ريزي شده و هزاران انسان، قرباني اين نوع محاكم گرديدند و در نتيجه گروهي سوخته، گروهي تحويل چوبة دار و گروههاي ديگر به انواع وسايل نابود شدند. (ويل دورانت، عصر ايمان بخش دوم/ فصل 28)

اين نوع اعترافها و اقرارها كه در ساية زور انجام مي گيرد، فاقد ارزش است، مگر اينكه هدف بازداري مردم از گرايش به باطل باشد اصولاً جايگاه عقيده و ايمان، قلب و دل است و زور به آنجا راه ندارد اكراه مي تواند در اندام انسان مؤثر باشد، نه در روح و روان. از اين جهت بايد گفت : هدف خلافت اين بود كه اين گروه در ساية زور، به حدوث قرآن تظاهر كنند و مردم كه از حركتهاي پشت پرده آگاهي نداشتند (به خاطر اعتمادي كه به اهل حديث داشتند) از آنان پيروي كنند و سرانجام، شرك به جامعة اسلامي راه نيابد.

پديده كه پس از تحقق آن، هيچ نوع حالت انتظاري براي فعل نمي ماند و پديده بدون كوچكترين وقفه تحقّق مي پذيرد.

قاعدة «الشيء مالم يجب لم يوجد» يعني: «پديده تا وجود او به حد ضرورت و لزوم نرسد، جامه وجود نمي پوشد» ناظر به قدرت به اين معني است، زيرا چنين قدرتي است كه به پديده لزوم و وجوب مي بخشد، و اين كار جز با بستن تمام راههايي كه وجود پديده را تهديد مي كند، صورت نمي گيرد.

ب _ قدرت به معني « توانستن» يعني اقتدار بر انجام كار در برابر كسي كه توانايي آن را ندارد. اگر مي گوييم خياط مي تواند لباس بدوزد و يا بنّا خانه بسازد، مقصود از قدرت در اين دو مورد، اين است كه: چنين افرادي پس از آموزشهاي لازم، توانايي آ نرا دارند كه اگر مثلاً پارچه در اختيار آنان قرار گيرد آن را به صورت جامة مورد دلخواه طرف در آورند، در مقابل كساني اين توانايي و آمادگي را ندارند.

قادر و توانا به اين معنا را چنين تعريف كرده اند: «إن شاء فعل وإن لم يشأ لم يفعل» بخواهد انجام مي دهد و نخواهد انجام نمي دهد.

اكنون بايد ديد، محل نزاع ميان دو گروه، كدام يك از اين دو معني است.

3 _ قدرت به معني نخست ، متقدّم بر فعل نيست، بلكه پيوسته با فعل همزمان است، زيرا فرض اين است كه ميان چنين قدرت و فعل، جدايي امكان پذير نيست و براي تحقق فعل هيچ نوع حالت منتظره اي وجود ندارد، در اين صورت قدرت، به اين معني، بايد همزمان با فعل باشد، نه متقدّم بر آن و إلّا لازم آن، تخلف فعل ار علّت تام است

و آن امكان پذير نيست.

قدرت به معني دوم كه همان استعداد قريب به فعل است، حتماً متقدّم بر فعل است زيرا قدرت به اين معني، جز مقتضي و علّت ناقص چيزي بيش نيست، و بايد چيزهاي ديگري به آن ضميمه گردد، تا شخص مبدأ فعل گردد، مثلاً يك دوزندة كار كشته، بايد سراغ نخ و سوزن يا چرخ خياطي و پارچة مورد نظر برود تا پس از تهيّه آنها، نقش خود را ايفا كند و تهيه اين مقدمات خود زمان مي برد.

4 _ با توجه به تفسير قدرت، مي توان ميان اين دو گروه به روشني داوري كرد هر چند هيچ يك از دو گروه مقصود خود را دربارة «قدرت» روشن نگفته اند فقط در اين ميان، فخر رازي كه خود از پيروان شيخ اشعري است، توانسته است كه پرده از سيماي حقيقت بر كشد و ميان دو گروه متنازع داوري كند و او اين داوري را در مسئلة «تعلّق قدرت به ضدين» آورده است.

5 _ با توجه به روشن بودن مسأله، نيازي به نقل براهين معتزله نيست. ولي از آنجا كه دلايل اشاعره را بر همزماني قدرت با فعل نقل كرديم، از اين نظر به توضيح برخي از دلايل معتزله مي پردازيم:

الف _ اگر قدرت با فعل همزمان باشد، در اين صورت تكليف كافر به ايمان، تكليف به خارج از اختيار خواهد بود، زيرا اگر قدرت و توان داشت حتماً ايمان مي آورد (زيرا قدرت همزمان با فعل، از آن جدا نمي گردد) از اينكه ايمان نياورده بايد گفت قدرت بر ايمان نداشته است.

ب _ قدرت پيوسته بر ضدين تعلّق مي گيرد، قادر به كسي مي گويند كه فعل و ترك يك

شيء در اختيار او باشد و از درون ملزم به فعل و يا ملزم به ترك نباشد، هرگاه قدرت با فعل همزمان باشد، از آنجا كه قدرت، از فعل جدا نمي شود، بايد در كافري كه مكلّف به ايمان است در يك لحظه، ايمان و كفر گرد آيد.(قاضي عبد الجبار: 396)

در استدلال نخست، قدرت مورد بحث، به معني علّت تام گرفته شده است، علّتي كه هرگز از معلول خود جدا نشده و در آن انفصال، امكان پذير نيست.

هر گاه بگوييم شرط تكليف داشتن چنين قدرتي است و آن بايد با فعل همزمان باشد، از عدم تحقّق مكلف به (ايمان و كفر) مي توان كشف كرد كه او داراي قدرت و توان نبوده زيرا اگر دارا بود، حتماً ايمان تحقق مي پذيرفت.

در حالي كه شرط تكليف، داشتن قدرت، به معني دوم است، يعني آمادگي براي انجام تكليف و چنين شرطي در تمام كافران موجود است و نپذيرفتن ايمان، دليل بر نبودن آن نيست در اين صورت اشعري مي تواند، وجود چنين قدرتي را شرط تكليف دانسته و پيوسته آن را با تكليف همراه بداند هر چند فعل از او سر نزند و كوچكترين تالي فاسدي بر تقارن قدرت با فعل به اين معني، مترتب نمي شود.

اگر اساس استدلال نخست ، تفسير قدرت به معني علّت تام است، اساس استدلال دوم، تفسير قدرت به معني «مقتضي» و علت ناقص است، زيرا قدرت به معني اقتضاء است كه صلاحيت تعلّق بر ضدين را دارد نه علّت به معني علّت تام، زيرا آن فقط به يك طرف توجه پيدا مي كند و در اين صورت تالي فاسدي كه در استدلال قاضي است، بر اين تفسير

متوجه نمي شود، زيرا لازمة چنين قدرتي، وجود ضدين (ايمان و كفر) نيست و قدرت به معني استعداد، مستلزم وجود دو مقتضي متضاد در آن واحد است، نه دو مقتضي يعني ايمان و كفر.

خلاصه در كلام مستدل دوگانگي روشن به چشم مي خورد از طرفي مي گويد: بايد در آن واحد كفر و ايمان جمع شود و از طرفي مي گويد: قدرت بر ضدين تعلّق مي گيرد، لازم سخن اوّل، تفسير قدرت به علّت تام است و لازم سخن دوم تفسير به علّت تام و استعداد و اقتضاء است.

حق اين است كه پاسخ هر دو صورت مسئله روشن است و همگي مي دانيم كه قدرت به معني استعداد، بر انجام فعل مقدّم است و به قول محقق لاهيجي هر انسان پيش از آنكه برخيزد، خود را قادر به آن مي انديشد، و پيش از راه رفتن خود را توانا بر آن مي انگارد. (شوارق1/441)

6 _ نكته اي كه باقي ماند اين است كه انگيزة اين نزاع چيست و چرا اشاعره بر تقارن قدرت و معتزله بر تقدّم آن اصرار مي ورزند؟ قاضي عبد الجبار در اين جا نكتة آن را روشن كرده است:

«اشاعره اصرار مي ورزند كه بشر فاعل فعل خود نيست و مُحْدِث افعال در حقيقت خود خداست. از اين جهت قدرت خدا را بر فعل مقدّم بر آن و قدرت بشر را مقارن با آن قلمداد مي كنند.» (شرح اصول خمسه،396)

سخن روشنتر اينكه بگوييم اشاعره قدرت متقدّم بشر را مزاحم قدرت الهي دانسته و _ لذا _ از آن سلب تقدّم مي كنند و به تقارن آن اصرار مي ورزند و معتقدند نقش از آن قدرت متقدم است و قدرت همزمان با فعل فاقد نقش مي باشد و

از اين طريق _ به گمان خود _ توحيد در خالقيت را در تمام مراحل حفظ مي كنند.

گرفته اند و اما شيعه كليه آموزه هاي ديني را از امامان معصوم فراگرفته اند .

2 كتاب جهت آشنايي

1-كتاب محمدرضا مظفر ( عقايد شيعه ) ترجمه استشهادي

2-كتاب سيد عبدالحيسن شرف الدين ( اجتهاد در مقابل نص ) جهت آشنايي با مسائل شيعه و سني مراجعه فرمايد .

3-ملل و نحل جعفر سبحاني

در مجموع بين مذهب شيعه و سني اشتراكات زيادي وجود دارد و اختلافاتي هم وجود دارد عمده اختلافاتي بين دين و مذهب در بحث جانشيني پيامبر است با اين توضيح كه اهل سنت معتقدند كه جانشيني پيامبر انتصابي است يعني به هر طريقي كه به قدرت برسد كافي است و او امام و خليفه مسلمين است ولي شيعه مي گويد چون پيامبر ( ص) معصوم بودند و اصولاً قاعده كلي اين است كه كسي ميخواهد رهبر الهي جامعه اي باشد بايد بي عيب باشد در همين رابطه جانشينان پيامبر هم بايد معصوم باشند چرا كه مردم بعد از پيامبر قرار است تمام امور ديني و دنياي خود را از امام سؤال كنند لذا بايد معصوم و بي خطا باشد والا شخص جاهل يا پر عيب چگونه ميتواند الگوي ديگران باشد لذا شيعيان معتقدند كه امام را بايد خداوند و پيامبر تعيين كنند .

شيعيان سؤالاتشان را ازكساني مي پرسند كه در زمان حضور كسي را ياري مقابله علمي و تقوايي با آنها نبوده است در حالي كه از خود خليفه اول و دوم صدها بار سؤال كردند و جواب نشنيدند و اهل سنت اصول مذهبشان را از اماماني مثل ابو حنيفه – احمدبن همبل – مالك و شافعي مگيرند كه حدود يك قرن بعد پيامبر تازه

به دنيا آمدند و بعضي مثل ابو حنيفه سر كلاسهاي امام صادق حاضر ميشود و علم ميآموخت با توجه به همين نوع تقليد يعني تقليد از معصوم و استاد ميكند و ديگري تقليد از غير معصوم و شاگردي مي كند لذا اختلافات بين شيعه و سني بيشتر شده است .

بنابراين، پذيرش امامت ائمه معصومين(ع) از سوي شيعه تنها به معناي جانشيني آنان از نبي اكرم در مسأله حكومت و اداره ي جامعه نيست بلكه جلوه ي مهم ديگري نيز دارد و آن اينكه آنان، پس از نبي اكرم(ص) مهمترين منبع و مأخذ برخوردار از عصمت، براي كسب حقايق ديني و تعاليم اسلامي اند. اما اهل سنت كه خلافت و جانشيني پيامبر اكرم را در مسأله حكومت و اداره ي جامعه خلاصه مي كنند، به ترتيب به خلافت ابوبكر و عمر و عثمان و علي(ع) معتقدند و در ناحيه ي مرجعيت ديني و فراگيري آموزه هاي ديني به منابع ديگري از جمله قول صحابه پيامبر و احكام ظني عقل همچون قياس و استحسان پناه برده اند. بنابراين، اگر در ناحيه ي جزئيات مسائل اعتقادي، همچون صفات و افعال خداوند (عدل، تعدد و زائد بودن صفات بر ذات، جبر و تفويض)، صفات انبيا و ويژگي هاي معاد و به ويژه در ناحيه احكام شرعي همچون وضو و نماز و روزه و حج و... اختلاف نظر و فتوا ميان شيعه و اهل سنت وجود دارد، بدين جهت است كه شيعه به سخن و عمل امامان منصوب از ناحيه پيامبر اكرم استناد مي كنند، اما اهل سنت به قول صحابه و اجتهادات مبتني بر قياس و استحسان و... عمل مي كنند. قابل ذكر است كه شيعه براي اثبات امامت علي(ع) و يازده فرزندش، به ادله يقيني متعددي از جمله احاديث متواتر تمسك مي كند. مقصود از حديث متواتر اين است، كه يك سخن يا عمل نبي اكرم(ص)، توسط افراد بسياري زيادي نقل شود، به گونه اي كه براي انسان يقين به صدور آن حاصل شود.

احاديث يوم الانذار، ثقلين، غدير خم، منزلت، مدينه

العلم، از جمله احاديثي است كه به شكل متواتر توسط شيعه و سنّي نقل شده است و بر هر دو نقش و شأن علي(ع) در جانشيني نبي اكرم(ص) دلالت مي كند. بر اين اساس، بسياري از آموزه ها و احكام شرعي كه ا هل سنت به آن معتقدند و بر پايه آن عمل مي كنند مستند نمي باشد و قهرا ممكن است به سبب ناسازگاري با حق و واقع، در جامعه قابل اجرا نباشد و با مشكل مواجه شود.

براي آشنايي بيشتر و مستدل تر با مذهب شيعه و سني ر.ك: شيعه در اسلام، علامه طباطبايي.

حضرت رسول(ص) در مدت كوتاه رسالتش فرصت بيان همه مطالب را براي مردم نيافت؛ از اين رو، لازم بود از سوي رسول خدا(ص) جانشيني همچون او

كه معصوم باشد كار را به عنوان امامت مسلمين و تبيين معارف قرآن و سنت نبوي ادامه دهند ولي چنين نشد. يكي از علل پيدايش غلات را در همين امر مي توان جست، (نگا: بحارالانوار، محمدباقر مجلسي، بيروت مؤسسة الوفاء، چاپ دوّم، 1983 م، ج 25، ص 288، روايت 44).

2. تعصبات قبيله اي: پس از وفات پيامبر(ص)، مردم به جاي اين كه در مراسم خاكسپاري شركت كنند، هر گروهي مدعي شد كه حق خلافت از آن اوست. بنابر شواهد تاريخي هيچ يك از انصار و مهاجران در تعيين جانشين پيامبر(ص) از قرآن و سنت رسول خدا(ص) يا از مصلحت امت سخن نگفت، بلكه سخن در اين بود كه جانشيني پيامبر حق گروه انصار است يا مهاجر و چون در ميان انصار دو قبيله اوس و خزرج بود اين دو نيز به رقابت برخاستند و به دليل همين مخالفت مهاجران غالب شدند، (نگا: جانشيني حضرت محمد(ص)، ويلفردمادولونگ، ترجمه احمد نمايي، جواد قاسمي و... مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي، چاپ اوّل، 1377 ش، صص 47 _ 65 و قيام حسين(ع)، دكتر سيد جعفر شهيدي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، بهمن 1359، صص 26 _ 36).

3. مادي: از منابع تاريخي و روايي معلوم مي شود گروهي بوده و هستند كه مثلاً با جعل مطالب و اخبار غلوآميز و انتشار آن، توجه عده اي را به خود جلب كرده و از مواهب و فضل و بخششهاي مادي آنان بهره مند شوند؛ مانند مغيرة بن سعيد كه در

تمام عمر خود در تلاش بود تا مرام جديدي احداث كرده و گروهي متشكل پديد آورد تا به اهداف مادي و دنيايي خود برسد، (نگا: ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغة، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم بيروت، دار احياء الكتب العربية، چاپ دوّم، 1385 ق، ج 8، ص 21 و شهرستاني ابوالفتح، الملل و النحل، بيروت، دار المعرفة للطباعة و النشر، چاپ دوّم، بي تا، ص 83). يا برخي براي آن كه مي خواستند در محيط اسلامي راهي براي مباح كردن گناهان و ترك واجبات و فراهم ساختن بساط عيش و عشرت توأم با توجيه شرعي پيدا كنند تا توده هاي ناآگاه مسلمان به آن ايمان آورده آنگاه به كمك همين توده هاي ناآگاه تشكيلاتي به وجود آورده و به اهداف خود كه همان بسط اباحه گري بوده دست يابند. برخي از مورخان ملل و نحل يكي از علل پيدايش فرقه غلات را همين امر دانسته اند، (نگا: الاشعري، سعد بن عبدالله ابن خلف، المقالات و الفرق، تصحيح محمدجواد مشكور، تهران، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ دوّم، 1360 ش، صص 51 _ 52).

4. سياسي: سياست بازاني كه بيشتر به اهداف غلط خود مي انديشند براي نيل به مقصود خود از حربه هاي گوناگوني استفاده مي كنند و يكي از اين حربه هاي قوي و كارآمد ايجاد فرق و نحله هاي گوناگون مذهبي است. اينان با به وجود آوردن چنين فرقه هايي يك سلسله مسائل و آموزه هاي دور از ذهن و عقل را وارد جريان مخالف خود مي كردند تا به آن آسيب وارد كرده و آن را در مقابل چشم ديگران ناميمون جلوه دهند. مانند برخي از اخبار در مورد ائمه(ع) كه به دور از حقيقت و واقعيت

است، (نگا: الذهبي، ابي عبدالله محمد بن احمد بن عثمان، ميزان الاعتدال في نقد الرجال، تحقيق علي محمد البجاوي، دار احياء الكتب العربية، چاپ اوّل، 1382 ق، ج 2، ص 45). يا پديداري فرقه كيسانيه كه پيروان مختار بن ابي عبيده ثقفي تلقي شده اند براي تضعيف ديدگاه و حركت مختار از سوي مخالفانش پديدار شد، (نگا: صفري فروشاني، نعمت الله، غاليان، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي، چاپ اوّل، 1378 ش، صص 83 _ 89).

5. گسترش حوزه جغرافيايي اسلام با فتوحات مسلمانان، به تدريج پيروان اديان و عقايد ديگر وارد حوزه حكومت اسلامي شدند. گروهي از اين افراد كه مسلمان شده بودند به طرح مسائل و مشكلات خود براي مسلمانها پرداختند و آنها كه بر دين خود باقي مانده بودند در اين مسائل با مسلمانان مجادله مي كردند اين مسأله در اواخر حكومت بني اميه و اوائل حكومت عباسيان به دليل ترجمه فلسفه يونان شدت بيشتري گرفت و باعث پديداري برخي از فرقه ها شد. بر اساس گزارش دكتر حسين عطوان، قدريه

ديدگاههاي خود را از تأثيرپذيري يهوديان و مسيحيان مسلمان شده شامي صورت مي دادند، (نگا: فرقه هاي اسلامي در سرزمين شام در عصر اموي، دكتر حسين عطوان، ترجمه حميدرضا شيخي، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي، چاپ اوّل، 1371 ش، صص 31 _ 33 و نيز نگا: تاريخ الجدل، محمد ابو زهرة، قاهره، دار الفكر العربي، صص 76 _ 81 و نيز الميزان، علامه سيد محمدحسين طباطبايي(ره)، موسسة الاعلمي للمطبوعات، ج 5، ص 276).

6. منع حديث، يكي ديگر از عوامل پديداري فرقه هاي گوناگون اسلام شد، زيرا با جلوگيري از ضبط و تدوين حديث كه در واقع ترجمان اصلي

و مفسر حقيقي وحي به شمار مي رفت، اسرائيلياتي وارد آموزه هاي ديني شد و موجب پديداري هرج و مرج در اعتقادات اعمال، اخلاق و آداب و حتي جوهره و كنه دين وارد كرد و اين خود موجب پيدايش بدعت هاي يهودي و مسيحي در آموزه هاي اسلام گرديد، (نگا: معالم المدرستين، علامه سيد مرتضي عسگري، قم، كليه اصول الدين و المجمع العلمي الاسلامي، چاپ ششم، 1416 ق (1996 م)، ج2، ص 57) اين موضوع را به خوبي مي توان در تفاسير قرآن رهيابي كرد، (در اين باب نگا: پژوهشي در باب اسرائليات در تفاسير قرآن، دكتر محمدتقي دياري، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردي، چاپ اوّل، 1379 ش، مجموع كتاب).

اين موارد بخشي از علل پيدايش فرقه ها در اسلام بود.

براي توضيح بيشتر خوب است دانسته شود حديث افتراق امت به گروه هاي مختلف در متون معتبر شيعه واهل سنت نقل شده است. از منابع اهل سنت در «سنن ابي داود» (حديث شماره 3981) آمده است: «... ان رسول اللّه ص) قام فينا فقال الا ان من قبلكم من اهل الكتاب افترقوا اثنتين و سبعين ملة و ان هذه الملة ستفترق علي ثلاث و سبعين. اثنتان و سبعون في النار و واحدة في الجنة...؛... پيامبر خدا(ص) برخاست و فرمود: همانا اهل كتاب پيش از شما به هفتاد و دو فرقه گراييدند و اين امت به زودي هفتاد و سه فرقه خواهد شد. از ميان آنان هفتاد و دو فرقه در آتش اند و يكي در بهشت».

در اين جا بايد توجه داشت كه رستگاري تنها يك فرقه درميان ديگر فرقه ها، امر عجيب و غريبي نيست؛ زيرا راه حق و صراط مستقيم الهي كه پيامبر

اكرم(ص) بدان دعوت فرموده است يكي بيش نيست. پس اگر اختلاف و دگرگوني و چند دستگي پديد آيد، ناشي از بدعت و وارد كردن تعاليم غير ديني در دين است و گريز از بخشي از آموزه هاي ديني است. اكنون اين سؤال پديد مي آيد كه راه شناخت فرقه ناجيه چيست و آنان چه كساني اند؟ عقل و منطق حكم مي كند كه بهترين راه شناخت رستگاران، سخن و تعاليم خود پيامبر است كه از افتراق امت و نجات و فلاح تنها يك گروه از ميان همه گروه ها خبر داده است.

با توجه به روايات رسيده از پيامبر(ص) متوجه مي شويم كه راه رستگاري پيروي از قرآن و اهل بيت(ع) است؛ زيرا قرآن كتاب معصوم و خطاناپذير الهي است. قطعا چنين كتابي مفسر و مجري معصوم مي طلبد و آن همان عترت پيامبر(ص) است؛ زيرا پيامبر(ص) در حجة الوداع و در آخرين وصيت فرمودند: «... اني تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتي اهل بيتي ما ان تمسكتم بها لن تضلوا بعدي ابدا و انهما لن يفترقا حتي يردا علي الحوض فانظروا كيف تخلفوني فيهما...؛ من دو چيز گران بها در ميان شما مي گذارم: كتاب خدا و عترت و اهل بيت خويش. تا زماني كه به آن دو چنگ زنيد پس از من هرگز گمراه نخواهيد شد. آن دو از يكديگر جدايي پذير نيستند تا آن كه در حوض (كوثر) بر من وارد آيند.پس بنگريد كه پس از من با آن دو چه مي كنيد»، (بحارالانوار، ج 2، ص 100).

اين حديث به طور متواتر در متون شيعه و اهل سنت يافت مي شود. هم چنين برحسب روايت ديگري پيامبر(ص) فرمودند: «ستفترق امتي علي ثلاثة و سبعين فرقه منها فرقة

ناجية والباقون هالكون. فالناجون الذين يتمسكون بولايتكم و يقتبسون من علمكم ولا يعلمون برأيهم فأولئك ما عليهم من سبيل فسالت عن الائمة فقال عدد نقباء بني اسرائيل؛ به زودي امت من هفتاد و سه فرقه خواهند شد كه تنها يكي از آنها رستگار و بقيه هلاك خواهند شد. نجات يابندگانشان كساني اند كه به ولايت شما (اهل بيت«ع») چنگ زنند واز كردار شما الگو گيرند و به رأي خويش [در مقابل شما ]عمل نكنند...»، (بحارالانوار، ج 36، ص 33، ح 168).

در روايت ديگري نيز آمده است كه پيامبر(ص) به حضرت علي(ع) فرمودند: «يا علي مثلك في امتي مثل المسيح عيسي بن مريم افترق قومه ثلاث فرق فرقة مؤمنون و هم الحواريون و فرقه عادوه و هم اليهود و فرقة غلوا فيه فخرجوا عن الايمان و ان امتي ستفترق فيك ثلاث فرق فرقة شيعتك و هم المؤمنون و فرقة عدوك و هم الشاكون و فرقة تغلوا فيك و هم الجاحدون و انت في الجنة يا علي و شيعتك و محب شيعتك و عدوك والغالي في النار؛ اي علي! مثل تو در امت من همانند مثل عيسي بن مريم است كه امتش سه فرقه شدند: 1- گروه مؤمنان كه حواريون بودند، 2- گروه دشمنان يعني يهود، 3- گروه غلو كنندگان كه از دايره ايمان برون رفتند. همانا امت من نيز در مورد تو سه گروه مي شوند: 1- شيعيان تو كه آنان مؤمنانند، 2- دشمنان كه همان ترديد كنندگانند، 3- گروهي كه در مورد تو غلو مي كنند و آنان حق ستيزند. اي علي! تو و شيعيان و دوست داران پيروانت در بهشتيد ودشمنان و غلو كنندگان در تو اهل دوزخند»،(بحارالانوار،

ج 25، ص 264، ح 4).

ازاين رو درباره اين كه كدام يك از فرقه ها و مذاهب، به سنت پيامبر(ص) نزديكتر هستند. به دلايل مختلف عقلي، روايي و تاريخي مي توان شيعيان دوازده امامي را معرفي كرد. زيرا نزديكترين افراد به پيامبر(ص) كه مطابق سنت او عمل مي كردند امام علي(ع) و حضرت فاطمه(س) و فرزندان ايشان بودند و شيعيان به دنبال پيروي كامل از اين بزرگان هستند و كساني هم چون امام باقر(ع) و امام صادق(ع) كه آگاه ترين مردم به كلام خدا و سنت پيامبر(ص) در عصر بعد از صدر اسلام بودند. شيعيان بيشترين بهره را از احاديث آن دو بزرگوار دارند تا آنجا كه به عنوان مذهب جعفري شهرت يافته اند.

اين گونه شواهد به طور اجمال نزديكي شيعيان به سنت پيامبر(ص) را تأييد مي كند و حتي مي توان گفت شيعيان «اهل سنت واقعي» هستند. ناگفته نماند، نبايد سنت پيامبر(ص) به برخي اعمال ظاهري خلاصه كرد. اگر چه در اعمال ظاهري ديگر مذاهب نيز خلاف سنت بسيار مشاهده مي شود از آن جمله «تكتف در نماز» كه از زمان خليفه دوم آغاز شده است.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1_ رهبري امام علي(ع) در قرآن و سيره پيامبر (ترجمه المراجعات)، مترجم: سيد محمد سياهپوش

2_ آنگاه هدايت شدم تيجاني سماوي

3_ بررسي مسائل كلي امامت ابراهيم اميني

4_ الغدير علامه اميني

5 _ عتبات الانوار مير حامد حسيني لكنهوي

6_ شبهاي پيشاور سلطان الواعظين شيرازي

مختلف معين و معرفي كرده اند و تكليف امت را پس از خويش مشخص و روشن نموده اند تا دچار اختلاف و انحطاط نشوند/

بدين جهت اين گروه پس از دفن جنازه مطهر پيامبر(ص) با استناد به مستنداتي كه بخشي از آن ذكر شد، پيرامون حضرت علي(ع) گرد آمده و با آن حضرت به عنوان امام خويش بيعت كردند و به نوعي به جريان سقيفه كه خود در آن حضور نداشتند، معترض گشتند. اين گروه اندك، به تصريح تاريخ از همان روز به شيعيان علي(ع) معروف گشتند.

بنابراين مهم ترين اختلاف ميان شيعه و سني همان مسأله امامت است كه هم در خاستگاه بحث امامت و هم در مصداق آن اختلاف دارند. اهل سنت آن را از امور فرعيه شمرده اند اما شيعه امامت را در رديف رسالت و به عبارت ديگر تداوم رسالت و از اصول مي شمارد/

قاضي ايجي درباره امامت مي گويد: «هيعندنا من الفروع»;{8} امامت نزد ما - اهل سنت - از فروع شمرده مي شود/

از مهم ترين اختلاف شيعه و سني كه بگذريم، اختلافات ديگري همچون:

رؤيت باري تعالي، زيادت يا عينيّت صفات يا ذات، اثبات دست و پا براي خداوند از ناحيه اهل سنت، عصمت انبيأ، و مسائل فرعيه فقهي ديگر در ميان شيعه و اهل سنت ديده مي شود؛ اما مهم ترين اختلافات همان است كه ذكر شد/

در پاسخ به علت شيعه بودن اكثر ايرانيان، شهيد مطهري مي گويد:

«حقيقت اين است كه علت تشييع ايرانيان و مسلمان شدن آنان يك چيز است: ايراني روح خود را با اسلام سازگار ديد و گم گشته خود را در اسلام يافت. مردم ايران كه طبعاً مردمي با هوش بودند و به علاوه سابقه تمدن و فرهنگ

داشتند، بيش از هر ملت ديگر نسبت به اسلام شيفتگي نشان دادند و به آن خدمت كردند.

مردم ايران بيش از هر ملت ديگر، به روح و معني اسلام توجه داشتند و به همين دليل توجه ايرانيان به خاندان رسالت از هر ملت ديگر بيش تر بود. و تشييع در ميان ايرانيان نفوذ بيش تري يافت؛ يعني ايرانيان روح اسلام و معني اسلام را در نزد خاندان رسالت يافتند. فقط خاندان رسالت بودند كه پاسخگوي پرسش ها و نيازهاي واقعي روح ايرانيان بود/

آن چيزي كه بيش از هر چيز ديگر روح تشنه ايراني را به سوي اسلام مي كشيد، عدل و مساوات اسلامي بود. ايراني قرن ها از اين نظر محروميت كشيده بود و انتظار چنين چيزي را داشت. ايرانيان مي ديدند دسته اي كه بدون هيچ گونه تعصبي عدل و مساوات اسلامي را اجرا مي كنند و نسبت به آن ها بي نهايت حساسيت دارند، خاندان رسالتند/

خاندان رسالت پناهگاه عدل اسلامي مخصوصاً از نظر مسلمانان غير عرب بودند. اگر اندكي به تعصبات عربي و تبعيضاتي كه از ناحيه برخي خلفا ميان عرب و غير عرب صورت مي گرفت و دفاعي كه علي بن ابي طالب(ع) از مساوات اسلامي و عدم تبعيض ميان عرب و غير عرب مي نمود، توجه كنيم، كاملاً اين حقيقت روشن مي شود»/

معاويه در نامه اي به زياد بن اميه مي نويسد: «مراقب ايرانيان باش! هرگز آنان را با عرب هم پايه قرار مده! عرب حق دارد از آنها زن بگيرد ولي آنان حق ندارند از عرب زن بگيرند»/

از آن جايي كه تفكر شيعي از روز نخست رحلت پيامبر(ص) به كنار زده شد، همواره حاكمان كه تفكر شيعي را در مقابل انديشه اي كه خود ترويج مي كردند مي يافتند، شيعيان تحت

فشار قرار مي دادند. ظلم بر شيعيان در ايام زمامداري بني اميه و بني عباس مضاعف گشته بود. به همين دليل بسياري از علويان و سادات براي حفظ جان خويش به اطراف و اكناف ايران فراري گشتند كه حضور آنان در ايران باعث رواج تفكر شيعي شد.

شيعيان به دليل روح حقيقت جوي خويش با آغوش باز از اين تفكر استقبال كردند و بدين وسيله بذر تشييع در ايران كاشته شد/

البته در كنار حضور سادات و علويان فراري كه امروز قبور صالحان آنان با عنوان امام زاده محل زيارت شيعيان مي باشد، حضور امام هشتم(ع) را نيز نبايد ناديده گرفت كه حضور اين وجود مقدس نقش بسزايي در بسط و گسترش تفكر شيعي داشته است/

خلاصه كلام آن كه علت گرايش ايرانيان به تشييع همان روح حقيقت جويي است كه بذر تشييع در ايران به وسيله شيعيان فراري كه براي حفظ جان خويش به ايران پناهنده گشته بودند، پاشيده شد و حضور امام هشتم(ع) نيز در اين خصوص محور بسط و گسترش مذهب شيعه در ايران محسوب مي شود/

از طرفي از آن جايي كه حاكمان همواره به دنبال سركوب تفكر شيعي و ترويج انديشه مقابل فكر شيعي بوده اند، اكثريت مردم مسلمان به حكم الناس علي دين ملوكهم به تفكر مقابل شيعه گرايش پيدا كرده اند.

براي مطالعه بيش تر مراجعه به كتب ذيل پيشنهاد مي گردد:

1. الملل و النحل، استاد جعفر سبحاني؛

2. اصل الشيعه و اصولها، شيخ محمد حسين كاشف الغطأ/

3. اضوأ علي عقايد الشيعه الاماميه و تاريخهم، استاد جعفر سبحاني/

4. رابطه ايران با اسلام و تشييع، محمدي اشتهاردي/

5. خدمات متقابل اسلام و ايران، شهيد مطهري/

[1].فروغ ولايت، جعفر سبحاني، ص 136/

[2].الغدير، علامه اميني، ج 1، ص 196 به بعد/

[3].صحيح

مسلم، مسلم، ج 4، ص 1873، ح 2408؛ سنن دارمي، ج 2، ص 889، ح 3198 و مسند احمد، ج 7، ص 75، ح 19285/

[4].مسند، احمد بن حنبل، ج 1، ص 159/

[5].قادتنا كيف نعرفهم، محمدهادي حسيني ميلاني، ج 2، ص 11/

[6].سوره مائده، آيه 55/

[7].سوره احزاب، آيه 33/

[8].شرح المواقف، قاضي ايجي، ص 395/

عباس زياد گريه كرد به طوري كه ريگها از اشك چشم او تَر شد» نيز در اين روايت است كه حاضرين با هم نزاع كردند: «فتنازعوا».

3 - در كتاب «الجزية و الموادعة»{3} آمده و اين روايت شبيه روايت قبل است.

4 - در كتاب «المغازي»{4} آمده است اين روايت و روايت دوم با كمي اختلاف نقل شده است.

5 - در كتاب «المغازي»{5} آمده و شبيه روايت دوم است.

6 - در كتاب «المرض»{6} آمده و در اين روايت است كه:

«لمَّا حُضِزَ رسول اللَّه(ص) و في البيت رجال فيهم عمر بن الخطاب قال النبي(ص) «هَلُّمَ اكتب لكم كتاباً لا تضلّوا بعده» فقال عمر: ان النبي(ص) قد غلب عليه الوجع و عندكم القرآن حسبنا كتاب اللَّه فاختلف اهل البيت فاختصموا...»

7 - در كتاب «الاعتصام بالكتاب و السنة»{7} آمده است، اين روايت مانند روايت قبل است.

در اينجا از باب نمونه يكي از آن روايات را عيناً مي آورم.

عن ابن عباس قال: «لمَّا خُضِرَ النّبي(ص) و في البيت رجال فيهم عمر بن الخطاب، قال: «هَلُّمَ اَكتُب لكم كِتاباً لَنْ تَضُِلُّوا بَعدَه» قال عُمر: إنَّ النّبي(ص) غَلَبَه الوَجَع و عِنْدَكُم القُرآنُ، فحسبُنا كتابُ اللَّه.

و اختلفَ اَهْلُ البَيتِ. اخْتصَمُوا، فَمنهم من يقول: قَرِّبُوا يَكتب لكم رسول اللَّه(ص) كتاباً لن تَضِلُّوا بَعْدَه، و منهم مَن يقولُ ما قالَ عُمر، فَلَمَّا اَكثَروا اللَّغَطَ{8} و الاخْتلافَ عند النَّبي(ص) قال: «قُومُوا عَنّي» قال عُبيدُ اللَّه: فكان اِبْنُ عَبَّاسٍ يَقولُ: اِنَّ الرَّزيَّةِ ما حالَ بَينَ رَسُول اللَّه(ص) و بَيْنَ اَن يكتُب لَهُم ذلك الْكِتابَ مِنْ اِخْتِلافِهِم و لَغَطِهِم.»{9}

ابن عباس گفت: وقتي رسول اللَّه(ص) در حال احتصار بود، و در خانه [آن حضرت] مرداني بودند و در بين آنها عمر بن الخطاب نيز

حضور داشت، رسول اللَّه(ص) فرمود: بياييد بنويسم براي شما نوشته اي كه بعد از آن گمراه نشويد، عمر گفت: درد بر رسول اللَّه(ص) غلبه كرده و نزد شما قرآن هست، پس كتاب خدا ما را كفايت مي كند، و كساني كه در خانه بودند اختلاف كردند با هم خصومت و دشمني كردند، پس برخي مي گفتند: بياوريد تا رسول اللَّه(ص) كتابي بنويسد، كه بعد از آن گمراه نشويد، و برخي حرف عمر را مي زدند، پس وقتي همهمه و سر و صدا را زيد كردند و نزد آن حضرت اختلاف نمودند، رسول اللَّه(ص) فرمود: «از نزد من برخيزيد» عبيداللَّه [راوي حديث] گويد: پس ابن عباس مي گفت: بدرستي كه مصيبت و همه مصيبتها آن است كه حائل شد بين رسول اللَّه(ص) و بين اينكه براي آنها آن نوشته را بنويسد از جهت اختلاف آنها و همهمه و سر و صداي آنها.

اين روايات در صحيح ترين كتابهاي اهل تسنن است و در مقدمه آن نوشته اند: صحيح بخاري بعد از كتاب اللَّه اجلّ كتب اسلام است «هو اجلّ كتب الاسلام بعد كتاب اللَّه اطلاقاً و اعظمها شأناً».

اين روايات به چند مطلب بسيار مهمّ و غير قابل انكار دلالت دارند:

اول اينكه: رسول اللَّه(ص) كساني را كه دور بسترش جمع بودند و همه مسلمانان را در معرض ضلالت و گمراهي مي ديد و به حاضرين خطاب كرد و فرمود: بنويسم تا شما هرگز گمراه نشويد. «لن تضلّوا ابداً».

دوم اينكه: وقتي نامه رسول اللَّه(ص) نوشته نشد، قهراً حاضرين يعني كساني كه گرد بسترش جمع بودند از ضلالت و گمراهي مصون نماندند، چون آنچه طبق فرموده آن حضرت آنها را از گمراهي نجات مي داد همان نامه بود كه نوشته نشد.

سوم اينكه: اختلاف در همان جلسه

و از همان زمان شروع شد. «فاختلفوا».

چهارم اينكه: نزاع و كشمكش و خصومت و دشمني از همان موقع و در همان جلسه شروع شد.

پنجم اينكه: حرف عمر و سر و صداها پس از آن، چنان رسول اللَّه(ص) را با آن حال بيماري، ناراحت كرد كه فرمود: از نزد من برويد و آنان را طرد كرد، «قُومُوا عنّي».

ششم اينكه: ابن عباس كه خود حاضر و ناظر ماجرا بود و از سويي اهميت آن نوشته را مي دانست و مي فهميد شديداً از وضع پيش آمده گريه مي كند و از حوادث تلخ و تأسف باري كه بعدها دامن گير مي كند و از حوادث تلخ و تأسف باري كه بعدها دامن گير اسلام و مسلمانان مي شود ناراحت است و تصريح مي كند كه همه گرفتاريها، همه مصيبتها از حائل شدن بين رسول اللَّه(ص) و بين نوشتن آن حضرت بوجود آمد.

بنابراين، سرچشمه همه اختلافات، خصومتها، جنگهايي كه بين مسلمانان رخ داد از همين جا سرچشمه گرفت و باعث همه مصائب آن شخص بوده است.

[1]. باب كتابة العلم، ص 25، ح 114.

[2]. باب جوائز الوفد، ص 504، ح 3053.

[3]. باب اخراج اليهود، ص 527، ح 3168.

[4]. باب مرض النبي(ص) و وفاته، ص 754، ح 4431.

[5]. باب مرض النبي(ص) و وفاته، ص 754، ح 4432.

[6]. باب قول المريض، قوموا عنّي، ص 1004، ح 5669.

[7]. باب كراهة الاختلاف، ص 1266، ح 7366.

[8]. اَللَّغَط: همهمه و سر و صداي مبهم، (اقرب الموارد).

[9]. صحيح بخاري، كتاب الاعتصام بالكتاب و السنة، باب كراهية الاختلاف، ص 1266، ح 7366.

هستند كه قدرت و استطاعت مستقل براي انسان قائلند و نخستين مروجان اين عقيده معبد جهني (م 80) و بعد از او غيلان و جعد بن درهم مي باشند، اين گروه معتقدند:

«مقصود از قدريگري يا تفويض نفي اراده ازلي خداوند در مورد آن دسته از افعال انسان است كه متعلق تكاليف الهي مي باشند و نتيجه آن اثبات استطاعت و توانايي مستقل براي انسان در انجام كارهاي اختياري و تفويض اين كارها به اراده و قدرت خود اوست، بنابراين نظريه مزبور را مي توان با ويژگي زير بيان نمود.

1. نفي قدر پيشين نسبت به افعال اختياري.

2. نفي مشيت ازلي در مورد افعال اختياري.

3. اثبات استطاعت و قدرت مستقل براي انسان در انجام كارهاي اختياري.

4. تفويض افعال ياد شده به اراده و قدرت مستقل او،{3} و نيز معتقد است طاعت و معصيت و خير و شر فعل بندگان است نه به قضا و قدر.{4}

معتزله

يكي از دانشمندان مي گويد: «از روزي كه مسايل كلامي در محيط اسلامي به صورت ساده مطرح گرديد، مسلمانان به دو گروه تقسيم شدند»/

1. اهل حديث كه آنان را حشويه و سلفيه و حنابله مي نامند. اين گروه عقايد خود را از ظواهر آيات، و قسمت اعظم آن را از حديث مي گيرند، و براي عقل و خرد، ارزشي قائل نمي شوند، و اگر در ميان اين گروه عقايدي مانند تشبيه و تجسيم و جبر و حكومت قضا و قدر بر افعال اختياري انسان، پديد آمده و يا بر رؤيت خدا در روز قيامت اصرار مي ورزند، به سبب احاديثي است كه به آنها اعتقاد دارند.

2. معتزله به عقل و خرد بها و ارزش داده، حديث و روايتي كه با حكم

عقل مخالف باشد را رد مي كنند و عقايد خود را از نصوص قطعي كتاب و سنت و حكم عقل مي گيرند.

اشكالي كه بر آنها مي گيرند اين است كه به عقل بيش از حد، بها مي دهند و چه بسا نصوص فراواني كه در شريعت مقدس آمده به خاطر مخالفت آن با عقل به كنار مي گذارند.{5} ابتداي پيدايش معتزله را يكي ديگر از متكلمان به اين صورت بيان نموده است: در زمان بني اميه و در عهد عبدالملك مروان (65 - 686) قدريه يا معتزله ظهور كردند و با فرقه مخالف خود جبريه و صفاتيه اختلاف داشتند. جبريه معتقد بودند كه بندگان خدا صاحب افعال خود نيستند و خير و شر را به خدا نسبت مي دادند و نسبت آن دو را به انسان امري مجازي مي شمردند، بر خلاف ايشان معتزله يا قدريه طرفدار قدرت و حرمت انسان بودند و آدمي را در كردار و رفتار خويش آزاد مي پنداشتند.{6} اما معتزله داراي پنج اصل مي باشند.

1. توحيد و يكتاپرستي؛

2. عدل يعني خدا شر و فساد را دوست ندارد؛

3. وعده (مژده دادن به بهشت) وعيد (ترسانيدن از عذاب دوزخ)؛

4. منزلْ بين المنزلتين؛

5. امر به معروف و نهي از منكر، يعني وا داشتن مردم به كار نيك و باز داشتن آنان از كار زشت.

اشعريه

اشاعره پيروان يكي از شاگردان ابو علي جبائي به نام علي بن اسماعيل مي باشند. ابوالحسن اشعري (260 - 323) تا سن چهل سالگي در محضر استاد خود ابو علي جبائي به آموختن و روش معتزله مي پرداخت، ولي سرانجام بر استاد خويش اعتراض كرد، روزي در مسأله صلاح و اصلح با وي اختلاف و از استاد خويش جدا گشت و

از اعتزال توبه كرد. اشعري كه تا چهل سالگي از جمله پيروان مكتب معتزله بود، به عقايد معتزله آشنايي كامل داشت لذا ميان عقيده جبر گرايان كه فقط به ظاهر معتقد بودند و از استدلال عقلي و برهاني دوري كردند، و نيز معتزله كه ظواهر قرآن را در صورت مخالفت با عقيده اشعري با تلفيق بين اين دو عقيده، مكتب جديدي را به وجود آورد. در اين زمينه يكي از دانشمندان معاصر در مورد ابتكاري كه اشعري به آن دست زد چنيني مي گويد:

«اشعري به ارايه طرح نويني اقدام نمود كه به گونه اي تضاد موجود ميان عقل گرايي را برطرف نمايد. بدين جهت با هر يك از آن دو گروه هم موافق بود و هم مخالف. با عقل گرايان در اين جهت كه استدلال عقلي در اثبات عقايد ديني، بدعت حرام نبوده بلكه راجح و پسنديده است موافقت نمود، و به تأليف رساله «استحسان الخوض في علم الكلام» مبادرت ورزيد، و اين در حالي بود كه اهل حديث علم كلام و استدلال عقلي را بدعت و حرام مي دانستند. و از طرفي در تعارض عقل با ظواهر، را مقدم داشت، و در نتيجه در بحث صفات ذات و صفات خبريه با عقايد معتزله مخالفت نمود، همان گونه كه اصل تحسين و تقبيح عقلي و متفرعات آن را نيز مردود دانست و هيچ واجب عقلي را نپذيرفت، و در اين زمينه ها با اصل حديث هماهنگ گرديد، و چون نادرست دانستن تأويل و اصرار بر حفظ ظواهر در مواردي با اصل تنزيه و صفات جمال و جلال الهي منافات داشت، با استفاده از استدلال عقلي فرضيه هاي كلامي جديدي را ابداع

نمود، و يا اگر قبل از وي مطرح شده بود به تحكيم آن پرداخت كه اين فرضيه ها عقايد و آراي ويژه وي را در علم كلام تشكيل مي دهند».{7}

ماتريديه

در زماني كه جهان اسلام از اختلاف و تفرقه و درگيري كه بين ظاهرگرايان اهل حديث از يك طرف و معتزله از طرف ديگر رنج مي برد، دو تن از شخصيت هاي علمي و اصلاح طلب دست به اصلاحات زدند كه يكي از آنان ابوالحسن اشعري بود كه در عراق اصلاحات خود را آغاز نمود، و شخصيت ديگر محمد بن محمد بن محمود ابو منصور، تريدي بود كه از ائمه بزرگ كلامي اهل سنت به حساب مي آيد.

او قيام خود را در آسياي مركزي در محله اي در سمرقند آغاز نمود، ولي اين دو شخصيت از همديگر اطلاعي نداشتند. آرأ و نظرات ماتريدي را چنين بيان نموده اند: «ما تريدي با تمام اصول كلامي اشعري مخالفت كرده است و هر چند كه رد بر معتزله نوشته به كلام آن طائفه نزديك تر است، دانشمندان مسايل مورد اختلاف اشاعره و ماتريديه را به سيزده و برخي به چهل رسانيده اند و برخي كه ماتريدي با اشعري است از اين قرار است:

1.حسن و قبح عقلي است.

2.خداوند به كسي تكليف مالايطاق نمي كند.

3.خداوند ظلم نمي كند و عقلا محال است كه ظالم باشد.

4.تمام افعال خداوند مبني بر مصالح است.

5.انسان در افعال داراي قدرت و اختيار است و اين قدرت در پديد آمدن افعال مؤثر است.

6.ايمان كم و زياد نمي شود.

7.در حال يأس از حيات هم توبه مقبول است.

8.توسط حواس خمسه چيزي را درك كردن علم نيست بلكه ذريعه و وسيله علم است.

9.اعاده اعراض ممكن نيست.

اشاعره با تمام اين عقايد مخالفند.{8}

بعضي از دانشمندان

معاصر درباره عقايد ماتريديه چنين مي گويند: «ماتريدي نظام خود را بر دو اصل استوار كرده است يكي تنزيه و ديگري حكمت خداوند. بنابر اصل تنزيه، وي بي آنكه صفات الهي را نفي كند، با همه اشكال تشبيه و تجسم به مخالفت برخواسته است... در مورد اصل ديگر، يعني حكمت الهي، ماتريدي مي كوشيد تا آراي متعارض جبريه از يك سو، و معتزله را از سوي ديگر آشتي دهد و براي انسان حد معيني از آزادي را اثبات كند، بدون اينكه اين امر موجب نفي و انكار مشيت نافذ الهي و قدرت و تقدير او شود.

حكمت عبارت از نهادن هر چيزي در جاي خود است. بنابراين حكمت الهي شامل عدل و فضل او هم مي شود».{9}

مكاتب فقهي

1.حنفي

2.مالكي

3.شافعي

4.حنبلي

گرچه مكاتب فقهي ديگري هم در تاريخ اسم برده شده ولي آنچه كه فعلاً موجود است همين چهار مذهب مي باشد و ما در صدد بيان آنها نيستيم.

مكاتب كلامي اماميه

در ميان مكاتب كلامي اماميه اثناعشريه تنها مكتبي است كه امروز در سراسر جهان از پيروان زيادي برخوردار است و آرأ و نظرات دقيق و مدوني داјΠيكي از فضلاي معǘ՘Ѡدر زمينه كلام اماميه مي گويد: كلام اماميه از روش استدلال عقلي پيروي مي كند و به روي تفكر عقلاني اهميت بسيار قائل است ولي تفاوت آن با كلام معتزله در اين است كه فقط به عقل عادي استناد نكرده و عقل برتر (عقل آموزگاران معصوم كلام) را تكيه گاه خود قرار داده است. و به همين دليل از هر گونه لغزش و انحرافي در تبيين معارف ديني و حل معضلات كلامي مصون مانده و همه جا راه اعتدال (امر بين الامرين) را پيموده است.{10}

از عقايد اماميه چنين ياد

شده است: «اثني عشريه يا دوازده اماميه پرجمعيت ترين فرقه هاي شيعه هستند كه معتقد به دوازده امامند كه از حضرت علي آغاز مي شود و به محمد بن حسن مهدي آل محمد(ص) ختم مي گردد. از همان آغاز ايشان را در مقابل سبعيه يا هفت اماميان، اثني عشريه خواندند. ايشان در صحت شمار ائمه خود كه دوازده تن هستند به آيات قرآني از قبيل (... و بعثنا فيهم اثني عَشَرَ نقيبا);{11} (و قطّعنا هم اثني عَشرْ اسباطاً اُمَما);{12} (ان عدْ الشهور عند الله اثناعشر شهرا...);{13} استناد مي جويند، اما برخي از ادله اماميه بر امامت خاندان عترت عبارت است از وجوب عصمت در امام، زيرا اگر امام، معصوم نباشد اطمينان به وي در ابلاغ احكام سلب مي شود به علاوه ممكن است در امامت و زعامت مسلمين بر خلاف عدالت رفتار نمايد.

اسلامي. زيرا يكي از شرايط امام از نظر آنان، قيام مسلحانه بر عليه ستمگران است. زيد در كوفه امامت داشت و از شاگردان و اصل بن عطا پيشواي معتزله بود، از اين جهت پس از وي زيديه پيرو اهل اعتزال شدند و مكتب «معتزله» را پذيرفتند، سپس زيد از كوفه به شام رفت و در رهانه در مجلس هشام بن عبدالملك حاضر شد و با او مكابره نمود، و هشام او را به زندان افكند و پنج ماه در زندان بماند. بعد از آن به مدينه و عراق بازگشت و گروهي از كوفيان او را بر خروج بر امويان برانگيختند و در سال 120 هجري، چهل هزار تن از مردم كوفه كه بيشتر ايشان خوارج و پيروان علي بن ابي طالب بودند با وي بيعت كردند، او مردم را دعوت به كتاب و سنت و جهاد با ستمگران و حمايت از محرومان مي كرد، و درباره غنايم جنگي مي گفت: بايد به عدالت قسمت شود و در رد مظالم اصرار فراوان داشت و سرانجام به دستور يوسف بن عمر ثقفي كشته شد. زيديه امامت را در اولاد فاطمه مي دانند و در غير ايشان كسي را امام ندانند و گويند هر فاطمي كه عالم و زاهد و شجاع و سخي باشد و دعوي امامت كند و خروج نمايد، امام واجب الاطاعه است خواه از اولاد حسن و يا حسين باشد.

ايشان خروج دو امام را در دو قطر از اقطار اسلام كه جامع اين خصال باشند جايز دانند و گويند هر كلام از آن دو در قطر خود واجب الاطاعه هستند. ايشان قائل به عصمت و رجعت نيستند و بر

خلاف اماميه كه قائل به نص جلي مي باشند، زيديه معتقد به نص خفي شدند و گفتند نصي را كه پيامبر درباره حضرت علي فرموده نص خفي يعني تعيين پنهان اوست و آن حضرت بنابر مصالحي راز امامت را به طور پنهان به بعضي از اصحاب خاص خويش فرموده است. از اين جهت خلافت ابوبكر و عمر و عثمان را صحيح دانند. زيديه در مقابل امامت فاضل كه امام علي باشد به امامت مفضول نيز قائلند و گفتند با وجود شخص فاضل تعيين مفضول به امامت جايز است و به همين دليل ابوبكر و عمر و عثمان را كه مفضول بودند امام مي دانند.{14}

سميطيه

يكي از فرق شيعه پيروان يحيي بن محيط هستند كه بعد از امام صادق(ع) به امامت محمد بن جعفر فرزند او قال شده اند و در كتاب ملل و نحل آمده كه امروز اين فرقه در جهان پيرو ندارد و مي گويد: «اين عقيده به رئيس اين فرقه به اسم يحيي بن سميط نسب داده شده و اين فرقه امروزه وجود ندارد نه رسماً و نه اسماً، و شيعه كه به فرق خودشان داناترين از اين گروه در كتب آنها اسمي برده نشده است.{15} و از قول مامقاني نوشته اند: «كه يحيي بن ابي سميط مردي خبيث و در حديث ضعيف بود».{16}

فطحيه

يكي ديگر از فرق شيعه «فطحيه» پيروان عبدالله بن جعفر افطح (وفات 148) هستند و مرحوم شيخ مفيد مي گويد: «عبدالله پس از اسماعيل بزرگ ترين فرزند امام جعفر صادق(ع) ولي منزلت و احترايم در پيش او نداشت»/

چون عبدالله در هنگام وفات پدرش، مهم ترين فرزند بود و در مجلس آن حضرت حضور مي يافت دعوي امامت و جانشيني پدر

كرد. نويسندگان ملل و نحل عقايد اين فرقه را چنين نگاشته اند: «فطحيه قائل به امامت اثناعشراند به علاوه عبدالله افطح فرزند امام صادق(ع) كه او ربا بعد از امام صادق و قبل از امام كاظم امام مي دانند و مرحوم شهيد گفته امامت عبدالله را بعد از امام كاظم و قبل از امام رضا(ع) مي دانند و عبدالله را افطح مي گفتند از آن جهت كه سر پهن داشت، و به قول بعضي پاهاي پهن داشت. عبدالله را افطح مي گفتند از آن جهت در نزد او دانشي نيافتند و نيز چيزهايي از او مشاهده كردند كه سزاوار شأن امام بشود لذا عده اي كه به امامت او معتقد شده بودند برگشتند، جز معدودي كه باقي ماندند، و عبدالله بعد از رحلت پدرش امام صادق(ع) بعد از هفتاد روز مرد و اين گروه را ابوالحسن اشعري عماديه هم ناميده است.{17}

اسماعيليه

اسماعيليه كه آنها قرامط هم گفته مي شود پيروان اسماعيل بن جعفر مي باشند كه امامت اسماعيل را پذيرفته و پس از مرگ او به امامت فرزندش محمد بن اسماعيل گرويدند و امروزه نيز پيروان زيادي در شبه قاره هند و افغانستان و آسياي مركزي دارد، به دو فرقه اسماعيليه خاص و اسماعيليه عام تقسيم مي شدند و در كتب ملل و نحل به اسم هايي از قبيل «باطنيه، تعليميه، سبعيه، حشيشيه»، و قرامطه نيز اشاره شده است.{18}

واقفيه

فرقه ديگر كه در اماميه به وجود آمده است واقفيه مي باشد، دليل نامگذاري اين گروه را چنين ذكر شده: در شيعه اماميه كه قائل به امامت دوازده امام اند مي گويند: امام بعد از موسي بي جعفر فرزندش علي بن موسي(ع) است و آنها ادّله متقن بر اين مطلب دارند،

و هنگام كه امام هفتم رحلت نمود واقفيه قائل به امامت فرزند او علي بن موسي نشدند.{19}

حال كه فرق و گروه هاي كلامي شيعه روشن شد، خوب است توضيح داده شود كه آنهايي كه به اشتباه گاهي يك راوي را رئيس يك فرقه معرفي كرده اند، چنان كه عبدالقاهر بغدادي مي گويد: «اماميه كه مخال زيديه، كيسانيه هستند داراي پانزده فرقه مي باشند: كاميليه، محمديه، باقريه، ناووسيه، شحيطيه، عماريه، اسماعيليه، مباركيه، موسويه فطحيه، اثنا عشريه، هشاميه، زراريه، يونسيه، شيطانيه»;{20} كساني كه اندكي آگاهي از تاريخ حديث و كلامي شيعه داشته باشند، مي دانند كه اينهايي كه عبدالقاهر بغدادي از آنها اسم برده اكثر آنها راويان حديث مي باشند نه رئيس گروه كلامي و بعضي ديگري را اصل در كتب شيعه اسمي از آنها برده نشده و ارتباط به شيعه ندارند.

[1].ملل و نحل، شهرستاني، ابي الفتح محمد بن عبدالكريم، ج 1، ص 162 - 161، طبع 141 بيروت/

[2].مكشور، محمد جواد، طبع آستان قدس رضوي، ص 402 - 403/

[3].جزوه فرق و مذاهب كلامي، علي رباني، ص 6 - 5/

[4].فرهنگ فرق اسلامي، ص 357/

[5].فرهنگ عقايد اسلامي، جعفر سبحاني، ج 4، ص 5، انتشارات توحيد/

[6].فرهنگ فرق اسلامي، محمدجواد شكور، ص 415/

[7].جزوه فرق و مذاهب كلامي، علي رباني، ص 35/

[8].فرهنگ فرق اسلامي، محمدجواد شكور، ص 380/

[9].تاريخ فلسفه در اسلام، ميرمحمد شريف، ج 1، ص 375 - 374، انتشارات دانشگاه/

[10].جزوه مذاهب كلامي، علي رباني، ص 95؛ ملل و نحل، جعفر سبحاني، ج 7، ص 53/

[11].سوره مائده، آيه 12/

[12].سوره اعراف، آيه 160/

[13].سوره توبه، آيه 36/

[14].فرهنگ فرق اسلامي، ص 214 - 216 با كمي اصلاح و نيز فرق و مذاهب كلامي، علي رباني، ص 158/

[15].ملل و نحل، جعفر سبحاني، ج

7، ص 53/

[16].فرهنگ فرق اسلامي، ص 236/

[17].ملل و نحل، سبحاني، ج 7، ص 74 و نيز فرهنگ فرق اسلامي، ص 352 - 353/

[18].همان، ص 54 و نيز جزوه مكاتب اسلامي؛ رباني، ص 133 به بعد و فرهنگ اسلامي، ص 47/

[19].همان، ص 55 و نيز فرهنگ فرق اسلامي، ص 455 - 454/

[20].الفرق بين الفرق، امام عبدالقاهر بن طاهر بن محمد بغدادي، ص 60، دارالمعوفه بيروت، طبع دوم/

أجاز الطعنُ في الصحابه»؛رافضي به گروهي از شيعيان كوفه گفته شده است كه زيد بن علي را رها كردند و از شيخين - ابوبكر و عمر - برائت جستند، سپس اين لقب به كساني كه در برائت آن دو غلو و زياده روي كردند و اجازه طعن در مورد صحابه دادند اطلاق شد/

به مرور زمان اين لقب درباره شيعه اماميه نيز به كار برده شد و در كتاب هاي فِرَق و مذاهب يادداشت گرديد، چنانكه ابوالحسن اشعري مي نويسد: «و اَنّما سمَّوا الاماميهَ رافضهَ لَرِفَضهم امامهَ ابي بكر و عُمر».

ذهبي نيز در الميزان و حافظ در تهذيب رافضي را به كساني اطلاق كرده اند كه شيخين را مورد طعن قرار داده اند/

هُ عليِ و تفضيلُه علَي الصحابهِ فمَن قدّمَه علي أبي بكر و عُمر فهو رافضي غال في التشيع و من لم يُقدمه عليهما فَهُو شيعيُ»؛كسي كه علي را بر ابوبكر و عمر مقدم بدارد رافضي است و كسي كه علاقمند به علي باشد و او را از صحابه افضل و برتر بداند شيعه مي باشد/

واژه رافضي به كساني كه به اهل بيت(عليهم السلام) محبت و عشق مي ورزيده اند نيز اطلاق مي شده است چنان كه امام شافعي گفته است:

«اِن كان رفَضاً حبُّ آلِ محمد ××× ×××فليشهَد الثقلانَ اِنّي رافضي»؛

اگر علاقه و محبت آل بيت محمد(صلي الله عليه وآله) رفض است پس آدميان و پريان گواه باشند كه من رافضي هستم/

اين مطلب حاكي از آن است كه هر كس نسبت به اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) محبّت و عشق مي ورزيده - هر چند سنّي باشد - لقب رافضي به او داده مي شده است/

به

نقل از بيهقي وقتي كه به امام شافعي گفته شد كه گروهي اهل بيت را دوست ندارند و هر كس چيزي در اين خصوص نقل مي كند او را رافضي مي خوانند وي اين شعر را سرود:

«اذ نحن فضّلنا عليّاً فانّنا××× ×××روافض بالتفصيل عند ذوي الجهل»؛

هنگامي كه ما علي را برتر بدانيم در نزد آنان كه از حقيقت نادان هستند به رافضي بودن متهم مي شويم/

رازي از قول بديع همداني نقل كرده كه وي بر سر مزار علي بن موسي الرضا(عليه السلام)گفت:

«أنا مع اعتقادي في التسنّن رافضي في ولائك××× ×××و الا اشتغلت بهؤلأ فلست اغفل اولئك».

و شاگردانش - . همچنين جُبّايي از علماي بزرگ اهل سنت گفته است: اگر روايت نقل شده توسط طائر صحيح باشد، علي افضل است.وي روايت مي كند كه پيامبر از خدا خواست بهترين فرد را بر سفره غذايش حاضر نمايد، آن وقت علي وارد شد و هر دو با هم غذايي بهشتي ميل فرمودند/

ابن عبدالبر نيز گفته است، پيشينيان در تفضيل ابوبكر و علي اختلاف داشته اند، افرادي مانند سلمان، ابوذر، مقداد، جابر، ابوسعيد خُدري و زيد بن ارقم، علي را بر غيرش تفضيل داده اند/

للسنهِ لم يُوجَد مِن اهل الروايهِ و الدرايهِ شئ اصلا فايّاك و التعصبُ في الدين و التجنبُ عنِ الحق و اليقين»؛اگر نقل فضايل علي(عليه السلام) رفض و ترك سنت باشد چيزي از اهل روايت و درايت حديث يافت نمي شود پس بپرهيزيد از تعصب در دين و اجتناب از حق و يقين/

ك كرده اند كه از نظر متخصصان علم حديث، مجعول است. مضمون اين روايت چنين است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: «يَظهرُ في

آخِر الزمان قومٌ يُسمَّون الرافضهَ يرفَضَون الاسلامَ»؛ در آخر زمان قومي آشكار مي شوند كه نام آنان رافضي است و اسلام را رفض مي كنند/

اد نمي باشد؛ نخست آن كه اين روايت از نظر سند صحيح نيست چنان كه ذهبي از رجال شناسان اهل سنت مي گويد: «اين روايت از مجعولات است» و همچنين ابو عقيل يحيي بن متوكل آن را ضعيف و واهي دانسته است و ابن عبد البر نيز گفته اين حديث در نزد جميع رجاليّون ضعيف است.

ن گروه رافضي دانسته شوند و شايد مقصود حضرت همان مطلبي باشد كه در روايت ديگر آمده است كه از سرزمين حجاز «قرن شيطان»ظهور مي كند و آنها هستند كه فتنه و فساد ايجاد مي كنند و يهود و كفر را به سرزمين مقدس اسلامي دعوت كرده و اسلام واقعي را رفض و رها مي كنند/

ريدونَ منكُم و ما يُعيبوُنكم يقولَون الرّافضهَ، نَعم و اللهُ رفضَتُم الكِذبَ و أتَّبعتُم الحقَ...»؛چه شده آنان را با شما، از شما چه مي خواهند و چرا عيب مي گيرند و به شما لقب رافضي مي دهند! آري سوگند به خدا شما دروغ را رفض كرديد و حق را پيروي نموديد/

از اينجا به خوبي روشن مي شود كه دست هاي تفرقه افكن در ميان امت اسلامي، اين گونه القاب را ترويج كرده تا چهره مكتب اهل بيت را دگرگون و خدشه دار نمايد/

در كتب فِرَق و مذاهب، رفض و رافضي بودن را به گروهي به نام سبائيه نسبت داده اندسپس اين لقب به گروه هايي مانند زيديه، اماميه، كيسانيه و غلات نيز اطلاق گرديده است/

د كه داخل امت اسلامي مي باشند

و امّا فرقه سبئيّه از فرقه هاي امت اسلامي نيستند زيرا آنان علي را خدا ناميده اند. از اين بيان استفاده مي شود كه نسبت رفض به اماميه و زيديه درست نيست زيرا آنان جزو مسلمانان اند و رافضي كسي است كه از اسلام و امت اسلامي خارج باشد/

بايد دانست كه اين اصطلاح در احاديث نبوي نيامده، لقبي است كه گروهي به گروه ديگر نسبت داده اند/

عقايد رافضي ها

شيعه را روشن مي كند، عقايدي است كه در كتب فِرَق و مذاهب به عنوان عقايد رافضي ها بيان شده است زيرا شيعه اماميه به هيچ يك از اين عقايد باور ندارد و بلكه آنها را از عقايد باطل به شمار مي آورد. بغدادي در بيان عقايد رافضي ها مي نويسد عقايد رافضيان چنين است/

1- نسبت پيغمبري به علي و نسبت خطا در رساندن وحي توسط جبرييل؛ اين نسبت را برخي از نويسندگان ناآگاه به شيعه نسبت داده اند و گفته اند كه قرآن براي علي نازل شد و جبرييل - نعوذ بالله - به اشتباه آن را بر پيغمبر خوانده است/

لي بن ابيطالب؛ تا جايي كه در مرگ ايشان شبهه كردند و گفتند علي مخفي شده و مانند عيسي بن مريم(عليه السلام)به آسمان عروج نموده و گمان برده اند كه او خداست و اين عقيده به برخي ديگر مانند كيسانيه و خطابيه سرايت نمود و محمد بن حنفيه و امام صادق را خدا دانستند/

3- تحريم گوشت شتر.

اين توصيف ها روشن مي كند كه شيعه اماميه از تمامي عقايد ياد شده پاك است و در اين باره به مكتب اهل بيت ظلم شده و تاريخ نگاران و

نويسندگان ملل و نحل انصاف را رعايت نكرده اند/

موضوع: حكمت وضو و غسل

بيش ازغير شيعه تمايل فلسفي داشته است، عمداً يا سهواً دچار اشتباه مي شود. او مي گويد: علت تمايل بيشتر شيعه به بحثهاي عقلي و فلسفي، باطنيگري وتمايل آنها به تآويل است. آنها براي توجيه باطنيگري خود ناچار بودند از فلسفه استمداد كنند و بدين جهت مصر فاطمي و ايران بويهي و همچنين ايران صفوي و قاجاري بيشتر از ساير اقطار اسلامي تمايل فلسفي داشته است.

سخن احمد امين ياوه اي بيش نيست. اين تمايل راائمة شيعه به وجود آوردند. آنها بودندكه دراحتجاجات خود، درخطابه هاي خود، دراحاديث و روايات خود و در دعاهاي خود عالي ترين و دقيق ترين مسائل حكمت الهي را طرح كردند. نهج البلاغه يك نمونه از آنهاست، حتي ازنظر احاديث نبوي، ما در روايات شيعه، روايات بلندي مي يابيم كه درروايات غيرشيعي از رسول اكرم روايت نشده است. عقل شيعي اختصاص به فلسفه ندارد، دركلام و فقه و اصول فقه نيز امتياز خاص دارد و ريشه همه يك چيز است برخي ديگر اين تفاوت را مربوط به « ملت شيعه » دانسته اند و گفته اند: چون شيعيان ايراني بودند و ايرانيان شيعه بودند و مردم ايران متفكر و نازك انديش بودند، با فكر وعقل نيرومند خود معارف شيعي را بالاتر برده اند و به آن رنگ اسلامي داده اند.

كه مانعى نيست نياز به مهر نخواهد بود و اين مطلب از زمان ابتدا به تبعيّت از اهل بيت پيامبر((صلى الله عليه وآله)) معمول

پاورقي

1 - تفسر برهان، ج 1، ص 191.

_36_

بوده و مى دانيم كه روش اهل بيت((عليهم السلام)) كاشف از روش رسول خدا((صلى الله عليه وآله)) است.

و در مسأله وضو هم بايد بگوييم شيعيان به همان روش پيغمبر((صلى الله عليه وآله)) وضو مى گيرند; زيرا اگر روش آن حضرت غير از آن بود، اميرالمؤمنين علىّ ابن ابى طالب و ديگر اهل بيت((عليهم السلام)) براى ما بيان مى كردند. ولى آنان طبق نصوص همين روش را داشته اند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_37_

در جهان اسلام پديد آمد. تاريخ دقيق ظهور آنان روشن نيست؛ ولي قدر مسّلم اين است كه در اواخر قرن نخست هجري مطرح بوده و فعّاليّت داشته اند.{4}

معبد جهني(درگذشت 80 ق)، حسن بصري (درگذشت در 110 ق)، غيلان دمشقي(درگذشت 112 ق) و جعد بن درهم (درگذشت 124 ق)از رهبران و مروّجان انديشه قدري اند.{5}

محور بحث نزد اين فرقه، كارهاي اختياري انسان (بويژه كارهاي نارواي او) است. آنان گمان مي كردند كه اعتقاد به قدر الهي با مختار و مكلّف بودن انسان سازگاري ندارد. در اين صورت، مجازات خطاكاران عادلانه نيست و از طرف ديگر اگر تمام كارهاي انسان به قضا و قدر الهي باشد، كارهاي نارواي انسان به خداوند نسبت داده مي شود و اين با پيراستگي خداوند از زشتي ها، «سبحان الله» منافات دارد;{6}

پس برايدفاع از عدل الهي و اختيار انسان، قضا و قدر الهي را در حدود كارهاي اختياري انسان نفي كردند. كوشش آنان در رد عقيده جبرگرايي - انسان مجبور قضا و قدر الهي است - درست بود؛ امّا روش آن ها صحيح نبود؛ چون انسان را مستقل و خارج از مشيت خدايي مي دانستند و اين با اصل توحيد در خالقيّت منافات دارد;{7}بدين سبب مكتب اهل بيت(عليهم السلام) در صدد اصلاح و ارشاد آن ها بود؛ به طور مثال امام رضا(ع) فرمود: «بيچاره قدري ها خواستند عدالت خدا را درست كنند؛ ولي سلطنت (توحيد)او را خراب كردند».{8}

قدريّه چون با بني اميّه سازش نداشت، دوام نياورد؛ ولي انديشه آن ها را معتزله ادامه داد.{9}

از آن چه آورده شد، به خوبي به دست مي آيد كه اين گروه، قضا و قدر الهي را بر اساس عقل سليم انساني تفسير و كردند. حريّت انسان را

محور معقول بودن تكاليف الهي مي دانستند تا بدين سبب آن ها از نخستين مذاهبي هستند كه به عقل اهمّيّت دادند و آموزه هاي ديني را عقل مدار مي ديدند، نه عقل گريز و عقل ستيز/

اين ها باورهاي عقل ماَّبانه خود را با آيات و احاديث مستند و مستحكم مي كردند،براي مثال، معبد جهني از ابن عبّاس حديث شنيده، روز تحكيم را درك كرده و شخصي راستگو و از تابعي هاي ثقه بود.

قدريّه، جنبش اصلاح طلبي و جبر ستيزي را تا سر حدّ مرگ ادامه داد. بني اميّه كه در قالب تفسير نادرست از قضا و قدر الهي، تمام اشتباهات خود را به خدا نسبت مي دادند، معبد و غيلان و ديگر سران اين انديشه را به صليب كشيدند.{10}

جبّريه «جَهميّه»:نخستين فرقه اي است كه ميان مسلمانان، از انديشه هاي فلسفي ياري گرفت.{11} پيروان جهم بن صفوان (در گذشت 128 ق) شاگرد جعد بن درهم و از معاصران واصل بن عطا مؤسّس مكتب معتزله هستند. منشأ پيدايش فكر جبرگرايي، سرزمين شام و حكومت معاويه بود تا تمام جنايات و مسؤوليّت كارهاي خلاف شرع خود و واليان ستم گر را به قضا و قدر الهي مستند و خود را تبرئه كند.{12}

آنها بر اين باور بودند كه انسان ها هيچ گونه و قدرتي ندارند و هيچ كاري از كسي جز خدا سر نمي زند؛ نسبت كارها به انسان ها مجازي است؛ حقيقت ايمان را همان معرفت خالي مي دانستند، و بسياري از صفات را مانند عالم، حي، مريد و.. به خداوند نسبت نمي دادند. آنان به خيال تنزيه و رهايي از تشبيه خداوند با استفاده از اين قانون عقلي كه حركات و اشياي نامتناهي، از نظر آغاز و انجام ممكن نيست، بلكه هر چيزي اوّل

و آخر دارد و با استفاده از آياتي كه جاويدان ماندن در بهشت و دوزخ را به خواست خداوند واگذاشته است،{13} به اين نتيجه رسيده اند كه بهشت و جهنّم، ابدي و دائم نيست.

از عقايد ديگر آنان كه با مذهب معتزله و اماميّه نيز موافقت دارد مي توان نفي رؤيت بصري خداوند، عينيّت صفات ذاتي خداوند با ذات او، حادث بودن قرآن و عقلي بودن وجوب معرفت خداوند را نام برد.{14}

اين كه ايمان، صرفاً معرفت باشد با صريح آيات قرآن منافات دارد،{15} و اين كه اطلاق صفاتي مانند عالم بودن يا زنده بودن و يا... سبب تشبيه خدا به مخلوقات شود نيز پذيرفته نيست؛ چون سرانجام به تعطيلي شناخت اوصاف خدا مي انجامد؛ به همين سبب امام جواد(ع) در پاسخ اين پرسش كه آيا جايز است خدا را شئ بناميم، فرمود: آري با رعايت نفي تشبيه و نفي ابطال (تعطيل)، يعني اصل صفت درباره خداوند صادق است؛ امّا از تشبيه و هم سان نگري بايد پرهيز شود/

از بررسي مختصر آراي اين گروه، به اين نتيجه مي رسيم كه آن ها آغازگر برگشت ارتجاعي به باورهاي عصر جاهلي بودند؛ مانند جبر، تجسيم خداوند و... .{16}

مشركان و اهل كتاب مهم ترين سوغات شان مجبور بودن مطلق انسان بود.

خوارج: خوارج در آغاز، مكتب و مشرب فكري و داراي انديشه هاي خاصّي نبود؛ بلكه متولّد ناداني شماري از سران كوفه و شيطنت بني اميّه بود و صرفاً حركتيسياسي و ناشي از روي تعصّب به شمار مي رفت و بسيار زود به فرقه هاي متعدّدي تقسيم شد.{17}

بر همين اساس، آموزه ها و باورهاي خاصّ كلامي نداشتند؛ هر چند ظاهر رفتارشان جمودگرايي و مخالفت با عقل و انديشه بود. رفتار و گفتار اين

گروه در پيدايش مذاهب و انديشه هاي كلامي تأثير ژرفي داشت. آنان به ظاهر آيه شريفه«ان الحكم الاّلله»;{18} جمود ورزيدند و به اين نتيجه رسيدند كه واگذاري، سرنوشت جنگ در صفين، حَكَم قرار دادن غير خدا بود؛ پس همه مرتكب گناه شده ايم و ارتكاب گناه هم منافي ايمان است؛ بنابراين همه حتّي امير المؤمنان(ع) كافر شده ايم و بايد توبه كنيم .

از همين جا بود كه مباحث داغ ايمان، چيستي و حدّ و مرز آن مطرح شد.

معتزله: معتزله عقل گراترين مشرب ميان مذاهب كلام اسلامي است. آنان بيش از اندازه به عقل و داده هاي عقل اهمّيّت داده اند؛ حتّي در مواردي كه عقل به آن ها راهي ندارد.

تسلّط سياسي و اجتماعي انديشه اشعري و اهل حديث، مانع حفظ و طرح آثار علمي معتزله شد و كار به جاي رسيد كه امروزه، راه شناخت و آشنايي با معتزله فقط با كتاب هايي ممكن است كه به وسيله نويسنده گان اشعري مسلّم است؛ مانند مقالات الاسلاميين، اشعري؛ الفرق بين الفرق، بغدادي و الملل و النحل شهرستاني. طبيعي و روشن است كه انعكاس انديشه و آراي معتزله آن طوري كه بوده، در اين كتاب ها نيامده است؛ چون در مقام نزاع با معتزله اند.{19}

امروزه خاورشناسان به ميراث علمي و عقلي مكتب معتزله روي آورده اند كه اين امر سبب شده جهان اهل سنّت و پيشاپيش آن ها دانشمندان مصري، به تدريس، نشر و تقدير انديشه معتزله بپردازند/

برخي از عقايد معتزله: خوارج، مسلمان گنهكار را كافر و مشرك، حسن بصري او را منافق، و اكثريّت امّت اسلامي، او را مؤمن فاسق مي دانند. واصل بن عطا (80 - 131) شاگرد بصري با اين استدلال، رأي جديدي داد: ايمان، اسم مدح و

عبارت از صفات پسنديده، و فسق اسم ذم و عبارت از صفات و اعمال بد است؛ پس فاسق، مؤمن نيست و چون به توحيد اقرار دارد، كافر هم نيست. استادش او را سرزنش كرد و گفت: «اعتزل عنّا؛ از ما كناره بگير»؛ بدين سبب به آن ها معتزله گويند.{20}

معتزله در بحث هاي كلامي و تفسيري از تفكّر عقلاني استفاده مي كردند و هر جا نتايج استدلال آن ها با ظواهر ديني مخالفت داشت، به داده هاي عقلي اهمّيّت داده، ظواهر را توجيه و تأويل مي كردند تا ميان عقل و دين هماهنگي برقرار شود. فيلسوفان اسلامي نيز اغلب از راه عقل وارد مي شوند و تفكّر برهاني دارند؛ امّا معتزله غالباً تفكر جدلي داشتند/

از جمله عوامل مؤثّر در گرايش آنان به عقل، درگيري و جدال كلامي آنان با دانشمندان اهل كتاب و بت پرستان بود؛ چون استناد به نقل در مقابل آن ها كفايت نمي كرد.{21}

ابو هذيل علاف (235)، ابراهيم بن نظام (231)، ابو علي جبايي (303)، ابو هاشم جبايي (321)، قاضي عبدالجبار (415) و ابوالحسن بصري (436) از چهره هاي معروف معتزله بصره هستند/

است. امام باقر(ع) فرمود: «من صفْ القديم اله واحد احد صمد احدي المعني و ليس بمعان كثيرْ».{24}

اصل دوم عدل است ؛ يعني عدل، معنايي است كه عقل آن را دريافته و بر پايه آن، افعال خدا را به عدل وصف مي كند بدين معنا كهحُسن و قبح اشيا را عقل انسان به طور مستقل درك مي كند و خدا همواره كار حسن انجام مي دهد و از كار قبيح مي پرهيزد. در مقابل، اشاعره مي گويند: عقل ما به طور مستقل حسن و قبحي نمي شناسد؛ بلكه هر آن چه خسرو كند، شيرين است. نتيجه اين گفتار اين مي شود كه اگر خداوند انسان بي گناه و با تقوا را به جهنّم ببرد، ممكن است و كار قبيحي نيست؛ بلكه چون خداوند انجام داده، حسن است/

اين اصل به تنهايي در اثبات عقلي بودن مذهب اعتزال كافي است و نقطه عطف جدايي انديشه آن ها از انديشه هاي جامد و سطحي نگر مذاهب هم زمان خود است.

مبناي اين اصل، پذيرش حُسن و قبح عقلي است و اين قاعده به درخت تنومندي مي ماند كه عقايد بسياري برگ و شاخه آن مي شوند. «اهل حديث و حنبلي ها كه به فكر اين قاعده اند، از افكار، معارف و حقايق فراواني سر درآورده اند».{25}

اثبات عدل الهي در گرو سه مقدّمه اي است كه همه عقلي و از ذهن و انديشه متعالي برخاسته اند.

1. خِرَد درباره برخي از كارها به خوبي و بدي حكم مي كندصرف نظر از فاعل آن (چه خداوند چه غير او)؛

2. خداوند از حُسن و قبح كارها خبر دارد و مي داند كه نيكي در مقابل نيكي، خوب، و بدي در برابر نيكي، بد است؛

3. كار زشت از خداوند سر نمي زند، چون عالم به

زشتي و از انجام آن نياز مي باشد.{26}

مسائل ذيل بر اصل پذيرش عدالت استوارند:

أ. انسان، كننده كارهاي خود است؛ پس مسؤول است، نه مجبور؛

ب. خداوند به بندگانش تكليف فراتر از توانشان نمي دهد؛

ج. خداوند، معاصي و پليدي ها را از بندگان نخواسته؛

د. خداوند بر بندگانش لطف مي كند/

اصل سوم، وعد و وعيد است؛ يعني از آن جا كه لطف، كار حَسن و خوب است، انجام لطف بر خداوند واجب است و يكي از مصاديق لطف، وفا به وعده ها و وعيدهااست؛ بدين سبب به آن ها «وعيديّه» نيز مي گويند در مقابل مرجئه كه عفو الهي را شامل همه مي دانند.{27} مكتب اهل بيت(عليهم السلام) وفا به وعده ها را مي پذيرند؛ امّا وفا به وعيد (تهديدها و عذاب كردن گنهكاران) را لازم نمي دانند؛ چون خداوند اختيار دارد حقّ خود را ببخشد و هيچ كار قبيحي لازم نمي آيد؛ امّا اشاعره هيچ كدام را لازم نمي دانند.

اصل چهارم، منزلي ميان دو منزل است;{28} يعني مسلمان گنهكار، نه كافر و نه مؤمن است. اين عقيده از ابتكارهاي معتزله است. مكتب اهل بيت(عليهم السلام) چنين شخصي را مؤمن فاسق مي داند و بقيّه مذاهب اسلامي نيز با الهام و مشاهده استدلال كامل امامان(عليهم السلام) همين عقيده را برگزيده اند.

در اصل پنجم، خوارج امر به معروف و نهي از منكر را تا سر حّد قتل بر همه واجب عيني مي دانستند؛ امّا در مقابل عدّه اي امر به معروف و نهي از منكر را فقط در محدوده قلب و زبان واجب مي دانستند؛ بدين سبب در ماجراي صفّين علي(ع) را تنها گذاشتند بيش تر اهل حديث و حنابله همين نظر را دارند. معتزله شبيه امامّيه ضمن بها دادن به اين دو اصل مراحل شديد آن (قتل)

را وظيفه رهبر اسلامي مي دانستند.{29}

[1].صحيح ترمذي، ج 5، ص 328، دارالفكر؛ مسند احمد، ج 3، ص 17 - 59؛ ج 5، ص 181، دارالصادر بيروت؛ خصايص نسايي، ص 93، مكتبْ نينوي/

[2].بحوث في الملل و النحل، جعفر سبحاني، ج 3، ص 11، پنجم، نشر اسلامي 1423ه’ ق/

[3].گروهي مي گويند: قدريّه كساني بودند كه تمام اشيا از جمله كارهاي انسان را ناشي و مستند به قضا و تقدير الهي مي دانستند كه معادل جبريّه مي شوند؛ امّا گروهي مي گويند: آن ها منكر قضا و قدر الهي درباره كارهاي اختياري انسان ها بودند كه معادل مفوضه مي شوند يعني به مستقل بودن انسان در كارهايش قائل بودند.(بحوث في الملل و النحل، جعفر سبحاني، ج 3، ص 124)/

[4].در احاديثي كه از پيامبر(ص) نقل شده، اسم قدرّيه آمده: القدريْ مجوس هذه الامْ....( سنن ابي داوود، ج 4، ص 410، دارالفكر، بيروت)/

[5].الفرق بين الفرق، عبدالقاهر اسفرايني، ص 14، دارالاَّفاق الجديده/

[6].تاريخ علم كلام، حلبي، ص 67، اساطير، دوم؛ فرق و مذاهب كلامي، علي رباني گلپايگاني، ص 247/

[7].همان/

[8].بحارالانوار، علامه مجلسي، ج 5، ص 54، مؤسسْ الوفأ، 1403 ه’ ق/

[9].فرق و مذاهب كلامي، علي رباني گلپايگاني، ص 251/

[10].بحوث في الملل و النحل،جعفر سبحاني، ج 3، ص 115/

[11].تاريخ الفرق الاسلاميه، محمد خليل الزين، ص 68، بيروت مؤسّسْ الاعلي/

[12].همان/

[13].هود، 107 و 108:(خالدين فيها ما دامت السموات و الارض الا ما شأ ربك؛ تا زمين و آسمان برقرار است، آنها در بهشت [و يا جهّنم] هستند، مگر اين كه خدا بخواهد؛ پس جاودانگي قطعي و حتمي نيست كه مشروط به مشيّت خدا شده. است؛ چون آيات پاسخ روشن فراواني مي گويند: بهشت و جهنّم جاويدان هستند كه مفسّر و روشن كننده آيه مورد بحث

است/

[14].فرق و مذاهب كلامي، رباني گلپايگاني، ص 296/

[15].به طور نمونه، نمل، 14: «و جحدوا بها و استيقنتها انفسهم؛ و آن آيات را انكار كردند در حالي كه در دل يقين داشتند»؛ اين جا معرفت هست؛ اما ايمان نيست/

[16].بحوث في الملل و النحل، جعفر سبحاني، ج 3، ص 139/

[17].تاريخ الفرق الاسلاميه، محمد خليل الزين، ص 98. آن چه آشكار است، اين حقيقت است كه انگيزه تمرّد خوارج، دنيايي بود و به همين سبب با قريش حسادت مي كردند كه چرا متولّي منصب امامت و خلافت باشند.

[18].انعام، 57/

[19].بحوث في الملل و النحل،جعفر سبحاني، ج 3، ص 166«مثلاً در كتاب هاي اشاعره به معتزله نسبت داده شده كه عذاب قبر را منكرند؛ در حالي كه قاضي عبدالجبار در شرح اصول خمسه، صفحه 732 مي گويد: ما به عذاب قبر معتقديم و منكر آن نيستيم/

[20].عدّه اي تاريخ پيدايش معتزله را عصر خلافت علي(ع) مي دانند آن جا كه عدّه اي از بيعت و همراهي با علي(ع) سر باز زدند و گفتند: ما در منازل خود كناره گيري مي كنيم.( همان، ص 130، به نقل از فرق و طبقات معتزله، ص 6)/

[21].ضحي الاسلام، احمد امين، ج 3، ص 15/

[22].شيخ مفيد نمونه هايي از آن را در اوايل المقالات خود يادآور شده، و در رساله المقنعه پاره اي از نظريّات معتزله را كه با روايات اهل بيت هماهنگ است جمع كرده است، فرق و مذاهب كلامي،علي رباني گلپايگاني، ص 257/

[23].به همين دليل قاضي عبدالجبار كتاب مهم معتزلي را شرح اصول خمسه نام نهاده است/

[24].توحيد، صدوق، ص 144، انتشارات اسلامي، قم.

[25].همان، بحوث في الملل و النحل،جعفر سبحاني، ج 3، ص 169/

[26].همان، ج 3، ص 340/

[27].مذاهب الاسلاميين، عبدالرحمان بدوي، ص 55 - 73؛

تاريخ علم كلام در ايران و جهان، علي اصغر حلبي، ص 75 - 86/

[28].شيخ مفيد يگانه معرف و مشخصه مكتب اعتزال را همين اصل مي داند مصنفات، شيخ مفيد، ج 4، ص 38؛ المؤتمر العالمي ايران، اوّل، 1413ه’ق/

[29].فرق و مذاهب كلامي، علي رباني گلپايگاني، ص 236/

دهد، از ديدگاه او توجه زياد به دنيا، ناداني و بي خردي است.

امّا جملة "بدگويي از مردم بدترين بهتان است"حاكي از حقيقتي است. تهمت زدن به افراد بي گناه و بدگويي از آنان از گناهان بزرگ است. بهتان به معناي تهمت زدن به بي گناه است.

يوم القيامه . (2)- س_وگ_ن_د ب_ه آن كه جان من در دست او است , او ( على عليه السلام ) و پيروان وى درروز رستاخيز , رستگارانند . ب_نابراين شيعه , عبارت است از گروهى از مسلمانان صدر اسلام كه به خاطر اعتقاد به تنصيصى بودن مقام ولايت , بدين نام معروف گرديده اند و اين جمعيت تاكنون نيزبر خط وصايت و پيروى از اهل بيت پيامبر باقى مانده اند . م_ق_ام و م_وق_ع_يت شيعه , از همين طريق معين مى شود و بدين بيان , بى پايگى گفتاربرخى از جاعلان جاهل يا مغرض , مبنى بر اين كه تشيع زاييده دورانهاى بعدى است ,روشن مى گردد . ب_راى ش_ن_اخ_ت گ_سترده تر تاريخ شيعه , به كتابهاى اصل الشيعه واصولها , المراجعات و اعيان الشيعه رجوع شود . 2 - گروه ديگر بر آن بودند كه مقام خلافت , مقامى است انتخابى , از اين رو باابوبكر بيعت نمودند و بعدها به اهل سنت يا تسنن , ملقب گرديدند . و س_ران_ج_ام ن_ت_ي_ج_ه آن شد كه بين هر دو طايفه اسلامى , با داشتن مشتركات بسيار در اصول ,اخ_ت_لاف نظر پيرامون مساله خلافت و جانشينى پيامبر به وجود آمد و هسته هاى نخستين هر دو گروه را همان مهاجر و انصار تشكيل مى دادند .

پيدايش اسلام ندارد، و در حقيقت، اسلام و تشيع دو روية يك سكه يا دو نيمرخ از يك چهره اند كه در يك زمان متولد شده اند. پيامبر(ص) در نخستين روزهاي دعوت آشكار خود، بني هاشم را جمع كرد و خلافت و وصايت علي را به آنان اعلان نمود، و پس از آن نيز در مراحل مختلف، بخصوص در روز غدير خلافت اورا رسماً اعلام داشت.

آري، تشيع نه زاييدة تباني اهل سقيفه و نه فراوردة حوادث دوران قتل عثمان و ديگر افسانه ها است، بلكه اين خود پيامبر گرامي بود كه با رهنمودهاي آسماني مكرر خويش، بذر تشيع را براي اولين بار در دل صحابه غرس نمود و به مرور زمان آن را رشد داد و جمعي از اصحاب كبار چون سلمان و اباذر را شيعه ناميد. مفسران اسلامي در تفسير آية «إِنّ الّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالحات و أُلئِكَ هُمْ خَيْرُ البَريِّه» (بينه/7) نقل كرده اند كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: مقصود از اين آيه علي و شيعيان اوست. (الدر المنثور: 8/589، به نقل از جابر بن عبدالله، ابن سعيد خدري، ابن عباس و علي(ع) ).

كه پس از درگذشتن پيامبر - كه با عصمت خود نگهبان دين و رهبر مردم بود - بايد خداوند متعال كسي را كه در اوصاف كمالي (به غير از وحي و نبوت) مانند او باشد، به جاي وي بگمارد كه معارف و شرايع دين را دست نخورده نگهباني؛ و مردم را رهبري كند؛ وگرنه برنامه هدايت عمومي به هم مي خورد و حجت مردم بر خدا تمام مي شود.

دليل نقلي: از پيغمبر اكرم(ص) به طرق مختلف روايت شده كه امت اسلام پس از آن حضرت امامان و پيشواياني دارد كه جانشينان وي مي باشند. در روايت معروفي كه شيعه و سني نقل مي كنند، آن حضرت مي فرمايد: «امامان دوازده نفر مي باشند و همه از قريشند» و در روايتي مشهور، به جابر انصاري فرموده «امامان دوازده نفرند» سپس نام هاي ايشان را يك به يك شمرده، به جابر فرمود كه «تو پنجمين امام را درك خواهي كرد. سلام مرا به او برسان» گذشته از اينها پيغمبر اكرم(ص) جانشين خود را كه حضرت اميرالمؤمنين(ع) باشد، شخصاً و با اسم و مشخصات و نشان دادن، تعيين فرموده است. آن حضرت نيز امام پس از خود را معرفي كرده و همچنين هر امامي امام بعد از خود را معين نموده است. علامه سيد محمد حسين طباطبايي، آموزش دين، ص 148 - 153.

عصمت اهل بيت پيامبر9 نازل شده است المسند، سليمان بن داود بن الجارود، ج 8، ص 274، حيدرآباد. ) و روشن است كه تنها معصوم مي تواند پيشوا و امام مردم باشد.

2. آية "اكمال دين : "الْيَوْم َ أَكْمَلْت ُ لَكُم ْ دِينَكُم ْ وَأَتْمَمْت ُ عَلَيْكُم ْ نِعْمَتِي (مائده 3) امروز دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم . اين آيه در غديرخم بعد از نصب حضرت علي به خلافت نازل گرديد.

آيه شريفه به روشني بر نصب خلافت علي از جانب خداوند دلالت دارد. اكثر مفسران اهل سنت نيز به آن اعتقاد دارند.( الارشاد، جويني ص 420، چ مصر. )

3. آية "اولي الامر": "أَطِيعُواْ اللَّه َ وَأَطِيعُواْ الرَّسُول َ وَأُوْلِي الاْ ?َمْرِ مِنكُم ْ; (نسأ، 59) اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد پيامبر خدا و اولواالامر ]= اوصياي پيامبر[ را". برخي اهل سنت در اين آية شريفه نيز مانند شيعه مي گويند: مراد از "اولي الامر"، امامان معصوم هستند.( تفسير بحرالمحيط، ابن حيان اندلسي ج 3، ص 278، السعاده مصر. )

4. اعلان رهبري و سرپرستي امامان در قرآن (مائده 55); ركن دين بودن امامان (شوري 13); حبل الله (ريسمان خدا) بودن امامان (آل عمران 103); صراط مستقيم بودن آن ها (حمد، 6 _ 7); معيار حق بودن امامان در قيامت اعراف 7); با تقواترين (بقره 2); رستگارترين (بقره 5); برترين (آل عمران 198); صابرترين (آل عمران 200); شايسته ترين براي هدايت كردن (اعراف 181); عادل ترين (اعراف 181); صادق ترين (توبه 119) و... از جمله آياتي است كه در حقانيت امامان معصوم به نقل از شيعه و سني در قرآن آمده است ( ر.ك احقاق الحق نورالله حسيني

ج 4، ص 150 _ 165 و 170، كتابفروشي اسلامي / ينابيع الموده قندوزي حنفي ج 1، ص 331 _ 332 و 343، دارالاسوه / درالمنثور، سيوطي ج 3، ص 290، چ مصر / شواهدالتنزيل حسكاني نيشابوري ج 1، ص 66، مؤسسه تبع و نشر / الشيعه في القرآن صادق الحسيني الشيرازي ص 1 _ 135، مؤسسه الوفأ. )

نقل كرده اند. و در تفسير مجمع البيان، الميزان، برهان و نورالثقلين و غير اينها ذيل آيه شريفه (و انذر عشيرتك الأقربين){2} مضمون اين حديث نقل شده است.

همچنين رسول الله(ص) در فرصتهاي مناسب و با بيانهاي گوناگون امامت حضرت امير(ع) و يازده فرزندش را به اطلاع مردم رساند.

در سال دهم هجرت به مكه معظمه عزيمت كرد و در پايان مراسم حج در سرزمين «غدير خم» در حضور حدود صد و بيست هزار نفر، پس از حمد و ثناي پروردگار فرمود:

من به زودي از ميان شما مي روم و دو چيز گرانقدر در ميان شما به يادگار مي گذارم، كتاب خدا و خاندانم (تا آنكه) ناگهان مردم ديدند رسول الله(ص) دست علي را گرفت و بلند كرد و با صداي بلند فرمود: چه كس از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و رسول خدا(ص) داناترند، رسول الله(ص) فرمود: «من كنت مولاهُ فَعليٌّ مولاه»هر كس من مولا و رهبر او هستم علي(ع) مولا و رهبر او است. «اللهمّ و آل مَنْ والاهُ و عادِ من عاداهُ».

خداوند دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار. خطبه حضرت كه به پايان رسيد اين آيه نازل شد:

(اليوم اَكْمَلْتُ لَكُم دِينكُمْ و اَتْمَمْتُ عليكم نِعمتي و رَضيتُ لِكُم الاسلامَ دِيناً){3}.

اين حديت را نيز جمع كثيري از دانشمندان اهل تسنن نقل كرده اند.{4}

همچنين در عبارات ديگر مانند حديث منزلت و طير مشوي و غيره خلافت و امامت ائمه(عليهم السلام) را براي مردم بيان كرد، در حديث ثقلين و در موارد ديگر مردم را به تمسك به كتاب خدا و اهل بيت(عليهم السلام) سفارش كرد.

بر اين اساس شيعه

خود را ملزم مي داند امامت و خلافت اميرالمؤمنين علي(عليهم السلام) و يازده فرزندش را بپذيرد و پذيرفته است و از آنان پيروي مي كند لذا به عنوان شيعه شناخته شده است.{5}

ثانياً، شيعه مسائل اعتقادي و اخلاقي و فروع دين خود را از قرآن كريم و سنت پيامبر(ص) كه برگرفته از بيانات اهل بيت آن حضرت است اخذ و به آن بزرگوار رجوع و از آنان تبعيت مي كند. و طبق حديث ثقلين مرجع احكام و مسائل دين را تنها اهل بيت عصمت و طهارت(عليهم السلام) مي داند و به همين لحاظ نيز به آنان شيعه (يعني پيرو) علي و آل علي(ع) گفته شده و مي شود.

ثالثاً رسول اللّه(ص) در حال حيات خود پيروان اميرالمؤمنين(ع) را به اين نام معرفي و آنان را شيعه خوانده است. آنجا كه با اشاره به علي بن ابيطالب(ع) فرموده است: «و الَّذي نَفْسي بِيَده، انَّ هذا و شيعَتَهُ لهم الفائزون يوم القيامة.»{6}

ولي اهل تسنن در مقابل شيعه است و از اهل بيت رسول اللّه(ص) اطاعت و تبعيت نكرده و نمي كنند و مدّعي هستند كه فقط به سنت رسول اللّه(ص) عمل مي كنند (كه عمدةً از طريق دو نفر فارسي الأصل{7} به آنها رسيده است) و باين لحاظ سنّي و اهل تسنن ناميده شده اند.

آري با وجود حديث ثقلين و سفارش مكرر رسول الله(ص) بر اينكه بعد از خودش، مسلمانان به كتاب خدا و اهل بيتش تمسك كنند و با اينكه اين حديث در صحاحو مسانيد اهل تسنن آمده است. در عين حال به آن اعتنا نكرده و در حالي كه خود را اهل سنت مي دانند كوچكترين توجهي به اين حديث نمي كنند و گويا حديث ثقلين را

سنت رسول الله نمي دانند.

مرحوم آية الله العظمي بروجردي(قدس سره) فرموده است:

حديث معروف به حديث ثقلين را شيعه و سني اجماع بر آن دارند، و سي و چهار نفر از اصحاب رسول خدا(ص) آن را روايت كرده اند و علاوه بر علما و محدثين شيعه دوازده امامي، بيش از يكصد و هشتاد نفر از بزرگان و مشاهير علما و محدثين اهل سنت اين حديث را در كتاب هاي خود با سندهاي صحيح نقل و ثبت كرده اند. {8}

بلي در بعضي از كتابهايي كه نزد خودشان نيز معتبر نيست،{9} بجاي «اهل بيتي» لفظ «سنتي» آمده است كه عوامل وابسته به امويها متن حديث را تغيير داده و آن را آن گونه ساخته و پرداخته اند.

گاهي كه در بحث با اهل تسنن به حديث ثقلين تمسك كرده ام و ابتدا قبول مي كردند كه حديث «اهل بيتي» است، اما وقتي از جواب عاجز مي شدند مي گفتند حديث «سنتي» حنبل{10} و سنن ترمذي{11} «اهل بيتي» است نه «سنتي» و آنها از اين جواب هيچ راه گريزي نداشتند.

[1]. سوره شعراء / 214.

[2]. سوره شعراء / 214.

[3]. سوره مائده / 3.

[4]. به «الغدير» مرحوم علامه اميني يا به: «جامع احاديث الشيعة، مرحوم آية الله بروجردي، ، ج 1 المقدمة: مراجعه شود.

[5]. پيدايش شيعه را در جزوه اي بررسي و نوشته ام به آنجا مراجعه شود.

[6]. به درّالمنثور جلال الدين سيوطي، ج 6، ذيل تفسير سوره بينه، آيه هفتم «ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئك هم خير اليرية» مراجعه شود. و الميزان ج 20، ص 341 نيز اين حديث را از ابن عساكر نقل كرده است.

[7]. محمد بن اسماعيل، متولد بخارا، و متوفي و مدفون در سمرقند، صاحب صحيح بخاري

(به مقدمه صحيح بخاري، ص 2 مراجعه شود) مسلم بن حجاج، متولد و متوفي و مدفون در نيشابور، صاحب مسلم (به مقدمه آن ص 6، مراجعه شود).

[8]. الحديث المعروف به حديث الثقلين المجمع عليه بين الفريقين فانه قد رواه عن النبي(ص) اربع و ثلثون من الصحابة و الصحابيات و اخرجه مضافاًالي علماء الامامية و محدثيهم اكثر من الثمانين و المأة من اكابر اهل السنة و مشاهير علمائهم و محدثيهم في جوامعهم و صحاحهم و سنتهم باسانيد صحيحة منهم ابوالحسين مسلم بن حجاج في صحيحه - (جامع احاديث الشيعة، ج 1، المقدمة، چاپ اول، ص 29.

[9]. مانند مستدرك حاكم نيشابوري، ج 1، ص 93.

[10]. همان، ج 4، ص 437.

[11]. همان، ج 5، ح 3786.

در مورد اين كه شيعه بودن بهتر است يا محب بودن بهترين پاسخ اين است كه اين دو عنوان تنها از حيث مفهوم با هم متفاوت هستند و از حيث مصداق هر دو مساوي مي باشند، يعني لازمه شيعه بودن محب بودن و لازمه محب اهل بيت(ع) بودن (به معناي حقيقي كلمه) شيعه و پيرو ايشان بودن است. به عبارت ديگر تشيع و پيروي از اهل بيت كاري نيست كه زاييده ترس يا اكراه يا جبر و زور و امثال آنها باشد. شيعه بودن عملي است برخاسته از عشق و محبت به خاندان عصمت و طهارت و تنها نيروي عشق به آنهاست كه انسان را قادر به اطاعت، مسانخت و همگوني با ايشان مي سازد. محبت علت تشيع و شيعه بودن (به معناي حقيقي كلمه) لازمه اعتقاد عاشقانه به ايشان است.

بنابراين محبت و تشيع نسبت به اهل بيت(ع) تنها از حيث مفهوم اختلاف داشته، هر دو از مصداق واحدي برخوردار مي باشند؛ زيرا كه نه تشيع و پيروي، بدون محبت و عشق واقعي مقدور است و نه عشق و محبت واقعي، بدون دنباله روي تصور مي شود؛ ولي در عين حال بايد توجه نمود كه محبت به اهل بيت به طور كلي از دو مرحله: 1- عنوان، اسمي، شناسنامه اي و ادعائي، 2- محبت واقعي برخاسته از شناخت و آگاهي، برخوردار است كه تنها عشق و محبت واقعي برخاسته از شناخت و عمق است كه انسان را به مشابهت و پيروي عملي و مشاكلت با شخصيت و زندگي امام محبوب(ع) وا مي دارد و محبت ادعائي سطحي و شناسنامه اي ارزش كاربردي چنداني ندارد و به حقيقت نمي توان هر مدعي محبت را

شيعه واقعي به شمار آورد. اما ناگفته نماند كه محبت يك شعله گرمي بخش دروني است كه فروزش آن داراي درجات مي باشد و به هر مقدار محبت به شوق نزديك شود ثمر بخشي آن در رفتار نمايان تر است؛ ولي بايد دانست كه محبت اهل بيت(ع)، چنان اكسير اعظم و گوهر گرانبهائي است كه پايداري آن محبت در دل و جان هر انساني حتي به مقدار اندك،منشاء بركات و توفيقات فراوان در دنيا و آخرت مي شود. بنابراين اگر چه محبان علي(ع)، شيعه واقعي نباشند، امّا زمينه مساعد بسيار خوبي براي نجات از آلودگي و راهيابي به سعادت دارند.

امام دانستند. پس از رحلت او شيعيان حسني و حسيني درباره جانشيني وي اختلاف نمودند.

زيديه گفتند كه پس از او "زيد" امام است، چون به شمشير رو آورده و جهاد نموده است.(2)

به عقيده آنان يكي از اين شرايط امام، جهاد علني و مبارزه مسلحانه با ستمكاران است و دومين آن فاطمي بودن است، يعني امام از طريق پدر به يكي از حسن و حسين (ع) برسد.

(3) اسماعيليه : اسماعيليه فرقه اي هستند كه به امامت شش امام اول شيعيان اثني عشر معتقدند، اما پس از امام صادق(ع) بزرگ ترين فرزند او اسماعيل ؤ يا فرزند اسماعيل محمد) را به امامت مي پذيرند.(3)

شايد بتوان گفت كه علت يا زمينه پيدايش شيعه اسماعيليه اين باشد كه او پسر بزرگ امام صادق(ع) بود، و برخي گمان مي كردند كه حتما پسر بزرگ مي بايست امام باشد، نيز تلاش برخي از غلات همانند ابي الخطاب و پيروانش كه حاضر نشدند مرگ اسماعيل را در زمان حيات امام صادق (ع) بپذيرند.

اين ها گفتند اسماعيل نمرده است. او و يا پسرش محمد امام است.

مهم ترين ويژگي اين گروه باطن گري و تأويل آيات و احاديث و معارف و احكام اسلامي است، از اين رو به آنان "باطنيه" هم مي گويند آنان معتقدند كه متون ديني و معارف اسلامي داراي ظاهر و باطن است كه باطن آن را امام مي داند و فلسفه امامت ، تعليم باطن دين و بيان معارف باطني است.(4)

با صرف نظر از اين گروه هاي رسمي ، از فرقه هاي بسياري در شيعه نام برده شده كه به عنوان غلاة (غاليان) شناخته مي شوند. اين گروه ها كه

فرقه رسمي شيعه محسوب نمي شوند، كساني هستند كه در حق حضرت علي(ع) يا يكي از امامان شيعه غلو مي كردند و آنها را تا حد الوهيت و خداوندگاري بالا مي برند. سبب اساسي پيدايش اين گروه ها از يك طرف عظمت امامان شيعه بوده و از طرف ديگر عدم درك صحيح برخي از اين همه عظمت انساني، كه آنها را تا حد خدايي بالا دانسته اند.

پي نوشت ها:

1 - آشنايي با فرق و مذاهب اسلامي ، ص 88 ؛ تاريخ اديان و مذاهب جهان، ص 1215 به بعد؛ تاريخ عقايد و مذاهب شيعه، دكتر مشكور، ص 142 به بعد.

2 - ترجمه فرق الشيعه نوبختي، صفحه هشتاد و نه (مقدمه)، دكتر محمد جواد مشكور.

3 - فرق الشيعه ص 68، به نقل از آشنايي با فرق و مذاهب اسلامي، ص 96 .

4 - فرق الشيعه، ص 69؛ المقالات و الفرق ، ص 81، به نقل از آشنايي با فرق و مذاهب اسلامي، ص 96.

را هم اكنون موجود مي دانند، و معتزله با هر دو گروه مخالفند.

6 _ شفاعت از آنِ گنهكاران است نه مطيعان

شفاعت از نظر اماميه و اشاعره بخشوده شدن گناه گنهكاران در ساية شفاعت انبياء و اولياء است در حالي كه از نظر معتزله، واقعيت آن ترفيع درجه صالحان است، از اين نظر دو گروه نخست آن را از آن گنهكاران مي دانند در حالي كه معتزله آن را مربوط به صالحان و مطيعان و پاكدامنان مي انديشند.

7 _ مرتكب گناه كبيره مؤمن فاسق است

مرتكب گناه كبيره از نظر اماميّه و اشاعره، مؤمن فاسق است، در حالي كه از نظر معتزله نه مؤمن است و نه كافر، بلكه در حدّ ميان آن دو قرار دارند.

8 _ جاوداني در آتش از آن كافران است

جاوداني در آتش از آن كافران است، و مسلمان مرتكب گناه كبيره هر چند موفّق به توبه نشود، سرانجام از آتش بيرون مي آيد، ولي معتزله كافر و مرتكب كبيره را در رديف هم قرار داده، و هر دو را در آتش مخلّد مي دانند.

9 _ پذيرفتن توبه تفضّل الهي است

پذيرفته شدن توبة گنهكار، مورد اتفاق تمام مكاتب كلامي است، و همگي آن را ماية سقوط عذاب مي دانند امّا پذيرفته شدن توبة تائب و سقوط مجازات، از نظر اماميه و اشاعره، يك نوع تفضل الهي است و اگر نپذيرد و عقاب كند بر خلاف عدل خود رفتار نكرده است، ولي معتزله مي گويند: خرد حكم مي كند كه خدا بايد توبه تائب را بپذيرد، و از مجازات او صرف نظر كند، و هر نوع رفتار بر خلاف اين حكم، با عدل و حكمت او سازگار نيست.

10 _ احباط در موارد جزئي

باطل است

اماميه و اشاعره، جز در موارد بسيار نادري مانند ارتداد و غيره منكر احباط مي باشند، در حالي كه معتزله مي گويند: اگر انسان يك عمر اطاعت كند سرانجام مرتكب گناهي گردد، تمام اعمال نيك او باطل مي گردد، و همچنين است مطلب جانب مقابل.

11 _ عمل به «وعده» لازم ولي عمل به «وعيد» لازم نيست

بسياري از مسائل گذشته از اين اصل سرچشمه مي گيرند، همة گروهها عمل به وعده را بر خدا لازم مي دانند و مي گويند: مقتضاي حكمت الهي اين است كه اگر به كسي نويد دهد، حتماً به آن عمل كند، اگر انسان را به خاطر انجام عملي، تهديد به مجازات كند، در عمل به آن، مختار است، مي تواند مجازات نمايد، و مي تواند او را ببخشد اما معتزله عمل به هر دو را يكسان شمرده و هر دو را الزامي مي دانند.

و با دقت در محتواي اين اصل مي توان به برخي از پيامدهاي آن كه در اصول گذشته منعكس است پي برد.

12 _ عصمت پيامبران پيش از بعثت

پيامبران الهي در نظر اماميه چه پيش از بعثت و چه پس از آن، از هر نوع گناهي اعم از صغيره و كبيره مصون مي باشند، و مكتب معتزله هر نوع ارتكاب گناه را بر پيامبران پيش از بعثت تجويز مي كنند و پس از بعثت فقط آنان را از گناهان كبيره معصوم مي دانند.

13 _ امر به معروف واجب شرعي است

در اينكه امر به معروف و نهي از منكر يك فريضه است، جاي سخن نيست ولي مشاهير علماي اماميه مي گويند: دليل وجوب آن سمع، يعني كتاب و سنّت است، و از نظر خرد، دليلي بر وجوب آن نيست، در حالي كه مسأله

از نظر معتزله بر عكس اين نظر است آنان مي گويند، خرد بر لزوم آن دو حكم مي كند، و حكم شرع يك نوع تأييد و تأكيد خرد است. (بحوث في الملل و النحل 3/375)

14 _ پيامبران افضل از فرشتگان هستند

اماميه پيامبران را برتر از ملائكه مي دانند، و معتزله اين اصل را نمي پذيرند.

15_ انسان در زندگي وانهاده نيست

عقيدة اماميه در افعال انسان، حد وسطي است ميان جبر و تفويض، در صورتي كه معتزله راه تفويض را پيش گرفته و به خاطر حفظ عدل الهي، انسان را در كار خود مستقل مي دانند، و براي حفظ صفت عدل، توحيد افعالي را خدشه دار ساخته اند.

16 _ ميان وجود و عدم، واسطه اي نيست

از نظر اماميه، واسطه اي ميان وجود و عدم نيست در صورتي كه معتزله با پيش كشيدن «احوال » اين حصر را ناديده گرفته و مي گويند: يك رشته اوصافي داريم كه نه موجودند و نه معدوم بلكه ميان اين دو قرار دارند.

17 _ حكم خرد و تأويل ظواهر قرآن و سنت

در اينكه خرد يكي از ادله قطعيه در عقائد و معارف است. جاي سخن نيست، ولي معتزله در اعتماد به حكم خرد، فزون از حد پيش رفته، و در مواردي كه حكم خرد قطعي نيست و يا شايستگي داوري در آنجا راه ندارد، به حكم آن اعتماد كرده و ظواهر قرآن و سنت را تأويل كرده اند اين نوع اسراف و تجاوز از حد در كلام اماميه مطرود بوده و اصولاً در قرآن مجيد آيه اي كه ظاهر تصديقي و جملي (نه ظاهر ابتدائي و افرادي آن) با حكم صريح خرد مخالفت داشته باشد وجود ندارد.

18 _ اختلاف در مسائل مربوط به رهبري

پس از پيامبر

تا اينجا با هفده تفاوت و امتياز آشنا شديم و اگر اختلاف دو مكتب را در مسائل مربوط به امامت اضافه كنيم، شكاف، وسيع تر گشته و دامنة اختلاف گسترده مي شود زيرا:

الف _ از نظر اماميه شيوة خلافت پس از رسول گرامي، تنصيصي و از نظر معتزله شورائي است.

ب _ امام از نظر اماميه بايد معصوم باشد، و آنان امامت فاسق را تجويز مي كنند.

ج _ ناكثان و قاسطان و مارقان از نظر شيعه اماميه، ملعون و گمراه مي باشند در حالي كه آنان آنها را فاسق و احياناً مجتهد خطاكار مي انديشند.

اينها نمونه هائي از اختلافات دو مكتب است، كه با مراجعه به كتاب (اوائل المقالات/8 _16) و شرح اصول خمسة قاضي عبدالجبار، و شرح مواقف سيد شريف (ت 816) و كشف المراد علامه حلي، و شرح تجريد قوشچي، و دهها كتاب كلامي ديگر، مي توان به دلائل طرفين دست يافت، و با اين اختلافهاي چشم گير چگونه افرادي به خود اجازه مي دهند كه اماميه را تابع معتزله دانسته، و فرعي از آن بينگارند

آنان را كافر نمي دانند بلكه مي گويند: آنان در اين نبرد اجتهاد كردند، و از اين طريق مطيع به شمار مي روند.

11 _ اماميه مي گويند: رسول گرامي علي را براي امامت نصب كرد، بر خلاف معتزله.

12_ اماميه معتقد است كه در هر زماني امام معصومي لازم است كه خدا با آن احتجاج كند، بر خلاف معتزله.

13_ اماميه معتقد است كه امام بايد معصوم از گناه باشد و بر علوم ديني تسلط كامل داشته باشد، بر خلاف معتزله.

ما در اينجا به همين تفاوتهاي سيزده گانه اكتفا كرديم و ياد آور مي شويم كه فرق اين دو گروه منحصر به اينها نيست بلكه فرق هاي ديگري نيز هست.

تفعل» و «الاحتجاج» و غيره نوشته است. ابن نديم مي گويد: او در دانش كلام فوق العاده حاذق و در بديهه گويي سرآمد روزگار بود و با ابو حنيفه مناظراتي دارد. (رجال نجاشي، شمارة ترجمه886)

4 _ هشام بن الحكم، او از شاگردان برجستة امام صادق و ازمتكلمين شيعه و رازدار تشيع است. او كسي است كه باب مذاكره در امامت را گشود و راه استدلال را آسان نمود. در علم كلام استاد و حاضر جواب بود. نخست از ياران جهم بن صفوان بود و بعداً به مذهب امام صادق(ع) در آمد. (فهرست ابن نديم /334و 223)

احمد امين دربارة هشام بن الحكم مي گويد: او بزرگترين شخصيت شيعي در علم كلام بود. در جدل و مناظره با خصم قوي و نيرومند بود. با معتزله مناظره كرد و آنان نيز با او مناظره كرده اند. مناظرات او در كتب ادبي متفرق است و همگي استحضار و نيرومندي استدلال او را مي رساند. او با ابا ابوالهذيل علاف به مناظره پرداخت. (ضحي الإسلام3/268)

آيا با وجود اين شخصيتهاي بزرگ و چهره هاي درخشان كه همگي مربوط به قرن دوم و سوم اسلامي هستند، صحيح است كه اين مستشرق بگويد شيعه تا سال 334 مذهب كلامي خاصي نداشت؟ اگر چنين بود، پس اينها متكلم كدام مذهب بودند و چه ايدئولوژي داشتند؟ اگر مذهب كلامي خاصي نداشتند پس چرا با معتزله به مناظره مي نشستند؟

اين مستشرق از مناظره هاي علماي شيعه با معتزله و ردّيه هايي كه بر كتابهاي معتزله نوشته اند، چندان آگاه نيست و اگر در اين مورد به فهرست كتب شيعه مراجعه مي كرد، چنين اشتباهي براي او رخ نمي داد. اينك نمونه هايي را ياد آور مي شويم:

1_

محمد بن عبدالرحمن بن قبه كه در اوايل قرن چهارم در گذشته است، كتابي بنام «الرد علي الجبائي» نوشته است. جبائي از مشايخ اعتزال و معاصر با او بود كه در سال 303 در گذشته است. ابو الحسن سوسنجردي مي گويد: من پس از زيارت قبر امام رضا(ع) به سوي ابوالقاسم بلخي رفتم كه با او آشنايي داشتم سلامي كردم و كتابي از ابن قبة را به نام «الانصاف» كه دربارة امامت بود، همراه داشتم. او كتاب را از من گرفت و به مطالعة آن پرداخت و نقدي به نام «المسترشد في الإمامة» بر آن نگاشت. من اين كتاب را همراه خود به ري آوردم و به «ابن قبة» دادم. او به نقض آن پرداخت و آن را «نقض المستثبت في الإمامة» ناميد. من آن را براي بلخي آوردم. او مجدداً آن را نقض كرد و آن را «نقض المستثبت» نام نهاد. من نقض دوم را همراه خود به ري آوردم ولي متوجه شدم كه ابن قبة در گذشته است. (رجال نجاشي، شمارة ترجمه/1023)

2_ حسن بن موسي نوبختي از بزرگان علمي شيعه، ردودي بر معتزله نوشته است. مانند: الرد علي الجبائي، الرد علي أبي الهذيل العلاف (مدعي پايان پذيري نعمتهاي بهشت)، النقض علي أبي الهذيل (درمسألة معرفت)، النقض علي جعفر بن حرب، الرد علي أصحاب المنزلة بين المنزلتين.

3 _ شيخ مفيد، (336_ 413) قسمتي ار كتابهاي معتزله رانقد كرده است و مرحوم نجاشي از 12 كتاب كه همگي در رد عقايد معتزله است، نام مي برد. (رجال نجاشي، شمارة ترجمه/ 1068)

4 _ سيد مرتضي ( 355_ 436) آخرين جلد كتاب قاضي عبدالجبار را نقض كرده و به نام «الشافي

في الإمامة» چاپ شده است. با توجه به وجود چنين مناقشاتي، انكار اصالت كلام شيعه و پيروي آنان از كلام معتزله كاملاً بي جاست.

منتشر گرديده است.

عمل علامه حلي و ديگر دانشمندان شيعي نشان دهنده اين است كه آنان پيوسته مي كوشيده اند عقايد شيعه از كاستي و فزوني در امان بماند.

آنچه اين بزرگان نگاشته اند، يا محصول برداشت آنان از كتاب و سنت، و يا براهيني عقلي بوده است. از اين جهت، در كليات عقايد و اصول متفق بوده و اگر اختلافي هم باشد در مسائل كلامي است كه دوگانگي در آن مايه زيان نيست.

جدا شده بنام اسماعيليه معروف شدند. بعضي پسر ديگر آن حضرت عبدالله افطح و بعضي فرزند ديگرش محمد را پيشوا گرفتند و بعضي در خود آن حضرت توقف كرده آخرين امامش پنداشتند.

پس از شهادت امام موسي كاظم(ع) اكثريت شيعه فرزندش امام رضا(ع) را امام هشتم دانستند و برخي در امام هفتم توقف كردند كه به واقفيه معروفند.

پس از امام هشتم تا امام دوازدهم كه پيش اكثريت شيعه مهدي موعود است انشعاب قابل توجهي بوجود نيامد و اگر وقايعي نيز در شكل انعشاب پيش آمده چند روز بيش نپائيده و خود بخود منحل شده است مانند اينكه جعفر فرزند امام دهم پس از رحلت برادر خود (امام يازدهم) دعواي امامت كرد و گروهي به وي گرويدند ولي پس از روزي چند متفرق شدند و جعفر نيز دعوي خود را تعقيب نكرد و همچنين اختلافات ديگري در ميان رجال شيعه در مسائل علمي كلامي و فقهي وجود دارد كه آن ها را انشعاب مذهبي نبايد شمرد.

فرقه هاي نامبرده كه منشعب شده و در برابر اكثريت شيعه قرار گرفته اند در اندك زماني منقرض شدند جز دو فرقه زيديه و اسماعيليه كه پايدار مانده اند و هم اكنون گروهي از ايشان در مناطق مختلف زمين مانند يمن و هند و لبنان و جاهاي ديگر زندگي مي كنند؛ از اين روي تنها به ذكر اين دو طائفه و اكثريت شيعه كه دوازده امامي مي باشند اكتفا مي شود.

شيعه زيديه:

زيديه پيروان زيد شهيد فرزند امام سجاد مي باشند. زيد سال (121) هجري بر خليفه اموي هشام ابن عبدالملك قيام كرد و گروهي با وي بيعت كردند و در جنگي كه در

شهر كوفه ميان او و لشكريان خليفه در گرفت كشته شد.

وي پيش پيروان خود امام پنجم از امامان اهل بيت شمرده مي شود و پس از وي فرزندش يحيي بن زيد كه بر خليفه اموي وليد بن يزيد قيام كرده و كشته شد، بجاي وي نشست و پس از وي محمد بن عبدالله و ابراهيم بن عبدالله كه بر خليفه عباسي منصور دوانقي شوريده و كشته گرديدند، براي امامت برگزيده شدند.

پس از آن تا زماني امور زيديه غير منظم بود تا ناصر اطروش كه از اعقاب برادر زيد بود در خراسان ظهور كرد و در اثر تعقيب حكومت محل از آنجا فرار كرده به سوي مازندران كه هنوز اهالي آن اسلام نپذيرفته بودند رفت و پس از سيزده سال دعوت جمع كثيري را مسلمان كرده بمذهب زيديه درآورد سپس بدستياري آنان ناحيه طبرستان را مسخر ساخته و به امامت پرداخت و پس از وي اعقاب او تا مدتي در آن سامان امامت كردند.

به عقيده زيديه هر فاطمي نژاد، عالم زاهد شجاع، سخي كه بعنوان قيام بحق خروج كند مي تواند امام باشد.

زيديه در ابتداء حال، مانند خود زيد دو خليفه اول را (ابوبكر و عمر) جزو ائمه مي شمردند ولي پس از چندي جمعي از ايشان نام دو خليفه را از فهرست ائمه برداشتند و از علي(ع) شروع كردند.

بنابر آنچه گفته اند زيديه در اصول اسلام مذاق معتزله و در فروع، فقه ابي حنيفه رئيس يكي از چهار مذهب اهل سنت را دارند. اختلافات مختصري نيز در پاره اي از مسائل در ميانشان هست، (مطالب از ملل و نحل شهرستاني و كامل ابن اثير مأخوذ

است)

شيعه اسماعيليه و انشعاباتشان:

باطنيه: امام ششم شيعه فرزند پسري داشت بنام اسماعيل، (مطالب از كامل ابن اثير و روضه الصفا و حبيب السير و ابي الفداء و ملل و نحل شهرستاني و بعضي جزئيات آن از تاريخ آقاخانيه مأخوذ است.) كه بزرگترين فرزندانش بود و در زمان حيات پدر وفات نمود و آن حضرت بمرگ اسماعيل استشهاد كرد حتي حاكم مدينه را نيز شاهد گرفت در اين باره جمعي معتقد بودند كه اسماعيل نمرده بلكه غيبت اختيار كرده است و دوباره ظهور مي كند و همان مهدي موعود است و استشهاد امام ششم بمرگ او يك نوع تعمد بوده كه از ترس منصور خليفه عباسي بعمل آورده است و جمعي معتقد شدند كه امامت حق اسماعيل بود و با مرگ او به پسرش محمد منتقل شد و جمعي معتقد شدند اسماعيل با اينكه در حال حيات پدر در گذشته امام مي باشد و امامت پس از اسماعيل در محمد بن اسماعيل و اعقاب او است.

دو فرقه اولي پس از اندك زماني منقرض شدند ولي فرقه ء سوم تاكنون باقي هستند و انشعاباتي نيز پيدا كرده اند.

اسماعيليه بطور كلي فلسفه اي دارند شيبه بفلسفه ستاره پرستان كه با عرفان هندي آميخته مي باشد و در معارف و احكام اسلام براي هر ظاهري باطني و براي هر تنزيلي تأويلي قائلند؛ اسماعيليه معتقدند كه زمين هرگز خالي از حجت نمي شود و حجت خدا بر دو گونه است ناطق و صامت، ناطق پيغمبر و صامت ولي و امام است كه وصي پيغمبر مي باشد و در هر حال حجت مظهر تام ربوبيت است.

اساس حجت پيوسته روي عدد هفت مي

چرخد باين ترتيب كه يك نبي مبعوث مي شود كه داراي نبوت (شريعت) و ولايت است و پس از وي هفت وصي داراي وصايت بوده و همگي داراي يك مقام مي باشند جز اينكه وصي هفتمين داراي نبوت نيز هست و سه مقام دارد. نبوت

و وصايت و ولايت . باز پس از وي هفت وصي كه هفتمين داراي سه مقام مي باشد و بهمين ترتيب.

مي گويند: آدم عليه السلام مبعوث شد با نبوت و ولايت، و هفت وصي داشت كه هفتمين آنان نوح و داراي نبوت و وصايت و ولايت بود و ابراهيم(ع) وصي هفتمين نوح و موسي وصي هفتمين ابراهيم و عيسي وصي هفتمين موسي و محمد(ص) وصي هفتمين عيسي و محمد بن اسماعيل وصي هفتمين محمد(ص) باين ترتيب محمد(ص) و علي و حسين و علي بن حسين سجاد و محمدباقر و جعفر صادق و اسماعيل و محمد بن اسماعيل (امام دوم حضرت حسن بن علي را امام نمي دانند) و پس از محمد بن اسماعيل هفت نفر از اعقاب محمد بن اسماعيل كه نام ايشان پوشيده و مستور است و پس از آن هفت نفر اول از ملوك فاطميين مصر كه الول آنان عبيدالله مهدي، بنيان گذار سلطنت فاطميين مصر مي باشد.

اسماعيليه معتقدند كه علاوه بر حجت خدا، پيوسته در روي زمين دوازده نفر نقيب كه حواريين و خواص حجت اند وجود دارد ولي بعضي از شعب (در وزيه) باطنيه شش نفر از نقباء را از ائمه ميگيرند و شش نفر از ديگران.

در سال 278 هجري (چند سال قبل از ظهور عبيدالله مهدي در آفريقا) شخصي خوزستاني و ناشناس كه هرگز نام و

نشان خود را اظهار نمي كرد در حوالي كوفه پيدا شد شخص نامبرده روزها را روزه مي گرفت و شبها را بعبادت مي گذرانيد و از دسترنج خود ارتزاق مي كرد و مردم را مذهب اسماعيليه دعوت نمود. بدينوسيله مردم انبوهي را بخود گروانيد و دوازده نفر بنام نقباء از ميان پيروان خود انتخاب كرد و خود عزيمت شام كرده از كوفه بيرون رفت و ديگر از او خبري نشد.

پس از مرد ناشناس، احمد معروف بقرمط در عراق بجاي وي نشست و تعليمات باطنيه را منتشر ساخت و چنانكه موخرين مي گويند او نماز تازه اي را به جاي نمازهاي پنجگانه اسلام گذاشت و غسل جنابت را لغو و خمر را اباحه كرد و مقارن اين احوال سران ديگري از باطنيه بدعوت قيام كرده گروهي از مردم را بدور خود گرد آوردند.

اينان براي جان و مال كساني كه از باطنيه كنار بودند هيچگونه احترامي قائل نبودند و از اين روي در شهرهائي از عراق و بحرين و يمن و شامات نهضت راه انداخته خون مردم را مي ريختند و مال شان را به يغما مي بردند و بارها و بارها راه قافله حج را زده ده ها هزار نفر از حجاج را كشتند و زاد و راحلهشان را بيغما بردند.

ابو طاهر قرمطي يكي از سران باطنيه كه در سال 311 بصره را مسخر ساخته و از كشتار و تاراج اموال مردم فروگذاري نكرد و در سال 317 با گروه انبوهي از باطنيه در موسم حج عازم مكه گرديد و پس از درهم شكستن مقاومت مختصر دولتيان، وارد شهر مكه شد و مردم شهر و حجاج

تازه وارد را قتل عام نمود و حتي در مسجد الحرام و داخل كعبه جوي خون روان ساخت پيراهن كعبه را در ميان ياران خود قسمت نمود و در كعبه را كند و حجر الاسود را از جاي خود درآورده بيمين برد كه مدت بيست و دو سال پيش قرامطه بود.

در اثر اين اعمال بود كه عامه مسلمين از باطنيه برائت كرده آنان را خارج از آئين اسلام شمردند و حتي عبيدالله مهدي پادشاه فاطمي كه آن روزها در آفريقا طلوع كرده خود را مهدي موعود و امام اسماعيليه معرفي مي كرد، از قرامطه بيزاري جست.

طبق اظهار مورخين، مشخصه مذهبي باطنيه اين است كه احكام و مقررات ظاهري اسلام را بمقامات باطني عرفاني تأويل مي كنند و ظاهر شريعت را مخصوص كساني مي دانند كه كم خرد و از كمال معنوي بي بهره بوده اند با اين وصف گاهي برخي از مقررات از مقام امامت شان صادر مي شود.

نزاريه و مستعليه و دروزيه و مقنعه:

عبيدالله مهدي كه سال 296 هجري قمري در آفريقا طلوع كرد بطريق اسماعيليه به امامت خود دعوت كرد و سلطنت فاطمي را تأسيس نمود پس از وي اعقابش مصر را دار الخلافه قرار داده تا هفت پشت بدون انشعاب سلطنت و امامت اسماعيليه را داشتند پس از هفتمين كه مستنصر بالله سعد بن علي بود دو فرزند وي نزار و مستعلي سر خلافت و امامت منازعه كردند و پس از كشمكش بسيار و جنگهاي خونين مستعلي غالب شد و برادر خود نزار را دستگير نموده زنداني ساخت تا مرد.

در اثر اين كشمكش پيروان فاطمين دو دسته شدند »نزاريه و مستعلبيه«

نزاريه گروندگان

حسن صباح مي باشند كه از مقربان مستنصر بود و پس از مستنصر، براي طرفداري كه از نزار مينمود، بحكم مستعلي از مصر اخراج شد و به ايران آمده پس از چندي از قلعه الموت از توابع قزوين سر در آورد قلعه الموت و چند قلعه ديگر مجاور را تسخير كرد و به سلطنت پرداخت در آغاز كار به نزار دعوت كرد و پس از مرگ حسن سال 518 هجري قمري »بزرگ اميد رودباري« و پس از وي فرزندش »كيا محمد« بشيوه و آئين حسن صباح سلطنت كردند و پس از وي فرزندش »حسن علي ذكره السلام« پادشاه چهارم الموتي روش حسن صباح را كه نزاري بود برگردانيده به باطنه پيوست.

تا هلاكوخان مغول بايران حمله كرد، وي قلاع اسماعيليه را فتح نمود و همه اسماعيليان را از دم شمشير گذرانيد بناي قلعه ها را نيز با خاك يكسان ساخت و پس از آن در سال 1255 هجري آقاخان محلاتي كه از نزاريعه بود در ايران بمحمدشاه قاجار ياغي شد و در قيامي كه در ناحيه كرمان نمود شكست خورده به بمبئي فرار كرد و دعوت باطني نزاري را بامامت خود منتشر ساخت و دعوتشان تاكنون باقي است و نزاريه فعلاً آقاخانيه ناميده مي شوند.

مستعليه - پيروان مستعلي فاطمي بودند كه امامت شان در خلفاء فاطمين مصر باقي ماند تا در سال 557 هجري قمري منقرض شدند و پس از چندي فرقه »بهره« در هند به همان مذهب ظهور كردند و تاكنون نيز ميباشند.

دروزيه - طائفه دروزيه كه در جبال دروز شامات ساكنند در آغاز كار پيروان خلفاء فاطميين مصر بودند تا در ايام خليفه ششم

فاطمي بدعوت نشتگين دروزي بباطنيه ملحق شدند دروزيه در »الحاكم بالله« كه به اعتقاد ديگران كشته شده متوقف گشته مي گويند وي غيبت كرده و به آسمان بالا رفته و دوباره به ميان مردم خواهد برگشت.

مقنعه - در آغاز پيروان عطاء مروي معروف به مقنع بودند كه طبق اظهار مورخين از اتباع ابو مسلم خراساني بوده است و پس از ابومسلم مدعي شد كه روح ابو مسلم در وي حلول نموده است و پس از چندي دعوي پيغمبري و سپس دعوي خدائي كرد و سرانجام در سال 162 در قلعه كيش از بلاد ماوراء النهر بمحاصره افتاد و چون بدستگيري و كشته شدن خود يقين نمود آتش روشن كرده با چند تن از پيروان خود داخل آتش شده و سوخت پيروان عطاء مقنع پس از چندي مذهب اسماعيليه را اختيار كرده و بفرقه باطنيه ملحق شدند.

شيعه دوازده امامي و فرق ايشان با زيديه و اسماعيليه

اكثريت شيعه كه اقليت هاي نامبرده از آن منشعب و جدا شده اند شيعه اماميه و دوازده امامي ناميده مي شوند و چنانكه گفتيم در آغاز پيدايش بعنوان انتقاد و اعتراض در دو مسئله اساسي از مسائل اسلامي پيدا شده اند بي آنكه در آئيني كه طبق تعليم پيغمبر اكرم(ص) در ميان مسلمين معاصر آنحضرت بود سخني داشته باشند و آن دو مسئله »حكومت اسلامي ومرجعيت علمي« بود كه شيعه آن را حق اختصاصي اهل بيت مي دانستند.

شيعه مي گفتند: خلافت اسلامي كه البته ولايت باطني و پيشوائي معنوي لازم لاينفك آن است از آن علي و اولاد علي(ع) است كه بموجب

تصريح خود پيغمبر اكرم(ص) و سائر ائمه اهل بيت، دوازده

تن مي باشند و مي گفتند: تعليمات ظاهري قرآن كه احكام و قوانين شريعت مي باشند در عين حال كه به حيات معنوي كامل نيز مشتملند داراي اصالت و اعتبارند و تا قيامت فسخ بردار نيستند و اين احكام و قوانين را از راه اهل بيت بايد بدست آورد و بس. و از اينجا روشن مي شود كه:

فرق كلي ميان شيعه دوازده امامي و شيعه زيدي اين است كه شيعه زيدي غالباً امامت را مختص باهل بيت نمي داند و عدد ائمه را به دوازده منحصر نمي بيند و از فقه اهل بيت پيروي نمي كند بر خلاف شيعه دوازده امامي. و فرق كلي ميان شيعه دوازده امامي و شيعه اسماعيلي نيز اين است كه اسماعيليه معتقدند كه امامت به دور عدد »هفت« گردش مي كند و نبوت در حضرت محمد(ص) ختم نشده است و تغيير و تبديل در احكام شريعت بلكه ارتفاع اصل تكليف خاصه بقول باطنيه مانع ندارد بر خلاف شيعه دوازده امامي كه حضرت محمد(ص) را خاتم الانبياء مي دانند و براي وي دوازده وصي و جانشين قائلند و ظاهر شريعت را معتبر غير قابل نسخ مي بيند و براي قرآن كريم هم ظاهر و هم باطن اثبات مي كنند.

خاتمه فصل: دو طائفه شيخيه و كريمخانيه كه در دو قرن اخير در ميان شيعه دوازده امامي پيدا شده اند نظر به اينكه اختلافشان با ديگران در توجيه پاره اي از مسائل نظري است نه در اثبات و نفي اصل مسائل، جدائي ايشان را انعشاب نشمرديم.

و همچنين فرقه »علي اللهي« از شيعه 12 امامي كه غلاة نيز ناميده مي شوند و مانند باطنيه

شيعه اسماعيلي تنها به باطن قائلند؛ از اين روي كه هيچگونه منطق منظمي ندارند به حساب نياورديم.

براي شناسائي فرق مختلف شيعه و عقايد آنها و بررسي صحت و بطلان آن عقايد كتب زير معرفي مي شود

1. شيعه در اسلام، علامه طباطبايي

2. ملل و نحل، استاد جعفر سبحاني، 6 جلد و يا فرهنگ فرق و مذاهب اسلامي، همان مؤلف.

]مخالفت[ من بترسيد. امروز دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تكميل نمودم و اسلام را به عنوان آيين ]جاويدان[ شما پذيرفتم." اين مقدمه براي اين گفته شد كه اگر بين مسلمين مذاهب گوناگون اختلاف ايجاد شد; براي آن بود كه از فرمان الهي سرپيچي كردند; و به فرقههاي مختلف تقسيم شدند; امّا شيعه گوش به فرمان الهي سپرد و به امامت عليايمان آورد و اسلام واقعي و الهي در قالب تشيع، به حيات خود ادامه داد. ولي در همين طريق نيز، گروهي از فرمان الهي سرباز زدند و امامت بعضي از ائمّه: را نپذيرفتند، زيرا علاوه بر آنكه پيشاپيش و از قبل، پيامبر9 نام دوازده رهبر الهي را كه هنوز متولد نشده بودند، بيان فرموده بود،(بحارالانوار، علامه مجلسي، ج 23، ص 289، مؤسسة الوفأ بيروت.) علاوه بر اين، عليكه رهبر الهي بود، خود امام بعدي را كه باز به تعيين الهي بود، مشخص فرموده و بدين ترتيب هر رهبر الهي، رهبر بعد از خود را تعيين ميكرد، ولي همانطور كه عدهاي به تعيين الهي در مورد عليتن نداده; عدهاي هم به تعيين ائمّه: در مورد امام بعدي خود _ كه به امر خدا بود _ تن ندادند; و به رأي و سليقة خود عمل كردند و مسيري غير از راه خدا را پيمودند; بدين ترتيب بود كه اماميّه نيز به چند فرقه تبديل شد. با اين مقدمه، روشن شد كه صرف اينكه فرقهاي از فِرَق، شيعه باشد، امتياز، محسوب نميشد، مگر آنكه تا آخر راه، ملتزم به تعيين الهي در "اصل امامت" باشد; مانند شيعة دوازده امامي _ اثناعشري _

كه تا آخرين امام خود، به سليقة شخصي عمل نكرد; و تن به فرمان الهي داد. غير از شيعة دوازده امامي، همة فرقهها در مسئله امامت، از فرمان الهي خارج شدند كه مهمترين آنها فرقههاي "زيديّه" و "اسماعيليّه" هستند. فرقة اوّل، سخن امام سجاد7 را _ با آنكه به نظر آنان امام سجاد رهبري بود كه خدا او را تعيين كرده بود _ در امامت فرزندش، امام باقر7 نپذيرفتند و به سليقه و رأي خودشان، قائل به امامت پسر ديگر امام سجاد7 شدند كه "زيد" نام داشت و از آن به بعد نيز خود به گروههاي مختلفي تقسيم شدند. و فرقة دوّم _ اسماعيليه _ سخن امام صادقرا _ كه فرمان خدا بود _ در مورد امامت امام موسي بن جعفر7 نپذيرفتند، و با سليقه و رأي خود، به امامت فرزند ديگر امام قائل شدند كه "اسماعيل" نام داشت و از آن به بعد به گروههاي مختلف تقسيم شدند و گروهها و فرقههاي ديگر شيعه نيز به همين روش به وجود آمدند.(ر.ك: تفسير نمونه، آيةالله مكارم شيرازي و ديگران، ج 4، ص 257 _ 272 و ج 5، ص 2 _ 22، نشر دارالكتب الاسلاميّة / اصول كافي، كليني، كتاب الحجّة، ج 1، ص 286 _ 438، نشر دارالاضوأ بيروت.) البته همانطور كه اشاره شد; فرقههاي شيعه بيشتر از آن است كه بيان شد، ولي طرح و بحث قرآني در اين باره ممكن نيست.

گروه بود.

هواداران و پيروان علي نظر به مقام و منزلت و دستورات مؤكّدي كه پيامبر اكرم دربارة جانشيني آن حضرت داده بود، در برابر گروه مخالف كه با عجله و بدون مشورت و رعايت دستورات اكيد رسول خدا9، ابوبكر را به جانشيني او انتخاب كرده بودند، از جهت اعتقادي موضع گرفته همچنان به پيروي از علي و عمل به دستور پيامبر9 ادامه دادند.

از آن پس رفته رفته و با قوت گرفتن و گسترده شدن تفكر شيعي مباحثات و مجادلات و گفتگوهاي فراواني بين دانشمندان شيعي و سني رخ داد كه در نتيجة آن دامنة اختلاف هاي ياد شده گسترده تر گرديد و پاي شماري از مباحث كلامي چون علم و عصمت امام نيز به دايرة بحث و گفتگو باز شد.(براي آگاهي بيشتر از سير تفكر شيعي ر.ك "شيعه در اسلام علامه طباطبايي انتشارات جامعه مدرسين / "تاريخ شيعه تأليف آية الله محمد حسين مظفر و ترجمة: دكتر سيد محمد باقر حجتي دفتر نشر فرهنگ اسلامي )

يادآور مي شويم كه دانشمندان و عالمان شيعي براي اثبات حقّانيت مذهب خويش كتاب هاي مسبوطي تأليف كرده اند كه "عبقات الانوار" در ده ها جلد، تأليف علامه مير حامد حسين لكهنودي نيشابوري و "الغدير" در 11 جلد، تأليف علامه اميني و "احقاق الحق از نمونه هاي برجستة آن هاست كتاب "الرجعان (مجموعه مكاتبات دو عالم شيعي و سني نوشته هاي استاد تيجاني (از دانشمندان اهل سنّت كه به مذهب تشيّع گرويده است كه به فارسي ترجمه شده در اين باره قابل استفاده است

"تشيع و "تسنن در معارف اسلامي و احكام شرعيه

با يكديگر تفاوت هاي زيادي دارند، اما ريشة همة اين اختلافات به مسأله امامت و جانشيني پيامبر9 برمي گردد.

شيعيان پيرو حضرت علي و معتقد به جانشيني بلا فصل آن حضرت بعد از پيامبر اسلام و نص ّ ولايت او در غديرخم از طرف پيامبر مي باشند; و امامان معصوم را يكي پس از ديگري جانشين پيامبر، و بيان كننده قرآن و احكام الهي مي دانند، و معتقدند كه تمام وظايف و شؤون پيامبر جز دريافت وحي براي آنان ثابت است به همين جهت احكام و معارف اسلامي را از آنان دريافت نموده و پيرو مكتب اهل بيت مي باشند.

اما اهل تسنن اين اعتقاد را ندارند و جانشيني پيامبر را به بيعت جمعي از مسلمانان با فردي و يا وصيت يك خليفه نسبت به خليفه بعد از خود و... معتبر مي دانند، و معتقد به خلافت ابوبكر، عمر و عثمان بعد از پيامبر9 هستند و حضرت علي را خليفة چهارم مي دانند.

آنان منصبي را كه شيعيان براي امامان معصوم قائلند، قبول ندارند، و اغلب آنان در احكام و معارف اسلامي از فتاواي چهار امام معروف خود، و احاديثي كه در كتاب هاي حديثي شان مانند: "صحاح سته و... جمع آوري شده پيروي مي كنند; از آن جا كه شيعه براساس حديث "ثقلين و ادلة ديگر، در احكام و معارف اسلامي پيرو مكتب اهل بيت (قرآن و عترت مي باشد; ولي اهل سنت از آنان پيروي نمي كنند; به همين جهت بين شيعه و اهل سنت در معارف اسلامي و احكام شرعيه تفاوت هايي وجود دارد كه در كتاب هاي مربوط به آن مانند كتاب الخلاف الشيخ الطوسي ; الفقه المقارن للاحوال الشخصية بين المذاهب الاربعة

السنيّة و المذهب الجعفري بدران ابوالعينين بدران بحوث في الملل و النحل استاد جعفر سبحاني امنوأ علي عقائد الشيعه الاماميه و تاريخهم الشيخ جعفر السبحاني الامام الصادق المذاهب الاربعه اسد حيدر; كتاب هاي ديگر بيان اشاره شده است

در "تشيع و "تسنن فرقه ها و مذاهب مختلفي وجود دارد.

مهمترين فرقه تشيع شيعة اماميه اثني عشريه است كه معتقد به امامت امامان دوازده گانه از حضرت علي تا امام مهدي غ هستند، و اكثريت تشيع را اين فرقه تشكيل مي دهند، و به آنان شيعة جعفري نيز گفته مي شود.

مهمترين فرقه ها و مذاهب اهل تسنن نيز چهار تا است

1 _ مالكيه پيروان ابوعبدالله مالك بن انس بن مالك 2 _ حنفيه پيروان ابوحنيفه نعمان بن ثابت 3 _ شافعيه پيروان ابوعبدالله محمد بن ادريس شافعي 4 _ حنبليه پيروان ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل ر.ك دايرة المعارف تشيع ج 4، ص 271 _ 402، نشر شهيد سعيد محبّي / معارف و معاريف سيد مصطفي دشتي ج 6، ص 348 _ 353 و 600 _ 609 / فرهنگ فرق اسلامي دكتر محمد جواد مشكور، با مقدمه و توضيحات استاد كاظم مدير شانه چي آستان قدس رضوي )

با توجه به مطالب بالا مي گوييم چون ريشة اختلاف به طور كلي در فروع به دليل اختلاف در اصول است علت اختلاف هايي كه بين شيعه و سني در نماز وجود دارد نيز، به دليل اختلاف هايي است كه در اصول مشاهده مي شود. شيعه فروع و احكام جزئي كه در قرآن

نيامده را از پيامبر اكرم و جانشينان به حق آن حضرت مي گيرند، اما اهل سنت از اصحابي مانند ابوهريره و... به دست مي آورند. علماي اهل سنت در صدر اسلام برخي فروع مانند دست بسته نماز خواندن در نماز را از پيش خود اضافه كردند، در حالي كه نه پيامبر9 اين گونه نماز مي خواند و نه مي توان آن را از قرآن اثبات كرد; اما علماي شيعه احكام را از چهار منبع ]قرآن روايات عقل و اجماع استنباط مي كنند; از اين رو، در برخي احكام مانند طرز نماز خواندن اختلاف به وجود مي آيد.

دو گونه است:

الف. شيعه ي دوازده امامي پايبند به احكام شريعت و معتدل در اعتقاد.

ب. شيعه ي دوازده امامي غالي.

گروه دوم، اقليت ناچيز را تشكيل مي دهند. جمع كلمه غالي «غلات» است. غلات به معناي غلو كنندگان مي باشد.

كلمه ي غلو به معناي تجاوز از حد است، (صحاح اللغه). اين اقليت، درباره امامان معصوم اعتقادات خاصّي دارند. به عنوان مثال برخي از آنان معتقدند كه خداوند، كار جهان را به حضرت علي(ع) سپرده است، برخي از آنان مي گويند: امام صادق(ع) غايب شده و وفات نكرده است و برخي مي گويند: ابن ملجم علي(ع) را نكشت بلكه علي(ع) به آسمان عروج كرده و كسي كه كشته شده، او نبوده است و حتي برخي از اينها مي گويند كه جبرئيل وحي را بايد به علي(ع) مي رسانيد و خيانت كرد كه وحي را بر حضرت محمد(ص) آورد، (تاريخ اديان و مذاهب جهان، ج 3، ص 1364، عبدالله مبلّغي آباداني). اين نوع اعتقادات، تجاوز از حد و غلو ناميده مي شوند.

علي اللهي ها، جزو غلات شيعه ي دوازده امامي هستند، (شيعه در اسلام، ص 40، س 5)

براي مطالعه عقايد علي اللهي ها به لغتنامه ي دهخدا، كلمه ي «علي اللهي» مراجعه كنيد و مي توانيد به تاريخ اديان و مذاهب جهان نوشته ي عبدالله مبلغي آباداني مراجعه كنيد.

درباره كافر بودن و كافر نبودن علي اللهي ها بايد گفت:

غلات به معناي غلو كنندگان در اعتقاد و متجاوزان از حد اعتدال، چند طايفه اند: طايفه اي مي گويند: حضرت علي(ع) اله و خداي مجسم است. اگر چنين گفته باشند هم نجس و هم كافر هستند. طايفه اي از غلات مي گويند: جهان را خداوند آفريده ولي كار تشريع و تكوين به دست حضرت علي(ع) سپرده شده است. اين اعتقاد را تفويض و

معتقدان به آنرا مفوضه گويند. اگر كسي آگاهانه و عمدا چنين بگويد، ترديدي در كفر او نيست ولي اگر شبهه اي براي او حاصل شده و در اثر مطالعه برخي از روايات و دعاها به چنين اعتقادي رسيده، در اين صورت، نمي توان به كفر او حكم كرد.

به طور كلي غلوي كه به توحيد در خالقيت و توحيد در ربوبيت تكويني و تشريعي و توحيد در الوهيت و عبوديت ضرر نزند، هر چند مردود است اما موجب كفر نمي شود، (التنقيح في شرح العروه الوثقي، ج 2، ص 73، ميرزا علي تبريزي غروي، چاپ نجف).

با توجه به مطالب فوق از جهت معناي لغوي , واژه شيعه به معناي پيروي كردن و دنباله رو بودن است و از نظر كلامي و اعتقادي , شيعه به كسي گفته مي شود كه اولين خليفه و جانشين پيامبر(ص ) را علي (ع ) بداند. و در اصطلاح اخلاقي شيعه علي (ع ) بودن به معني پيرو آن حضرت بودن , يعني اين كه انسان شيوه زندگي و رفتار و اخلاق خود را بر اساس زندگي علي (ع ) تنظيم نمايد; يعني آن حضرت و اولاد طاهرينش را عملا" راهنما و الگوي زندگي خويش قرار دهد و بكوشد تا كيفيات نفساني , اخلاقي و همچنين ظواهر زندگي خود را به كيفيات و كمالات آن حضرات (ع ) نزديك نمايد; يعني اين كه انسان در زندگي فردي و اجتماعي اش و همچنين در زندگي طبيعي و معنوي , پايش را جاي پاي آن اوليا معصوم (ع ) بگذارد و شيعه و دنباله رو ايشان باشد; منتهي نكته قابل توجه اين است كه اين

تشيع , دنباله روي و همانند سازي , بدون محبت , عشق , دلبستگي و ارادت قلبي به ايشان هرگز ميسر نمي باشد و از لوازم بسيار ضروري و اساسي شيعه بودن همانا محبت و علاقه قلبي به ايشان است.

آنچه از مجموعه روايات درباره صفات شيعه مي توان فهرست نمود به شرح زير است:

1- محافظت بر وقت نمازها

2- حفظ اسرار

3- بذل اموال و مواسات با برادران ديني

4- عبادت و شب زنده داري و روزه فراوان

5- گريه و زاري بسيار در برابر خداوند

6- دوري از شهوات و پرخوري

7- اطاعت و پيروي كامل از ائمه (ع) و اوامر آنها

براي توضيح بيشتر به بحارالانوار جلد 68 صفحه 149 و ترجمه كتاب «صفات الشيعه» شيخ صدوق مراجعه نماييد.

تشيع در طول تاريخ پر بار خود، فراز و نشيب هاي فراواني را پشت سر گذاشته است ؛ فرازهايي كه گاه اين مكتب را در آستانه تسلط بر كلّ جهان اسلام قرار داده و نشيبهايي كه گاه آن را در سراشيبي سقوط نمايانده است. در اين ميان، آنچه اين مكتب را متمايز كرده، عناصري ما نند پيشينه ديرين غنا در ابعاد مختلف معارف اسلامي، ادّعاي توان تشكيل حكومت و به اثبات رسانيدن اين ادّعا در مقاطعي چند و بالاخره هويّت مستقل آن در طول تاريخ بوده است ؛ هويتي كه گاه آن را در تقابل با جريان هاي كلامي - سياسي ديگر قرار داده و موجبات تنش هايي را فراهم آورده است. اين تنش ها گاه از برخوردهاي فيزيكي فراتر رفته بستر ابهام زاديي و تشكيك در مباني عملكرد و هويت اين مكتب را گسترده است.

برخي از مورخان وارونه نگار و تحليلگران وارونه نگر در ارائه چهره اي

غير حقيقي از اين مكتب به جهانيان نقشي بس مهم داشته اند؛ به گونه اي كه متأسفانه برخي از مطالبي كه در طول تاريخ تشيع بارها نادرستي آن توسط متفكران شيعي اثبات شده است هنوز در بعضي از نوشته ها به صورت اصولي مسلّم اين مكتب آورده مي شود.

از اين رو، اهدافي چون ابهام زدايي از خاستگاه و جرهان هاي تاريخي اين مكتب و نيز پاسخگويي به پر سش هاي تاريخي غير مغرضانه مي تواند انگيزه مناسبي براي پژوهش و نگارش درباره تشيع فراهم آورد.

واژه شناسي اصولاً واژه شيعه به چه معنا است؟

به منظور روشن تر شدن بحث، بررسي معناي لغوي و اصطلاحاتي اين واژه ضرورت دارد:

شيعه در لغت

كتاب هايي چون «القاموس المحيط»1، «تاج العروس»2 «لسان العرب»3 و «النهاية ابن اثير»4 شيعه را داراي معاني زير دانسته اند:

1. پيرو و ياور در اين كتب آمده است: «شيعه الرجل اي اتباعه و انصاره؛5 شيعه كسي، يعني پيروان و ياورانش» در قرآن كريم نيز اين واژه در اين معنا به كار رفته است ؛ چنان كه در داستان حضرت موسي(ع) مي خوانيم: در فوجد فيها رجلين يقتتلان هذا من شيعته و هذا من عدوه 6

حضرت موسي(ع) در شهر با دو نفر برخورد كرد كه با هم در نزاع بودند يكي از آن ها از پيروانش بود و ديگري از دشمنان او.

درباره اين معنا توجه به د و نكته ضرورت دارد:

الف) لازم نيست شخصي رهبر مثبت باشد؛ براي مثال پيروان خاندان ابو سفيان «شيعه - آل ابي سفيان» خوانده مي شوند.

ب) كار برد اين واژه نشان دهنده شدت همبستگي ميان پيرو و رهبر است ؛ همبستگي اي كه در كاربرد و اژه هايي چون «اتباع»(پيروان) ديده نمي شوند.

بنابر اين، مي توان چنين نتيجه

گرفت نسبت ميان واژه هاي شيعه و «تبع» عموم و خصوص مطلق است. يعني هر شيعه اي تبع خوانده مي شود، ولي هر تبع و پيروي شيعه نيست. اين سخن را مي توان با تعريف راغب اصفهاني از واژه شيعه نيز تأييد كرد؛ زيرا او كه معمولاً به ريشه يابي واژه هاي قرآني مي پردازد، اين واژه را از خانواده شياع به معناي انتشار و تقويت، شمرده است و شيعه را كساني دانسته كه انسان به وسيله آن ها تقويت مي شود و انتشار پيدا مي كند؛6

به عبارت ديگر شيعيان فرد، كساني هستند كه از جهت زمان و مكان باعث افزايش گستره وجودي وي مي گردند.

2. گروهي كه حول محوري خاص اجتماع كرده اند؛ « كل قوم اجتمعوا علي امرتهم شيعه » اين معنا بر خلاف معناي قبلي، غير نسبي است؛ در آن نسبت ميان پيرو و رهبر ديده نشده است و به هر گروه مستقل داراي مرام گفته مي شود. آيه شصت و نهم سوره مريم از موارد استعمال قرآني اين معنا به شمار مي آيد: « ثم لننزعن من كل شيعه ايهم أشد علي الرحمن عتيّا 7 سپس از ميان هر گروه آن را كه بر خداوند نافرمان تر بود، بيرون مي كشيم.

3. هماهنگ در اهداف اصول و مباني

در اين كاربرد، دو شخص كه اهداف و اصول و مباني مشترك دارند، شيعه يكديگر خوانده مي شوند؛ گرچه معمولاً شخص متأخر را شيعه شخص متقدم مي نامند. در كتب واژه شناسي به اين معنا كم تر اشاره شده است، اما مي توان كاربرد آن را در قرآن كريم مشاهده كرد. در آيه هشتاد و سوم سوره صافات آمده است: « وان من شيعته لابراهيم ... ؛ ابراهيم از شيعيان او(نوح) بود{M...»

اين آيه حضرت ابراهيم(ع)

را از شيعيان حضرت نوح(ع) معرفي مي كند. با توجه به برخورداري ابراهيم از شريعت مستقل نمي توان او را پيرو حضرت نوح(ع) دانست. آن ها در اصول و مباني و اهداف مشترك بودند.

جالب آن است كه بعضي در اين آيه ضمير «شيعته» را به حضرت محمد(ص) بر گردانده اند. در اين صورت معناي آيه چنين مي شود: حضرت ابراهيم(ع) از شيعيان حضرت محمد(ص) بود8.... با توجه به آن كه حضرت ابراهيم(ع) از نظر زماني پيش از حضرت محمد(ص) مي زيست، شيعه را در اين جا به معناي «منهاج و دين يكسان داشتن» تفسير كرده و چنين گفته اند: «هو(ابراهيم) علي منهاجه [محمد(ص)] و دينه...

شيعه در اصطلاح

اين واژه در ميان مسلمانان وابستگي ويژه اي با حضرت علي(ع) پيدا كرده است ؛ وابستگي اي كه در نوشته اي مختلف به شكل هاي مختلف نمود يافته است؛

1. شيعه به معناي دوستدار و محبّ حضرت علي(ع) است.

2. شيعه يعني كسي كه حضرت علي(ع) را از عثمان برتر مي داند و در مقابل شيعه علي(ع) شيعه عثمان قرار دارد.

3. شيعه كسي است كه حضرت علي(ع) را از عثمان و دو خليفه نخستين و همه صحابه برتر مي داند.

4. شيعه كسي است كه به جانشيني بلا فصل حضرت علي(ع) اعتقاد دارد.

البته هيچ يك از اين تعاريف جامع و مانع نيست.

شايد بتوان با توجه به فرقه هاي مختلف شيعه در طول تاريخ عبارت زير را بهترين تعريف براي اين واژه دانست: شيعه كسي است كه جانشيني حضرت علي (ع) را از راه نصّ ثابت دانسته و حضرت علي(ع) را سزاوارترين شخص براي جانشين حضرت پيامبر اكرم(ص) مي داند.

در اين تعريف بر واژه نصّ تأكيد شده است كه نقطه افتراق شيعه و گروه هاي ديگر است ؛

زيرا گروه هاي ديگر جانشيني پيامبر اكرم(ص) را انتخابي مي دانند، ولي شيعه آن را به نص و بيان حضرت پيامبر اكرم(ص) منوط دانسته است.

واژه نص در اين جاعام است و هر دو نوع نص جليّ و خفي [نصّ اسمي و نصّ وصفي را شامل مي شود:

مراد از نصّ جليّ يا نصّ اسمي آن است كه بگوييم: پيامبر اكرم(ص) جانشين خود(حضرت علي) را مشخصاً با ذكر نام معرفي كرده است ؛ چنان كه گروه جاروديه از فرقه زيديه چنين اعتقادي دارند.9

مراد از نصّ وصفي آن است كه بگوييم پيامبر اكرم(ص) تنها اوصاف جانشين خود را ذكر كرده و اين اوصاف تنها بر حضرت علي(ع) منطبق است ؛ اما امت آن را بر افراد ديگر تطبيق دادند.

عموميت واژه نصّ به ماكمك مي كند تا برخي از گروه هاي زيديه را كه قائل به نصّ وصفي اند، از دايره تشيع خارج نسازيم. قيد توضيحي سزاوارترين شخص نيز به همين جهت آورده شده است ؛ زيرا اين گروه ها بر خلاف بعضي ديگر از گروه هاي شيعه خلافت دو خليفه اول را نيز نا مشروع نمي دانند.

با اين تعريف افرادي كه تنها در شمار دوستداران حضرت علي(ع) جاي دارند، از دايره شمول واژه شيعه خارج مي شوند.

تشيع اعتقادي و سياسي

تشيع اعتقادي و سياسي يعني چه؟ و چه تفاوتي ميان آن دو وجود دارد؟

برخي از نويسندگان مفهوم تشيع را به دو بخش اعتقادي ياروحي و سياسي تقسيم كرده اند و به تبيين جداگانه آن ها پرداخته اند. در نظر اينان شيعه اعتقادي كسي است كه اولاً در بعد كلامي به خلافت بلا فصل حضرت علي(ع) اعتقاد داشته باشد و ثانياً در بعد فقهي مشروعيت انحصاري مرجعيت علمي حضرت علي (ع) و

اهل بيت عصمت را بپذيرد نه آن كه آنها را مانند صحابه و تابعين ديگر، داراي حق افتا بدانند. در نگاه شيعه اعتقادي، حق اظهارنظر نهايي در بيان احكام فقهي تنها به حضرت علي(ع) و ائمه عليهم السلام تعلق دارد.10

تشيع سياسي آن است كه شخص، بدون اعتقاد به مباني فكري شيعه، در جهت درگيري هاي سياسي از رهبري اهل بيت(ع) در مبارزه با ظلم و بيداد خلفا حمايت كند. طبق اين تعريف، بسياري از زيديه كه در قيام هايي همچون قيام زيد و فرزندش يحيي عليه حكومت اموي شركت جسته يا از آن جانبداري كردند شيعه سياسي به شمار مي آيند .11

اين نظر به خروج بسياري از شيعيان زيدي از دايره تشيع اعتقادي(مفهوم حقيقي تشيع) مي انجامد ؛ در حالي كه كتب ملل و نحل و كلامي آن ها از شيعيان شمرده اند. افزون بر اين، زيديان به جوهره اصلي تشيع اعتقاد دارند، گرچه بعضي از آن ها دايره نص را وسيع تر كرده آن را شامل نص وصفي نيز مي دانند.

شيعه و واژه هاي متداول واژه هايي مانند رافضي كه گاه به معناي شيعه استعمال مي شود، چه تفاوتي با مفهوم شيعه دارد؟

واژه شيعه مفهومي عام است كه طبق تعريف پذيرفته شده همه فرقه ها و گروههاي شيعي، مانند زيديه و كيسانيه و اسماعيليه و... را شامل مي شود ؛ اما در اين ميان واژه هاي ديگري نيز وجود دارد كه با اين مفهوم عام تفاوت هايي دارد برخي از اين واژه ها عبارت است از:

1. رافضي : رفض به معناي رد كردن و ترك و و اگذاشتن كاري است. مخالفان شيعه اين واژه را معمولاً براي مذمّت و بد گويي به كار مي برند.12

درباره اين واژه گفته شده است:

از آن جا كه شيعيان خلافت دو خليفه اول را رد كردند رافضي خوانده مي شوند.13

برخي نيز گفته اند. رافضي به شيعياني گفته مي شود كه به جهت موضع نسبتاً ملايم زيد درباره دو خليفه اول در هنگام قيام خود، اردوي وي را ترك كردند.14

هر يك از دو معنا را كه بپذيريم واژه رافضي با شيعه در مفهوم عامش مترادف نيست ؛ زيرا اين كلمه گروه هايي از زيديه را در بر نمي گيرد.

2. جعفري : امام جعفر صادق(ع) با تلاش بسيار خود به شيعيان معتقد به رهبري امامان معصوم(ع) هويّت فقهي و كلامي ويژه اي بخشيد. از اين رو، شيعيان بهره مند از آموزه هاي آن بزرگوار جعفري شهرت يافتند.

امروزه واژه جعفري با شيعه اثني عشري مترادف مي نمايد؛ اما ذاتاً اسماعيليان را نيز شامل مي شود ؛ زير آن ها به امامت امام جعفر صادق(ع) اعتقاد دارند.

3. امامي : در دوران هر يك از امامان به شيعياني كه به امامت امامان معصوم(ع) از فرزندان حضرت فاطمه(س) اعتقاد داشته اند و اين خط سير را تا امام دوازدهم ادامه مي دادند، امامي خوانده مي شدند. امامي در سير تاريخي اش، به تناسب زمان هاي مختلف معاني ديگر، چون ترادف با شيعه در زمان حضرت علي(ع) نيز داشته 15 ولي امروزه معنايي معادل اثنا عشريه دارد.

4. خاصّه: اين واژه بيش تر درمتون فقهي و در مقابل لفظ عامه(اكثريت مسلمانان) به كار مي رود و به معناي شيعه است. معناي ويژه تر اين واژه درمتون فقهي اماميه اثنا عشريه است كه فقه خود را از امامان معصوم دوازده گانه مي گيرند.

5. علوي : شايد اين واژه در زمان هايي برگرايش كلامي شيعه(اعتقاد به برتري حضرت علي(ع)) دلالت مي كرده است ؛ اما بعدها بيش تر در معناي

نسبي اش بيان وابستگي نسبي افراد به حضرت علي(ع) به كار رفته است.

6. فاطمي : اين واژه بيش تر درمعناي نسبي كار برد دارد و براي تبيين تمايز فرزندان امام حسن و امام حسين عليهما السلام - از فرزندان محمد حنفيه كه كيسانيه خود را بدو منسوب مي ساختند، به كار مي رود؛ زيرا محمد حنفيه از فرزندان حضرت فاطمه(س) نبود ؛ هر چند در شمار فرزندان حضرت علي(ع) جاي داشت.

7. طالبي : اين واژه نيز مفهومي نسبي دارد ؛ ولي دايره شمولش از دو واژه پيشين بيش تر است. طالبي به معناي فرزندان ابو طالب است كه فرزندان آن بزرگوار از طريق غير از حضرت علي(ع) را نيز شامل مي شود.

فهم دقيق اين واژه با مطالعه كتاب «مقاتل الطالبين» ابو الفرج اصفهاني به دست مي آيد كه در آن از قيام هاي همه طالبي هاي و از جمله قيام هاي فرزند ان جعفر بن ابي طالب نيز نام برده است.

علي الحوض»؛ من در ميان، دو امانت گرانبها و نفيس مي گذارم: يكي كتاب خدا و ديگري عترت من است. شما مادامي كه به اين دو تمسك مي جوييد گمراه نمي شويد و اين دو يادگار من هيچ گاه از هم جدا نمي شوند، تا در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند.

سمهودي شافعي، از علماي معروف قرن دهم هجري، نويسنده «وفأ الوفأ»، در «جواهر العقد» كه درباره حديث ثقلين است، مي نويسد: «اِنّ ذلك يَفهَمْ وجود من يكون اهلا ليتمسك به من اهلِ البيتِ و العترِْ الطاهره في كلِ زمانِ واجدوا فيه الي قيامِ الساعْ، حتي يتوجه البحث المذكور الي التمسك به كمال ان الكتاب العزيز كذلك»؛ اين حديث مي فهماند كه در هر زماني تا روز قيامت در ميان اهل بيت(عليهم السلام) كسي وجود دارد كه شايستگي تمسك و پيروي دارد؛ همان گونه كه قرآن مجيد نيز چنين است.{2}

حضرت محمد(ص) فرمود: تا وقتي داوزده تن قريشي بر اين امت ولايت دارند اين دين پابرجاست.{3}

گروهي از دانشمندان اهل سنت اين حديث را از مسروق اين گونه آورده اند: شبي در محضر عبدالله بن مسعود نشسته بوديم و او به ما قرآن مي آموخت، در آن ميان فردي از او پرسيد: اي عبدالرحمن، آيا از رسول خدا(ص) پرسيده ايد كه جانشينان تو بر اين امت چند نفرند؟ ابن مسعود در پاسخ گفت: از آن زمان كه به عراق آمده ام، تاكنون كسي چنين پرسشي از من نكرده است. آري، از او پرسيدم و آن حضرت فرمود آنان به تعداد بني اسرائيل هستند؛ يعني دوازده نفر.

در اين كه پيامبر(ص) گرامي، خلفاي خود را دوازده نفر معرفي كرده است در ميان محدثان اسلامي سخني نيست، زيرا روايات به اندازه اي است

كه نمي توان در صحت آنها شك و ترديد نمود. در اين جا به نقل دو حديث اكتفا مي كنيم/

1. حديث جابر: «عن جابر بن سمره قال سمعتُ رسولُ الله(ص) يقول يكون اثنا عشرهَ اميراً فقال كلِمُْ لَمْ اسْمَعها فقال ابي اِنّه قال كلَّهم في قريش»؛ از جابر بن سمره نقل شده كه مي گويد: از پيامبر(ص) شنيدم كه فرمود: دوازده نفر امير خواهد بود؛ سپس كلمه اي گفت كه من نشنيدم، پدرم گفت پيامبر فرمود همگي از قريش خواهند بود.

2. حديث ابن مسعود: «ان سئَل لم يَملك هذه الامْ مِن خليفْ فقال سألنا عنها رسول الله(ص) فقال اِثنا عشر كعدِْ نقبأ بني اسرائيل»؛ از ابن مسعود پرسيده شد كه زمام اين امت را چند نفر به دست مي گيرند، گفت: ما از پيامبر(ص) سؤال كرديم، فرمود: دوازده نفر به تعداد نقباي بني اسرائيل.{4}

در روايات متعددي كه از طرق اهل سنت و شيعه نقل شده، نام امامان دوازده گانه به همان گونه كه پيروان مكتب اهل بيت معتقدند، آمده است. در بعضي روايات، تنها به نام اولين و آخرين امام به عنوان اولهم علي(ع) و آخرهم مهدي(عج) بسسنده شده و در بعضي روايات به نام امام حسين(ع) اشاره شده است؛ به اين صورت كه از پيامبر اكرم(ص) نقل شده كه اشاره به امام حسين(ع) كرده، فرمود: «هذا البخا امام، ابن امام، اخر امام ابوائمه تسعْ»؛ اين فرزندم امام است، فرزند او امام، برادر او امام، پدر امامان... و به اين ترتيب به همه امامان دوازده گانه اشاره شده است.{5}

در بعضي از روايات كه در منابع اهل سنت آمده نام تمام امامان دوازده گانه به طور كامل برده شده، يعني به ترتيب ذكر شده: علي،

حسن، حسين، علي بن الحسين، محمد بن علي الباقر، جعفر بن محمد الصادق، موسي بن جعفر الكاظم، علي بن موسي الرضا، محمد بن علي التقي، علي بن محمد النقي، حسن بن علي العسكري و محمد بن الحسن المهدي8 ؛ از جمله سليمان بن ابراهيم قندوزي حنفي در كتاب «ينابيع المودْ» دو حديث در اين زمينه نقل كرده است/

وي از «فرائد السمطين»، به سندي كه به ابن عباس مي رسد، نقل مي كند كه يك نفر يهودي خدمت پيامبر(ص) آمد و سؤالات مختلفي درباره اسلام و تعليمات اسلامي كرد؛ از جمله درباره وصي پيامبر(ص) سؤال كرد؛ رسول خدا(ص) نخستين وصي خويش را علي بن ابي طالب و سپس فرزندانش حسن و حسين و بعد ائمه نه گانه ديگر را هر كدام با اسم نام برد. مرد يهودي ايمان آورد و تصريح كرد كه من نيز در كتب انبياي پيشين و در كتاب موسي(ع) ديده ام كه نخستين جانشين پيامبر(ص) خاتم، داماد او است و دومين و سومين آنها دو برابر و فرزندان او هستند و نه نفر ديگر از اولاد سومين امام هستند.{6}

[1].تفسير نمونه، ج 27، ص 210/

[2].پيام قرآن، ج 9، ص 76/

[3].پيام قرآن، ج 9، ص 95/

[4].خدا و امامت، جعفر سبحاني/

[5].پيام قرآن، ج 9، ص 102/

[6].ينابيع الموده، ص 440، باب 76/

شيعِْ الكوفْ سَمُّوا بذلك لأَنّهم تركوا زيد بنُ عليٍ(ع) حين هُمْ عن الطعن في الصحابِْ فلمَّا عرَفوا مقالَته و انّه لا يَبرأ من الشيخينِ رفضَوه ثمَ استعمَل هذا اللّقبَ في كلِّ من غلافي هذا المذهب و أجاز الطعنُ في الصحابْ»;{3} رافضي به گروهي از شيعيان كوفه گفته شده است كه زيد بن علي را رها كردند و از شيخين - ابوبكر و عمر - برائت جستند، سپس اين لقب به كساني كه در برائت آن دو غلو و زياده روي كردند و اجازه طعن در مورد صحابه دادند اطلاق شد/

به مرور زمان اين لقب درباره شيعه اماميه نيز به كار برده شد و در كتاب هاي فِرَق و مذاهب يادداشت گرديد، چنانكه ابوالحسن اشعري مي نويسد: «و اَنّما سمَّوا الاماميَْ رافضَْ لَرِفَضهم امامَْ ابي بكر و عُمر».{4}

ذهبي نيز در الميزان و حافظ در تهذيب رافضي را به كساني اطلاق كرده اند كه شيخين را مورد طعن قرار داده اند/

عسقلاني مي نويسد: «التشيعُ هو محبُْ عليِِ و تفضيلُه علَي الصحابِْ فمَن قدّمَه علي أبيبكر و عُمر فهو رافضيغالٍ فيالتشيع و من لم يُقدمه عليهما فَهُو شيعيُُ»;{5} كسي كه علي را بر ابوبكر و عمر مقدم بدارد رافضي است و كسي كه علاقمند به علي باشد و او را از صحابه افضل و برتر بداند شيعه مي باشد/

واژه رافضي به كساني كه به اهل بيت(عليهم السلام) محبت و عشق مي ورزيده اند نيز اطلاق مي شده است چنان كه امام شافعي گفته است:

«اِن كان رفَضاً حبُّ آلِ محمدفليشهَد الثقلانَ اِنّي رافضي»;{6}

اگر علاقه و محبت آل بيت محمد(ص) رفض است پس آدميان و پريان گواه باشند كه من رافضي هستم/

اين مطلب حاكي از آن است كه هر كس نسبت به

اهل بيت پيامبر(ص) محبّت و عشق مي ورزيده - هر چند سنّي باشد - لقب رافضي به او داده مي شده است/

به نقل از بيهقي وقتي كه به امام شافعي گفته شد كه گروهي اهل بيت را دوست ندارند و هر كس چيزي در اين خصوص نقل مي كند او را رافضي مي خوانند وي اين شعر را سرود:

«اذ نحن فضّلنا عليّاً فانّنا روافض بالتفصيل عند ذوي الجهل»;{7}

هنگامي كه ما علي را برتر بدانيم در نزد آنان كه از حقيقت نادان هستند به رافضي بودن متهم مي شويم/

رازي از قول بديع همداني نقل كرده كه وي بر سر مزار علي بن موسي الرضا(ع) گفت:

«أنا مع اعتقادي في التسنّن رافضي في ولائك و الا اشتغلت بهؤلأ فلست اغفل اولئك».{8}

بنابراين اگر مقصود اين است كه به خاطر تفضيل و برتر دانستن علي بر ابوبكر و عمر واژه رافضي بر تشيع اطلاق مي شود، روشن است كه تفضيل باعث ترك دين نمي شود زيرا برتر داشتن علي بر ابوبكر و عمر، در نزد شيعه به خاطر دلايلي است كه علي را برتر و خليفه بلافصل معرفي مي نمايد، چنان كه در نزد جمعي از علماي اهل سنت نيز تفضيل علي بر ابوبكر مسلّم شده است؛ مانند بغداديون - بشر بن معمر، ابوجعفر اسكافي، ابوالحسن خياط، محمود بلخي و شاگردانش - . همچنين جُبّايي از علماي بزرگ اهل سنت گفته است: اگر روايت نقل شده توسط طائر صحيح باشد، علي افضل است.{9} وي روايت مي كند كه پيامبر از خدا خواست بهترين فرد را بر سفره غذايش حاضر نمايد، آن وقت علي وارد شد و هر دو با هم غذايي بهشتي ميل فرمودند/

ابن عبدالبر نيز گفته است، پيشينيان در تفضيل ابوبكر و علي

اختلاف داشته اند، افرادي مانند سلمان، ابوذر، مقداد، جابر، ابوسعيد خُدري و زيد بن ارقم، علي را بر غيرش تفضيل داده اند/

بنابراين اگر تفضيل را ملاك رفض بدانيم بايد بيشتر پيشينيان و راويان حديث را رافضي بدانيم و اين نوع برخورد تنها ناشي از تعصب است، چنان كه در اين رابطه يكي از نويسندگان اهل سنت پس از نقل فضايل و كمالات علي(ع) چنين گفته است: «فضايل علي قابل انكار نيست و انكار فضايل و نسبت رفض به معتقدان آن جز از ناحيه متعصبان صورت نمي گيرد». و نيز مي گويد: «لو كان هذا رفضاً و تركاً للسنِْ لم يُوجَد مِن اهل الروايِْ و الدرايِْ شئ اصلاً فايّاك و التعصبُ في الدين و التجنبُ عنِ الحق و اليقين»;{10} اگر نقل فضايل علي(ع) رفض و ترك سنت باشد چيزي از اهل روايت و درايت حديث يافت نمي شود پس بپرهيزيد از تعصب در دين و اجتناب از حق و يقين/

برخي از نويسندگان اهل سنت در توجيه اين لقب به روايتي تمسك كرده اند كه از نظر متخصصان علم حديث، مجعول است. مضمون اين روايت چنين است كه پيامبر(ص) فرمود: «يَظهرُ في آخِر الزمان قومٌ يُسمَّون الرافضَْ يرفَضَون الاسلامَ»؛ در آخر زمان قومي آشكار مي شوند كه نام آنان رافضي است و اسلام را رفض مي كنند/

در پاسخ اين گروه بايد گفت اين روايت به دو دليل قابل اعتماد نمي باشد؛ نخست آن كه اين روايت از نظر سند صحيح نيست چنان كه ذهبي از رجال شناسان اهل سنت مي گويد: «اين روايت از مجعولات است» و همچنين ابو عقيل يحيي بن متوكل آن را ضعيف و واهي دانسته است و ابن عبد البر نيز گفته اين حديث در نزد

جميع رجاليّون ضعيف است.{11}

دوم بر فرض صحت و سلامت حديث، حضرت گروه خاصي را مشخص نفرموده اند تا آن گروه رافضي دانسته شوند و شايد مقصود حضرت همان مطلبي باشد كه در روايت ديگر آمده است كه از سرزمين حجاز «قرن شيطان»{12} ظهور مي كند و آنها هستند كه فتنه و فساد ايجاد مي كنند و يهود و كفر را به سرزمين مقدس اسلامي دعوت كرده و اسلام واقعي را رفض و رها مي كنند/

با توجه به مطالبي كه يادآوري شد روشن مي شود كه نسبت رفض و رافضي به شيعه اماميه، به هيچ وجه صحيح نيست زيرا شيعه راهي جز راه قرآن، سنت و عترت برنگزيده است؛ چنان كه امام صادق(ع) در اين باره فرمود: «مالَهُم و لَكُم ما يُريدونَ منكُم و ما يُعيبوُنكم يقولَون الرّافضَْ، نَعم و الله رفضَتُم الكِذبَ و أتَّبعتُم الحقَ...»;{13} چه شده آنان را با شما، از شما چه مي خواهند و چرا عيب مي گيرند و به شما لقب رافضي مي دهند! آري سوگند به خدا شما دروغ را رفض كرديد و حق را پيروي نموديد/

از اينجا به خوبي روشن مي شود كه دست هاي تفرقه افكن در ميان امت اسلامي، اين گونه القاب را ترويج كرده تا چهره مكتب اهل بيت را دگرگون و خدشه دار نمايد/

در كتب فِرَق و مذاهب، رفض و رافضي بودن را به گروهي به نام سبائيه نسبت داده اند{14} سپس اين لقب به گروه هايي مانند زيديه، اماميه، كيسانيه و غلات نيز اطلاق گرديده است/

بغدادي پس از اينكه سبئيّه را به عنوان رافضي معرفي كرده است چند گروه ديگر مانند اماميه و زيديه را به اين نام مي خواند سپس مي نويسد: «امّا فرق الزيديه و فرق الاماميه فمعدودون

في فرق الأمْ و الفرقْ السبئيه ليست من فرق امْ الاسلام لتسمتيهم عليّاً الهاً»;{15} فرقه زيديه و اماميه از گروه ها و فرقه هايي هستند كه داخل امت اسلامي مي باشند و امّا فرقه سبئيّه از فرقه هاي امت اسلامي نيستند زيرا آنان علي را خدا ناميده اند. از اين بيان استفاده مي شود كه نسبت رفض به اماميه و زيديه درست نيست زيرا آنان جزو مسلمانان اند و رافضي كسي است كه از اسلام و امت اسلامي خارج باشد/

بايد دانست كه اين اصطلاح در احاديث نبوي نيامده، لقبي است كه گروهي به گروه ديگر نسبت داده اند/

عقايد رافضي ها

نكته اي كه به خوبي ناروايي نسبت رفض به شيعه را روشن مي كند، عقايدي است كه در كتب فِرَق و مذاهب به عنوان عقايد رافضي ها بيان شده است زيرا شيعه اماميه به هيچ يك از اين عقايد باور ندارد و بلكه آنها را از عقايد باطل به شمار مي آورد. بغدادي در بيان عقايد رافضي ها مي نويسد عقايد رافضيان چنين است/

1- نسبت پيغمبري به علي و نسبت خطا در رساندن وحي توسط جبرييل؛ اين نسبت را برخي از نويسندگان ناآگاه به شيعه نسبت داده اند و گفته اند كه قرآن براي علي نازل شد و جبرييل - نعوذ بالله - به اشتباه آن را بر پيغمبر خوانده است/

2- غلو درباره علي بن ابيطالب؛ تا جايي كه در مرگ ايشان شبهه كردند و گفتند علي مخفي شده و مانند عيسي بن مريم(ع) به آسمان عروج نموده و گمان برده اند كه او خداست و اين عقيده به برخي ديگر مانند كيسانيه و خطابيه سرايت نمود و محمد بن حنفيه و امام صادق را خدا دانستند/

3- تحريم گوشت شتر.{16}

اين توصيف ها روشن مي كند كه

شيعه اماميه از تمامي عقايد ياد شده پاك است و در اين باره به مكتب اهل بيت ظلم شده و تاريخ نگاران و نويسندگان ملل و نحل انصاف را رعايت نكرده اند/

[1].مقالات الاسلاميين، ابوالحسن اشعري، ص 89، پاورقي/

[2].الفرق بين الفرق، بغدادي، ص 21/

[3].مصباح المنير، فيومي/

[4].مقالات الاسلاميين، اشعري ابوالحسن، ص 89/

[5].هدي الساري، ابن حجر عسقلاني، ص 333/

[6].تفسير فخر رازي، ذيل آيه قربي و صواعق المحرقه، ابن حجر، بحث محبت اهل بيت/

[7].اتحاف بحبّ الاشراف، شيراني شافعي، ص 27 و نور الابصار، شبلنجي، ص 115/

[8].نقض، عبدالجليل بن ابي الحسين، ص 218/

[9].ر.ك: شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج اول، مبحث تفصيل/

[10].حاشيه شرح عقائد، نسفي، ص 230، ابوالفضل عبيدالله الحنفيالقندهاري.

[11].اسني المطالب، ص 115/

[12].شرح عقايد نسفي، تفتازاني.

[13].جامع احاديث الشيعه، ج 1، ص 10، اسماعيل المعزي الملايري.

[14].علامه بغدادي در فرق بين الفرق در مورد سبائيه مي گويد: «سبائيه گروهي پيرو عبداله بن سبا بوده اند كه در تاريخ پيدايش شيعه و سني بحث آن گذشت و روشن شد كه آنها واقعيت خارجي نداشته اند»/

[15].الفرق بين الفرق، بغدادي، با حواشي محمد محيي الدين عبدالحميد/

[16].همان، ص 223/

محمد جواد مشكور، ص 59؛ الملل و النحل، شهرستاني ج 1، ص 251.

15. الملل و النحل، ج 1، ص 265 - 271.

اين است كه گرچه عدل مورد وفاق شيعه و معتزله است، ليكن در شيعه در مسئلة جبر و اختيار كه از فروع مسئلة عدل است، با معتزله اختلاف نظر دارد.

اختيار و آزادي انسان در معتزله مساوي با تفويض است، يعني واگذاشته شدن انسان به خود و بي اثر بودن مشيت الهي از تأثير، كه اين امري است محال و نشدني، زيرا مخلوقات همان گونه كه در اصل وجود نيازمند خالقند، در بقاي وجود هم نيازمند به خالقند، مثل لامپي كه روشنايي اش از اول تا آخر وابسته به منبع برق است.

اختيار و آزادي مورد اعتقاد شيعه به اين معني است كه بندگان مختار و آزاد آفريده شده اند، اما بندگان مانند هر مخلوق ديگر، در تمام هستي و در تمام شئون هستي و از آن جمله شأن فاعليت، قائم به ذات حق و مستمند از مشيت و عنايت اويند. اين است كه اختيار و آزادي در مذهب شيعه حد وسطي است ميان جبر اشعري و تفويض معتزلي، و اين است معني جمله معروف كه از ائمه اطهار رسيده است: "لا جبر و لا تفويض بل أمرٌ بين الامرين؛ نه جبر است نه تفويض، بلكه مسئله اي است حد وسط اين دو".[18] بنابراين اختلاف سه گروه كلامي فوق الذكر كه هر كدام عقيده خاصي و جداي از عقايد دو گروه ديگر دارند، در مسئله جبر و اختيار و ارتباط آن با اراده و مشيت الهي است كه از فروع مسئله عدل الهي به حساب مي آيد.

[17] مرتضي مطهري آشنايي با علوم اسلامي(كلام عرفان) ص 29.

[18] همان، ص 63.

اصيل است

اسلام شيعي پرداخته اند. و اگر شما به روزنامه ها مراجعه كنيد هر ماه اخباري را از افزايش گرايش مسيحيان به سوي اسلام و بويژه شيعه مي بينيد كه حتي يهوديان را نيز در برگرفته است. در هر صورت راه هدايت از راه گمراهي آشكار است و انسانهايي كه از هوي و هوس خود پيروي نكنند به آن گردن مي نهند. در مقياسي وسيعتر مي توان سؤال شما را اينگونه طرح كرد كه چرا تنها يك ميليارد و نيم مسلمان داريم، در حالي كه بيش از 3 ميليارد مسيحي هستند. اين در حالي است كه خود دانشمندان مسيحي كتابهاي فراواني در تناقض، تحريف و ناكارآمدي دين خود نوشته اند. در اين ميان تبليغات رسانه هاي استكباري و قلع و قمع انسانهاي آزاده در سرتاسر دنيا از جمله دلايل كاهش انسانهاي راستين مي باشد.

منابع و مآخذ :

1. شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد

سياسي، اجتماعي و عبادي اعم از نمازهاي جمعه و جماعات، فعاليت هاي ديني و جلسات مذهبي، مراسم عزاداري ها و جشن هاي مذهبي و ساير عرصه ها، جلوه هاي بديعي از عشق به مكتب و مذهب را به نمايش مي گذارند و در مقابل هجوم هاي بيگانگان از حريم شعاير ديني، پاسداري مي كنند. البته، برخي از جوانان هم هستند كه تحت تأثير القائات فرهنگي قرار گرفته و از الگوهاي غربي پيروي مي كنند، كه در مقابل جوانان شيفته مكتب و مذهب، از فراواني بسيار كمتري برخوردارند. با اين تفصيل، اگر پرسشگر محترم مي فرمود، برخي از جوانان شيعه... با واقعيت موجود سازگارتر بود. 2. درصد بالايي از پيروان الگوهاي غربي، با انگيزه هاي گوناگون از جمله، كار، تحصيل، تجارت و نيز وسعت حوزه مباحات در فرهنگ غرب، به الگوهاي غربي تمايل پيدا كرده اند، بدون اينكه از خاستگاه ملي، فرهنگي و ديني خويش دست كشيده باشند و شيفته مكاتب بيگانه شده باشند. بنابراين، بهتر بود پرسشگر محترم به جاي جمله «شيفته مكاتب بيگانه شدن»، اينگونه مي فرمود

كه: برخي جوانان شيعه... شيفته الگوهاي غربي شدند. ناگفته پيداست كه گروهي بسيار اندك از جوانان مسلمان و شيعه هم وجود دارند كه به مكاتب بيگانه به ويژه مكاتب غربي، تمايل پيدا كرده اند كه اين درصد اندك نسبت به جامعه هفتاد ميليوني جامعه ما چيز عجيبي نيست، البته قابل بررسي است.

دلايل اين پديده را در چند عامل مي توان جستجو كرد:

1. هويت گمشده: نسل جواني كه تصوير روشني از هويت خويش ندارد و به درستي نمي داند كيست و در چه مرحله اي از زندگيبه سر مي برد و جواني كه فصل بهار زندگيش مي باشد چه اقتضائات و ويژگي هايي دارد، به سرعت تحت تأثير فرهنگ

غرب واقع مي شود و خود را مي بازد و چون از درون به شدّت تهي شده است و فقر روحي و اعتقادي زيادي احساس مي كند، به جاذبه هاي فرهنگ غرب دلبسته مي شود.

2. احساس بيگانگي با فرهنگ خودي _ به طور كلي، جواناني كه فرهنگ ملي و اسلامي خويش را به درستي مي شناسند و به آن ايمان داشته و از ميوه هاي آن استفاده مي كنند، همچون درختاني هستند كه در اعماق زمين ريشه دوانده اند. ولي در مقابل آن، جواناني هستند كه با فرهنگ اسلامي و ملي خود بيگانه مي باشند و چون با ارزش ها، باورها، افتخارات و امتيازات خويش، آشنايي ندارند و با تاريخ پرافتخار خويش قطع رابطه كرده اند، به راحتي در مقابل هر جلوه اي رنگ مي بازند و به هر ندايي پاسخ مثبت

مي دهند. در حقيقت، اينان چون به چيزي پايبند نيستند، هر پديده اي مي تواند بر آنها تأثير بگذارد.

3. احساس خودي با فرهنگ بيگانه _ غالب جوانانيكه، غرب گرا هستند، دريافت ها و اطلاعاتشان از فرهنگ بيگانه به مراتب بيش تر از شناخت آنها از فرهنگ خودي است و هر شناختي نسبت به هر پديده اي، احساس نوعي الفت و انس در فرد مي آفريند و به همين ميزان، احساس غربت با فرهنگ خودي در آنها رشد مي كند و به ويژه اين احساس دوستي و الفت، مانع مي شود كه جوانان، خطر ويرانگر تهاجم فرهنگي غرب را به درستي درك كنند و در قبال آن چاره انديشي نمايند.

4. عدم تبيين درست دين: عدم تبيين و دريافت درست دين، از مهم ترين عوامل، پيروي برخي از جوانان از الگوهاي بيگانه است. روش هاي نادرست در آموزش ديني در دوران كودكي و نوجواني، ضعف و سستي بنيان هاي ديني در خانواده، ضعف بينش

و نداشتن آگاهي درست از ماهيت دين و نقش و كاركرد آن در تأمين سعادت دنيوي و اخروي انسان و گرايش به سوي تمايلات و هواهاي نفساني از عوامل ويرانگر پايه هاي اعتقادي جوانان است. 5

. القاء ناكارآمدي دين و مذهب _ نوجواني و جواني، مقطعي از عمر آدمي است كه مشحون از انرژي و به تعبير ديگر، بمب انرژي است كه بايد به درستي از آن استفاده كرد تا مفيد واقع شود و الاّ يا به انفعال مي رسد و يا ويرانگر خواهد شد. با توجه به حاكميت نظام اسلامي در ايران از يك طرف و ناكارآمدي بعضي از مديران جامعه در اجراي برنامه هاي مدوّن حكومت ديني و عدم توزع عادلانه امكانات و فرصت ها در برخي از دستگاه هاي كشور و نيز درگيري برخي گروه ها و جناح هاي سياسي بر سر كسب، حفظ و استمرار قدرت سياسي و از ياد بردن وظايف اصلي خويش از طرف ديگر، موجب يأس و سرخوردگي جوانان براي نيل به خواسته هاي مشروع خويش، ممكن است اين خطر متوجه اصل دين و مذهب بشود كه مذهب و مكتب ناكارآمد تلقي شود، مخصوصا كه دشمنان اسلام با تبليغات سوء خويش در صدد القاي شبهه پيرامون دين و اثبات ناكارآمدي آن هستند. عوامل پيش گفته مي توانند زمينه هاي سرخوردگي جوانان از آموزه هاي ملي و اسلامي را فراهم كنند و آنان را به سمت بهشت موعود غرب!! و پيروي از الگوهاي آنان، سوق دهند. پرسش ما اين است: به راستي اگر اسلام به درستي براي جوانان تبيين مي شد و قوانين اسلامي در حد توان در جامعه به اجرا در مي آمد و به نيازهاي جدي جوانان توجه مي شد آيا

باز هم شاهد پيروي گروهي از جوانان از الگوهاي غربي بوديم؟ آيا اين جوانان، چقدر به مباني دين، آگاهي دارند؟ پاسخ اين پرسش ها دور از دسترس نيست.

در پايان بايد گفت، وظايف نهادهاي فرهنگي و اجرايي در اين ميان بيش از همه بوده چرا كه اينان مي توانند با تبيين درست هنجارهاي ديني و اجراي بدون نقص آن، زمينه هاي خودباوري و ايمان به فرهنگ اسلامي و ملي را در جوانان تقويت كنند و مانع از گرايش بي چون و چراي بعضي از آنان به الگوهاي بيگانه بشوند.

با جمود و توقف بر بينش مخصوص يك زمان و يك دوره معين سازگار نيست. روي ديگر سكه جمود و تحجّر، تحقير عقل و تأكيد بر پايان پذيري، ديگر منابع اسلامي يعني قرآن و روايات است. اين در حالي است كه اولياء دين بر استعداد كاوش و تحقيق پايان ناپذير منابع اسلامي اصرار دارند. جمود و ركود فكري به گونه ديگر نيز مي تواند به تفكر شيعي آسيب رساند و آن همانا تمايلات و گرايش هاي كوركورانه به غرب گرايي است، عدم تحرّك اجتهاد در طي قرون به اين تمايلات دامن زده است. امروز جهان اسلام بيش از هر وقت ديگر نيازمند به يك نهضت قانونگزاري است كه با يك ديد نو و وسيع و همه جانبه از عمق تعليمات اسلامي برخاسته و بر استعمار فكري غرب پايان دهد. 3. پرهيز از تجددگرايي افراطي: تجددگرايي افراطي يعني آراستن اسلام به آنچه از اسلام نيست و پيراستن اسلام از آنچه از آن است تا آن به رنگ زمان درآيد و اين آفاتي بس بزرگ است.

بديهي است مشكلات نو جامعه بشري راه حل نو مي طلبد. ضرورت وجود مجتهد و رجوع به مجتهد زنده همين است اما در اين راه نبايد طريق افراط را پيمود و سخاتمندانه از اسلام مايه گذاشت و سليقه و روح زمان را معيار اسلام قرار داد مثل اينكه مَهْر نبايد باشد چون زمان نمي پسندد و همين طور حجاب.

4. پرهيز از عوامزدگي: اجتهاد پويا و بالنده كه بر آن پا مي فشاريم نقطه اعتدال است. طرف افراط آن تجددگرايي افراطي و طرف تفريط آن از يك جهت جمود و تحجّر است كه پيش از اين به آن پرداختيم و

از يك جهت عوامزدگي است. عامه مردم ميل دارند اشياء و امور را از خود دور نگاه دارند و آنها را در فضايي تاريك و مبهم ببينند در چنين صورتي است كه حول آن موضوع به خيالپردازي و توهم مي پردازند چرا كه خيال هميشه شيرين است. اين حقيقت است كه گاهي تلخ است و حقيقت را بايد بر اساس عقل كه تابع منطق و قانون است درك كرد و البته آنچه مايه بقاء يك تفكر است كشف حقايق است نه اشتغال

به موهومات. اجتهاد را كسوتي خاص نيست اما در طول تاريخ روحانيت متكفّل اين امر بوده است و از آنجا كه هر جامعه و قشري آفتي دارد آفت روحانيت و آنچه او را فلج كرده و از پا در آورده «عوامزدگي» است. اين آفت روحانيت را از ايفاي نقش پيشرو و قافله سالار باز مي دارد زيرا خاصيت عوام نگاه به گذشته و خو گرفتن با آن است. عوام هر تازه اي را بدعت يا متابعت هوا و هوس انگاشته و هميشه

طرفدار وضع موجود است. آفت عوامزدگي روحانيت را وادار مي كند تا در مسائل اجتماعي سطحي بينديشد يا نسبت به اين مسائل به گونه اي اظهار نظر كند كه علامت عقب ماندگي اسلام قلمداد شده، وسايل هجوم به اسلام را براي دشمنان فراهم سازد. 5. توجه به غرايز انسان: خالق هستي در وجود انسان غرايزي را نهاده است تا آن را به سوي هدفي كه در متن خلقت لحاظ شده، رهنمون سازد. بديهي است كه با اين غرايز نبايد معارضه كرد البته اصلاح، تعديل و تدبير غرايز مطلب ديگري است و نجارهاي

اجتماعي و واجبات و محرّمات در اين

راستا مطرح مي شود. غرايزي چون حقيقت جويي، دانش طلبي، توليد مثل، طلب مال، احترام و... در نوع انسان وجود دارد. مبارزه با اين غرايز براي هميشه نه امكان دارد و نه مطلوب است خاصه اگر اين مبارزه با نام دين صورت گيرد. رسالت دين محو غرايز نيست؛ تعديل و تدبير

آنها است. قهرا اگر با نام دفاع از دين و تفكر ديني به معارضه با غرايز برويم در اين معارضه اين تفكر ديني است كه در نهايت محكوم به شكست است. بقاء نوع بشر در گرو ارضاء متعادل و مدبرانه غرايز انساني است، قهرا ماندگاري يك تفكر نيز در گرو ارضاء متعادل غرايز است.

6. نارسايي مفاهيم ديني، اجتماعي و سياسي: يك تفكر از عناصر و مفاهيمي تشكيل شده است. تفكر ديني ممكن است از ناحيه عناصر و مفاهيم مطرح در درون خود دين ضربه بخورد. مفاهيمي چون تقوا، توكل، زهد، صبر، تقيه و... از عناصر و مفاهيم ديني هستند. اگر اين عناصر به گونه اي مسخ شده و وارونه تفسير و تبليغ شود طبق فرموده اميرالمؤمنين(ع) جامه دين را وارونه به تن كرده ايم؛H{لبس الاسلام لبس الفرو مقلوبا}H؛ M{و اسلام در دست اينها به پوستيني ماند كه وارونه به تن شود.}M در چنين صورتي دين كه مردمان از جانب خدا و رسول به آن دعوت مي شوند تا مايه ي حيات و زندگي آنان باشد A{يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم}A مايه سستي و رخوت و نيستي فرد و جامعه خواهد شد. گاه ممكن است يك مفهوم سياسي و اجتماعي نو و بديعي براي متفكران ديني مطرح شود، چه بسا اين مفهوم در آن سوي مرزهاي

اسلامي متولد شده است اما اكنون در زمره تجارب موفق (البته به طور نسبي) بشر امروز شمرده مي شود. مفاهيمي چون مردم سالاري، پاسخگويي صاحبان قدرت در برابر مردم، حق و حقوق شهروندي، پارلمان، قانون و... برخورد منفي متفكر ديني با

اين مقولات كه امروز جزو ميراث بشر محسوب مي شود آثار منفي در گرايش به آن تفكر بر جاي خواهد گذاشت. شهيد مطهري اين ملازمه را در تاريخ فلسفه سياسي غرب چنين بيان مي كند:

«... در تاريخ فلسفه سياسي مي خوانيم كه آنگاه كه مفاهيم خاص اجتماعي و سياسي در غرب مطرح شد و مسأله حقوق طبيعي و مخصوصا حق حاكميت مęʠبه ميان آمد و عده اي طرفدار استبداد سياسي شدند و براي توده مردم در مقابل حكمران حقي قائل نشدند و تنها چيزي كه براي مردم در مقابل حكمران قائل شدند وظيفه و تكليف بود، اين عده در استدلالهاي خود براي اينكه پشتوانه اي براي نظريات سياسي استبداد مابانه خود پيدا كنند، به مسأله خدا چسبيدند و مدّعي شدند كه حكمران در مقابل مردم

مسؤول نيست، بلكه او فقط در برابر خدا مسؤول است... از اين رو طبعا در افكار و انديشه ها نوعي ملازمه و ارتباط تصنعي به وجود آمد ميان اعتقاد به خدا از يك طرف، و اعتقاد به لزوم تسليم در برابر حكمران... و همچنين قهرا ملازمه به وجود آمد ميان حق حاكميت ملي از يك طرف و بي خدايي از طر`ديگر.» مطهري ملازمه فوق را از نظر فلسYǠǘ̘ʙŘǘٙʠاسلام مردود دانسته و مي گويد:

«از نظر فلسفه اجتماعي اسلام، نه تنها نتيجه اعتقاد به خدا پذيرش حكومت مطلقه افراد نيست و حاكم در مقابل مردم مسؤوليت دارد، بلكه از نظر اين

فلسفه تنها اعتقاد به خداست كه حاكم را در مقابل اجتماع مسؤول مي سازد و افراد را ذي حق مي كند و استيفاي حقوق را يك وظيفه لازم شرعي معرفي مي كند...

از نظر اسلام، مفاهيم ديني هميشه مساوي آزادي بوده است، درست بر عكس آنچه در غرب جريان داشته، يعني اينكه مفاهيم ديني مساوي با اختناق اجتماعي بوده است. پر واضح است كه چنين روشي، جز گريزاندن افراد از دين و سوق دادن ايشان به سوي ماترياليسم و ضديت با مذهب و خدا و هر چه رنگ خدايي دارد محصولي نخواهد داشد.» امروز در جامعه ما تفاسيري از دين كه با مردم سالاري در تضادّ است بيش از تبليغات ليبرال ها به گسترش سكيولاريزم در جامعه مساعدت مي رساند.

7. محيط اخلاقي و اجتماعي مساعد: آنچه تاكنون بيان شد بيشتر به شرايط، مقدمات و موانع نظري اجتهاد مطرح در عصر علم و غيبت مربوط است. اما بايد توجه داشت كه اجتهاد مورد نظر ممكن است با موانع عملي روبرو شود و آن عبارت است از محيط اخلاقي و اجتماعي نامساعد. هم فكري كه فكر او قرار است ظرف چنين اجتهادي باشد نياز به محيط پاك اخلاقي و اجتماعي دارد و هم ساير افراد جامعه كه محصولات اجتهاد به آنان عرضه مي شود به چنين محيطي نيازمند هستند. متفكر شهيد مطهري پيرامون

اهميت اين موضوع مي گويد: «هر تفكر و انديشه اي براي اينكه رشد كند و باقي بماند، زمينه روحي مساعدي مي خواهد. چقدر زيبا و عالي در آثار ديني گفته شده است كه: H{لا يدخل الملائكة بيتا فيه كلب أو صورة كلب}H؛ M{فرشتگان به خانه اي كه در آن خانه، سگ يا تصوير سگ وجود داشته

باشد وارد نمي گردند...}M شك نيست كه جو اجتماعي نيز بايد مساعد باشد. جو فاسد اجتماعي جو روحي را فاسد مي كند و جو فاسد روحي زمينه رشد انديشه هاي متعالي را ضعيف و زمينه رشد انديشه هاي پست را تقويت مي كند.» متفكر عصر غيبت كه عصر علم است جهد خود را در اجتهاد به كار مي بندد تا جامعه از حاصل كارش بهره مند گردد. همانطور كه فكر و قلب خالي از ايمان الهي ظرف مناسبي براي صدور تفكر شيعي نيست، جامعه اي كه از لحاظ اخلاقي و اجتماعي فاسد گرديده، قابليت جذب چنين تفكري را ندارد و با مرور زمان افكار و عقايد مردمان رنگ و بوي اعمال آنان را مي گيرد، زيرا اعقتاد و عمل تأثير متقابل بر يكديگر دارند، A{ثم كان عاقبة الذين أساؤا السوأي ان كذّبوا بايات الله}A؛M{سرانجام آنان كه به اعمال ناشايست دست زنند تكذيب آيات الهي است}M بدين سان مي توان نتيجه گرفت كه تداوم و گسترش وضعيت ناهنجار كنوني جامعه ما حيات و بقاء تفكر شيعي را به مخاطره خواهد انداخت. تلاش براي بهبود اين اوضاع مصداق اتم و اكمل امر به معروف و نهي از منكر است. از آنجا كه اين واجب الهي كه بقاء دين در گرو آن است واجبي منطقي (و نه تعبّدي) است، بر داعيان خير و ناهيان از منكر است كه با تدبير، مقدمات و شرايط حل اين مشكل را شناسايي و فراهم سازند و بر موانع راه فائق آيند.

اكنون كه در دوران حاكميت اسلام به سر مي بريم به نظر مي رسد براي توقف اين روند نامساعد محيط اجتماعي و اخلاقي و تبديل آن به جهت گيري مثبت چاره اي از طي گامهاي ذيل

نباشد:

1. تحقق باور عميق، عقلاني و مشي بر ارزشهاي اسلامي در مديران مؤثر جامعه نسبت به جايگاه مديريتي مؤثر خويش در جهت گيري فرهنگي و ارزشي جامعه و پرهيز آنان از برخورد انفعالي، يأس و تسليم در برابر عناصر ناسازگار فرهنگي كه در فرآيند جهاني شدن با آن روبرو هستيم.

2. تلاش مجموعه مديريتي كشور براي دست يابي به معرفتي واحد در مورد اصول و چارچوب هاي اساسي نظام ارزشي و سعي براي تعميق آنها.

3. تلاش براي جريان روح نظام ارزشي مورد توافق در تمامي سطوح و فعاليت ها.

4. تجلي و تجسم اين نظام ارزشي در گفتار و كردار مديران، ساختار كلان كشور و تمامي برنامه ها.

5. وجود مرجعي صاحب اختيار و پاسخگو كه با شيوه هاي حكيمانه و مجدانه روند فوق را مديريت كند.

كتب فريقين نقل شده است و هيچ ي_ك از صحابى مدعى آن نبوده اند و ما به برخى از آنها اشاره مى كنيم :

1_ حديث بدء الدعوه , پيامبر اس_لام (ص ) در اوايل بعثت به فرمان خداوند سبحان ,اقوام و بستگان نزديك خود را جمع نمود و رسالت خويش را به آنان ابلاغ فرمود و درهمان مجلس اعلام نمود كه هر كس از شما در پذيرفتن دع_وت م_ن س_ب_قت جويد او پس ازمن جانشينم خواهد بود , از ميان آنان فقط حضرت على (ع ) جواب مثبت داد و دعوت آن حضرت را پذيرفت كه آن حضرت فرمود : انت اخى و وزيرى و وارثى و خ_ل_ي_ف_ت_ى م_ن ب_عدى ,تو برادر و وزير و وارث و جانشين بعد از من هستى ) . (2)

2_ آيه تبليغ , اب_واس_ح_اق ثعلبى در تفسير خود و طبرى در كتاب الولايه و ابن صباغ مالكى و... نوشته اند كه آيه ك_ري_مه تبليغ : ( يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك ) (3) درباره حضرت على (ع ) نازل شده است و رسول خدا (ص ) دست ايشان را گرفت و فرمود : ( من كنت مولاه فهذا على مولاه ). (4)

3_ ح_دي_ث م_ن_زلت , احمد بن حنبل و شيخ سليمان بلخى و ابن صباغ مالكى و ديگران نوشته اند كه پ_ي_امبر اسلام (ص ) به حضرت على (ع ) فرمود : ( انت منى بمنزله هارون من موسى الا انه لا نبى ب_ع_دى , تو براى من به منزله حضرت هارون نسبت به حضرت موسى هستى , جز اينكه بعد از من پيامبرى نخواهد بود

) . (5)رواياتى نيز در اوصاف حضرت على (ع ) از زبان مبارك رسول خدا نقل ش_ده اس_ت ك_ه آن_هاهم مى تواند امر جانشينى را روشن كند , حضرت رسول مى فرمايد : ( انا دار الحكمه و على بابها , (6) من سراى حكمت و علم هستم و على (ع ) دروازه آن ) , يا درحديث ديگر م_ى فرمايد: ( و اقضاهم على بن ابيطالب , آگاه ترين شخص به قضاوت ,حضرت على (ع ) است ) . (7)از اي_ن رو , آن_چه شيعه به آن معتقد است بر اساس ادله قطعيه اى است كه مورد اتفاق فريقين است , اما آنچه كه خلافت بلافصل را براى ديگران اثبات نمايد , كسى مدعى نشده و ذكر هم نشده است , بنابراين اين منصب الهى است و تعيين آن هم از جانب خداست , زيرا علم به اينكه چه كسى شايستگى اين مقام را دارد , از قدرت غيرخداوند و فرستادگانش خارج است .

دلايل روايي مبتني بر اينكه امامت و رهبري مخصوص امامان اهل بيت عصمت و طهارت (ع) است.

اين دلايل بسيار و متواتر است. جالب اينكه بيشتر اين نصوص، در متون معتبر اهل سنت نيز يافت مي شود؛ از جمله:

پيامبر خدا(ص) فرمود: «لا تزال هذه الامة مستقيماً امرها، ظاهرة علي عدوّها، حتي يمضي منهم اثنا عشر خليفة كلّهم من قريش» ؛ منتخب كنزالعمال، ج 5، ص 321؛ تاريخ ابن كثير، ج 6، ص 249؛ تاريخ الخلفاء سيوطي، ص 10؛ كنزالعمال، ج 13، ص 26؛ الصواعق المحرقة، ص 28. «كار اين امت بسامان است، تا وقتي كه دوازده خليفه بر آنان حكم رانند، كه همگي از قريش اند».

در روايت ديگري آمده است: «كار اين امت تا هنگامي كه دوازده مرد بر آنان ولايت داشته باشند، در جريان است». نَدَوي، شرح صحيح مسلم، ج 12، ص 202؛ الصواعق المحرقة، ص 18؛ تاريخ الخلفاء سيوطي، ص 10.

مشابه اين روايات در متون شيعه و سني، بسيار زياد است. احاديث ديگري نيز در تفسير اين روايات وارد شده است؛ از جمله: امام جويني (امام الحرمين) از عبداللَّه بن عباس روايت مي كند كه پيامبراكرم(ص) فرمود:

«انا سيدالنبيّين و علي بن ابيطالب سيّد الوصيّين و ان اوصيائي بعدي اثناعشر، اولهم علي بن ابي طالب و آخرهم المهدي» ؛ فرائدالسمطين، ش 1164. «من آقا و بزرگ پيامبرانم و علي بن ابي طالب سَرْور اوصيا است. همانا اوصياي پس از من، دوازده نفرند كه نخستين آنان علي بن ابي طالب و آخرينشان مهدي(عج) است». براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ر.ك: عسكري، علامه سيد مرتضي، امامان اين امت دوازده نفرند.

سوّم. دلايل مربوط به ولايت فقيه در عصر غيبت كه جداگانه قابل بررسي است.

جانشيني پيامبر اكرم چيست

سپس محمّد فرزند علي _ كه در كتاب آسماني تورات به باقر مشهور است و تو ايشان را خواهي ديد و وقتي ديدي سلامم را به او برسان _ سپس جعفرصادق فرزند محمّد سپس از آن موسي فرزند جعفر بعد علي فرزند موسي َ، سپس محمّد فرزند علي بعد علي فرزند محمّد پس از آن حسن فرزند علي سپس هم نام من و هم كنيه ام حجت خدا در زمين و باقيمانده خدا در ميان بندگانش فرزند حسن بن علي همان شخصي كه خداوند به وسيلة او مشارق و مغارب زمين را فتح مي كند و او از پيروانش غايب مي شود. در زمان غيبت آن حضرت كساني در اعتقاد به امامت او ثابت قدم مي مانند كه خداوند دلهايشان را با ايمان امتحان كرده است ( كتاب كمال الدين باب نص الله عزوجل علي القائم ص 253. )

در روايتي ديگر از ابوبصير نقل شده كه به امام باقر7 عرض كردم مردم اهل سنت به ما اعتراض مي كنند كه اگر امامان حقّند، چرا خدا نامي از آنها در قرآن نبرده است امام باقر فرمود: در پاسخ آنها بگوييد: خدا نماز را بر پيغمبر9 نازل كرد و اسمي از سه يا چهار ركعت آن نبرد تا اينكه رسول خدا آن را توضيح داد و نيز فريضه حج را نازل فرمود، ولي تعداد طواف هاي هفتگانه آن را نازل نكرده تا پيغمبر9 آن را تفسير كرد; همين طور است امامت ما; خداوند آية " ?گطيعوا الله و ?گطيعوا الرسول و ?گُولي الأمر منكم را نازل و پيامبر اولوالأمر را به ائمه اثني عشر تفسير فرمود و

اگر ساكت مي شد و بيان نكرده بود، آل عباس و آل عقيل و يا ديگران مدعي مي شدند كه مراد از اولي الأمر ماييم .."( تفسير عياشي ذيل آيه 59 سورة نسأ. )

بدين مطلب در برخي روايات اشاره شده است شخصي از امام باقر7 تفسير آية "إِن َّ اللَّه َ يَأْمُرُكُم ْ أَن تُؤَدُّواْ الاْ ?َمَ_َنَ_َت ِ إِلَي ََّ أَهْلِهَا; (نسأ، 58) خداوند به شما فرمان مي دهد كه امانت ها را به صاحبانش بدهيد!" پرسيد؟ امام فرمود: مقصود ما هستيم كه بايد امام سابق كُتب و علم و سلاح را (كه نشانه هاي امامت است به امام بعد از خود تحويل دهد.

در روايتي ديگر نيز آمده است كه امام رضا7 در تفسير "اهلها" در آيه شريفه مذكور (نسأ، 58) فرمود: آن ها (مقصود از اهلها) ائمه از آل محمدند كه هر امامي بايد امانت را به امام بعد از خود تحويل دهد و... .

مانند روايت نبوي: ايما امراة نكحت نفسها بغير اذن مولاها ؛ بدون اذن كسي كه نسبت به او سزاوارتراست و صاحب اختيار او است{M و اين معنا را مفسرين در آيه مأواكم النار هي مولاكم ، (حديد، آيه 15) تصريحكرده اند. لذا تفتازاني در شرح المقاصد، ج 2، ص 29 تصريح مي كند كه «الولاية بالناس» و مالكيت تدبير امور آنان بهمعناي امامت است و اشكالي را كه مطرح مي كند در متواتر نبودن حديث غدير است و هيچ اشكالي را در دلالتروايت نمي پذيرد.

در نامه قبل اثبات شد كه چگونه حديث غدير متواتر است و باز لغت دانان تصريح كرده اند كه وليّ و مولي به يكمعنا است.

فراء در معاني القرآن، ج 3، ص 124

ابن اثير در نهايه، ج 5، ص 228

فيروزآبادي در القاموس المحيط، ج 4، ص 401

زبيدي در تاج العروس، ج 10، ص 399

اشكال دوم: اگر حديث غدير صحيح باشد امكان نداشت صحابه پس از وفات پيامبر اكرم(ص) آن را ترككنند و خلافت ابوبكر را مطرح كنند.

پاسخ: اولاً، اين اشكال ناشي از برداشت باطلي است كه از صحابه پيامبر اكرم در ذهن اهل سنت است. آنانگمان مي كنند همه صحابه پيامبر اكرم عادل و پابرجاي بر دين بودند در حالي كه چنين نبود.

ثانيا، عده كثيري از صحابه پيامبر اكرم(ص) با خلافت ابوبكر مخالفت كردند اما به پيروي از امام علي(ع) دست بهشورش نزدند.

ثالثا، موارد فراواني وجود دارد كه زيرپا گذاردن اين امر را از سوي صحابه پيامبر تأييد مي كند مانند:

1- آنچه در روز پنج شنبه در بستر بيماري پيامبر اكرم رخ داد (رزيه يوم الخميس) يعني منع عمر از كتاب وصيتتوسط پيامبراكرم كه اين مسأله را اهل سنت نيز نقل كرده اند.

وقتي در زمان حيات پيامبر گفتار آن حضرت دربارهحضرت علي(ع) چنين زيرپا گذارده مي شود و به پيامبر تهمت هزيان داده مي شود پس از وفات آن حضرت آسان ترانجام مي شود.

براي مطالعه اين مطلب ر.ك: بخاري، ج 1، باب كتابة العلم، ح 2 - ج 4، ص 70 - ج 6، ص 10 و نيز مسند احمد، ج 1، ص 355.

2- سريه اسامه: پيامبر اكرم در اواخر عمر شريف خود لشگري مهيا فرمود و اسامه را فرمانده آن كرد و تأكيد فرمودكه همراه اسامه حركت كنيد واز كساني كه پيامبر اكرم(ص) تأكيد داشت كه همراه اسامه بروند ابوبكر و عمر و چند تنديگر بودند. اما آنان از اين فرمان سرپيچي كردند و نرفتند.

اهل سنت اين سرپيچي را اين گونه توجيه مي كنند كه آنان براي تسكين تشنج ناشي از مرگ احتمالي پيامبراكرم(ص) ماندند تا مبادا قلوب مردم نلرزد و جامعه اسلامي تضعيف شود، (شهرستاني، الملل والنحل، ج 1، ص 23) حالكه چنين عذري و بهانه اي در سرپيچي از فرمان حركت در لشگر اسامه جاري است در تخلف از حديث غدير نيزامكان دارد و آنان همين توجيه را نيز آورده اند و گفته اند كه امامت علي(ع) بر مردمي كه فرزندان يا پدران آنان به دستعلي(ع) كشته شده اند به صلاح امت اسلامي نيست.

در اين زمينه مي توانيد به كتبي كه در باب غدير سخن گفته اند رجوع كنيد مانند:

1- الغدير علامه اميني

2- المراجعات سيد شرف الدين

3- الالهيات آيت الله سبحاني

عقيده است كه سكينه و آرامش بر پيامبر«صلي الله عليه وآله» ناز شده است؟

ناز شده است؟

قبل و بعد از كلمه «عليه» آمده، همه به پيامبر«صلي الله عليه وآله» برمي گردد؛ «الّا تنصروه فقد نصره اللَّه اذ اخرجه الذين كفروا ثاني اثنين اذ هما في الغار اذ يقول لصاحبه لاتحزن ان اللَّه معنا فانزل اللَّه سكينة عليه و ايده بجنود لم تروها...».

تمامي ظماير در «الا تنصروه، نصره، اذا خرجه، يقول، لصاحبه، وايده» به پيامبر«صلي الله عليه وآله» برمي گردد و اگر تنها ضمير «عليه» كه در ميان اينها قرار گرفته، به ابوبكر برگردد، برخلاف محاورات عقلايي است و از روش سخن گفتن - آن هم از قرآن مجيد كه در حدّ اعلاي فصاحت و بلاغت است - به دور مي باشد.

« بخش پاسخ به سؤالات »

به وصايت خويش برگزيد، اولاً بايد گفت كه اعطاي موهبتي الهي همچون نبوت و يا وصايت پيامبري به يك كودك يا نوجوان، امر غريب و نامعقولي نيست؛ همچنان كه قرآن كريم درباره حضرت يحيي(ع) مي فرمايد: (وَ آتيناه الحكم صبياً);{3} و ما فرمان نبوت را در كودكي به او داديم، ثانياً تحقق عملي جانشيني پيامبر(ص) به طور طبيعي پس از وفات پيامبر(ص) صورت مي گرفت كه حضرت ديگر در آن هنگام نوجوان نبوده اند. اعلان وصايت آن حضرت كه به امر و فرمان الهي از همان آغاز، رسالت صورت پذيرفت، بدان جهت بوده است كه جامعه اسلامي و همه مسلمانان بدانند كه خداوند چه كسي را به وصايت و خلافت بعد از رسول منصوب گردانيده است تا مبادا وفات پيامبر(ص) مايه اختلاف امت گردد. هر چند متأسفانه در عمل با وجود همه اين محكم كاري ها به گونه اي ديگر عمل شد. افزون بر اين، جهات ديگري نيز ممكن است وجود داشته باشد؛ مانند: 1. اعلام هم طرازي و آميختگي نبوت با امامت و اين كه ولايت از اركان دين و مكمل اسلام است؛ 2. اعلام اين مطلب كه امامت و ولايت و وصايت با انتصاب الهي و بر اساس ارزش ها و ملاك هاي ويژه الهي صورت مي پذيرد كه در رأس آنها دوري از شائبه هر گونه شرك و بت پرستي است، نه بر اساس انتخاب يا راه هاي ديگر.

[1].سوره شعرا، آيه 214/

[2].تاريخ الطبري، ج 2، ص 63 - 62؛ الكامل في التاريخ، ابن اثير، ج 1، ص 488 - 487، ذكر امر الله تعالي نبيه(ص) باظهار دعوته؛ مسند احمد، ج 1، ص 111، (دارصادر، بيروت)؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 13، ص 211

- 210/

[3].سوره مريم، آيه 12/

را منحصر به حضرت علي(ع) و اولاد معصوم ايشان مي داند اما اهل سنت چنين منزلتي براي آن قايل نيستند و انتخاب جانشين را به عهده مردم مي دانند. حتي آنان معتقداند كه اگر كسي به قهر و غلبه بر مردم مستولي شود، حاكم و امام مردم خواهد بود و مردم بايد از او بي چون و چرا اطاعت كنند. قبيح تر آن كه حتي حاكميت و امات فرد فاسق و معصيت كار را بر ديگران پذيرفته و مجاز مي دانند.{4}

در حقانيت علي(ع) و اولاد ايشان براي اين منسب دلايل عقلي و نقلي - اعم از آيه و روايت - بسيار زيادي مطرح شده و از صدر اسلام تاكنون هزاران هزار كتاب و مقاله و جزوه در اين زمينه تدوين گشته است. در اين جا به چند دليل از قرآن و روايت اكتفا مي كنيم:

طبق آيه 124 سوره بقره، امام بايد عادل باشد.{5} به تصريح قرآن چنين ويژگي اي فقط در اهل بيت نبوت وجود دارد. زيرا در آيه 33 سوره احزاب معروف به آيه تطهير، عصمت و طهارت روحي اهل بيت اثبات شده است: «... إِنَّما يُريدُ اللَّهَ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتَ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»؛ خداوند مي خواهد تنها آلودگي را از شما اهل بيت بردارد و پاكتان سازد.

با توجه به دو آيه ياد شده مي توان نتيجه گرفت كه منصب و مقام امامت فقط شايسته حضرت علي و اولاد ايشان است.

شايسته ذكر اين كه اهل سنت روايت هايي را به طرق گوناگوني مطرح كرده اند كه آيه تطهير در مورد پنج تن آل عباست. براي نمونه در روايتي از ابو سعيد خدري آمده كه رسول اللَّه(ص) فرمود: اين آيه در مورد پنج نفر نازل شده است:

در مورد من، علي، فاطمه، حسن و حسين... . و در روايت ديگري از ام سلمه آمده است كه در خانه من آيه «انما يريد اللَّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت» نازل شد در حالي كه در آن جا فاطمه، علي، حسن و حسين بودند. در آن وقت رسول اللَّه(ص) آنان را با عبايي كه بر دوشش بود پوشاند و فرمود: خدايا، اينان اهل بيت من هستند. آلودگي را از آنان ببر و به طور كامل پاكشان ساز.{6}

بايد توجه نمود كه روايات، احاديث و گزارش هاي تاريخي غير قابل شماري پيرامون حقانيت اهل بيت و شايستگي آنان براي خلافت و عدم شايستگي مخالفشان براي اين منصب ذكر شده است. از جمله آنها حديث ثقلين است كه دوست و دشمن آن را با سندهاي صحيح و فراوان و الفاظ قريب به هم روايت كرده اند. در يكي از آنها آمده است: «اِنّي تارِكَ فيكُمْ مارانَ تَمَتَّكْتُمْ بِهِ بَعْدي لَنْ تَضِلُّوا: كتابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتي اهْلَ بَيْتي وَ اِنَّهُما لَنْ يَفْتَرِقا حَتّي يَرِدا عَلَيَّ الْحَوْضِ»؛{7} همانا من در ميان شما چيزي قرار مي دهم كه اگر پس از من به آن چنگ زنيد، هرگز گمراه نشويد؛ كتاب خدا و عترتم، خاندانم را و آن دو هرگز از يكديگر جدا نخواهند شد تا بر من در حوض وارد شوند.

ناگفته پيداست كه اگر قرآن به تنهايي براي مسلمانان و رفع نيازمندي ها و اختلافاتشان كافي بود، رسول خدا(ص) تا به اين اندازه به همدوشي عترت با قرآن تأكيد نداشتند.

از سوي ديگر همان بي توجهي به بيان گهربار رسول اللَّه(ص) در مورد اين نكته مهم باعث به وجود آمدن فرقه هاي گوناگون عقيدتي شده و موجب اختلافات

فراواني گرديده است و اين در حالي است كه كليه فرقه ها مستندات فكري خود را غير متعارض با قرآن مي دانند. در حالي كه وقتي از بالا به قضيه بنگريم، بايد اذعان كنيم كه فقط عقايد يك فرقه مي تواند همخوان با كتاب خدا باشد و فرقه هاي ديگر باطل بوده و محلي از اعراب نخواهند داشت.

روايت ديگر حديث معروف حديث سفينه است كه در آن رسول خدا(ص) اهل بيت خويش را به كشتي نجات حضرت نوح تشبيه مي كند كه هر كس سوار آن شود نجات يافته و هر كس از آن دوري جويد، هلاك خواهد گشت: «مثل اهل بيتي كسيفينة نوح من ركبها نجي و من تخلف عنها غرق».{8}

حديث ديگر به حديث منزلت معروف است كه در آن تمامي مقامات و مناصب پيامبر - جز مقام رسالت - براي علي(ع) اثبات شده است. در اين حديث رسول خدا(ص) خطاب به امام علي(ع) مي فرمايد: «انت مني بمنزلة هارون من موسي الا انه لا نبي بعدي»؛{9} تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسي هستي جز آن كه پيامبري بعد از من نخواهد بود.

حديث انذار، حديث غدير، حديث مؤاخات - برادري -، حديث مدينه و نظاير آن همگي بر برتري علي(ع) دلالت دارد ولي با اين حال بسياري از علماي اهل سنت از آنها اعراض كرده اند و همين امر نشانگر اختلاف عميق شيعه و سني در مسأله جانشيني رسول اللَّه(ص) مي باشد كه با رهايي هر انديشه سليمي از تعصب قابل اثبات است.

اختلافات مهم ديگر اعتقادي ميان اهل سنت و شيعه بر سر مسأله توحيد، جبر و اختيار، صفات الهي، مسأله عدل و جز آن است كه پرداختن

به آنها فرصت زيادي مي طلبد.{10}

اما در مورد اختلاف شيعه و سني در مسايل فرعي و فقهي. در اين گونه مسايل نيز تفاوت هاي فراواني ميان مذاهب گوناگون اهل سنت با شيعه وجود دارد كه به پاره اي از آنها اشاره مي كنيم و قضاوت در مورد صحت و سقم فتاواها و نظريات را به عهده خوانندگان مي گذاريم.

شيعه مي گويد: تنها آب مطلق است كه مي توان با آن به پاك كردن نجاست پرداخت، اما ابوحنيفه معتقد است كه با آب مضاف - مثل آب گيلاس - هم مي توان نجاست را پاك كرد.{11}

طبق نظر شيعه وضو و غسل فقط با آب مطلق رواست. اما ابوحنيفه معتقد است كه با شراب خرما در مسافرت و در حال ناچاري مي توان وضو گرفت.{12} در برخي از فتاواي وي آمده كه مي توان با آبي كه با ماده پاكي چون زعفران مخلوط شده و يكي از ويژگي هاي آن - چون بو يا رنگ يا مزه اش - تغيير يافته، وضو گرفت.{13}

همه مذاهب - اعم از سني و شيعه - جز مالكي ها سگ را نجس مي دانند.{14}

شيعه و مالكي ها و حنفي ها مني انسان را نجس و شافعي ها و حنبلي ها آن را پاك مي دانند.{15}

حنفي ها، مالكي ها و حنبلي ها مي گويند كه با انزال مني فقط وضو باطل مي شود و احتياجي به غسل نيست و شافعي ها انزال مني را ناقض و مبطل وضو هم نمي دانند. اما شيعه معتقد است كه انزال مني هم ناقض وضو و طهارت است و هم موجب غسل مي شود.{16}

اختلافات فوق و صدها اختلاف ديگر باعث گشته كه فاصله زيادي در ميان مذاهب اهل سنت و هم ميان سني و شيعه به وجود آيد. البته صرف نظر از اختلافات - با

تكيه بر نقاط مشترك كه تعداد آنها نيز بسيار مي باشد مي توان به طور نسبي به وحدت دست يافت.

وحدت مسأله اي است كه از دير باز يعني از زمان امام علي(ع) توجه فراوان به آن شده تا اصل و پايه هاي اسلام حفظ شود. و در حقيقت براي حفظ وحدت آن بزرگوار بيست و پنج سال خون جگر خوردند و خانه نشين شدند و از حق مسلم خود دست شستند. ديگر امامان شيعه نيز بدين مهم اهميت داده، در مواضع و مواقعي امور ديگر را فداي اصل اسلام مي كردند و با راهنمايي هاي سودمند خويش باعث اتحاد ميان مسلمانان مي شدند. علماي بزرگ هم به تبعيت از رهبران خويش هموار، به اين عامل حيات بخش عمل نموده و از آن چه موجب در هم شكستن پايه و اساس اسلام مي شود، پرهيز كرده اند و با نشست هاي دوستانه علمي در صدد كشف و طرح نقاط اشتراك و رسيدن به وحدت نسبي بوده و هستند.

در عصر ما نيز كساني چون آيت اله بروجردي، امام خميني و رهبر معظم انقلاب از شيعه و شيخ شلتوت و ديگران از اهل سنت در اين زمينه گام برداشته اند. و هر ساله نيز همايش هايي بدين مناسبت در نقاط گوناگون برگزار مي گردد.

و اما پاسخ بخش آخر سؤال؛ همان طور كه در كتب فقهي و رساله هاي علميه آمده، از جمله شرايط امام جماعت، شيعه دوازده امامي بودن آن است.

بنابراين در حال عادي نمي توان به ائمه جماعت سني اقتدا كرد. اما در حال تقيه و ضرورت اقتدا كردن جايز است و اين محدود به زمان حج نمي شود. امام خميني رحمة الله در پاسخ به اين پرسش - در غير موارد حج شيعيان مي توانند به امام جماعت اهل

تسنن اقتدا نمايند يا خير؟ - فرموده اند: «مي توانند».{17}

رهبر حكيم انقلاب هم از تمامي شيعيان خواسته اند كه در نماز جماعت اهل سنت بويژه در ايام حج شركت نمايند، و از انجام اعمالي كه سستي مذهب شيعه را در پي دارد، خودداري نمايند.{18}

[1].ر.ك: درآمدي بر علم كلام، علي رباني گلپايگاني، ص 237 به بعد.

[2].ر.ك: شرح المقاصد، تفتازاني، ج 5، ص 232، تحقيق عبدالرحمان عميره، تفتازاني در اين باره گويد: نزاعي نيست كه بحث هاي امامت به علم فروع شايسته تر است.

[3].ر.ك: درآمدي بر علم كلام، ص 125.

[4].ر.ك: شرح المقاصد، ج 5، ص 233.

[5].در آيه 124 آمده است: «...وَ اِذَا ابْتَلي اِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَاَتَمَّهُنَّ، قالَ اِنّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ اِماماً، قالَ وَ مِنْ ذُرّيَّتي، قالَ لا تَنالُ عَهْدي الظَّالِمينَ»؛ و زماني كه آزمود ابراهيم را پروردگارش به امور چند پس او از آنها سرافراز بيرون آمد خداوند فرمود: من تو را پيشواي مردم قرار دادم. ابراهيم گف: و از فرزندانم؟ خداوند فرمود: پيمان من به ستمكاران نمي رسد.

[6].ر.ك: درالمنثور، سيوطي، ج 6، ص 603 تا 607.

[7].ر.ك: كنزالعمال، هندي، ج 1، ص 186، ش 945، تصحيح صفوة السقا، هندي چند حديث ديگر نظير آن را در شماره هاي 943، 944 و 946 و جز آن عنوان كرده است و در مصادر فراواني از شيعه و سني اين حديث روايت شده است.

[8].اين حديث به عبارت هاي مختلف ولي نزديك به هم در مآخذ شيعه و سني نقل شده است. براي نمونه ر.ك: مستدرك علي الصحيحين، ج 3، ص 151؛ ينابيع المودة، قندوزي، ج 2، ص 219، تحقيق اشرف حسيني، مناقب علي بن ابيطالب، ابن مغازلي، ص 132 - 134، تحقيق بهبودي، و فضائل الخمسة، فيروزآبادي، ص

56 - 58.

[9].اين روايت هم در بسياري از مآخذ مطرح گشته است، ر.ك: مناقب علي بن ابي طالب، ابن مغازلي، ص 27 به بعد؛ مناقب اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب، محب الدين طبري، ص 93 به بعد (تحقيق سراوي حسيني، دارالكوثر، دمشق، و دارذوالفقار، بيروت، چاپ دوم، 1420ه’).

[10].در اين باره مي توان به كتاب «عقايد تطبيقي»، اثر حسين رجبي، نشر دفتر نمايندگي مقام معظم رهبري در امور اهل سنت بلوچستان رجوع كرد.

[11].الفقه علي المذاهب الخمسة، محمدجواد مغنيه، ص 17 (مؤسسة الصادق، تهران، چاپ دوم، 1411ه’).

[12].المغني، ابن قدامه، ج 1، ص 38، (دارالفكر، چاپ اول، 1404ه’).

[13].المغني، ج 1، ص 40 - 41.

[14].الفقه علي المذاهب الخمسة، ص 24.

[15].الفقه علي المذاهب الخمسة، ص 25.

[16].الفقه علي المذاهب الخمسة، ص 31.

[17].استفتاآت، ج 1، ص 279.

[18].ر.ك: توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 197.

بحث با يك سني از پله اول پائين نيائيد. بحث صرف نظر از عصمت يك بحث انحرافي است. اگر صرف نظر كرديد و گفتيد: فراق و خلاء را بايد مردم پُر كنند ازدو حال خارج نيست. دو اصطلاح وجود دارد. 1- بيعت 2- شورا

شورا توسط كي و براي چي بوجود آمد را عرض كرديم. بيعت هم بعد از شورا است. بيعت يعني بعد از ايمان به حقانيت خلافت يعني من جان بر كف هستم. يعني اعلام وفاداري و آمادگي عملي بر اجرا و تطبيق و تنفيذ اوامر. خلاصه بيعت بعد از ايمان و اعتقاد است، نه اينكه بيعت، ايمان باشد. بيعت ابزار اظهار ايمان است.

شورا هم عمر در اواحر حياتش اختراع كرد و در زمان بيعت ابوبكر نبوده است.

امّا اگر ادعا اجماع نمودند. ما مي گوئيم: اجماع تك تك مسلمين كه ممكن نيست، پس اجماع اهل حل و عقد بوده است. ما مي گوئيم؛ اهل حل و عقد شام يا يمن يا بصره يا حجاز يا مدينه؟ اهل حل و عقد كجا مراد است؟ چون مدينه مركز بوده مي گويند اهل حل و عقد مدينه مراد است. مي گوئيم: اهل بيعت حل عقد و عقد چه كساني بودند؟ مي گويند لا اقل عشره مبشره. سؤال مي شود آيا اين عده به خلافت ابوبكر ايمان آورده بودند؟ طلحه و زبير و حضرت علي كه نبودند، عثمان هم نبود. و بيعت عمر خلافت و امامت ابوبكر را ثابت كرد.

بنابراين آنها كه از اجماع تنزل به بيعت اهل حل و عقد نمودند، دوباره دايره را محصور به اهل مدينه كردند. دوباره گفتند: مراد از اهل مدينه عشره مبشره هستند. دوباره ديدند، واقعه تاريخي اينطوري نبوده

گفتند: بيعت يك نفر كفايت مي كند اين همان توجيه ما وقع است. و ربطي به قرآن و سنت ندارد. و مطلبي كه به كتاب و سمنت ربط نداشته باشد. بر چه پايه اي استوار است؟ در آخر مي گويند: يكفي بيعته رجل واحد. لان امامة ابي بكر ثبتت ببيعة عمر وحده

آيا اين درست است كه تمام افراد مسلمانان در شرق و غرب عالم به خلافت ابوبكر، به خاطر بيعت و اعتقاد عمر به خلافت ابوبكر معتقد باشند. به چه دليل؟ اين بحثها انحرافي و تاريخي است. و آقايان فكر كرده اند كه چگونه اين واقعه تاريخي را توجيه كنند. با يك سني وقتي وارد بحث شديد، از پله اول پائين نيائيد.

كساني كه قصد بيعت داشتند، بزرگان صحابه و اهل حل و عقد بودند.

امّا به چه شخصي قصد بيعت داشتند؟ ابن حجر عسقلاني در فتح الباري كه شرح صحيح بخاري است در يكي از ابواب مقدمه آن مبهمات بخاري را روشن و تصريح مي كند و پرده از ابهامات برمي دارد و مي گويد مراد از فلان در اين حديث حضرت علي(ع) مي باشد ابن حجر به سند معتبر نقل مي كند كه آنها گفتند ما در قضيه ابوبكر كوتاه آمديم، گناه كرديم و لو مات عمر ليابعنا علياً

از اين حديث روشن مي شود كه اولاً حضرت علي حكومت را مي خواست و ثانياً صحابه در مورد حكومت علي كوتاه و شُل آمدند و مي خواستند در اولين فرصت حق را برگردانند و عمر اين مطلب را نمي خواست. عمر قصد داشت بر طبق نقشه قبلي، خلافت رسول اللَّه در بين قبائل عرب تقسيم شود اوليتم بعد عدي، بعد امويان، بعد بني زهره و بعد از عمر، عثمان و عبد الرحمن باشند. عبدالرحمن چون ريش سفيد بني زهره بود، قرار بر اين بود كه خليفه شود و وقتي عثمان به حكومت رسيد، عبدالرحمت به سراغ او نيامد و بني اميه خودشان كودتا كردند و عثمان را كشتند تا معاويه به حكومت رسيد.

بنابراين عمر تهديد مي كند كه هر كس با علي بيعت كند. علي و آنها را مي كشم. لذا شورا يعني كشتن صحابه و حضرت علي. يعني شورا درست كنيم كه علي نباشد، عثمان باشد. شورا عملاً هم كنار زدن علي بوده است. ظاهراً شورا بود اما باطنا خلافت عثمان بود. مثل بعضي از رأي گيريهايي كه در عالم وجود دارد. بنابراين قضيه عثمان، شوراي حقيقي و واقعي نبوده لذا معاويه

روي كار آمد بعد يزيد و تا امروز صدام و فردا صدامهاي ديگر و از عمر يك حديث كه دال بر مشروعيت شورا باشد نقل نشده است، بلكه شورا با زور پيش رفت.

مشورت در اسلام و در ميان تمام عقلا كل عالم معمول و مرسوم بوده است اما شورا در امامت و خلافت ريشه و مبني در اسلام ندارد.

و مدارك اصيل اسلامى نقل نشده است 0 و از ن_ظ_ر ارزش , ب_ه پ_اي_ه خبر واحد صحيح السند نمى رسد .

0ثانيا : بر فرض صحت سند , در مسائل عقيدتى و اصولى بايد با خبر متواتر و يامانند آن استدلال نمود , نه با خبر واحد . گذشته بر اين , استاد نقد حديث , نووى , در شرح مسلم , جلد 1 , باب لا تزال طائفه من امتى ب_ام_راللّه لا ي_ض_ره_م من خذلهم او خالفهم صفحه 142 , چاپ سال 1319 مى گويد : حديث لا تجتمع امتى على خطاء ضعيف و الصحيح هو حديث لا تزال طائفه من امتى قائمه على الحق . حديث امت من بر خطا جمع نمى شوند , ضعيف است و صحيح آن حديث ديگرى است و آن اينكه گروهى از امت من پيوسته بر حق هستند .

سوم - ان اللّه لا يجمع امتى على ضلاله . خداوند امت مرا بر گمراهى گرد نمى آورد .

اي_ن حديث در مسند احمد , جلد 5 , صفحه 145 نقل شده , و مولف المعجم المهفرس لالفاظ ال_ح_دي_ث النبوى اين حديث را از سنن ترمذى كتاب فتن , ومقدمه سنن دارمى , نيز نقل نموده است . اي_ن ح_ديث با اينكه در اين جوامع وارد شده است , باز چهره خبر واحد دارد و نقل سه محدث , بر تواتر آن دلالت نمى كند . ش_رط ت_واتر اين است كه حديث در هر عصرى ازاعصار , تا زمان نويسندگان اين جوامع و از زمان آن_ان ت_ا زم_ان پ_ي_ام_بر , به صورت متواتر نقل شده باشد , بطورى كه توطئه ناقلان

حديث در هر عصرى بر جعل آن , محال عادى باشد . و اين شرط در اين حديث كه سه محدث آنرا با سندى نقل كرده اند ,موجود نيست . از م_ناقشه هاى سندى كه بگذريم , اين حديث و مشابه آن گواه بر صيانت اجماع همه افراد امت از خطا و گمراهى است , و اين حقيقت را همه افراد جامعه اسلامى اعم ازشيعه و سنى مى پذيرند . شيعه , از اين نظر مضمون آن را پذيرفته است كه پيوسته در ميان امت , فرد معصومى بنام امام وجود دارد . و ات_ف_اق ه_م_ه ام_ت بر يك مطلب كه يكى از افراد آن ,خود امام معصوم است , گواه بر صحت و استوارى اتفاق خواهد بود . دانشمندان اهل تسنن , به اتكاء اين روايات , خود اجتماع و اتفاق امت را , حجت ودليل مى شمارند , نه اينكه آنرا كاشف از نظر معصوم بدانند . ولى ناگفته پيداست كه مقصود از كلمه امت همه افراد امت است , نه برخى و يا اكثريتى از آنان . و چنين اتفاق در مساله امامت تحقق نيافت . خاندان بنى هاشم پيشوائى ابوبكر را به رسميت نشناخته و با او به مخالفت برخاستند . ق_ب_ي_له خزرج كه در راس آنان سعد بن عباده بود , با خليفه نخست بيعت نكردند , و روابط خ_زرج ب_ا دس_ت_گ_اه خ_لافت , آنچنان به تيرگى گرائيد كه رئيس خزرج در دوران خلافت عمر مجبور به ترك مدينه شد و سرانجام در سرزمين شام به وضع مرموزى كشته شد و خون او آنچنان لوث گرديد كه معلوم نشد كه

وى بدست چه كسى كشته شد و سرانجام قتل او را به جنيان نسبت دادند . از آغاز سقيفه , دو گروه بصورت اقليت و اكثريت , روياروى يكديگر قرارگرفتند . ج_ام_ع_ه ش_ي_عه خلافت و جانشينى خلفاء را به رسميت نشناخته , و معتقد بودندكه آنان نصوص ولايت را به دست فراموشى سپرده اند . از اين جهت هيچ وقت امت اسلامى بر امامت و رهبرى فردى اتفاق نكرد . در اين باره كافيست سرگذشت سقيفه را بارديگر بخوانيد (3) . گ_ذشته بر همه اينها , اتفاق و اجماع امت در صورتى حجت و گواه است كه از طرف پيامبر حكم مورد اتفاق بيان نشده باشد . در غير اينصورت , اجماع جز اجتهاد درمقابل نص ارزشى نخواهد داشت . و در كتب مربوط به امامت روشن شده كه پيامبرگرامى صلى اللّه عليه و آله پس از خود , وصى و جانشين خويش را تعيين كرده وموضوع زعامت و رهبرى را به اختيار امت نگذاشته است .

چهارم - كونوا مع الجماعه , يداللّه مع الجماعه . با جماعت باشيد , دست خدا همراه جماعت است .

مرحوم شيخ طوسى در كتاب تلخيص الشافى جلد 1 , صفحه 182 , اين حديث رااز دلائل اهل تسنن شمرده است . اي_ن ح_دي_ث , گ_ذشته بر اين كه خبر واحد است , برفرض تواتر گواه مدعاى آنان نيست , زيرا جماعتى كه اين حديث ما را به آن دعوت مى كند , غير از امت است . امت به همه مسلمانان جهان مى گويند , درصورتى كه جماعت به گروه معدودى از سه نفر به بالا گفته مى شود

. مدعاى آنان اين است كه اتفاق امت حجت قاطع است , در صورتى كه اين حديث اتفاق گروهى را كه به آنان جماعت گفته شود , حجت مى شمارد . ك_سى از امت , اتفاق گروه سه نفرى را حجت ندانسته و در نتيجه مضمون حديث , مورد اعتراض همگان است و كسى به مضمون اين حديث عمل نكرده است . گذشته بر اين , حديث بر فرض صحت به اتحاد و اتفاق دعوت مى كند , و لذا در ذيل حديث دارد : فان الشيطان مع الواحد و هو عن الاثنين ابعد (4) . شيطان با يكنفر است و از دو نفر دورتر است . شكى نيست كه امورى كه از نظر عقل و شرع به اختيار امت واگذار شده است , باگرايش اكثريت ب_ه ي_ك س_و لازم اس_ت اق_ليت نيز از آن پيروى كرده و نيروها را در نقطه واحدى گرد آورند و از اختلاف و دو دستگيها بپرهيزند . لزوم پيروى از جماعت درموردى است كه جماعت صلاحيت مداخله در آن مورد را داشته باشند و در اين مورد بايدبه اكثريت پيوست . ول_ى در م_وردي_ك_ه امت و يا جماعت , حق اظهار نظر ندارند ,مانند مسائل عبادى از قبيل نماز و روزه ي_ا م_سائلى كه نمى دانيم آيا صلاحيت دارنديا نه , مانند مساله زمامدارى , در چنين موردى اي_ن حديث و مشابه آن نقش موثرى ندارند و مشروح اين قسمت را در توضيح آيه و امرهم شورى بينهم بيان كرده ايم (5) .

پنجم - مثل اصحابى كالنجوم بايهم اقتديتم اهتديتم . ياران من بسان ستارگان آسمان هستند , از

هر كدام پيروى كرديد , هدايت مى يابيد .

اي_ن ح_ديث , نه در صحاح ششگانه نقل شده و نه در كتابهاى حديثى اصيل كه در قرون نخستين بدست محدثان زبردست اسلامى تنظيم شده است . م_ا ب_ا فحص اكيدى كه انجام داديم , اين حديث را در صحاح ششگانه معروف پيدانكرديم , صحاح ششگانه عبارتند از : صحيح بخارى , صحيح مسلم , صحيح نسائى , صحيح ترمذى , صحيح ابوداود و صحيح ابن ماجه . براى جستجوى بيشتر , به مواردى از سنن دارمى , موطا مالك , مسند احمد بن حنبل و مستدرك حاكم نيز مراجعه كرده و اثرى از اين حديث نيافتيم . نه تنها ما اثرى از آن نديديم , بلكه نويسندگان پر توان المعجم المفهرس لالفاظ الحديث النبوى ك_ه ل_ج_ن_ه اى بر تاليف آن اشراف داشته اند , اين حديث را در هيچيك از الفاظ و مواد حديث نقل نكرده اند . بنابر اين يك چنين حديث نمى تواند براى يك مساله عقيدتى و حياتى سند و مدركى باشد . علاوه بر اين , حديث از نظر سند بسيار ضعيف است . ذهبى , متوفاى 748 , در كتاب نفيس ميزان الاعتدال فى نقد الرجال جلد 1 , طبع دار المعرفه ب_ي_روت مى نويسد : حديث اصحابى كالنجوم ايهم اخذتم بقوله اهتديتم را حمزه بن ابى حمزه جزرى نصيبى نقل كرده است و احاديث او به اندازه يك فلس ارزش ندارد , بخارى احاديث او را م_ن_ك_ر شمرده , دار قطنى احاديث او را متروك خوانده , و ابن عدى مى گويد : هر چه نقل مى كند همگى موضوع

و ساختگى است . آيا با اين وضع مى توان با چنين حديثى بر يك مساله حياتى استدلال نمود ؟ . م_ح_م_د ن_اص_رالدين , مولف كتاب سلسله الاحاديث الضعيفه و الموضوعه , صفحه 78 تا83 و ص_ف_حه 436 , اين حديث را بصورتهاى مختلف نقل كرده و همه را مجعول دانسته وجاعل آنها را معرفى كرده است . ب_راى روشنى بيشتر , فرازى از آنرا كه مربوط به داورى درباره صورتهاى مختلف اين حديث است , نقل مى كنيم .

1 - حديث : اصحابى كالنجوم , بايهم اقتديتم اهتديتم . را اب_ن عبدالبر , در كتاب جامع العلم ج 2 , صفحه 91 و ابن حزم , در كتاب الاحكام جلد 2 , صفحه 82 نقل كرده اند و سند آن به قرار ذيل است . سلام بن سليم , از حارث بن غصين , از اعمش , از ابوسفيان , از جابر . درباره ضعف سلام بن سليم , اتفاق نظر است . ابن فراش مى گويد : كذاب است . ابن حبان مى گويد : احاديث جعلى را روايت مى كند . حارث بن غصين مجهول است , كار او نقل احاديث مجعول مى باشد .

2 - حديث : ان اصحابى بمنزله النجوم فى السماء , فايها اخذتم به اهتديتم . را خ_ط_ي_ب در ك_تاب الكفايه فى علم الروايه صفحه 48 و ديگران نقل كرده اند و درسند آن سليمان بن ابى كريمه از جويبر از ضحاك از ابن عباس وارد شده است . س_ل_ي_م_ان ض_ع_ي_ف ال_ح_دي_ث است , جويبر متروك الحديث است و ضحاك اصلا ابن عباس را ملاقات نكرده است .

3

- حديث : يا محمد , ان اصحابى بمنزله النجوم فى السماء بعضها اضوء من بعض . را ب_رخ_ى ن_ق_ل كرده اند و در سند آن , نعيم بن حمال و عبدالرحيم بن ريه است كه هردو كذاب هستند .

4 - حديث : انما اصحابى مثل النجوم , فايهم اخذتم بقوله اهتديتم . را برخى نقل كرده اند و در سند آن حمزه جزرى متروك الحديث قرار دارد , كه ابن عدى درباره او مى گويد : عامه رواياته موضوعه .

5 - حديث : مثل اصحابى مثل النجوم , فمن اقتدى بشيى ء منها اهتدى . در سند آن جعفر بن عبدالواحد است و كار او وضع و جعل احاديث است (6) . گ_ذش_ت_ه بر اين , مضمون آنها بر ساختگى بودن آن ها گواهى مى دهد , زيرا پيامبر , به گواهى اه_ت_ديتم - يا اخذتم - , گروهى را مورد خطاب قرار مى دهد و سخن مى گويد , حال ببينيم طرف خطاب پيامبر كيست ؟آيا پيامبر به ياران خود كه همگى صحابه او بودند , خطاب مى كند كه ب_اي_هم اقتديتم اهتديتم ؟ در اينصورت خطاب غير صحيح خواهد بود , زيرا صحابه و ياران او به حكم مضمون حديث , هادى و راهنما و مقتدا و پيشوا هستند كه ديگران بايد به آنان اقتدا كنند , نه آنها به ديگران . در اينصورت فردى نخواهد بود كه از آنان پيروى نمايد . و يا به غير صحابه خود اين جمله ها را القاء مى نمايد ؟ اين فرض نيز صحيح نيست زيرا چنين افرادى در زمان پيامبر نبودند كه وى به

آنان خطاب كند . توضيح اينكه : گاهى سخن بصورت جعل قانون كلى است , مانند : لا رهبانيه فى الاسلام , يا لا ضرر و لا ضرار . ب_ط_ور م_س_ل_م در چ_نين قوانين كه رنگى كلى داردو بصورت جعل قانون است , در اين خطاب مخاطب و غايب , موجود و معدوم يكسانند . گاهى به صورت خطاب به گروه است . چنين سخنى براى خود , مخاطبى لازم دارد كه سخن بر او القاء شود . حال سوال مى شود : مخاطب پيامبر در اين خطاب كيست ؟ آيا خودصحابه است ؟ بطور مسلم اين خطاب به آنان صحيح نخواهد بود , زيرا فرض اين است كه آنان پيشروند نه پيرو , هاديند نه گمراه , و اي_ن س_خ_ن بايد به كسانى گفته شود كه پيرو باشند نه پيشرو , هدايت طلب باشند نه هادى و راهنما . و اگ_ر اي_ن خ_ط_اب ب_ه غ_ير صحابه است , بازهم اين خطاب غير صحيح خواهد بود , زيرا چنين گروهى در محضرپيامبر نبودند تا پيامبر درباره مطلبى به آنان خطاب كند . به عبارت فشرده تر : هرگاه اين سخن خطاب به صحابه پيامبر است , خطاب صحيح نيست . و اگر به غير صحابه است , چنين افرادى در محضر پيامبر نبودند تا پيامبر به آنان خطاب كند . م_ا از ه_مه اين سخنها صرفنظر مى كنيم و توجه خوانندگان را به نكات زير جلب مى كنيم :

اولا : پس از پيامبر خدا , ياران او به چند گروه تقسيم شدند و اختلاف عميقى درميان آنان پديد آمد . م_ثلا گروهى كمر به قتل

خليفه سوم بستند , و گروهى از اوحمايت كردند , حال ما از كداميك پ_ي_روى ن_ماييم ؟ هرگاه گروهى از دسته نخست وگروهى از دسته دوم پيروى كردند , حق با ك_دام اس_ت ؟ اگ_ر بنا باشد به مضمون حديث عمل كنيم , بايد هر دو گروه را اهل حق بدانيم آيا ممكن است هر دو گروه بر حق باشند ؟ حق پيوسته يكى است و ديگرى جز ضلال و گمراهى چيز ديگرى نيست , چنانكه خداوند تعالى مى فرمايد : فماذا بعد الحق الا الضلال فانى تصرفون (7) . پس از حق , جز ضلال و گمراهى چيز ديگرى نيست . پس به كدام سمت مى رويد ؟ .

ث_ان_ي_ا : م_ض_م_ون اين حديث با آيات قرآن مخالف است , زيرا قرآن صحابه پيامبر را به دسته هاى گوناگونى تقسيم كرده كه دسته هائى از آنان براى پيروى صلاحيت ندارند . دراي_ن ص_ورت پ_ي_ام_ب_ر چ_گ_ون_ه دس_ت_ور م_ى دهد كه از تمام آنان - كه برخى منافق و برخى ديگرسماعون و دسته سوم مرضى القلوب و 000 مى باشند - پيروى نماييم .

ثالثا : اين حديث ها با احاديث ديگرى كه در صحاح اهل سنت وارد شده است , كاملاتضاد دارد . ب_خ_ارى درب_اره گروهى از ياران رسول خدا اين چنين نقل مى كند :حديث اول يجاء برجال يوم ال_قيامه فيوخذ بهم ذات الشمال فاقول يا رب اصحابى , فيقول :انك لا تدرى ما احدثوا بعدك , ان هولاء لم يزالوا مرتدين على اعقابهم منذفارقتهم (8) . روز قيامت گروهى را مى آورند و در جرگه اصحاب شمال قرار مى دهند . م_ى گ_ويم :خدايا آنان

ياران من هستند , مى فرمايد : تو نمى دانى پس از تو آنان چه كرده اند ,آنان پس از رحلت تو , به دوران جاهليت بازگشته و راه ارتداد پيش گرفتند . از اي_ن_كه پيامبر مى گويد : خدايا آنان ياران من هستند , معلوم مى شود كه آنان صحابه غير منافق بودند كه پيامبر آنها را در جرگه صحابه خود مى شمارد . وگرنه صحيح نيست كه پيامبر درباره گروه منافق بگويد : يا رب اصحابى . ح_دي_ث دوم بينا انا قائم , فاذا زمره حتى اذا عرفتهم , خرج رجل من بينى و بينهم ,فقال : هلم , قلت : اين ؟ فقال الى النار و اللّه , قلت ما شانهم ؟ قال ارتدوابعدك على ادبارهم القهقرى 000 (9) . روز رستاخيز در حالى كه ايستاده ام , ناگهان گروهى به چشم مى خورند , كه آنان را مى شناسم . در اي_ن م_وق_ع , م_ردى م_يان من و آنان بلند مى شود و مى گويد : به سوى آتش ; من از او سوال مى كنم : به سوى چه آنان را دعوت مى كنى ؟ مى گويد : به خداسوگند , به سوى آتش . من مى گويم : آنان چه كرده اند ؟ مى گويد : آنان پس از توراه ارتداد را پيش گرفته اند . حديث سوم ليرون على اقوام اعرفهم و يعرفوننى , ثم يحال بينى و بينهم , فاقول انهم منى فيقال انك لاتدرى ما احدثوا بعدك , فاقول : سحقا سحقا لمن غير بعدى (10) . روز رس_ت_اخ_ي_ز گ_روهى را به من نشان مى دهند

كه آنان را مى شناسم و آنان مرامى شناسند , سپس ميان من و آنان چيزى حائل مى شود مى گويم : آنان از من هستند . خطاب مى آيد : تو نمى دانى آنان پس از تو چه كرده اند و چه بدعت هائى گذارده اند . در اين موقع من از آنان تبرى مى جويم و مى گويم : دور باد , دور باد , گروهى كه پس از من دين مرا دگرگون كردند . ح_دي_ث چهارم يرد على الحوض رجال من اصحابى , فيجلون عنه , فاقول يا رب اصحابى , فيقال انك لا علم لك بما احدثوا بعدك , انهم ارتدوا على ادبارهم القهقرى (11) . گروهى از اصحاب من , در كنار حوض بر من وارد مى شوند , ولى از آنجا كوچ داده مى شوند . من مى گويم : پروردگارا , آنان اصحاب من هستند . گفته مى شود : تونمى دانى كه آنان پس از تو مرتد شدند و به دوران جاهليت بازگشتند . روشن تر از همه , حديث بطانه است كه پيامبر بطور آشكار ياران خود را به دودسته تقسيم كرده اس_ت , چ_ن_ان_ك_ه ب_خارى نقل مى كند : ما بعث اللّه من نبى و لا استخلف من خليفه الا كانت له ب_طانتان , بطانه تامره بالمعروف و تحصنه عليه و بطانه تامره بالشر و تحصنه عليه , فالمعصوم من عصمه اللّه (12) . خداوند هيچ پيامبرى را برنيانگيخت و جانشينى بر روى زمين معين نكرد , مگراينكه براى او , دو دس_ت_ه رازدار قرار داد , رازدارى كه او را به كارهاى نيك دعوت

مى كرد و رازدارى كه او را به شر دعوت مى كرد . معصوم كسى است كه خدا او راباز دارد . آي_ا با وجود اين احاديث متظافر , كه همگى در صحيح بخارى - مهمترين كتاب اهل سنت , پس از ق_رآن - نقل شده است , باز مى توان گفت : مثل اصحابى كالنجوم 000 ؟ما در اينجا دامن سخن را ك_وتاه مى كنيم , و داورى صحيح درباره اين گونه ازاحاديث را - كه از احاديث موضوعه اعصار اموى و عباسى است - بر عهده خوانندگان گرامى مى گذاريم .

يك خطر مثلث ( امپراطورى روم , پادشاهى ايران و منافقان ) به شكست و نابودى تهديد مى شد . ه_م_چ_ن_ي_ن م_ص_الح امت ايجاب مى كرد كه پيامبر با تعيين رهبر سياسى , همه امت را در برابر دشمن خارجى , در صف واحدى قرار دهد و زمينه نفوذ دشمن و تسلط او را - كه اختلافات داخلى به آن كمك مى نمايد - از بين ببرد . اينك توضيح اين مطلب يك ضلع از اين مثلث خطرناك را , امپراطورى روم تشكيل مى داد . اين قدرت بزرگ ,در شمال شبه جزيره استقرار يافته و پيوسته فكر پيامبر را به خود مشغول كرده بودو آن حضرت تا آخرين لحظه زندگانى خويش از انديشه روم فارغ نگشت . ن_خ_س_ت_ي_ن ب_رخ_ورد ن_ظ_ام_ى م_س_ل_مانان با ارتش مسيحى روم , در سال هشتم هجرى در سرزمين فلسطين بود . اين برخورد به قتل سه فرمانده به نام هاى جعفر طيار , زيد بن حارثه و عبداللّه بن رواحه و شكست ناگوار ارتش اسلام منتهى گرديد . ع_ق_ب ن_شينى سپاه اسلام در برابر سپاه كفر , مايه جرات ارتش قيصر گرديد و هر لحظه بيم آن مى رفت كه مركز اسلامى مورد تاخت و تاز قرار گيرد . از اي_ن ج_ه_ت پ_ي_ام_ب_رص_لى اللّه عليه و آله در سال نهم هجرت , با ارتش گران و سنگينى , به سوى كرانه هاى شام حركت كرد تا هر نوع برخورد نظامى را شخصا رهبرى كند . در اي_ن م_سافرت سراسر رنج و زحمت , ارتش اسلام توانست حيثيت ديرينه خود را بازيابد وحيات سياسى خود را تجديد كند . اي_ن پ_ي_روزى

ن_سبى , پيامبر صلى اللّه عليه و آله را قانع نساخت و چند روز پيش ازبيمارى خود , ارتش اسلام را به فرماندهى اسامه مامور كرد تا به كرانه هاى شام بروند و در صحنه حضور يابند . ض_لع دوم دشمن , پادشاهى ايران بود , تا آنجا كه خسرو ايران از شدت ناراحتى ,نامه پيامبر را پاره ن_م_ود و س_ف_ي_ر او را با اهانت بيرون كرد و به استاندار يمن نوشت كه پيامبر را دستگير كند و در صورت امتناع , او را بكشد . اگ_ر چ_ه خ_س_رو پرويز - پادشاه ايران - , در زمان رسول خدا صلى اللّه عليه و آله درگذشت , اما م_وض_وع استقلال ناحيه يمن - كه مدتها مستعمره دولت ايران بود - ازچشم انداز خسروان ايران دور ن_ب_ود و هرگز تكبر و نخوت به سياستمداران ايرانى اجازه نمى داد كه وجود چنين قدرتى را تحمل كنند . خ_ط_ر سوم , خطر حزب منافق بود كه پيوسته به صورت ستون پنجم در ميان مسلمانان مشغول ت_ب_ه_ك_ارى و ايجاد نفاق بودند تا آنجا كه قصد جان پيامبر نموده و خواستنداو را در راه تبوك به مدينه , ترور نمايند . گ_روهى با خود زمزمه مى كردند كه بامرگ رسول خدا , نهضت اسلامى پايان مى گيرد و همگى آسوده مى شوند . (1)قدرت تخريبى منافقان , به پايه اى بود كه قرآن از آنها , در سوره هاى :آل عمران , نساء , مائده , انفال , توبه , عنكبوت , احزاب , محمد , فتح ,مجادله , حديث , منافقين و حشر ياد مى كند . آي_ا ب_ا وج_ود

چ_نين دشمنانى نيرومند كه در كمين اسلام نشسته بودند , صحيح است كه پيامبر اس_لام , ب_راى ج_ام_عه نو بنياد اسلامى , جانشينى براى رهبرى دينى و سياسى و000 معرفى نكند ؟م_حاسبات اجتماعى مى گويد كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله بايد با معرفى زعيم ورهبر , از بروز ه_ر ن_وع اختلاف پس از خود , جلوگيرى نموده و با پديد آوردن يك خطدفاعى محكم و استوار , وحدت اسلامى را بيمه سازد . پيشگيرى از هر نوع حوادث بد وناگوار و اين كه پس از درگذشت پيامبر گرامى صلى اللّه عليه و آله , هر گروهى بگويد : بايد امير از ما باشد جز با معرفى و تعيين رهبر , امكان پذير نبود . اين محاسبات اجتماعى , ما را به صحت و استوارى نظريه تنصيصى بودن مقام رهبرى پس از پيامبر صلى اللّه عليه و آله رهنمون مى كند . گواهى نصوص رسول خدا صلى اللّه عليه و آله بر اساس اين زمينه اجتماعى و جهات ديگر , پيامبر صلى اللّه عليه و آله از نخستين روزهاى بعثت تا واپسين ايام عمرخويش , مساله جانشينى را مطرح ك_رده و ج_ان_ش_ين خويش را هم در آغاز رسالت خود - درمراسمى كه به مناسبت آشكار ساختن نبوت براى خويشاوندان خود بقرار نمود - و هم در پايان عمر خود - هنگام بازگشت از حجه الوداع در غ_دي_ر خ_م - و در ط_ول زن_دگانى خويش , معين فرموده است .با در نظر گرفتن شرايط اج_ت_م_اعى ياد شده در صدر اسلام و با مراجعه به نصوص رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در مورد م_ع_رف_ى

و ت_عيين اميرمومنان به عنوان جانشين خويش , به روشنى معلوم مى گردد كه مساله تنصيصى بودن مقام خلافت مساله اى ضرورى و اجتناب ناپذير است .

. ابوبكر خود , تصريح نموده كه بيعت او از روى مشورت و فكر انجام نگرفته . اي_ن مطلب را در همان اوائل خلافت در حالى كه از مردم عذر خواهى مى كرد ,مى گفت : ان بيعتى كانت فلته وقى اللّه شرها و خشيت الفتنه . ( بيعت با من ناگهانى و بدون فكر صورت گرفت . خداوند , شر آن را برطرف ساخت و من از فتنه مى ترسيدم (3) ) . ع_م_ر ن_ي_ز - ( در خ_طبه اى كه در جمعه آخر خلافتش بر منبر پيامبر (ص ) ايراد كرد- آشكارا گفت و به اين معنى گواهى داد و اين معنى به همه جا رسيد . بخارى اين خطبه را در صحيح خود آورده كه ما محل شاهد را مى آوريم :به من خبر رسيده ك_ه شخصى از شما گفته است : به خدا سوگند اگر عمر بميردبا فلانى بيعت مى كنيم (4) . ( زنهار ) كسى به اين مطلب مغرور نشود , وبا خود نگويد كه بيعت با ابوبكر هم ناگهانى , بدون مشورت و فكر انجام شد و بالاخره سرگرفت ( من هم با فلانى بيعت مى كنم و سرانجام روبراه مى شود ) . بلى , بيعت با ابوبكر آنگونه انجام شد , ولى خداوند شر آن رابرطرف ساخت 000 ( مواظب باشيد ) ك_سى كه بخواهد بدون مشورت با شخصى بيعت كند ( بايد بدانيد ) نه بيعت كننده و نه ش_خ_صى كه با او بيعت شده لياقت برگزيده شدن از طرف مردم به خلافت را ندارند و نبايد با آن_ه_ا ب_ي_ع_ت ش_ود , زي_را ايمن از

كشته شدن نخواهند بود ( چرا كه كه اينها جامعه مسلمانان رابى ارزش انگاشته , بايد از اين جامعه طرد , و كشته شوند (5) ) . بخارى از قول عمر اضافه كرده كه : بلى , از جريانات گذشته پس از وفات پيامبر (ص ) اين بود كه انصار به مخالفت ما برخاستند و همه در سقيفه بنى ساعده جمع شدند . على و زبير و كسانى كه با آنها بودند نيز با ماموافق نبودند . س_پ_س جريان سقيفه را از تنازع , اختلاف نظر و سر و صدا راه افتادن كه موجب پراكندگى در اسلام شد , نقل نموده و جريان بيعت عمر باابوبكر در آن حال را نيز آورده است (6) ) . از اخبار و احاديث و تواريخ , به روشنى استفاده مى شود كه حتى يك نفر از اهل بيت نبوت و پايگاه رسالت در اين بيعت حضور نداشته و بلكه همه در خانه على (ع ) گرد آمده بودند . در اين جمع سلمان , ابوذر , مقداد , عمار , زبير , خزيمه بن ثابت , ابى بن كعب , ف_روه ب_ن ع_م_رو ب_ن ودق_ه ان_ص_ارى , براء بن عازب , خالد بن سعيد بن عاص اموى و تعدادديگرى از اين گونه افراد نيز بودند . با تخلف اين افراد , چگونه اجماع تمام و كامل مى شود ؟ در بين اين مخالفان , تمام آل محمد (ص ) ب_ودند , همانها كه نسبت به امت همچون سر نسبت به تمام بدن و همچون چشم نسبت به چ_ه_ره ه_س_ت_ند , آنها كه ثقل ووزنه سنگين رسول خدا (ص

) و ظروف علوم او هستند , آنها كه ه_م_س_ن_گ ق_رآن و س_ف_ي_ران خدايند , آنها كه كشتى نجات امتند و باب حطه آن , امان امت از گمراهى در دينندو پرچمهاى هدايت . - چنانكه در گذشته ثابت كرديم . علاوه , مقام و موقعيت آنها از استدلال بى نياز است , زيرا وجدان گواه اين حقيقت است . بخارى و مسلم در صحيح خود , - و ديگر نويسندگان سنن و اخبار - كناره گيرى على (ع ) از ب_ي_ع_ت ب_ا ابوبكر را نگاشته اند (7) و آورده اند : تا وقتى فاطمه ( عليهاالسلام ) به پدرش ملحق نشده بود - كه ششماه بعد از بيعت بود - على با زمامدار خلافت , صلح و آشتى نداشت . اما پس از ششماه , مصلحت جامعه اسلامى در آن ظروف و موقعيت سخت , وى را ناچار ساخت كه با او از در صلح و مسالمت درآيد . ح_ديث , در اين باره , مستند به عايشه است , در آنجا تصريح كرده كه : زهراء از ابوبكر قهر كرد , و پس از پيامبر (ص ) تا هنگامى كه ازدنيا رفت با او حرف نزد (8) و على هنگامى كه با آنها صلح كرد , به آنها گفت كه حقش ( خلافت ) را به زور و استبدادگرى از او غصب كرده اند . در اين حديث ,تصريح نشده كه هنگام صلح با آنها , بيعت نموده باشد . و چ_ه ج_ال_ب و رس_ا اس_ت_دلال ف_رم_وده , خ_ط_اب ب_ه ابوبكر : فان كنت بالقربى حججت خ_ص_ي_م_ه_م ف_غيرك اولى بالنبى واقرب ( اگر

تو از ناحيه خويشاوندى بر ضد مخالفان خود اس_ت_دلال ك_رده اى , دي_گ_ران ن_س_ب_ت ب_ه پيامبر اولى و نزديكترند ) و ان كنت بالشورى ملكت امورهم فكيف بهذا و المشيرون غيب (9)( و اگر وسيله مشورت زمام امور را بدست گرفتى , اين چگونه شورائى است بااينكه افراد طرف مشورت غايب بودند ) ابن عباس نيز با ابوبكر ه_مينگونه احتجاج نمود , در بحثى كه بين اين دودرگير شد : ابن عباس به او گفت : اگر به واس_ط_ه ق_رابت و نزديكى با رسول خدا خلافت راخواستى , كه حق ما را غصب نموده اى و اگر به واسطه مومنان آن راخواستار شدى , ما در ميان مومنان بر همه مقدم بوديم و اگر م_ع_تقدى كه دراثر درخواست و بيعت مومنان , بر تو واجب شد خلافت را بپذيرى , اين درست نيست و وجوب نمى آورد زيرا ما موافق نبوديم و كراهت داشتيم (10) . ب_ن_اب_راي_ن , كدام اجماع , خلافت ابوبكر را ثابت مى كند ؟ كدام اجماع پس از اين تصريح از ع_م_وى پ_ي_امبر (ص ) و شاخه وجودى پدرش ؟ و پس از اين تصريح ازپسر عم آنحضرت و ولى و برادرش ؟ و اهل بيت و خاندانش ؟

على بن ابى طالب , سعد بن عباده , عمار , سلمان , مقداد , زبير , عباس و بسيارى ديگرقرار داشتند و اغلب مورخين آن را ثبت كرده اند . م_ا از آن چ_ش_م مى پوشيم و به خلافت رسيدن عمر را به ميان مى كشيم و سپس از اهل سنت كه اي_ن_ق_در ب_ه ش_ورا پ_اي_ب_ند هستند مى پرسيم : چگونه ابوبكر خليفه خود را تعيين كرد و او را بر مسلمانان مسلطنمود , بى آنكه او را به مشورت بگذارد چنانكه ادعا مى كنيد ؟براى توضيح بيشتر ب_ه كتابهاى اهل سنت , استدلال مى كنيم , و چگونگى به خلافت رسيدن عمر توسط ابوبكر را بيان م_ى كنيم :ابن قتيبه در كتاب تاريخ الخلفاء , باب مرض ابى بكر و استخلافه عمر مى گويد :000 سپس ابوبكر , عثمان بن عفان را طلبيد و به او گفت : وصيتم را بنويس . عثمان طبق گفته ابوبكر شروع به نوشتن كرد : بسم اللّه الرحمن الرحيم . اين وصيت ابوبكر است در آخرين لحظات دنيايش و اولين روزهاى آخرتش . م_ن عمر بن خطاب را برشما خليفه قرار دادم , اگر او را انسان شايسته ديديد كه من اميدم به او اس_ت اورا ب_پ_ذي_ري_د و اگ_ر در دي_ن خ_دا ت_ب_دي_ل و تغيير كرد , من جز خير نمى خواستم و از غيب اطلاعى ندارم و آنان كه ظلم مى كنند , خواهند ديد كه چه بازگشتى خواهند داشت . سپس وصيت نامه اش را مهر كرد و به آنان واگذار نمود . م_هاجرين و انصار كه خبرتعيين جانشين را شنيده بودند نزد او آمدند

و گفتند : مى بينيم عمر را بر ماخليفه قرار دادى . تو او را مى شناختى و در دورانى كه خود زنده بودى كارهاى ناشايسته و خلافش را ديدى , الان كه از نزد ما مى روى , چگونه او را بر ما ولايت مى بخشى ؟ تو كه با خدايت ديدار خواهى كرد , اگر از تو بپرسد , چه پاسخى مى دهى ؟ابوبكر گفت : اگر خداوند از من پرسيد , به تحقيق پاسخ مى دهم كه : كسى را برآنان گماشتم كه به نظرم از همه آنان بهتر بود . (3)ب_رخى از مورخين مانند طبرى (4) و ابن اثير (5) يادآور مى شوند كه : وقتى ابوبكر , عثمان را طلبيد كه وصيتش را بنويسد , در ميان املا , ابوبكر از هوش رفت پس عثمان نام عمر بن خطاب را نوشت . وقتى به هوش آمد گفت : بخوان آنچه رانوشته اى عثمان در ميان خواندن نام عمر بن خطاب را ذكر كرد , ابوبكر گفت : ازكجا فهميدى ؟ گفت : من مى دانستم كه غير از او را نمى پذيرى . ابوبكر گفت : آرى حق با تو است . وقتى از نوشتن فارغ شد گروهى از اصحاب من جمله طلحه بر او وارد شدند و گفتند :تو فردا به پروردگارت چه مى گوئى كه يك انسان خشن تندخو را بر ما ولايت مى بخشى ;كسى كه مردم از او متنفر و قلب ها از او پراكنده اند ؟ ابوبكر پاسخ داد : مرادرست بنشانيد - او قبلا دراز كشيده بود - پس او را نشاندند . ب_ه

ط_لحه گفت : آياتو مرا از خدا مى ترسانى ؟ اگر فردا از من بازخواست كرد , به او مى گويم : بهترين آفريدگانت را بر آنها مسلط كردم . (6)ح_ال ك_ه م_ورخ_ين اتفاق نظر دارند كه ابوبكر , بدون مشورت اصحاب , عمر را جانشين خود قرارداد , پس مى توانيم بگوئيم كه : او , جانشين خود را على رغم نارضايتى اصحاب تعيين كرد . دي_گر فرقى ندارد كه ابن قتيبه بگويد : مهاجرين و انصار بر اووارد شدند و گفتند كه : تو كارهاى خلافش را در ميان ما خبر دارى . يا طبرى كه بگويد : اصحاب من جمله طلحه به او گفتند : فردا چه پاسخ پروردگارت را مى دهى ك_ه ي_ك ان_سان خشن و تندخو را كه مردم از او مى هراسند و قلب ها از او پراكنده اند ,بر ما مسلط مى كنى ؟ نتيجه يكى است و آن اينكه هرگز شورا در ميان اصحاب حكمفرمانبود و هرگز اصحاب از خ_لاف_ت ع_م_ر راض_ى نبودند بلكه ابوبكر بدون مشورت آنان , اورا به زور بر آنها مسلط نمود و نتيجه اش همين شد كه امام على قبلا از آن خبر داده بود ; آن روزى كه عمر بن خطاب بر او فشار آورد ك_ه ب_ا اب_وب_ك_ر بيعت كند , حضرت به او گفت : شيرى بدوش كه قسمتى از آن به خودت مى رسد و امروز در كار او فشار آورتا فردا , كار را به تو واگذار كند . (7)و اي_ن درس_ت ه_م_ان س_خنى بود كه يكى از اصحاب به عمر بن خطاب گفت ; آن وقت كه

عمروصيت خلافت را به او نشان داد , به او گفت : در كتاب چه نوشته است اى ابوحفص ؟ گفت : نمى دانم ولى من اولين كسى هستم كه مى شنوم و اطاعت مى كنم . آن م_رد گ_ف_ت : ولى من به خدا قسم مى دانم كه در آن چه نوشته است ؟ تو در آن سال اورا امير كردى و امروز او تو را امير كرده است . (8)و ب_دي_ن_س_ان ب_راى م_ا ك_ام_لا روش_ن م_ى ش_ود كه تئورى شورا كه اهل سنت بدان نغمه سرائى مى كنند , نزد ابوبكر و عمر هيچ اعتبارى ندارد . و ب_ه ع_ب_ارت دي_گر : ابوبكرنخستين كسى بود كه اين اصل را لغو و از بين برد و راه را براى حكام بنى اميه گشود تا خلافت را به پادشاهى تبديل كنند و فرزندان , حكومت را از پدران ارث ببرند , و ب_نى عباس نيز بر همين منوال گذراندند و تئورى شورا خواب و خيالى بيش نبود كه گاهى به سراغ اهل سنت مى آيد و هرگز محقق نشده و نمى شود .

ايجاد اميد در دل مسلمانان و تشويق آنان جهت استقامت و پايدارى درمقابل ت_ه_اج_م دش_م_ن_ان و شدائد و مشكلات آيه فوق نازل گشت .(2)قسمت اول آيه به خلافت الهى درگ_ذش_ته اشاره مى كند كه هريك از مفسران به قطعه اى ازحكومت الهى پيامبران در گذشته اشاره مى كنند. عده اى آن را منطبق با حكومت داوود,آدم و سليمان دانسته اند , چنان كه خداوند در قرآن كريم مى فرمايد : ( انى جاعل فى الارض ) (3) يا درباره حضرت داوود مى فرمايد : يا داوود ان_ا ج_ع_لناك خليفه فى الارض ).(4)عده اى ديگر از مفسران خلافت الهى را در امت هاى پيشين , م_ن_ط_ب_ق ب_ر ب_نى اسرائيل مى دانند كه با آمدن حضرت موسى (ع ) و نابود شدن قدرت و شوكت ف_رع_ون م_ال_ك حكومت بر روى زمين شدند , چنان كه خداوند مى فرمايد : ( و اورثنا القوم الذين ك_ان_واي_س_ت_ض_عفون مشارق الارض ).(5)اما با توجه به همه اقوال در اين باره مى توان گفت كه خداوند سبحان به خلافت الهى در امت هاى پيشين اشاره كرده است , اما اينكه اين خلافت را خاص زم_ان يكى از انبيابدانيم , چنين انحصارى از آيه به دست نمى آيد , بلكه خداوند به صورت كلى به خلافت در امتهاى گذشته كه داراى ايمان و عمل صالح بوده اند, اشاره نموده است .اما قسمت دوم آيه كه به خلافت الهى در آينده اشاره مى كند, مورد اختلاف مفسران است و به فرموده علامه الهى طباطبائى ( رحمهم اللّه ) اختلاف در اين جا شدت گرفته است .عده اى از مفسران بشارت خلافت الهى را خلافت

خلفاى راشدين , يعنى خلافت خلفاى ثلاث و حضرت على (ع ) دانسته و عده اى آن را م_ن_ح_ص_ر در خ_لاف_ت خ_ل_ف_اى ثلاثه دانسته اند.(6)عده اى ديگر نيز آن را خاص جميع امت پيامبر(ص ) دانسته و گفته اند : همان گونه كه امت هاى پيشين بر زمين حكومت نموده اند, جميع ام_ت پيامبر(ص ) حكومت بر زمين را به ارث خواهند برد.عده اى ديگر نيز مى گويند كه اين آيه به حكومت حضرت مهدى موعود اشاره دارد كه روايات وارده در اين باب به حد تواتر رسيده و ظهور آن ح_ض_رت را ب_ش_ارت داده است .اما با دقت به آيه شريفه , اين مطلب روشن مى شود كه خداوند سبحان به عده اى خاص ازمسلمانان , نه عموم آنان كه داراى ايمان راسخ و عمل صالح باشند , سه ب_ش_ارت داده اس_ت : 1_ اس_ت_خ_لاف حكومت الهى در زمين , 2_ اشاعه آيين حق به صورت كلى و اساسى در روى زمين , 3_ زوال خوف و هراس و جايگزين شدن امنيت و آرامش به جاى آن ,با توجه ب_ه س_ي_اق آي_ه و با صرف نظر از مسامحات مفسران در اين زمينه روشن خواهدشد كه بشارت به ع_ده اى خ_اص از م_س_ل_م_ان_ان است و نه هر مسلمانى كه داراى ايمان راسخ و عمل صالح باشد . همچنين در آيه فوق , هيچ قرينه اى دال بر اينكه آنان ازاصحاب پيامبر و يا اهل بيت آن حضرت و يا ج_م_ي_ع ام_ت پيامبر(ص ) باشد , وجود ندارد,بلكه خداوند سبحان صرفا به عده اى خاص بشارت ح_ك_ومت و امنيت و آسايش ( نه تنهاايمن ماندن از

دشمن بيرونى بلكه ايمن ماندن و نترسيدن از درون ) را داده اس_ت .ب_ا ت_وجه به اين صفات و خصوصيات مى توان گفت كه هنوز اين وعده الهى م_ت_ح_ق_ق ن_گ_ش_ته وهيچ قرينه نقلى و عقلى وجود ندارد كه ما اين آيه را خاص خلافت خلفاى ث_لاث_ه بدانيم , بلكه اينگونه سخن گفتن تحكمى بدون دليل بيش نيست .تنها مى توان گفت كه بشارت آيه فوق طبق روايات ماثوره , فقط دربǘљǠحكومت مهدى موعود (عج ) تطبيق مى نمايد.

كه مهم ترين آن اجماع مسلمانان , يا اجماع اهل حل وعقد م_ى ب_اش_د . (2)

ح_ال ب_ا ت_وجه به اين اختلاف , مسئله خلافت و امامت اميرالمومنين على (ع ) را ب_ررس_ى م_ى ن_م_ائي_م :ج_م_ع_ي_تى متشكل از گروهى از انصار و مهاجرين و در راس آنان همه ش_خ_ص_ي_ت ه_اى بنى هاشم و جمعى از بزرگان صحابه , مانند : سلمان , ابوذر , مقداد بن اسود , ج_ندب بن جناده غفارى , عمار بن ياسر و ... گرد حضرت على (ع ) را گرفته و معتقد به امامت و جانشينى او بعد از پيامبر اكرم (ص ) بودند (3) كه از همان زمان پيامبر (ص ) به شيعه حضرت على (ع ) معروف شدند .(4)تاريخ زندگانى رسول خدا (ص ) نيز بر صحت قول اين افراد (كه جانشينى پ_ي_ام_ب_ر(ص ) راتنصيصى مى دانستند ) گواهى مى دهد , كه تنها به سه مورد از آن كه در كتب م_ع_ت_ب_راهل سنت نيز آمده , اشاره مى كنيم :

1 - در آغاز بعثت و آنگاه كه پيامبر (ص ) از جانب خدا م_ام_وري_ت يافت تا خويشان خودرا به مقتضاى آيه شريفه ( وانذر عشيرتك الاقربين ) (5) به آيين ت_وح_ي_د دع_وت ك_ند ,خطاب به آن جمع فرمود : هركس مرا در اين راه يارى كند وصى , وزير و جانشين من در ميان شما است , به سخنان او گوش فرا دهيد و از او پيروى نماييد . (6)

2 _ در غزوه تبوك پيامبر(ص ) خطاب به حضرت على (ع ) فرمود: آيا تو را خشنود نمى كنداينكه تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به

موسى باشى , جز اينكه پس از من پيامبرى نيست , (7) يعنى همانگونه كه هارون وصى و جانشين بلافصل حضرت موسى بود ,تو نيز خليفه و جانشين من خواهى بود .

3_ در س_ال ده_م ه_ج_رت , رس_ول خ_دا (ص ) به هنگام بازگشت از حجه الوداع در سرزمين غديرخم حضرت على (ع ) را در ميان جمعيتى انبوه به عنوان ولى مسلمين و مومنين معرفى كرد و فرمود : ( من كنت مولاه فهذا على مولاه , هركس كه تاكنون من سرپرست وصاحب اختيار او بودم , از اين پ_س ع_ل_ى (ع ) م_ولا و س_رپرست اوست .(8) و با توجه به اقرارى كه پيامبر (ص ) در اين حادثه بر ص_اح_ب اخ_ت_يارى خود از مردم گرفت , شكى نمى ماند كه مقصود از مولا , سرپرستى و صاحب اخ_ت_ي_ارى ب_وده اس_ت .

بنابراين از نظر تنصيص , شكى نيست كه تنها كسى را كه پيامبر(ص ) به عنوان جانشين خود معرفى كرده , على (ع ) است و حتى كسى نگفته است كه خلفاى ثلاثه با نصب پ_يامبر(ص ) شايستگى خلافت يافته اند .

اما از نظر بحث انتخاب و اختيار مردم نيز شكى نيست كه ه_م_ان م_لاك_ى را كه عموم اهل سنت قائل هستند و معتقدند با همان معيار خلفا ثلاثه شايستگى خ_لافت را يافته اند, در مورد على (ع ) نيز مصداق داشته و صحيح است .

مستندات اين قول به شرح زي_ر اس_ت :

1_ پ_س از ق_ت_ل ع_ث_م_ان گ_روه زي_ادى از مسلمانان , با اصرار فراوان مسئله بيعت ب_ااميرالمومنين (ع ) را مطرح كردند كه حضرت در ابتدا به عللى استنكاف ورزيدند, ولى

سرانجام ب_راث_ر اص_رار ف_راوان پذيرفتند و فرمودند : حال كه چاره اى از بيعت نيست ,به مسجد رويم تا اين ب_ي_ع_ت در م_ن_ظر مهاجرين و انصار صورت پذيرد. پس به مسجد روان شدند در حالى كه گروه مهاجر و انصار وى را همراهى مى كردند و در پيش و جلوى آنان زبير بن عوام و طلحه بن عبيداللّه ب_ودن_د , ه_م_گ_ى ب_ي_عت نمودند مگر عده اى بسياراندك كه تعدادشان از انگشتان دست تجاوز ن_م_ى كرد . (9)

2 _ حضرت على (ع ) درباره كثرت بيعت كنندگان چنين مى فرمايد: پس از كشته شدن عثمان ,مردم براى بيعت بامن ازدحام نمودند, مانند ازدحام شتر تشنه هنگام آشاميدن آب ...و چ_ن_ان ب_ر من هجوم آورند كه گمان كردم مى خواهند مرا به قتل رسانند, يا بعضى ازايشان قصد دارن_د در حضور من بعض ديگر را بكشند . (10)

3 _ ابن عساكر از قول ابراهيم بن سويد ارمنى نقل پ_ي_ام_بر(ص ) را تنصيصى بدانيم و چه انتخابى كه با اجماع و بيعت محقق مى شود , قطعا حضرت = خلافت و جانشينى ه0 ;هستند ؟ گفت : ابوبكر و عمر و على (ع ) در هر حال جانشين و شايسته و بر حق پيامبر(ص ) محسوب مى شود .

داشت و آلوده به گوساله پرستى نشد و خداوند به حضرت م_وس_ى (ع ) فرمان داد تا او را وصى خود گرداند تا سپس از او گروه خداپرستان را رهبرى كند و ح_ض_رت ع_لى (ع ) نيز همراه رسول خدا(ص ) در غار حرا حضور داشت و هرگزبتى را نپرستيد و خ_داوند هم به خاتم پيامبران دستور داد تا هنگام بازگشت از حجه الوداع در برابر حاجيان او را به عنوان وصى خود معرفى كند, وجه تشابه وجود دارد .(3)همچنين بين برخى احكام و قوانين دين اس_لام و ادي_ان س_ابق تشابهاتى وجود دارد, ازجمله اينكه اديان الهى در اصول دعوت انسان ها به ت_وحيد و يكتاپرستى و نبوت ومعاد يكسان اند, اما وجه تمايز اسلام با اديان ديگر الهى , عدم تحريف آن است و اينكه بعضى احكام در امت هاى پيشين بوده و در اسلام نسخ شده است , اما امر وصايت در امت هاى پيشين بوده و نسخ هم نشده , بلكه روايات زيادى از پيامبر(ص ) رسيده است كه به برخى اش_اره م_ى ش_ود:1_ پ_يامبر گرامى اسلام مى فرمايد: ((لياتين على امتى ما اتى على بنى اسرائيل ح_ذواال_ن_ع_ل ب_النعل )),(35) هر چه بر امت موسى آمده است , بر امت من خواهد آمد نظيرآن , و وص_اي_ت حضرت موسى (ع ) به يوشع بن نون يكى از امور واقع در بنى اسرائيل بوده است و وصايت على (ع ) هم در امت اسلام واقع شده كه در حديث منزلت به آن اشاره شده است . 2_ ح_ضرت محمد(ص ) مى فرمايد:((انت منى بمنزله هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى )),(5)

ه_م_ان گ_ون_ه كه حضرت موسى (ع ) وصيى به نام هارون داشت من هم وصى دارم . آنگاه روى به ح_ض_رت ع_ل_ى (ع ) ك_رد و ف_رم_ود: تو به منزله هارون براى موسى هستى , گرچه هارون قبل از موسى (ع ) از دنيا رفت , ولى يوشع بن نون وصى بعد از رحلت حضرت موسى (ع ) بود.3_ طبرانى از ق_ول س_ل_مان فارسى آورده است كه به رسول خدا(ص ) گفتم : ((هر پيامبرى وصى داشته است , وص_ى ب_ع_د از ت_و ك_ي_س_ت ؟)) سلمان مى گويد: ((پاسخم را نداد, بعد ازمدتى مرا ديد و فرمود: س_ل_م_ان )) ب_ه خ_دم_ت او شتافتم وگفتم : بلى , فرمود: ((مى دانى وصى موسى چه كسى بوده اس_ت ؟)) گ_فتم : ((آرى يوشع بن نون .)) فرمود: چرا؟ عرض كردم :((از آن جهت كه از همه مردم آن روزگ_ار داناتر بود)). فرمود: ((همين طور هم وصى من و مخزن الاسرار من و بهترين يادگار م_ن ك_ه وظيفه مرا به عهده مى گيرد و دينم راادا مى كند, على بن ابيطالب است )).(6)4_ بريده صحابه مى گويد رسول خدا(ص ) فرمود: ((لكل نبى وصى و وارث و ان عليا وصيى و وارثى )).(7) و رس_ول خ_دا(ص ) از اول ب_ع_ثت و از روزى كه عشيره و اقربين خود راجمع كرد, بحث وصايت را م_ط_رح كرد و در سخنان صحابه آن حضرت و خود على بن ابيطالب (ع ) هم زياد است كه فرمود: ((ان_ا اخو رسول اللّه و وصيه )).(8) و در كلام امام حسن (ع ) هم آمده است كه فرمود: انا الحسن بن على و انا

ابن النبى و انا ابن الوصى )).(9) كه خود را امام حسن (ع ) فرزند وصى و فرزند نبى معرفى م_ى ك_ند و خودحضرت هم به اين لقب مشهور بوده اند. در تاج العروس ذيل واژه وصى آمده است :((الوصى كفنى لقب على )) (رضى اللّه عنه ) وصى لقب حضرت على (ع ) است )).(10)و لسان العرب در ذي_ل وص_ى آورده اس_ت كه به حضرت على (ع ) وصى مى گفتند. مبرد دركتاب الكامل آورده اس_ت : ((وص_ى همان كسى است كه ابن ملجم با كشتن او كاخ آمال امت را در هم كوبيد)).(11)با ت_وجه به آنچه گفته شد, روشن مى شود كه هر پيامبرى وصى داشته است و خود پيامبرهم وصى دارد و آن_چ_ه بر امت موسى (ع ) آمده است , در اين امت هم خواهد آمد و سخن آن حضرت تصريح دارد ك_ه وص_ى ح_ضرت موسى (ع ) يوشع بن نون بوده و وصى آن حضرت , حضرت على (ع ) است .اي_ن_كه شيعه معتقد به وصايت است , مبدا اين تشابه و اعتقاد سخنان حضرت رسول (ص )است كه ك_لام وح_ى اس_ت : ((و ما ينطق عن الهوى ان هو الا وحى يوحى )) و اينكه درامت هاى پيشين نيز ب_وده و ح_ض_رت م_وس_ى ه_م ب_راى خ_ود وص_ى معين نموده اند, اين تشابه با دين الهى حضرت م_وس_ى (ع ) و اي_ن_ك_ه در اي_ن م_ورد نسخ حكم وصايت نيامده است ,هيچ گونه منقصتى را ايجاد نمى كند و مكلف به اخذ اعتقادات و عمل به احكام اسلام هستيم و تشابه و عدم آن با احكام امتهاى پ_يشين موجب رد حكم

الهى يا قبول آن نيست و اين تشابه نه تنها شبهه آفرين نيست , بلكه مويد و م_وك_د و نشانگر اين مطلب است كه تعيين وصى براى پيامبران از سنت هاى الهى است و از اصول ث_اب_ت ه_م_ه ادي_ان ال_ه_ى مى باشد كه در امت هاى پيشين و انبياى قبل از نبى اكرم (ص ) جارى بوده است و در امت اسلام و نبوت پيامبر(ص ) هم جارى شده است .

در اصول وفروع همانى است كه ائمه (ع ) به اصحاب و پ_ي_روان خ_ود ال_ق_ا كرده اند.اصحاب ائمه در زمان حيات خود ائمه (ع ) مسائلى را كه از پيشوايان ب_زرگوار خودمى شنيدند, به صورت تصنيف و تاليف كتاب در مى آوردند كه مرجع اهل تشيع در اص_ول وف_روع خ_ود ب_وده اس_ت , و ج_زئي_ات اي_ن م_ولفات واسامى كتاب هاى آنان در كتابهايى م_انندالفهرست ابن نديم و كتابهاى رجالى و... ضبط و ثبت است , در حالى است كه پيروان مذاهب اربعه اهل سنت , هيچ يك در زمان حيات آنان به تاليف حتى كوچكترين كتابى هم توفيق نيافته اند, زيرا آنان در زمان حيات خود, مانند ساير فقها و محدثين بوده وامتيازى بر افراد ديگر از طبقه خود نداشته اند و لذا كسى هم اهتمام به تدوين اقوال آنان نداشت و تنها پس از حيات آنان و هنگامى كه مذاهب فقهى در تقليد ازآنان منحصر گشت , اين كار تحقق پذيرفت و اين در حالى بود كه شيعه از آن_ج_ا ك_ه رج_وع ب_ه غ_ي_ر ائم_ه (ع ) را در ام_ور دي_ن_ى جايز نمى دانست , به تدوين اقوال آنان ه_م_ت گ_ماشت و تمامى همت خود را بر اين امر مصروف كرد كه نمونه آن تاليف اصول اربع ماه ت_وس_ط 400 م_ص_ن_ف (4) م_ى ب_اش_د.بنابر نقل مرحوم سيد محسن امين , قدماى شيعه از زمان ام_ي_رالمومنين (ع ) تا زمان امام حسن عسگرى (ع ) نزديك به 6600 كتاب حديث كه همگى از ائمه اطهار(ع ) نقل شده ,تاليف كرده اند.(127)اما ائمه چهارگانه اهل سنت , به هيچ وجه منزلتى را كه ائم_ه ش_ي_ع_ه (ع

) ن_زد پ_يروان خود كسب كرده بودند, در نزد پيروان خود دارا نبودند, بلكه حتى م_نزلتى را هم كه پس از حيات خود به دست آوردند, در زمان خود نداشتند, چنان كه ابن خلدون درم_قدمه معروف خود به آن اشاره كرده است .(6)بنابراين , در اينكه مذهب ائمه چهارگانه همان م_ذه_ب پ_ي_روان آنان است كه در طول زمان محور و مبناى عمل آنان بوده و در كتب خود آن را تدوين كرده اند, ترديدى نيست , زيرا پيروان اين پيشوايان از ديگران آگاه تر به مذهب آنان هستند, چنانچه شيعه نيز به مذهب ائمه (ع ) خود آگاه تر از ديگران است , يعنى همان مذهب و روشى كه به واسطه آن به خداى خود تقرب مى جويند.(7)

حضرت امام حسن عسگري(ع) كه او نيز امامت فرزند عزيزش، حضرت مهدي بقيه الله(ع)، را مانند پدران بزرگوارش تسجيل و تنصيص كرد كه در واقع، حضرت صاحب الامر از سوي پيامبر خدا(ص) و يازده امامي كه بعد از رسول خدا(ص) امامتشان ثابت است به امامت معرفي شدهاند؛ و لذا طبعاً، نص بر امامت آن حضرت، از نص بر امامت ساير ائمه(ع) بيشتر است و همة نصوصي كه در اعلام امامت ائمة قبل از آن حضرت است، حتي نصوصي غدير و تقلين به طور مستقيم و يا غير مستقيم، نص بر امامت حضرت مهدي ارواحنا فداه ميباشد. در كتب عهد عتيق و جديد نيز بر امامت اين بزرگواران به صراحت و اشاره تنصيص شده است

همه حجت و ميزان و حاكم بر امور دين و دنياي مردم باشد، بسيار مقام با عظمت و حساسي است و مقامي از آن بالاتر نيست. اگر در اين انتخاب اندكي اشتباه رخ دهد، فسادهاي بزرگ از آن برخواهد خاست و نقض غرض از بعثت انبياء لازم مي آيد.

و الماس مصنوعي تشخيص مي دهند، ولي گاهي در مردم چنين تشخيصي وجود ندارد، بلكه بايد از طريق خدا به مردم معرفي گردد.

به عبارت روشنتر امامت و پيشوائي پس از پيامبر، همان انجام وظايف مقام رسالت است و امام، تمام وظايفي را كه رسول و پيامبر بر عهده دارد، بر عهده مي گيرد تنها تفاوتي كه رسول و امام دارند اين است كه پيامبر پايه گذار دين و طرف وحي الهي و داراي كتاب است، و امام منهاي اين جهت نسخه دوم پيامبر، مبين و بيانگر اصول و فروع، حافظ و نگهبان دين از تحريف، مرجع كليه امور ديني و دنيوي و تعقيب كننده تمام وظايف مقام نبوت به عنوان جانشين از پيامبر است.

در اين نظر و ديد كه وظايف امامت، ادامه رسالت و امام نسخه دوم پيامبر منهاي نزول وحي آسماني است، بايد اين دو شرط را نيز حتماً دارا باشد:

1_ اعلم امت و آگاهترين فرد نسبت به اصول و فروع اسلام بوده و علم خود را از افراد عادي نياموخته باشد، تا بتواند مبين اصول و فروع اسلام و برطرف كننده كليه نيازهاي علمي و معنوي امت گردد و امت با وجود او به كسي و مقامي نيازمند نشود.

به عبارت ديگر داشتن اطلاع و آگاهي وسيع تر نسبت به كليه معارف و اصول و فروع و احكام اسلام، براي امام لازم است، زيرا بدون يك چنين علم وسيع، نمي تواند خلأي را كه از رفتن پيامبر در جامعه اسلامي پديد مي آيد، پر كند.

2_ مصونيت از گناه و پيراستگي از خطا، زيرا بدون داشتن عصمت نمي تواند اعتماد مردم را به گفتار و رفتار خود جلب كند و الگوئي براي

مردم باشد.

همچنانكه بدون مقام عصمت نمي تواند در قلوب و ارواح نفوذ كند، از اين رو امام به خاطر دو جهت _ جلب اعتماد مردم و نفوذ در افكار و انديشه ها _ بايد از تمام لغزشهاي عمدي و سهوي مصون بوده باشد.

بنابراين وظيفه امام در اين مكتب، علاوه بر تأمين عدالت اجتماعي و تحكيم امنيت و گسترش اسلام و ديگر امور متشابه، دو موضوع زير مي باشد:

1_ بيان اصول و فروع اسلام و رفع هر نوع نيازمنديهاي علمي و فكري و سياسي جامعه اسلامي.

2_ حفظ دين از هر نوع تحريف، تا معارف و احكام دين بصورت دست نخورده به دست مردم برسد، و از اسلاف به اخلاف منتقل گردد و سوداگران و بازرگانان حديث و تاريخ، و دشمنان خارجي با حقايق دين بازي ننمايد.

تمام امور شريعت واقف و آگاه باشد. امّا چرا امام بايد معصوم باشد؟ آنان امام را معلّم و مربّي امت مي دانند، و تربيت قبل از هرچيزي جنبة عملي دارد و بايد بوسيلة عمل مربي انجام گردد، هرگاه مربي خود قانون شكن و مرزنشناس باشد چگونه مي تواند در افراد اثر مطلوب بگذارد؟ و بالأخره اين نظريه مي گويد: از آنجا كه شناختن چنين فردي با آن علم سرشار و موهبتي، با آن عصمت همه جانبه، براي امت ممكن نيست، و بايد امام از طريق انتصاب از جانب خدا تعيين شود.

كامل به اصول و فروع شريعت؛

توان ادارة امور مسلمانان بر اساس احكام و حدود الهي؛

مصونيت از گناه و خطا و… .

لحن استدلال مي رساند كه استدلال كننده، منصب امامت را مقامي بس كوچك گرفته و از آن جز همان فرمانروايي معمولي، چيز ديگري اراده نكرده است. لذا مي گويد جايي كه پيامبر(ص) ابوبكر را براي امر ديني انتخاب كرده است لازم است كه ما به زعامت او، كه يك امر دنيوي است، راضي تر باشيم.

اين جمله، حاكي است كه گوينده از زعامت اسلامي، همان معني سطحي آن را گرفته است، كه در تمام فرمانروايان عادي جهان وجود دارد. در صورتي كه خليفة پيامبر علاوه بر حكومت ظاهري و ادارة امور كشور، مناصب و مقامات معنوي ديگري دارد كه در فرمانروايان معمولي وجود ندارد.

3_ چنانچه پيشوايي ابوبكر براي نماز، به فرمان پيامبر صورت گرفته بود، پس چرا پيامبر(ص) با آن ضعف و تب درحاليكه يك دست بر دوش علي(ع)، و دست ديگر بر شانة «فضل بن عباس» نهاده بود، وارد مسجد شد و در كنار ابوبكر ايستاد، و شروع به نماز كرد؟ زيرا يك چنين عمل با تعيين ابوبكر براي پيشوايي در نماز سازگار نيست.

گرچه دانشمندان اهل تسنن شركت پيامبر را در نماز، از اين راه توجيه مي كنند، كه ابوبكر به پيامبر و مردم نيز به ابوبكر اقتدا كردند و به همين وضع نماز خوانده شد. (صحيح بخاري 2/22)

ناگفته پيداست كه اين توجيه، بسيار دور از تصوّر و قبول است، زيرا هرگاه جريان از اين قرار بود چه لزومي داشت كه پيامبر با آن ضعف و تب در حاليكه دستهاي خود را بر شانة عموزادگان خود بگذارد، به مسجد

بيايد و به نماز بايستد؟ بلكه تجزيه و تحليل صحيح ماجرا اين است كه پيامبر(ص) با اين عمل خود مي خواست امامت ابوبكر را بشكند و پيشوايي در نماز را خود بر عهده بگيرد.

4. از برخي از روايات استفاده مي شود كه امامت ابوبكر، براي نماز بيش از يك بار بوده است و توجيه همة آنها از طريق اجازة پيامبر بسيار پيچيده و مشكل است، زيرا پيامبر گرامي(ص) از آغاز بيماري خود پرچمي براي اسامة بن زيد بست و به همه دستور داد، كه براي نبرد با روميان مدينه را ترك گويند و به قدري نيز در رفتن اين گروه اصرار داشت كه كراراً فرمود: «جهّزوا جيش اسامة» [سپاه اسامه را مجهز و آماده سازيد] همچنين افرادي را كه از شركت در سپاه اسامه امتناع مي ورزيدند، لعن كرد و دوري از رحمت خدا را براي آنان طلبيد. (شرح نهج البلاغه حديدي 6/52) با اين وضع چگونه پيامبر مي تواند به ابوبكر اجازه دهد كه چند روزي پيشوايي در نماز را بر عهده بگيرد؟!

5. مورخان و محدّثان پذيرفته اند كه در همان لحظه أي كه ابوبكر مي خواست پيشوايي در نماز را بر عهده بگيرد پيامبر به عايشه دختر ابوبكر فرموده است: «فانّكنّ صواحب يوسف» [شما مانند زنان مصر هستيد كه دور يوسف را گرفته بودند.]

اكنون بايد ديد مفاد اين جمله چيست؟ و هدف پيامبر از آن چه بوده است؟!

اين جمله حاكي است كه عايشه همزمان با توبيخ پيامبر، دچار خيانت شده بود، همانطور كه زنان مصر دچار خيانت شده و لااقل زليخا را براي خيانت به عزيز، تشويق مي كردند. خيانتي كه در اين مورد مي توان تصوّر نمود جز اين نيست كه

عايشه بدون اذن پيامبر به پدر پيغام داده بود كه در جايگاه پيامبر نماز بگزارد.

دانشمندان اهل تسنن جملة پيامبر را طور ديگر تفسير مي كنند. آنان مي گويند: پيامبر اصرار داشت كه ابوبكر در جاي پيامبر نماز بگذارد، ولي عايشه به اين كار راضي نبود زيرا مي گفت مردم اين كار را به فال بد مي گيرند و امامت ابوبكر را براي نماز گواه بر مرگ پيامبر گرفته و او را حامل مرگ پيامبر مي خوانند. آيا اين تفسير، با عمل پيامبر (حضور در مسجد و به دست گرفتن امامت نماز) سازگار است؟!

آن آيه شريفه ( ( اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم ) ) است كه با اندك تاملي روشن مي شود كه فقطامام معصوم راواجب الاطاعه دانسته است ( البته اين منافي ولايت فقيه در زمان غيبت نيست ×زيراولايت فقيه نيابت ازامام معصوم (ع) است ) وجه استدلال بر اين آيه آن است كه خداوند اطاعت احكام و دستورات خود را در آغاز آيه واجب نموده است و در پايان آيه اطاعت اولي الامر را واجب شمرده است . اكنون اگر اولي الامر فرد غير معصوم باشد و در موردي خلاف حكم الهي دستور دهد در آيه تناقض رخ مي دهد زيرا : 1 ) اگر بگوييم قسمت پاياني آيه اطلاق دارد به طوريكه دراين صورت هم بايد اولي الامر را اطاعت نمود با صدر آيه تناقض دارد زيرا حكمش خلاف حكم خداست و اطاعت خدا در آغاز آيه واجب شمرده شده است . 2 ) اگر بگوييم دراين صورت به حكم اول آيه نبايداو را اطاعت كرد قسمت اول آيه خلاف قسمت آخرآن حكم مي كندوآن را نقض مي نمايد.اصطلاحا اين را تناقض صدر و ذيل مي گويند و تناقض در قرآن -كه كلام خداوند است - محال است و موجب سقوط آن از اعتباراست درحالي كه با امامت امام معصوم 7اين اشكال از ريشه برطرف مي شود. زيرا چنين اموري از معصوم محال است . بنابراين روشن مي شود كه غير از اطاعت امام معصوم در آيه منظور ديگري نيست . خصوصا كه اولي الامر را در كنار پيامبرآورده واين نشان مي دهد بايد خصوصياتي حتي الامكان مشابه داشته باشد

.3 ) آيه ابلاغ : ( ( يا ايها النبي بلغ ما انزل اليك من ربك فان لم تفعل فما بلغت رسالته ) ) و به دنبال آن آيه اكمال دين كه در خصوص ولايت اميرالمومنين است و جزييات آن در روايات متواتره بيان گرديده است . 2- از ديدگاه عقلي نيز بايد توجه داشت كه : 1- لزوم رهبري در جامعه امري ضروري و انكار ناپذير است . 2- رهبري درجامعه اسلامي بايد براساس احكام و قوانين الهي باشد .3-احكام الهي و اجراي آن توسط كسي ممكن است كه صد در صد به زواياي آن احكام آگاه و نسبت به آنها متعهد باشد .به عبارت ديگراگر پيامبرنيست ازشرايط واوصاف نزديك ترين فردبه آن حضرت باشد و به شهادت تاريخ و گواهي خلفاهيچ كس در اين جهات قابل مقايسه به امامان معصوم : نبوده است. حتي خلفا در موارد بسياري احساس نياز به ايمه : مي كردند .3- از ديدگاه روايي نيز روايات بي شماري از پيامبر اكرم 6 در كتاب هاي شيعه و سني به تواتر نقل گرديده كه به صراحت امامت و ولايت اهل بيت : را ثابت مي نمايد مانند : 1 ) روايات مربوط به حادثه غدير 2 ) روايات ليله الانذار .3 ) احاديث سفينه . 4 ) احاديث ثقلين و ... البته بايد بدانيد كه اين مقدار آگاهي هرگز كافي نيست ونيازمند مطالعات جدي است . ضمنا لازم است با كساني بحث نماييد كه اطمينان به حقيقت جويي آنان داشته باشيد و در صورت برخورد با برخي از شبهات ما را در جريان بگذاريد .براي آگاهي بيشتر به منابع

زير مراجعه فرماييد : ( ( امامت و رهبري ) ) استاد مطهري ( ( رهبري امام علي 7 در قرآن ) ) ( ترجمه المراجعات ) ( ( آن گاه هدايت شدم ) ) تيجاني سماوي ( ( بررسي مسايل كلي امامت ) ) ابراهيم اميني ( ( شيعه و تهمتهاي ناروا ) ) محمد جواد شري ;

است كه امامت و جانشينى رسول الله((صلى الله عليه وآله)) مسأله اى است كه بايد از ناحيه ى خداوند مشخص شود; بر همين اساس شيعه عقيده دارد كه پس از پيامبرگرامى اسلام((صلى الله عليه وآله)) خداوند حضرت على((عليه السلام)) را به جانشينى آن حضرت و رهبرى مردم معين كرده است. در مقابل، اهل سنت عقيده دارند كه خود مردم. مى توانند امام را معين كنند.

ديگر اينكه به نظر شيعه امام بايد معصوم از گناه واشتباه باشد; امّا اهل سنّت عصمت را شرط نمى دانند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_1541_

اگر تعيين زمامدار جامعه اسلامي پس از رسول خدا r به مردم واگذار شده باشد، بايد از پيامبر(، بيانات و دستوراتي در اين خصوص رسيده باشد. و حال آنكه از چنين بيان نبوي و دستور ديني خبري نيست.(1)

از خصوصيات امام اينست كه بايد معصوم باشد، يعني بايد هم از خطا و نسيان، و هم از گناه و عصيان، مصون باشد. و اين مقام، يك صفت روحي و دروني است، كه مردم عادي قادر به تشخيص آن نيستند. تنها فردي مي تواند چنين خصوصيتي را در مورد معصوم درك كند، كه متكي به علم وحي الهي باشد، و او پيامبر خداست. همچنين امام بايد به تمام احكام و معارف ديني، احاطه و معرفت كامل داشته باشد. تشخيص چنين مقام و مرتبتي، از لحاظ علمي نيز از عهده مردم خارج است. بلكه شناخت دقيق آن با كسي است، كه خود واجد اين علم و دانش سرشار باشد. لذا باز هم تشخيص آن، با خدا و رسول اوست. بنابراين دو موضوع علم و عصمت ايجاب مي كند، كه امام از جانب خدا انتخاب گردد. و پيامبر هم وي را به مردم معرفي كند. و بحث امامت و جانشيني پيامبر( از ابتدا در مورد شخص اميرالمؤمنين علي( مطرح مي گردد. چنانچه براي علي( چنين مقامي به ثبوت برسد، براي ساير ائمه( نيز، به فرمايش و سخن امام قبلي تمسك مي شود.

براي اثبات خلافت و امامت اميرالمؤمنين علي( ادله نقلي و عقلي و قرآني فراواني وجود دارد. از جمله آيات قرآن، اين آيه است كه مي فرمايد : "اِنَما وَليَّكمُ الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يُقيمون الصّلوة و

يؤتون الزكوة و هم راكعون." (2) (ولي امر و صاحب اختيار شما فقط خدا و رسولش، و مؤمنان هستند كه نماز مي خوانند، و در حال ركوع صدقه و زكات مي دهند.) با توجه به ماجرايي كه در اين باره در تاريخ ثبت گرديده، مفسرين شيعي و سني اتفاق نظر دارند، كه اين آيه در شأن علي( نازل شده است. و نيز مي فرمايد : "يا ايها الرسول بلغ ما اُنزل اليك مِن ربك ..."، (اي رسول ما، آنچه را از ناحيه پروردگار بسوي تو نازل شده، به مردم برسان. و اگر چنين نكني، رسالت او را انجام نداده اي... .) حكمي كه خداوند انتظار داردكه پيامبر ( به مردم ابلاغ كند، آن چنان مهم است كه مي فرمايد، اگر اين حكم را به مردم نرساني، گويي كل رسالت خود را تبليغ نكرده اي. اين آيه نيز به تأييد شيعه و سني، در غدير خم، در جريان حجة الوداع، در سال دهم هجري، بر پيامبر( نازل گشت؛ و در خصوص ولايت علي( است. چنانكه مالكي كه از معتبرترين علماي اهل تسنن است، در كتاب فصول المهمه خود ذكر كرده، كه بعد از نزول آيه فوق، رسول اكرم(امامت و خلافت علي( را ابلاغ فرمود. (4)

مطلب ديگر در پاسخ به سؤال شما، اينست كه همانها كه بعد از پيامبرr با ولايت اميرالمؤمنين( مخالفت كردند، و خلافت را غضب نمودند، بدون اينكه عموم مردم و حتي اهل بيت پيامبر( را كه از همه به او نزديكتر بودند، و شايستگي بيشتري در رأي و نظر داشتند، در جريان بگذارند، كار را يكسره كردند. در مورد خلافت خليفه دوم هم كار به

مردم واگذار نشد، بلكه خليفه اول به خلافت دومي وصيت كرد. و خليفه سوم را نيز، خليفه دوم، با يك شوراي شش نفره، كه خودش اعضا و آئين نامه آن را تعيين و تنظيم كرده بود، روي كار آورد.(5) پس مشاهده مي گردد كه در موضع خلافت، خلفاي اهل تسنن نه توصية خدا و رسول را در پيش گرفتند، و نه رأي مردم را؛ بلكه به گونه اي مبتكرانه!! و مستبدّانه، خلافت را تحميل كردند.

كتاب هاي "بررسي مسائل كلي امامت"، نوشته ابراهيم اميني، "رهبري امام علي از ديدگاه قرآن و پيامبر"، ترجمه محمدجعفر امامي، و "شيعه در اسلام" علامه طباطبايي، جهت مطالعه پيشنهاد مي گردد.

منابع و مآخذ:

1.شيعه در اسلام، علامه طباطبايي

2.سوره مباركة مائده/ آيه 55

3.سوره مباركة مائده/ آيه 72

4.شيعه در اسلام

5.همان

را دنبال

مي كند ولي اين سخن در جايي است كه قرينه اي بر خلاف آن وجود نداشته باشد،

بنابر اين كساني كه اين قسمت از آيه را نيز ناظر به همسران پيامبر دانسته اند سخني

بر خلاف ظاهر آيه و قرينه ئ موجود در آن; يعني تفاوت ضميرها گفته اند.

از اين گذشته در مورد اين آيه دسترسي به روايات متعددي داريم كه علماي

بزرگ اسلام اعم از اهل تسنن و شيعه آن را از شخص پيامبر اكرم(ص) نقل كرده اند و

در معروفترين منابع فريقين كه مورد قبول آنها است اين روايات به وفور و كثرت

آمده است.

اين روايات همگي حاكي از آن است كه مخاطب در اين آيه، پيامبر اسلام (ص)

و علي و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) مي باشند (نه همسران پيامبر) كه

بعداش به طور مشروح خواهد آمد.

تعبير به انما كه معمولاش براي حصراست و در فارسي امروز به جاي آن فقط يا

تنها گفته مي شود دليل بر اين است كه موهبتي كه در اين آيه آمده ويژه ئ خاندان

پيامبر(ص) است و شامل ديگران نمي شود.

جمعي از مفسران اهل سنت، اهل بيت را به معني همسران پيامبر(ص)

دانسته اند ولي همان گونه كه گفتيم تغيير سياق آيه و تبديل ضميرهاي جمع مونث

در ماقبل و ما بعد اين آيه به جمع مذكر دليل روشني بر اين است كه اين جمله

محتواي جداگانه دارد و منظور از آن چيز ديگري است. مگر نه اين است كه خداوند

حكيم است و قرآن در حد اعلاي فصاحت و بلاغت و همه تغييرات آن، روي

حساب است.

گروهي ديگر از مفسران آن را مخصوص به پيامبر و علي و فاطمه و حسن و

حسين(عليهم السلام) دانسته اند. و روايات فراواني كه در منابع اهل سنت و شيعه

وارد شده و در ذيل

به بخشي از آنها اشاره مي كنيم گواه بر اين معني است.

و شايد به دليل وجود همين روايات است كه حتي كساني كه آيه را مخصوص

به اين بزرگواران ندانسته اند، معني وسيعي براي آن قائل شده اند. كه هم اين

بزرگواران را شامل مي شود و هم همسران پيامبر(ص) را، و اين تفسير سومي است

و در آيه است.

اما رواياتي كه دليل اختصاص آيه به پيامبر و علي (ع) و بانوي اسلام فاطمه ئ

زهرا(س) و دو فرزندشان حسن و حسين (عليهما السلام) مي باشد، همان گونه كه

اشاره شد بسيار زياد است.

از جمله هيجده روايت تنها در تفسير الدر المنثور نقل شده است كه پنج روايت

از ام سلمه، سه روايت از ابو سعيد خدري، يك روايت از عايشه يك روايت از

بن

انس، دو روايت از ابن عباس، دو روايت از ابي الحمرا ، يك روايت از وائل

اسقع، يك روايت از سعد، يك روايت از ضحاك بن مزاحم، يك روايت از زيد بن

ارقم است.

مرحوم علامه طباطبايي در تفسير الميزان رواياتي را كه در اين باره وارد شده

بيش از هفتاد روايت مي شمرد و مي فرمايد: آنچه از طريق اهل سنت، در اين زمينه

نقل شده بيش از آن است كه از طرق شيعه وارد شده است! و راويان ديگري را غير

از افرادي كه در بالا نام برديم نيز بر آنها مي افزايد (رواياتي كه روايت آنها در غير

تفسير الدر المنثور آمده است.)

بعضي نيز تعداد روايات و كتبي را كه اين روايات در آنها نقل شده بالغ بر صدها

ذكر كرده اند و بعيد نيست چنين باشد.

در اينجا تنها قسمتي از آن روايات را با ذكر منابع آنها مي آوريم تا روشن شود،

نزلت في النبي(ص) و علي و

آنچه واحدي در اسباب النزول مي گويد: ان الاي

لايشاركهم

فيها غيرهم; اين آيه در

و الحسنين(عليهماالسلام) خاص

فاطم

خصوص پيامبر اكرم(ص) و علي و فاطمه و حسنين (عليهم السلام) نازل شده و

كس ديگري در آن با آنها مشاركت ندارند، يك واقعيت است.

اين احاديث را مي توان در چهار بخش خلاصه كرد.

1 ؤ رواياتي كه از بعضي از همسران پيامبر(ص) نقل شده وبا صراحت مي گويد:

هنگامي كه پيامبر (ص) سخن از اين آيه شريفه مي گفت، از حضرتش سوئال كرديم

كه آيا ما هم جز اين آيه هستيم؟ فرمود: شما خوبيد اما مشمول اين آيه نيستيد!

از جمله ثعلبي در تفسير خود از ام سلمه همسر گرامي پيامبر(ص) نقل مي كند

كه پيامبر(ص) در خانه ئ خود بود كه فاطمه(س) غذايي نزد آن حضرت آورد،

پيامبر(ص) فرمود: ((همسر و دو فرزندت حسن و حسين(ع) را صدا كن))، آنها

آمدند، سپس غذا خوردند بعد پيامبر(ص) عبايي برآن ها افكند و گفت: اللهم!

هولا اهل بيتي و عترتي فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيراش; خداوندا اينها

اهل بيت من و عترت منند، پليدي را از آنها دور كن، و از هر گونه آلودگي پاكشان

گردان.)) و در اينجا بود كه آيه ((انما يريد الله....)) نازل شده... من گفتم اي رسول خدا:

آيا من هم با شما هستم؟ فرمود: ((انك الي خير; تو بر نيكي هستي)) (اما در زمره ئ اين

گروه نيستي).

و نيز ثعلبي از علماي معروف اهل سنت كه در اواخر قرن چهارم و اوائل قرن

پنجم مي زيسته و تفسير كبير او معروف است از عايشه، همسر پيامبر(ص) چنين

نقل مي كند:

هنگامي كه از او درباره ئ جنگ جمل و دخالتش در آن جنگ ويرانگر سوئال

كردند (با تاسف) گفت: اين يك تقدير الهي بود! و هنگامي كه درباره ئ علي(ع) سوئال

كردند، چنين گفت:

آيا از من درباره ئ كسي سوئال مي كني كه محبوب ترين

مردم نزد پيامبر(ص) بود و

از كسي مي پرسي كه همسر محبوب ترين مردم نزد رسول خدا(ص) بود، من با

چشم خود ديدم علي و فاطمه و حسن و حسين(ع) را كه پيامبر(ص) آنها را در زير

پارچه اي جمع كرده بود و فرمود: خداوندا! اينها خاندان منند و حاميان من، رجس

و پليدي را از آنها ببر و از آلودگي ها پاكشان فرما، من گفتم اي رسول خدا آيا من نيز از

آنها هستم فرمود: دور باش تو بر خير و نيكي هستي (اما جز اين جمع نيستي)... .

اين گونه احاديث با صراحت مي گويد كه همسران پيامبر جز اهل بيت در اين

آيه نبودند.

2 ؤ داستان حديث كسا در روايات فوق العاده فراواني با تعبيرات مختلف ودر

كتب زيادي مثل مسلم در صحيح، از قول عايشه و همچنين حاكم در مستدرك و

بيهقي در سنن و ابن جرير در تفسيرش و سيوطي در الدر المنثور آورده است.

نكته ئ ديگر اين كه فخر رازي بمناسبتي در ذيل آيه مباهله (آيه 61 سوره آل

عمران) بعد از نقل اين حديث (حديث كسا ) مي افزايد: ((بدان كه اين روايت

همچون روايتي است كه صحتش مورد اتفاق در ميان علماي تفسير وحديث است.

وامام احمد حنبل در مسند خود، اين حديث را از طرق مختلف آورده است.

3 ؤ در بخش ديگري از روايت كه آن نيز متعدد و فراوان است مي خوانيم كه

بعد از نزول آيه ئ تطهير پيامبر(ص) تا چندين ماه (كه بعضي شش ماه و بعضي نه ماه

است) هنگامي كه براي نماز صبح از كنار خانه ئ فاطمه(ص) مي گذشت صدا مي زد:

! يا اهل البيت! انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و

الصلو

يطهركم تطهيراش)). اين حديث در كتب شواهد التنزيل با راويان مختلف نقل شده

است و پيداست

كه تكرار اين سخن از ناحيه پيامبر(ص) در آن مدت طولاني يك

مساله حساب شده بوده است. او مي خواسته به وضوح و با تاكيد پي در پي روشن

سازد منظوراز اهل بيت تنها اهل اين خانه اند تا در آينده ترديدي براي كسي باقي

نماند. وجاي تعجب و حيرت است كه با اين همه تاكيد وتكرار باز مساله براي

بعضي ها نامفهوم مانده است.

4 ؤ روايات زيادي كه از ابوسعيد خدري صحابه معروف نقل شده و اشاره به

آيه تطهير كرده، با صراحت مي گويد: اين آيه درباره رسول خدا و علي و فاطمه و

حسن و حسين عليهم السلام نازل شده است.

كوتاه سخن اينكه رواياتي كه درباره ئ آيه ئ تطهير و اختصاص آنها به پيامبر(ص) و

علي و فاطمه و حسن و حسين كه در منابع معروف اسلامي آمده اگر بخواهيم

احصا كنيم از هزار هم مي گذرد.

و با دستشان اشاره به عدد سه (يعني فقط سه نفر باقي ماندند) راوي از حال عمار ياسر سؤالمي كند حضرت مي فرمايد خدا رحمت كند او را با اميرالمؤمنين بيعت كرد و شهيد كشته شد. راوي مي گويد من پيشخودم گفتم مگر چيزي از شهادت بالاتر است. حضرت به من نگاهي كردند و فرمودند فكر مي كني عمار مثل آن سه نفربود نه هرگز چنين نبود»، (كافي 2/244) از اين روايت و روايات مشابه ديگر معلوم مي شود كه حتي شخصيتي مثلجناب عمار هم به مانند آن سه نفر تسليم محض در برابر مولاي خود اميرالمؤمنين نبوده است تا چه رسد بهسايرين.{J

بيان گرديده است.

دو. از ديدگاه عقلي نيز بايد توجه داشت كه:

1. لزوم رهبري در جامعه، امري ضروري و انكار ناپذير است.

2. رهبري در جامعه اسلامي، بايد براساس احكام و قوانين الهي باشد.

3. احكام الهي و اجراي آن به وسيله كسي ممكن است كه صد در صد به زواياي آن احكام آگاه و نسبت به آنها متعهد باشد.

به عبارت ديگر اگر پيامبر نيست، از شرايط و اوصاف نزديك ترين فردبه آن حضرت باشد و به شهادت تاريخ و گواهي خلفا، هيچ كس در اين جهات قابل مقايسه به امامان معصوم(ع) نبوده است. حتي خلفا در موارد بسياري احساس نياز به ائمه(ع) مي كردند.

سه. از ديدگاه روايي نيز روايات بي شماري از پيامبر اكرم(ص) در كتاب هاي شيعه و سني، به تواتر نقل شده كه به صراحت امامت و ولايت اهل بيت(ع) را ثابت ميكند مانند:

1. روايات مربوط به حادثه غدير،

2. روايات ليله الانذار،

3. احاديث سفينه،

4. احاديث ثقلين و...

البته بايد بدانيد كه اين مقدار آگاهي، هرگز كافي نيست و نيازمند مطالعات جدي است.

ضمنا لازم است با كساني بحث نماييد كه اطمينان به حقيقت جويي آنان داشته باشيد.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1- امامت و رهبري، استاد مطهري

2- رهبري امام علي(ع) در قرآن (ترجمه المراجعات)

3- آن گاه هدايت شدم، تيجاني سماوي

4- بررسي مسائل كلي امامت، ابراهيم اميني

5- شيعه و تهمت هاي ناروا، محمد جواد شري

موضوعش ( و نه تنهاقيود و شرايطى كه در عبارت آم_ده اس_ت ) ث_ابت و تغيير ناپذير است و از جمله آنهاسنت شفاعت است كه نسبت به گنهكاران خاصى كه واجد شرايط معينى و مشمول ضوابطمشخصى باشند , ثابت و غير قابل تبديل مى باشد .

ستدي است و نه دوستي و شفاعتي/

2 - آياتي كه تنها خداوند را به عنوان شفيع معرفي مي نمايد، مانند :

(قُلْ لله الشَّفاعَُْ جَميعاً...);{7} بگو شفاعت همه اش از آن خداست/

3 - آياتي كه شفاعت ديگران را مشروط به اذن و فرمان خدا كرده است، مانند :

(...مَنْ ذَا الَّذييَشْفَعُ عِنْدَهُ اًّلاّبِاًّذْنِهِ...);{8} كيست آن كسي كه جز به اذن او، در پيشگاهش شفاعت كند/

با ملاحظه مجموع اين آيات، چنين به نظر مي رسد كه شفاعت، مختص خداوند متعال است ولي در عين حال برخي افراد مي توانند با اذن و اجازه پروردگار، نسبت به اشخاصي كه زمينه شفاعت دارند، شفاعت كنند /

شفاعت گنندگان قيامت

با اثبات وجود شفاعت در قيامت با استفاده از روايت مي توان گفت كه افراد زير از اجازه شفاعت كردن برخورداراند/

1 - پيامبر اسلام (ص)

شفاعت رسول گرامي اسلام (ص) در روز قيامت، از موضوعات مورد اتفاق شيعه و سني است و روايات متواتري آن را ثابت مي كند ، كه به چند مورد از آن اشاره مي شود:

الف) در ذيل آيه شريفه: (...عَسي أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً);{9} اميد كه پروردگارت تو را به مقامي ستوده برساند. مفسران شيعه و سني با استناد به روايات گفته اند كه مقصود از «مقام محمود» مقام شفاعت است كه در روز قيامت به پيامبر اسلام اعطا مي شود . در يكي از اين روايات رسول خدا (ص) مي فرمايد : «قوله (عَسي أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً) هُوَ المَقامُ الّذيأَشْفَعَ لاِ ُمَّتيفيه»؛ مقصود از (عَسي أَنْ يَبْعَثَكَ) همان مقامي است كه من - به وسيله آن - امتم را شفاعت مي كنم/

ب) در ذيل آيه مبارك: (وَ لَسَوفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضي);{10} و به زودي پروردگارت تو را عطا

خواهد كرد تا خرسند گردي. بسياري از مفسران گفته اند : مقصود از اين آيه مقام شفاعت است /

ج) رسول خدا (ص) مي فرمايد : «أُعْطيتُ خَمْساً . . . وَأُعْطيتُ الشَّفاعََْ فَادّخَرْتُها لاِ ُمَّتي»»;{11} به من پنج چيز داده شد ، از جمله آن شفاعت است كه آن را براي امتم ذخيره نموده ام/

د) ابوذر غفاري و سلمان فارسي از رسول خدا (ص) نقل كرده اند كه فرمود : «اًِّنَّ الله أَعْطانيمَسْأَلٌُْ فَادَّخَرْتُ مَسْأَلَتيلِشَفاعَِْ المُؤمنينَ مِنْ أُمَّتييَوْمَ القِيامَِْ فَفَعَلَ ذلكَ»;{12} خداوند يك دعاي مستجاب به من عطا فرمود و من آن را براي شفاعت مؤمنان امتم در روز قيامت نگاه داشتم ، پس خداوند هم آن را پذيرفت /

2 - پيامبران، علما و شهدا

به جز رسول گرامي اسلام (ص) ساير پيامبران نيز از اجازه شفاعت برخورداراند و همچنين دانشمندان و شهدا نيز حق شفاعت كردن دارند/

از علي (ع) نقل شده است كه پيامبر (ص) فرمود : «ثَلاثٌَْ يَشْفَعُون الله عَزَّوَجَلَّ فَيَشْفَعُونَ الأَنْبيأَ ثُمَّ العُلَمأ ثُمَّ الشُّهدأَ»;{13} سه دسته در پيشگاه خداوند شفاعت مي كنند و شفاعت آنان نيز پذيرفته مي شود ، پيامبران ، دانشمندان وشهدا/

در سنن ابن ماجه - از منابع معتبر اهل سنت - آمده است كه رسول خدا (ص) فرمود : «يَشْفَعُ يَوْمَ القِيامَِْ الأَنْبيأُ ثُمَّ العُلَمأُ ثُمَّ الشُّهدأُ»;{14} پيامبران ، علما و شهدا در روز قيامت شفاعت مي كنند /

3- فرشتگان و مؤمنان

روايت شده است كه رسول خدا (ص) فرمود : «يَشْفَعُ النَّبيُّونَ وَ المَلائِكَْ والمُؤمِنُونَ»;{15} پيامبران ، فرشتگان و مؤمنان در روز قيامت شفاعت مي كنند /

4 - امامان معصوم (عليهم السلام) و اهل بيت رسول خدا (ص)

احاديث و روايات فراواني در منابع شيعه حق شفاعت را براي اهل بيت

و ائمه (عليهم السلام) ثابت نموده است /

رسول گرامي اسلام (ص) مي فرمايد : «اًِّنّيلأشْفَعُ يَوْمَ القيِامَِْ فَأَشْفَعُ وَ يَشْفَعُ عَليفَيَشْفَعُ وَ يَشْفَعُ اهل بيت يفَيَشْفَعُونَ»;{16} همانا در روز قيامت ، من و علي و اهل بيت م شفاعت مي كنيم و شفاعت ما پذيرفته مي شود /

[1].لسان العرب ، ماده شفع /

[2].اوائل المقالات، شيخ مفيد ، ص 53 /

[3].سوره بقره، آيه 48/

[4].سوره انبيا، آيه 28/

[5].تفسير ماتريدي معروف به تأويلات اهل سنت ، ص 148 /

[6].سوره بقره، آيه 254/

[7].سوره زمر، آيه 44/

[8].سوره بقره، آيه 255/

[9].سوره اسرأ، آيه 79/

[10].سوره ضحي، آيه 5/

[11].صحيح، بخاري ، ج 1 ، ص 168، باب صلاْ في مواضع الحنف و العذاب/

[12].امالي، شيخ طوسي ، ص 36 /

[13].خصال، صدوق ، ص 156 /

[14].سنن، ابن ماجه ، عمر بن يزيد ابوعبداله قزويني، تحقيق محمد فواد عبدالباقي، ج 2 ، ص 1443 ، باب شفاعت في التزويج/

[15].صحيح، بخاري ، ج 9 ، ص 799 ، كتاب التوحيد /

[16].مناقب، ابن شهرآشوب ، ج 2 ، ص 15 /

به ديگران مي رساند، مثلاً پيامبر را وسيله قرار مي دهد، تا بندگانش را بيامرزد.

قرآن كريم به كساني كه گناه كرده اند، فرمان مي دهد سراغ پيامبر روند و توسط ايشان طلب مغفرت كنند و پيامبر براي آنان طلب آمرزش كند و نيز نويد مي بخشد در اين موقع خدا را توبه پذير و رحيم خواهند يافت.(3) بنابراين افراد با "يا علي" گفتن آن حضرت را به كمك و ياري مي طلبند تا خداوند به وجاهت و آبروي حضرت خواستة آنان را فراهم كند، وگرنه مي دانند كه همه چيز به دست خداوند است و هيچ كس از خود چيزي ندارد، مگر اين كه خداوند به او بدهد. اگر حضرت عيسي مرده زنده مي كند، از خودش چيزي ندارد، بلكه با تأييد و اذن الهي كارش را انجام مي دهد، و ديگران هم همين طور هستند.

جهت آگاهي بيشتر به كتاب آئين وهابيت نوشتة آيت الله سبحاني مراجعه فرماييد.

پي نوشت ها:

1. مائده (5) آية 35.

2. اصول كافي، ج 2، ص 80.

3. نساء (4) آية 64.

. گ_روهى , با دستاويز قرار دادن اين گونه آيات , نداى ديگران و خواندن اولياى خداو صالحان را , پس از درگذشت آنها , شرك و پرستش آنان دانسته اند .

مى پنداشتند . ش_ك_ى نيست كه خضوع بت پرستان و دعا و استغاثه آنان در برابر بت هايى بود كه آنهارا به عناوين م_الكان حق شفاعت و مغفرت و 000 توصيف مى كردند و آنها را متصرف مستقل در امور مربوط به دنيا و آخرت مى شناختند و ناگفته پيدا است كه در اين شرايط , هر نوع دعوت و درخواستى از اين موجودات , عبادت و پرستش خواهد بود . روش_ن ت_ري_ن گ_واه بر اين كه دعوت و خواندن آنان با اعتقاد به الوهيت بوده , آيه زير است : فما اغنت عنهم آلهتهم التى يدعون من دون اللّه من شيئى . (4)- خدايانى كه جز خداى بزرگ , آنان را فرا خواندند ( مى پرستيدند ) , آنان رابى نياز نساخت . ب_ن_ابراين , آيات مورد بحث , ارتباط به محل بحث ما ندارد , موضوع بحث ما درخواست بنده اى از بنده ديگر است كه نه او را اله و رب مى داند و نه مالك و متصرف تام الاختيار در امور مربوط به دنيا و آخرت , بلكه او را بنده عزيز و گرامى خدامى شناسد كه او را به مقام رسالت و امامت برگزيده و وع_ده داده اس_ت كه دعاى او رادرباره بندگان خود بپذيرد , آنجا كه فرموده است : و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاوك فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرسول لوجدوااللّه توابا رحيما . (5)- اگ_ر آن_ان هنگام ستم بر خويشتن , نزد تو مى آمدند و از خدا درخواست آمرزش مى كردند و پيامبر نيز براى آنان طلب آمرزش مى نمود , يقينا خدا را

توبه پذير ومهربان مى يافتند . ثالثا : آيات ياد شده , گوه روشن است كه مقصود از دعوت , مطلق درخواست كار وحاجت نيست بلكه دعوت پرستشى است , از اين جهت در يك آيه , پس از لفظ دعوت ,بلافاصله از همان معنا به لفظ عبادت تعبير آورده است . و قال ربكم ادعونى استجب لكم ان الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنم داخرين . (6)- و پروردگار شما فرمود مرا بخوانيد ( دعوت كنيد ) تا اجابت كنم شما را . آنان كه از عبادت من سركشى مى كنند , به زودى به ذلت و خوارى , به دوزخ وارد مى شوند . همانطور كه ملاحظه مى نماييد در آغاز آيه , لفظ ادعونى و در ذيل آن لفظ عبادتى بكار برده ش_ده , و اين گواه است كه مقصود از اين دعوت , درخواست ويا استغاثه خاص در برابر موجوداتى بوده است كه آنها را به صفات الهى شناخته بودند . ن_ت_يجه از سه مقدمه ياد شده چنين نتيجه مى گيريم كه هدف اساسى قرآن در اين آيات , نهى از دعوت گروههاى بت پرست است كه بت ها را شريك خدا و مدبر يا مالكان شفاعت مى دانستند و هر نوع خضوع و تذلل و يا ناله و استغاثه و طلب شفاعت و يا درخواست حاجت , از اين ديد بود كه آنان خدايان كوچك مى باشند كه عهده دار كارهاى خدايى هستند و بت پرستان معتقد بودند كه خداوند , بخشى از كارهاى مربوط به دنيا وآخرت را به آنان واگذار نموده است . اين آيات , چه ارتباطى

دارد با استغاثه ازروح پاكى كه از نظر دعوت كننده , ذره اى از مرز بندگى , گ_ام فراتر ننهاده بلكه بنده محبوب و گرامى خدا محسوب مى شود ؟اگر قرآن مى فرمايد : و ان المساجد للّه فلا تدعوا مع اللّه احدا . (7) م_س_اجد از آن خدا است , پس همراه خدا كسى را نخوانيد مقصود , دعوتهاى پرستشى است كه عرب جاهلى , بت ها و يا اجرام كيهانى و فرشته و جن را مى پرستيدند . اين آيه و نظاير آن , مربوط به دعوت از شخص يا شيئى است كه با معبود دانستن وى همراه باشد و شكى نيست كه درخواست از اين موجودات , با چنين اعتقاد , پرستش آنان خواهد بود . ليكن اين آيات چه ارتباطى به درخواست دعا از شخص دارد كه درخواست كننده هيچ مقام الهى و رب_وب_ى و تدبيرى براى او قائل نيست بلكه او بنده شايسته و محبوب خدا است ؟ممكن است تصور ش_ود كه دعوت اولياى شايسته خدا , تنها در زمان حيات آنان جايزاست و پس از درگذشت آنان , شرك مى باشد . در پاسخ اين پرسش مى گوييم :اولا : ما از ارواح پاك بندگان نيكوكارى چون پيامبر و امامان , كه ب_ه ت_ص_ري_ح آي_ات ق_رآن زن_ده ان_د و در افقى فراتر از شهدا به حيات برزخى خود ادامه مى دهند ,استمداد مى كنيم نه از بدنهاى خفته در خاك . و اگ_ر در كنار قبور آنان چنين درخواستى مى نماييم به خاطر آن است كه اين حالت , در ما ايجاد ارتباط و توجه بيشتر به ارواح مقدس

آنان مى نمايد . افزون بر اين كه طبق روايات , اين مقام ها ,محل استجابت دعا نيز هستند . ث_ان_ي_ا : زن_ده و م_رده بودن آنان , نمى تواند ملاك شرك و توحيد باشد , در حالى كه سخن ما در معيارهاى شرك و توحيد است نه مفيد و غير مفيد بودن اين دعوت ها .

مورد خوشنودى خداوند است . زي_را دراين آيه , چهار صفت براى رستگاران بيان گرديده است :الف : ايمان , الذين آمنوا به كسانى كه به وى گرويدند . ب : پيروى از نور وى و اتبعوا النور الذى انزل معه از نورى كه بر وى فرو فرستاده شد , پيروى نمودند . ج : يارى نمودن او و نصروه او را يارى كردند . د : تعظيم و تجليل از مقام پيامبر و عزروه او را گرامى داشتند . ب_ن_اب_راي_ن , اح_ت_رام و تعظيم پيامبر نيز علاوه بر ايمان و يارى وى و پيروى ازدستوراتش , امرى ضرورى است و بزرگداشت پيامبر گرامى , امتثال و عزروه مى باشد . 3 - ب_رپ_اي_ى مراسم , تاسى و پيروى از پروردگار است خداوند در قرآن مجيد , به تجليل از پيامبر گرامى پرداخته , مى فرمايد : و رفعنا لàذكرك (3) آوازه تو را در جهان , بلند كرديم . در پ_رت_و اي_ن آي_ه ش_ري_ف_ه , م_ع_لوم مى گردد كه خدا مى خواهد شكوه و جلال پيامبر درجهان گسترش يابد و خود نيز در لابلاى آيات قرآن , به تمجيد از وى برمى خيزد . ما نيز به پيروى از كتاب آسمانى خويش , با برگزارى يادواره هاى شكوهمند , ازمقام والاى آن اسوه كمال و فضيلت , تجليل نموده و از اين طريق , مراتب تاسى وپيروى خود را از پروردگار جهانيان , ابراز مى داريم . روش_ن اس_ت ك_ه هدف مسلمانان از اين مراسم , جز بلند آوازه ساختن پيامبر گرامى چيزديگرى نيست . 4 - ن_زول وح_ى , ك_م_تر از نزول مائده

نيست قرآن مجيد از زبان پيامبر خدا , عيسى عليه السلام چ_ن_ي_ن ح_ك_اي_ت مى كند : قال عيسى ابن مريم اللهم ربنا انزل علينا مائده من السماء تكون لنا عيدالاولنا و اخرنا و ايه منك و ارزقنا و انت خير الرازقين . (4)- عيسى بن مريم عرض كرد : بار الها , پروردگارا مائده اى از آسمان فرو فرست تابراى همه ما عيد باشد و نشانه اى از جانب تو , و ما را روزى ده كه بهترين روزى دهندگان تويى . حضرت عيسى , از خدا درخواست مى كند تا مائده اى آسمانى بر آنان نازل گردد وروز نزول آن را عيد بگيرند . اي_ن_ك مى پرسيم : در حالى كه پيامبر گرامى , رȘҙɠرا كه مائده آسمانى - كه موجب لذت بردن جسم انسان است - نازل گرديد ; عيد بگيرد , اكنون اگر مسلمانان جهان درروز نزول وحى خدا و ي_ا زاد روز پ_ي_ام_بر گرامى - كه نجات بخش انسان ها و مايه حيات جوامع بشرى است - مراسم جشنى بر پا سازند و آن را عيد بگيرند , مايه شرك يابدعت است ؟ 5 - سيره مسلمانان پيروان آيين اس_لام , از دي_ر زم_ان به برپايى چنين مراسمى , كه به منظور بزرگداشت خاطره پيامبر گرامى برگزار مى گردد , مبادرت مى ورزيدند . ح_س_ي_ن ب_ن م_ح_م_د ديار بكرى , در تاريخ الخميس چنين مى نگارد : و لايزال اهل الاسلام ي_ح_ت_ف_ل_ون ب_ش_هر مولده عليه السلام و يعملون الولائم و يتصدقون فى لياليه بانواع الصدقات و يظهرون السرور و يزيدون فى المبرات و يعتنون بقرائه مولده الكريم و يطهر عليهم من

بركاته كل فضل عميم . (5)- مسلمانان جهان , هماره در ماه ولادت پيامبر جشن مى گيرند و وليمه مى دهند ودر شبهاى آن , ص_دق_ه م_ى پ_ردازن_د و ابراز شادمانى مى كنند و به انواع نيكى ها جامه عمل مى پوشانند و به خ_وان_دن ي_ادن_امه ميلاد وى , اهتمام مى ورزند , و رحمتها و بركتهاى فراگير او بر همگان آشكار مى گردد . ب_ا اين بيان , حكم كلى جايز بودن و شايستگى مراسم گرامى داشت خاطره اولياى خدااز ديدگاه ق_رآن و سيره مسلمانان , بدست مى آيد و بدين سان , بى پايگى سخن آنان كه برپايى يادواره عزيزان درگ_اه خ_دا را ب_دعت دانسته اند , روشن مى گردد ; زيرا بدعت آن است كه تجويز آن به صورت خصوصى يا كلى , از قرآن و سنت استفاده نشود , درحالى كه حكم كلى مساله ياد شده به روشنى از آيات قرآن و روش و سيره هميشگى مسلمانان , بدست مى آيد . همچنين , برپايى اين مراسم , تنها به خاطر ابراز احترام و تجليل از بندگان شايسته خدا و با اعتقاد به بندگى و نيازمندى آنان به پروردگار جهان , صورت مى گيرد . بنابراين , رفتار ياد شده با اصل توحيد و يگانه پرستى كاملا سازگار است . ب_دي_ن س_ان روش_ن م_ى گ_ردد گ_ف_ت_ار ك_سانى كه برپايى مراسم بزرگداشت اولياى الهى را موجب شرك و دوگانه پرستى دانسته اند , پايه و اساسى ندارد .

صريحا از عبادت و پرستش غير خدا و اينكه نام كسانى را همراه او ببريم نهى كرده است از اينجا مى فهيم توسل و شفاعت با توحيدسازگار نيست

, غير خدا را منشا قدرت مستقل و اصيل دانسته و كار خدايى رابه وى نسبت داده ايم , در حالى كه سرچشمه همه نيروها پروردگار جهان است . 2 - اع_ت_ق_اد ب_ه س_لطه غيبى برخى از بندگان وارسته خدا , با ايمان به اين كه آن نيرو از قدرت لايزال خدا سرچشمه گرفته است و اولياى الهى - به اذن خدا - تنهاوسيله تجلى و بروز آن قدرت بى پايان مى باشند و از خود استقلال ندارند , بلكه هم در هستى خويش و هم در اعمال سلطه غيبى , متكى به پروردگار بزرگ جهان هستند . روش_ن است كه چنين باورى , به معناى خدا دانستن اولياى الهى و يا نسبت دادن كارى خدايى به آن_ان نيست , زيرا در اين صورت , بندگان صالح , به اذن خدا و اراده تخلف ناپذيرى , سلطه غيبى خدادادى خويش را ابراز مى دارند . قرآن كريم در اين زمينه مى فرمايد : و ما كان لرسول ان ياتى بايه الا باذن اللّه . (1)- هيچ پيامبرى نمى تواند معجزه اى بياورد , مگر به اذن خدا . ب_ا اي_ن ب_يان , به روشنى معلوم مى گردد كه چنين اعتقادى , نه تنها مايه شرك نيست كه با اصل توحيد و يكتاپرستى , هماهنگى كامل دارد . س_ل_ط_ه غ_ي_ب_ى اولياى خدا از ديدگاه قرآن كتاب آسمانى اسلام , با صراحت كامل , گروهى از بندگان وارسته خدا را نام مى بردكه به اذن پروردگار داراى چنين قدرت شگرفى بودند . ب_رخ_ى از فرازهاى آن را دراين زمينه مى آوريم :1 - قدرت غيبى حضرت موسى

خداوند بزرگ , به پيامبر خود - موسى - فرمان داد عصاى خويش را بر صخره سنگى بزند تا چشمه هايى از آب گوارا , ج_ارى گ_ردد : و اذاس_ت_س_ق_ى م_وس_ى ل_قومه فقلنا اضرب بعصاك الحجر فانفجرت منه اثنتا عشره عينا . (2)- و آنگاه كه موسى براى قوم خود , طلب آب نمود , به وى گفتيم : عصاى خود را برسنگ بزن , پس دوازده چشمه آب , از آن صخره جارى گشت . 2 - س_ل_طه غيبى حضرت عيسى سلطه غيبى عيسى در موارد گوناگونى از قرآن بيان گرديده اس_ت ك_ه ب_ه ن_م_ونه اى ازآنها اشاره مى كنيم : انى اخلق لكم من الطين كهيئه الطير فانفخ فيه فيكون طيرا باذن اللّه و ابرى الاكمه و الابرص و احى الموتى باذن اللّه 000 (3)- ( عيسى فرمود ) : من مجسمه اى را از گل مى سازم و در آن مى دمم تا به اذن خدا ,به صورت مرغى حقيقى درآيد و ن_اب_يناى مادرزاد و مبتلاى به بيمارى پيسى را به اذن خدا شفا مى دهم و مردگان را به اذن خدا , زن_ده م_ى گ_ردانم 3000 - قدرت غيبى حضرت سليمان قرآن مجيد , پيرامون نيروهاى غيبى كه س_ل_ي_م_ان در اخ_تيار داشت , چنين مى فرمايد : و ورث سليمان داوود و قال يا ايها الناس علمنا منطق الطير و اوتينا من كل شى ءان هذا لهو الفضل المبين . (4)- سليمان , وارث داوود گرديد و چنين گفت : اى مردم زبان مرغان به ما آموخته شدو از هر نوع نعمت به ما ارزانى گشت , اين فضل و بخششى

آشكار است . ش_ك_ى ن_يست كارهايى از قبيل جارى ساختن چشمه هاى آب زلال از صخره اى ستبر بر اثرتماس ع_صاى موسى با آن سنگ و يا آفرينش مرغى حقيقى از گل و شفا دادن دردهاى بى درمان و زنده ن_م_ودن م_ردگ_ان , توسط عيسى , و يا آگاهى سليمان بر منطق پرندگان و دانستن زبان آنها , امورى خارق العاده و بيرون از مجارى طبيعى هستند و نوعى اعمال قدرت و سلطه غيبى به شمار مى روند . در حالى كه قرآن مجيد در اين آيه ها و آيات بسيار ديگر , به بيان سلطه غيبى بندگان شايسته خدا م_ى پردازد , آيا اعتقاد ما به مضمون اين آيه هاى روشن قرآنى ,كه بيانگر قدرت خارق العاده اولياى ال_ه_ى اس_ت , م_وج_ب ش_رك و ي_ا م_اي_ه بدعت در دين خواهد بود ؟با اين بيان , به خوبى روشن م_ى گ_ردد كه اعتقاد به نيروى غيبى بندگان صالح , به معناى خدا دانستن آنان و يا نسبت دادن كارهاى خدايى به آنها نيست زيرا درصورتى كه چنين اعتقادى ملازم به الوهيت و خدايى آنان ب_اش_د , ب_اي_د گ_ف_ت موسى وعيسى و سليمان و 000 از نظر قرآن , به عنوان آلهه و خدايان , ش_م_رده ش_ده ان_د , در ح_الى كه همه مسلمانان مى دانند كه قرآن كريم , اولياى الهى رابندگان وارسته خدا به شمار مى آورد . تا اينجا معلوم گرديد كه اعتقاد به قدرت غيبى عزيزان درگاه خدا , در صورتى كه آن را متكى به نيروى پايان ناپذير الهى دانسته و آنان را وسيله ابراز قدرت خداوندى قلمداد نماييم , نه

تنها موجب دوگ_ان_ه پ_رس_ت_ى نيست , بلكه با اصل توحيدحقيقى هماهنگى كامل دارد ; زيرا ملاك توحيد و ي_ك_ت_اپ_رس_ت_ى آن است كه همه نيروها رادر جهان به خدا منسوب بدانيم و او را سرچشمه تمام سلطه ها و حركت ها تلقى نماييم .

اِني اَتَوَجًهُ بِكَ اِلَي اللِه رَبي وَ رَبكَ لِيَغفِرَ لي ذُنوبي.»

[خدايا تو در كلام مجيدت به پيامبرت گفتي : « اگر آنان آنگاه كه به خود ستم مي كنند نزد تو بيايند واز خداوند طلب آمرزش كنند وپيامبر نيز براي آنها طلب آمرزش كند ، خداوند را توبه پذير ومهربان خواهند يافت.» سپس خطاب به رسول اكرم(ص) ميگوييم : اي پيامبر عزيز، من آمدهام نزد تو در حالي كه از خداوند آمرزش ميطلبم و در حالي كه از گناه گذشتهام پشيمانم. من به وسيلة تو كه بندة صالح خدا هستي و ميتواني براي من دعا و استغفار كني، به سوي خدا كه هم پروردگار من است و هم پروردگار تو رو آوردهام تا (در اثر استغفار من واستغفار تو) گناهان مرا بيامرزد.]

توسل و توجه به اولياي خدا چون به اين صورت و به اين شكل است شرك نيست، بلكه عين عبادت خداوند است.

است و ايمه ( ع ) هم از خدا مي خواهند چون باب فيض خدايند .بنابراين بين سميع بودن خدا و ايمه ( ع ) تفاوتي وجود دارد مانند تفاوت خالق و مخلوق ،خداوند از ازل عليم و سيمع است بدون اينكه معلومي باشد همين طور از ازل بصير و قادر است بدون اينكه مقدور و مستبصري باشد علم و سمع در خداوندذاتي است ولي در ايمه ( ع ) عرضي است و همه كمالات و شايستگي هايي كه دربشر موجود است از انبيا و ايمه ( ع ) گرفته تا انسان هاي ديگر همه آنها عرضي وموهبت خداوند مي باشد .جمعي از وهابيين ، براي بريدن و جدا كردن ارتباطمسلمين از پيامبر اسلام و ايمه ( ع ) از طريق توسل و شفاعت طلبيدن به آياتي تمسك جسته اند و گفته اند كه هر گونه توسل به ارواح پيامبران و امامان شرك است و مخالف توحيد مي باشد .( ( ... و الذين تدعون من دونه... ؛ و كساني را كه جز او مي خوانيد و مي پرستيد ...) ) ( سوره فاطر، آيه 13 ) . ( ( ان تدعوهم لايسمعوا دعاكم و لو سمعوا ما استجابوا لكم... ؛ اگر آنها را بخوانيد صدري شما رانمي شنوند و اگر بشنوند به شما پاسخ نمي گويند ...) ) ، ( فاطر، آيه 14 ) . ( ( ... والذين تدعون من دونه لا يستطيعون نصركم و لا انفسهم ينصرون ؛ و آنهايي را كه جز او مي خوانيد نمي توانند ياريتان كنند و نه حتي خودشان را ياري دهند ) ) ، ( سوره

اعراف ، آيه 197 ) . ولي با يك نگاه ساده به آياتي كه قبل از اين آيات و بعد از آن است ، براي درك اين حقيقت كافي است . كه منظور ازآن بتها مي باشد .سخن از سنگها و چوبهايي است كه آنها را شريك خدامي پنداشتند و براي آنها قدرتي در برابر قدرت خدا قايل بودند .و اين شرك است و باطل . اما درخواست كمك و توسل از پيامبران و اوليا الله فرق دارد، بدون شك توسل به اين ارواح پاك نه به اين معني است كه براي آنهادر مقابل خداوند استقلالي قايل شويم . بلكه هدف آن است كه از آبرو وموقعيت آنها در پيشگاه خداوند مدد طلبيم و از احترام و عظمتي كه در درگاه خدا دارند كمك بخواهيم كه اين شرك كه نيست ، بلكه عين عبوديت و توحيداست . و قرآن هم با صراحت از حيات برزخي انبيا و اوليا همچون شهيدان راه خدا سخن مي گويد و اين بزرگواران داراي حيات برزخي هستند و فعاليت روحدر حيات برزخي خيلي گسترده تر وسيعتر است . [ كه اين مسيله خودش نيازبه بحث دارد ] و از طرفي خدا سبحان در قرآن كريم امر مي كند كه وسيله براي خودتان تحصيل كنيد ( ( يا ايها الذين امنوا اتقوا الله و ابتغوا اليه الوسيله... ؛اي افراد با ايمان پرهيز كار باشيد و به سوي خدا وسيله اي تحصيل كنيد ) ) ، ( سوره مايده ، آيه 35 ) . اين آيه بصورت كلي مي گويد وسيله تحصيل كنيد، اماوسيله چيست در خود اين آيه بيان نشده است

. انجام وظايف ديني از وسايل رستگاري است ، ولي وسيله منحصر به آن نيست بلكه با توجه به تاريخچه توسل به اوليا الهي روشن مي شود كه خود اين عمل از وسايل رستگاري مي باشد .از آيات ديگر قرآن نيز به خوبي استفاده مي شود كه وسيله قراردادن مقام انسان صالحي در پيشگاه خدا و طلب چيزي از خداوند بخاطر او به هيچوجه ممنوع نيست و منافات با توحيد ندارد .( ( و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاوك فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحيما"؛ اگرآنها هنگامي كه به خويشتن ستم كردند و مرتكب گناهي شدند به سراغ تومي آمدند و از خداوند طلب عفو و بخشش مي كردند و تو نيز براي آنها طلب عفو مي كردي خدا را توبه پذير و رحيم مي يافتند ) ) ، ( سوره نسا، آيه 64 ) . ازروايات متعددي كه از طريق شيعه و تسنن وارد شده نيز به خوبي استفاده مي شود كه توسل به انبيا و اوليا الله اشكال ندارد .دانشمند معروف سني سمهودي در كتاب [ وفا الوفا ] آورده است . مدد گرفتن و شفاعت خواستن در پيشگاه خداوند از پيامبر ( ص ) و از مقام و شخصيت او، هم پيش از خلقت اومجاز است و هم بعد از تولد و هم بعد از رحلتش ، هم در عالم برزخ و هم در روزرستاخيز، سپس روايت معروف توسل آدم را به پيامبر ( ص ) را نقل كرده است . كه آدم روي اطلاعي كه از آفرينش پيامبر اسلام در آينده داشت به پيشگاه خداوند -

چنين عرض كرد، ( ( يا رب اسيلك بحق محمد لما غفرت لي ؛خداوندا به حق محمد از تو تقاضا مي كنم كه مرا ببخش ) ) . [ وفا الوفا، ج 3، ص 1371 [ ] التوصل الي حقيقه التوسل ، ص 215 ] ( نقل از تفسير نمونه ، ج 4،ص 367 ) . ابن حجر مكي در كتاب صواعق از امام شافعي پيشواي معروف اهل تسنن نقل مي كند، كه به اهل بيت پيامبر توسل مي جست و چنين مي گفت. آل النبي ذريعتي هم اليه وسيلتي ارجوبهم اعطي غدا" بيداليمين صحيفتي يعني : خاندان پيامبر اسلام وسيله منند، آنها در پيشگاه اوسبب تقرب من مي باشند .اميدوارم به سبب آنها فرداي قيامت نامه عمل من به دست راست من سپرده شود، ( التوصل الي حقيقه التوسل ، ص 329 -نقل از تفسير نمونه ، ج 4، ص 368 ) . در حقيقت وسيله قرار دادن ايمه ( ع ) ودرخواست كمك از آنها براي رسيدن به توحيد است آنها دربان رحمت الهي هستند و خواستن از آنها براي باز كردن در رحمت است . الف ) تمام متكلمان وفلاسفه اسلامي متفق القولند كه خداي سبحان متصف به صفات كمال و جمال ( علم و سمع و قدرت و ...) است ولي در كيفيت اين صفات در مورد خدااختلاف دارند و مورد توحيد صفاتي سه نظريه وجود دارد .1- نظريه نيابت ذات از صفات ، عده اي از معتزله براي يكتايي و تنزيه خدا از تركيب ( ذات وصفات ) به نظريه نيابت قايلند و مي گويند آنچه كه هست ذات است

صفات ورا ذات واقعيت ندارد و اين نظريه از معتزله به خاطر اين است كه مي گفتنداگر بگوييم براي خدا صفاتي است مانند علم ، در حقيقت اعتراف كرده ايم كه براي خدا هم ذات است و هم صفات و اين دو چيز است و مستلزم تركيب خداست و از طرفي نمي توانستند علم و قدرت و ديگر صفات كمال را از خدانفي كنند چون مستلزم نقص خدا مي شد، لذا قايل به نيابت ذات از صفات شده اند، ( الالهيات ، ج 2، ص 33، جعفر سبحاني ) . 2- نظريه صفات زايد برذات كه قايلين به اين نظريه اشاعره ( طوايفي از اهل سنت ) هستند ومي گويند صفت غير از ذات است . خدا خود يك حقيقتي است و هفت صفت دارد كه قايم بر ذات هستند اما عين ذات نيستند و همه اينهاقديم اند و به خاطر همين نظريه مي گويند اشاعره قايل به قدماي ثمانيه ( 8گانه ) مي باشند .3- نظريه عينيت ذات و صفات است و اين نظريه اماميه وجمعي از معتزله است كه مي گويند صفات خدا با ذاتش يكي است و عينيت دارد و صفات جز ذات چيزي نيست ، يك ذات بسيط براي خدا هست كه عقل ما از اين ذات مفاهيم مختلفي را انتزاع مي كند .بنابراين صفاتي را كه به خداي سبحان نسبت مي دهيم چيزي غير از ذات خدا نيست نه اين كه صفات موجوداتي غير از ذات باشند كه به ذات ملحق مي شوند و مي چسبند و ذات به آنها اتصاف پيدا مي كند، ( معارف قرآن ، بخش خداشناسي

، ص 79، استادمحمد تقي مصباح يزدي ) . ب ) استعمال اين صفات درباره خداي سبحان استقلالي است يعني عليم و سميع بودن خداي متعال ذاتي است . خداي سبحان بالذات عليم است وقتي كه مي گوييم خداوند سميع و بصير است يعني سميع بودنش بدون عضو است و بصير بودنش بدون ابزار مي باشد.امام صادق ( ع ) در اين مورد مي فرمايد : ( ( هو تعالي سميع بصير، سميع بغيرجارحه و بصير بغير آله بل يسمع بنفسه و يبصر بنفسه ؛ خداي سبحان مي شنودبه غير اعضا و مي بيند بدون ابزار و آلت ، بلكه خداي تعالي به نفس خودش وبالذات مي شنود و مي بيند، ( توحيد صدوق ، ص 144، نقل از الالهيات ،جعفر سبحاني ، ج 1، ص 162 ) . و در ايمه ( ع ) چنين نيست ، يعني سميع و عليم بودن در ايمه استقلالي نيست بلكه عرضي است از قبل نبوده بعدخداي تعالي داده است ، بنابراين وقتي كه عرضي شد تشابه خالق و مخلوق به وجود نمي آيد، چرا كه خود خداي سبحان اين كرامت را بر آنها بخشيده است ، علم و قدرت و شنيدن آنها در طول علم و قدرت و شنيدن خداست نه در عرض آن و موثر در شنيدن حاجت مومنين توسط ايمه ( ع ) نيز خداي سبحان است و اين شرك نيست بلكه عين توحيد است و اگر خدا نخواهد نمي توانندبشنوند .;

تَقْوَي الْقُلُوب ِ ;(حج 32) هر كه نشانه هاي خدا را بزرگ دارد، همانا آن بزرگ داشت از پرهيزكاري دل ها است چنان كه لمس نمودن و بوسيدن "حجر الاسود" جزء شعائر الهي است و اين كار شرك به حساب نمي آيد; بنابراين همان گونه كه تخريب قبور و بناها، اهانت و تحقير صاحب قبر به شمار مي آيد، وجود بارگاه ضريح و بوسيدن آن بزرگ داشت شعائر و احترام به پيامبر، امامان و اولياي الهي است

افزون بر آن بوسيدن ضريح بزرگان نشانة پيوند و علاقة ما به آنان است نه پرستش آنان چنان كه پدر به نشانة محبتي كه به فرزند خردسالش دارد، او را مي بوسد، و يا مسلمانان جهت احترام و علاقة به قرآن مجيد، جلد آن را مي بوسند، و اين كارها شرك به حساب نمي آيد.

درست است كه در، ديوار، قبر و ضريح جز خاك و فلز چيز ديگري نيست ولي اين ها بر اثر مجاورت و نزديك بودن به بدن مقدّس آنان داراي احترام ارزش و آثار خاصّي شده اند; چنان كه پيراهن حضرت يوسف غ پارچه اي بيش نبود; ولي بر اثر مجاورت با يوسف داراي ارزش و خاصيتي شده بود كه حضرت يعقوب غ آن را به چشم خود ماليد و بينا شد. (ر.ك يوسف 96)

اولياي الهي داراي آثار درخشان معنوي هستند، كه بهره گيري از آثار آنان نه تنها شرك نيست بلكه توحيد خالص است زيرا چنين آثاري از عقيدة پاك و ناب توحيدي آن ها، نشأت گرفته است ( اقتباس از: عقايد تطبيقي حسين رجبي ص 81، انتشارات دفتر

نمايندگي مقام معظم رهبري در امور اهل سنت بلوچستان / معالم المدرستين علامه سيد مرتضي عسگري ج 1، ص 67_74، نشر المجمع العلمي الاسلامي / صد و يك مناظره جالب و خواندني محمدي اشتهاردي ص 175 _ 177، انتشارات علامه قم / آيين وهابيت استاد جعفر سبحاني دفتر انتشارات اسلامي )

وَجْه ِ أَبِي يَأْت ِ بَصِيرًا;(يوسف 93) اين پيراهن مرا ببريد، و بر صورت پدرم بيندازيد تا بينا شود" بعد مي فرمايد: "هنگامي كه بشارت دهنده آمد، آن را بر صورت او افكند، ناگهان بينا شد"(يوسف 96). پيراهن پارچه اي بيش نبود، ولي بر اثر مجاورت و انتساب به حضرت يوسف داراي چنين بركت و خاصيتي شد كه چشمان يعقوب غ را بينا نمود.

اين رفتار حضرت يوسف و يعقوب كه پيامبر خدا و منادي توحيد حقيقي بودند، به ما مي فهماند كه تبرك جستن به چيزهايي كه به اولياي الهي تعلق دارد، منافاتي با توحيد ندارد.

2. قصة تبرك جستن بني اسراييل به صندوق در بني اسراييل صندوقي بود كه آثار انبياي الهي مانند: عمامه و عصاي موسي الواح و... در آن بود. اين صندوق با اين كه چوب يا فلزي بيش نبود، اما وقتي در ميان بني اسراييل بود، به بركت آن دشمن فرار مي كرد و وجودآن در ميان لشكر، در ميدان جنگ ماية سكون و آرامش آنان بود: "فِيه ِ سَكِينَة ٌ مِّن رَّبِّكُم ْ وَبَقِيَّة ٌ مِّمَّا تَرَكَ ءَال ُ مُوسَي َ وَءَال ُ هَ_َرُون َ تَحْمِلُه ُ الْمَلَغ كَة (بقره 248) در آن (صندوق آرامشي از پروردگار شما، و يادگارهاي خاندان موسي و هارون قرار دارد; در حالي كه فرشتگان آن را حمل مي كنند."( ر.ك بحارالانوار، علامه مجلسي ، ج 13، ص 452 و ج 40، ص 283، مؤسسه الوفأ بيروت )

در روايات شيعه و اهل سنت نيز آمده است كه اصحاب در زمان حيات و بعد از وفات پيامبر اكرم به آثار آن حضرت مانند: آب وضو، مو، ظرف آب منبر و قبر پيامبر تبرّك مي جستند.( جهت آگاهي بيشتر

از اين موضوع و روايات آن مي توانيد به كتاب هاي "معالم المدرستين علامه سيد مرتضي عسكري ج 1، ص 42_49، نشر المجمع العلمي الاسلامي / التبرّك علي الاحمدي دارالاسلاميه بيروت / التبرك بالصالحين و الاخيا و المشاهد المقدسه صباح علي البياتي المجمع العالمي لاهل البيت قم / تبرك و توسل جواد محدثي مركز پژوهش هاي فارسي الغدير" مراجعه فرماييد. )

چنان كه در روايت آمده است هنگامي كه پيامبر اكرم وضو مي گرفتند، اصحاب نمي گذاشتند قطره اي از آن به زمين بيفتد، و در تبرّك جستن به آب وضوي آن حضرت با يكديگر به رقابت مي پرداختند.( ر.ك بحارالانوار، علامه مجلسي ، ج 20، ص 332، مؤسسة الوفأ بيروت / الدرالمنثور، سيوطي ج 6، ص 77، دارالمعرفه )

در پايان لازم به يادآوري است كه تبرك به هر چيز، كاري مناسب همان چيز خواهد بود، به عنوان مثال تبرك به خوردن و نوشيدني به خوردن و نوشيدن است چنان كه در روايات آمده است كه نوشيدن آب زمزم موجب شفا است ( كنزالعمال المتقي الهندي ج 12، ص 225، مؤسسة الرساله بيروت )

تبرك به خانة خدا، با زيارت طواف دست كشيدن به حجرالاسود و دعا كردن در آن جا انجام مي گيرد، و تبرك به مساجد و مقام هاي مقدس به نماز خواندن در آن جاهاست چنان كه خداوند دستور داده در مقام ابراهيم نماز خوانده شود: "وَ اتَّخِذُواْ مِن مَّقَام ِ إِبْرَ َهِيم َ مُصَلًّي (بقره 125).

بنابراين تبرك با همان ملاكي كه در نوشيدن از چشمة زمزم دست كشيدن

به حجرالاسود، نماز خواندن در مقام ابراهيم و... به شرك منتهي نمي شود; در تبرك به ضريح هاي مقدس نيز موجب شرك نمي شود.( اقتباس از عقايد تطبيقي حسين رجبي ص 82_83، انتشارات دفتر نمايندگي مقام معظم رهبري در امور اهل سنت بلوچستان با اندكي تغيير و اضافات )

ورع , ضبط و اتقان هستند بيش از حد تواتر است و اي_ن_ان ب_راى كسانى كه باقى مانده اند طبق تواتر قطعى مطالب را نقل نموده اند اين نسل نيز براى كسانى كه پس از آن مى زيسته اند همينگونه نقل كرده است ; همچنان هر نسلى براى نسل بعد از خ_ود , 000 ت_ا ب_ه ما رسيده كه همچون خورشيد هنگام ظهر - كه پرده و حجابى بر آن نيست - مى درخشيد . ب_ن_اب_راي_ن , ما , هم اكنون در فروع و اصول بر همانيم كه ائمه آل رسول ( عليهم السلام ) بر آن بودند . اين مذهب را با تمام ريزه كاريهايش , تمام پدران ما براى ما از همه پدرانشان نقل نموده اند و آنها همه از جميع نياكانشان اين وضع همچنان در تمام نسلها 000تا زمان امام عسكرى , امام هادى , ام_ام ج_واد , ام_ام رض_ا , امام كاظم , امام صادق , امام باقر , امام سجاد , امام حسين , امام حسن و اميرمومنان ( عليهم السلام ) يكنواخت به پيش مى رود . ما هم اكنون به تمام افراد از پيشينيان شيعه , كه از صحابه ائمه بوده اند و احكام دين را از آنها شنيده و علوم اسلام را از آنان فراگرفته و نگهدارى كرده اند , احاطه نداريم چرا كه تلاش و كوشش وسيع , قدرت استقصاءو شمارش آنها را ندارد (1) . ك_اف_ى اس_ت ب_ه آن_چه از قلمهاى اعلام و بزرگان آنها تراوش كرده , يعنى , به نوشته هاى آنها مراجعه شود , با توجه به اينكه شمارش آنها در اينجا

ممكن نيست (2) . و ب_دون ت_ردي_د ت_وج_ه داري_د كه اين نوشته ها را همه از نور دانش ائمه هدى , آل محمد (ص ) اق_تباس كرده اند و با پيمانه وجود خود از اقيانوس علوم آنها برداشت نموده , از دهان آنها شنيده و از دو لب آنان گرفته اند . ب_ن_ابراين , اين نوشته هادفتر دانش آنان و عناوين حكمشان مى باشد كه در عهد خودشان نگاشته شده (3) و پس از آن بزرگواران , مرجع و مدرك براى شيعه گشته است . ب_ه اي_ن وس_ي_له , امتياز مذهب اهل بيت (ع ) از مذاهب ساير مسلمين آشكارمى گردد , زيرا ما ح_ت_ى ي_ك ش_خص از مقلدان ائمه اربعه اهل سنت را نمى شناسيم كه در عهد خود آنها كتابى درباره مذهبشان نگاشته باشد , بلكه مردم با مذهب آنهاالفت گرفته و كم كم پس از مرگ آنها بر تعدادشان افزوده شد . (4) و اي_ن اف_زون_ى ب_ه اين خاطر بود كه از ناحيه حكومت زمان , تقليد را به يكى از چهار مذهب ,منحصر كردند و پيشوائى در فروع مذهب به اين چهار نفر اختصاص يافت , وگرنه اين چهار نفر نيز در عصر خود همچون فقهاء و محدثان معاصر خود بودند و بر آنهاامتيازى نداشتند . از اين جهت , در عصر خودشان كسى نبود كه به تدوين اقوال آنهااهميت دهد . ول_ى ش_ي_عه , از اول در تدوين اقوال ائمه معصومين ( عليهم السلام ) اهتمام مى ورزيد زيرا در مسائل دينى و مذهبى , جز رجوع به اينان را جائز نمى دانست . و ل_ذا , سخت اطراف آنان

را گرفت و در گرفتن دستورات دينى , تنها به آنهامراجعه نمود , و قدرت و تلاش خود را در تدوين آنچه از آنها شنيد به كار برد , وآنچنان همت و عزم خود را در اين راه به كار انداخت كه بيش از آن امكان پذيرنبود . و اين , به خاطر حفظ و نگهدارى علم و دانشى بود كه - طبق نظريه شيعه -غير از آن در پيشگاه خدا , قابل قبول نيست . ك_اف_ى اس_ت ب_دان_ى , تنها در عصر امام صادق (ع ) چهارصد اصل نوشته شده كه به اصول اربعماه معروف است . و اين چهارصد اصل چهارصد كتاب بود كه چهارصد نويسنده آنها را نوشته اند . اين نوشته ها فتاواى امام صادق (ع ) درعصر خود بوده است (5) . اص_ح_اب امام صادق (ع ) غير از اين چهارصد اصل چندين برابر ديگر نوشته دارند كه تفصيل آن را به زودى خواهى دانست -ان شاءاللّه . اما ائمه چهارگانه اهل سنت , در پيشگاه هيچكس آن منزلت و مقامى را كه ائمه اهل بيت (ع ) در ن_زد ش_ي_ع_ه دارند , ندارند بلكه در زمان حيات خود , اين مقامى را كه پس از مرگشان برايشان انتخاب كرده اند , نداشته اند -چنانكه ابن خلدون در مقدمه خود در فصلى كه براى علم فقه گشوده , به آن اعتراف نموده (6) , و عده اى ديگر از اعلام اهل سنت نيز به اين معنى اذعان كرده اند . - و م_ا ب_ا ه_م_ه اينها , ترديد نداريم كه مذهب آنها همين مذهبى است كه اتباع آنها دارند ,

و مدار علمشان در هر نسلى مى باشد و در كتابهاى خويش تدوين نموده اند . زيرا اتباع هر مذهبى به مذهب خويش آشناترند . چنانكه شيعيان نيزبه مذهب ائمه خويش آگاهترند , همان مذهبى كه خداوند را بر مقتضاى آن ,عبادت مى كنند و قصد تقرب به خداوند در غير اين صورت , از آنها محقق نمى شود . 2 - اهل بحث و تحقيق به روشنى مى دانند كه شيعه در تدوين علوم اسلامى از ديگران پيشقدم تر ب_وده است زيرا در عصر نخستين , غير از على (ع ) و شيعيان دانشمندش كسى تصدى اين كار را به عهده نگرفت (7) . و شايد سر اين مطلب , همان اختلاف صحابه بود كه نوشتن علوم مباح است يانه ؟ - چنانكه ع_سقلانى در مقدمه فتح البارى و ديگران نيز نقل كرده اندكه : - عمر بن خطاب و عده اى ديگر نوشتن آن را خوشايندشان نبود , از ترس اينكه احاديث با قرآن مخلوط گردد (8) , اما ام_ام ع_ل_ى (ع ) و ف_رزن_دو ج_ان_ش_ي_نش امام مجتبى (ع ) و گروهى از صحابه , آن را مباح مى شمردند . اوضاع , بر همين حال بود , 000 تا اينكه در قرن دوم , اواخر عصر تابعين , اجماع بر اباحه آن , مقرر گشت و بر مباح بودن آن , اتفاق نظر پيدانمودند . و اي_ن ه_نگام بود كه ابن جريح كتاب تاريخ خود را به نقل از مجاهد و عطاء تاليف نمود كه اين , نخستين كتابى است كه از طريق غيرشيعه در اسلام نوشته شده است . و پ_س

از آن كتاب معتمر بن راشد صنعانى در يمن نوشته شده و سپس كتاب موطا مالك مى باشد . در م_ق_دم_ه ال_بارى آمده كه ربيع بن صبيح نخستين كسى است كه نوشته اى را جمع آورى كرده است , وى درآخر عصر تابعين مى زيسته است . ب_ه ه_ر ح_ال , اج_ماع منعقد است كه غير از شيعه , مسلمانان ديگر , در عصرنخست تاليفى نداشته اند (9) . اما على (ع ) و شيعيانش در همان عصر اول متصدى اين كار شدند . و ن_خستين چيزى كه اميرمومنان (ع ) تدوين و جمع آورى نمود قرآن بود زيرا او پس از فراغ از ت_ج_هيز و دفن پيامبر (ص ) , سوگند ياد كرد كه جز براى نماز , عبا بردوش ننهد تا قرآن را جمع نمايد . و آن را به ترتيب نزول جمع آورى نمود . و در , آن به عام و خاص , مطلق و مقيد , محكم و متشابه , ناسخ و منسوخ , واجبات و آنچه تركش جائز است , سنن و آدابش اشاره فرمود . و ضمنا اسباب نزول آيات را نيز آورد و بعضى از مطالب كه ازجهاتى مشكل بود توضيح داد . اب_ن س_يرين همواره مى گفت :اگر به آن قرآن دست مى يافتم , به علوم واقعى دست يافته بودم (10) . ال_بته افراد ديگرى از قراء صحابه تصميم بر جمع قرآن گرفتند امانتوانستند آن را بر طبق نزول جمع نمايند . و مقدورشان نشد كه هيچكدام ازمطالب و رموزى كه به آن اشاره كرديم , در آن بياورند (11) . بنابراين , قرآنى كه

امام على (ع ) جمع آورى نموده به تفسير بيشترشباهت دارد . پ_س از ف_راغ_ت از جمع قرآن , كتابى را براى فاطمه زهراء (ع ) تاليف فرمودكه نزد فرزندان پاك آن بانوى بزرگ , مصحف فاطمه (ع ) معروف گرديد . اي_ن ك_ت_اب , م_تضمن حكمتها , امثال , مواعظ و پندهاى عبرت آميز , اخبار و مطالب نمونه اى بود كه موجب تسلى آنحضرت در برابر مرگ پدرش رسول خدا(ص ) مى شد (12) . سپس كتابى درباره ديات ( ديه هائى كه در اثر ضرب و جرح و قتلها بايدپرداخت ) تاليف فرمود و نام آن را صحيفه گذارد . اي_ن كتاب را ابن سعد در آخر كتاب معروف خود الجامع - با اسناد به اميرمومنان (ع ) آورده است . بخارى و مسلم متذكر اين صحيفه مى شوند و در چند مورد از صحيح خود ,مطالبى از آن نقل مى كنند . و احمد بن حنبل در مسند از اين صحيفه فراوان نقل كرده است (13) . و در روايتى از صفار از عبدالملك آمده كه ابوجعفر (ع ) , كتاب على را خواست و جعفر (ع ) برايش آورد , آن كتاب پيچيده شده و به ضخامت ران يك انسان بود 000 امام ابوجعفر (ع ) فرمود : سوگند به خدا اين , خطعلى و املاء رسول خدا (ص ) است (14) . گروهى از شيعيان به اميرمومنان (ع ) اقتدا نموده و در همان عصر , مشغول تاليف شدند . از جمله - چنانكه ابن شهر آشوب گفته - سلمان و ابوذر مى باشند . وى م_ى گويد :

نخستين كسى كه در اسلام كتاب نوشت على بن ابى طالب (ع ) بود , آنگاه سلمان فارسى و سپس ابوذر (15) . و ن_ف_ر ب_ع_د , اب_ورافع , آزاد شده رسول خدا (ص ) و رئيس بيت المال اميرمومنان (ع ) كه از خواص دوستان امام و آشناى به شان آنحضرت بود . وى كتاب سنن , احكام وقضايا را از احاديث على (ع ) گرد آورده بود . اي_ن كتاب , در پيشگاه اسلاف ما داراى مقامى بلند و عظيم بود , كه اصحاب ما آن را به طرق خود به او اسنادداده اند (16) . يكى ديگر از اينان , على بن ابى رافع مى باشد . وى - چ_ن_ان_ك_ه در ش_رح حالش دركتاب الاصابه آمده است - عصر پيامبر (ص ) به دنيا آمده و پيامبر (ص ) وى را على نام گذارده است . وى كتابى در فنون فقه - طبق مذهب اهلبيت (ع ) -دارد . ائمه ( عليهم السلام ) اين كتاب را بزرگ مى داشتند و شيعان خويش را به آن اجماع مى دادند (17) . يكى ديگر از اين گروه , عبيداللّه بن ابى رافع - نويسنده و دوستدار على (ع ) - است . ابن حجر وى را در قسمت اول كتاب الاصابه به نام عبيداللّه بن اسلم آورده , زيرا نام پدرش اسلم بوده است . عبيداللّه كتابى را درباره آندسته از اصحاب پيامبر (ص ) كه در جنگ صفين حضوريافته اند تاليف نموده است . ابن حجر در الاصابه فراوان از اين كتاب نقل مى كند (18) . از اين گروه , ربيعه

بن سميع را بايد نام برد . او كتابى درباره زكات حيوانات دارد . احاديث آن , احاديثى است كه على (ع ) از رسول خدا (ص ) نقل نموده است (19) . از اين گروه , بايد عبداللّه بن حر فارسى را برشمرد . او كتابى در حديث دارد . در اي_ن ك_تاب , احاديثى كه على (ع ) از رسول خدا (ص ) نقل نموده ,جمع آورى كرده است (20) . از اين افراد , اصبغ بن نباته - يار پاكباخته اميرمومنان (ع ) و ازپيوستگان سخت به آن حضرت - مى باشد . همو كه عهد نامه مالك اشتر و وصيت امام على (ع ) به فرزندش محمد را نقل نموده است . اصحاب ما , اين دو را با سند صحيح از نامبرده نقل مى نمايند (21) . از جمله اين افراد , سليم بن قيس هلالى - يار اميرمومنان (ع ) - است . سليم از امام (ع ) و از سلمان فارسى نقل حديث نموده . وى ك_ت_ابى درباره امامت دارد كه امام محمد بن ابراهيم نعمانى در كتاب الغيبه از آن نام ب_رده و گ_ف_ته است : در اين حقيقت بين تمام دانشمندان و علماى شيعه و ناقلان حديث , گفتگوئى نيست كه كتاب سليم بن قيس يكى از كتب اصلى است كه حاملان علم و راويان احاديث اهلبيت (ع ) - از همان قديم الايام - آن را نقل نموده و مورد اعتمادشان بوده است . اي_ن ك_ت_اب , ي_ك_ى از ه_م_ان ك_تابهاى اصلى است كه شيعه به آن مراجعه مى كندو مورد اعتمادش مى باشد (22)

. در مورد افرادى كه در آن عصر , داراى كتاب بوده اند , عده اى از اصحاب ما , جمع آورى نامهايشان را به عهده گرفته اند و در اين زمينه تاليفاتى دارند . كسانى كه خواهان آن هستند به كتابهاى فهرست و رجال مراجعه مى نمايند (23) . 3 - اما مولفان پيشين ما , در طبقه دوم - يعنى در بين تابعين - , بايداعتراف كنيم كه اكنون براى ما ميسور نيست كه بتوانيم آنها را برشماريم ; و مدرك و مرجع براى شناسائى آنها و شناسائى ن_وش_ت_ه ه_اى آن_ان و اسناد آن نوشته ها - به طورتفصيل - همان كتابهاى فهرست علماى ما و نوشته هاى آنها در شرح حال رجال است (24) . در ع_ص_ر اي_ن ط_بقه , نور اهلبيت (ع ) درخشش نمود , در حالى كه پيشتر با ابرهاى تيره ستم ستمگران پوشيده بود . و اين درخشش به اين خاطر بود كه فاجعه طف ( نبرد خونين كربلا ) دشمنان آل محمد (ص ) را م_ف_ت_ض_ح س_اخت آنها را از چشم افراد عاقل و آگاه انداخت توجه محققان را به مصائب اهلبيت (ع ) جلب نمود , توجه به مصائبى كه از زمان فقدان رسول خدا (ص ) شروع شده بود . اين فاجعه - با همان كوبندگيش - مردم را ناچار ساخت تا درباره اساس اين مصيبت به بحث و ك_اوش پ_ردازند آنها را واداشت تا از ريشه ها و اسباب آن جستجو به عمل آورند , كه بالاخره بذر و نهالهاى آن را شناختند , و متوجه شدند كه اين مصائب از كجا شروع شده

است . ب_دين خاطر بود كه مسلمانانى كه رگ مردانگى در بدنشان بود , براى حفظ مقام اهلبيت (ع ) و ي_ارى آن_ه_ا ب_ه پاخاستند , چرا كه فطرت و سرشت بشرى علاقه مند به يارى مظلوم است و از ستمگرو ظالم متنفر . گويا مسلمانان , پس از اين فاجعه , در دوره اى جديد قرار گرفتند لذا , به موالات و دوستى ام_ام ع_ل_ى بن الحسين زين العابدين (ع ) پرداختند و براى آگاهى از اصول و فروع دين به او پيوستند . ه_مچنين در تمام مطالبى كه از قرآن وسنت گرفته مى شود , يعنى سائر فنون اسلامى , به او مراجعه نمودند و پس ازاو به فرزندش امام باقر (ع ) روى آوردند . لذا , اصحاب اين دو امام ( امام سجاد ع و امام باقر ع ) - كه از اسلاف شيعه به شمار مى آيند - هزاران نفربودند كه شمارش آنها ممكن نيست . ام_ا ك_س_ان_ى ك_ه نامهاى آنها و شرح حالشان دركتابهاى رجال آمده , يعنى آنها كه از علماى اص_حاب به شمار مى آمدندقريب چهار هزار نفرند و تعداد كتابهائى كه نوشته اند ده هزار يا بيشترمى باشد . اين كتابها را هر كدام از اصحاب ما , از نسل پيش از خود , با اسنادصحيح نقل نموده اند . گروهى از اعلام اين جمعيت به خدمت اين دو امام و به خدمت امام صادق (ع ) فائزشده اند و حظ و بهره كامل براى كسانى از اينان بود كه از پيمانه پرى از دانش وعمل برخوردار گرديدند . يكى از اين جمعيت , ابوسعيد ابان

بن تغلب بن رياح جريرى است . ه_م_ان كس كه هم به قرآن وارد بود , هم فقيه , هم محدث , هم مفسر و هم آگاه از علم اصول يعنى , همان لغوى مشهور . او از موثق ترين مردم بود . هر سه امام ( عليهم السلام ) را ملاقات نموده و دانش فراوان و احاديث بسيارى را از آنان فراگرفته و نقل نموده است . ه_م_ين بس كه بدانى , او تنها از امام صادق (ع ) - آنطور كه ميرزا محمد ( دانشمندمعروف علم رجال ) در كتاب منهج المقال در شرح حال ابان با اسناد به ابان بن عثمان از امام صادق (ع ) آورده - سى هزار حديث نقل كرده است (25) . وى در پيشگاه اين امامان ( عليهم السلام ) داراى سابقه درخشان و مقامى بلنداست

- مى گرفتند و ستون مخصوص پيامبر (ص ) را درمسجد براى او خالى و مهيا مى نمودند . امام صادق (ع ) به سليم بن ابى حبه فرمود : پيش ابان برو كه از من احاديث فراوان شنيده است ; آنچه او براى تو نقل نمود , تو شخصا مى توانى از زبان من نقل كنى . (28) و ن_ي_ز آن_حضرت به ابان بن عثمان فرمود : ابان بن تغلب سى هزار حديث از من روايت كرده تو هم آنها را فراگير و از او نقل كن (29)و هرگاه بر امام صادق (ع ) وارد مى شد , آن ح_ض_رت ب_ا وى مصافحه و معانقه مى نمود و دستور مى داد بالش و پشتى براى او بگذارند و خود , درست روبروى اومى نشست (30) . هنگامى كه مرگ او را به امام (ع ) گزارش كردند , فرمود : اما واللّه لقداوجع قلبى موت ابان ( سوگند به خدا مرگ ابان , قلب مرا درد آورد . (31) ) ابان در سال 141 هجرى قمرى , چشم از جهان فروبست . (32) اب_ان از ان_س بن مالك , اعمش , محمد بن منكدر , سماك بن حرب , ابراهيم نخعى , فضيل بن عمرو , و حكم رواياتى نقل كرده . و م_سلم و اصحابش سنن اربعه - ابوداود , ترمذى , نسائى و ابن ماجه - به احاديث او استدلال نموده اند (33) . و اگ_ر ب_خ_ارى از او نقل حديث نكرده , به او زيانى وارد نمى سازد زيرا وى به ائمه اهلبيت ي_ع_ن_ى ام_ام ص_ادق , ام_ام ك_اظ_م , ام_ام

رض_ا , امام جواد و امام حسن عسكرى ( عليهم السلام ) اقتدا كرده است و بخارى ازاين بزرگواران نيز روايتى نقل ننموده , بلكه از سبط اكبر , سيد جوانان اهل بهشت امام حسن مجتبى (ع ) نيز چيزى نياورده است . بلى او از مروان بن حكم , عمران بن حطان , عكرمه بربرى و از امثال اينان نقل خبر نموده است (34)- انا للّه و انا اليه راجعون . ابان نوشته هاى پر ارزشى دارد كه مى توان تفسير غريب القرآن را از آنهابه شمار آورد , كه در آن براى استشهاد درباره كلماتى كه در قرآن آمده - ازجنبه هاى ادبى آن - از اشعار عرب گواه فراوان اقامه كرده است (35) . عبدالرحمان بن محمد ازدى كوفى بعدا آمده و كتاب ابان و كتاب محمد بن سائب كلبى و كتاب ابن روق , عطيه بن حارث را جمع كرده , و همه را يك كتاب قرار داده است , سپس موارد اختلاف و اتفاق آنها را توضيح داده است . بنابراين ,گاهى كتاب ابان به تنهائى مشاهده مى شود و گاهى همراه با كتابى ديگر واين , به خاطر همان كارى است كه عبدالرحمان انجام داده است . اصحاب ما , هر كدام از اين دو كتاب را با سند معتبر و از طرق مختلف نقل كرده اند . ابان دو كتاب ديگر به نام الفضائل و صفين نيز دارد . و او داراى ي_ك اصل نيز هست يعنى , يكى از همان چهارصد اصل يا چهار صد كتابى كه به اص_ول ارب_ع_ماه معروف است , كه مورد اعتماد و

مراجعه شيعه در احكام شرعى مى باشدتمام كتابهاى وى با اسناد از او نقل شده كه تفصيل آن را بايد در كتب رجال خواند (36) . از اين گروه , ابوحمزه ثمالى , ثابت بن دينار را بايد نام برد . وى ازافراد موثق و بزرگان پيشينيان شيعه به حساب مى آيد . او از امام زين العابدين , از امام باقر و از امام صادق ( عليهم السلام ) علم فراگرفته , سخت به آنها پيوسته و در پيشگاه آنها مقرب بوده است (37) . ام_ام ص_ادق (ع ) او را چنين ستوده است : ابوحمزه در زمان خود , همچون سلمان فارسى در زمانش مى باشد . (38) و امام رضا (ع ) درباره اش فرموده : ابوحمزه در زمان خود , همچون لقمان درزمان خويش اس_ت (39) وى ك_تابى در تفسير قرآن دارد كه امام طبرسى در تفسير مجمع البيان از او نقل مى كند (40) . و نيز كتابى به نام النوادر و كتابى در زهد دارد . كتاب رساله الحقوق را او از امام زين العابدين (ع ) روايت كرده است (41) . دعاى سحر ماه رمضان آنحضرت را نيز او نقل نموده كه از خورشيد وماه درخشندگيش بيشتر است . وى از انس و شعبى نقل روايت نموده , و از طرفى وكيع , ابونعيم , و عده اى ديگر از اين طبقه - چه از شيعه و چه ديگران - از او نقل حديث نموده اند (42) . ق_هرمانان علمى ديگرى وجود دارند كه به خدمت امام سجاد (ع ) مشرف نشده اند ولى محضر امام باقر و

امام صادق ( عليهماالسلام ) را درك كرده اند . از اي_ن ج_م_ع_يتند : ابوالقاسم بريد بن معاويه عجلى , ابوبصير ليث بن مرادبخترى مرادى , اب_وال_ح_س_ن زراره ب_ن اع_ي_ن , ابوجعفر محمد بن مسلم بن رباح كوفى طائفى ثقفى 000 و گروهى ديگر از اعلام و نشانه هاى هدايت و چراغهاى تاريكى , كه مقام , گنجايش استقصاء آنها را ندارد (43) . ولى اين چهار نفر , به آنچنان مرتبه اى نائل شده اند , به پيمانه پرى دست يافته اند , و به مقام بلندى رس_ي_ده ان_د كه امام صادق (ع ) هنگامى كه آنان راياد كرد , درباره شان فرمود : هولاء امناء اللّه على حلاله و حرامه ( اينان امينان خداوند بر حلال و حرامش هستند (44) )و نيز فرمود : ما اجد اح_دا اح_ي_ى ذك_رنا الا زراره , و ابوبصير ليث , و محمد بن مسلم , و بريد , و لولا هولاء ما كان احد يستنبط هذا . ( من احدى را نيافتم كه ياد ما را زنده بدارد جز زراره , ابوبصيرليث , محمد بن مسلم , و بريد . و اگر اينها نبودند , احكام را كسى استنباط نمى كرد . )س_پ_س درب_اره آن_ان ف_رم_ود : ه_ولاء حفاظ الدين , و امناء ابى على حلال اللّه وو حرامه , و هم السابقون الينا فى الدنيا و السابقون الينا فى الاخره . ( اي_ن_ان , ح_ف_اظ دي_ن , امينان پدرم بر حلال و حرام خدا , و سبقت جويان به ما دردنيا و سبقت گيرندگان به سوى ما در آخرت هستند . ) (45)ب_از ام_ام (ع )

ف_رمود : خاشعان را به بهشت بشارت ده سپس نام اين چهارنفر را برد (46) . و در س_خنى طولانى , كه آنان را در آن ياد نمود , فرمود : پدرم آنها را در حلال و حرام خدا امين مى شمرد ; آنها ظرف دانشش بودند ; و همينگونه امروز , آنها رازداران من هستند . آنها اصحاب راستين پدرم , و ستارگان درخشنده در ميان شيعيان من , هم در حال زندگى و هم پس از مرگ مى باشند . به وسيله اينان , خداوند هربدعتى را برملا مى كند و از بين مى برد . اي_ن_ان , ن_ق_ش_ه هاى باطل كاران را از اين دين , برطرف و نقش بر آب مى كنند , و تفسير و تاويل كسانى را كه درباره امامان غلو مى كنند , از بين مى برند (47) . 000 و س_خ_نان پر ارج ديگرى از اين امام (ع ) درباره اين افراد , كه فضل ,كرامت و ولايت آنها را ثابت مى سازد 000 كه عبارتى گنجايش بيان آنها را ندارد . در ايام حيات امام صادق (ع ) آنقدر علم منتشر شد كه بالاتر از آن تصورنمى رفت و شيعيان پدرش از تمام اماكن به سرعت به او روى آوردند ; آنحضرت نيزبا آغوش باز از آنان استقبال كرد ; و با آنان مانوس گرديد ; و از هيچ تلاشى درآگاه ساختن آنان خوددارى نكرد ; و ذره اى از امكانات خ_وي_ش , در راه آش_ن_ائي_ه_ا ازاس_رار ع_ل_وم , از آن_ان دري_غ نفرمود اسرار علوم , دقايق و ريزه كاريهاى حكمت و حقايق امور را تعليمشان

داد . ابوالفتح شهرستانى در كتاب خود الملل و النحل - در آنجا كه از امام صادق (ع ) نام مى برد - به اين معنى اعتراف كرده , گفته است : او داراى علوم فراوان در دين , ادب كاملى در حكمت , زهدى بالغ در دنيا , وورع تامى در برابر شهوات بود . س_پ_س اض_اف_ه م_ى ك_ن_د : او مدتى در مدينه ,شيعيان منسوب به خود را از علوم بهره مند مى ساخت و بر دوستانش باران اسرارو رموز علوم مى باريد . (48) جمع زيادى و گروه كثيرى از اصحاب امام صادق (ع ) مقام علم و عمل خود را به آنچنان م_رح_له اى از بروز رسانيدند كه خود , جزو پيشوايان هدايت , چراغهاى تاريكى , درياهاى دانش , و ستارگان روشنى بخش و رهنما قرار گرفتند . از اي_ن ع_ده , آنها كه نام و شرح حالشان در كتابهاى تراجم و رجال آمده , چهار هزار به شمار مى آيند . اي_ن_ان از اه_ل ع_راق , ح_جاز , فا و سوريه مى باشند , و داراى مصنفات و كتابهائى ه_س_ت_ن_د كه در نزد شيعه معروف و مشهور است و اصول اربعماه از ميان نوشته هاى همين افراد , برگزيده شده است . اصول اربعماه چهارصد كتاب است كه چهارصد نفر از اصحاب و شاگردان آن حضرت نوشته اند . در آن_ه_ا ف_ت_اواى امام صادق (ع ) آمده است و مدار علم و عمل پس از آنحضرت قرار گرفته است . س_پ_س گ_روه_ى از اعلام امت , و وكلاى ائمه , آنها راتلخيص نموده , و در كتابهاى خاصى يكجا

گرد آوردند , تا بر طالبان آسان شود وزودتر به خواسته هاى خود برسند . از ميان اين كتابهاى جمع آورى شده كتب اربعه بهترين است كه از صدر اول 000 تا هم اكنون , مرجع و مدرك شيعه اثناعشرى در اصول دين و فروع آن بوده است . كتب اربعه عبارتند از : كافى , تهذيب , استبصار و من لايحضره الفقيه (49) . اي_ن كتابها متواتر هستند و صحت مضامين آنها ( كه ازاين نويسندگان بوده و دست تحريف در آنها دخالت نداشته ) قطعى است . از اين ميان , كتاب كافى از بقيه قديمى تر , با عظمت تر , احسن و متقن تراست . در اين كتاب 16199 حديث , موجود است . ي_ع_نى , بيش از صحاح سته ( كتابهاى ششگانه اهل تسنن ) حديث دارد - چنانكه مرحوم شهيد در كتاب ذكرى (50) و عده اى ديگر از اعلام , تصريح نموده اند . ه_شام بن حكم - از اصحاب امام صادق (ع ) و امام كاظم (ع ) - كتابهاى فراوانى نوشته كه 29 كتابش معروف است . اين 29 كتاب را اصحاب ما , با سند ,از خود وى نقل كرده اند (51) . كتابهاى هشام بن حكم كتابهائى بس مفيد و در روشنى بيان و درخشندگى استدلالاتش تلالو خاصى دارد . اي_ن ك_ت_اب_ها درباره اصول و فروع دين , در توحيد و فلسفه عقلى ورد بر تمام زنادقه , ملحدان , طبيعى مسلكها , معتقدان به قضا و قدر , جبريها ,غلو كنندگان درباره على (ع ) و اهلبيت , رد ب_ر خ_وارج و ن_اص_ب_ي_ه_ا

, رد ب_رمنكران وصايت على (ع ) و ائمه پس از او , و در رد بر مبارزه ك_ن_ن_دگان با آن حضرت - يعنى كسانى كه قائل به جواز تقدم مفضول بر فاضل هستند - و غيراز اين گروهها , بحث و استدلال و تحقق مى كند . ه_ش_ام در ميان مردم قرن دوم در علم كلام , حكمت الهى , و سائر علوم و فنون پيشگام بوده است . او از ك_س_ان_ى اس_ت كه علم كلام در مورد امامت را شكافت و حقيقت درون آن را آشكار نموده , و مذهب را با دقت و نظر و تفكر , مهذب ساخت (52) . او از ام_ام ص_ادق و ام_ام ك_اظم ( عليهاالسلام ) حديث نقل مى كند و درپيشگاه آنان مقام و منزلتى داشته كه در توصيف نمى گنجد . وى از ناحيه آنها طورى ستوده شده كه ارزش و قدرش را در ملا اعلى بالا مى برد . او در آغاز از جهميه ( يكى از فرقه هاى گمراه ) بود ولى در ملاقات با امام صادق (ع ) هدايت يافت و به او ملحق گرديد . وى پس از آنحضرت به امام كاظم (ع ) پيوست و بر همه اصحاب اين دو بزرگوار , فائق آمد . در عصر امام كاظم , امام رضا , امام جواد , امام هادى و امام عسكرى ( عليهم السلام ) تاليفات بسيار و كتابهاى فراوانى نوشته شد . و راوي_ان_ى كه از آنها مستقلا و يا از شاگردان آنها روايت مى كردند در شهرها منتشر شدند ;بازوى تواناى اجتهاد را آنچنان در تحقيق گرفتند كه

آن را خسته نمودند ; دامن تلاش و رنج و جديت را ب_ه كمر زدند ; در درياى علوم فرو رفتند ; و در اعماق اسرارآن به غواصى پرداختند ; مسائل آن را اح_صاء نموده , و حقائق آن را از نادرستيهاجدا ساختند ; در تدوين مباحث و فنون مختلف از هيچ ك_وش_ش_ى ب_از ن_اي_ستادند ; و درجمع آورى معارف پراكنده از به كار انداختن هيچ امكانى دريغ ننمودند . م_حقق - كه خدا مقامش را بالا برد - در كتاب معتبر مى گويد : در ميان شاگردان امام ج_واد (ع ) ف_ض_لائى وجود داشته اند همچون حسين بن سعيد ,برادرش حسن , احمد بن م_ح_مد بن ابى نصر بزنطى , احمد بن محمد بن خالدبرقى , شاذان , ابوالفضل العمى , اي_وب ب_ن ن_وح , اح_م_د ب_ن محمدبن عيسى و غير از اينها كه تعداد و شمارش آنها به طول مى انجامد . م_ح_ق_ق اض_اف_ه مى كند : كتابهاى آنها - كه تا هم اكنون بين ما رواج دارد -دلالت بر علم و دانش فراوان آنها مى كند (53) . كافى است بدانى كه كتابهاى برقى از يكصد كتاب متجاوز است (54) . بزنطى كتاب بزرگى دارد كه به جامع بزنطى معروف است . و حسين بن سعيد30 كتاب نوشته است (55) . ام_ك_ان ن_دارد در اينجا تمام آنچه شاگردان اين امامان (ع ) - كه از فرزندان امام صادق (ع ) هستند - تاليف كرده اند , احصاء كرد . لذا , شما را به كتابهاى تراجم ( شرح حال راويان ) و فهرست ها ارجاع مى دهم (56) . لطفادر آن كتابها

, براى آگاهى بيشتر , به شرح حال اين افراد , مراجعه فرماييد : محمد بن سنان , على بن مهزيار , حسن بن محبوب , حسن بن محمد بن سماعه , صفوان بن يحيى , ع_لى بن يقطين , على بن فضال , عبدالرحمان بن نجران , فضل بن شاذان - كه داراى 200 ك_ت_اب اس_ت - , محمد بن مسعود عياشى - كه بيش از 200 تاليف دارد - , محمد بن اب_ى ع_م_ير , احمد بن محمد بن عيسى - كه خود , از 100 نفر از اصحاب امام صادق (ع ) نقل رواي_ت م_ى ك_ند - , محمد بن على بن محبوب , طلحه بن طلحه بن زيد , عمار بن موسى س_اب_اطى , ع_لى بن نعمان , حسين بن عبداللّه , احمد بن عبداللّه بن مهران - كه به ابن خانه معروف است - , صدقه بن منذرقمى , عبيداللّه بن على حلبى - كه كتاب خويش را به ام_ام ص_ادق (ع ) عرضه داشت و امام آن را صحيح دانست و به نيكى ياد نمود و فرمود : آيا براى اينان ( اهل تسنن ) مثل اين , كتاب مى بينى ؟ (60) - , ابوعمرو طبيب , عبداللّه بن سعيد - كه كتاب خويش را به امام رضا (ع ) عرضه نمود - و يونس بن عبدالرحمن كه او نيز كتاب خويش را بر امام حسن عسكرى (ع ) عرضه داشت (61) . ك_س_ى ك_ه در ش_رح حال پيشينيان شيعه تتبع كند اصحاب هر كدام از ائمه نهگانه از اولاد ح_سين (ع ) را بررسى نمايد تاليفات آنها

در همان عصر ائمه را احصاء نمايد وضع كسانى كه اين كتابها را از آنها روايت كرده اند مورد مطالعه قرار دهد -يعنى , وضع همانها كه حامل احاديث آل محمد (ص ) در مورد اصول و فروع بودند , كه هزاران نفرند سپس به جمع آورى و دقت در ش_رح ح_ال ح_ام_لان اين علوم در هر طبقه بپردازد - كه اين علوم را هر طبقه از طبقه ديگر و دس_ت ب_ه دس_ت از زم_ان ائمه معصومين (ع ) 000 تابه امروز گرفته اند براى او قطع حاصل مى شود كه :مذهب ائمه اهلبيت (ع ) متواتر است . و ترديدى نمى كند كه : فروع و اصول و آنچه ما به آن معتقديم , از خاندان رسول خدا (ص ) گرفته شده است . و اين حقيقت را جز شخص معاند , لجوج , و كسى كه نمى خواهد حق رابپذيرد , و يا شخصى جاهل كودن , انكار نمى كند .

به شهادتين مسلمان ب_ودن خ_ود رااث_ب_ات م_ى ك_ن_د و پ_يامبر گرامى اسلام (ص ) را به عنوان خاتم الانبيا, دين او را خ_ات_م الادي_ان و كتابش را نيز ناسخ همه كتب آسمانى مى داند و مانند ساير مسلمانان خودرا پيرو آي_ين و شريعت جهانى اسلام و مكلف به انجام فرائض آن دين مى داند و به مسلمانى خويش افتخار م_ى نمايد. البته نه تنها شيعه خود را مسلمان مى داند, بلكه ساير فرق اسلامى نيز شيعه را مسلمان دان_س_ت_ه و پ_ي_روى و عمل بر طبق فتواى فقهاى شيعه را جايز دانسته اند و شيخ محمود شلتوت رئيس دانشگاه الازهر فتوا داد كه اگرچنانچه پيروان يكى از مذاهب اربعه اهل سنت , شيعه شده و به فقه شيعه عمل نمايند, عمل آنها مجزى است و همانند آن است كه مالكى از فقه حنفى متابعت ن_م_ايدو يا بالعكس .(4)يكى از اعتقادات شيعه آن است كه براى اجراى دستورات اسلام در جامعه پ_س ازپ_يامبر(ص ) نياز به رهبرى است كه بايد به وسيله شخص پيامبر(ص ) به مردم معرفى شده ب_اش_د. در اي_ن_ج_ا ب_ه پاره اى از سخنان گهربار پيامبر گرامى اسلام كه على (ع ) راامام , رهبر و ج_ان_ش_ين پس از خود معرفى مى كند, اشاره مى كنيم :پيامبر گرامى اسلام در حديثى خطاب به ع_ل_ى ب_ن اب_ي_طالب (ع ) مى فرمايد: ((انت منى بمنزله هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى , (5) ج_اي_گ_اه ت_و يا على نسبت به من مانند جايگاه هارون نسبت به موسى است , يعنى همان گونه كه ه_ارون وصى و جانشين حضرت موسى بود, تو نيز جانشين من هستى

, با اين تفاوت كه پس از من پيامبرى نخواهد آمد)).نيز در جريان غدير خم كه پيامبر(ص ) على (ع ) را به عنوان جانشين خويش م_عرفى نمود, فرمودند: ((الا فليبلغ شاهدكم غائبكم لا نبى بعدى ))(6) پيامبر پس از آنكه حضرت على (ع ) را درحضور مردم به جانشينى منصوب كرد, فرمودند كه شاهدان به غايبان ابلاغ كنند كه پس از من پيامبرى نخواهد آمد. پيامبر(ص ) درحالى كه جانشين خود رامعرفى نمود, ختم نبوت را ن_ي_ز گ_وش_زد كرده , تا كسى تصور نكند كه باب نبوت همچنان باز است .شيعه همچنان كه صدر ج_م_ل_ه را م_ع_تقد است , به مفاد ذيل جمله نيز كه ختم نبوت است , معتقد است و پيامبر را خاتم پ_ي_ام_بران الهى مى داند و علماى شيعه همواره بر ختم نبوت تاكيد داشته و در كتب خويش ختم ن_ب_وت را ي_ك_ى از ضروريات دين اسلام شمرده و منكر ختم نبوت را كافر دانسته اند و بسيارى از ع_ل_ماى درباره ختم نبوت كتاب مستقل نوشته اند.امام صادق (ع ) مى فرمايد: ((ان اللّه ختم نبيكم ال_ن_بيين فلا نبى بعده ابدا و ختم بكتابكم الكتب فلا كتاب بعده ابدا,(7) خداوند سبحان به وسيله ن_ب_ى ش_م_ا پ_ي_امبراسلام سلسله نبوت را ختم نمود و تا ابد پيامبرى بعد از آن حضرت نمى آيد و ب_ه وس_ي_ل_ه كتاب شما, يعنى قرآن مجيد باب نزول كتاب آسمانى را نيز بست و پس از قرآن تا ابد, ك_تاب وحيانى نخواهد آمد.نتيجه آنكه : امامان معصوم (ع ) همواره بر ختم نبوت تاكيد داشته اند و ع_ل_م_اى ش_يعه نيز به پيروى از آنان مبلغ ختم نبوت بوده

و منكر آن را كافر دانسته اند.همچنين اع_تقادات شيعه مورد احترام ساير مسلمانان بوده , تا جايى كه علماى اهل سنت شيعه شدن و عمل به فتواى علماى شيعه را جايز دانسته اند.

گور نمي برند و عاقبت مغضوب بالاتر از خود مي گردند، تا آخر عمر وزير باقي ماند و تشييع جنازة تاريخي كم نظيري چه از نظر كميت و چه از نظر كيفيت از او شد.

ابن خَلَّكان مي گويد:

«هيچكس مانند صاحب بن عبّاد خوشبختي و خوش شانسي زمان حيات و بعد از ممات را توأم با يكديگر جمع نكرد».

صاحب بن عباد كه هم وزير بود وهم عالم، زندگي را مانند هم طبقه هاي خودش از وزرا، در كمال كامراني گذرانيد و بر عكسِ آنها كه منفور از دنيا مي روند و با رفتنشان نامشان هم مي رود، خوشنام و محبوب باقي ماند؛ ومردنش مانندهم طبقه هاي ديگرش، يعني علما صورت گرفت كه غالباً عمري را به گمنامي و محروميت بسر مي برند وشهرت و محبوبيت واحترامشان از وقت مردن آغاز مي شود.

صاحب بن عباد، علاوه بر اينكه تا آخر عمر در پست وزارت باقي ماند، و علاوه بر اينكه خوشنامي علما را نيز براي خود تحصيل كرد، از يك مزيت فوق العادة ديگر نيز برخوردار بود، و آن اينكه مي گويند تنها وزير تاريخ است كه پدر و جدّش نيز وزير بوده اند و سه نسل متوالي، وزارت را از يكديگر به ارث بردند. نام خودش اسماعيل، و نام پدرش عباد، و نام نيايش عباس است.

صاحب بن عباد با همة اين برخورداريها و تنعّمها از طرفداران جدي اصل عدل است و به آن افتخار مي كند. مي گويد:

اگر قلب من شكافته شود، در ميان آن، دو سطر ديده مي شود كه بدون نويسنده نگارش يافته است: عدل و توحيد در يك طرف، و محبت اهل البيت در طرف ديگر.

در عدل فقهي نيز عيناً نظير اينها را مي بينيم. في المثل ابو يوسف

قاضي القضاه هاروني طرفدار جدي اصل عدل مي شود و احمد بن حنبل، حبس كشيدة تازيانه خورده، بشدت روش عدل را محكوم مي كند.

آيات قرآني استفاده مي شود كه عقل بشر بر درك حسن و قبح پاره اي افعال توانا است. ازينروي خداي متعال خرد و وجدان آنان را به داوري مي خواند، چنانكه مي فرمايد:

«أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمينَ كالمُجْرِمينَ * ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُون» قلم/36-37 [آيا افراد مطيع را با مجرمان برابر مي نهيم؟ شما را چه شده است، چگونه داوري مي كنيد؟!]

نيز مي فرمايد:

«هًلْ جَزاءُ الإحْسانِ إلا الإحْسانُ» الرحمن/60 [آيا پاداش احسان چيزي جز احسان است؟]

در اينجا سؤالي مطرح است كه لازم است به آن پاسخ گوييم. خدا در قرآن مي فرمايد: «لا يُسئلُ عَمّا يَفْعَلُ وَ هم يُسألون» انبياء/23: [خدا در مورد كاري كه انجام مي دهد مورد سؤال واقع نمي شود و اين انسانها هستند كه مورد بازخواست قرار مي گيرند]. اكنون سؤال مي شود خداوند خود را برتر از آن مي داند كه از وي سؤال شود، بنابراين هر فعلي از او صادر شود مورد بازخواست قرار نمي گيرد، در حاليكه بنابر حسن وقبح عقلي اگر فرضاً خدا فعل قبيحي را انجام دهد، مورد سؤال قرار مي گيرد كه چرا انجام داد؟

پاسخ: علت اينكه خدا مورد سؤال قرار نمي گيرد اين است كه او حكيم است و از فاعل حكيم هيچگاه فعل ناروا سر نمي زند، و پيوسته حكمت ملازم با حسن فعل است، بنابراين موضوعي براي سؤال باقي نمي ماند.

عدل را مورد توجه خاص قرار داد و آيا بين عدل و ساير صفات كمال خداوند چه فرقى هست كه عدل جزء اصول مذهب شيعه شيعه قرار داده شده است؟ در پاسخ اين سؤال وتوضيح عرض مى شود كه علت اينكه عدل جزء اصول مذهب شيعه ذكر مى شود اين است كه (اولاً) عده يى از مسلمانان (اشاعره) درمقيايسى سنجش خوبى و بدى اعمال اختيارى ترديد كردند و گفتند كه اصلاًعقل به تنهايى نمى تواند خوبى بدى بعضى از كارها را درك كند تنها موقعى عقل مى تواند خوبى يا بدى كارى را تصديق كند كه شرع درباره آن كار حكمى كند و به آن امر و يا از آن نهى نمايد و نتيجه اين نظر اين

_470_

مى شود كه ما مثلاً نمى توانيم بگوييم كه فلان كار قبيح و ظلم است و خداوند حكيم آنرا انجام نخواهد داد و يا آن كه فلان كار نيكو است و خداوند كه عالم به همه حقايق و مصالح است حتماً اين كار را انجام خواهد داد و در نتيجه نزد(شاعره) ما نمى ندارد كه خداوند كارهايى را كه ما (عدليه) قبيح و ظلم مى دانيم مرتكب شود بلكه بالاتر از آن عملاً نيز چنين افعالى از خداوند صادر شده است مثلاً بشر را بركارهاى زشت و معصيت مجبور مى نمايد و بعد آنها را بر همان كارها عقاب مى نمايد ثانياً بر مسئله امامت كه اشاعره مى گويند ما نمى توانيم درك كنيم كه رها كردن مردم به حال خود و تعيين و نصب نكردن امام بريا آنها كار زشت و قبيحى است و خداوند چنين كارى نكرده

است. روى اين حسابها بود كه شيعه عدل را به طور جدا از صفات ديگر خداوند جزء اصول مذهب قرار داد معناى اين كار اين است كه شيعه مى گويد كه من خدا را عادل حقيقى و واقعى مى دانم و مقياس درستى نيز براى عدالت در دست دارم نه آنكه اسماً خدا را عادل بدانم و در ضمن همه گونه كارهاى زشت و ناشايسته به او نسبت دهم (مانند اشاعره) وباز ما بمقتضاى عدالت خداوند دانستيم كه محال است خداوند بندگانرا بر كارهاى زشت و

_471_

معصيت مجبور كند و بعد آنها را برهمان كارها عقاب نمايد و همچنين مى دانيم كه خداوند بعد از رحلت پيامبر((صلى الله عليه وآله))مردم را به حال خود رها نكرد بلكه خداوند عادل حتماً براى آنها رهبرى تعيين فرمود كه آنها را در راه پيشرفت و تكامل راهنايى كند و غير اينها از حقايق ديگر كه شيعه بر اساس اعتقاد به عدالت خداوند به آن ها اعتقاد دارد.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_472_