وَجَدنا عَليهِ اباءَنا أَوْ لَوْ كانَ اباؤُهم لا يَعْلَمُون شَيئاً وَلا يَهْتدون» مائده/104 ؛ وقتي به اينها گفته شود در برابر ره آورد انبيا خضوع كنيد، مي گويند ما سنت نياكان را حفظ مي كنيم. آيا اگر نياكانشان عالم و مهتدي نبودند، باز هم مطاعند و متبوع؟ و اين نشانگر آن است كه تبعيت در مسائل حكمت نظري بايد بر اساس علم باشد و در مسائل حكمت عملي بايد در مسير هدايت قرار گيرد. چيزي كه در برابر وحي و عقل قرار گيرد، سنت باطل ناميده مي شود و سنت باطل، انسان را به عذاب اليم گرفتار مي كند.

در سوره اعراف نيز تقليد باطل را محكوم مي كند: «وَ اِذا فَعَلوا فَاحِشَة قالوُا وَجَدنا عَلَيها اباءَنا واللهُ أَمَرنا قُل اِنََّ اللهَ لا يَأْمُر بِالفَحْشاءِ أَتَقولون عَليَ اللهَُ ما لاتَعلَمُون» اعراف/28؛ وقتي دست به كار زشتي زدند، براي توجيه آن و تبرئه خود گفتند: گذشتگان خود را بر اين روش يافتيم و اين سنّت نياكان ماست و حفظ سنّتهاي باستاني لازم و مقدس است. متفكران آنان استدلال مي كنند و مي گويند خدا ما را به اين كار امر كرده است، قرآن كريم درباره وثنيّين مي فرمايد: اينها دو گونه سخن مي گويند، عده اي معتقدند كه بايد سنت نياكانشان را حفظ كنند؟، و عده اي نيز مي گويند: خداوند ما را به پرستش بتها و احياي سنّت بت پرستي امر كرده است. منشأ اشتباه و گمراهي آنان، خلط بين امر تكويني و امر تشريعي و فرق نگذاشتن بين آنهاست.

در سوره مباركه لقمان نيز مي فرمايد: «وَاِذا لَهُم اتَّبعُوا ما اَنزَل اللهُ قالوُا بَلْ نَتّبِع ما وَجَدنا عَليه اباءنا أَوَ لَوْ كان الشَّيطانُ يَدْعوُهم اِلي عَذاب السَّعير» لقمان/21؛ وقتي

آنان را به اطاعت از وحي فرا مي خواندند، مي گفتند: ما پيرو سنت نياكان خويش هستيم. اين سنّت، سنت شيطاني است و شيطان پيروان خود را به عذاب دردناك الهي گرفتار مي كند. چيزي كه مطابق عقل و وحي نباشد، سخن شيطان است و سخن شيطان پاياني جز عذاب نخواهد داشت.

, كه زماني موضوع براي برد و باخت و يك بازي صرفاً قماري بود, ولي امروزه مي گويندبه يك بازي علمي و ورزش فكري , تحول يافته است ; پس حكم به تبعيت از موضوع بايد حكم آن تغيير يابد.اين گونه تحول در روابط اقتصادي , فرهنگي , سياسي و... نيز ممكن است پيدا شود.

بنابراين , به فتوا و نظر مجتهدان متوفي نمي توان اكتفا كرد, چنان كه امروزه نمي توان به كتب يا نظريات پزشكان يك صد سال پيش بسنده كرد. به همين جهت است كه در روايت اسحاق بن يعقوب ما مكلّف مي شويم در اين گونه مسائل به يعني مجتهدان زنده رجوع كنيم . (پ_اورقي 1.مرتضي مطهري , اسلام و مقتضيات زمان , ج 2 ص 41 با تلخيص .

(پ_اورقي 2.حرعاملي , وسائل الشيعه , ج 18 ص 101 حديث 9

گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و سلم به يمن مي رفت، آن حضرت به او فرمود: در مواردي كه مي خواهي داوري كني از چه مداركي استفاده مي كني؟

گفت: از آيات قرآن مجيد.

پيامبر فرمود: اگر درباره موردي كه مي خواهي قضاوت كني، آيه اي كه خصوص حكم آن مورد را بيان كرده باشد نيافتي چه مي كني؟ گفت: از احاديثي كه از شما شنيده و در دست دارم استفاده مي كنم.

حضرت فرمود: اگر در آن مورد، حديث به خصوصي نشنيده باشي، چه خواهي كرد؟ گفت: اجتهاد مي كنم، يعني از كليات و قواعدي كه از آيات قرآن و روايات شما در دست دارم، حكم آن مورد مخصوص را استنباط مي كنم.

رسول اكرم(ص) خوشحال شد و فرمود: سپاس خدايي را كه فرستادة پيامبر خود را به راهي موفق داشته كه آن راه مورد رضايت پيامبر او است (فهرس شيخ/41)

2_ امام باقر(ع) به «ابان بن تغلب» كه يكي از ياران فقيه و دانشمند آن حضرت بوده است، فرمود: ابان، در مسجد مدينه بنشين، و فتوي بده، من دوست دارم كه افرادي مثل تو در بين دوستان و شيعيانم باشند (طبقات كبري، 2/347)

واضح است كه منظور از فتوي اين نيست كه فقط به نقل روايت اكتفاء شود. مقصود اين است كه در هر مورد كه آيه يا روايت وارد شده، يعني حكم آن مورد خاص در آيه يا روايتي ذكر شده است، طبق آن آيه يا روايت فتوي دهد. اما در موردي كه آيه يا روايت در خصوص آن مورد وارد نشده است، از آيات و روايات كلي تر و قواعد عامه اي كه از جانب امام(ع) صادر شده است، حكم آن مورد را استنباط و

استفاده نموده و فتوي بدهد، همانطور كه خود ائمه (ع) فرموده اند:

«علينا القاء الا صول و عليكم التفريع» (وسائل الشيعه، 18/كتاب قضاء باب 6 ، حديث 51 و 52)

[ما قواعد و كليتي را براي شما بيان مي كنيم، تا شما موارد جزئي و خصوصي را از آن قواعد و كليات استفاده و استنباط كنيد و كليات را بر موارد تطبيق نمائيد]

فقيه، استخراج كنندة قوانين الهي است، احكام خدا را از منابع چهار گانة آن ستنباط كرده و در اختيار مردم مي گذارد. فقيه د رنظام اسلامي مقنن و قانون گذار نيست، نه قانوني را وضع مي كند و نه قانوني را ابطال مي نمايد. ولي از آنجا كه شناخت قوانين خدا از منابع آن، نياز به تخصص و صلاحيت علمي دارد، مجتهد بر اثر كسب يك رشته صلاحيتها مي تواند احكام الهي را از كتاب و سنت، و عقل و اجماع، استنباط نمايد، و ديگران را از زحمات فرواني آسوده سازد.

وظيفة مجتهد، در قانون شناسي و استنباط احكام از مدارك آن، خلاصه مي گردد. «اجتهاد» فقط ابزار شناخت قانون است و با كار برد آن، مي توان حق را از باطل، قانون را از غير قانون باز شناخت.

در فقه شيعه بيش از ديگر مذاهب فقهي اسلامي به اين مسأله اهميت داده شده است و فقهاي شيعه براي خود مقامي نمي دانند جز عالمان به احكام الهي و استنباط كنندگان قوانين خدا از دلائل موجود. همچنين اجتهاد را فقط وسيلة «تشخيص» و «تلاش» براي شناخت وظائف بندگان مي شناسند. «اجتهاد» فقط ابزار شناخت است و هرگز از منابع قانون نيست.

فقهاي شيعه، ادلة چهار گانه _ بالاخص «سنت» رسول گرامي را كه از طريق ائمه اهل بيت

رسيده است و سنت خود ائمه را كه بدليل عصمت آن بزرگواران، مهر تأييد الهي دارد _ براي استخراج احكام الهي و حوادث روزافزون جامعه كافي مي دانند و صدق اين نظريه را در طول قرون چهارده گانه اسلامي عملاً ثابت كرده اند. در اين مورد، كافي است كه بدانيم در يكي از جوامع حديثي شيعه به نام «وسائل الشيعه» قريب به سي و هشت هزار حديث فقهي وجود دارد. و اگر جامع ديگرحديثي را به نام «مستدرك الوسائل» به آن ضميمه كنيم، گستردگي منابع فقه اسلامي شيعي كاملاً روشن مي گردد، بالاخص كه در ميان اين احاديث يك رشته قوانين كلي و اصول جامعي وجود دارد كه خود مي تواند پاسخ گوي بسياري از نيازها باشد.

در اين ميان، فقهاي مذاهب اربعه و همچنين ديگر مذاهب فقهي _ چه مذاهبي كه پيش از پايه گذاران آنها رواج داشته و يا پس از آن ها پي ريزي شده است _ «اجتهاد» را از منابع و مصادر حكم الهي مي دانند و به جاي اينكه از آن فقط به عنوان ابزار شناخت بهره بگيرند، آن را منبع و مصدر حكم مي انگارند، و در كنار ادّلة اربعة معروف(كتاب و سنت و اجماع و عقل) «اجتهاد» را نيز يادآور مي شوند. دليل آنان در اين نظريه آن است كه مدارك چهارگانه پاسخ گوي حوادث نامتناهي نيست، و منابع متناهي نمي تواند جواب گوي حوادث روز افزون و نامتناهي باشد، ولذا بايد از اجتهاد به عنوان «مصدر و منبع» قانون بهره گرفت، البته نه هر اجتهادي، بلكه اجتهادي كه بر يك رشته محاسبات و مقايسات _ از ديدگاه آنها _ مانند قياس و استحسان مصالح و مفاسد استوار

باشد.

دانشمند عالي مقام مصري در كتاب «الوحي المحمدي» يادآور مي شود كه مجموع احاديث فقهي از پانصد حديث تجاوز نمي كند (الوحي المحمدي/250) آيا با اين وضع مي توان انتظار داشت كه سنت نبوي به ضميمة سه منبع ديگر، بيانگر حوادث نامتناهي باشد؟

«ابن رشد» در مقام استدلال بر استواري قياس مي گويد:

«ان الوقايع بين اشخاص الاناس غير متناهيه والنصوص والافعال والاقرارات (تقرير النبي) متناهيه و محال ان يقابل مالايتناهي بما يتناهي» (بداية المجتهد، 1/2)

[حوادثي كه در ميان مردم اتفاق مي افتد نامتناهي است، در حالي كه نصوص و همچنين فعل و تقرير پيامبر، كاملاً محدود است. و محال است نامتناهي را با متناهي پاسخ گفت].

اين تعبير از دانشمند بزرگي مانند «ابن رشد» موجب شده كه ديگران نيز آن را به صورت اصل موضوعي بپذيرند. نويسندة سوري معاصر «احمد مصطفي الزرقاء» مؤلف كتاب ارزشمند «المدخل الفقهي العام»، عبارت «ابن رشد» را بازتر آورده مي گويد:

«ولا يخفي ان نصوص الكتاب والسنه محدودة متناهيه و الحوادث الواقعة و المتوقعة غير متناهية فلا سبيل الي اعطاء الحوادث و المعاملات الجديده منازلها و احكامها في فقه الشريعه الا علي طريق الا جتهاد بالرأي» (المدخل الفقهي العام، 1/77)

[نصوص كتاب و سنت محدود و متناهي است و رويدادها و حوادث پيش بيني نشده نامتناهي مي باشند. در اين صورت براي استنباط احكام حادثه و معاملات جديد در فقه شريعت اسلام، راهي جز «اجتهاد به رأي» وجود ندارد].

در اين زمينه به رساله عمليه مرجع فعلي خود رجوع كند.و اعلم به معني داناترين ، از بين مجتهدين است و نمي شود كه همه اعلم باشند.;

( ع ) شنيدم كه فرمود : خيري در ولد حرام نيست ... ) ) ، ( همان ، ج 20، ص 442 ) . 4- ( ( عن ابي بصير قال سالت اباجعفر ( ع ) عن ولدالزنا اتجوز شهادته ؟ فقال لا؛ ابوبصير گويد : از امام باقر ( ع ) پرسيدم : آيا شهادت و گواهي دادن فرزند زنا قابل قبول است ؟ فرمودند خير ) ) ، ( همان ، ج 27، ب 31، ص 347 ) . اطلاق اين روايت در روايت ديگري از امام صادق تقييد خورده و فرموده اند اگر در مورد چيز اندكي باشدو او نيز فرد صالحي باشد، اشكال ندارد، ( همان ، ص 376 ) . در ميان روايات موجود، چيزي درخصوص مرجعيت تقليد غيرحلال زاده وارد نشده است واستدلال فقها بر مساله ، از طريق ديگري است كه البته بي ارتباط با روايات موجود نيست و با ادله عدم جواز امامت در نماز ( روايات متعدد و معتبر ) ارتباط وثيق دارد .2- اقوال و ادله فقها : الف ) اجماع، برخي بر اين مساله ادعاي اجماع كرده اند .ليكن در حجيت اين اجماع اختلاف است . مرحوم آيت الله خويي آن را اجماع تعبدي نمي دانند .براي آگاهي بيشتر رجوع كنيدبه : الاجتهادوالتقليد، ص 234 ) . ب ) برخي دليل آن را اصل عدم تخيير دردوران بين تعيين و تخيير مي دانند؛ يعني ، چنانچه دو مجتهد كه داراي يك شرايط مرجعيت باشند؛ ولي يكي از آنها حلال زاده نباشد، سپس شك كنيم آيا در تقليد بين آن دو مخير هستيم يا

تقليد از حلال زاده تعين دارد، در اين صورت اصل عدم تخيير است ؛ زيرا در جواز تقليد از خود حلالزاده يقين داريم ؛ ولي جواز تقليد از دومي مشكوك است و در اين صورت نمي توان ازفرد متقين دست كشيده و به مورد مشكوك پيوست . ج ) هم چنين ايشان فرموده اند كه نمي توان در اين باره به سيره عقلا تمسك نمود؛ زيرا سيره عقلارجوع جاهل به عالم است ، بدون در نظر گرفتن اين كه آن شخص حلال زاده باشد يا نباشد .د ) دليلي كه خود ايشان پذيرفته اند اين است كه : 1- شارع مقدس نسبت به برخي از مناصب ، شرايط ويژه اي را مقرر داشته اند و كساني را كه داراي يكسري نواقص باشند ( هر چند اين نواقص ناشي از تقصير خودشخص نباشد ) شايسته آن مناصب نمي داند .2- از جمله اين نواقص عدم طهارت مولد است . 3- حساسيت شارع در اين باره ، تا آن جا است كه امامت جماعت را براي چنين افرادي نپذيرفته است . 4- منصب افتا ومرجعيت تقليد، پس از ولايت از اعظم مناصب الهيه است و شان و اهميت آن از امامت جماعت بسيار بالاتر است . 5- بنابراين به قياس اولويت كشف مي كنيم كه شارع اين منصب را در مورد غير حلال زاده نپذيرفته و مورد تاييدقرار نداده است . بنابراين مي توان گفت كه عمده ترين دليل فقهي بر شرطيت طهارت مولد مرجع تقليد، قياس اولويت يا تنقيح مناط قطعي است . مقصوداز قياس اولويت آن است كه در برخي موارد خداوند حكمي را بيان

مي كند،سپس مورد ديگري يافت مي شود كه در مقايسه با آن قطع پيدا مي كنيم كه شارع اين مورد را نيز در نظر دارد .مثلاً در قرآن مجيد نسبت به پدر و مادرآمده است : ( ( ولا تقل لهما اف ؛ به آنها اف مگو ) ) . حال اگر شك كنيم كه آيااذيت كردن به پدر و مادر جايز است يا نه ، از طريق اين آيه حرمت آن را به دست مي آوريم ؛ يعني ، وقتي كه آيه شريفه ، اف گفتن را حرام كرده است ؛ به طور قطعي مي فهميم كه آزار رساندن - كه به مراتب بدتر از اف گفتن است واولي به تحريم مي باشد - از نظر شارع حرام مي باشد .براي آگاهي بيشتر دراين باره رجوع كنيد به : 1- الاجتهاد والتقليد، ص 233 - 236السيد الخويي 2- مستمسك العرو الوثقي ، ج 1، ص 40 - 46السيد محسن الحكيم 3-مصباح المنهاج ، ص 53السيد محمد سعيد الحكيم 4- اصول الفقه ، ج 2الشيخ محمدرضا المظفر 5- كتاب هاي مربوط به علم اصول و فقه استدلالي ( معمولاً به زبان عربي مي باشد ) 3- فلسفه حكم : اشتراطحلال زادگي در مرجع تقليد، فلسفه ها و كاركردهاي ( Funetions ) متعددي مي تواند داشته باشد؛ از جمله اين كه اسلام در مناصب عمومي و اجتماعي در كنار توانمندي هاي لازم علمي و حرفه اي ، براي جنبه هاي معنوي واخلاقي نيز اهميت شاياني قايل است ؛ زيرا اسلام علاوه بر رتق و فتق عادي امور و حل مشكلات دنيايي مردم ، به نقش تربيتي

و سازنده مسوولان وصاحبان مناصب و تاثيرگذاري آنها در جهت رشد واعتلاي اخلاقي جامعه وحركت به سوي كمال و سعادت آدميان ، اهتمام جدي دارد . رعايت اين نكته به طور طبيعي گذر از يك سري پالايش هاي دقيق و ظريفي را مي طلبد و دين مبين اسلام ، بهترين شرايط و پالايش ها را در نظر گرفته است . اين شرايط به دو دسته ( اختياري و غيراختياري ) تقسيم مي شوند : الف ) شرايط اختياري ؛مانند سعه صدر، عدالت ، تقوا، دوري از دنياطلبي و هواپرستي و...، ب ) شرايط غيراختياري ؛ مانند طهارت مولد و . ...وجود اين شرايط باعث مي شود كه همواره نيك سيرتان و پاك زادگان ، در معرض توجه عمومي قرارگرفته و جايگاه اسوه و الگو در جامعه قرار گيرند .كساني كه با جامعه شناسي فرهنگ ( Socidogy Of Colture ) سر و كار دارند، به خوبي درمي يابند كه رعايت اين نكات از نظر انتقال فرهنگي تا چه اندازه مهم و حياتي است واحكام اسلامي چه قدر ظريف و تيزبينانه است . درست است كه حرام زاده خود در اين مساله بي تقصير است ؛ اما همين كه او در راس يك منصب اجتماعي - به ويژه يك جايگاه رفيع ديني و معنوي - قرار گرفت كاركردهاي زير را به همراه دارد : 1- گريزش و تنفر مردم از او، 2- سرايت تنفر ياد شده ازشخصيت حقيقي او به شخصيت حقوقي ؛ يعني ، در اين جا مقام ومنصب مرجعيت ديني و ...نيز تقدس زدايي شده و جايگاه و منزلت خود رااز دست خواهد داد .از

همين رو يكي از ويژگي هاي انبيا، عدم ابتلا به اموري بوده است كه موجب تنفر طبايع مردم مي شود .3- شكسته شدن قبح زنا وزنازادگي و كاهش كنترل دروني افراد نسبت به آن ؛ زيرا وقتي مردم ببينند كه چنين كساني تا بدان پايه بالا رفته اند، بيم داشتن چنين فرزنداني در درون آنان اندك مي شود و لاجرم كنترل دروني شان سست تر مي شود .4- اشاعه فحشا : طبيعي است وقتي كه شخص در مسند بالايي چون مرجعيت قرارگيرد، داراي اشتهار گسترده اي مي شود و نام او در هر كوي و برزن بر سرزبان ها خواهد بود و به همراه آن اوصاف نيك و بد - اعم از اختياري وغيراختياري - نيز به دنبالش ، ذكر خواهد شد .بنابراين هر كجا نام و ياد چنين مرجعي باشد، بلافاصله مساله حرامزادگي نيز به ذهن ها منتقل مي شود واين كاملاً با نظر اسلام مغاير و ناسازگار است ؛ زيرا اسلام مي خواهدحتي الامكان نامي از برخي از معاصي بر سر زبان ها نباشد و اگر كسي بدان مبتلا است همواره مخفي بماند؛ زيرا پراكنده شدن نام و ياد گناهان نيززمينه اي براي ابتلا است . اگر در اسلام غيبت كردن حرام است ، يكي از علل آن همين مساله است كه زبان ها همواره به خوبي ها باز شود و ذهن ها همواره متوجه خوبي ها باشد تادل ها به سوي آن متوجه گردد و گام ها به سوي آن برداشته شود؛ ولي مساله ياد شده كاملاً جامعه را در جهت مخالف آن سيرمي دهد .5- رد شبهات : در لابه لاي

مطالبي كه نقل كرده ايد، سه شبهه درباره اشتراط طهارت مولد مرجع تقليد به دست مي آيد : 1- خلاف اسلام است ،2- عقلايي نيست ، 3- موجب حرمان از حقوق اجتماعي است . 1- خلاف اسلام ؛ از كساني كه چنين ادعايي دارند، بايد بپرسيد به چه دليل اين مساله خلاف اسلام است ؟ آيا آيه يا حديث صحيح با دلالت قاطع و روشني برجواز تقليد از غير حلال زادگان وجود دارد؟ اگر هست كجا است كه ما درميان 114 سوره قرآن و صدها مجامع روايي شيعه و سني نيافتيم ؟ بنابراين بايد آنان مدركي واضح و معتبر در اين باره ارايه كنند .در اين صورت قطعاًمسموع خواهد بود؛ ولي در صورت عدم ارايه دليل معتبر شرعي ، ادعايي پوچ و واهي خواهد بود .2- عقلايي نبودن : منظور از عقلايي نبودن چيست ؟ الف ) اگر منظور اين است كه در سيره عقلا به طور معمول رايج نيست كه در هنگام رجوع به كارشناس و متخصص ، به اين مسايل كاري داشته باشند، اين مساله درست است و فقها نيز خودشان اين موضوع رايادآور شده اند .ليكن نبايد همه چيز مساله تقليد را، مانند سيره عقلا به حساب آورد؛ زيرا در سيره عقلا صرفاً جهات علمي كارشناس مورد نظراست ، نه نقش تربيتي والگويي و زمينه هاي انتقال و پويايي فرهنگي ( Culturalization ) ؛ در حالي كه در مرجع تقليد همه امور دخيل است . بنابراين اگر چه تقليد از مرجع ، از جهاتي شبيه سيره عقلايي است ،ولي از جهاتي نيز برتر از آن است و پالايه هايي ( Filters )

فراتر از آنچه درروش هاي عقلايي معمول است ، مي طلبد .ب ) اگر منظورشان از عقلايي نبودن ، نداشتن توجيه عقلي ( RationalTrstification ) و منطقي ( Logicol ) است . پاسخ آن به خوبي روشن است و بخشي از وجوه آن را در فلسفه اين حكم بيان كرديم . 3- محروميت از حقوق اجتماعي : اين نيز شبهه عجيب وغريبي است و گويا اشكال كنندگان يا دقيقاً تعريف حقوق اجتماعي رانمي دانند و يا معناي اشتراط جواز تقليد از حلال زاده را، شرط بودن اين مساله به معناي اين نيست كه جلوي فعاليت علمي و اجتماعي شخص غيرحلال زاده گرفته شود؛ بلكه تعيين تكليف مقلدين است ؛ يعني ، اگر دو نفر باوجود ساير شرايط يك نفرشان حلال زاده و ديگري غير حلال زاده باشد، دراين صورت مقلد بايد نفر اول را برگزيند .حال اگر كسي از نفر دوم تقليد نكند، چه حقي از او گرفته شده است ؟ مگر تقليد كردن ديگران از حقوق مجتهدين است ؟ واقعيت تقليد اين است كه غير مجتهد در احكام خود، ازكسي تبعيت كند كه راي او نزد خداوند حجت باشد و در قيامت او را معذوربدارد، و اين هيچ حقي براي ديگري نيست . بنابراين در اين جا بين وظيفه مقلد و حقوق ديگران خلط شده و مغلطه آشكاري صورت گرفته است. ;

و مقدمات ديگر هيچ كس نمي تواند شما را متهم كند كه بر خلاف موازين علمي و از روي هواي نفس نظر داده ايد، هر چند نظر شما مخالف با آراي ديگران باشد. اما اگر كسي بدون كسب مقدمات لازم و تبحّر كامل در آن علم اظهار نظر كند، همه و حتي خود شما نيز او را از اين كار منع مي كنيد. پس بايد به اسلام و شارع مقدس حق داد كه اجازه تفسير و تبيين مسائل دين را به كساني بدهد كه علوم مربوطه را به خوبي فرا گرفته باشند. و اين مطلب كه چون هواي نفس دارند نمي توانند مسائل احكام را صحيح تبيين كنند، حرف درستي نيست چون در اين صورت اولاً نبايد هيچ مطلب صحيح علمي داشته باشيم ثانياً، عدالت كه ثمرة مبارزه با نفس و از شرايط مرجعيت است چه مي شود؟ اگر شما كمي با علماي طراز اول معاشرت داشته باشيد يا احوالشان را خوانده باشيد به بطلان اين عقيده پي مي بريد.

كريم نيز چنين شيوه اي را تأييد كرده و مي فرمايد: "فَسْ ?‹َلُوَّاْ أَهْل َ الذِّكْرِ إِن كُنتُم ْ لاَ تَعْلَمُون َ ;(نحل 43) اگر نمي دانيد از آگاهان بپرسيد."

"اهل ذكر، از نظر مفهوم لغوي به كساني گفته مي شود كه داراي آگاهي و اطلاع باشند و بتوانند حقايق را يادآوري و بيان نمايند. آيه مذكور در واقع بيانگر يك قانون كلي عقلايي در مورد "رجوع جاهل به عالم يعني همان رجوع مقلد به مجتهد است ( ر.ك الميزان علامه طباطبايي ، ج 12، ص 271، دارالكتب الاسلامية تهران / تفسير نمونه آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران ج 11، ص 243_246، دارالكتب الاسلامية تهران )

امام حسن عسكري درباره اجتهاد و تقليد از فقيه جامع الشرايط مي فرمايد: "مردم بايد از فقيهاني كه خويشتن دار، نگهبان دين مخالف هواي نفس و مطيع امر مولايشان هستند تقليد كنند."( وسايل الشيعه شيخ حر عاملي ج 27، ص 131، مؤسسه آل البيت قم )

بنابراين سيره و روش عقلا، آيات قرآن كريم و روايات اسلامي حكم مي كنند كه بايد در مسائل فقهي بابي به نام اجتهاد باشد و مقلدان براي دريافت احكام شرعي و فقهي خود به مجتهدان جامع الشرايط مراجعه كنند.

قابل ذكراست كه مسائل فرعي فقهي (موضوع تقليد) از اموري نيست كه غير مجتهد و غير متخصص بتواند، با مراجعه به عقل خود آن ها را بفهمد و به اصطلاح اين امور از "مستقلات عقليه نيست ( براي آگاهي بيشتر ر.ك الاجتهاد و التقليد، حضرت امام خميني ، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني . )

به اين كه در زمان حضرت محمد9 كسي مرجع تقليد نداشت چرا ما بايد مرجع تقليد داشته باشيم البته با اين كه من بچة انقلاب نيستم ولي هر وقت مشكلي برايم پيش بيايد، از نظر شرعي به توضيح المسائل امام خميني مراجعه مي كنم لطفاً در اين باره توضيح دهيد.

آن چه به سوي مردم نازل شده است را براي آن ها روشن سازي شايد انديشه كنند."

البته آن بزرگواران چون علم خدايي داشتند، در فتوا دادن و بيان احكام الهي مانند مراجع تقليدِ امروز، نياز به آموزش و تحقيق و اجتهاد نداشتند.

افزون بر مطالب بالا، كساني كه در زمان حضور پيامبر و امام ، دست رسي به آن بزرگواران نداشتند، پيامبر يا امامان معصوم كساني را كه در حدّ فتوا دادن و فقاهت بودند، امر مي كردند كه به شهرها و... سفر كنند و بر كرسي ّ مرجعيت بنشينند و پس از تحقيق و استخراج احكام خدا، آن ها را براي مردم بيان كنند.

در خاتمه شايان ياد است اگر هنگامي كه به سن بلوغ رسيديد، اگر امام خميني رحلت كرده بوده وظيفه شما اين است كه به يكي از مراجع اعلم زنده مراجعه كنيد و احكام شرعي را براساس فتواي مراجع زنده عمل نماييد.

نكته هايي دقت شود: الف _ تغيير برخي احكام گاهي به علت تغيير موضوع ها است كه برخي مردم تصوّر مي كنند نوآوري رخ داده است براي مثال قبلاً خريد و فروش خون حرام بوده است چون اين موضوع منفعت عقلايي نداشت اما در دوران ما، اين موضوع (خون داراي اثر و منفعت عقلايي شده به اصطلاح تغيير كرده است از اين رو، عالمان دين مي فرمايند: "خريد و فروش آن جايز است و همين طور مسئلة شطرنج ; اين چيزها نوآوري نيست "

ب _ برخي وقت ها تغيير نيازمندي ها و مقتضيات زمان علماي دين را وا مي دارد كه نگرش و نگاهي نو به معارف ديني داشته باشند و قوانين متغيّري كه به علت نيازمندي اي نوين ا نسان ها مورد احتياج است را از قوانين ثابت ديني استخراج نمايند. اين كار، وظيفة عالمان ديني است و "اجتهاد" نام دارد. اجتهاد يعني فهم دقيق نيازمندي هاي روز و تطبيق آن بر معارف ثابت ديني كه اين كار به يك معنا نوآوري ا ست و نه تنها عالمان ديني مي توانند كه از مهم ترين وظيفه هاي آن ها در دوران غيبت امام معصوم به شمار مي رود. و از توان ديگران نيز خارج مي باشد. و بايد توجه داشت اجتهاد كار هر كسي نيست و به هر عالم نمايي نمي توان مجتهد گفت

ج _ آيا عالمان ديني مي توانند بينش هاي نويي دربارة معارف ديني داشته باشند و در عرصه بينش و فهم نوآوري داشته باشند؟ بله اجتهاد واقعي همين است و بايد توجه داشت كه منابع ديني چون طبيعت است كه هر چه

بينش ها وسيع تر و عميق تر شود، راز و رمز جديدي از آن كشف مي شود و به اين معنا، اجتهاد يك امر نسبي است كه در هر عصري عالمان دين فهمي متناسب با شرايط همان دوران از دين دارند; البته قانون مند و طبق ضوابط. و جمود بر فهم گذشتگان ناپسند است به ويژه اين كه بيش تر احكام و دستورهايي كه از راه يكي از اين سه صورت به دست مي آيد، براي رفع تكاليف و حتي مشكلات فرد و جامعه است و نمي توان گفت اين گونه قوانين حكم واقعي و ثابت الهي و ديني هستند.

اين كه در روايات بيان شده قرآن براي مردم يك زمان نيست همين نكته منظور است كه مردم هر عصري فهمي ممتاز از ديگران دارند و اين ماية رشد و بالندگي و حيات قرآن است

تاريخ هم نشان داده كه فهم و بينش و عمق معرفت ديني در مسير تاريخ رشد كرده و به طور معمول آيندگان از گذشتگان بهتر بوده اند.(ر.ك مجموعه آثار، شهيد مطهري ج 3، ص 195_203، صدرا.)

بر اين اساس بدعت در دين ممنوع ولي نوآوري و ابتكار و اجتهاد نه تنها جايز، بلكه مطلوب و وظيفة عالمان ديني است

پيامبران، دعوت مردم به راه خير و سعادت بوده و اين رسالت جز با انتشار علم و دعوت و تبليغ حاصل نمي شود. تقليد نيز از جمله موارد رجوع جاهل به عالم است كه اصلي عقلايي و مورد پذيرش همه خردمندان است.

خداوند نيز فرموده است: «فاسألوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون؛ اگر نمي دانيد از دانايان بپرسيد». از امام صادق(ع) نيز روايت شده است كه فرمود: «علما وارثان پيامبران اند؛ چون پيامبران از خود درهم و دينار باقي نگذاشتند؛ بلكه احاديثي را به ميراث گذاشتند. كسي كه بخشي از آن را فرا گيرد، همانا بهره اي فراوان برده است. پس بنگريد كه دانش خود را از چه كسي مي گيريد؟ همانا در ميان ما (اهل البيت) در هر نسلي، عدالت پيشگاني هستند كه علوم ما را از تحريف غلو كنندگان و شبهه هاي شبهه افكنان و تأويلات نابه جاي جاهلان، حفظ مي كنند» ، (كافي، ج 1، ص 32)

هم چنين امام باقر(ع) فرموده است: «علم را از حاملان آن فرا گيريد» ، (كافي، ج 1، ص 35). خلاصه آن كه آيات و احاديث در مورد لزوم بعثت از علما، از شمار بيرون است.

پندار بر بي راهه نرود. به عبارت ديگر مي توان گفت: عقل دو گونه است:

الف) عقل ورزيده و كارشناختي؛ اين همان عقل و دانش تخصصي است و عقلاي بشر همواره در اموري كه از آن آگاهي ژرف ندارند، به انديشه و دانش كارشناس مراجعه مي كنند.

ب ) عقل خام وبالقوه؛ چنين عقلي در مرحله پيش از تخصص است و كسي كه در چنين مرحله اي قرار دارد، همواره به عدم تخصص خويش اعتراف دارد و چاره اي نمي بيند جز اين كه در امور به متخصص مراجعه كند. البته راه دراز ديگري نيز وجود دارد و آن زحمت عمري تلاش و كوشش علمي براي يافتن تخصص است. اين نيز پديده اي نيكوست، ولي تا پيش از رسيدن به آن چاره اي جز پيروي از كارشناس نيست.

و روايات، شناخت حديث صحيح از غير صحيح، كيفيت تركيب و جمع روايات و آيات، و ده ها مسأله ديگر لازم است كه آموختن آن ها نيازمند سال ها تلاش جدي است.

در چنين حالتي، مكلف خود را در برابر سه راه مي بيند: نخست اين كه راه تحصيل اين علم را _كه همان اجتهاد است پيش گيرد؛ دوم اين كه در هر كاري آراي موجود را مطالعه كرده، به گونه اي عمل كند كه طبق همه آرا عمل او صحيح باشد (يعني احتياط كند)؛ و سوم اين كه از رأي كسي كه اين علوم را كاملاً آموخته و در شناخت احكام شرعي كارشناس است، بهره جويد.

بي شك، او در راه اول اگر به اجتهاد برسد، كارشناس احكام شرعي خواهد شد و از دو راه ديگر بي نياز، امّا تا رسيدن به آن، ناگزير از دو راه ديگر است.

راه دوم نيازمند اطلاعات كافي از آراي موجود در هر مسأله و روش هاي احتياط است و در بسياري از موارد، به دليل سختي احتياط، زندگي عادي او را مختل مي كند. اين سه راه اختصاص به برخورد انسان با احكام شرعي ندارد و در هر مسأله تخصصي ديگر وجود دارد. مثلاً يك مهندس متخصص را فرض كنيد كه بيمار مي شود. او براي درمان بيماري خود يا بايد خود شخصا به تحصيل علم پزشكي بپردازد، يا تمام آراي پزشكان را مطالعه كرده، به گونه اي عمل كند كه بعدا پشيمان نشود، و يا به يك پزشك متخصص رجوع كند.

راه اول او را به درمان سريع نمي رساند. راه دوم نيز بسيار دشوار است و او را از كار تخصصي خود، كه مهندسي است، باز مي دارد. لذا او بي درنگ از يك پزشك متخصص

كمك مي گيرد و رأي او را عمل مي كند.

او در عمل به رأي پزشك متخصص، نه تنها خود را از پشيماني آينده و احيانا سرزنش دوستان نجات مي دهد، بلكه در اغلب موارد، درمان نيز مي شود. مكلف نيز در عمل به رأي مجتهد متخصص، نه تنها خود را از پشيماني آخرت و عذاب الهي نجات مي دهد، بلكه به مصالح احكام شرعي نيز دست مي يابد.

خود را در تخصص هاي ديگر علوم ديني صرف كرده اند.

ثانيا: اين كه گفته شد: «مجتهدان تقليد را بر مردم واجب كرده اند»، از دو جهت باطل است:

1 لزوم تقليد از مسائلي نيست كه فتواي مجتهد در آن، براي مقلد سودمند باشد، زيرا لزوم تقليد مسأله اي است عقلي كه هر عاقلي آن را درمي يابد. پس اصل لزوم تقليد، تقليدي نيست. آري، فروعات تقليد، مانند بقاي بر تقليد ميت و امثال آن، از مسائل تقليدي است. مكلف پس از آن كه خودش در مساله لزوم يا جواز تقليد به نتيجه رسيد و از مجتهدي تقليد كرد، فتاواي او براي مكلف اعتبار پيدا مي كند.

آيات و روايات به لزوم تقليد دستور داده اند، مانند آيه ( فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) ، (نحل، آيه 42 - انبيا، آيه 7) اگر نمي دانيد از آگاهان بپرسيد، و سخن امام صادق(ع): « و امّا من كان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدينه، مخالفا لهواه مطيعا لامر مولاه فللعوام ان يقلدوه» ، (حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 18، ص 94) ؛ هر كس از فقهاي امّت ما كه نفس خود را مواظبت كند و از دينش پاسداري نمايد، با هواي نفس مخالفت و فرمان مولاي خود را اطاعت كند؛ سزاوار است كه عوام از او تقليد كنند.

به نظر مي رسد، تبليغ اين فكر كه علماي دين مردم را جاهل به حساب مي آورند و امثال آن، از تبليغات سوء كساني است كه مي خواهند ميان مردم و علماي دين فاصله ايجاد كنند.

عادت است. اسلام، تقليد يهوديان از علمايشان را نكوهش كرده است.

دليل و صرفا از روي عادت است. اسلام، تقليد يهوديان از علمايشان را نكوهش كرده است (آيه 31 سوره توبه و آيه 78 سوره بقره).

امام صادق(ع) درباره علت اين نكوهش، فرمود: «يهوديان مي دانستند كه علمايشان احكام خدا را به دليل مصالح شخصي خود تغيير مي دهند و باز از آن ها تقليد مي كردند. اگر مردم ما نيز چنين كنند، مانند آن ها نكوهش مي شوند.

هر فقيهي از امّت ما كه نفس خود را مواظبت كند و از دينش پاسداري نمايد، با هواي نفس مخالفت و فرمان مولاي خود را اطاعت كند؛ سزاوار است كه مردم از او تقليد كنند»، (همان).

«احكام شرعي، خود را باتوجه به عقل و منطق انجام مي دهم» يعني چه؟ مثلاً شما چگونه از راه عقل مي فهميد مبطلات روزه چيست؟ كفاره روزه عمد چه مي باشد؟ زكات فطره چه مقدار بايد باشد؟ نمازهاي يوميه چندتا و چند ركعت و داراي چه اجزا و شرايطي است؟ حقوق درياها و فلات قاره از نظر ديني چيست؟ و صدها و هزارها مسأله ديگر؟!

واقع مطلب آن است كه شما جز در مستقلات عقليه كه موارد آن نادر است، در ساير موارد نمي توانيد احكام ديني خود را مستقلاً از طريق عقل به دست آوريد و انجام دهيد، بلكه در همان اموري كه به گفته خود تقليد نمي كنيد، مقلد هستيد. ليكن به جاي آن كه مثلاً رساله مجتهدي را برداريد و مطابق با آن عمل كنيد، براساس آنچه از ديگران ديده و با آن خوگرفته ايد، عمل مي نماييد و از عرف و عادت عمومي تقليد مي كنيد. يعني در واقع به جاي آن كه مستقيماً از متخصص و كارشناسي، مسائل ديني را بياموزيد، با واسطه

از غير متخصص مي گيريد، گاه نيز ممكن است به پندارهاي خود و به خاطر ندانستن دلايل و منابع يك حكم با آن بستيزيد و آن را خلاف عقل به حساب آوريد، در حالي كه با اندكي جستجو و كاوش و با

مراجعه به كارشناسان دين درخواهيد يافت دانش شما در اين زمينه ناقص بوده است. در چنين مواردي همان عقل و منطق كه مستند شماست، حكم مي كند انسان بايد از طريق دين شناس و متخصص، احكام دين را فرا بگيرد و ناشيانه و با پندار به بي راهه نرود. به عبارت ديگر مي توان گفت: عقل دو گونه است:

الف) عقل ورزيده و كارشناختي؛ اين همان عقل و دانش تخصصي است و عقلاي بشر همواره در اموري كه از آن آگاهي ژرف ندارند، به انديشه و دانش كارشناس مراجعه مي كنند.

ب ) عقل خام وبالقوه؛ چنين عقلي در مرحله پيش از تخصص است و كسي كه در چنين مرحله اي قرار دارد، همواره به عدم تخصص خويش اعتراف دارد و چاره اي نمي بيند جز اين كه در امور تخصصي به متخصص مراجعه كند.

البته راه دراز ديگري نيز وجود دارد و آن زحمت عمري تلاش و كوشش علمي براي يافتن تخصص است. اين نيز پديده اي نيكوست، ولي تا پيش از رسيدن به آن چاره اي جز پيروي از كارشناس نيست.

ناگفته نماند گاهي قدرت تشخيص عقل و حكم عقل با فرآيند برخي اندوخته هاي فكري انسان كه حاصل تأثيرپذيري از محيط و تجربيات بشري و خواسته هاي شخص است، اشتباه مي شود و آدمي تشخيص شخصي خود را به عنوان حكم عقل به شمار مي آورد. اينجا همان لغزشگاهي است كه بسياري گرفتار آن مي شوند. آن گاه كه تشخيص شخص

خود را با احكام ديني در تضاد مي بينند فكر مي كنند دين و عقل ناسازگارند و يا انتظار دارند احكام ديني با تشخيص خودشان منطبق باشد. در صورتي كه حكم عقل در شناخت بديهيات است كه خطاپذيري در آن راه ندارد. چنين حكم عقلي با حكم شرع منافات ندارد. همچنين گفته ها و روش و منش عاقلان به دور از هرگونه قوميت و رنگ و نژاد، بيانگر فطرت مشترك انسان هاست كه در تشخيص احكام شرعي نيز جايگاه ويژه اي دارد و با شرع ناسازگار نيست.

اما تشخيص حلال و حرام بودن موضوعاتي مانند ريش تراشي و ورق بازي در حيطه حكم عقل و سيره عاقلان نمي گنجد.

آنچه عقل حكم مي كند زشتي ناهنجاري و سياهي ظلم است. اما چه چيزهايي موجب ناهنجاري و ظلم مي شود؛ عقل به تنهايي قادر به تشخيص آن نيست، به ويژه اگر در گستره ابعاد ناهنجاري علاوه بر جسم و روان، معنويت نيز ملاحظه گردد.

شناخت و تمايل دروني بدين جهت هستند كه در هر جايي توانايي اعمال نظر و بررسي فكري مسأله را نداشته باشند به فرد دانا و متخصص مورد اعتماد مراجعه مي كنند. به فرموده علامه طباطبايي، هر انساني در بخش بسيار كوچكي از جهات حيات خود به اجتهاد مي پردازد و بخش هاي ديگر را با تقليد مي گذارند، )مرجعيت، سيد هدايت الله طالقاني، نشر ارغنون و سبزرويش، چاپ اول 1374 قم(.

توجه داشته باشيد، اين كه تقليد، رجوع جاهل به عالم است، هيچ بار منفي براي مقلد ندارد، زيرا جاهل در اين جا به معناي جاهل نسبي است؛ يعني، كسي كه در مسائل شرعي، مجتهد و كارشناس نيست، گرچه خودش در مسائل ديگري متخصص و كارشناس باشد و يا حتي در مسائل فقهي از آگاهي نسبي خوبي برخوردار باشد، خود مجتهدين نيز در مسائل ديگر به متخصص رجوع مي كنند و اين را از باب رجوع جاهل به عالم واهل خبره مي دانند. نمونه بارز آن حضرت امام خميني بود كه پزشك معالج ايشان گفت: تا به حال كسي را نديده ام كه اين قدر در درمان، مطيع پزشك باشد.

دليل عقل: با وجودي كه تقليد امري فطري است و لذا بديهي مي باشد، مع ذلك عقل انسان براي ضرورت تقليد، برهان ارائه مي كند، بدين بيان كه: هر انساني در حركت و تكاپو است و براي اين حركت نياز به شناخت دارد و براي كسب شناخت يا بايد، خود عالم باشد و يا بايد به عالم و متخصص مورد اعتماد مراجعه و از نظراتش پيروي كند؛ اين دليل كه ضرورت تقليد در همه امور را ثابت مي كند، در امور ديني نيز صادق است. البته بدين توضيح

كه از مرحوم شيخ محمد حسين اصفهاني نقل شده است: بعد از پذيرفتن مبدأ هستي و به رسالت مبعوث شدن انبياء و اين كه بندگان خدا، بي هدف آفريده نشده اند، عقل اقرار مي كند كه اطاعت از خدا ضروري و نافرماني او موجب خروج از مَنش بندگي است و كيفيت اطاعت از احكام الهي مبتني بر علم به احكام است و اين علم يا از طريق شنيدن سخن معصوم )پيامبر اكرم)ص( و امامان معصوم)ع(( و نظاير آن است و يا به اجتهاد و يا با تقليد كه راه اول براي مردم زمان غيبت امام معصوم)ع( ممكن نيست، راه دوم براي عموم مردم به جهت اشتغالات و مشاغل ديگر، ميسر نمي باشد، پس عقل حكم مي كند كه بايد تقليد كرد؛ يعني بايد به مجتهد و متخصص جامع الشرايط، رجوع نمود.

چرا براي عموم مردم ميسر نيست، زيرا هر مسلماني نمي تواند به آساني، احكام شرعي را از قرآن و روايات و يا از عقل خود دريابد، نه قرآن مانند يك كتاب حقوقي يا رساله عمليه، احكام شرعي را به طور صريح بيان كرده است و نه روايات معصومين چنين است و نه عقل بشر به تنهايي مي تواند همه احكام را دريابد، بلكه براي شناخت احكام شرعي )واجبات، محرمات و...( آگاهي هاي فراواني از جمله: فهم آيات و روايات، شناخت ناسخ و منسوخ، مطلق و مقيد، عام و خاص، شناخت حديث صحيح از غيرصحيح، كيفيت تركيب و جمع روايات و آيات و ده ها مسأله ديگر لازم است كه آموختن آنها نيازمند ساليان زيادي تلاش جدي است.

به مانند يك مهندس متخصص كه بيمار مي شود. او براي درمان بيماري خود يا بايد خود شخصاً به تحصيل

علم پزشكي بپردازد و بعد از رسيدن به درجه لازم، به مداواي خود بپردازد يا تمام آراي پزشكان را مطالعه كرده و به گونه اي عمل كند كه بعداً پشيمان نشود و يا به يك پزشك متخصص رجوع كند.

راه اول او را به درمان سريع نمي رساند، راه دوم بسيار دشوار است و او را از كار تخصصي خود )كه مهندسي است( باز مي دارد، لذا او بي درنگ از يك پزشك متخصص كمك مي گيرد و خود را مورد معالجه و بهبودي قرار مي دهد. پس او در عمل به رأي پزشك متخصص نه تنها خود را از پشيماني آينده و احياناً سرزنش دوستان نجات مي دهد، بلكه در اغلب موارد، درمان نيز مي شود كه مكلف در باب احكام شرعي نيز در عمل به رأي متخصص ديني نه تنها خود را از پشيماني آخرت و عذاب الهي نجات مي دهد، بلكه به مصالح احكام شرعي نيز دست مي يابد كه همانا نيكبختي و زندگي سعادتمندانه مي باشد.

دليل قرآن، با توجه به دو دليل گذشته، مسأله كاملاً روشن گرديد و نيازي به توضيحات بيشتر نيست ولي براي آن كه از قرآن هم استفاده برده باشيم و يك دليل قرآني را مطرح كرده باشيم، در سوره مباركه نحل، آيه 43 خداوند به مسلميني كه نسبت به فراگيري قرآن و تعاليم اسلام و احكام شرعي آگاهي چنداني نداشتند، خطاب فرموده: »فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لاتعلمون« پس از افراد مطلع و كارشناس سؤال كنيد اگر خودتان نمي دانيد كه با توجه به سوره انبياء آيه 7 و اين آيه يك قاعده كلي را بيان مي دارد كه همانا رجوع غيرمتخصص به متخصص و مقلد به مجتهد مي باشد در واقع

با توجه به بيانات گذشته اين دسته آيات تأكيد و تأييد بر دليل فطرت و عقل و عقلايي رجوع به متخصص مي باشد و يا رواياتي كه از امامان معصوم)ع( رسيده و تكليف مسلمانان را در زمان غيبت مشخص كرده است به مانند سخن امام صادق)ع(: »و اما من كان من الفقهاء صائناً لنفسه حافظاً لدينه، مخالفاً لهواه مطيعاً لامر مولاه فللعوام ان يقلدوه؛ هر كس از فقهاي امت ما كه نفس خود را مواظبت مي كند و از دينش پاسداري مي نمايد، با هواي نفس مخالفت و فرمان مولاي خود را اطاعت كند، سزاوار است كه مردم از او تقليد كنند«، )شيخ حر عاملي، وسايل الشيعه، ج 18، ص 94)

پس با توجه به فطرت بشر و عقل و سيره عقلاء و آيات و روايات معصومين)ع( مسأله تقليد كاملاً با دليل، بديهي و روشن بوده و كسي كه مي خواهد در پيشگاه خداوند متعال سربلند باشد بايد يا خود متخصص احكام شرعي گردد و يا از يك متخصص ديني )مجتهد جامع الشرايط( تقليد نمايد و از آنجايي كه به وظيفه اش عمل مي كند، به سعادت مقبول دست مي يابد. انشاءالله.

مرجع تقليد است؟؟؟!!!

كه مكلف بايد خودش به آن دست يابد و نمي تواند در اين مسأله تقليد كند. اگر مكلّف مسأله لزوم تقليد را دريافت، باب استفاده از فتاواي مجتهد به روي او باز مي شود.

ثانياً: فلسفه تقليد، در واقع همان دليل و مستند و مدركي است كه لزوم تقليد را براي مكلف اثبات مي كند؛ بر خلاف ديگر احكام شرعي كه دليل آن ها امر و نهي هايي است كه در قرآن و روايات موجود است، بدون اينكه لزوما در آنها به فلسفه احكام نيز اشاره شده باشد.

لزوم تقليد

در شريعت اسلام، واجبات و محرماتي وجود دارد كه خداي حكيم آنها را براي سعادت دنيا و آخرت انسان تشريع كرده است؛ واجبات و محرماتي كه اگر انسان آنها را اطاعت نكند، نه به سعادتِ مطلوب مي رسد و نه از عذاب سرپيچي از آنها در صورت مخالفت در امان است.

از سوي ديگر، چنين نيست كه هر مسلماني بتواند به آساني، احكام شرعي را از قرآن و روايات و يا از عقل خود در يابد. نه قرآن مانند يك كتاب حقوقي يا رساله عمليه، احكام شرعي را به طور صريح بيان كرده است، و نه روايات معصومين عليهم السلام چنين است، و نه عقل بشر به تنهايي مي تواند همه احكام را دريابد.

براي شناخت احكام شرعي، آگاهي هاي فراواني، از جمله: فهم آيات و روايات، شناخت حديث صحيح از غير صحيح، كيفيت تركيب و جمع روايات و آيات، و ده ها مسأله ديگر لازم است كه آموختن آنها نيازمند سال ها تلاش جدي است.

در چنين حالتي، مكلف خود را در برابر سه راه مي بيند: نخست اينكه راه تحصيل اين علم را كه همان اجتهاد است پيش گيرد؛ دوم اينكه

در هر كاري آراي موجود را مطالعه كرده، به گونه اي عمل كند كه طبق همه آرا عمل او صحيح باشد (يعني احتياط كند)؛ و سوم اينكه از رأي كسي كه اين علوم را كاملاً آموخته و در شناخت احكام شرعي كارشناس است، بهره جويد.

بي شك، او در راه اول اگر به اجتهاد برسد، كارشناس احكام شرعي خواهد شد و از دو راه ديگر بي نياز، امّا تا رسيدن به آن، ناگزير از دو راه ديگر است.

راه دوم نيازمند اطلاعات كافي از آراي موجود در هر مسأله و روش هاي احتياط است و در بسياري از موارد، به دليل سختي احتياط، زندگي عادي او را مختل مي كند. اين سه راه اختصاص به برخورد انسان با احكام شرعي ندارد و در هر مسأله تخصصي ديگر وجود دارد؛ مثلاً يك مهندس متخصص را فرض كنيد كه بيمار مي شود. او براي درمان بيماري خود يا بايد خود شخصا به تحصيل علم پزشكي بپردازد، يا تمام آراي پزشكان را مطالعه كرده، به گونه اي عمل كند كه بعدا پشيمان نشود، و يا به يك پزشك متخصص رجوع كند.

راه اول او را به درمان سريع نمي رساند. راه دوم نيز بسيار دشوار است و او را از كار تخصصي خود، كه مهندسي است، باز مي دارد. لذا او بي درنگ از يك پزشك متخصص كمك مي گيرد و رأي او را عمل مي كند.

او در عمل به رأي پزشك متخصص، نه تنها خود را از پشيماني آينده و احيانا سرزنش دوستان نجات مي دهد؛ بلكه در اغلب موارد، درمان نيز مي شود. مكلف نيز در عمل به رأي مجتهد متخصص، نه تنها خود را از پشيماني آخرت و عذاب الهي نجات مي دهد،؛

بلكه به مصالح احكام شرعي نيز دست مي يابد.

ضرورت تقليد

پرسش 2. تقليد به معناي رجوع جاهل به عالم است. علت اينكه مجتهدان تقليد را بر مردم واجب كرده اند، اين است كه مردم را جاهل و بي سواد مي دانند. همين نكته باعث مي شود قشر تحصيل كرده هرگز سراغ تقليد نرود و بگويند كه اسلام، دين فطري بوده و امر فطري همگاني است نه تخصصي، پس چه ضرورتي دارد كه حتما به مجتهد رجوع شود؟

اولاً: اينكه تقليد، رجوع جاهل به عالم است، هيچ بار منفي براي مقلد ندارد؛ زيرا جاهل در اينجا به معناي جاهل نسبي و كسي است كه در مسائل شرعي، مجتهد و كارشناس نيست، گرچه خودش در مسائل ديگري متخصص و كارشناس باشد، و يا حتّي در مسائل فقهي از آگاهي نسبي خوبي برخوردار باشد.

خودِ مجتهدين نيز در مسائل ديگر به متخصص رجوع مي كنند و اين را از باب رجوع جاهل به عالم و اهل خبره مي دانند. نمونه بارز آن حضرت امام خميني بود كه پزشك معالج ايشان گفت: تا به حال كسي را نديده ام كه اين قدر در درمان، مطيع پزشك باشد.

مردم به طوري عادي، در زندگي روزمره خود، هر جا به كاري نياز پيدا كنند كه تخصص كافي را در آن ندارند، به متخصص و خبره آن كار رجوع مي كنند. پزشك براي تعمير ماشين خود به مكانيك رجوع مي كند و مهندس براي درمان به پزشك و هيچ يك از آنها، جهل خود را در آن زمينه، اهانت به خود حساب نمي كنند؛ زيرا رجوع به خبره يعني دنبال علم و تخصصِ متخصصان رفتن. در جهان امروز، تحقيق در همه علوم براي يك نفر كاري است

غير ممكن و غير ضروري. امروز اكثر قريب به اتّفاق روحانيون در مسائل شرعي تقليد مي كنند؛ زيرا يا هنوز مقدمات اجتهاد را تحصيل نكرده اند، و يا نيازي به آن احساس نمي كنند، و وقت خود را در تخصص هاي ديگر علوم ديني صرف كرده اند.

ثانياً: اينكه گفته شد: «مجتهدان تقليد را بر مردم واجب كرده اند»، از دو جهت باطل است:

1. لزوم تقليد از مسائلي نيست كه فتواي مجتهد در آن، براي مقلد سودمند باشد، زيرا لزوم تقليد مسأله اي است عقلي كه هر عاقلي آن را درمي يابد. پس اصل لزوم تقليد، تقليدي نيست. آري، فروعات تقليد، مانند بقاي بر تقليد ميت و امثال آن، از مسائل تقليدي است. مكلف پس از آنكه خودش در مساله لزوم يا جواز تقليد به نتيجه رسيد و از مجتهدي تقليد كرد، فتاواي او براي مكلف اعتبار پيدا مي كند.

2. آيات و روايات به لزوم تقليد دستور داده اند، مانند آيه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» (نحل (16)، آيه 42 - انبيا(21)، آيه 7). ؛ «اگر نمي دانيد از آگاهان بپرسيد» و سخن امام صادق عليه السلام: «و امّا من كان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدينه، مخالفا لهواه مطيعا لامر مولاه فللعوام ان يقلدوه» ؛(حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 18، ص 94). «هر كس از فقهاي امّت ما كه نفس خود را مواظبت كند و از دينش پاسداري نمايد، با هواي نفس مخالفت و فرمان مولاي خود را اطاعت كند؛ سزاوار است كه عوام از او تقليد كنند».

به نظر مي رسد، تبليغ اين فكر كه علماي دين مردم را جاهل به حساب مي آورند و امثال آن، از تبليغات سوء كساني است كه مي خواهند ميان مردم و

علماي دين فاصله ايجاد كنند.

عقلانيت تقليد

پرسش 3. تقليد، پذيرفتن بدون دليل است، و عقل انسان چيزي را بدون دليل نمي پذيرد.

عقل انسان هرگز چيزي را بدون دليل نمي پذيرد، امّا تقليدي كه مسلمان ها از آن بحث مي كنند، پذيرش بدون دليل نيست. مثلاً مجتهد به مسأله وجوب خمس فتوا مي دهد، و دليل او آيه مباركه 41 سوره «انفال» و رواياتي است كه در اين زمينه وارد شده است. مقلد نيز هرگز اين فتوا را بدون دليل نمي پذيرد؛ دليل او براي پذيرش فتواي مجتهد، اين است كه مي داند خداوندِ حكيم تكاليفي را براي انسان معيّن كرده است، يعني بعضي كارها را بر او واجب يا حرام كرده است، و احتمال مي دهد كه يكي از اين واجبات، وجوب خمس باشد. همين مقدار از علم او به احكام، او را مسئول مي كند. لذا بايد آن احكام را بشناسد و ببيند آيا خمس واجب است يا نه و چه شرايطي دارد، امّا فهم اين احكام از قرآن و سنّت و عقل و اجماع، نيازمند مقدمات فراوان و آشنايي با علوم بسياري است. پس او كه در اين علوم متخصص نيست، بايد از راه ديگري اين احكام را بشناسد و آن راه، رجوع به متخصصان اين علوم است، كه اين مسأله در بحث فلسفه تقليد، به طور مفصل توضيح داده شد. در واقع، دليل مقلد براي پذيرش فتواي مجتهد همان دليل او بر لزوم تقليد است. پس او با دليل، به فتواي مجتهد عمل مي كند، نه بدون دليل. اگر بيماري به پزشك مراجعه كند و بر اساس دستور و نظر او عمل كند، هيچ فرد عاقلي وي را سرزنش نمي كند بلكه كار وي

را عين خردورزي مي داند.

به عبارت ديگر، عقل حكم به لزوم تقليد مي كند. پس تقليد مبتني بر عقل است. تقليدي كه قرآن به بت پرستان نسبت داده است، تقليد بدون دليل و صرفاً از روي عادت است. اسلام، تقليد يهوديان از علمايشان را نكوهش كرده است.

تقليد و عقل اين مطلب كه «احكام شرعي، خود را باتوجه به عقل و منطق انجام مي دهيم» يعني چه؟ مثلاً شما چگونه از راه عقل مي فهميد مبطلات روزه چيست؟ كفاره روزه عمد چه مي باشد؟ زكات فطره چه مقدار بايد باشد؟ نمازهاي يوميه چندتا و چند ركعت و داراي چه اجزا و شرايطي است؟ حقوق درياها و فلات قاره از نظر ديني چيست؟ و صدها و هزارها مسأله ديگر؟! واقع مطلب آن است كه هيچ يك از ما نمي توانيم احكام ديني خود را مستقلاً از طريق عقل به دست آوريم و انجام دهيم؛ بلكه در همان اموري كه به گفته خود تقليد نمي كنيم، مقلد هستيم. ليكن به جاي آنكه مثلاً رساله مجتهدي را برداريم و مطابق با آن عمل كنيم، براساس آنچه از ديگران ديده و با آن خوگرفته ايم، عمل مي نماييم و از عرف و عادت عمومي تقليد مي كنيم. يعني در واقع به جاي آنكه مستقيماً از متخصص و كارشناسي، مسائل ديني را بياموزيم، با واسطه از غير متخصص مي گيريم، گاه نيز ممكن است به پندارهاي خود و به خاطر ندانستن دلايل و منابع يك حكم با آن بستيزيم و آن را خلاف عقل به حساب آوريم، در حالي كه با اندكي جستجو و كاوش و با مراجعه به كارشناسان دين درخواهيم يافت دانش ما در اين زمينه ناقص بوده است. در چنين

مواردي همان عقل و منطق كه مستند برخي از مدعيان روشنفكري است، حكم مي كند انسان بايد از طريق دين شناس و متخصص، احكام دين را فرا بگيرد و ناشيانه و با پندار بر بي راهه نرود.

به عبارت ديگر مي توان گفت: عقل دو گونه است:

الف. عقل ورزيده و كارشناختي؛ اين همان عقل و دانش تخصصي است و عقلاي بشر همواره در اموري كه از آن آگاهي ژرف ندارند، به انديشه و دانش كارشناس مراجعه مي كنند.

ب. عقل خام وبالقوه؛ چنين عقلي در مرحله پيش از تخصص است و كسي كه در چنين مرحله اي قرار دارد، همواره به عدم تخصص خويش اعتراف دارد و چاره اي نمي بيند جز اينكه در امور به متخصص مراجعه كند. البته راه دراز ديگري نيز وجود دارد و آن زحمت عمري تلاش و كوشش علمي براي يافتن تخصص است. اين نيز پديده اي نيكوست، ولي تا پيش از رسيدن به آن چاره اي جز پيروي از كارشناس نيست.

ناگفته نماند گاهي قدرت تشخيص عقل و حكم عقل با فرآيند برخي اندوخته هاي فكري انسان كه حصال تأثيرپذيري از محيط و تجربيات بشري و خواسته هاي شخص است، اشتباه مي شود و آدمي تشخيص شخصي خود را به عنوان حكم عقل به شمار مي آورد. اينجا همان لغزشگاهي است كه بسياري گرفتار آن مي شوند. آن گاه كه تشخيص شخص خود را با احكام ديني در تضاد مي بينند فكر مي كنند دين و عقل ناسازگارند و يا انتظار دارند احكام ديني با تشخيص خودشان منطبق باشد. در صورتي كه حكم عقل در شناخت بديهيات است كه خطاپذيري در آن راه ندارد. چنين حكم عقلي با حكم شرع منافات ندارد. همچنين گفته ها و روش و منش عاقلان

به دور از هرگونه قوميت و رنگ و نژاد، بيانگر فطرت مشترك انسان هاست كه در تشخيص احكام شرعي نيز جايگاه ويژه اي دارد و با شرع ناسازگار نيست.

آنچه عقل حكم مي كند زشتي ناهنجاري و سياهي ظلم است. اما چه چيزهايي موجب ناهنجاري و ظلم مي شود؛ عقل به تنهايي قادر به تشخيص آن نيست، به ويژه اگر در گستره ابعاد ناهنجاري علاوه بر جسم و روان، معنويت نيز ملاحظه گردد.

اتت عليه (وقتي كه فرد محتلم مي گردد) كتبت له الحسنات و كتبت عليه الحسنات و جاز امره» ؛ (كفايه الاحكام محقق سبزواري، ص 112)

در حدائق الناصره محقق بحراني، ص 245 از امام موسي كاظم(ع) راويت شده: «فان احتلم ... فقد وجب عليه الصلاه و جري عليه القلم» «هنگامي كه به بلوغ رسيد... همانا نماز بر او واجب است و نامه عمل او نوشته مي شود.»

و از نظر شواهد تاريخي اگر ما مرحله تكليف را چهل سالگي بدانيم لازمه اش اين است كه تمام كساني كه قبل از چهل سالگي از دنيا رفته اند هيچ گونه نماز و روزه واجب بر عهده آنان نبوده! و كساني مانند حضرت زهرا(س) هنوز به سن تكليف نرسيده بودند!

لذا مدلول، ايه 15 سوره احقاف. مرحله كمال و اتمام حجت است. و منظور اين است؛ كسي كه به چهل سالگي رسيده بايد به اندازه كافي از مراحل فراز و نشيب عبرت گرفته باشد و از وسوسه هاي شيطان نجات يافته باشد. نه آنكه قبل از چهل سالگي تكليف نداشته است. در اين باره توجه شما را به توضيحي از بيانات آيت الله مكارم شيرازي جلب مي كنيم:

[بعضي از مفسران «بلوغ اشد» (رسيدن به مرحله توانايي) را با رسيدن به چهل سالگي هماهنگ و براي تأكيد مي دانند، ولي ظاهر اين است كه «بلوغ اشد» اشاره به «بلوغ جسماني» و رسيدن به اربعين سنه (چهل سالگي) اشاره به «بلوغ فكري و عقلاني» است، چرا كه معروف است، انسان غالبا در چهل سالگي به مرحله كمال عقل مي رسد و گفته اند كه غالب انبيا در چهل سالگي مبعوث به نبوت شدند.

در

حديثي آمده است: «ان الشيطان يجر يده علي وجه من زاد علي الاربعين و لم يتب، و يقول بابي وجه لايفلح!؛ شيطان دستش را به صورت كساني كه به چهل سالگي برسند و از گناه توبه نكنند مي كشد و مي گويد پدرم فداي چهره اي باد كه هرگز رستگار نمي شود»! (و در جبين اين انسان نور رستگاري نيست!) (تفسير روح المعاني، جلد 26، ص 17)

از ابن عباس نقل شده: «من اتي عليه الاربعون سنه فلم يغلب خيره شره فليتجهز الي النار!: «هر كس چهل سال بر او بگذرد و نيكي او بر بديش غالب نشود آماده آتش جهنم گردد»!

به مرحله اي رسيده ام كه بايد خطوط زندگي من تعيين گردد، و تا به آخر عمر همچنان ادامه يابد، آري من به مرز چهل سالگي رسيده ام و براي بنده اي چون من چقدر زشت و نازيباست كه به سوي تو نيايم و خودم را از گناهان با آب توبه نشويم.] (تفسير الميزان، ج 21، ص 328_330) در نتيجه سن بلوغ، جهت التزام به واجبات شرعي است و سن چهل سالگي، لزوم كمال و اتمام حجت مي باشد.

و درباره همساني و يا برتري پيامبران نيز بايد دانست همه پيامبران در مسؤوليت رسالت مشتركند و داراي علم و عصمت لازم براي هدايت بشر مي باشند و بر مؤمنان لازم است به حقانيت همه آنها ايمان داشته باشند.

«آمن الرسول بما انزل اليه من ربكم و المؤمنون كل آمن بالله و ملائكه و كتبه و رسوله لانفرق بين احد من رسله» (بقره، آيه 285)

اما حقانيت همه پيامبران منافات با كاملتر بودن شريعت پيامبر آخرالزمان ندارد و هم

چنين منافات با برتري و فضيلت برخي به برخي ديگر ندارد. چنان كه در قرآن از زمان پيامبر(ص) آمده «رب زدني علما» و بگو پروردگارا بر دانشم بيفزاي(سوره طه، آيه 114؛ ترجمه فولادوند) ؛

«تلك الرسل فضلنا بعضهم علي بعض» و برخي از آن پيامبران را بر برخي ديگر برتري بخشيديم. (سوره بقره، آيه 253)

و اما درباره «خاتم المرسلين»گاهي منظور از مرسل كسي است كه وحي رسالي به او مي رسد. در اين صورت با معني نبي همتراز است و به دلايل نقلي و تاريخي ثابت است كه پيامبري بعد از پيامبر اسلام نيامده است. ولي گاهي «مرسل» به معني لغوي مي شود و هر كس كه حتي الهام به او مي شود در اين دايره مي گنجد. در اين صورت اولياي بعد از پيامبر را نيز شامل مي شود ولي به كار بردن اين اصطلاح براي غير پيامبران بخاطر خلط اصطلاح سزاوار نيست و موجب گمراهي است.

روايات و آيات، و ده ها مسأله ديگر لازم است كه آموختن آن ها نيازمند سال ها تلاش جدي است.

در چنين حالتي، مكلف خود را در برابر سه راه مي بيند: نخست اين كه راه تحصيل اين علم را -كه همان اجتهاد است- پيش گيرد؛ دوم اين كه در هر كاري آراي موجود را مطالعه كرده، به گونه اي عمل كند كه طبق همه آرا عمل او صحيح باشد (يعني احتياط كند)؛ و سوم اين كه از رأي كسي كه اين علوم را كاملاً آموخته و در شناخت احكام شرعي كارشناس است، بهره جويد.

بي شك، او در راه اول اگر به اجتهاد برسد، كارشناس احكام شرعي خواهد شد و از دو راه ديگر بي نياز، امّا تا رسيدن به آن، ناگزير از دو راه ديگر است.

راه دوم نيازمند اطلاعات كافي از آراي موجود در هر مسأله و روش هاي احتياط است و در بسياري از موارد، به دليل سختي احتياط، زندگي عادي او را مختل مي كند. اين سه راه اختصاص به برخورد انسان با احكام شرعي ندارد و در هر مسأله تخصصي ديگر وجود دارد. مثلاً يك مهندس متخصص را فرض كنيد كه بيمار مي شود. او براي درمان بيماري خود يا بايد خود شخصاً به تحصيل علم پزشكي بپردازد، يا تمام آراي پزشكان را مطالعه كرده، و به گونه اي عمل كند كه بعداً پشيمان نشود، و يا به يك پزشك متخصص رجوع كند.

راه اول او را به درمان سريع نمي رساند. راه دوم نيز بسيار دشوار است، و او را از كار تخصصي خود، كه مهندسي است، باز مي دارد. لذا او بي درنگ از يك پزشك متخصص كمك مي گيرد و رأي او را عمل

مي كند.

او در عمل به رأي پزشك متخصص، نه تنها خود را از پشيماني آينده و احياناً سرزنش دوستان نجات مي دهد، بلكه در اغلب موارد، درمان نيز مي شود. مكلف نيز در عمل به رأي مجتهد متخصص، نه تنها خود را از پشيماني آخرت و عذاب الهي نجات مي دهد، بلكه به مصالح احكام شرعي نيز دست مي يابد.

پس از عالم و فقيه شدن به شهر و ميان قوم خود برگردند و مرد م را تعليم دهند و مرد م را از مخالفت با دستورات ديني بر حذر دارند .

2-آيه سر برگ ( 1){فاسئلو ا اهل الذكر }

گر چه مصداق اكمل آيه پيامبران و جانشينان آنها هستند اما عموميت آيه بيانگر يك اصل اساسي در تمام زمينه هاي زندگي مادي و معنوي است و به همه انسانها تاكيد ميكند آنچه را نمي دانيد از اهل اطلاعش بپرسيد از بيش خود مسائلي را كه نمي دانيد و آگاهي نداريد دخالت نكنيدبنابر اين تخصص را نه تنها در مسائل ديني و اسلام قرآن به رسميت شناخته شده بلكه در هر عصري در تمام زمينه ها به افراد متخصص نياز منديم و به رسميت شناخته است از جمله در مباني ديني ومعرفتي{ فاسئلو ا اهل الذكر }اين آيه هم رجوع شخص غير عالم به عالم را در هر رمينه اي مي داند در حقيقت تاكيد و ارشاد بحكم عقل است كه رجوع به شخص عالم يك قانون كلي عقلائي در حقيقت است.

3- حديث اما روايات فراوان است يك نمونه را جهت اطلاع ذكر مي كنيم ( من كان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدينه مخالفا لهداء مطيعا لامر مولاه فللعموم ان يقلده ) هر فقيهي كه داراي شرايط تقوايي و حفظ نفس از هوا و حافظ دين و مطيع بر اوامر امام معصوم عليه السلام باشد بر مردم واجب است كه ا زاو اطاعت كند ( 4)

منابع

1-سوره مباركه نحل آيه 42

2-سوره مباركه انبياء آيه 7

تحرير الوسيله امام خميني ره مسله 3 ج

اول

و با پندار بر بي راهه نرود. به عبارت ديگر مي توان گفت: عقل دو گونه است:

الف) عقل ورزيده و كارشناختي؛ اين همان عقل و دانش تخصصي است و عقلاي بشر همواره در اموري كه از آن آگاهي ژرف ندارند، به انديشه و دانش كارشناس مراجعه مي كنند.

ب ) عقل خام وبالقوه؛ چنين عقلي در مرحله پيش از تخصص است و كسي كه در چنين مرحله اي قرار دارد، همواره به عدم تخصص خويش اعتراف دارد و چاره اي نمي بيند جز اين كه در امور به متخصص مراجعه كند. البته راه دراز ديگري نيز وجود دارد و آن زحمت عمري تلاش و كوشش علمي براي يافتن تخصص است. اين نيز پديده اي نيكوست، ولي تا پيش از رسيدن به آن چاره اي جز پيروي از كارشناس نيست.

اما دليل اين كه ما بايد در احكام دين تقليد كنيم، يك دليل عقلي است كه مختص به تقليد در احكام دين هم نيست؛ بلكه در بسياري از مسائل زندگي آدمي جاري است و آن حكم عقل به لزوم رجوع غير خبره به خبره است؛ يعني، عقل حكم مي كند كه انسان يا بايد خود متخصص باشد يا به متخصص رجوع كند، همان عقلي كه مي گويد بايد شما در صورت نياز به طبيب و آهنگر و بنا رجوع كنيد چون خود شما در اين امور متخصص نيستيد، حكم مي كندكه در دين هم (كه مهم ترين مسأله انسان است) بايد به دين شناس و فقيه مراجعه كنيد.

ائمه(ع) و گفتگوهاي اصحاب و ياران آن ها نشان ميدهد كه همواره بحث از فلسفه احكام در ميان آنها رايج بوده است و بايد همچنين باشد؛ زيرا روش قرآن را يك روش استدلالي و منطقي آزاد مي ديدند و به خود حق مي دادند در مباحث مربوط به احكام نيز از اين روش استفاده كرده و سؤال از فلسفه حكم كنند.

اصولا اسلام خدا را چنين معرفي مي كند؛ وجودي است بي نهايت از نظر علم و قدرت و بي نياز از همه چيز و همه كس و همه كار او روي حكمت خاصي است - چه بدانيم و چه ندانيم - عبث و لغو و لهو در كار او راه ندارد و پيامبران را براي تعليم و تربيت و دعوت به سوي حق و عدالت فرستاده است. چنين معرفي از «خداوند» ما را به سؤال از فلسفه احكام و اسراري كه طبعا در زندگي و سعادت و سرنوشت ما دارد تشويق مي كند. اين از يك سو و از سوي ديگر: ما مي دانيم معلومات ما هر قدر باگذشت زمان پيش برود باز هم محدود است، ما همه چيز را نمي دانيم، اگر مي دانستيم قافله علم و دانش بشر، فورا متوقف مي گرديد زيرا به پايان راه رسيده بود و اين ناداني هاي ماست كه دانشمندان بشر را به تلاش و كوشش دائمي براي يافتن «نايافته ها» و كشف «مجهولات» وا مي دارد. بلكه آن چه مي دانيم در برابر آن چه نمي دانيم قطره اي در برابر دريا و يا سطري از كتابي بسيار عظيم و بزرگ است. حتي در ميان مجهولات ما

بسيار چيزهايي است كه اگر هم معلم و استادي براي شرح آن از جهاتي مافوق جهان ما بياورند باز ما استعداد درك آن را نداريم همان طور كه بسياري از مسايل علمي امروز اگر براي انسان هاي هزار سال پيش شرح داده مي شد اصلا قدرت درك آن را نداشتند، تا چه رسد كه بخواهند با پاي فكر و عقل خود به سوي آن بروند.

اين را نيز مي دانيم احكام و دستورات آسماني از علم بي پايان خداوند سرچشمه مي گيرد، از مبدأي كه همه حقايق هستي پيش او روشن است و گذشته و آينده و غيب و شهود براي او مفهومي ندارد بلكه از همه چيز به طور يكسان آگاه است.

آيا با توجه به اين حقايق مي توانيم انتظار داشته باشيم كه فلسفه همه احكام را درك كنيم؟ اگر چنين بود چه نيازي به پيامبران براي تشريع احكام داشتيم، خودمان مي نشستيم، آن چه صلاح و مصلحت بود تصويب مي كرديم و اين همه در سنگلاخ هاي زندگي سرگردان نمي شديم.

وانگهي مگر ما همه اسرار آفرينش و تمامي موجودات جهان و قوانيني كه براي آنها حكومت مي كند و فلسفه وجودي هر يك را مي دانيم؟

احكام تشريعي هم جدا از حقايق آفرينش و تكوين نيست، اطلاعات ما در هر دو قسمت محدود است از مجموع اين دو بحث چنين نتيجه مي گيريم كه:

ما تنها به اندازه اطلاعات و به ميزان معلومات بشري در هر عصر و هر زمان مي توانيم فلسفه و اسرار احكام الهي را دريابيم، اما نه همه آنها و اصولا با عمق و وسعت آن دستورات و محدوديت علم ما نبايد

غير از اين انتظار داشته باشيم و مفهوم اين سخن اين است كه هرگز نمي توانيم اطاعت از اين دستورات و احكام را مشروط به درك و فهم فلسفه آنها كنيم، زيرا در اين صورت دعوي علم نامحدود براي خود كرده ايم و دانش خود را در سر حد دانش پروردگار آورده ايم و اين با هيچ منطقي سازگار نيست.

كوتاه سخن اين كه: بحث از فلسفه و اسرار احكام و حق و حدود در اين بحث مطلبي است و اطاعت از آنها مطلب ديگر و هيچ گاه دومي مشروط به اولي نبوده و نيست. ما درباره فلسفه احكام الهي بحث مي كنيم تا به ارزش و اهميت و آثار مختلف آنها آشنا شويم نه براي اين كه ببينيم آيا بايد به آن ها عمل كرد يا نه؟ اين مسأله درست به اين مي ماند كه از طبيب حاذق معالج خود توضيحاتي درباره فوائد داروهايي كه براي ما تجويز كرده و چگونگي تأثير آنها مي خواهيم تا آگاهي و علاقه بيشتري به آن پيدا كنيم نه اين كه به كار بستن دستورات او مشروط به توضيحات قانع كننده او است زيرا در اين صورت بايد خود ما هم طبيب باشيم (فلسفه اسرار احكام، محمد وحيدي، ص 23، انتشارات عصمت).

3. مستند فقيهان گرانقدر در استنباط احكام، كتاب، سنت، عقل و اجماع است. بحث از فلسفه احكام، در صورتي كه بدانيم فلسفه حكمي، علت تامه حكم است، به گونه اي كه با وجود آن، حكم باشد و با نبودنش حكم برداشته شود، در استنباط احكام دخيل خواهد بود؛ اما اگر بحث از فلسفه حكم، نه به عنوان

علت آن، بلكه به عنوان حكمت و جزء العله باشد و احتمال حكمت هاي ديگري در صدور چنين حكمي، وجود داشته باشد، تنها به عنوان مؤيد در استنباط گاهي دخالت داده مي شود و دليل مستقلي به حساب نمي آيد.

بيشتر مباحث در فلسفه و اسرار احكام از قسم دوم است، لذا فقيهان در كتاب هاي فقهي و استنباطي خود به ندرت به فلسفه احكام مي پردازند.

پرداختن به فلسفه شكسته بودن نماز مسافر، از همين باب است. دانشمنداني كه به فلسفه اين حكم مي پردازند، به طور معمول، در صدد بيان حكمت حكم، نه علت تامه آن مي باشند.

4. مستند فقها در تخفيف نماز مسافر، آيات (نساء، آيه 101) و رواياتي است كه به صراحت به شكسته بودن نماز اشاره دارد و فلسفه ياد شده در پرسش مستند فقها نيست. چنانچه شما پرسش گر گرامي قصد برداشت حكمي را داريد، بايد از راه هايي اصولي وارد گود شده و به بررسي روايات و آيات مستند اين حكم بپردازيد.

البته پرداختن به مستند اين احكام نياز به خبرويت و كارشناسي دارد و اگر ما به گفته مراجع تقليد در اين خصوص عمل مي كنيم نه به عنوان سرسپردگي كوركورانه بلكه به حكم عقل به آنان كه كارشناسان و صاحب نظر و متخصص در منابع ديني هستند، مراجعه مي كنيم.

خلاصه اين كه تقليد كوركورانه و ناشي از تعصب، سرسپردگي و ممنوع است اما تقليد به معناي مراجعه غير كارشناس به كارشناس در همان فن مربوطه حكم عقل است و در مورد نماز، به كدامين دليل متقن ما (من و شما) پي برده ايم كه فقط و فقط به خاطر

خستگي انسان مسافر و سختي نماز و روزه در اين حالت، نماز شكسته و روزه باطل است بلكه ما كه علم غيب نداريم اما آنچه كه از خود پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) استفاده مي كنيم آن است كه خود مسافر بودن چنين اقتضا مي كند كه از اين مصلحت تسهيلي برخوردار باشد، حالا چرا، چون خداي متعال به علم و حكمت خود اين طور تشخيص داده و اين طور مقرر كرده است.

عقل حكم به لزوم تقليد مي كند. پس تقليد مبتني بر عقل است. تقليدي كه قرآن به بت پرستان نسبت داده است، تقليد بدون دليل و صرفاً از روي عادت است. اسلام، تقليد يهوديان از علمايشان را نكوهش كرده است.

تقليد و عقل اين مطلب كه «احكام شرعي، خود را باتوجه به عقل و منطق انجام مي دهيم» يعني چه؟ مثلاً شما چگونه از راه عقل مي فهميد مبطلات روزه چيست؟ كفاره روزه عمد چه مي باشد؟ زكات فطره چه مقدار بايد باشد؟ نمازهاي يوميه چندتا و چند ركعت و داراي چه اجزا و شرايطي است؟ حقوق درياها و فلات قاره از نظر ديني چيست؟ و صدها و هزارها مسأله ديگر؟! واقع مطلب آن است كه هيچ يك از ما نمي توانيم احكام ديني خود را مستقلاً از طريق عقل به دست آوريم و انجام دهيم؛ بلكه در همان اموري كه به گفته خود تقليد نمي كنيم، مقلد هستيم. ليكن به جاي آنكه مثلاً رساله مجتهدي را برداريم و مطابق با آن عمل كنيم، براساس آنچه از ديگران ديده و با آن خوگرفته ايم، عمل مي نماييم و از عرف و عادت عمومي تقليد مي كنيم. يعني در واقع به جاي آنكه مستقيماً از متخصص و كارشناسي، مسائل ديني را بياموزيم، با واسطه از غير متخصص مي گيريم، گاه نيز ممكن است به پندارهاي خود و به خاطر ندانستن دلايل و منابع يك حكم با آن بستيزيم و آن را خلاف عقل به حساب آوريم، در حالي كه با اندكي جستجو و كاوش و با مراجعه به كارشناسان دين درخواهيم يافت دانش ما در اين زمينه ناقص بوده است. در چنين مواردي همان عقل و منطق كه

مستند برخي از مدعيان روشنفكري است، حكم مي كند انسان بايد از طريق دين شناس و متخصص، احكام دين را فرا بگيرد و ناشيانه و با پندار بر بي راهه نرود.

به عبارت ديگر مي توان گفت: عقل دو گونه است:

الف. عقل ورزيده و كارشناختي؛ اين همان عقل و دانش تخصصي است و عقلاي بشر همواره در اموري كه از آن آگاهي ژرف ندارند، به انديشه و دانش كارشناس مراجعه مي كنند.

ب. عقل خام وبالقوه؛ چنين عقلي در مرحله پيش از تخصص است و كسي كه در چنين مرحله اي قرار دارد، همواره به عدم تخصص خويش اعتراف دارد و چاره اي نمي بيند جز اينكه در امور به متخصص مراجعه كند. البته راه دراز ديگري نيز وجود دارد و آن زحمت عمري تلاش و كوشش علمي براي يافتن تخصص است. اين نيز پديده اي نيكوست، ولي تا پيش از رسيدن به آن چاره اي جز پيروي از كارشناس نيست.

ناگفته نماند گاهي قدرت تشخيص عقل و حكم عقل با فرآيند برخي اندوخته هاي فكري انسان كه حصال تأثيرپذيري از محيط و تجربيات بشري و خواسته هاي شخص است، اشتباه مي شود و آدمي تشخيص شخصي خود را به عنوان حكم عقل به شمار مي آورد. اينجا همان لغزشگاهي است كه بسياري گرفتار آن مي شوند. آن گاه كه تشخيص شخص خود را با احكام ديني در تضاد مي بينند فكر مي كنند دين و عقل ناسازگارند و يا انتظار دارند احكام ديني با تشخيص خودشان منطبق باشد. در صورتي كه حكم عقل در شناخت بديهيات است كه خطاپذيري در آن راه ندارد. چنين حكم عقلي با حكم شرع منافات ندارد. همچنين گفته ها و روش و منش عاقلان به دور از هرگونه قوميت و

رنگ و نژاد، بيانگر فطرت مشترك انسان هاست كه در تشخيص احكام شرعي نيز جايگاه ويژه اي دارد و با شرع ناسازگار نيست.

آنچه عقل حكم مي كند زشتي ناهنجاري و سياهي ظلم است. اما چه چيزهايي موجب ناهنجاري و ظلم مي شود؛ عقل به تنهايي قادر به تشخيص آن نيست، به ويژه اگر در گستره ابعاد ناهنجاري علاوه بر جسم و روان، معنويت نيز ملاحظه گردد.

اتّفاق روحانيون در مسائل شرعي تقليد مي كنند؛ زيرا يا هنوز مقدمات اجتهاد را تحصيل نكرده اند، و يا نيازي به آن احساس نمي كنند، و وقت خود را در تخصص هاي ديگر علوم ديني صرف كرده اند.

ثانياً: اينكه گفته شد: «مجتهدان تقليد را بر مردم واجب كرده اند»، از دو جهت باطل است:

1. لزوم تقليد از مسائلي نيست كه فتواي مجتهد در آن، براي مقلد سودمند باشد، زيرا لزوم تقليد مسأله اي است عقلي كه هر عاقلي آن را درمي يابد. پس اصل لزوم تقليد، تقليدي نيست. آري، فروعات تقليد، مانند بقاي بر تقليد ميت و امثال آن، از مسائل تقليدي است. مكلف پس از آنكه خودش در مساله لزوم يا جواز تقليد به نتيجه رسيد و از مجتهدي تقليد كرد، فتاواي او براي مكلف اعتبار پيدا مي كند.

2. آيات و روايات به لزوم تقليد دستور داده اند، مانند آيه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» نحل(16)، آيه 42 - انبيا(21)، آيه 7. «اگر نمي دانيد از آگاهان بپرسيد» و سخن امام صادق(ع): «و امّا من كان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدينه، مخالفا لهواه مطيعا لامر مولاه فللعوام ان يقلدوه» ؛ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 18، ص 94. «هر كس از فقهاي امّت ما كه نفس خود را مواظبت كند و از دينش پاسداري نمايد، با هواي نفس مخالفت و فرمان مولاي خود را اطاعت كند؛ سزاوار است كه عوام از او تقليد كنند».

به نظر مي رسد، تبليغ اين فكر كه علماي دين مردم را جاهل به حساب مي آورند و امثال آن، از تبليغات سوء كساني است كه مي خواهند ميان مردم و علماي دين فاصله ايجاد كنند.

كه آموختن آنها نيازمند سال ها تلاش جدي است.

در چنين حالتي، مكلف خود را در برابر سه راه مي بيند: نخست اينكه راه تحصيل اين علم را كه همان اجتهاد است پيش گيرد؛ دوم اينكه در هر كاري آراي موجود را مطالعه كرده، به گونه اي عمل كند كه طبق همه آرا عمل او صحيح باشد (يعني احتياط كند)؛ و سوم اينكه از رأي كسي كه اين علوم را كاملاً آموخته و در شناخت احكام شرعي كارشناس است، بهره جويد.

بي شك، او در راه اول اگر به اجتهاد برسد، كارشناس احكام شرعي خواهد شد و از دو راه ديگر بي نياز، امّا تا رسيدن به آن، ناگزير از دو راه ديگر است.

راه دوم نيازمند اطلاعات كافي از آراي موجود در هر مسأله و روش هاي احتياط است و در بسياري از موارد، به دليل سختي احتياط، زندگي عادي او را مختل مي كند. اين سه راه اختصاص به برخورد انسان با احكام شرعي ندارد و در هر مسأله تخصصي ديگر وجود دارد؛ مثلاً يك مهندس متخصص را فرض كنيد كه بيمار مي شود. او براي درمان بيماري خود يا بايد خود شخصا به تحصيل علم پزشكي بپردازد، يا تمام آراي پزشكان را مطالعه كرده، به گونه اي عمل كند كه بعدا پشيمان نشود، و يا به يك پزشك متخصص رجوع كند.

راه اول او را به درمان سريع نمي رساند. راه دوم نيز بسيار دشوار است و او را از كار تخصصي خود، كه مهندسي است، باز مي دارد. لذا او بي درنگ از يك پزشك متخصص كمك مي گيرد و رأي او را عمل مي كند.

او در عمل به رأي پزشك متخصص، نه تنها خود را از پشيماني آينده

و احيانا سرزنش دوستان نجات مي دهد؛ بلكه در اغلب موارد، درمان نيز مي شود. مكلف نيز در عمل به رأي مجتهد متخصص، نه تنها خود را از پشيماني آخرت و عذاب الهي نجات مي دهد،؛ بلكه به مصالح احكام شرعي نيز دست مي يابد.

خواهد داشت كه نسبت به پيدايش جهان، توحيد و نبوت براساس دليل، شناخت پيدا كند».{1}

علم و يقين نسبت به ديدگاه هاي اعتقادي براي عموم افراد ممكن و بلكه لازم است و ايمان به آن بايد از راه اجتهاد و يقين باشد و هر فرد عاقل و خردمندي مي تواند به خدا، قيامت و نياز به پيامبر يقين حاصل نمايد، ولي دست يابي به مسايل فقهي و فرعي براي عموم مردم امكان عملي ندارد و گستردگي مسايل، و پراكندگي مردم در امور گوناگون راه اجتهاد و يقين را براي عموم دشوار مي سازد. امروزه نيازهاي مختلف جامعه بشري ايجاب مي كند تا گروهي از مردم در پي تخصص در رشته خاصي از علوم باشند؛ برخي در علم پزشكي، برخي فلسفه، برخي حقوق و پاره اي در رشته هاي ديگر متخصص مي شوند تا بتوانند مشكلات جامعه را برطرف سازند. همان طوري كه نيازهاي گوناگون وجود دارد و مردم به حسب نياز به كارشناس هر فن رجوع مي كنند، در مسايل فقهي و واجبات نيز بايد گروهي اهل فن و خبره شوند تا مردم با مراجعه و عمل به دستورهاي آنان دردهاي روحي و ديني خويش را برطرف سازند، و تقليد چيزي جز اين نيست. بنابراين تقليد در مسايل فرعي و احكام ديني جايز است و بايد گروهي با تخصص و اجتهاد در مسايل به مقام كارشناسي برسند تا مردم براي رفع مشكلات ديني خويش به آنان رجوع نمايند/

البته اين تقليد با تقليد از بيگانگان در مسايل فرهنگي و آداب و رسوم اجتماعي، تفاوت دارد، زيرا تقليد از بيگانه در مسايل فرهنگي و آداب اجتماعي موجب نابودي هويت ملي و مذهبي مي گردد و از اين رو بايد

هر مسلماني افزون بر حفظ ايمان و اعتقاد، به رسوم ملي و فرهنگي خود پايبند بوده و فريفته بيگانگان نشود و كوشش نمايد تا استقلال خود را در تمام ابعاد فرهنگي، اجتماعي، هنري و... نگهدارد. ولي توجه به اين نكته الزامي است كه اين مطلب منافاتي با بهره گيري از دانش و فن آوري و عوامل پيشرفت اقتصادي آنان ندارد/

ادله جواز تقليد

الف) سيره و روش عقلا

مهم ترين دليل تقليد از فقها سيره و روش عقلا در طول تاريخ مي باشد. در ادبيات فارسي، اين سيره در ضرب المثلي گنجانده شده است كه «پرسيدن عيب نيست، ندانستن عيب است»/

سيره و روش عقلا اين است كه در هر مسأله اي به اهل فن آن مراجعه مي نمايند. و بارزترين علامت آن، وجود ميليون ها شغل فني در جامعه انساني مي باشد. كسي كه دستگاه گران قيمتي دارد، در صورت خرابي آن، هرگز خودش به تعمير آن نمي پردازد بلكه آن را به متخصص آن دستگاه مي سپارد. بنابراين چگونه ممكن است در مورد دين كه سرنوشت دنيا و آخرت انسان به آن بستگي دارد، بي مبالاتي صورت گرفته و به متخصص آن مراجعه نشود و عنان دين رها گردد و يا دين به دست هركس و ناكسي سپرده شود و اين مانند اين است كه انسان رانندگي خودرو خويش را به دست افراد ناشي بدهد/

ب) آيه 122 سوره توبه، معروف به آيه نفر: (...فَلَو لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقٍَْ مِنْهُمْ طائِفٌَْ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اًّذا رَجَعُوا اًّلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ)؛ چرا از هر گروهي از آنان - مؤمنان - طايفه اي كوچ نمي كنند تا در دين آگاهي يابند و به هنگام بازگشت به سوي قوم خود

آنها را بيم دهند، شايد بترسند و خودداري كنند/

انذار - بيم دادن - از وظايف و شؤون مجتهد است نه راوي. يعني كسي قادر بر انذار مي باشد كه احكام الهي را از روي علم و يقين بداند و قادر بر تمييز واجب از مستحب باشد.{2}

اين آيه بر وجوب حذر دلالت دارد.{3}

برخي از علماي اهل سنت - بجز اهل حديث - در ذيل اين آيه فرموده اند: «فأَوجَبَ الله قَبولَ اًِّنْذاراتِهِم وَ ذلكَ تَقْليدٌ لَهُم»;{4} خداوند پذيرش سخنان و انذار فقها را بر مردم واجب نموده است و اين همان تقليد است/

ج) آيه 43 سوره نحل: (...فاسئلوا أهْلَ الذِّكْرِ اًّنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ)؛ اگر نمي دانيد از اهل ذكر بپرسيد/

دلالت اين آيه بر وجوب تقليد، از آيه قبلي بيشتر است زيرا در اين آيه وظيفه مقلد بيان شده است. ولي پرسش اين است كه اهل ذكر چه كساني هستند؟ در اين باره ديدگاهها مختلف است:

1- «أهْلُ الذِّكْرِ أَهْلُ العِلْمِ وَ الْقُرآنِ مِنَ الْعُلَمأَ كَما نَصَّ عَلَيْهَ جَماعَْ»;{5} اهل ذكر همان عالمان اهل علم و قرآن مي باشند و جماعتي بر اين مطلب تصريح نموده اند/

2- ابن قيم جوزي مي گويد: «اًّنَّ المَقْصُودَ مِنَ أهلِ الذِّكْرِ هُمْ أهْلُ القُرآنِ وَ الْحَديثِ»;{6} اهل ذكر مفسران و محدثان مي باشند/

3- ابن حزم مي گويد: «أهْلُ الذِّكرِ هُمْ رَواُْ السُّنَنِ عَن النَّبي((ص) والعلمأُ بِأحْكامِ القُرآنِ»;{7} اهل ذكر، راويان حديث پيامبر(ص) و عالمان به احكام قرآن مي باشند/

4- آيه 59 سوره نسا: (قُلْ أَطيعُوا الله وَ أَطيعُوا الرَّسولَ و أُولي الأمرِ مِنْكُمْ)؛ از خدا و از پيامبر(ص) و اولوالامر اطاعت نماييد/

برخي از دانشمندان اهل سنت، اين آيه را دليل وجوب تقليد شمرده و در توضيح آن نوشته اند: «قدْ أمَرَ الله تَعالي

بِطاعَتِهِ و طاعَِْ رَسولِهِ(ص) وَ أُولي الأمرِ وَ هُمْ العُلَمأُ أو العُلمأُ و الأمرأُ. و طاعَتُهُم تَقْليدُهُم فيما يَفْتُونَ بِهِ فَاًَّنَّه لو لا التَّقْليْدُ لَمْ يَكُنْ هُناكَ طاعٌَْ تَخْتَصَّ بِهِمْ»;{8} خداوند دستور داده است كه از وي و رسولش(ص) و ولي امر كه از علما و يا امرا مي باشند، اطاعت شود. اطاعت صاحبان امر، تقليد از آنها و عمل به فتاواي آنان مي باشد زيرا اگر تقليد نباشد اطاعتي در كار نيست/

5 - روايتي از امام عسكري(ع): «فَأمّا مَن كانَ مِنَ الْفُقَهأِ صائِناً لِنَفْسِهِ، حافِظاً لِديْنِهِ مُخالِفاً علي هَواهُ، مُطيعاً لاِ مْرِ مَولاهُ فَلِلْعوامِ أَنْ يُقلِّدوهُ»;{9} بر عوام واجب است كه از فقهايي كه بر نفسشان مسلط بوده، از دينشان حفاظت نموده و مخالف هوا و هوسشان و مطيع ولي امر و امامشان مي باشند، تقليد نمايند/

نكته

در لزوم مراجعه افراد جامعه در امور ديني به فقها، جاي شبهه نيست و تمام مذاهب اسلامي، به طور اجمال آن را پذيرفته اند و اين سيره از صدر اسلام تاكنون جاري بوده است/

صحابه جهت رفع شبهاتشان به پيامبر اكرم(ص) مراجعه مي كردند و پس از آن حضرت، در مسايل جديد از همديگر نظر خواهي مي نمودند و بسياري از صحابه و تابعين فتوا مي دادند. پس از عصر صحابه و تابعان، فقها بر كرسي فتوا تكيه زدند و محل رجوع مردم قرار گرفتند. اما آنچه كه قابل توجه مي باشد و برخي از مذاهب اهل سنت همانند اهل حديث به شدت از آن دفاع مي كنند و ديدگاه مذهب تشيع نيز بر آن استوار مي باشد، اين است كه تقليد بايد از فقهاي زنده باشد و تقليد از اموات جايز نيست و اين مطلب مستند به دلايل زير است:

دليل نخست) سيره عقلا؛ خردمندان براي برطرف كردن نيازهاي خود به متخصصان زنده رجوع مي كنند/

دليل دوم) آيه نَفْر؛ خطاب اين آيه شامل زندگان است زيرا مرده قدرت بيان احكام و انذار ندارد/

دليل سوم) سؤال از اهل ذكر؛ اين نيز فقط شامل فقهاي زنده مي شود، زيرا از مرده ها نمي شود چيزي پرسيد/

دليل چهارم) آيه اولي الامر؛ گفته شد كه اطاعت از صاحبان امر يعني تقليد از ولي امر كه شامل زنده ها مي باشد، زيرا از حاكمان و امراي در گذشته اطاعت واجب نيست/

[1].اصول الدين، بغدادي، ج1، ص 252. براي آگاهي بيشتر در اين باره به كتاب هاي اقتصاد الهادي الي طريق الرشاد، شيخ طوسي و حصون الحمديه مراجعه شود/

[2].انوارالاصول، ناصر مكارم شيرازي، ج 3، ص 665/

[3].معالم الاصول، ص 189/

[4].مقلدون و الائمْ الاربعه، سعيد معشاشه، ص 109/

[5].انوار الاصول، ناصر مكارم شيرازي، ج 3، ص 666/

[6].اعلام الموقعين، ابن قيم، ج 2، ص 164/

[7].احكام في اصول الاحكام، ابن حزم، ص 838/

[8].مقلدون و الائمْ الاربعْ، سعيد معشاشه، ص 99/

[9].وسايل الشيعه، حرعاملي، ج 27، ص 131، باب 10، صفات قاضي، ح 20، شماره 33401/

در بعضي از آنها است >.

در زمان حيات امامان , شيعيان مسائل شرعي خود را از امام سؤال كردند يا از عالمان ديني كه در هر شهر بودند وبا امام رابطه داشتند. بعضي از عالمان و راويان , مورد اعتماد امامان بوده اند و ائمه آنان را به مردم معرفي مي كرده اند.حجت الاسلام و آيت الله در زمان ما دو لقبي است كه مردم مسلمان به علماي دين مي دهند. به كساني كه علم كمترين دارند, حجت الاسلام و به كساني كه مجتهد هستند, آيت الله مي گويند.

(پ_اورقي 1. انبياء (21 آيه 7

و مي داند در دين براي او وظايف و تكاليفي معين شده است , به حكم عقل و فطرت خود ملزم است نسبت به آن وظايف يكي از سه راه را انتخاب كند: يا تحصيل علم به آن ها كند و يا از عالِم به آن ها پيروي كند و ياجانب احتياط را مراعات كند و در صورتي كه نه عالم به آن وظايف است و نه اهل احتياط, راه منحصر به پيروي ازنظريات عالم و دانشمند به آن احكام است و اگر دانشمندان در آن احكام اختلاف نظر داشتند, از نظر اعلم آن هاپيروي كند.(2)

انسان بايد در احكام از مرجع تقليد اعلم پيروي نمايد و زماني كه مرجع تقليد خود را شناخت بايد فقط از اوپيروي نمايد و نمي تواند مسئله اي را از مرجع ديگر تقليد نمايد و ملاك تقليد به دست شخص نيست تا از هر كس كه خواست در مسئله اي پيروي نمايد. از اين رو يك نفر شيعه اولاً: بايد از مرجع اعلم تقليد نمايد; ثانياً: ملاك تقليدآساني و سختي نيست بلكه انسان مقلّد بايد از نظرات و فتاواي مرجع تقليد خود پيروي نمايد. البته در صورتي كه مساوي باشند انسان در گام اول مي تواند در هر مسئله اي از يكي از مراجع كه مساوي هستند تقليد كند پس از تقليدنمي توان برگشت .

(پ_اورقي 1.سيد مصطفي حسيني دشتي , معارف و معاريف , ج 3 ص 637

(پ_اورقي 2.آيت ا... وحيد خراساني , رساله توضيح المسائل , ص 172و 173

و جانشينان اويند، بر عوام لازم است كه از آنان تقليد كنند".

مراد از عوام يعني كساني كه در علوم اسلامي مجتهد و متخصص نيستند، گر چه در علوم ديگر متخصص باشند، مثلاً استاد دانشگاه يا پزشك در علوم اسلامي مجتهد نباشد بايد تقليد كند، چنان كه مرجع تقليد در مسائل پزشكي و مهندسي از پزشك و مهندس تبعيت و تقليد مي كند.

اگر كسي اعمالش را بدون تقليد انجام دهد در صورتي كه اعمالش را نظريات مجتهدي كه بايستي از او تقليد مي كرد انطباق داشته باشد اعمالش صحيح است ولي اگر انطباق نداشته باشد بايد جبران نمايد.(3)

پاورقي ها:

1 - انبياء (21)، آيه 7.

2 - بحار الانوار، ج 2، ص 88.

3 - توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 29 و 30، مسئله 14.

و نگهبان دين اند و خود را از گناه و آلودگي حفظ مي كنند و با هواي نفساني مبارزه مي كنند و مطيع اوامر الهي و جانشينان اويند، بر عوام لازم است كه از آنان تقليد كنند".

مراد از عوام يعني كساني كه در علوم اسلامي مجتهد و متخصص نيستند، گرچه در علوم ديگر متخصص باشند، مثلا اگر استاد دانشگاه يا پزشك در علوم اسلامي مجتهد نباشد بايد تقليد كند، چنان كه مرجع تقليد در مسائل پزشكي و مهندسي از پزشك و مهندس تبعيت و تقليد مي كند.

اگر كسي اعمالش را بدون تقليد انجام دهد در صورتي كه اعمالش با نظريات مجتهدي كه بايستي از او تقليد مي كرد انطباق داشته باشد اعمالش صحيح است ولي اگر انطباق نداشته باشد بايد جبران نمايد. (3) از بين جوانان و افرادي كه توان تحصيل در علوم اسلامي دارند بايد تعدادي براي تحصيل به مدارس علوم اسلامي و حوزه هاي علميه كوچ كنند و درس بخوانند تا به علوم اسلامي آشنايي كامل پيدا كنند در اين مورد قرآن فرموده: فلولا نفر من كل فرقه طائفة ليتفقهوا في الدين...

چرا از هر فرقه اي گروهي براي تفقه در دين كوچ نمي كنند... از بين محصلين علوم اسلامي كساني كه به سطح علمي بالايي دست بيابند و در احكام ديني مجتهد شوند و از نظر تقوا فردي متقي باشند مردم مي توانند از آنان تقليد نمايند.

در زمان ما مراجعي كه جامعة مدرسين حوزة علميه قم معرفي كراده اند، عبارتند از آيات عظام:

1 - فاضل لنكراني، بهجت ، خامنه اي (رهبر معظم انقلاب) ، وحيد خراساني مكارم شيرازي، شبيري زنجاني، شيخ جواد تبريزي

و آيات عظام ديگر از قبيل آيت الله سيستاني و... شما بايد از بين اين مراجع با اندكي تحقيق هر كدام را كه اعلم تشخيص داديد از او تقليد كنيد و اگر نتوانستيد اعلم را تشخيص بدهيد از هر كدام كه تقليد بكنيد كافي است.

پي نوشت ها :

1 - نحل (16) آيه 43.

2 - بحارالانوار ، ج2، ص 88.

3 - توضيح المسايل مراجع مسئله 14.

روشن بيان نشده است. در موارد اوّل، تفصيل آن احكام از طرف پيامبر و امامان معصوم(ع) بيان شده، مثلاً وقتي آية نازل مي شود كه نماز را بر پاي داريد، حكم كلي است، بدون ذكر جزئيات و اجزا و شرايط نماز، به همين خاطر پيامبر و پيشوايان معصوم دين احكام و جزئيات را بيان مي كنند. در بخش دوم نيز مقصود اصلي آيات را در مورد احكام بيان مي دارند.

رواياتي كه از امامان و پيشوايان معصوم(ع) دربارة توضيح آيات از قرآن كه در مورد احكام است، مثل نماز، روزه، حج و ... از دو جهت قابل بررسي است: يكي از جهت اختلاف با فقه اهل سنت، ديگري از جهت اختلاف بين خود روايات صادره از معصومان(ع) كه به خاطر جو خفقان و تقيّه و عوامل ديگر، روايات متفاوت در يك زمينه صادر شده و يا رواياتي جعل شده و به دروغ به يكي از امامان نسبت داده شده است.

براي به دست آوردن حكم واقعي الهي از اين روايات مختلف، تخصص در چند علم لازم است، از جمله علم فقه و علم اصول. مجتهد در اين علوم تخصص دارد و مي تواند حكم الهي را طبق قواعدي كه در دست دارد، از بين روايات به دست آورد. از اين رو براي به دست آوردن احكام الهي از قرآن و روايات به مجتهد و مرجع تقليد نيازمنديم.

از سوي ديگر قرآن اصول كلي را بيان كرده، ولي حكم تك تك مسائل و نيازهايي را كه در طول زندگي بشر پيش مي آيد، بيان نكرده است، از اين رو در هر عصر كساني به عنوان مجتهد بايد باشند تا

بتوانند با استفاده از فهم صحيح آيات و روايات كشف كنند مسايل جديد با كدام يك از احكام كلي اسلام همخوان است، تا حكم آن را صادر كنند و خود و مردم را از بلاتكليفي نجات دهند.

بوعلي سينا دربارة ضرورت اجتهاد در اسلام مي گويد: نيازهايي كه براي زندگي بشر پيش مي آيد، بي نهايت است به همين دليل اجتهاد ضرورت دارد، يعني در هر عصر و زماني بايد افراد متخصص و كارشناس واقعي باشند كه اصول اسلامي را با مسايل متغيري كه در زمان پيش مي آيد، تطبيق كنند، نيز درك نمايند كه اين مسئله نو و تازه در چه اصلي از اصول اسلام داخل است.(1)

با توجه به آن چه گفته شد روشن شد با اين كه قرآن هدايت كننده است، نيازمند اجتهاد و مجتهد براي فهم صحيح آيات و روايات هستيم.

پي نوشت ها:

1. شهيد مطهري، مجموعة آثار، ج 21، ص 158.

واگذار شده است. خداوند حكيم از زير و بم آفرينش انسان با خبر است، با وجود تفاوت ها در آفرينش اين دو بار مسؤليت را هماهنگ با آن قرار داده است.

اگر خداوند به مردان اندامي درشت و بازواني قوي و متناسب با كارهاي سخت و سنگين داده است، كارهاي سخت به مردان سپرده مي شود. اگر به زنان اندامي ظريف، و عواطف و احساساتي لطيف داده است، كارهاي ظريف و هنري و عاطفي به آنان سپرده مي شود. هيچ كس در اين مسئوليت ها اعتراضي ندارد، و اين عين حكمت و براي دوام نسل بشر ضروري است. در تفاوت هاي مسئوليتي در برخي منصب هاي اجتماعي نيز چنين است. لازمه زن يا مرد بودن اين است كه هر يك با مسئوليت هاي ويژه باشد. همان گونه كه جامعه پذيرفته است تمامي كارهاي پر مشقت و خطرناك به حق بايد برعهده مردان باشد، بايد پذيرفت كه برخي از سمت هاي اجتماعي برعهده مردان باشد، چون اين تفاوت ها لازمه آفرينش زنان و مردان است.

مرجعيت ديني يك حق نيست كه زنان از آن محروم شده اند، بلكه تكليف و مسئوليت است. بسياري از بزرگان فقاهت حاضر نمي شدند مرجع شوند، چون اين كار تكليف است و مسئوليت دارد. آنچه مايه ارزش آدمي است، مرجعيت نيست، بلكه فقاهت است كه در آن زن و مرد يكسانند. هر كه بخواهد مي تواند فقيه بشود. مرجعيت از شئون امامت و كارهاي اجرايي است كه با توجه به همه جوانب ايدئولوژي اسلام، از ويژگي هاي مردان است. چون در اسلام يك سري خطوط قرمز در معاشرت هاي زنان و مردان وجود دارد كه در صورت تصدي زنان به شئون امامت، چاره اي جز ناديده

گرفتن اين خطوط قرمز وجود ندارد. (1)

پي نوشت ها:

1 - حجرات (49) آيه 13.

2 - دكتر سيد رضا پاك نژاد، اولين دانشگاه، ج 19، ص 280 - 293.

3 - براي توضيح بيشتر مراجعه شود، به: زن در آينه جمال و جلال، اثر آية الله جوادي آملي، فصل چهارم رحل شبهات و روايات معارض.

سنت فراموش شدة پيامبر(ص) را دريابند و آن را سرمشق زندگي خويش قرار دهند؛ به عنوان مثال: امام باقر(ع) در اين راستا ظرف آبي برداشت و به وضو پرداخت و فرمود: پيامبر(ص) چنين وضو مي ساخت.(1)

در هر حال اختلاف عمل در مذاهب اسلامي ناشي از اختلاف برداشت و فهم متفاوت از آيات بوده و سنت پيامبر را هر دوگروه طبق عقيده خود مي دانند، اما شيعه افتخار دارد و معتقد است كه پيرو ائمه اطهار بوده و پيشوايان معصوم(ع) از آيات الهي و از سنت و گفتار رسول خدا(ص) آگاه تر بوده و درست تر تفسير مي كنند. تمامي مسلمانان(شيعه و سنّي) از يك مرجع و يك رهبر تبعيت نمي كنند، كه ناشي از اختلاف مبنايي بين آنان است كه به سبب تبعيت از اهل بيت پيامبر است. شيعه معتقد است كه بايد پس از رسول الله(ص) از علي(ع) و فرزندانش پيروي كرد. در زمان غيبت حضرت ولي عصر(ع) از فقها و دانشمندان ديني كه جانشينان ائمه هستند، مي بايد تبعيت كند، ولي اهل سنّت بر اين عقيده نيستند، افزون بر اين كه آنان از چهار مجتهد وفقيهي كه قرن ها پيش فوت كرده اند، پيروي مي كنند، در حالي كه شيعه معتقد است بايد مرجع تقليد زنده باشد.

البته اختلاف در مسايل فقهي موجب نمي شود در مسايل اساسي (كه مربوط به جهان اسلام است و شيعه و سنّي در آن مشترك اند و اتفاق نظر دارند) اختلاف داشته باشند.

متأسفانه برخي از مسلمانان يا فرقه هاي اسلامي به جهت ناآگاهي از يك طرف و توطئه دشمنان اسلام و مسلمانان (كه بقاي خود و

تجاوز به مسلمانان را در جدايي هميشگي بين آن ها مي دانند) با پررنگ كردن موارد اختلافي، بر مواردي كه اتفاق نظر بين مسلمانان است، سرپوش گذاشته و آن ها را ناديده مي گيرند.

پي نوشت ها:

1. شيخ حرّ عاملي، وسايل الشيعه، ج 1، ص 274، ج 7.

و يا از عالِم به آن ها پيروي كند و يا جانب احتياط را مراعات كند و در صورتي كه نه عالم به آن وظايف است و نه اهل احتياط، راه منحصر به پيروي از نظريات عالم و دانشمند به آن احكام است و اگر دانشمندان در آن احكام اختلاف نظر داشتند، از نظر اعلم آن ها پيروي كند.(2)

انسان بايد در احكام از مرجع تقليد اعلم پيروي نمايد و زماني كه مرجع تقليد خود را شناخت بايد فقط از او پيروي نمايد و نمي تواند مسئله اي را از مرجع ديگر تقليد نمايد و ملاك تقليد به دست شخص نيست تا از هر كس كه خواست در مسئله اي پيروي نمايد. از اين رو اولاً: بايد از مرجع اعلم تقليد نمود؛ ثانياً: ملاك تقليد آساني و سختي نيست بلكه انسان مقلّد بايد از نظرات و فتاواي مرجع تقليد خود پيروي نمايد. البته در صورتي كه مساوي باشند انسان در گام اول مي تواند در هر مسئله اي از يكي از مراجع كه مساوي هستند تقليد كند و چون از آن مرجع خاص تقليد كرد، بايد در مسايل ديگر نيز از او تقليد كند، مگر آن كه در برخي موارد خود آن مرجع اجازة تقليد از مرجع ديگر داده باشد، البته اگر هر كدام از مراجع در زمينه اي و رشته اي اعلم و متخصص تر بود بايستي در آن زمينه از او تقليد كرد.

پي نوشت ها:

1. سيد مصطفي حسيني دشتي، معارف و معاريف، ج 3، ص 637.

2. آيت ا... وحيد خراساني، رساله توضيح المسائل، ص 172 و 173.

چه نيازي به مرجع تقليد است؟

اوّل، تفصيل آن احكام از طرف پيامبر و امامان معصوم(ع) بيان شده، مثلاً وقتي آية نازل مي شود كه نماز را بر پاي داريد، حكم كلي است، بدون ذكر جزئيات و اجزا و شرايط نماز، به همين خاطر پيامبر و پيشوايان معصوم دين احكام و جزئيات را بيان مي كنند. در بخش دوم نيز مقصود اصلي آيات را در مورد احكام بيان مي دارند.

رواياتي كه از امامان و پيشوايان معصوم(ع) دربارة توضيح آيات از قرآن كه در مورد احكام است، مثل نماز، روزه، حج و ... از دو جهت قابل بررسي است: يكي از جهت اختلاف با فقه اهل سنت، ديگري از جهت اختلاف بين خود روايات صادره از معصومان(ع) كه به خاطر جو خفقان و تقيّه و عوامل ديگر، روايات متفاوت در يك زمينه صادر شده و يا رواياتي جعل شده و به دروغ به يكي از امامان نسبت داده شده است.

براي به دست آوردن حكم واقعي الهي از اين روايات مختلف، تخصص در چند علم لازم است، از جمله علم فقه و علم اصول. مجتهد در اين علوم تخصص دارد و مي تواند حكم الهي را طبق قواعدي كه در دست دارد، از بين روايات به دست آورد. از اين رو براي به دست آوردن احكام الهي از قرآن و روايات به مجتهد و مرجع تقليد نيازمنديم.

از سوي ديگر قرآن اصول كلي را بيان كرده، ولي حكم تك تك مسائل و نيازهايي را كه در طول زندگي بشر پيش مي آيد، بيان نكرده است، از اين رو در هر عصر كساني به عنوان مجتهد بايد باشند تا بتوانند با استفاده از فهم صحيح

آيات و روايات كشف كنند مسايل جديد با كدام يك از احكام كلي اسلام همخوان است، تا حكم آن را صادر كنند و خود و مردم را از بلاتكليفي نجات دهند.

بوعلي سينا دربارة ضرورت اجتهاد در اسلام مي گويد: نيازهايي كه براي زندگي بشر پيش مي آيد، بي نهايت است به همين دليل اجتهاد ضرورت دارد، يعني در هر عصر و زماني بايد افراد متخصص و كارشناس واقعي باشند كه اصول اسلامي را با مسايل متغيري كه در زمان پيش مي آيد، تطبيق كنند، نيز درك نمايند كه اين مسئله نو و تازه در چه اصلي از اصول اسلام داخل است.(1)

با توجه به آن چه گفته شد روشن شد با اين كه قرآن هدايت كننده است، نيازمند اجتهاد و مجتهد براي فهم صحيح آيات و روايات هستيم.

پي نوشت ها:

1. شهيد مطهري، مجموعة آثار، ج 21، ص 158.

عقل حكم مي كند از يك يا چند متخصّص علوم اسلامي بپرسد و طبق آن عمل نمايد. "فاسئلوا اهل الذّكر إن كنتم لا تعلمون". از آگاهان بپرسيد اگر نمي دانيد.

تقليد، سؤال از اهل ذكر يا رجوع به مجتهد و متخصّص است، همان طور كه مردم چه مسلمان و چه غير مسلمان در مسائلي كه تخصّص ندارند به متخصّصان مراجعه مي كنند، مثلاً اگر ماشينشان خراب شد به مكانيك مراجعه مي كنند؛ اگر بيمار شدند به پزشك مراجعه مي كنند؛ اگر بخواهند شهر يا خانه بسازند به مهندس و معمار مراجعه مي ÙƙƘϮ حتي كسǙƙʠكه در يك رشته تخصص دارند در رشته هاي ديگر تقليد مي كنند، مثلاً مراجع تقليد در بيماري به پزشك مراجعه مي كنند؛ مهندسان و معماران هنگامي كه ماشينشان خراب شد به مكانيك مراجعه مي كنند.

بنابراين همان طور كه عقلاً در اكثر مسائل روزمرّه از متخصّصان پيروي مي كنند، در مسائل ديني نيز اگر متخصّص نيستند، بايد به متخصّص (مرجع تقليد) مراجعه كنند. اين مراجعه را "تقليد" مي گويند.

پس تقليد از فقها نه تنها خلاف عقل نيست بلكه از باب رجوع غير متخصص به متخصص مي باشد كه حكم عقلي است. اگر كسي كه بايد تقليد كند، تقليد نكرده واعمالي را انجام دهد مانند بيماري است كه خودسر دارو مصرف كند. چه بسا عوض اين كه بهبودي حاصل شود بيماري اش افزون شود. از امام عسكري(ع) آمده است:

"امّا من كان من الفقها صائناً لنفسه حافظاً لدينه مخالفاً علي هواه مطيعاً لامر مولاه فللعو ام أن يقلّدوه؛[2]از بين فقها آنان كه حافظ و نگهبان دين اند و خود را از گناه و آلودگي

حفظ مي كنند و با هواهاي نفساني مبارزه مي كنند و مطيع اوامر الهي و جانشينان اويند، بر عوام لازم است كه از آنان تقليد كنند".

مراد از عوام يعني كساني كه در علوم اسلامي مجتهد و متخصص نيستند، گرچه در علوم ديگر متخصص باشند، مثلاً اگر استاد دانشگاه يا پزشك در علوم اسلامي مجتهد نباشد بايد تقليد كند، چنان كه مرجع تقليد در مسائل پزشكي و مهندسي از پزشك و مهندس تبعيت و تقليد مي كند

بنابر اين در احكام دين، به حكم عقل شخص يا بايد مجتهد باشد كه بتواند احكام را از روي دليل به دست آورد يا از مجتهد تقليد كند، يعني به دستور او رفتار نمايد، يا از راه احتياط طوري به وظيفه خود عمل نمايد كه يقين كند تكليف خود را انجام داده است، مثلاً اگر عده اي از مجتهدان عملي را حرام مي دانند و عده ديگر مي گويند حرام نيست، آن عمل را انجام ندهد و اگر عملي را بعضي واجب و بعضي مستحب مي دانند، آن را به جا آورد، پس كساني كه مجتهد نيستند و نمي توانند به احتياط عمل كنند، واجب است از مجتهد تقليد كنند .

بپرسيد اگر نمي دانيد.

تقليد، سؤال از اهل ذكر يا رجوع به مجتهد و متخصّص است، همان طور كه مردم چه مسلمان و چه غير مسلمان در مسائلي كه تخصّص ندارند به متخصّصان مراجعه مي كنند، مثلاً اگر ماشينشان خراب شد به مكانيك مراجعه مي كنند؛ اگر بيمار شدند به پزشك مراجعه مي كنند؛ اگر بخواهند شهر يا خانه بسازند به مهندس و معمار مراجعه مي كنند. حتي كساني كه در يك رشته تخصص دارند در رشته هاي ديگر تقليد مي كنند، مثلاً مراجع تقليد در بيماري به پزشك مراجعه مي كنند؛ مهندسان و معماران هنگامي كه ماشينشان خراب شد به مكانيك مراجعه مي كنند.

بنابراين همان طور كه عقلاً در اكثر مسائل روزمرّه از متخصّصان پيروي مي كنند، در مسائل ديني نيز اگر متخصّص نيستند، بايد به متخصّص (مرجع تقليد) مراجعه كنند. اين مراجعه را "تقليد" مي گويند.

پس تقليد از فقها نه تنها خلاف عقل نيست بلكه از باب رجوع غير متخصص به متخصص مي باشد كه حكم عقلي است. اگر كسي كه بايد تقليد كند، تقليد نكرده واعمالي را انجام دهد مانند بيماري است كه خودسر دارو مصرف كند. چه بسا عوض اين كه بهبودي حاصل شود بيماري اش افزون شود. از امام عسكري(ع) آمده است: "امّا من كان من الفقها صائناً لنفسه حافظاً لدينه مخالفاً علي هواه مطيعاً لامر مولاه فللعو ام أن يقلّدوه؛[2]از بين فقها آنان كه حافظ و نگهبان دين اند و خود را از گناه و آلودگي حفظ مي كنند و با هواهاي نفساني مبارزه مي كنند و مطيع اوامر الهي و جانشينان اويند، بر عوام لازم است كه از آنان تقليد

كنند".

مراد از عوام يعني كساني كه در علوم اسلامي مجتهد و متخصص نيستند، گرچه در علوم ديگر متخصص باشند، مثلاً اگر استاد دانشگاه يا پزشك در علوم اسلامي مجتهد نباشد بايد تقليد كند، چنان كه مرجع تقليد در مسائل پزشكي و مهندسي از پزشك و مهندس تبعيت و تقليد مي كند

بنابر اين در احكام دين، به حكم عقل شخص يا بايد مجتهد باشد كه بتواند احكام را از روي دليل به دست آورد يا از مجتهد تقليد كند، يعني به دستور او رفتار نمايد، يا از راه احتياط طوري به وظيفه خود عمل نمايد كه يقين كند تكليف خود را انجام داده است، مثلاً اگر عده اي از مجتهدان عملي را حرام مي دانند و عده ديگر مي گويند حرام نيست، آن عمل را انجام ندهد و اگر عملي را بعضي واجب و بعضي مستحب مي دانند، آن را به جا آورد، پس كساني كه مجتهد نيستند و نمي توانند به احتياط عمل كنند، واجب است از مجتهد تقليد كنند .

ناگفته پيداست كه اين قسم از تقليد , علاوه بر اين كه انسان را در زن_دگ_ى س_ع_ادت_مند نمى كند او را به سقوط و بدبختى مى كشاند , ولى متاسفانه در اجتماع ما بسيارند افرادى كه كوركورانه از اخلاق و روش ملل ديگرتقليد مى كنند . اينها علاوه بر اين كه در تشريفات زندگى از قبيل لباس پوشيدن وغذا خوردن و نامگذارى فرزند و 000 تقليد مى كنند , در اشاعه منكرات و طرز عقيده و اخلاق نيز تحت عناوين مختلف فريبنده - ب_ا اين كه مفاسد اين نوع تقليد معلوم وروشن است - كوركورانه از آنها تقليد مى كنند ; همين نوع ت_ق_ل_ي_د است كه درباره آن شعر معروف گفته شده است :خلق را تقليدشان بر باد باد اى دو صد ل_ع_نت بر اين تقليد باد در قرآن كريم نيز آياتى در مذمت اين نوع تقليد وارد شده است , از جمله اي_ن ك_ه بت پرستان در برابر اعتراض پيغمبران خدا مى گفتند : انا وجدنا آبائنا على امه و انا على آثارهم مقتدون ; ما پدران خود را بر آيينى يافتيم و به آثار آنان اقتدا مى كنيم . (1) قرآن به شدت اين منطق را تقبيح كرده و آنها را سرزنش مى كند . 2 - تقليد عالم از جاهل : روشن است كه اين قسم از تقليد از قسم اول بدتر وخطرناكتر است ; زيرا ع_ال_م ب_اي_د ط_ب_ق ع_ل_م و دان_ش خودم قدم بردارد تا به مسووليت خود عمل كرده باشد و اين زش_ت ت_ري_ن ان_واع ت_ق_ل_ي_د است كه شخص دانايى در زندگى ازمعلومات خود استفاده نكند و كوركورانه دنبال ديگران

برود . 3 - تقليد عالم از عالم : مسلما عالم در آن رشته اى كه متخصص و صاحب نظر است نبايد از همپايه خ_ود ت_ق_ل_يد كند بلكه بايد به تشخيص خود عمل نمايد و لذا فقهامى گويند : كسى كه به مرتبه اجتهاد رسيده است بايد به اجتهاد خود عمل كند . روى همين جهت در اجازه هاى اجتهاد معمولا مى نويسند : يحرم عليه التقليد تقليدكردن بر او ح_رام اس_ت و ب_اي_د ط_ب_ق نظر خود عمل كند و البته اين منافات ندارد كه در مسائل علمى , با دان_شمندان ديگر مشورت و تبادل نظر به عمل آورد , بلكه منظوراين است كه دانشمند در اتخاذ تصميم بايد استقلال فكر خود را حفظ كند و بى مطالعه تسليم نظرات ديگران نشود . 4 - تقليد جاهل از عالم : اين قسم تقليد را منطق صحيح عقل و فطرت ايجاب واقتضا مى كند , بر اث_ر همين منطق و فطرت است كه ما براى ساختن عمارت به سراغ معمار و بنا و در دوختن لباس به سراغ خياط و هنگام بيمارى به دنبال طبيب مى رويم . خلاصه عقل و فطرت , ما را در هر رشته اى به كارشناس و متخصص آن رشته ارجاع مى كند . ه_م_ين منطق است كه در تعليمات دينى و قوانين الهى مردم را به پيروى از فقها كه در تشخيص احكام الهى مهارت دارند وادار مى كند . ف_ق_ه_ايى كه ساليان دراز بااستعداد سرشار خود در راه علم و دانش قدم برداشته تا به مقام شامخ اج_تهادرسيده اند ; يعنى , قوانين الهى را مى توانند از مدارك

اصلى آن استخراج و استنباطكنند و در دسترس مردم بگذارند . ف_قهايى كه رهبران و راهنمايان دينى مردم مى باشند و از طرف پيشوايان بزرگ اسلام اين منصب بزرگ به آنها اعطا شده است تاافراد را در تمام شوون دينى به راه سعادت رهبرى كنند . در اي_نجا از اين نكته نبايد غفلت كرد كه علوم بشرى داراى رشته هاى متعددى است وممكن است يك فرد در عين حال كه در يك رشته مهارت فوق العاده اى دارد , از رشته ديگر اصلا و ابدا اطلاعى ن_داش_ت_ه ب_اشد و لذا بايد در آن رشته اى كه وارد نيست به متخصص و كارشناسان رجوع كند و از گفته آنها پيروى نمايد . مثلا دكتر يا مهندسى كه در رشته خود كمال مهارت را داراست , وارد شهرى مى شود ومى خواهد ب_ه كوچه معينى كه در يكى از خيابانهاى شهر واقع است برود و كوچه موردنظر را اصلا بلد نيست ولى آدرس آن را قبلا به او داده اند , ناچار بايد از اشخاصى كه وارد هستند بپرسد تا به مقصد برسد . ي_ا م_ث_لا ش_خ_ص_ى ك_ه در ع_ل_وم ف_ضايى متخصص است مريض مى شود , ناچار بايد به طبيب م_ت_خ_ص_ص در ام_راض ب_دن م_راجعه كند , گرچه اين فرد در علوم فضايى متخصص است ولى ب_اب_ي_م_اري_ها و روش معالجه آنها آشنا نيست , ناگزير به طبيب مراجعه مى كند و طبيب دستور م_ى ده_د كه چند عدد از فلان قرص بايد بخورد و فلان آمپول را بايد تزريق كند ,متخصص علوم فضايى بدون چون و چرا از گفته طبيب پيروى مى كند و هيچ گاه

از اودليل نمى خواهد . با در نظر گرفتن اين دو مثال روشن مى شود كه چرا بايد همه مردم از گفته مجتهدپيروى كنند - گ_رچ_ه متخصص باشند - زيرا يك نفر فقيه هم در رشته خودش متخصص است ;او در چندين ع_ل_م كه پايه اجتهاد و فقاهت مى باشد - صرف , نحو , لغت , كلام ,منطق , تفسير , رجال , درايه , حديث و اصول فقه - متخصص است . شما كتابى كوچك و كم حجم به نام رساله مى بينيد و شايد ندانيد كه اين رساله محصول عمر يك فقيه است كه با زحمتهاى طاقتفرسا و خون دل تهيه كرده و در دسترس مردم گذارده است . اج_ت_ه_اد ك_ار آسانى نيست , اجتهاد يعنى اطلاع بر كليه قوانين الهى كه در تمام شوون زندگى فردى و اجتماعى دخالت مستقيم دارد . شيخ مرتضى انصارى كه يكى از مجتهدين عالى مقام و از مفاخر مكتب اسلام است و راه پر نشيب و ف_راز اج_ت_ه_اد را پيموده است , در كتاب رسائل مى گويد : رزقنا اللّه الاجتهاد الذى هو اشد من ط_ول ال_جهاد ; خدا به ما توفيق اجتهاد دهد , اجتهادى كه از جهاد مداوم سنگين تر و پر زحمت تر اس_ت ذك_ر اي_ن ن_ك_ت_ه لازم اس_ت كه پيروى از دستور مجتهدان , مخصوص به فروع فقهى و اح_ك_ام عملى اسلام است نه مسائل عقيدتى و اصولى ; و به عبارت ديگر : تقليد و پيروى ازمجتهد در ف_روع دي_ن اس_ت ن_ه اصول دين ; زيرا مسائل اصولى مانند شناخت خدا وپيامبران ريشه و پايه م_ك_تب محسوب مى شود و

آنها را حتما بايد از روى دليل و منطق دانست , اما پس از پذيرفتن اين اص_ول از روى دل_ي_ل و منطق , مى توان در احكام فرعى كه فهم آنها از منابع دينى - مانند قرآن و ح_دي_ث و دلاي_ل دي_گ_ر - اح_ت_ي_اج ب_ه اطلاع از علوم مختلف و تخصص دارد , به مجتهدان كه متخصصان اين مسائل هستند مراجعه كرد . ه_مچنين پيروى از آنها در مسائل قطعى و مسلم اسلامى مانند وجوب نماز , حج , امربه معروف و نهى از منكر , تحريم دروغ , خيانت , شراب و قمار نيست ; زيرا اين مسائل را همه مى دانند و نياز به تقليد كردن ندارد , بنابر اين تقليد منحصر به احكام فرعى غير قطعى است .

را انكار مى كنند ومنطق آنها اين است كه همه موظفند كه در مسائل دينى تحقيق كنند و مسائل مذهبى رابدون استثناء از قرآن و س_اي_ر م_ن_اب_ع اسلامى استفاده نمايند ; زيرا :اولا : قرآن با هرگونه تقليد مبارزه پى گير دارد و پيوسته از پيرويهاى نسنجيده انتقاد مى كند . ثانيا : تقليد يك نوع تبعيت بدون دليل است و عقل و منطق پيروى بدون دليل رانمى پذيرد . ثالثا : تقليد مايه پراكندگى صفوف مسلمانان است , زيرا مراجع تقليد غالبا متعددبوده و آراى آنها در همه مسائل يكسان نيست .

ف_ك_رى ح_اضر نمى شود كه چشم و گوش بسته دنبال اين و آن بيفتد و هر عمل بى رويه اى را كه ديگران انجام مى دهند , او نيز انجام دهد . اين همان تقليد است كه بت پرستان براى توجيه اعمال خود به آن متوسل مى شدند ومى گفتند : آيين بت پرستى آيين نياكان ماست و ما حاضر نيستيم كه از پيروى آنان چشم بپوشيم . قرآن مجيد منطق آنان را در آيه زير يادآورى مى كند و از آنان چنين نقل مى نمايد : انا وجدنا آبائنا على امه و انا على آثارهم مقتدون ; ما پدران خود را برآيينى يافتيم و به آثار آنان اقتدا مى كنيم . (1) آنان در اين كار احمقانه ( سجده در مقابل سنگ و چوب بى ارزش ) روى اعمال ابلهانه نياكان خود تكيه مى كردندو چشم و گوش بسته , از آيين خرافى آنان پيروى مى نمودند . اين همان تقليدى است كه سرچشمه توسعه بسيارى از مفاسد اجتماعى و چشم هم چشمى هاو مد پرستى ها و آلودگيهاست . اين همان تقليدى است كه در شعر مولوى به آن اشاره شده است : خلق را تقليدشان بر باد داد 000 . ه_م_ان طورى كه گفتيم تمامى حملاتى كه افراد بى اطلاع به مساله تقليد دارند ,روى همين معنى است . ول_ى ت_ق_ليد در اصطلاح علمى , مفهومى كاملا جدا از اين مفهوم دارد و مى توان آن را در جمله مراجعه افراد غير متخصص به افراد متخصص , درمسائل تخصصى خلاصه نمود . ي_ع_ن_ى در ت_م_ام م_س_ائل علمى كه نياز به تخصص هايى

دارد و آگاهى بر آن در گرو مطالعه و بررسيهاى ساليان دراز است , افرادى كه وارد به آن رشته نيستند - به هنگام نياز - به دانشمندان و صاحبنظران و متفكران مورد اعتماد مراجعه كنند و از افكارآنان استفاده بنمايند . اي_ن م_ع_نا از تقليد كه در كتب علمى به آن اشاره شده است و گاهى از آن به مراجعه غير عالم به ع_الم تعبير مى شود , اساس زندگى بشر در تمام مسائل صنعتى و كشاورزى و پزشكى و امثال آن است . اگر يك روز اين موضوع از زندگى بشر برداشته شود , يعنى هيچ بيمارى به پزشكى مراجعه نكند , ه_ي_چ ان_س_ان_ى ب_ه م_عمار و مهندس رجوع ننمايد , هيچ فردى در مسائل حقوقى با حقوقدانان م_ش_ورت ن_ك_ن_د و ه_ي_چ كس به هيچ كارشناس و ميكانيك و متخصصى درمسائل گوناگون بازگشت ننمايد , تمام زندگى اجتماعى فرو مى ريزد و هرج و مرج درتمام شوون آشكار مى شود . مسائل دينى از اين قانون مستثنا نيست ; البته در اصول عقايد دينى - يعنى شناختن خدا و پيامبر و ج_ان_شينان او و روز رستاخيز - همه مردم بايد تحقيق كنند و تحقيق در اين مسائل , كار مشكل و پ_ي_چيده اى نيست و هر كس مى تواند اين چند اصل را بادليل و منطق به فراخور فهم و معلومات خود دريابد . ولى در مسائل مربوط به احكام اسلامى در باب عبادات , معاملات , سياسات اسلامى , احكام مربوط ب_ه ف_رد و خ_ان_ه واج_ت_م_اع , ن_م_از , روزه , ج_ه_اد , دي_ات , حدود , قصاص , ازدواج و طلاق

و ه_زاران م_س_ائل م_خ_ت_ل_ف و مربوط به قسمتهاى زندگى انسانها , هرگز همه افراد نمى توانند ش_خ_صاتخصص پيدا كنند و احكام را از منابع دينى - قرآن , حديث , دليل عقل و اجماع -استفاده نمايند . ب_ن_اب_ر اي_ن , ناچارند درباره اين گونه مسائل به دانشمندان و صاحبنظران دلسوز ومورد اعتماد م_راج_ع_ه ن_م_ايند ; دانشمندانى كه ساليان دراز در مسائل اسلامى زحمت كشيده اند و به كتاب آسمانى و سنت پيامبر و احاديث جانشينان او آشنايى كامل دارند . با توجه به اين بيان , كاملا روشن مى شود كه اين گونه مراجعه به دانشمندان ,پيروى بدون دليل نيست بلكه اين پيروى و اقتباس , پيوسته آميخته با يك دليل عقلى و منطقى است و آن اين كه ن_ظ_ريه شخص عالم و دانشمند و متخصص - بخصوص در حالى كه بى نظر هم باشد - به حقيقت ب_س_ي_ار ن_زدي_كتر است و غالبا از حقيقت جدانيست و اگر هم در آن اشتباه باشد , اشتباهات او م_حدود است , در حالى كه اگرشخص بى اطلاع بخواهد به ميل و عقيده شخصى خود كار كند , اعمال او سرتاسر اشتباه خواهد بود . م_ث_لا , اگ_ر ان_سان هنگام بيمارى به پزشك مراجعه كند نسخه مى گيرد , البته ممكن است كه پ_زش_ك اش_ت_ب_اه ك_ند ولى بطور قطع اشتباهات او نسبت به نتايج مثبتى كه از نسخه او گرفته مى شود , بسيار كمتر است - منظور پزشكان آگاه و متفكر است - اما اگرانسان پيروى از پزشك را ك_ن_ار ب_گ_ذارد و هر موقع بيمار شد به ميل و اراده خود هردارويى را كه به فكرش رسيد

بخورد , بدون شك كار فوق العاده خطرناكى مرتكب مى گردد و بسيار اتفاق مى افتد كه جان خود را در اين راه به خطر مى اندازد . نتيجه : پيروى افراد غير وارد از افراد مطلع , پيوسته آميخته به يك دليل اجمالى و منطقى است . اي_ن ن_ي_ز م_سلم است كه چنين پيروى و اقتباس , نشانه كمبود شخصيت انسان نيست بلكه دليل شخصيت اوست ; زيرا مى دانيم كه دايره علوم به اندازه اى وسيع است كه تنها دريك علم , دهها و گ_اه_ى ص_دها رشته تخصص وجود دارد و اگر انسان عمر نوح و مغزبوعلى داشته باشد , هرگز نمى تواند در يك صدم اين علوم متخصص گردد . بنابر اين چاره اى جز اين نيست كه در غير رشته هاى تخصصى خود به ديگران مراجعه كند . م_ثلا مهندس هنگامى كه بيمار مى شود , به دوست پزشك خود مراجعه مى كند و پزشك هنگامى ك_ه ب_خ_واهد خانه بسازد , از رفيق مهندس خود نقشه مى گيرد و هر دو هنگامى كه اتومبيلشان خراب مى شود , به مكانيك رجوع مى نمايند و در احكام اسلامى كه از آن آگاهى ندارند , به علما و دانشمندان مذهبى مراجعه مى كنند . ت_نها چيزى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه مى گويند : چه مانعى دارد كه انسان در مسائل مورد نياز به دانشمندان مراجعه كند و دليل هر مساله را از آنهابپرسد . ولى اين سخن همانند آن است كه كسى بگويد : چه مانعى دارد كه هنگامى كه انسان بيمار مى شود , به پزشك مراجعه

كند و نسخه اى كه مى گيرد , دلايل يك يك داروها وطرز استعمال آن را از او بخواهد , آيا چنين كارى امكان پذير است كه تمام پزشكان دلايل نسخه هاى خود را براى مردم شرح ده_ن_د و آي_ا ب_ه ف_رض اين كه چنين كارى بكنند ,فردى كه از علم تشريح و فيزيولوژى و خواص داروها و عكس العمل هاى مختلف آن آگاه نيست , از توضيح طبيب مى تواند به خودى خود چيزى را درك ك_ن_د و ش_خ_صا تصميم بگيرد ؟كسانى كه اين سخن را مى گويند هرگز از وسعت علوم اسلامى آگاه نيستند ; آنهانمى دانند كه براى فهم تمام جزئيات قرآن و دهها هزار حديث و بررسى اح_وال رج_ال م_خ_ت_ل_فى كه در سلسله سند احاديث قرار دارند و شناخت احاديث صحيح از غير صحيح ودرست از نادرست و فهم ريزه كاريهاى آيات و سنت پيامبر , ساليان درازى وقت لازم است تا انسان در اين مسائل به سرحد تخصص برسد . گ_اهى مى شود براى فهم يك حكم اسلامى مثلا مربوط به ازدواج و طلاق و حق حضانت وتربيت اط_فال و امثال آن , بايد چندين آيه از قرآن و دهها حديث را زير و رو كردو سپس حالات دهها نفر را ك_ه در س_ل_س_ل_ه س_ند حديث قرار دارند , از كتب رجال با دقت مورد مطالعه قرار داد و لغات م_تعددى را كه در اين احاديث است , با مراجعه به كتب متعدد لغت و موارد استعمال آن در موارد ادبيات عرب درك كرد . آيا به راستى همه مردم مى توانند در تمام موارد به مسائل اسلامى از تمام

اين جزئيات آگاه شوند ؟ آي_ا م_ف_هوم اين سخن آن نيست كه همه مردم تمام كارهاى زندگى خود را رهاكرده و به صورت محصل علوم دينى درآيند ؟ تازه معلوم نيست همه افراد , استعدادرسيدن به سر حد اجتهاد و ذوق استنباط احكام شرعى را داشته باشند و چه بسا آنهااستعدادهاى ديگرى داشته باشند . ام_ا اي_ن ك_ه مى گويند مراجعه به مراجع تقليد موجب اختلاف و پراكندگى است , حرف عجيبى است . اولا : م_راج_ع معروف تقليد در هر زمان غالبا يك نفر و يا چند نفرند , در حالى كه اگر همه مردم بخواهند در احكام اسلامى نظر بدهند , به تعداد نفرات مسلمانان ممكن است آراى گوناگون پيدا شود و اين از نظر اختلاف و پراكندگى فوق العاده اثرش بيشتر است . ثانيا : اختلافات دانشمندان در مسائل درجه سه و چهار است و در مسائل اصولى واساسى اختلافى نيست و به همين دليل ملاحظه مى كنيد افرادى كه از علماى مختلف پيروى مى كنند , همه با هم در ص_ف واح_د ج_م_اع_ت ن_م_از مى خوانند , بدون اين كه اختلاف فتاوادر مسائل جزئى مانع از ه_ماهنگى آنها در جماعت بشود , يا اين كه همگى به حج مى روندمراسم حج را در روزهاى معين انجام مى دهند , بدون اين كه اختلاف فتاوا مشكلى حتى براى افراد يك كاروان ايجاد كند . اينها همه نشان مى دهد كه اختلاف فتاوا در مسائلى كه به وحدت مسلمين لطمه نمى زند .

است كه ما در ساختن خانه سراغ معمار وبنا مى رويم , و براى دوختن لباس به خياط مراجعه مى كنيم . و ه_ن_گام بيمارى دنبال طبيب مى رويم , و به طور خلاصه عقل و فطرت , ما را در هر رشته يى به كارشناس ومتخصص آن رشته ارجاع مى دهد . براى توضيح بيشتر به اين مثال توجه كنيد :اگر خداى ناكرده بيمارى داشته باشيد , براى معالجه او دو راه در پ_يش داريد ,يكى اينكه به هر كس برخورد مى كنيد از او بخواهيد درباره بيمارى شما ن_ظ_ري_ه ب_ده_دو داروه_ايى را معرفى نمايد , ديگر اينكه به طبيب مخصوص مراجعه و از نظريه اوپ_ي_روى كنيد , آيا شما كداميك از اين دو راه را انتخاب مى كنيد ؟ بدون شك راه دوم را انتخاب خ_واه_يد كرد , و به نظريه هايى كه افراد غير متخصص مى دهند مخصوصا درصورتيكه حال بيمار شما سخت باشد هيچ توجهى نمى كنيد . ب_نابراين بايد گفت تقليد صحيح و رجوع غير متخصص به متخصص يك نحو راهنمايابى است , و ب_دين ترتيب انسان از اطلاعات علمى و كاوشهاى اصيل متخصص يك فن استفاده مى كند , و اين ق_س_م از تقليد علاوه براينكه مذموم نيست يكى از ضرورى ترين مسائل زندگى به شمار مى رود , زي_را ي_ك ان_سان چون نمى تواند در تمام قسمتها و رشته هااطلاعات كافى بدست آورد , و مستقلا ص_اح_ب ن_ظ_ر ب_اش_د , م_ج_ب_ور است در امور زندگى خوددر رشته هايى كه تخصص ندارد به كارشناسان و متخصصين آن مراجعه و از افكار آنهااستفاده كند . مسئله تقليد از مجتهدين هم

از همين باب است , زيرا تشخيص و استنباط احكام دين از روى قرآن و رواي_ات خ_ود ي_ك رشته تخصصى است , و چون متخصصين اين رشته مجتهدين هستند , لازم است تمام افراديكه خودشان مجتهد نيستند براى تشخيص وظايف دينى خودبه آنها مراجعه كنند . بنابراين تقليد صحيح و راهنمايابى , و به عبارت ديگر مراجعه غير متخصص به متخصص را نبايد با ت_ق_ل_يد كوركورانه و غلط اشتباه كرد , و نيز بايد دانست كه تمام آيات ورواياتيكه در مذمت تقليد وارد ش_ده اس_ت , ه_مه مربوط به تقليد كوركورانه ( يعنى قسم اول و دوم كه در بالا ذكر شد ) , و ت_ق_ل_ي_د در اص_ول عقايد مى باشد , نه تقليديكه اساس آن بر پيروى غير متخصص در يك رشته از متخصص در آن رشته باشد . ب_ا در ن_ظ_ر گرفتن اين مطالب روشن مى شود كه چرا بايد همه مردم در احكام دين ( يعنى فروع دين , زيرا اصول دين تقليدى نيست و بايد تمام افراد اصول دين خودرا با دليل و برهان بدانند ) به م_ج_ت_ه_دين و مراجع تقليد مراجعه كنند , هرچند درعلوم ديگر متخصص باشند , زيرا يك فقيه م_جتهد در رشته خودش متخصص است , و تمام علوميكه پايه اجتهاد و فقاهت است يعنى صرف , نحو , لغت , كلام , منطق , تفسير ,رجال , درايه و حديث را دارا است , و در قسمت استنباط احكام جزئى از قواعدكليه , و باصطلاح رد فرع بر اصل , و استفاده احكام از قرآن و روايات تخصص دارد , و به همين دليل مجتهد و

فقيه , در رشته هاييكه تخصص ندارد مثل مهندسى وپزشكى , در مواقع احتياج به متخصص آن مراجعه مى كند . ت_ق_ل_ي_د از اع_ل_م ب_دي_ه_ى است كه هرگاه در ميان اهل فنى اختلاف نظر باشد , بايد به آنكه از ه_م_ه اس_ت_ادت_ر و ماهرتر است مراجعه شود , مثلا شخصى بيمار است , و پزشكان معالج درباره او ن_ظريه هاى مختلفى ابراز مى كنند , يكى مى گويد بايد عمل جراحى انجام شود , ديگرى مى گويد ج_راح_ى ب_راى اي_ن ب_يمار خطرناكتر است و بايد با دارو معالجه شود , طبيب سوم نظريه ديگرى مى دهد مسلما در چنين موارد انسان از نظريه طبيبى پيروى مى كند كه اطلاعات طبى او وسيعتر , و س_واب_ق ت_ج_ربياتش بيشتر , و مهارتش درفن خود زيادتر , و خلاصه نسبت به ديگران ( اعلم ) ب_وده ب_اشد , اين يك روش خردمندانه است كه در تمام موارد اختلاف نظر اهل يك فن , در ميان عموم ملل رايج است . ب_ن_اب_راي_ن در ه_ر م_س_ال_ه اي_كه فقها و مجتهدين باهم اختلاف نظر داشته باشند , لازم است به مجتهديكه از ديگران اعلم و استادتر است مراجعه شود .

ناگفته پيداست كه اين قسم از تقليد , علاوه بر اين كه انسان را در زن_دگ_ى س_ع_ادت_مند نمى كند او را به سقوط و بدبختى مى كشاند , ولى متاسفانه در اجتماع ما بسيارند افرادى كه كوركورانه از اخلاق و روش ملل ديگرتقليد مى كنند . اينها علاوه بر اين كه در تشريفات زندگى از قبيل لباس پوشيدن وغذا خوردن و نامگذارى فرزند و 000 تقليد مى كنند , در اشاعه منكرات و طرز عقيده و اخلاق نيز تحت عناوين مختلف فريبنده - ب_ا اين كه مفاسد اين نوع تقليد معلوم وروشن است - كوركورانه از آنها تقليد مى كنند ; همين نوع ت_ق_ل_ي_د است كه درباره آن شعر معروف گفته شده است :خلق را تقليدشان بر باد باد اى دو صد ل_ع_نت بر اين تقليد باد در قرآن كريم نيز آياتى در مذمت اين نوع تقليد وارد شده است , از جمله اي_ن ك_ه بت پرستان در برابر اعتراض پيغمبران خدا مى گفتند : انا وجدنا آبائنا على امه و انا على آثارهم مقتدون ; ما پدران خود را بر آيينى يافتيم و به آثار آنان اقتدا مى كنيم . (1) قرآن به شدت اين منطق را تقبيح كرده و آنها را سرزنش مى كند . 2 - تقليد عالم از جاهل : روشن است كه اين قسم از تقليد از قسم اول بدتر وخطرناكتر است ; زيرا ع_ال_م ب_اي_د ط_ب_ق ع_ل_م و دان_ش خودم قدم بردارد تا به مسووليت خود عمل كرده باشد و اين زش_ت ت_ري_ن ان_واع ت_ق_ل_ي_د است كه شخص دانايى در زندگى ازمعلومات خود استفاده نكند و كوركورانه دنبال ديگران

برود . 3 - تقليد عالم از عالم : مسلما عالم در آن رشته اى كه متخصص و صاحب نظر است نبايد از همپايه خ_ود ت_ق_ل_يد كند بلكه بايد به تشخيص خود عمل نمايد و لذا فقهامى گويند : كسى كه به مرتبه اجتهاد رسيده است بايد به اجتهاد خود عمل كند . روى همين جهت در اجازه هاى اجتهاد معمولا مى نويسند : يحرم عليه التقليد تقليدكردن بر او ح_رام اس_ت و ب_اي_د ط_ب_ق نظر خود عمل كند و البته اين منافات ندارد كه در مسائل علمى , با دان_شمندان ديگر مشورت و تبادل نظر به عمل آورد , بلكه منظوراين است كه دانشمند در اتخاذ تصميم بايد استقلال فكر خود را حفظ كند و بى مطالعه تسليم نظرات ديگران نشود . 4 - تقليد جاهل از عالم : اين قسم تقليد را منطق صحيح عقل و فطرت ايجاب واقتضا مى كند , بر اث_ر همين منطق و فطرت است كه ما براى ساختن عمارت به سراغ معمار و بنا و در دوختن لباس به سراغ خياط و هنگام بيمارى به دنبال طبيب مى رويم . خلاصه عقل و فطرت , ما را در هر رشته اى به كارشناس و متخصص آن رشته ارجاع مى كند . ه_م_ين منطق است كه در تعليمات دينى و قوانين الهى مردم را به پيروى از فقها كه در تشخيص احكام الهى مهارت دارند وادار مى كند . ف_ق_ه_ايى كه ساليان دراز بااستعداد سرشار خود در راه علم و دانش قدم برداشته تا به مقام شامخ اج_تهادرسيده اند ; يعنى , قوانين الهى را مى توانند از مدارك

اصلى آن استخراج و استنباطكنند و در دسترس مردم بگذارند . ف_قهايى كه رهبران و راهنمايان دينى مردم مى باشند و از طرف پيشوايان بزرگ اسلام اين منصب بزرگ به آنها اعطا شده است تاافراد را در تمام شوون دينى به راه سعادت رهبرى كنند . در اي_نجا از اين نكته نبايد غفلت كرد كه علوم بشرى داراى رشته هاى متعددى است وممكن است يك فرد در عين حال كه در يك رشته مهارت فوق العاده اى دارد , از رشته ديگر اصلا و ابدا اطلاعى ن_داش_ت_ه ب_اشد و لذا بايد در آن رشته اى كه وارد نيست به متخصص و كارشناسان رجوع كند و از گفته آنها پيروى نمايد . مثلا دكتر يا مهندسى كه در رشته خود كمال مهارت را داراست , وارد شهرى مى شود ومى خواهد ب_ه كوچه معينى كه در يكى از خيابانهاى شهر واقع است برود و كوچه موردنظر را اصلا بلد نيست ولى آدرس آن را قبلا به او داده اند , ناچار بايد از اشخاصى كه وارد هستند بپرسد تا به مقصد برسد . ي_ا م_ث_لا ش_خ_ص_ى ك_ه در ع_ل_وم ف_ضايى متخصص است مريض مى شود , ناچار بايد به طبيب م_ت_خ_ص_ص در ام_راض ب_دن م_راجعه كند , گرچه اين فرد در علوم فضايى متخصص است ولى ب_اب_ي_م_اري_ها و روش معالجه آنها آشنا نيست , ناگزير به طبيب مراجعه مى كند و طبيب دستور م_ى ده_د كه چند عدد از فلان قرص بايد بخورد و فلان آمپول را بايد تزريق كند ,متخصص علوم فضايى بدون چون و چرا از گفته طبيب پيروى مى كند و هيچ گاه

از اودليل نمى خواهد . با در نظر گرفتن اين دو مثال روشن مى شود كه چرا بايد همه مردم از گفته مجتهدپيروى كنند - گ_رچ_ه متخصص باشند - زيرا يك نفر فقيه هم در رشته خودش متخصص است ;او در چندين ع_ل_م كه پايه اجتهاد و فقاهت مى باشد - صرف , نحو , لغت , كلام ,منطق , تفسير , رجال , درايه , حديث و اصول فقه - متخصص است . شما كتابى كوچك و كم حجم به نام رساله مى بينيد و شايد ندانيد كه اين رساله محصول عمر يك فقيه است كه با زحمتهاى طاقتفرسا و خون دل تهيه كرده و در دسترس مردم گذارده است . اج_ت_ه_اد ك_ار آسانى نيست , اجتهاد يعنى اطلاع بر كليه قوانين الهى كه در تمام شوون زندگى فردى و اجتماعى دخالت مستقيم دارد . شيخ مرتضى انصارى كه يكى از مجتهدين عالى مقام و از مفاخر مكتب اسلام است و راه پر نشيب و ف_راز اج_ت_ه_اد را پيموده است , در كتاب رسائل مى گويد : رزقنا اللّه الاجتهاد الذى هو اشد من ط_ول ال_جهاد ; خدا به ما توفيق اجتهاد دهد , اجتهادى كه از جهاد مداوم سنگين تر و پر زحمت تر اس_ت ذك_ر اي_ن ن_ك_ت_ه لازم اس_ت كه پيروى از دستور مجتهدان , مخصوص به فروع فقهى و اح_ك_ام عملى اسلام است نه مسائل عقيدتى و اصولى ; و به عبارت ديگر : تقليد و پيروى ازمجتهد در ف_روع دي_ن اس_ت ن_ه اصول دين ; زيرا مسائل اصولى مانند شناخت خدا وپيامبران ريشه و پايه م_ك_تب محسوب مى شود و

آنها را حتما بايد از روى دليل و منطق دانست , اما پس از پذيرفتن اين اص_ول از روى دل_ي_ل و منطق , مى توان در احكام فرعى كه فهم آنها از منابع دينى - مانند قرآن و ح_دي_ث و دلاي_ل دي_گ_ر - اح_ت_ي_اج ب_ه اطلاع از علوم مختلف و تخصص دارد , به مجتهدان كه متخصصان اين مسائل هستند مراجعه كرد . ه_مچنين پيروى از آنها در مسائل قطعى و مسلم اسلامى مانند وجوب نماز , حج , امربه معروف و نهى از منكر , تحريم دروغ , خيانت , شراب و قمار نيست ; زيرا اين مسائل را همه مى دانند و نياز به تقليد كردن ندارد , بنابر اين تقليد منحصر به احكام فرعى غير قطعى است .

و احساساتي تر و لطيف تر و رحم و مهرشان بيشتر است؛ هرچند همه داراي عقل مي باشند و آياتي كه در قرآن مجيد در آنها از صاحبان عقل و تفكّر تمجيد و توصيف شده _ چنانكه شامل مردان است _ شامل بانوان نيز هست و « اُولي الألباب» (بقره/197، آل عمران/190، يوسف/111، ص/43، زمر/1) و «اُولي النهي» (طه/54 و 128) بر هر دو اطلاق شده است.

با اين وجود مردان بر حسب نوع از زنان در تدبير و سخت گيري و مديريّت و صلابت نفس، قوي ترند و كمتر از زنان تحت تأثير عوامل جلب كننده رأفت و رحم و گذشت قرار مي گيرند؛ بنابراين مرد براي يك سلسله وظايف خاص بر حسب نوع مناسب تر است و زن هم براي يك سلسلة وظايف ديگر.

چنانكه بر حسب اندام و ساختمان جسمي هر كدام تكويناً يا تشريعاً مناصب و وظايف مناسب خود را دارند، بي آنكه هيج يك از صلاحيّتهائي كه دارند در عالم تشريع يا تكوين محروم شده باشند.

بر اين اساس اگر مرد را به وظايفي كه بر روح سنگين است و بالطبع نگراني و تشويش خاطر وغصّه دارد، تكليف كرده باشند و زنان را از آن معاف كرده باشند، اين محروميّت نيست؛ بلكه خلاصي از ناآرامي فكر و اضطراب است. اصلاً در عالم تكوين و تشريع محروميّت نيست؛ يعني احدي از آنچه بايد داشته باشد، محروم نشده است؛ هر چند ما بر همة اين جهات آگاه نشويم.

با توجّه به اين نكات معلوم مي شود كه در هر جا بين اين دو جنس تكويناً و تشريعاً تفاوتهائي باشد، اگر به غير از آن مقرّر شود، امور از طريق مستقيم و

اعتدال خارج مي گردد. اين تعبير تفاوت هم در اين جا كوتاه است؛ چون تفاوت در شرايط متساوي تفاوت حقيقي است و در اينجا تفاوت نيست و همان مثال (جهان چون خط و خال و چشم ابرو است) كه هيچيك از آنها با هم تفاوت و اختلاف ندارند و هر كدام همانكه هستند و بايد باشند، هستند.

راجع به مرجعيّت هم نظر مشهور بر همين ملاحظات موجّه مي شود و افتا و فتوا از سنگين ترين و خطرناكترين امور است؛ بنابر اين بعضي از بزرگان تا مي توانستند و تكليف عيني آنها نمي شد از فتوا دادن احتراز مي كردند.

به هر دليل و از هر نظري كه شرط مرجعيّت ذكورت باشد مرحوم فقيه محقّق مرجع عاليمقام آيت الله خوئي (رحمه الله عليه) به شرحي كه در يكي از تقريرات دروس ايشان است _ ادلّه اي را كه براي اشتراط ذكورت در مرجع تقليد مطرح است، مورد بررسي و بحث قرار داده و به اين نتيجه مي رسند كه نظر اشتراط از تعاليم اسلام و آنچه مقصود از كمال زن و مرد و نظام اجتماع و جهات راجع به سعادت هر دو جنس است استفاده مي شود، مسأله اي است كه مرتكز قطعي اذهان متشرّعه و اهل شرع است كه البتّه در عين حال به مفهوم صحيح، نه هيچ حقّ مالي و سود به جنس مرد اعطا شده و نه زن از حقّ مالي و انتفاعي محروم شده است و مسأله، مسألة تكليف و مسؤوليّت است كه مثل جهاد بر مرد واجب است و زن از به آن مكلّف نيست…».

هم تفاوت ندارند و در محدودة پارسايي هم مانند يكديگرند؟

آياتي كه در قرآن مجيد در آنها از صاحبان عقل و تفكّر تمجيد و توصيف شده _ چنانكه شامل مردان است _ شامل بانوان نيز هست و « اُولي الألباب» (بقره/197، آل عمران/190، يوسف/111، ص/43، زمر/1) و «اُولي النهي» (طه/54 و 128) بر هر دو اطلاق شده است.

با اين وجود مردان بر حسب نوع از زنان در تدبير و سخت گيري و مديريّت و صلابت نفس، قوي ترند و كمتر از زنان تحت تأثير عوامل جلب كننده رأفت و رحم و گذشت قرار مي گيرند؛ بنابراين مرد براي يك سلسله وظايف خاص بر حسب نوع مناسب تر است و زن هم براي يك سلسلة وظايف ديگر.

چنانكه بر حسب اندام و ساختمان جسمي هر كدام تكويناً يا تشريعاً مناصب و وظايف مناسب خود را دارند، بي آنكه هيج يك از صلاحيّتهائي كه دارند در عالم تشريع يا تكوين محروم شده باشند.

بر اين اساس اگر مرد را به وظايفي كه بر روح سنگين است و بالطبع نگراني و تشويش خاطر وغصّه دارد، تكليف كرده باشند و زنان را از آن معاف كرده باشند، اين محروميّت نيست؛ بلكه خلاصي از ناآرامي فكر و اضطراب است. اصلاً در عالم تكوين و تشريع محروميّت نيست؛ يعني احدي از آنچه بايد داشته باشد، محروم نشده است؛ هر چند ما بر همة اين جهات آگاه نشويم.

با توجّه به اين نكات معلوم مي شود كه در هر جا بين اين دو جنس تكويناً و تشريعاً تفاوتهائي باشد، اگر به غير از آن مقرّر شود، امور از طريق مستقيم و اعتدال خارج مي گردد. اين تعبير تفاوت هم در اين جا كوتاه است؛ چون تفاوت در شرايط

متساوي تفاوت حقيقي است و در اينجا تفاوت نيست و همان مثال (جهان چون خط و خال و چشم ابرو است) كه هيچيك از آنها با هم تفاوت و اختلاف ندارند و هر كدام همانكه هستند و بايد باشند، هستند.

راجع به مرجعيّت هم نظر مشهور بر همين ملاحظات موجّه مي شود و افتا و فتوا از سنگين ترين و خطرناكترين امور است؛ بنابر اين بعضي از بزرگان تا مي توانستند و تكليف عيني آنها نمي شد از فتوا دادن احتراز مي كردند.

به هر دليل و از هر نظري كه شرط مرجعيّت ذكورت باشد مرحوم فقيه محقّق مرجع عاليمقام آيت الله خوئي (رحمه الله عليه) به شرحي كه در يكي از تقريرات دروس ايشان است _ ادلّه اي را كه براي اشتراط ذكورت در مرجع تقليد مطرح است، مورد بررسي و بحث قرار داده و به اين نتيجه مي رسند كه نظر اشتراط از تعاليم اسلام و آنچه مقصود از كمال زن و مرد و نظام اجتماع و جهات راجع به سعادت هر دو جنس است استفاده مي شود، مسأله اي است كه مرتكز قطعي اذهان متشرّعه و اهل شرع است كه البتّه در عين حال به مفهوم صحيح، نه هيچ حقّ مالي و سود به جنس مرد اعطا شده و نه زن از حقّ مالي و انتفاعي محروم شده است و مسأله، مسألة تكليف و مسؤوليّت است كه مثل جهاد بر مرد واجب است و زن از به آن مكلّف نيست…».

از ذبح آن را سوزانيد چيست؟

و فرصتى براى نشو و نماى ميكروبهاى روى پوست باقى نمى ماند، و سرانجام آن كه تركيبات ادرار تقريباً ده برابر غليظتر از تركيبات عرق است و مى دانيم كه اين

_41_

تفاوت مى تواند يكى را كاملا زيانبار و ديگرى را بى زيان كند. از همه گذشته، پرهيز از عرق بسيار مشكل و سخت است، در حالى كه پرهيز از ادرار به هيچ وجه سخت نيست و اين خود، تفاوتى ديگر است.

پاسخهاى بالا از ديدگاه علوم تجربى است، امّا بايد توجّه داشت كه اصولا شخص مؤمن همواره معتقد است كه: «وما آتاكم الرّسول فخدوه وما نهاكم عنه فانتهوا; آنچه رسول مى گويد، برگيريد و از آنچه نهى مى كند، دورى كنيد». مسلمان بر اين باور است كه پيامبرش از روى ناآگاهى و هوا سخن نمى گويد و با اين حال پرسش در اين گوه مسائل نيست. البته، گاهى پرسش براى آگاهى است كه اين طبيعى و پسنديده است و براى مقابله با مخالفان، سودمند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_42_

فرصتى براى نشو و نماى ميكروبهاى روى پوست باقى نمى ماند، و سرانجام آن كه تركيبات ادرار تقريباً ده برابر غليظتر از تركيبات عرق است و مى دانيم كه اين تفاوت مى تواند يكى را كاملا زيانبار و ديگرى را بى زيان كند. از همه گذشته، پرهيز از عرق بسيار مشكل و سخت است، در حالى كه پرهيز از ادرار به هيچ وجه سخت نيست و اين خود، تفاوتى ديگر است.

پاسخهاى بالا از ديدگاه علوم تجربى است، امّا بايد توجّه داشت كه اصولا شخص مؤمن همواره معتقد است كه: «وما آتاكم الرّسول فخدوه وما نهاكم عنه فانتهوا; آنچه رسول مى گويد، برگيريد و از آنچه نهى مى كند، دورى كنيد». مسلمان بر اين باور است كه پيامبرش از روى ناآگاهى و هوا سخن نمى گويد و با اين حال پرسش در اين گوه مسائل نيست. البته، گاهى پرسش براى آگاهى است كه اين طبيعى و پسنديده است و براى مقابله با مخالفان، سودمند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

مورد توجّه قرار نمى دهد. از نظر چنين شخصى دزديدن سيب نبايد هيچ اشكالى داشته باشد; زيرا سيب ميوه اى است مقوّى و حاوى انواع ويتامين ها و املاح معدنى و براى بدن مفيد است. ولى چرا دزديدن سيب روا نيست؟ زيرا تنها مقوّى بودن و مفيد بودن سيب مطرح نيست. يا از نظر پزشكى مقدارى اندك از الكل زيانبار نيست; پس در ديدگاه مادّى موضوع تحريم الكل بيهوده به نظر مى رسد. ولى تفكّر مذهبى چنين قضاوتى را ناروا مى داند و تنها از دريچه تنگ مادّيات به مسائل نمى نگرد. پس، اين كه خون درون بدن و خون خارج شده، از نظر شيميايى و فيزيكى و ديگر جنبه هاى مادّى با يكديگر تفاوتى ندارند، دليل بر انكار حكم شرع نمى تواند باشد.

(بخش پاسخ به سؤالات )

اح__كام، مط_هرات

منجّس_ات خ_ون، سه گانه حي_ض

بدان پديد آورده است، مردم مسلمان از نوشيدن آن خوددارى مى كنند. زيرا اگر چيزى ناپاك و نجس باشد، فرد مسلمان مى كوشيد تا هر چه بيشتر از آن چيز دور ماند و زندگى خود را بدان نيالايد و همين شيوه برخورد، بهترين گونهئ مبارزه با مشروبات الكلى است(1).

(بخش پاسخ به سؤالات )

_____________________

1 - پرسشها و پاسخهاى مذهبى، ج 3، ص 87. آنچه گذشت، درباره مشروبات الكلى است، امّا نجس بودن الكلهاى صنعتى كه خوردنى نيستند، ميان دانشمندان دينى مورد بحث است.

_34_

و فرصتى براى نشو و نماى ميكروبهاى روى پوست باقى نمى ماند، و سرانجام آن كه تركيبات ادرار تقريباً ده برابر غليظتر از تركيبات عرق است و مى دانيم كه اين

_41_

تفاوت مى تواند يكى را كاملا زيانبار و ديگرى را بى زيان كند. از همه گذشته، پرهيز از عرق بسيار مشكل و سخت است، در حالى كه پرهيز از ادرار به هيچ وجه سخت نيست و اين خود، تفاوتى ديگر است.

پاسخهاى بالا از ديدگاه علوم تجربى است، امّا بايد توجّه داشت كه اصولا شخص مؤمن همواره معتقد است كه: «وما آتاكم الرّسول فخدوه وما نهاكم عنه فانتهوا; آنچه رسول مى گويد، برگيريد و از آنچه نهى مى كند، دورى كنيد». مسلمان بر اين باور است كه پيامبرش از روى ناآگاهى و هوا سخن نمى گويد و با اين حال پرسش در اين گوه مسائل نيست. البته، گاهى پرسش براى آگاهى است كه اين طبيعى و پسنديده است و براى مقابله با مخالفان، سودمند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_42_

بدان پديد آورده است، مردم مسلمان از نوشيدن آن خوددارى مى كنند. زيرا اگر چيزى ناپاك و نجس باشد، فرد مسلمان مى كوشيد تا هر چه بيشتر از آن چيز دور ماند و زندگى خود را بدان نيالايد و همين شيوه برخورد، بهترين گونهئ مبارزه با مشروبات الكلى است(1).

(بخش پاسخ به سؤالات )

_____________________

1 - پرسشها و پاسخهاى مذهبى، ج 3، ص 87. آنچه گذشت، درباره مشروبات الكلى است، امّا نجس بودن الكلهاى صنعتى كه خوردنى نيستند، ميان دانشمندان دينى مورد بحث است.

_34_

و فرصتى براى نشو و نماى ميكروبهاى روى پوست باقى نمى ماند، و سرانجام آن كه تركيبات ادرار تقريباً ده برابر غليظتر از تركيبات عرق است و مى دانيم كه اين

_41_

تفاوت مى تواند يكى را كاملا زيانبار و ديگرى را بى زيان كند. از همه گذشته، پرهيز از عرق بسيار مشكل و سخت است، در حالى كه پرهيز از ادرار به هيچ وجه سخت نيست و اين خود، تفاوتى ديگر است.

پاسخهاى بالا از ديدگاه علوم تجربى است، امّا بايد توجّه داشت كه اصولا شخص مؤمن همواره معتقد است كه: «وما آتاكم الرّسول فخدوه وما نهاكم عنه فانتهوا; آنچه رسول مى گويد، برگيريد و از آنچه نهى مى كند، دورى كنيد». مسلمان بر اين باور است كه پيامبرش از روى ناآگاهى و هوا سخن نمى گويد و با اين حال پرسش در اين گوه مسائل نيست. البته، گاهى پرسش براى آگاهى است كه اين طبيعى و پسنديده است و براى مقابله با مخالفان، سودمند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_42_

پديد آورده است، مردم مسلمان از نوشيدن آن خوددارى مى كنند. زيرا اگر چيزى ناپاك و نجس باشد، فرد مسلمان مى كوشيد تا هر چه بيشتر از آن چيز دور ماند و زندگى خود را بدان نيالايد و همين شيوه برخورد، بهترين گونهئ مبارزه با مشروبات الكلى است(27).

(بخش پاسخ به سؤالات )

فرصتى براى نشو و نماى ميكروبهاى روى پوست باقى نمى ماند، و سرانجام آن كه تركيبات ادرار تقريباً ده برابر غليظتر از تركيبات عرق است و مى دانيم كه اين تفاوت مى تواند يكى را كاملا زيانبار و ديگرى را بى زيان كند. از همه گذشته، پرهيز از عرق بسيار مشكل و سخت است، در حالى كه پرهيز از ادرار به هيچ وجه سخت نيست و اين خود، تفاوتى ديگر است.

پاسخهاى بالا از ديدگاه علوم تجربى است، امّا بايد توجّه داشت كه اصولا شخص مؤمن همواره معتقد است كه: «وما آتاكم الرّسول فخدوه وما نهاكم عنه فانتهوا; آنچه رسول مى گويد، برگيريد و از آنچه نهى مى كند، دورى كنيد». مسلمان بر اين باور است كه پيامبرش از روى ناآگاهى و هوا سخن نمى گويد و با اين حال پرسش در اين گوه مسائل نيست. البته، گاهى پرسش براى آگاهى است كه اين طبيعى و پسنديده است و براى مقابله با مخالفان، سودمند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

، و به تبع آن فطرت عشق به كمال ، تنفّر از نقص نيز مطبوع و مخمّر در انسان است.) 2 بنابر اين با استناد به نظر امام (ره) مهمترين فلسفه احكام به صورت كلي دائر مدار ملايم و مخالف بودن با فطرت انساني است. زيرا كه آيه شريفه قرآن ( فطره الله التي فطر الناس عليها ) 3 ( فطرت الهي ، همان فطرتي است كه خداي انسان را بر آن آفريده است.) به اين مطلب اشعار دارد.

نكته ديگر كه بايد به آن اشاره كرد آن است كه فلسفه خيلي از احكام و امور اخلاقي و اعتقادي ريشه در اصل خلقت آدم دارد نظير فلسفه وضو ، غسل ، عطسه كردن و ....... كه هر كدام حكايتي جداگانه دارد و روايات اهل بيت عصمت و طهارت ( عليهم السلام) نيز بر آن تأكيد دارند. 4 در مورد سؤال شما نيز روايتي در قصص الانبياء و نور المبين از حضرت عبد العظيم حسني (رحمه ا... عليه )نقل شده، "روزي

آنجناب از حضرت امام محمد تقي (عليه السلام) سؤال كرد چرا غايط اولاد آدم به اين اندازه بد بو مي باشد ؟ فرمودند : حضرت آدم قبل از آن كه روح در او دميده شود چهل سال بر روي زمين بود يعني روي زمين افتاده بود لهذا شيطان از دهان آدم مي رفت و از دبر او بيرون مي آمد و از اين جهت در شكم اولاد آدم چنين بوي بد و نقصي پيدا شد . " 5

البته ذكر فلسفه نجس بودن قاذورات منحصر و محدود به آنچه كه در بالا ذكر شد نمي باشد بلكه

ائمه هدي (عليهم السلام) متناسب با سطح افكار مردم ؛ و علماي دين با تعمّق در آيات و روايات دراين باب ، جهات ديگري نيز براي آن ذكر كرده اند كه در اين نوشتار به اختصار به بعضي از ثمرات اخلاقي و عملي آن در زندگي شخصي اشاره مي شود . عالم رباني مرحوم ملاّ احمد نراقي (اعلي ا... مقامه) در كتاب معراج السعاده مي فرمايد : " از جمله آداب باطنيه طهارت از نجاسات و ازاله آنها در وقت قضاي حاجت در بيت الخلا ، آن است كه به فكر پستي خود و اندرون پر از كثافت خود افتد و نقص و قصور خود را به نظر آورد و خود را تصور كند كه چگونه اندرون او آكنده از قاذورات است و خود حامل نجاسات است و چون به فراغت از قضاي حاجت ، به استراحت افتد و سبكبار گردد ، ياد آورد اگر اخلاق ذميمه اي را كه به سبب نجاسات با طنيه ( مثل كبر و حسد و نجل و ... ) در او مجتمع گشته اند از خود دور كند و از آنها فارغ شود ، نفس او به استراحت مي افتد و دل او از چركيني آنها مطمئن مي شود ولايق وقوف بساط خدمت مي گردد و اهليت وصول به حرم قرب رب العزه بهم مي رساند. پس هم چنانكه سعي مي كند در دفع نجاسات ظاهريه از براي استراحت چند روزه بدن خود، بايد سعي كند در دفع كثافات با طنيه و نجاسات داخله در رگ و ريشه فرو رفته تا روح و بدن او هر دو در دنيا

و آخرت ابدالآباد به استراحت افتد ، حضرت امام همام جعفربن محمد الصادق (ع فرمود: كه بيت الخلا را مستراح مي گويند از جهت اينكه مردمان در آنجا از ثقل كثافات وقاذورات فارغ مي شوند و از سنگيني نجاسات به استراحت مي افتند و مؤمن در آنجا عبرت مي گيرد كه كسي كه خود را از ثقل اموال دنيويه فارغ واز بار شهوات نفسانيه خالي سازد ، به استراحت مي افتد. و دل او به فراغت از اشتغال دنيا شاد مي گردد و بايد خود را از جميع آنها دور دارد ، همچنان كه خود را از جميع نجاسات و غايط دور مي دارد. " 6

تكميل و ارسال فرم نظر سنجي موجب تكامل و پويايي كارماست.

منابع و مآخذ :

1. قتباس است از اين حديث قدسي كه : " خمرت طينته آدم بيدي اربعين صباحاً يعني : آدم را به دست خودم ، چهل روز مخمّر ساختم. ( عوالي الله لي ، ج 4 ، ص 98 ، ح 138 )

2.-شرح حديث جنوب عقل و جهل و تأليف امام خميني (ره) / ص 76 و 77

3. روم / 30

4.آداب معنوي نماز / تأليف امام خميني (ره) / ص 70 الي 75

5.خلاصه حالات آدم ابوالبشر و پيامبران / حاج سيد جعفر قدس مير حيدري / ص 18

6.معراج السعاده / فصلي در بيان آداب باطنيه طهارت از خبث ( با اندكي تغيير ) ص 824 ، 825

و ... پيدا مي شود و اگر كسي علم پيدا كرد كه بدن آنها با اين نجاسات آلوده نشده يا علم به آلوده بودن بدن آنها پيدا نكرد پاك مي باشند.

به دليل آن كه هشداري است براي ورود يا خروج در كار ديگر صورت مي پذيرد، به عنوان مثال، خداي متعال به خاطر اين كه به ما بفهماند آثار و تبعات شراب و مواد مست كننده (مثل آب جو) چقدر زيان بار است.

در آيه شريفه 43 سوره نساء مي فرمايد: «ولا تقربوا الصلوه و انتم سكاري حتي تعلموا ما تقولون» يعني وقتي مست هستيد اصلا به نماز نزديك نشويد تا بفهميد چه مي گوييد با چه كسي و در محضر چه كسي سخن مي گوييد. يعني با اين كه نماز واجب است ولي با اين حال كه اصلا نمي فهميد ارتباط با خدا يعني چه. پس مواد مسكر نه تنها براي جسم مضر است بلكه براي روح نيز به مراتب بيشتر.

حال اگر در بعضي شرايط برخي فوايد پزشكي به اين رفتار مرتبت باشد، هرگز به آن حدي نيست كه آن زيان را جبران كند.

تأكيد مي كنيم شايد در اين مورد خاص شايد حتي براي روح نيز زيانبار نباشد، ولي نفس كار آن قدر خطرناك است كه اصلا در آن پيرامون (دور و بر) نيز نبايد حضور يافت.

چنان كه خلوت كردن با زن اجنبه به طور كلي حرام است حتي اگر براي هم قرآن بخوانند، چون اين مسأله آن قدر حساس است كه چه بسا عدم توجه به حساسيت آن، در برخي از موارد انسان را دچار آسيب هاي جدي مي سازد.

در اين جا نيز مسأله شرب مسكر است آن قدر زيان بار است و براي انسان دنائت و پستي مي آورد كه مي فرمايد نه تنها نخوريد بلكه اصلا اگر دستتان يا ساير اندام بدنتان

با آن تماس حاصل نمايد، بدنتان نجس مي شود، و پليدي پيدا مي كند.

قرآن كريم خود به آثار و برخي فوائد خمر (شراب) اشاره كرده است وليكن مي فرمايد با وجود اين خطرات و آثار زيان بار آن به حدي زياد است كه بايد از اين فايده (نسبتا) جزئي چشم پوشيد (به آيات 219 سوره بقره و 90 و 91 سوره مائده مراجعه شود).

به سيم لخت دست نزنيد تا دچار برق گرفتگي نشويد، و معمول خطرات اين گونه است همان طوري كه در مورد نوع گناهان اين است كه فلان كار را انجام ندهيد اما در كنار ترانس هاي قوي يا دكل هاي فشار قوي برق نه تنها نبايد با آنها تماس حاصل كرد بلكه نبايد به آنها نزديك شد و گرنه در فاصله كم، تأثير زيان بار خواهد داشت «سگ بازي» و نيز استفاده از «گوشت خوك» با توجه به تأثير رواني آنها بسيار مضر است كه خيلي ها به آن مبتلا هستند خصوصا با توجه به اقليت هاي ديني كه مثلا استفاده از گوشت خوك را جايز دانسته يا سگ بازي در عرف فرهنگي بيگانگان امري پسنديده بود. كما اينكه از جمله تفريحات درباريان و اشراف همين امر بود و حتما توجه داريد كه خوك مظهر شهوت و بي غيرتي است و بر اساس علوم پزشكي و روان پزشكي ثابت شده است كه صفات گوشت حيوانات به خورنده آنها سرايت مي كند.

از اين رو حكم شرعي مبني بر نجاست اين دو حيوان، مقدمه اي براي فاصله گرفتن از اين حيوانات و استفاده هايي است كه بيگانگان اقليت ها و يا افراد لاابالي و بي اعتنايي به مسايل شرعي مي نمايند.

ناگفته نماند معمولا هر حيواني يك يا چند خصلت خوب دارند بايد از آنها در همان جهت بهره برد.

سگ به عنوان يك حيوان بافوا، در برخي كارها از جمله در محافظت از گله هاي گوسفند و يا شكار برخي حيوانات مورد استفاده است و نهي در اين مورد نيست بلكه «كلب معلم» يعني سگي كه براي شكار

تعليم داده شده، احكام خاصي دارد كه مي تواند بيشتر اين حيوان را در خدمت انسان قرار دهد. ولي اين مسأله باعث نمي شود كه زندگي و رابطه انسان را به سگ بازي يا آميختگي و انس با سگ كنيم به ويژه با در نظر گرفتن آثار زيان بار روحي و جسمي زيانباري كه در اين حد از ارتباط وجود دارد.

كنيم، چون يهودي ها و نصراني ها و مجوسي ها كه اهل كتاب هستند مشرك نيستند. آنان مدعي هستند كه ما موحّد هستيم و براي خدا شريك قائل نيستيم. از آية (قالت اليهود عزير ابن الله) يا (قالت النصاري المسيح ابن الله)[4] استفاده نمي شود كه آنان مشركند چون اين ها انحرافات فكري است كه آنان دارند.[5]

امّا روايات دودسته هستند برخي از آن ها دلالت بر نجاست و پرهيز از كفّار دارد و برخي دلالت بر پاك بودن آنان دارد:

ابوبصير مي گويد از امام باقر(ع) يا صادق(ع) پرسيدم آيا مسلمان مي تواند با يهودي يا نصراني مصافحه كند، حضرت فرمود: از زير لباس اشكالي ندارد و اگر مصافحه دست به دست بود(تماس بدني) دستت را بشوي.[6]

روايت صحيح علي بن جعفر(ع) از برادرش امام موسي بن جعفر(ع) از هم غذا شدن با مجوسي در يك ظرف غذا و مصافحة با او سؤال مي كند حضرت مي فرمايد: جايز نيست.[7]

از طرفي رواياتي داريم كه دلالت بر پاك بودن آنان دارد: معاويه بن عمار مي گويد: از امام صادق(ع) دربارة لباس هايي كه مجوسي ها مي دوزند (مي بافند) در حالي كه آنان خبيث هستند و شرب خمر مي كنند و زنانشان بر آن حال هستند آيا مي توانم در آن ها نماز بخوانم؟ فرمود: آري.[8]

عبدالله بن سنان مي گويد پدرم از امام صادق(ع) پرسيد: من لباسي را به ذمّي (اهل كتاب) عاريه مي دهم و مي دانم كه او شراب مي نوشد و گوشت خوك مي خورد آيا وقتي كه لباس را به من بر گردانيد بايد آن را بشوييم و نماز در آن بخوانيم؟ حضرت فرمود: نماز در آن بخوان و نيازي به شستن آن

نيست.1[9]

اسماعيل بن جابر مي گويد: از غذاي اهل كتاب سؤال كردم فرمود: چون در ظرفهايشان خمر و گوشت خوك مي ريزند از غذاي آنان نخور.2[10]

از اين روايت معلوم مي شود كه اگر به خاطر نجاست خمر و گوشت خوك نبود غذاي آنان نجس نبود و روايات ديگري كه دلالت بر پاك بودن اهل كتاب مي كند، فراوان است. گرچه برخي از فقها اين گونه روايات را حمل بر تقيه يا بر عدم علم به نجس شدن اشيايي كه در اختيار آنان است، كرده اند، ولي از يك طرف اجماع فقها بر نجاست اهل كتاب و كفار ديگر و از طرفي رواياتي كه دلالت بر نجاست آنان دارد حمل كردن اين دسته از روايات بر تقيه (با توجه به اين كه اهل سنّت مي گويند كفار پاك هستند و نجاست آنان به واسطة استعمال خمر و گوشت خوك و عدم رعايت نجاسات است)[11] بعيد نيست.

اما بسياري از فقهاي معاصر اين دسته از روايات كه دلالت بر پاك بودن ذاتي كفّار دارد ترجيح داده اند، چون آن اجماع بر نجاست، گنگ و بي زيان است؛ زيرا معلوم

نيست كه مراد آقايان و علما نجاست ذاتي است يا نجاست عرضي؛ زيرا اجماع به اصطلاع علم اصول دليل لبّي است و لسان (زبان) ندارد؛ يعني معلوم نيست كه اجتماع فقها بر نجاست اهل كتاب، نجاست ذاتي بوده يا نجاست عرضي. بنابراين، اجماع نمي تواند دليل محكمي بر نجس بودن ذاتي اهل كتاب يا مطلق كفار باشد.

از طرف ديگر روايات دالّ بر معاشرت و هم غذا شدن و ازدواج با زن كافره و خريد اشيا از كفّار، فراوان است. به اضافة ظاهر اين

آيه كه مي فرمايد: "و طعام الّذين اوتوالكتاب حلّ لكم و طعامكم حلّ لهم؛3[12] غذاي اهل كتاب براي شما حلال است و غذاي شما براي آنان حلال است.

بنابراين، قائل به طهارت ذاتي اهل كتاب مي شوند و اگر با شراب و گوشت خوك و مردار نجس نشوند و مراعات نجس و پاكي را بكنند پاك خواهند بود. البته پرهيز از آنان مخصوصاً براي افراد ضعيف الايمان لازم و ضروري است و با توجه به روايات و اجماع و آية انما المشركون نجس احتياط در اجتناب از اهل كتاب است.

از مراجع فعلي كه اهل كتاب را پاك مي دانند آيات عظام فاضل، تبريزي، سيستاني، وحيد خراساني و رهبر معظم انقلاب مي باشند.4[13]

كفّار غير اهل كتاب و مشركان و منكران اديان آسماني يا دشمنان اهل بيت يا غلاه، يعني كساني كه امامان را خدا مي دانند نجس مي باشند.[14]

علّت نجاست آنان بر كسي روشن نيست و فلسفة واقعي آن را نمي دانيم. اصولاً فلسفة احكام در بسياري از موارد بيان نشده و بر كسي معلوم نيست.امّا آيا كفار غير اهل كتاب و ملحدان و مشركان و غلات (غلو كنندگان) ناصبي ها (دشمنان اهل بيت(ع)) نجس العين (نجس ذاتي) هستند يا نه؟ خود بحث مفصلي مي طلبد. مرحوم شيخ انصاري فرموده است: "ربّما يتأمل في تحقّق الاجماع علي نجاسته كلّ كافر؛[15] چه بسا در تحقق اجماع بر نجاست هر كافري جاي بحث و تأمل است".

عمده دليل فقها بر نجاست كفار و ... اجماع است. تكميل اين بحث و ورود به بحث اجتهادي مفصل فرصت بيشتري مي طلبد. البته اين سؤال و تحقيق در جواب سؤال مطرح شده به جهت اين كه يكي

از بحث هاي روز است لازم و ضروري است. ما در اين مسئله في الجمله جواب و نظر خودمان را و نظرية فقها و مراجع عظام را مطرح كرديم.

خلاصة بحث:

1_ احكام وضعي (طهارت و نجاست) مانند احكام تكليفي (وجوب و حرمت) اعتباراتي است كه توسط شارع جعل شده پاكي و نجس بودن چيزي به اعتبار شارع منوط است.

2_ ادعاي اجماع (علما از قديم تا جديد) بر نجاست كفّار شده است. و اين اجماع نمي فهماند كه مراد نجاست ذاتي است يا نجاست عرضي.

3_ روايات مربوط به طهارت و نجاست بيشتر مربوط به كفّار اهل كتاب (يهودي و نصراني و مجوسي) است و از ساير كفّار كمتر سخن به ميان آمده است.

4_ آية "انّما المشركون نجس" دلالتش بر نجاست فقهي محل بحث و ترديد است شايد به معناي پليدي آنان باشد.

5_ مشرك بودن اهل كتاب قطعي نيست.

6_ خوردن از طعام كفّار اهل كتاب به مضمون آية شريفة "طعام الّذين اوتوا الكتاب حلّ لكم"، مي تواند دليلي بر طهارت آنان باشد گرچه برخي از ادله طعام را بر گندم و حبوبات كه به دست اهل كتاب پخته نشده باشد حمل كرده اند.

7_ روايات دالّ بر نجاست و طهارت اهل كتاب متعارض هستند.

8_ عمده دليل بر نجاست اهل كتاب و غير آن اجماع است كه به نظر شيخ انصاري اين اجماع قابل تأمل است و از اعتبار آن چناني برخوردار نيست.

9_ شايد طرح نجاست كفّار از طرف شارع يا امامان به منظور جدايي و كناره گرفتن مسلمانان از آنان باشد به خاطر اينكه تحت تأثير افكار و روش و منش آنان قرار نگيرند.

10_ فقهاي عظام نجاست كفّار

غير اهل كتاب (مانند كمونيست ها، مشركان، غلات، منكران ضروري دين كه به انكار خدا و رسول بر گردد) را مفروض و متيقن محسوب كرده اند، لذا از آن كمتر بحث كرده اند در حالي كه جاي بحث دارد.

11_ در بحث اين كه نجاست كفار ذاتي است يا عرضي؟ در مورد اهل كتاب نظرية برخي از فقهاي عصر حاضر بر طهارت آنان بود و اگر نجس باشند نجاست عرضي دارند.

اين ها خلاصة بحث هاي طرح شده در اين مورد بود. بحث مفصل نياز به فرصت بيشتر دارد.

[1]توبه (9) آية 28.

[2]مرحوم صاحب جواهر مي فرمايد: ظاهراً از كلمة "نجس" در اين آيه به ضميمةقرائن ديگر دلالت بر نجاست مشركان دارد و بقية كفّار را به حكم عدم القول بالفصلملحق به شرك مي كند و نجاست آنان را نيز به اين آيه به ضميمة قراين ديگر ثابت مي كند.(جواهر، ج 6، ص 42).

[3]مستمسك العروه الوثقي، ج 1، ص 369.

[4]توبه (9) آية 30.

[5]مستمسك، ج 1، ص 369.

[6]مستمسك، ج 1، ص 370، به نقل از وسائل الشيعه، باب 14 از احكام نجاسات،ج 5.

[7]همان، حديث 6.

[8]همان، ص 370، به نقل از وسائل الشيعه، باب 73 از ابواب نجاسات.

[9]همان، ص 371؛ به نقل از وسائل الشيعه، باب 74 از ابواب نجاسات.

[10]همان، ص 372، به نقل از وسائل الشيعه، باب 54 از ابواب نجاسات.

[11]همان.

[12]مائده (5) آية 5.

[13]توضيح المسائل مراجع، ج 1، مسئلة 106 و ذيل آن و اجوبه الاستفتائات،ج 1، سؤال 324 و 325.

[14]همان.

و واقعي و به تعبير ديگر "علت تامه" احكام و از جمله نجاست و طهارت اشيا براي ما مشخص نيست و آنچه در روايات امده و علت بعضي از احكام را بيان كرده است، تنها حكمت ها و علت ناقصه را بيان كرده اند. علت واقعي و حقيقي اين احكام و مصلحت و مفسده هاي واقعي كه در آن ها وجود دارند، براي ما كاملاً مشخص نشده اند.

گفته شود خون به هنگامي كه از جريان مي افتد، آلوده ترين اجزاي بدن انسان و حيوان است، گزاف گفته نشده (خوني كه در رگ ها جريان نداشته باشد، خون مرده محسوب مي شود و همين طور خوني كه از حلق به هنگام خوردن پايين رود، خون مرده است). از سوي ديگر امروزه در علم غذاشناسي ثابت شده كه غذاها از طريق تأثير در غده ها و ايجاد هورمونها در روحيات و اخلاق انسان اثر مي گذارند. از قديم نيز تأثير خونخواري و قساوت و سنگ دلي به اثبات رسيده است... در حديثي مي خوانيم: "آنها كه خون مي خورند، آن چنان سنگدل مي شوند كه حتي ممكن است دست به قتل پدر و مادر و فرزند خود بزنند."(2)

به خاطر زيان هاي اخلاقي، رواني و جسمي خون بوده است كه اسلام هم به نجاست آن حكم نموده و هم به تحريم آن: "انّما حرّم عليكم الميتة الدّم و لحم الخنرير...(3) خداوند تنها مردار و خون و گوشت خوك و آن چه را با نام غير خدا سر بريده اند، بر شما تحريم كرده است".

در اسلام از خوردن خون نهي و به نجاست آن حكم شده است، اما استفاده هاي معقول مانند تزريق خون براي نجات جان مجروحان و بيماران و مانند آن، اشكال ندارد، حتي دليلي بر تحريم خريد و فروش خون براي اين موارد در دست نيست، چرا كه استفاده هاي عقلايي و مشروع مورد نياز عمومي است.(4) و اين بدان جهت است كه آثار منفي خون در نجاست و حرمت خوردن نقش دارند.

پي نوشت ها:

1 - مرتضي مطهري، اسلام و مقتضيات زمان، ج 2، ص 27.

2 - تفسير نمونه، ج 1، ص 586 - 585 و

ج 1، ص 439.

3 - نحل (16)، آيه 115.

4 - تفسير نمونه، ج 1، ص 589.

رو از فتواي نجاست دست برداشته اند و قائل به احتياط شده يا فتواي به طهارت مشركان داده اند. مگر آن كه از چيزهاي ديگر مانند شراب و سگ متنجس شده باشند.(1)

فقها اين بحث بسيار دامنه گسترده اي دارد كه اگر علاقه مند به آن بوديد، در نامه هاي بعدي تقاضا كنيد تا به تفصيل وارد بحث و گفت گو شويم.

پي نوشت ها:

1. مدارك الاحكام، ج 3، ص 294؛ ذخيره المعاد، سبزواري، ص 151؛ مصباح الفقيه، حاج آقا رضا همداني، كتاب الطهارة، ص 47؛ بحوث في شرح عروة الوثقي، ج 3، ص 283 از آيت اللَّه مكارم شيرازي.

هايي كه در خشكي زندگي مي كنند است.(5)

علت نجاست سگ و كراهت نگهداري آن در منزل و فلسفه اين گونه احكام بر كسي روشن نيست، ولي حكمت آن اين است كه آدمي از جهت شرافت انساني اش از اُنس زياد به حيوانات دوري كند و از كثافات و ميكروب هايي كه در آن ها است، پرهيز نمايد.

و اين منافاتي ندارد كه انسان بدون ارتباط يا دست زدن به آن ها و انتقال بيماري ها و برخي مشكلات ديگر، از آن ها براي نگهباني، شكار و امروزه كشف مواد مخدر و ... از آن ها استفاده كرد و استفاده از سگ در چنين مواردي ممنوع نشده است.

پي نوشت ها:

1. بحارالانوار، ج 62، ص 53.

2. همان.

3. همان.

4. همان، ص 54.

5. مستمسك العروه الوثقي، ج 1، ص 363؛ وسائل الشيعه، ج 2، باب 12، از ابواب نجاسات؛ توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 83).

هايي كه در خشكي زندگي مي كنند است.(5)

علت نجاست سگ و كراهت نگهداري آن در منزل و فلسفه اين گونه احكام بر كسي روشن نيست، ولي حكمت آن اين است كه آدمي از جهت شرافت انساني اش از اُنس زياد به حيوانات دوري كند و از كثافات و ميكروب هايي كه در آن ها است، پرهيز نمايد.

و اين منافاتي ندارد كه انسان بدون ارتباط يا دست زدن به آن ها و انتقال بيماري ها و برخي مشكلات ديگر، از آن ها براي نگهباني، شكار و امروزه كشف مواد مخدر و ... از آن ها استفاده كرد و استفاده از سگ در چنين مواردي ممنوع نشده است.

پي نوشت ها:

1. بحارالانوار، ج 62، ص 53.

2. همان.

3. همان.

4. همان، ص 54.

5. مستمسك العروه الوثقي، ج 1، ص 363؛ وسائل الشيعه، ج 2، باب 12، از ابواب نجاسات؛ توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 83).

هايي كه در خشكي زندگي مي كنند است.(5)

علت نجاست سگ و كراهت نگهداري آن در منزل و فلسفه اين گونه احكام بر كسي روشن نيست، ولي حكمت آن اين است كه آدمي از جهت شرافت انساني اش از اُنس زياد به حيوانات دوري كند و از كثافات و ميكروب هايي كه در آن ها است، پرهيز نمايد.

و اين منافاتي ندارد كه انسان بدون ارتباط يا دست زدن به آن ها و انتقال بيماري ها و برخي مشكلات ديگر، از آن ها براي نگهباني، شكار و امروزه كشف مواد مخدر و ... از آن ها استفاده كرد و استفاده از سگ در چنين مواردي ممنوع نشده است.

پي نوشت ها:

1. بحارالانوار، ج 62، ص 53.

2. همان.

3. همان.

4. همان، ص 54.

5. مستمسك العروه الوثقي، ج 1، ص 363؛ وسائل الشيعه، ج 2، باب 12، از ابواب نجاسات؛ توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 83).

درآيين مقدس اسلام عرق بدن پاك شمرده شده ولى ادرار محكوم به نجاست گرديده است . زي_را , اولا : م_واد رن_گى و اسيد هيپوريك كه منحصرا در تركيب شيميايى ادرار وجوددارند , سم بوده و درجه سميت آنها زياد است و چنين موادى در تركيب عرق بدنيست . ثانيا : مقدار اوره ادرار كه به نوبه خود سميت دارد , به مراتب بيشتر از اوره عرق مى باشد . ثالثا : چون عرق در سطح پوست تبخير مى شود , فرصتى براى نشو و نماى ميكروبهاى روى پوست باقى نمى گذارد . راب_ع_ا : ت_رك_يبات ادرار تقريبا از جهاتى ده برابر غليظ تر از تركيبات عرق است ومى دانيم كه اين تفاوت مى تواند يكى را كاملا مضر و ديگرى را بى ضرر قرار دهد . از ه_م_ه اينها گذشته , پرهيز از عرق بسيار مشكل و موجب ناراحتيهاى فروانى است درحالى كه پرهيز از ادرار به هيچ وجه مشكل نيست و اين خود تفاوت ديگرى است .

با اف_راد آل_وده و گمراه و منحرف دورى كنند منتها , اسلام اين موضوع را به صورت حكم ناپاك بودن كفار بيان كرده است . از ط_رف_ى م_لاح_ظ_ه مى كنيم كه اسلام روابط اقتصادى و تجارتى و امثال آن را با كفار باشرايط م_عينى اجازه داده , اما اجازه نداده كه رفيق سفره و كاسه شوند ; يعنى ,هم خواسته از منافع آنها بهره مند گردند و هم از ضررهاى عقيدتى و اخلاقى آنان كه لازمه معاشرت كامل براى بسيارى از مردم است , در امان بمانند . اش_تباه نشود , ما نمى گوييم افراد روشنفكر با اطلاع , كه خطر انحراف و گمراهى وفساد اخلاق بر اثر آميزش با كفار در خود نمى بينند , مى توانند معاشرت كامل باآنها داشته باشند و از اين حكم م_ستثنا هستند , نه احكام اسلام جنبه خصوصى ندارد و براى اين كه حدود آن محفوظ بماند بايد عموميت داشته باشد ; چه اين كه در غير اين صورت هر كس به عنوان اين كه خود را از اهل اطلاع م_ى دان_د و از همنشينى با كفار خطر انحراف در خود نمى بيند , با آنها آميزش پيدا مى كند و بكلى حريم قانون شكسته مى شود . گ_ذش_ت_ه از اي_ن , تمام افراد كافر از بسيارى از آلودگيها و چيزهاى نجس مانند خون و گوشت خوك و مشروبات الكلى اجتناب نمى كنند و طبعا تمام زندگى آنان آلوده مى باشد ; براى دورى از اي_ن آل_ودگ_ي_ها , آيين اسلام آنها را نجس شمرده تامسلمانانى كه ممكن است بر اثر معاشرت آلوده شوند , از هر نوع آلودگى

محفوظبمانند .

درآيين مقدس اسلام عرق بدن پاك شمرده شده ولى ادرار محكوم به نجاست گرديده است . زي_را , اولا : م_واد رن_گى و اسيد هيپوريك كه منحصرا در تركيب شيميايى ادرار وجوددارند , سم بوده و درجه سميت آنها زياد است و چنين موادى در تركيب عرق بدنيست . ثانيا : مقدار اوره ادرار كه به نوبه خود سميت دارد , به مراتب بيشتر از اوره عرق مى باشد . ثالثا : چون عرق در سطح پوست تبخير مى شود , فرصتى براى نشو و نماى ميكروبهاى روى پوست باقى نمى گذارد . راب_ع_ا : ت_رك_يبات ادرار تقريبا از جهاتى ده برابر غليظ تر از تركيبات عرق است ومى دانيم كه اين تفاوت مى تواند يكى را كاملا مضر و ديگرى را بى ضرر قرار دهد . از ه_م_ه اينها گذشته , پرهيز از عرق بسيار مشكل و موجب ناراحتيهاى فروانى است درحالى كه پرهيز از ادرار به هيچ وجه مشكل نيست و اين خود تفاوت ديگرى است .

با اف_راد آل_وده و گمراه و منحرف دورى كنند منتها , اسلام اين موضوع را به صورت حكم ناپاك بودن كفار بيان كرده است . از ط_رف_ى م_لاح_ظ_ه مى كنيم كه اسلام روابط اقتصادى و تجارتى و امثال آن را با كفار باشرايط م_عينى اجازه داده , اما اجازه نداده كه رفيق سفره و كاسه شوند ; يعنى ,هم خواسته از منافع آنها بهره مند گردند و هم از ضررهاى عقيدتى و اخلاقى آنان كه لازمه معاشرت كامل براى بسيارى از مردم است , در امان بمانند . اش_تباه نشود , ما نمى گوييم افراد روشنفكر با اطلاع , كه خطر انحراف و گمراهى وفساد اخلاق بر اثر آميزش با كفار در خود نمى بينند , مى توانند معاشرت كامل باآنها داشته باشند و از اين حكم م_ستثنا هستند , نه احكام اسلام جنبه خصوصى ندارد و براى اين كه حدود آن محفوظ بماند بايد عموميت داشته باشد ; چه اين كه در غير اين صورت هر كس به عنوان اين كه خود را از اهل اطلاع م_ى دان_د و از همنشينى با كفار خطر انحراف در خود نمى بيند , با آنها آميزش پيدا مى كند و بكلى حريم قانون شكسته مى شود . گ_ذش_ت_ه از اي_ن , تمام افراد كافر از بسيارى از آلودگيها و چيزهاى نجس مانند خون و گوشت خوك و مشروبات الكلى اجتناب نمى كنند و طبعا تمام زندگى آنان آلوده مى باشد ; براى دورى از اي_ن آل_ودگ_ي_ها , آيين اسلام آنها را نجس شمرده تامسلمانانى كه ممكن است بر اثر معاشرت آلوده شوند , از هر نوع آلودگى

محفوظبمانند .

و فرصتى براى نشو و نماى ميكروبهاى روى پوست باقى نمى ماند، و سرانجام آن كه تركيبات ادرار تقريباً ده برابر غليظتر از تركيبات عرق است و مى دانيم كه اين

_41_

تفاوت مى تواند يكى را كاملا زيانبار و ديگرى را بى زيان كند. از همه گذشته، پرهيز از عرق بسيار مشكل و سخت است، در حالى كه پرهيز از ادرار به هيچ وجه سخت نيست و اين خود، تفاوتى ديگر است.

پاسخهاى بالا از ديدگاه علوم تجربى است، امّا بايد توجّه داشت كه اصولا شخص مؤمن همواره معتقد است كه: «وما آتاكم الرّسول فخدوه وما نهاكم عنه فانتهوا; آنچه رسول مى گويد، برگيريد و از آنچه نهى مى كند، دورى كنيد». مسلمان بر اين باور است كه پيامبرش از روى ناآگاهى و هوا سخن نمى گويد و با اين حال پرسش در اين گوه مسائل نيست. البته، گاهى پرسش براى آگاهى است كه اين طبيعى و پسنديده است و براى مقابله با مخالفان، سودمند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_42_

به وطن ويا جايي كه قصد 10 روز كرده نرسد روزه اش باطل مي شود؟

هاي دانشجويي قبل از ا نتخاب مجلس ششم، با اين مضامين كه نمي گذارند نمايندگان ملت رأي بياورند...)

درقسمتي ديگر بايد بگوييم معتقديم تأثيروتأثر مردم ومسئولين يا همان حكومت (حكومت اسلامي) دوطرفه است نه يك طرفه، به اين معنا كه اصلاح حكومت به اصلاح مردم برمي گردد بهترين مثال آن( انقلاب اسلامي ايران) واصلاح مردم نيز مرتبط به اصلاح مسئولين مي باشد. (مثل اصلاحاتي كه رضا شاه درايران به راه انداخت براي عوض كردن فرهنگ اسلامي مردم)

با اين اوصاف بايد بگوييم هرگز نمي توان تصور كرد مردم صالح حكومت ناصالح را تحمل كنند ويا حكومت صالح درمقابل فساد مردم بيكار بنشيند.

البته ومسلماً اين بدان معنا نيست كه اگر حالا شرايطي هم از لحاظ حكومتي مساعد نبود (كه الحمد ا...درزمان ماهست) كسي نتواند خود را سالم نگه دارد چرا كه دركنار فرعون هم مي شود با همه شكنجه ها آسيه بود ودرجزيره العرب كه دختر زنده بگور مي كنند وآنهمه تعصبهاي جاهلي ديگر دارند زيرسنگ داغ، عمار وياسر وسميه شد. واين توانمندي بي نظير واين قدرت شگرف تنها در اشرف مخلوقات يعني انسان به وديعه نهاده شده تا مگر خود را كشف كند وبه كم ها قانع نشود وخود را اسير كوچك ها نكند.

2) براي اين كه پاسخ اين پرسش و پرسش هاي ديگري كه دربارة علل وفلسفه احكام مطرح مي شود، روشن گردد، بهتر است يك اصل اساسي وقاعدة كلي دربارة فلسفة احكام بيان شود تا درهمة موارد، قانع كننده باشد.

براي مثال ما وقتي به زندگي روزانة خود مي نگريم، مي بينيم، هنگامي كه بيمار مي شويم وبه پزشك مراجعه مي كنيم، پزشك نسخه هايي مركب از

چند داروي مخصوص مثل آمپول، كپسول، قرص و...براي ما مي نويسد ودستور مي دهد كه هر يك از اين داروها را به كيفيتي خاص ودرزماني معين مورد استفاده قراردهيم وازبرخي غذاها نوشيدني ها اجتناب كنيم. درچنين موردي، مابدون آن كه از خصوصيات داروها سؤالي كنيم، دستورهاي پزشك را به كار مي بنديم، زيرا به علم، دانش وتخصص او دررشتة پزشكي ايمان داريم ومي دانيم كه او جز معالجه و بهبودي ما، منظور ديگري ندارد. همين طور وقتي به يك مهندس ساختمان مراجعه مي كنيم واز او مي خواهيم كه براي ما ساختمان زيبايي بسازد، اگر او بگويد فلان نقشه، براي زمين شما مناسب است ونيز به فلان لوازم ومصالح احتياج داريد، ما چون به تخصص او دررشتة ساختمان ايمان داريم و مي دانيم كه او نمي خواهد به ما زيان وضرري برساند، لوازم وابزار كار را براي او تهيه مي كنيم ودراختيارش قرار مي دهيم، بي آن كه دركار او چون وچرايي كنيم.

اين دو مثل ومواردي نظيرآن، روشن مي كند كه اگر انسان به علم ودانش كسي ايمان داشته باشد واو را دررشتة خود متخصص بداند ونيز بداند كه قصد زياني در كار اونيست، قطعاً به دستورهاي او درآن رشتة خاص بدون آن كه از او توضيحات زيادي بخواهد، عمل خواهد نمود.

با ذكر اين مقدمه مي توان گفت احكام ومقررات ديني هم، نسخه هايي است كه پيامبران الهي وپيشوايان ديني، ازطرف خداوند براي بشر آورده اند تا سعادت و خوشبختي او را ازهر جهت تأمين نمايند. بديهي است وقتي ما معتقد باشيم كه اين احكام، ازعلم بي پايان خداوند نشأت گرفته وبه حكمت، لطف ومهرباني

خداوند ، ايمان داشته باشيم ونيز بدانيم كه پيامبران الهي نيز درتبليغ ورساندن احكام به هيچ وجه گرفتار خطا ولغزش نمي شوند، با كمال جديت وبدون هيچ اضطراب وترديدي، به دستورات ديني عمل مي كنيم، زيرا علم خداوند ايجاب مي كند كه هيچ فرماني بدون رعايت مصالح بندگانش صادر نشود؛ البته معناي اين سخنان، اين نيست كه كسي نبايد از فلسفه احكام سؤال كند ويا نبايد به دنبال تحقيق و جستجو دراين زمينه رفت.

خلاصة سخن اين كه ما حق داريم از فلسفه احكام پرسش كنيم وتا اندازه اي هم امكان رسيدن به پاسخ موجود است ولي هرگز نبايد توقع داشت كه با معلومات محدود بشري بتوان به تمام جزئيات اسرار وفلسفة احكام دست يافت، زيرا اين احكام ازمبدأيي سرچشمه گرفته است كه تمام علوم و دانش هاي گسترده امروز در برابردانش او، به مانند قطره دربرابر دريا هم نيست واساساً ناچيزي معلومات ما دربرابر مجهولاتي كه با آن روبرو هستيم چنان است كه امروز دانشمندان بزرگ وتراز اول جهان، با صراحت كامل بدان اعتراف مي كنند.

حضرت رضا"ع" مي فرمايد , "انا وجدنا كلما احل ا...تبارك وتعالي ففيه صلاح العباد وبقائهم ولهم اليه الحاجة التي لايستغنون عنها و وجدنا المحرم من الاشياء لاالحاجة للعباد اليه ووجدنا مفسداً داعياًالي الفناء والهلاك""1"

ما مي بينيم كه خداي متعال چيزهايي راحلال كرده است كه مردم براي زندگي وادامة آن، به آن چيزها نيازمندند وبراي آنان مصلحت وفايده هايي دارد وچيزهايي را حرام كرده است كه علاوه بر اين كه مورد نياز بشر نيست، موجب فساد، فنا وهلاكت بشر مي شود.

درپايان بايد گفت وضو وغسل، هم داراي فوايد بهداشتي است وهم

ازنظر اخلاقي ومعنوي براي انسان سودمند است كه ازاين رو با قصد قربت وبراي خدا انجام مي شود اين اعمال اثر تربيتي نيز دارد زيرا مفهوم آن اين است كه ازسرتا قدم براي اطاعت خدا گام بر مي داريم. درروايتي از امام رضا"ع" نقل شده كه فرمود : "انما امر بالوضوء وبدأ به لان يكون العبد طاهراً اذا قام بين يدي الجبار عند مناجاتة اياه مطيعاً له فيما امره نقياً من الادناس والنجاسة مع ما فيه من ذهاب الكسل وطرد النعاس وتزكية الفواد للقيام بين يدي الجبار""2" براي اين دستوروضو داده شده كه آغاز عبادت با آن است وبندگان وقتي كه درپيشگاه خدا مي ايستند وبا او مناجات مي كنند پاك باشند ودستورهاي او را به كار بندند واز آلودگي ها وپليدي ها بركنار شوند. علاوه براين، وضو سبب مي شود كه آثار خواب و كسالت ازانسان دور شود وقلب او براي قيام درمحضر خداوند نور وصفا يابد.

3)جواب اين سؤال درقسمت قبل بصورت كلي داده شد. اگر ابهامي باقي مانده است لطفاً مجدد سؤال فرماييد.(جواب سؤال اول)

(1) علل الشرايع شيخ صدوق،ج1،ص93

همان،ج1،ص275

را به هم مي زند، از جمله اين جريان ها مسأله «ارگاسم» (اوج لذت جنسي) است كه معمولا مقارن خروج مني صورت مي گيرد.

در اين موقع سلسله اعصاب پاراسمپاتيك (اعصاب ترمز كننده) بر اعصاب سمپاتيك (اعصاب محرك) پيشي مي گيرد و تعادل به شكل منفي به هم مي خورد.

اين موضوع نيز ثابت شده است كه از جمله اموري كه مي تواند اعصاب سمپاتيك را به كار وادارد و تعادل از دست رفته را تأمين كند تماس آب با بدن است و از آن جا كه تأثير «ارگاسم» روي تمام اعضاي بدن به طور محسوس ديده مي شود و تعادل اين دو دسته اعصاب در سراسر بدن به هم مي خورد دستور داده شده است كه پس از آميزش جنسي، يا خروج مني، تمام بدن با آب شسته شود و در پرتو اثر حيات بخش آن تعادل كامل در ميان اين دو دسته اعصاب در سراسر بدن برقرار گردد.

[و اين كه مي بينيم كه در خبري از امام علي بن موسي الرضا(ع) نقل شده كه فرمود: «ان الجنابه خارجه من كل جسده فلذلك وجب عليه تطهير جسده كله؛ جنابت از تمام بدن بيرون مي آيد و لذا بايد تمام بدن را شست» (وسائل الشيعه، ج 1، ص 466) گويا اشاره به همين موضوع است.]

البته فايده غسل منحصر به اين نيست بلكه غسل كردن علاوه بر اين يك نوع عبادت و پرستش نيز مي باشد كه اثرات اخلاقي آن قابل انكار نيست و به همين دليل اگر بدن را بدون نيت و قصد قربت و اطاعت فرمان خدا بشويند غسل صحيح نيست در حقيقت به هنگام خروج

مني يا آميزش جنسي، هم روح متأثر مي شود و هم جسم، روح به سوي شهوات مادي كشيده مي شود و جسم به سوي سستي و ركود، غسل جنابت كه هم شستشوي جسم است و هم به علت اين كه به قصد قربت انجام مي يابد شستشوي جان است، اثر دو گانه اي در آن واحد روي جسم و روح مي گذارد تا روح را به سوي خدا و معنويت سوق مي دهد و جسم را به سوي پاكي و نشاط و فعاليت.

از همه اينها گذشته، وجوب غسل جنابت يك الزام اسلامي براي پاك نگه داشتن بدن و رعايت بهداشت، در طول زندگي است زيرا بسيارند كساني كه از نظافت خود غافل مي شوند ولي اين حكم اسلامي آنها را وادار مي كند كه در فواصل مختلفي خود را شستشو دهند و بدن را پاك نگاهدارند، اين موضوع اختصاصي به مردم اعصار گذشته ندارد، در عصر و زمان ما نيز بسيارند كساني كه به علل مختلفي از نظافت و بهداشت تن غافلند (البته اين حكم به صورت يك قانون كلي و عمومي است حتي كسي را كه تازه بدن خود را شسته شامل مي شود).

مجموع جهات سه گانه فوق روشن مي سازد كه چرا بايد به هنگام خروج مني (در خواب يا بيداري) و همچنين آميزش جنسي (اگر چه مني خارج نشود) غسل كرد و تمام بدن را شست (تفسير نمونه، ج 4، ص 294 - 292 [فلسفه غسل])

لذا براي روشن تر شدن موضوع به يك روايت اشاره مي كنيم: محمدبن سنان مي گويد امام رضا(ع) در جواب سؤالاتي كه مكتوبا از محضرش نمودم، مرقوم

فرمودند: «علت غسل جنابت نظافت و تطهير انسان، نفس خودش را از آلودگي آن و پاك نمودن جسد از قذرات و خباثتش مي باشد زيرا جنابت از تمام جسد خارج مي گردد. از اين رو بر شخص واجب است تمام بدن را تطهير كند و علت مخفف بودن حكم در ادرار و غائط اين است كه اين دو بيشتر از جنابت و مداومتر از آن است. لذا شارع مقدس به خاطر كثرت و مشقت و اخراجشان بدون اراده و شهوت به وضو راضي شده است ولي جنابت بيرون نمي آيد مگر با لذت زياد و اجبار نفس از اين رو در مورد آن، غسل را واجب كرده است (علل الشرايع، شيخ صدوق، باب 195).

اما اين كه چرا خوردن و آشاميدن در حال جنابت مكروه است توجه به نكات زير پاسخ را روشن مي سازد:

1. با توجه به مطالبي كه در قسمت اول پاسخ بيان كرديم به خاطر فعل و انفعالات خاصي كه در بدن انجام مي گيرد، يك حالت خمودگي در بدن ايجاد مي شود و اين حالت موجب عدم آمادگي سلول هاي بدن خواهد بود. از اين رو اگر در اين حالت شخص اقدام به خوردن يا آشاميدن نمايد، با توجه به عدم آمادگي سلول ها، در جذب و پذيرش آب و غذا مشكلاتي پديد مي آيد و شايد علت كراهت همين باشد اما اگر شخص جنب دستش را بشويد و يا با آب مضمضه نمايد و يا استنشاق كند و يا اين كه وضو بگيرد، كراهت خوردن و آشاميدن مرتفع خواهد شد. بنابراين همانطور كه ملاحظه مي نماييد رساندن جايي از بدن

در ايجاد تعادل در سيستم اعصاب بدن (كه قبلا بيان شد) و آمادگي سلول ها مؤثر است.

2. يكي از دستورات مهم اسلام در مورد خوردن و آشاميدن، رعايت طهارت است. هم طهارت چيزي كه مي خورد يا مي آشامد و هم طهارت بدن. لذا استحباب خوردن غذا با وضو، پاك بودن سفره، حرمت نشستن بر سر سفره اي كه در آن شراب است (اگر چه خودش مصرف ننمايد) و... حكايت از دقت دين مبين اسلام بر اين نكته است كه طهارت غذا و طهارت نفس به هنگام خوردن و آشاميدن بايد رعايت شود. لذا در روايتي از امام صادق(ع) وارد شده است كه حضرت فرمودد: «وضوء پيش از طعام و بعداز آن فقر و تنگدستي را مي برد. راوي گفت: عرض كردم: فقر را؟ فرمود: فقر را از بين مي برد» (علل الشرايع، شيخ صدوق، باب 198).

اين حديث شريف را مي توان دو گونه تفسير كرد يكي اين كه از نظر بهداشتي هم ثابت شده كه قبل از طعام و بعد از آن بايد بهداشت و نظافت ظاهري را رعايت كرد و وضو يكي از مصاديق بهداشت و نظافت ظاهري است و ديگر اين كه از آنجا كه وضو گرفتن همراه نيت است و نيت يك ارتباط و توجه قلبي به خداوند است لذا قبل از طعام و بعداز آن، انسان در پرتو وضو، توجهي به منعم واقعي يعني خداوند پيدا مي كند و شايد علت زدوده شدن فقر هم همين باشد يعين توجه به منعم قبل از طعام موجب مي شود كه انسان تنها خدا را رازق بداند و توجه به منعم بعد

از طعام نيز روح سپاسگزاري و شكر را در وي به وجود مي آوردو اين هر دو عامل، موجب زدوده شدن فقر و تنگدستي مي شوند. بنابراين يكي از نكات مهمي كه در باب خوردن و آشاميدن بايد مد نظر قرار بگيرد عبارت است از رعايت بهداشت ظاهري و رواني از اين روست كه خوردن و آشاميدن در حال جنابت، كراهت دارد. مگر آن كه حداقل بهداشت ظاهري حاصل شود.

تصديق كرده اند. امّا معناى اين گونه روايات اين نيست كه فلسفه وجوب غسل تنها همين است و بس.

(بخش پاسخ به سؤالات )

نيز تصديق كرده اند. امّا معناى اين گونه روايات اين نيست كه فلسفه وجوب غسل تنها همين است و بس.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_9_

نيز تصديق كرده اند. امّا معناى اين گونه روايات اين نيست كه فلسفه وجوب غسل تنها همين است و بس.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_9_

تراشيد، تصور مي كنند خود را براي جراحي آماده كرده است، ولي بعضي اكنون آب اكسيژنه مي زنند تا موها بي دوام شده بريزند.

آنچه جالب و بدون درد است و جنبه علمي دارد، گذاشتن دستمالي از خاكستر بر موضع براي چند ساعت است. در خاكستر كربنات دوشو فراواني است كه موضع را بي حسّ و كندن مو را بدون درد مي نمايد. روش ديگر سوزاندن ريشه مو با سيم برقي است كه هرگز نخواهد روييد. اكنون نيز تجويز هرمون غددي مطرح است. داروهاي شيميايي مختلف را به شكل هاي گوناگون مي توان به كار برد، چه به صورت خميري يا آبكي. ممكن است تحريكاتي را ايجاد نموده، عوارض پديدار گردد. اكنون كرم هايي به نام كرم ديتو است كه از آن بهره مي گيرند، ولي بهترين و مؤثرترين وسيله با جريان گالوانيك و الكترودهاي سوزني است كه مستقيم بر فكيلول مو و پياز مو اثر كرده، آن را مي كشد.(2) اين را الكتروليز گويند. در نهايت آسان ترين راه و ساده ترين وسيله براي ازاله موهاي زايد، نوره (موبر) است كه در كشور ما به نام داروي نظافت و دوا معروف است.

فوايد كوتاه كردن موي زهار از ديدگاه روايات:

1 - كوتاه كردن موي زهار انسان را از آلودگي هاي موضعي نجات مي دهد. امام صادق(ع) مي فرمايد:

" نوره پاك كننده است". (3)

2 - برطرف كننده غم ها و افسردگي

3 - موي بلند غريزه جنسي و شهوت را كم و بدن را سست مي كند. نوره كردن غريزه جنسي را افزون

مي كند.

4 - برطرف كردن موهاي زائد از بدن جسم را تقويت مي كند.

5

- پيه كليه ها را زياد مي كند.

6 - آدمي را چاق مي كند.(4)

7 - مانع فقر و ناداري است.(5)

پي نوشت ها :

1 - بحارالانوار، ج88، ص 76.

2 - دكتر سيد رضا پاك نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر ،ج13، ص 30 - 35.

3 - وسايل الشيعه ، شيخ حرّ عاملي، ج2، ص 70، باب استحباب الاطلاء.

4 - همان، ص 65، باب استحباب النورة.

5 - همان، ج7، ص 366.

دقيق و منظم بيان شده، تا دچار تحريف و دگرگوني نشود. اگر دست و خواسته انسان ها در آن برود، در نهايت به جايي خواهد رسيد كه هيچ اثري از آن نباشد، مثلاً غسل، يكي بگويد چرا از راست شروع كنيم، بياييم از چپ شروع كنيم! ديگري بگويد چرا اصلاً غسل كنيم، بيايم فقط حمام برويم و تميز شويم! اصلاً چرا حمام برويم و ... كه در نهايت از هيچ چيز اثري باقي نخواهد ماند.

از ديگر اهداف ، ايجاد وحدت و همگوني اعمال بين مسلمانان است، كه همه از نظر عبادي به سوي يك قبله نماز بخوانند، نيز در وقت خاصي نماز بخوانند و در ماه خاصي روزه بگيرند و به يك گونه وضو و غسل انجام دهند و... اگر هر مسلماني به شكلي كه دلش مي خواهد عبادت كند يا غسل و وضو انجام دهد يا به جهتي كه دلش مي خواهد نماز بخواند ، ديگر اطاعت و پيروي از خدا و پيامبر و امام معنا پيدا نخواهد كرد. قرآن به مسلمانان دستور مي دهد: " ما آتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا؛(1) آنچه را كه پيامبر براي شما آورده و بدان دستور داده، آن را انجام دهيد و آنچه كه شما را از آن منع كرده انجام ندهيد".

"قل ان كنتم تحبّون الله فاتّبعوني يحببكم الله؛(2) بگو اگر خدا را دوست داريد، از من پيروي كنيد تا خدا نيز شما را دوست بدارد".

در مورد نماز پيامبر فرمود: "صلّوا كما رأيتموني أصلّي؛(3) همان طور كه من نماز مي خوانم، شما هم نماز بخوانيد". اصولاً عبادت به معناي بندگي است و بندگي يعني اطاعت

از دستور، كه اگر چنين نباشد، از صورت عبادي و بندگي خارج خواهد شد.

اما اين كه بندگي انسان در مقابل خدوند چه فوايد و آثاري دارد، بحث مستقلي مي طلبد.

بنابراين اطاعت و پيروي از دستورهاي الهي مخصوصاً امور عبادي يك اصل اساسي و بسيار مهم است كه برخي از آثار پر بركت آن را جامعة اسلامي در نمازهاي جماعت و جمعه و مراسم عيد فطر و حج مشاهده مي كند و ابهّت و عظمت آن در ديد جهانيان چشمگير است.

پي نوشت ها :

1 - حشر (59) آية 7.

2 - آل عمران (13) آية 31.

3 - بحارالانوار، ج82، ص 279.

4 - علل الشرايع، ج2، ص 10.

مي آيد كه زمينهء قليايي دارد و براي پوست كه مختصر ي اسيد مي باشد, مضرّ است و بايد با آب , پوست رااز اين وضع نجات داد... عده اي اعمال فيزيولوژيكي عصبي را پيش آورده و دخالت اعمال سمپاتيك و ترشحات آدرناليني و غيره را مطرح ساخته و بدن را چون باطري فرض مي نمايند كه با غسل كردن,اعصاب , تحريك شده و ترشحات به خانهء اول برگشته ... باطري مجدداً شارژ و پر گشته است >.(2)

شهيد پاك نژاد در خاتمه مي نويسند: < هيچ كدام از گفته ها را اصيل ندانسته و غسل جنابت را هرچند از قلمرو بهداشت نظافتي خارج نمي دانم , ولي اصالت آن فقط جنبهء ممانعت قانوني دارد تا براي هر كس آميزش آسان نباشد ، در نتيجه غسل نوعي مانع از "آميزش زياد" قلمداد گردد>(3)

در كتاب شريف <وسائل الشيعه > علت غسل كردن را از امام رضا(ع) سؤال كردند ، حضرت فرمود: علت غسل جنابت , نظافت و از بين رفتن بوي بد بدن و طهارت ساير اندام است. و در حديث دوم پيامبر خدا(ص)فرمود: زماني كه مردي با همسر خود مجامعت مي كند, آب (مني ) بدن از تمام عروق و موهايش به سمت جسدش جاري مي شود; پس خداوند بر ذرّيه آدم غسل جنابت را واجب كرده است >.(4)

شيخ صدوق در علل الشرايع مي نويسد: شخص يهودي از پيامبر خدا(ص)سؤال كرد: به چه دليل خداوندامر به غسل جنابت كرد, ولي براي غائط و بول دستور غسلي نداد؟ پيامبر فرمود: وقتي آدم از درخت ممنوع خورد (محصول آن ) در رگ ها و موها و پوست حضرت

آدم جاري شد (عصاره اش وارد بدن آدم (ع) شد) پس هر وقت مردي با همسر خود مجامعت كرد, آبي از رگ ها و موها, روي جسمش خارج مي شود; پس خداوند به همين دليل (نظافت بدن ) بر ذرّيهء آدم تا هنگام قيامت غسل جنابت را واجب كرد, ولي بول از زيادي آشاميدني هايي كه انسان مي آشامد, خارج مي شود و غائط هم از فضولات باقي ماندهء طعامي است كه انسان مي خورد;به همين دليل وضو بر انسان لازم شده است (5).

گفتني است : شست و شو به چنين كيفيتي جزء دستور اسلام و تعاليم شرع نبي (ص) است و باتعبّد ارتباط دارد ، اگر چه مي تواند فلسفه خاصي داشته باشد كه از ديد ما پنهان است.

هم چنين فلسفهء بسياري از احكام مثل : غسل , وضو و تيمم , اگر چه با توجيهاتي بيان شده , ولي علت اصلي بر ما پوشيده است . چرا نماز مغرب سه ركعت است ؟ نماز عشا چهار ركعت است ؟ چرا تسبيحات اربعه آهسته گفته مي شود؟ چرا نمازهاي ظهر و عصر را بايد آهسته خواند وبسياري از مسائل ديگركه حتماً فلسفه ءخاصي دارند, متاسفأنه از نظر ما پوشيده است و ما از باب تعبد و اطاعت آن را مي پذيريم . در عين حال معتقديم كه آنها از طرف خداوند جهت سعادت انسان وضع شده است و مصالح واقعي دارد.

پي نوشت ها :

1 - رضا پاك نژاد, اولين دانشگاه و آخرين پيامبر, ص 143

2.همان , ص 144

3.همان ,ص 145

4.وسائل الشيعه , ج 1 ص 466 حديث 2و 3

5.شيخ صدوق , علل الشرايع

, ج 1 باب 195 ص 327

پرسش: از كجا بدانيم كه قرآن تحريف نشده است؟

بود كه مسلمانانِ نخستين همواره در نمازها، در مسجد، در خانه، در ميدان جنگ، به هنگام رو به رو شدن با دشمنان و به عنوان استدلال بر حقانيت مكتب از آن استفاده مي كردند.

از تواريخ اسلامي استفاده مي شود كه تعليم قرآن را مِهر زنان قرار مي دادند. اصولاً تنها كتابي كه در همه محافل مطرح بوده و هر كودكي را از آغاز عمر با آن آشنا مي كردند و هر كس مي خواست درسي از اسلام بخواند، آن را به او تعليم مي دادند، قرآن مجيد بود.

آيا با چنين وضعي كسي احتمال مي دهد كه دگرگوني در اين كتاب آسماني رخ دهد؟ به خصوص با توجه به اين كه قرا؛ به صورت يك مجموع با همين شكل فعلي در عصر خود پيامبر جمع آوري شده بود،(3) و مسلمانان سخت به يادگرفتن و حفظ آن اهميت مي دادند؟ اصولاً شخصيت افراد در آن عصر تا حد زيادي به اين شناخته مي شد كه چه اندازه از آيات را حفظ كرده بودند. شمار حافظان قرآن به اندازه اي زياد بود كه در تواريخ مي خوانيم در يكي از جنگ ها كه زمان ابوبكر واقع شد، چهارصد نفر از قاريان قرآن به قتل رسيدند. در داستان "بئر معونه" (يكي از آبادي هاي نزديك مدينه) و جنگي كه در آن منطقه در زمان حيات پيامبر(ص) اتفاق افتاد مي خوانيم كه جمع كثيري از قاريان در حدود هفتاد نفر شربت شهادت نوشيدند.

از اين مطالب روشن مي شود كه حافظان و قاريان و معلّمان قرآن آن قدر زياد بودند كه تنها در يك ميدان جنگ اين تعدا شربت شهادت نوشيدند.

بايد چنين باشد، چرا كه گفتيم قرآن فقط قانون اساسي براي مسلمانان نبود، بلكه همه چيز آن ها را تشكيل مي داد، مخصوصاً در آغاز اسلام كه هيچ كتابي جز آن نداشتند و تلاوت و قرائت و حفظ و تعليم و تعلّم مخصوص قرآن بود.

قرآن يك كتاب متروك در گوشة خانه و يا مسجد كه گرد و غبار فراموشي روي آن نشسته باشد نبود تا كسي از آن كم كند يا بر آن بيفزايد.

مسئله حفظ قران به عنوان يك سنت و يك عبادت بزرگ هميشه در ميان مسلمانان بوده و هست، حتي پس از آن كه قرآن به صورت كتاب تكثير شد و در همه جا پخش گرديد و حتي بعد از پيدا شدن صنعت چاپ كه سبب شد اين كتاب به عنوان پر نسخه ترين كتاب در كشورهاي اسلامي چاپ و نشر گردد، باز مسئله حفظ قرآن به عنوان يك سنت ديرينه و افتخار بزرگ، موقعيت خود را حفظ كرد، به طوري كه در هر شهر و ديار هميشه جمعي حافظ قرآن بوده و هستند. اكنون در بعضي كشورهاي اسلامي مدرسه هايي وجود دارد كه برنامه شاگردان آن در درجة اوّ حفظ قرآن است. اكنون در كشور پاكستان بيش از يك ميليون و نيم حافظ قرآن وجود دارد. سنت حفظ قرآن از عصر پيامبر(ص) و به دستور و تأكيد آن حضرت در تمام قرون ادامه داشته است. هم چنين سنت قرائت قرآن در شب ها و روزهاي متعدد و ثواب بسياري كه بر قرائت ذكر شده است. آيا با چنين وضعي هيچ گونه احتمالي در مورد تحريف قرآن امكان پذير است؟! مسلّماً نه.

2_ علاوه بر

همة اين مسأله نويسندگان وحي است، يعني كساني كه بعد از نزول آيات بر پيامبر، آن را يادداشت مي كردند كه شمار آن ها را از چهارده تا چهل و سه نفر نوشته اند.

ابوعبدالله زنجاني در كتاب "تاريخ قرآن" مي گويد: "پيامبر(ص) نويسندگان متعددي داشت كه وحي را يادداشت مي كردند و آن ها چهل و سه نفر بودند كه از همه مشهورتر خلفاي چهارگانة نخستين بودند، ولي بيش از همه "زيدبن ثابت" و امير مؤمنان علي بن ابي طالب(ع) ملازم پيامبر در اين رابطه بودند".(4) البته همه كاتبان وحي، همه آيات را نمي نوشتند، بلكه در مجموع آيات را مي نوشتند.

كتابي كه اين همه نويسنده داشته، چگونه ممكن است دست تحريف كنندگان به سوي آن دراز شود؟

3_ دعوت همة پيشوايان اسلام به قرآن موجود: بررسي كلمات پيشوايان بزرگ اسلام نشان مي دهد كه از آغاز اسلام، همه يك زبان مردم را به تلاوت و عمل به قرآن موجود دعوت مي كردند، و اين نشان مي دهد كه كتاب آسماني به صورت يك مجموعة دست نخورده در همة قرون، از جمله قرون نخستين اسلام بوده است.

مولاي متقيان علي(ع) بعد از رسيدن به خلافت هيچ گونه اشاره اي به كم يا زياد شدن قرآن نفرمود. نه تنها اين كار را نكرد، بلكه بارها مردم را به عمل و چنگ زدن به قرآن موجود دعوت نمود. اگر كم و زيادي در قرآن پيش آمده بود، مسلّماً حضرت قرآن اصلي را بر مردم عرضه مي نمود. حضرت فرمود: "كتاب خدا ميان شما است. سخنگويي است كه هرگز زبانش به كندي نمي گرايد، و خانه اي است

كه هيچگاه ستون هايش فرو نمي ريزد. وسيلة عزت است، آن چنان كه يارانش هرگز مغلوب نمي شود".(5)

نيز فرمود: "كتاب خدا نوري است خاموش نشدني و چراغ پرفروغي است كه به تاريكي نمي گرايد".(6)

اگر دست تحريف به دامن اين كتاب آسماني دراز شده بود، امكان نداشت امام علي(ع) اين گونه به آن دعوت كند و به عنوان چراغي كه به خاموشي نمي گرايد، معرفي كند. مانند اين تعبيرها در سخنان علي(ع) و ساير پيشوايان دين، گواه و دليل روشني است بر عدم تحريف قرآن كريم.

4_ اصولاً پس از قبول خاتميت پيامبر(ص) و اين كه اسلام آخرين آيين الهي است، و رسالت قرآن تا پايان جهان برقرار خواهد بود، چگونه مي توان باور كرد كه خدا اين يگانه سند اسلام و پيامبر خاتم را پاسداري نكند؟ آيا تحريف قرآن با جاودانگي اسلام طيّ هزاران سال و تا پايان جهان مفهومي مي تواند داشته باشد؟!(7)

چون يكي از دلايل تجديد نبوت ها، تحريف كتاب آسماني بوده است و اگر اين تحريف در قرآن صورت گرفته بود، بايد پيامبري از طرف خداوند براي اصلاح مي آمد، در حالي پيامبر اسلام، خاتم پيامبران شناخته شده و خود نيز آن را بيان كرده است.

با توجه به اين دلايل و دلايل فراوان ديگر كه در كتاب هايي كه در زمينه عدم تحريف قرآن نوشته شده و لا به لاي كتاب هاي ديگر موجود است،(8) علما و دانشمندان و مفسران اسلامي، با قاطعيت تمام، مسئلة تحريف قرآن را ردّ كرده و معتقد شده اند كه قرآن مجيد به هيچ وجه تحريف نشده و تحريف نخواهد شد، زيرا امكان تحريف

دراين كتاب آسماني راه ندارد.

مرحوم علامه طباطبايي مي فرمايد: "يكي از ضروريات تاريخ اسلام اين معنا است كه تقريباً در 14 قرن قبل، پيغمبر از نژاد عرب به نام محمد(ص) مبعوث به نبوت شده و ادعاي نبوت كرده است، و نيز كتابي آورده كه آن را به نام قرآن ناميده، و در طول حياتش مردم را به آن شريعت دعوت مي كرده. و نيز از مسلّمات تاريخ است كه آن جناب با همين قرآن تحدّي كرده و آن را معجزة نبوت خود خوانده، و نيز هيچ حرفي نيست در اين كه قرآن موجود در اين عصر همان قرآني است كه او آورده و براي بيشتر مردم معاصر خودش قرائت كرده است".(9)

امام خميني(ره) مي فرمايد: "هر كس از اهتمام مسلمانان به جمع آوري قرآن و حفظ و ضبط قرائت و كتابت آن با خبر باشد، به سستي و بطلان پندار تحريف پي مي برد، و اخباري كه اهل تحريف به آن تمسك جسته اند، يا چنان ضعيف است كه نمي توان بدان استدلال نمود و يا اخباري جعلي بوده كه نشانه هاي جعل از سر و روي آن مي بارد، و يا مفهوم آن به قدري بيگانه و دور از واقعيت است كه نمي توان به آن اعتنا كرد".(10) تحريف قرآن به زياده، به معناي افزودن چيزي بر قرآن، ميان مسلمانان هيج قائلي ندارد،(11) و اما تحريف به نقيصه يعني كاستن از آيات، تنها برخي از علما بدان معتقد بودند. اين را هم علماي شيعه و سني جواب قاطع داده اند، تا جايي كه مرحوم شيخ صدوق عقيده بر مصونيت قرآن از تحريف را از

اصول شيعه دانسته و مي فرمايد: "اعتقاد ما اين است: قرآني كه خداوند متعال بر پيامبرش حضرت محمد(ص) نازل

فرمود، همان است كه در يك مجلد و در دسترس همة مردم قرار دارد و هرگز بيش از آن نبوده است، و هر كس به ما نسبت دهد كه ما مي گوييم قرآن بيش از اين است، مسلّماً دروغگو مي باشد".(12)

پي نوشت ها :

(1) حجر (7) آية 9.

(2) فصلت (41) آية 42.

(3) ر.ك: تفسير نمونه، ج1، ص 8 - 10؛ قرآن هرگز تحريف نشده، آيت الله حسن زاده، آملي ص 28.

(4) ابوعبدالله زنجاني، تاريخ قرآن، ص 24.

(5) نهج البلاغه (فيض الاسلام)، ص 403، خطبة 133.

(6) همان، ص 632، خطبة 189.

(7) تفسير نمونه، ج 11، ص 21 - 26.

(8) ر.ك: حسن زاده آملي، قرآن هرگز تحريف شده؛ آيت الله خويي، بيان، ج 1، ص 305.

(9) علامه طباطبايي، تفسير الميزان (ترجمه) ج 12، ص 150.

(10) محمد هادي معرفت، مصونيت قرآن از تحريف، ص 69 (حاشيه حضرت امام بر كفايه الاصول، بحث حجت ظواهر).

(11) آيت الله جوادي آملي، تسنيم، ج1، ص 99.

(12) باب حادي عشر (اعتقادات صدوق)، ص 93.

مي كند.حال اگر در مورد آن شخص اعتقاد قطعي و يقيني داشته باشد كه مرتكب خطا و اشتباه نمي شود و در حرفه خود متخصص ترين است. مطمئناً اين حالت در او بسيار قوي تر است.

احكام و مقررات ديني هم نسخه هايي است كه پيامبران الهي و پيشوايان دين از طرف خدا براي بشر آورده اند تا سعادت و خوشبختي آنان را از هر جهت تأمين نمايند. بديهي است وقتي اعتقاد داشته باشيم كه اين احكام از علم بي پايان الهي سرچشمه گرفته و به حكمت و لطف و مهرباني خدا نيز ايمان داشته باشيم، هم چنين بدانيم پيامبران در تبليغ و رساندن پيامهاي الهي گرفتار خطا و لغزش و اشتباه نمي شوند، يعني به معصوم بدون آنان معتقد باشيم، در اين صورت با كمال جديّت و بدون هيچ اضطراب، در عمل كردن به دستورهاي ديني مي كوشيم و احتياج و نيازي نمي بينيم از خصوصيات فلسفة احكام و مقرّراتي كه قرار داده شده، سؤال نماييم، زيرا مي دانيم خدا دانشي بي پايان دارد و هر چه مقرّر كرده، به خير و صلاح ما بوده است. و انبياي الهي نيز در بيان احكام اشتباهي نكرده اند.

اگر كسي در وجود خدا، يا در دانش و حكمت او، يا در حقانيت انبيا و معصوم بودن آنان ترديد داشته باشد، لازم است قبل از اين سؤال، در اصل اعتقاد به خدا و صفات او و دربارة حقانيت انبيا و صفات آنان بحث و تحقيق كند.

بنابراين كساني كه پاية توحيد خود را محكم ساخته اند و طبق دليل هاي قطعي عقيده دارند كه قانون گذار اسلام (خدا) بي نياز مطلق و

داراي علم و حكمت بي پايان است، ترديدي نخواهند داشت كه تمام احكام و مقررات و دستورهاي اسلامي كه پيامبر از طرف خدا آورده است، داراي مصالح و فوايدي مي باشد. چنين افرادي هميشه در صدد پيروي از دستورهاي الهي هستند و دانستن و ندانستن جزئيات فلسفة احكام، در روحيه آن ها اثري نخواهد داشت.

البته نمي گوييم كسي نبايد از فلسفة احكام سؤال كند و يا نبايد دنبال تحقيق و جستجو برآيد، زيرا شكي نيست كه هر كسي اين حق را دارد كه با تمام وسائل ممكن، براي آگاهي از اسرار احكام و قوانين ديني بكوشد. خوشبختانه امكانات زيادي هم براي اين كار موجود است، چنان كه در قسمتي از آيات و بسياري از كلمات پيشوايات بزرگ دين، توضيحاتي دربارة فلسفة احكام وارد شده است. از طرفي يك سلسله قرائن عقلي كه با پيشرفت علوم، روز به روز افزايش مي يابد، پرده از روي بسياري از اين اسرار برداشته است.

در عين حال اگر از حكمت برخي از احكام و دستورات آگاهي نيافتيم اين مسئله ناشي از ضعف فهم و دانش ماست نه آن كه حكمتي در آن وجود نداشته باشد يا آن را به واسطه ندانستن حكمت آن ترك كنيم در حالي كه به صورت كلي مي دانيم كه حتما در آن مصالحي وجود دارد.

خلاصه: با اين كه حق سؤال داريم و تا اندازه اي هم امكانات موجوت است، ولي نبايد هرگز انتظار داشته باشيم كه با دانش و معلومات محدود بشري، به تمام جزئيات واسرار و فلسفة احكام دست يابيم. دست نيافتن به اسرار و مصالح و مفاسد احكام غير از آن است كه مصلحتي

يا مفسده اي در احكام نباشد.

حضرت رضا(ع) مي فرمايد مي بينيم كه خداي متعال چيزهايي را حلال كرده است كه مردم در زندگي و ادامه اش به آن نيازمند هستند و براي آنان مصلحت و فائده اي دارد، و چيزهايي را حرام كرده كه علاوه بر اين كه مورد نياز بشر نيست، موجب فساد و فنا و نيستي او مي باشد".؛(1)

بر همين اساس دانشمندان ديني مي گويند: احكام شرع تابع مصالح و مفاسد است، يعني چيزي بدون جهت حلال يا حرام نشده است. البته وقتي گفته مي شود: فلان كار به مصلحت بشر است، نبايد فقط فوايد جسمي و بهداشتي به نظر آيد، بلكه فوايد جسمي، روحي، فردي، اجتماعي، دنيوي، اخروي و هر نوع فايدة ديگر كه فرض شود، همه جزء مصالح بندگان است. چه بسا يك حكم فايدة جسمي نداشته باشد، ولي از نظر روحي باعث تهذيب و پاكي نفس شود، مثلاً سجده كردن و سرگذاشتن بر خاك اثر بهداشتي ندارد، ولي باعث تواضع و بندگي در مقابل پروردگار مي شود و روح و روان انسان جلا پيدا مي كند. نيز ممكن است فايدة يك حكم از نظر فردي معلوم نباشد، ولي از نظر عمومي و مصالح عامه به نفع جامعه باشد، مثلاً اگر استفاده از ظروف طلا و نقره رواج پيدا كند، مفاسد اقتصادي و روحي و رواني بسياري در جامعه به جا مي گذارد و باعث اختلاف طبقاتي عظيم در جامعه مي شود.

امّا بحث دربارة موارد سؤال كه فلسفة وضو و غسل چيست، يا چرا با وجود اين كه انسان حمام كرده، نياز به وضو يا غسل دارد، يا ميتي كه بدنش كاملاً تميز است، نياز به غسل

دارد، همان طور كه گفته شد: اين احكام و دستورهاي خدا است و اگر ما معتقد به اصول دين باشيم، اين گونه تعبديّات براي ما حلّ شده است. اما اين احكام خالي از فلسفه و حكمت نيستند، همان طور كه از امام علي بن موسي الرضا(ع) نقل شده است كه: "براي اين به وضو مأمور شده ايم كه بندگان هنگامي كه در پيشگاه خدا مي ايستند و با او مناجات مي كنند، پاك باشند و از آلودگي ها و نجاستها دور باشند و قلب انسان براي قيام در پيشگاه خدا نوراني و با صفا باشد".(2)

بنابراين وضو هم جسم را نظيف مي كند و هم از نظر معنوي به وسيلة قصد قربت، اثر تربيتي خوبي براي انسان دارد و موجب قرب الهي مي شود. در عين حال كه موجب تذكر و ياد آوري انسان و آماده كردن او به ايستادن در مقابل پروردگار مي شود.

غسل نيز همين طور است. وقتي كه انسان جنب شد، گرچه قبلاً بدنش تميز بوده يا قبل از جنابت حمام كرده، ولي با جنابت دوباره ترشحاتي در بدن ايجاد مي شود و به اصطلاح در اوج لذّت جنسي كه معمولاً مقارن خروج مني است، سلسله اعصاب پاراسمپاتيك بر اعصاب سمپاتيك پيشي مي گيرد و تعادل به شكل منفي به هم مي خورد. اين موضوع ثابت شده كه براي تعادل اعصاب به هم خورده، تماس آب با بدن بسيار مؤثر است. از اين رو بايد تمامي بدن را شستشو داد چون تمامي بدن در حال جنب شدن تحريك مي شود و ترشحاتي از بدن خارج مي شود كه با غسل كردن از بين مي رود، با قصد قربت كردن

قرب معنوي حاصل مي شود.

مسئله تذكر و ياد آوري خداوند را روح عبادات را تشكيل مي دهد نيز نبايد فراموش كرد و فوائدي كه ذكر و ياد خداوند براي انسان و تاثيري كه در اعمال و رفتار انسان دارد خد بحث مستقلي است.

غسل و وضو هر دو عبادتند و بايد با قصد قربت انجام شوند. اين اعمال، غير از اين كه باعث تميزي و نظافت جسماني هستند، روح و قلب را صفا و جلا مي دهند و در آن حال انسان احساس نزديكي و قرب به خدا دارد. فايدة غسل و وضو تنها نظافت جسماني نيست تا كسي بگويد وقتي كه بدن انسان تميز است، چرا بايد غسل يا وضو انجام دهد. فوائد ديگري غير نظافت بر اين عبادات مترتب است كه يكي از مهم ترين آن ها احساس قرب معنوي و تذكر وياد آوري انسان در مواقع مختلف از زندگي و اظهار تعبد و تسليم انسان در مقابل پروردگار است در روايتي از امام صادق(ع) آمده است: "الوضو علي الوضو نورٌ علي نور(3) وضو بعد از وضو، نور علي نور است". يعني باعث نورانيت چند برابر مي شود.

پيامبر(ص) فرمود: "اگر انسان با طهارتي دوباره وضو بگيرد، براي او ده حسنه و ثواب نوشته مي شود".(4)

غسل و وضو از جمله طهارت هايي است كه غير از جنبة نظافت و تميزي بدن، باعث نورانيت قلبي و صفا و جلاي روح مي شود.

پي نوشت ها :

(1)بحارالانوار، ج 6، ص 93.

(2)تفسير نمونه، ج 4، ص 293.

(3)محمدي ري شهري ميزان الحكمه، عنوان4106.

(4) همان

18

21

وضوي ديگر، نوري بر نور است".(1)

انساني كه دچار عارضه اي (جنابت، حيض، مس ميت و...) شده كه نمي تواند برخي از عبادات را انجام دهد، احساس دلتنگي و دوري از خدا مي كند، اما با انجام غسل اوّلاً پس از احساس دوري اوليه، احساس نزديكي به خداوند مي كند؛

ثانياً: احساس مي كند فرمان را اطاعت و بنده مطيع او بوده است؛

ثالثاً با انجام نيت در عمل، يادآوري خداوند براي او حاصل مي شود.

كاملاً روشن است كه همه اين موارد، موجب پديد آمدن احساس بسيار زيبا و آرامش بخش براي انسان مي شود. همه اين موارد مي تواند در يك جمله خلاصه شود و آن اين كه : انجام عبادات مانند غسل با همان شكل و شيوه خاص به همراه نيت در اعمال، قطره را به اقيانوس و فرع را به اصل خود پيوند مي دهد، و سكون و آرامش در همين است.

پي نوشت ها :

1 - محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، عنوان 4106.

را بدون چون و چرا عمل مي كند.حال اگر در مورد آن شخص اعتقاد قطعي و يقيني داشته باشد كه مرتكب خطا و اشتباه نمي شود و در حرفه خود متخصص ترين است. مطمئناً اين حالت در او بسيار قوي تر است.

احكام و مقررات ديني هم نسخه هايي است كه پيامبران الهي و پيشوايان دين از طرف خدا براي بشر آورده اند تا سعادت و خوشبختي آنان را از هر جهت تأمين نمايند. بديهي است وقتي اعتقاد داشته باشيم كه اين احكام از علم بي پايان الهي سرچشمه گرفته و به حكمت و لطف و مهرباني خدا نيز ايمان داشته باشيم، هم چنين بدانيم پيامبران در تبليغ و رساندن پيامهاي الهي گرفتار خطا و لغزش و اشتباه نمي شوند، يعني به معصوم بودن آنان معتقد باشيم، در اين صورت با كمال جديّت و بدون هيچ اضطراب، در عمل كردن به دستورهاي ديني مي كوشيم و احتياج و نيازي نمي بينيم از خصوصيات فلسفة احكام و مقرّراتي كه قرار داده شده، سؤال نماييم، زيرا مي دانيم خدا دانشي بي پايان دارد و هر چه مقرّر كرده، به خير و صلاح ما بوده است. و انبياي الهي نيز در بيان احكام اشتباهي نكرده اند.

اگر كسي در وجود خدا، يا در دانش و حكمت او، يا در حقانيت انبيا و معصوم بودن آنان ترديد داشته باشد، لازم است قبل از اين سؤال، در اصل اعتقاد به خدا و صفات او و دربارة حقانيت انبيا و صفات آنان بحث و تحقيق كند.

بنابراين كساني كه پاية توحيد خود را محكم ساخته اند و طبق دليل هاي قطعي عقيده دارند كه قانون گذار

اسلام (خدا) بي نياز مطلق و داراي علم و حكمت بي پايان است، ترديدي نخواهند داشت كه تمام احكام و مقررات و دستورهاي اسلامي كه پيامبر از طرف خدا آورده است، داراي مصالح و فوايدي مي باشد. چنين افرادي هميشه در صدد پيروي از دستورهاي الهي هستند و دانستن و ندانستن جزئيات فلسفة احكام، در روحيه آن ها اثري نخواهد داشت.

البته نمي گوييم كسي نبايد از فلسفة احكام سؤال كند و يا نبايد دنبال تحقيق و جستجو برآيد، زيرا شكي نيست كه هر كسي اين حق را دارد كه با تمام وسائل ممكن، براي آگاهي از اسرار احكام و قوانين ديني بكوشد. خوشبختانه امكانات زيادي هم براي اين كار موجود است، چنان كه در قسمتي از آيات و بسياري از كلمات پيشوايات بزرگ دين، توضيحاتي دربارة فلسفة احكام وارد شده است. از طرفي يك سلسله قرائن عقلي كه با پيشرفت علوم، روز به روز افزايش مي يابد، پرده از روي بسياري از اين اسرار برداشته است.

در عين حال اگر از حكمت برخي از احكام و دستورات آگاهي نيافتيم اين مسئله ناشي از ضعف فهم و دانش ماست نه آن كه حكمتي در آن وجود نداشته باشد يا آن را به واسطه ندانستن حكمت آن ترك كنيم در حالي كه به صورت كلي مي دانيم كه حتما در آن مصالحي وجود دارد.

خلاصه: با اين كه حق سؤال داريم و تا اندازه اي هم امكانات موجود است، ولي نبايد هرگز انتظار داشته باشيم كه با دانش و معلومات محدود بشري، به تمام جزئيات واسرار و فلسفة احكام دست يابيم. دست نيافتن به اسرار و مصالح و مفاسد احكام

غير از آن است كه مصلحتي يا مفسده اي در احكام نباشد.

حضرت رضا(ع) مي فرمايد مي بينيم كه خداي متعال چيزهايي را حلال كرده است كه مردم در زندگي و ادامه اش به آن نيازمند هستند و براي آنان مصلحت و فائده اي دارد، و چيزهايي را حرام كرده كه علاوه بر اين كه مورد نياز بشر نيست، موجب فساد و فنا و نيستي او مي باشد".؛(1)

بر همين اساس دانشمندان ديني مي گويند: احكام شرع تابع مصالح و مفاسد است، يعني چيزي بدون جهت حلال يا حرام نشده است. البته وقتي گفته مي شود: فلان كار به مصلحت بشر است، نبايد فقط فوايد جسمي و بهداشتي به نظر آيد، بلكه فوايد جسمي، روحي، فردي، اجتماعي، دنيوي، اخروي و هر نوع فايدة ديگر كه فرض شود، همه جزء مصالح بندگان است. چه بسا يك حكم فايدة جسمي نداشته باشد، ولي از نظر روحي باعث تهذيب و پاكي نفس شود، مثلاً سجده كردن و سرگذاشتن بر خاك اثر بهداشتي ندارد، ولي باعث تواضع و بندگي در مقابل پروردگار مي شود و روح و روان انسان جلا پيدا مي كند. نيز ممكن است فايدة يك حكم از نظر فردي معلوم نباشد، ولي از نظر عمومي و مصالح عامه به نفع جامعه باشد، مثلاً اگر استفاده از ظروف طلا و نقره رواج پيدا كند، مفاسد اقتصادي و روحي و رواني بسياري در جامعه به جا مي گذارد و باعث اختلاف طبقاتي عظيم در جامعه مي شود.

امّا بحث دربارة موارد سؤال كه فلسفة وضو و غسل چيست، يا چرا با وجود اين كه انسان حمام كرده، نياز به وضو يا غسل دارد، يا ميتي كه بدنش

كاملاً تميز است، نياز به غسل دارد، همان طور كه گفته شد: اين احكام و دستورهاي خدا است و اگر ما معتقد به اصول دين باشيم، اين گونه تعبديّات براي ما حلّ شده است. اما اين احكام خالي از فلسفه و حكمت نيستند، همان طور كه از امام علي بن موسي الرضا(ع) نقل شده است كه: "براي اين به وضو مأمور شده ايم كه بندگان هنگامي كه در پيشگاه خدا مي ايستند و با او مناجات مي كنند، پاك باشند و از آلودگي ها و نجاستها دور باشند و قلب انسان براي قيام در پيشگاه خدا نوراني و با صفا باشد".(2)

بنابراين وضو هم جسم را نظيف مي كند و هم از نظر معنوي به وسيلة قصد قربت، اثر تربيتي خوبي براي انسان دارد و موجب قرب الهي مي شود. در عين حال كه موجب تذكر و ياد آوري انسان و آماده كردن او به ايستادن در مقابل پروردگار مي شود.

غسل نيز همين طور است. وقتي كه انسان جنب شد، گرچه قبلاً بدنش تميز بوده يا قبل از جنابت حمام كرده، ولي با جنابت دوباره ترشحاتي در بدن ايجاد مي شود و به اصطلاح در اوج لذّت جنسي كه معمولاً مقارن خروج مني است، سلسله اعصاب پاراسمپاتيك بر اعصاب سمپاتيك پيشي مي گيرد و تعادل به شكل منفي به هم مي خورد. اين موضوع ثابت شده كه براي تعادل اعصاب به هم خورده، تماس آب با بدن بسيار مؤثر است. از اين رو بايد تمامي بدن را شستشو داد چون تمامي بدن در حال جنب شدن تحريك مي شود و ترشحاتي از بدن خارج مي شود كه با غسل كردن از بين

مي رود، با قصد قربت كردن قرب معنوي حاصل مي شود.

مسئله تذكر و ياد آوري خداوند روح عبادات را تشكيل مي دهد نيز نبايد فراموش كرد و فوائدي كه ذكر و ياد خداوند براي انسان و تاثيري كه در اعمال و رفتار انسان دارد خود بحث مستقلي است.

غسل و وضو هر دو عبادتند و بايد با قصد قربت انجام شوند. اين اعمال، غير از اين كه باعث تميزي و نظافت جسماني هستند، روح و قلب را صفا و جلا مي دهند و در آن حال انسان احساس نزديكي و قرب به خدا دارد. فايدة غسل و وضو تنها نظافت جسماني نيست تا كسي بگويد وقتي كه بدن انسان تميز است، چرا بايد غسل يا وضو انجام دهد. فوائد ديگري غير نظافت بر اين عبادات مترتب است كه يكي از مهم ترين آن ها احساس قرب معنوي و تذكر وياد آوري انسان در مواقع مختلف از زندگي و اظهار تعبد و تسليم انسان در مقابل پروردگار است در روايتي از امام صادق(ع) آمده است: "الوضو علي الوضو نورٌ علي نور(3) وضو بعد از وضو، نور علي نور است". يعني باعث نورانيت چند برابر مي شود.

پيامبر(ص) فرمود: "اگر انسان با طهارتي دوباره وضو بگيرد، براي او ده حسنه و ثواب نوشته مي شود".(4)

غسل و وضو از جمله طهارت هايي است كه غير از جنبة نظافت و تميزي بدن، باعث نورانيت قلبي و صفا و جلاي روح مي شود.

پي نوشت ها :

(1)بحارالانوار، ج 6، ص 93

(2)تفسير نمونه، ج 4، ص 293.

(3)محمدي ري شهري ميزان الحكمه، عنوان4106.

(4) همان.

العالمين است، در اين مجلس هر چه لباس كامل تر و تميزتر و خوشبوتر باشد، مطلوب تر است، حتي به مردان سفارش شده كه با لباس كامل، ادب حضور در پيشگاه الهي را رعايت كنند.

رسول اكرم (ص) مي فرمايد: "اعبد الله كأنّك تراه فان كنت لا تراه فانه يراك؛ آن چنان خدا را عبادت كن كه گويا او را مي بيني. اگراو را نمي بيني، او تو را مشاهده مي كند".

2 - از ديگر مصالح حجاب در نماز اين است كه نوعي تمرين مستمر و روزانه براي حفظ حجاب است. نيز يكي از عواملي است كه در پاسداشت دائمي پوشش اسلامي زن و جلوگيري از آسيب پذيري او ، نقش مهمي ايفا مي كند. اگر بپذيريم اسلام همواره درصدد حفظ حجاب بانوان و مصونيت آنها است و به عفّت و پاكدامني سفارش مي كند، متوجه مي شويم پوشش كامل در نماز همسو با اين ايده است.

براي تأكيد بر اين مسئله چنين شرطي را در نماز لازم مي داند. در حقيقت همراه نماز، درس عفّت و پوشش مناسب مي دهد، تا الگوي رفتاري و كرداري زن مسلمان را معرفي كند. در عين حال پوشش كامل در پنج نوبت در شبانه روز تمرين و تلقين عملي بسيار خوب و مناسبي بر پوشش و حجاب اسلامي زن مسلمان است.

3 - نماز خواندن در منظر مردم و در اماكن عمومي و مساجد و مجامع، حجاب كامل مي طلبد ، به ويژه براي زنان تا از نگاه ديگران مصون بمانند، مخصوصاً كه در نماز ركوع و سجده و نشست و برخاست است، در اين صورت حجاب كامل موجب مصون ماندن

زنان از نگاه ديگران و باعث حفظ آرامش روحي نمازگزار ، نيز پاسداري از عفّت عمومي مي شود.

در مكان خلوت و دور از انظار ديگران نيز: نوعي آرامش به زنان مي دهد كه در صورت ورود يك شخص در حال پوشش كامل است. در هر حال نوعي آرامش در خلوت او با خدا حاصل مي شود.

در دايرة هستي ما نقطة تسليميم رأي آنچه تو انديشي، حكم آنچه تو فرمايي

سؤال5: چرا قوانين اسلامي حق سرپرستي را به مرد مي دهند، نه به زن؟

پاسخ: اگر حقي براي فرزندان دختر قائل بوديم و نظر آن ها را در رأي قاضي مؤثر مي دانستيم، با اين حكم همخواني داشت، اگر مرد و زني داراي شرايط مساوي مادي، شخصيّتي، اجتماعي و... بودند، قاضي دادگاه اسلامي بعد از طلاق حضانت بچه ها را به چه كسي واگذار مي كند؟

پاسخ: حضانت و تربيت كردن بر اساس ادله و رواياتي كه در اين باب وارد شده، نسبت به فرزند پسر تا دو سال و نسبت به فرزند دختر تا هفت سال به مادر واگذار شده است، ولي بعد از اتمام اين دوره، وظيفه قيموميت و ولايت پدر تا زمان بلوغ پسر و دختر به جاي خود باقي است.(1) اين وظيفه پدر است كه فرزند خود را اداره كند و امتيازي براي پدر محسوب نمي شود، بلكه مسئوليّت و وظيفه اي سنگين است كه خداوند بر دوش پدر نهاده و اين وظيفه را از مادر برداشته است. بنابراين اگر قرار شود به اين مسئله اعتراض شود، بايد مرد اعتراض بكند و بگويد: خدايا، تو اين وظيفه سنگين را بر من تحميل كردي و بر مادر بچه هيچ

وظيفه اي تحميل نكردي! اگر اسلام حضانت دختر را پس از هفت سالگي به مرد سپرده، بار عظيمي را از دوش زنان برداشته است، نه اين كه او را صالح براي اين امر مهم نداند. از طرفي به صورت مطلق حق حضانت را بر عهده مردها قرار نداده است. اگر صلاحيت مرد براي حاكم شرع محرز نشود، حضانت را بر عهده زن قرار مي دهد.

اگر قاضي در مقام دعوا بين زن و شوهر در نگهداري بچه بعد از دو سال و هفت سال، حق را به جانب مرد مي دهد، نه به خاطر اين است كه به مرد امتيازي مي دهد، بلكه آن وظيفه سنگين را كه خداوند بر عهده پدر قرار داده است، به او مي دهد تا امور طفل زمين نماند.

با اين حال (كه نگهداري فرزند وظيفه است، نه فرق گذاري و تبعيض بين حق مرد و زن) مرد و زن مي توانند با توافق يكديگر بعد از دو سال و هفت سال حق حضانت و اداره فرزند را به زن بدهند. مسئله حضانت كه يك مسئوليت است، با مسئله ديدار فرزند و... كه جزء حقوق است، متفاوت است و به همين خاطر از زنان گرفته نشده است.

پي نوشت ها:

1. تحرير الوسيله، ج 2، حقوق اولاد.

سؤال6: آيا در زمان حاضر عمل كردن به احكامي همچون وضو و غسل لازم است؟

پاسخ: وضو، غسل و تيمّم هم خود مستقلاً عبادت است و هم مقدمه اي براي عبادت ديگر.

فلسفه و حكمت اصلي عبادت، اظهار عبوديت و بندگي است، از اين رو خلوص نيت و قصد تقرّب و نزديكي به خدا يك محور اصلي و ملاك قبولي آن است

(حُسن فاعلي).

هماهنگي و انطباق كامل كيفيت انجام آن و شكل و صورت عمل با موازين و راهكارهاي ارائه شده توسط دين، معيار ديگر مقبوليت عبادت است (حُسن فعلي).

به بيان ديگر: عمل و عبادتي ارزشمند، كمال آفرين و تعالي بخش است و نشانگر روح عبوديت است كه از حسن فاعلي و حسن فعلي برخوردار باشد.

از اين رو كيفيت غسل كردن و هر عبادت ديگري را به عنوان حسن فعلي بايد از دين آموخت.

اگر چه در آموزه هاي ديني احكام برخي موضوعات، ثانويه و متغيّر است، ليكن احكام غسل و عموم عبادات، به عنوان احكام اوليه و ثابت آمده است كه با گذشت زمان و تغيير اوضاع منسوخ نمي شود.

در حديثي از اميرالمؤمنين(ع) آمده است كه غسل جنابت از دو حكمت برخوردار است: يكي نظافت جسم و ديگري ايجاد نشاط روح و تقرّب به خدا، از اين رو خداوند انجام آن را بعد از جنابت با روش و كيفيت ويژه اي واجب ساخته است تا بندگانش ميزان تقيّد و عبوديت خويش را از اين طريق آشكار سازند و مورد آزمايش و امتحان قرار گيرند.(1) پس در غسل تنها طهارت ظاهر لحاظ نشده، بلكه فراتر از آن طهارت دل و توجه به خداوند و ارتباط با او در رفتارها و اعمال و به طور كلي عبادت بودن آن مورد نظر است.

قاضي در مقام دعوا بين زن و شوهر در نگهداري بچه بعد از دو سال و هفت سال، حق را به جانب مرد مي دهد، نه به خاطر اين است كه به مرد امتيازي مي دهد، بلكه آن وظيفه سنگين را كه خداوند بر عهده پدر قرار داده است، به او مي دهد تا امور طفل زمين نماند.

با اين حال (كه نگهداري فرزند وظيفه است، نه فرق گذاري و تبعيض بين حق مرد و زن) مرد و زن مي توانند با توافق يكديگر بعد از دو سال و هفت سال حق حضانت و اداره فرزند را به زن بدهند. مسئله حضانت كه يك مسئوليت است، با مسئله ديدار فرزند و... كه جزء حقوق است، متفاوت است و به همين خاطر از زنان گرفته نشده است.

پي نوشت ها:

1. تحرير الوسيله، ج 2، حقوق اولاد.

سؤال6: آيا در زمان حاضر عمل كردن به احكامي همچون وضو و غسل لازم است؟

پاسخ: وضو، غسل و تيمّم هم خود مستقلاً عبادت است و هم مقدمه اي براي عبادت ديگر.

فلسفه و حكمت اصلي عبادت، اظهار عبوديت و بندگي است، از اين رو خلوص نيت و قصد تقرّب و نزديكي به خدا يك محور اصلي و ملاك قبولي آن است (حُسن فاعلي).

هماهنگي و انطباق كامل كيفيت انجام آن و شكل و صورت عمل با موازين و راهكارهاي ارائه شده توسط دين، معيار ديگر مقبوليت عبادت است (حُسن فعلي).

به بيان ديگر: عمل و عبادتي ارزشمند، كمال آفرين و تعالي بخش است و نشانگر روح عبوديت است كه از حسن فاعلي و حسن فعلي برخوردار باشد.

از اين رو كيفيت غسل كردن و هر عبادت ديگري را

به عنوان حسن فعلي بايد از دين آموخت.

اگر چه در آموزه هاي ديني احكام برخي موضوعات، ثانويه و متغيّر است، ليكن احكام غسل و عموم عبادات، به عنوان احكام اوليه و ثابت آمده است كه با گذشت زمان و تغيير اوضاع منسوخ نمي شود.

در حديثي از اميرالمؤمنين(ع) آمده است كه غسل جنابت از دو حكمت برخوردار است: يكي نظافت جسم و ديگري ايجاد نشاط روح و تقرّب به خدا، از اين رو خداوند انجام آن را بعد از جنابت با روش و كيفيت ويژه اي واجب ساخته است تا بندگانش ميزان تقيّد و عبوديت خويش را از اين طريق آشكار سازند و مورد آزمايش و امتحان قرار گيرند.(1) پس در غسل تنها طهارت ظاهر لحاظ نشده، بلكه فراتر از آن طهارت دل و توجه به خداوند و ارتباط با او در رفتارها و اعمال و به طور كلي عبادت بودن آن مورد نظر است.

اعمال و به طور كلي عبادت بودن آن مورد نظر است.

رفتارها و اعمال و به طور كلي عبادت بودن آن مورد نظر است.

را بدون چون و چرا عمل مي كند.حال اگر در مورد آن شخص اعتقاد قطعي و يقيني داشته باشد كه مرتكب خطا و اشتباه نمي شود و در حرفه خود متخصص ترين است. مطمئناً اين حالت در او بسيار قوي تر است.

احكام و مقررات ديني هم نسخه هايي است كه پيامبران الهي و پيشوايان دين از طرف خدا براي بشر آورده اند تا سعادت و خوشبختي آنان را از هر جهت تأمين نمايند. بديهي است وقتي اعتقاد داشته باشيم كه اين احكام از علم بي پايان الهي سرچشمه گرفته و به حكمت و لطف و مهرباني خدا نيز ايمان داشته باشيم، هم چنين بدانيم پيامبران در تبليغ و رساندن پيامهاي الهي گرفتار خطا و لغزش و اشتباه نمي شوند، يعني به معصوم بودن آنان معتقد باشيم، در اين صورت با كمال جديّت و بدون هيچ اضطراب، در عمل كردن به دستورهاي ديني مي كوشيم و احتياج و نيازي نمي بينيم از خصوصيات فلسفة احكام و مقرّراتي كه قرار داده شده، سؤال نماييم، زيرا مي دانيم خدا دانشي بي پايان دارد و هر چه مقرّر كرده، به خير و صلاح ما بوده است. و انبياي الهي نيز در بيان احكام اشتباهي نكرده اند.

اگر كسي در وجود خدا، يا در دانش و حكمت او، يا در حقانيت انبيا و معصوم بودن آنان ترديد داشته باشد، لازم است قبل از اين سؤال، در اصل اعتقاد به خدا و صفات او و دربارة حقانيت انبيا و صفات آنان بحث و تحقيق كند.

بنابراين كساني كه پاية توحيد خود را محكم ساخته اند و طبق دليل هاي قطعي عقيده دارند كه قانون گذار

اسلام (خدا) بي نياز مطلق و داراي علم و حكمت بي پايان است، ترديدي نخواهند داشت كه تمام احكام و مقررات و دستورهاي اسلامي كه پيامبر از طرف خدا آورده است، داراي مصالح و فوايدي مي باشد. چنين افرادي هميشه در صدد پيروي از دستورهاي الهي هستند و دانستن و ندانستن جزئيات فلسفة احكام، در روحيه آن ها اثري نخواهد داشت.

البته نمي گوييم كسي نبايد از فلسفة احكام سؤال كند و يا نبايد دنبال تحقيق و جستجو برآيد، زيرا شكي نيست كه هر كسي اين حق را دارد كه با تمام وسائل ممكن، براي آگاهي از اسرار احكام و قوانين ديني بكوشد. خوشبختانه امكانات زيادي هم براي اين كار موجود است، چنان كه در قسمتي از آيات و بسياري از كلمات پيشوايات بزرگ دين، توضيحاتي دربارة فلسفة احكام وارد شده است. از طرفي يك سلسله قرائن عقلي كه با پيشرفت علوم، روز به روز افزايش مي يابد، پرده از روي بسياري از اين اسرار برداشته است.

در عين حال اگر از حكمت برخي از احكام و دستورات آگاهي نيافتيم اين مسئله ناشي از ضعف فهم و دانش ماست نه آن كه حكمتي در آن وجود نداشته باشد يا آن را به واسطه ندانستن حكمت آن ترك كنيم در حالي كه به صورت كلي مي دانيم كه حتما در آن مصالحي وجود دارد.

خلاصه: با اين كه حق سؤال داريم و تا اندازه اي هم امكانات موجود است، ولي نبايد هرگز انتظار داشته باشيم كه با دانش و معلومات محدود بشري، به تمام جزئيات واسرار و فلسفة احكام دست يابيم. دست نيافتن به اسرار و مصالح و مفاسد احكام

غير از آن است كه مصلحتي يا مفسده اي در احكام نباشد.

حضرت رضا(ع) مي فرمايد مي بينيم كه خداي متعال چيزهايي را حلال كرده است كه مردم در زندگي و ادامه اش به آن نيازمند هستند و براي آنان مصلحت و فائده اي دارد، و چيزهايي را حرام كرده كه علاوه بر اين كه مورد نياز بشر نيست، موجب فساد و فنا و نيستي او مي باشد".؛(2)

بر همين اساس دانشمندان ديني مي گويند: احكام شرع تابع مصالح و مفاسد است، يعني چيزي بدون جهت حلال يا حرام نشده است. البته وقتي گفته مي شود: فلان كار به مصلحت بشر است، نبايد فقط فوايد جسمي و بهداشتي به نظر آيد، بلكه فوايد جسمي، روحي، فردي، اجتماعي، دنيوي، اخروي و هر نوع فايدة ديگر كه فرض شود، همه جزء مصالح بندگان است. چه بسا يك حكم فايدة جسمي نداشته باشد، ولي از نظر روحي باعث تهذيب و پاكي نفس شود، مثلاً سجده كردن و سرگذاشتن بر خاك اثر بهداشتي ندارد، ولي باعث تواضع و بندگي در مقابل پروردگار مي شود و روح و روان انسان جلا پيدا مي كند. نيز ممكن است فايدة يك حكم از نظر فردي معلوم نباشد، ولي از نظر عمومي و مصالح عامه به نفع جامعه باشد، مثلاً اگر استفاده از ظروف طلا و نقره رواج پيدا كند، مفاسد اقتصادي و روحي و رواني بسياري در جامعه به جا مي گذارد و باعث اختلاف طبقاتي عظيم در جامعه مي شود.

امّا بحث دربارة موارد سؤال كه فلسفة وضو و غسل چيست، يا چرا با وجود اين كه انسان حمام كرده، نياز به وضو يا غسل دارد، يا ميتي كه بدنش

كاملاً تميز است، نياز به غسل دارد، همان طور كه گفته شد: اين احكام و دستورهاي خدا است و اگر ما معتقد به اصول دين باشيم، اين گونه تعبديّات براي ما حلّ شده است. اما اين احكام خالي از فلسفه و حكمت نيستند، همان طور كه از امام علي بن موسي الرضا(ع) نقل شده است كه: "براي اين به وضو مأمور شده ايم كه بندگان هنگامي كه در پيشگاه خدا مي ايستند و با او مناجات مي كنند، پاك باشند و از آلودگي ها و نجاستها دور باشند و قلب انسان براي قيام در پيشگاه خدا نوراني و با صفا باشد".(3)

بنابراين وضو هم جسم را نظيف مي كند و هم از نظر معنوي به وسيلة قصد قربت، اثر تربيتي خوبي براي انسان دارد و موجب قرب الهي مي شود. در عين حال كه موجب تذكر و ياد آوري انسان و آماده كردن او به ايستادن در مقابل پروردگار مي شود.

غسل نيز همين طور است. وقتي كه انسان جنب شد، گرچه قبلاً بدنش تميز بوده يا قبل از جنابت حمام كرده، ولي با جنابت دوباره ترشحاتي در بدن ايجاد مي شود و به اصطلاح در اوج لذّت جنسي كه معمولاً مقارن خروج مني است، سلسله اعصاب پاراسمپاتيك بر اعصاب سمپاتيك پيشي مي گيرد و تعادل به شكل منفي به هم مي خورد. اين موضوع ثابت شده كه براي تعادل اعصاب به هم خورده، تماس آب با بدن بسيار مؤثر است. از اين رو بايد تمامي بدن را شستشو داد چون تمامي بدن در حال جنب شدن تحريك مي شود و ترشحاتي از بدن خارج مي شود كه با غسل كردن از بين

مي رود، با قصد قربت كردن قرب معنوي حاصل مي شود.

مسئله تذكر و ياد آوري خداوند روح عبادات را تشكيل مي دهد نيز نبايد فراموش كرد و فوائدي كه ذكر و ياد خداوند براي انسان و تاثيري كه در اعمال و رفتار انسان دارد خود بحث مستقلي است.

غسل و وضو هر دو عبادتند و بايد با قصد قربت انجام شوند. اين اعمال، غير از اين كه باعث تميزي و نظافت جسماني هستند، روح و قلب را صفا و جلا مي دهند و در آن حال انسان احساس نزديكي و قرب به خدا دارد. فايدة غسل و وضو تنها نظافت جسماني نيست تا كسي بگويد وقتي كه بدن انسان تميز است، چرا بايد غسل يا وضو انجام دهد. فوائد ديگري غير نظافت بر اين عبادات مترتب است كه يكي از مهم ترين آن ها احساس قرب معنوي و تذكر وياد آوري انسان در مواقع مختلف از زندگي و اظهار تعبد و تسليم انسان در مقابل پروردگار است در روايتي از امام صادق(ع) آمده است: "الوضو علي الوضو نورٌ علي نور(4) وضو بعد از وضو، نور علي نور است". يعني باعث نورانيت چند برابر مي شود.

پيامبر(ص) فرمود: "اگر انسان با طهارتي دوباره وضو بگيرد، براي او ده حسنه و ثواب نوشته مي شود".(5)

غسل و وضو از جمله طهارت هايي است كه غير از جنبة نظافت و تميزي بدن، باعث نورانيت قلبي و صفا و جلاي روح مي شود.

پي نوشت ها :

(1). شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 1، چاپ بيروت، ص 465، ذيل حديث شماره 14

(2)بحارالانوار، ج 6، ص 93

(3)تفسير نمونه، ج 4، ص 293.

(4)محمدي ري شهري ميزان

الحكمه، عنوان4106.

(5) همان.

سؤال7: آيا ثروتمند بودن برخي و فقير بودن گروه ديگر با عدالت الهي منافات ندارد؟

پاسخ: اختلاف مردم از نظر نعمت هاي ظاهري، جهات مختلفي دارد:

1- بعضي از تفاوت ها معلول ستم و تجاوز افراد نسبت به حقوق ديگران است.

اين تفاوت ها ظالمانه و غير منطقي است و با از بين رفتن نظام طبقاتي و گسترش عدالت اجتماعي از ميان خواهد رفت. هيچ گاه اسلام و قرآن اين گونه تفاوت ها را تأييد نكرده است، زيرا بر اساس استعمار و استثمار صورت گرفته و آن ها را نمي توان به حساب دستگاه آفرينش گذارد. حتي خداوند از آن ها نهي نموده و براي تأمين برابري و حقوق انسان ها و توزيع عادلانه ثروت ها، احكام و قوانين بسياري را تشريع نموده است كه متأسفانه بسياري از انسان ها از اين تكاليف غفلت مي كنند. هم چنين نبايد از نظام نا عادلانه اقتصادي و موارد ديگري كه مربوط به خود بشر مي شود غافل بود و آن ها را به حساب خداوند گذاشت.

اين گونه اختلافات ربطي به عدالت خداوند ندارد.

2- تفاوت بهره مندي انسان ها در برخي موارد ديگر معلول كار و تلاش خود انسان ها است و قانون خلقت بر آن نهاده شده كه هر كسي به اندازه سعي و تلاش خود بهره مند شود. مطمئنا كسي كه به تنبلي خو كره باشد به دنبال كسب روزي حلال بر نيايد نمي تواند مانند ديگران از نعمت هاي دنيوي بر خوردار شود و كسي كه كار و تلاش بيشتر مي كند نيز بهره بيشتري نصيب ان خواهد بود.

3- قسمتي ديگر از تفاوت ها، طبيعي و لازمه آفرينش انسان است، يعني هر قدر اصول عدالت در جامعه

انساني رعايت شود، باز همه انسان ها از نظر استعداد و هوش و انواع ذوق و سليقه ها يكسان نخواهند بود.

استاد مطهري مي گويد: "معناي عدالت اين نيست كه همه مردم از هر نظر در يك حد و يك مرتبه و يك درجه باشند. جامعه خود به خود مقامات و درجات دارد و در اين جهت مثل پيكر است.

وقتي كه مقامات و درجات دارد، بايد تقسيم بندي و درجه بندي شود. راه منحصر، آزاد گذاشتن افراد و زمينه مسابقه را فراهم كردن است. همين كه پاي مسابقه به ميان آمد، خود به خود به موجب اين كه استعدادها در همه يكسان نيست و به موجب اين كه مقدار فعاليت ها و كوشش ها يكسان نيست، اختلاف و تفاوت به ميان مي آيد. يكي جلو مي افتد و يكي عقب مي ماند".(1)

بايد دانست معمولاً بخشش هاي الهي و استعدادها آن چنان تقسيم شده اند كه هر كسي قسمتي از آن ها را دارد، يعني كم تر كسي پيدا مي شود كه همه نعمت ها را يك جا داشته باشد.

از اين رو قرآن مجيد مي فرمايد: "ما معيشت آن ها را در حيات دنيا ميان آنان تقسيم كرديم و بعضي را بر بعضي برتري داديم، تا آن ها يكديگر را به كار گيرند و به يكديگر خدمت نمايند".(2)

ميدان مسابقه و رقابت عادلانه بايد براي همه باز باشد كه اين نيز مربوط به انسان ها است.

گردند، همان طور كه سلول هاي بدن باتمام تفاوتي كه دارند، همگي از غذا و هوا و ساير نيازمندي ها به مقدار لازم بهره مي گيرند".(3)

ممكن است گفته شود چرا خداوند نظام خلقت را طوري بنا نكرد كه بشر بدون اين تفاوت ها، به زندگي اجتماعي خود ادامه دهد. در پاسخ، قرآن مجيد به يكي از اسرار مهم تفاوت ها اشاره كرده و آن آزمايش الهي است.

خداوند مي فرمايد: "او كسي است كه شما را جانشينان در زمين قرار داد و بعضي را بر بعض ديگر درجاتي داد، تا شما را به آن چه در اختيارتان قرار داده بيازمايد".(4)

تفاوت ها براي اين است كه معلوم شود انسان چگونه از امكانات خدادادي بهره برداري مي كند. اگر نابرابري ها نبود، زمينه امتحان از ميان مي رفت.

بعضي افراد با نعمت و گروهي ديگر با نقمت و تنگدستي آزمايش مي شوند. مطمئناً آنان كه بيشتر نعمت استعداد و توانايي دارند، بيشتر مورد سؤال و درخواست مي شوند و بايد بيشتر پاسخگو باشند.

3- نكته سوم آن كه خدا مصلحت بندگانش را بهتر از خود آنان مي داند.

چه بسا كساني كه دوست دارند از نظر زندگي در رفاه باشند، ولي پروردگار صلاح آنان را در اين امر نمي بيند، همان طوري كه قرآن مجيد مي فرمايد: "چه بسا شما را چيزي خوش نيايد، در حالي كه خيرتان در آن است و يا چيزي را دوست داشته باشيد، در حالي كه شرّتان در آن است و خدا مي داند و شما نمي دانيد".(5)

پس اگر انسان نهايت تلاش خود را به كار گرفت، اما درها را به روي خود بسته ديد بايد بداند در اين امر مصلحتي بوده است. چه بسا كساني هنگامي كه ثروتمند شدند، خدا را

فراموش كردند. از اين رو قرآن كريم مي فرمايد: "اگر خداوند روزي را براي تمام بندگانش گسترش دهد، در زمين طغيان و ستم مي كنند".(6)

گاهي ثروت بي حساب و رفاه، يك مجازات الهي است. پس نه نعمت ظاهري نشانه محبت الهي است و نه نقمت و بلا نشانه بي اعتنايي خدا به بنده است، بلكه اين دو براي افراد مختلف، حكم متفاوتي دارد و عدالت با حكمت الهي همواره مقرون است و يكي فداي ديگري نمي شود، بنابراين، نكته مهم در سرتاسر اين موضوع آن است كه نگاه خود را به زندگي در اين جهان نبايد محدود كنيم. اين بخش از زندگي را بايد در پيوست با بخش عظيم تر از زندگي و حيات جاودانه و عالم برتر و حقيقي تر نگاه كنيم. اگر نگاه ما به زندگي محدود به دنيا بود، اشكال از تفاوت ها در اين دنيا به جا بود، در حالي كه هر چيزي در دنيا، آزمايشي براي انسان است كه در عالم ديگر نتيجه آن را خواهيم ديد و همان گونه كه خداوند فرموده است: "خداوند زندگي و مرگ را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدامين بهترين در عمل خواهيد بود".(7)

پي نوشت ها:

1. استاد مطهري، بيست گفتار، ص 109.

2. زخرف (43) آيه 31.

3. تفسير نمونه، ج 3، ص 366.

4. انعام (6) آيه 165.

5. بقره (2) آيه 216.

6. شوري (42) آيه 27.

7. ملك (67) آيه 2.

سؤال1/8: چرا پيامبر و بعضي از امامان ما داراي زن هاي زيادي بوده اند؟

پاسخ: در آغاز بيان دو نكته ضروري است.

اول: نگاهي كوتاه به فرهنگ ازدواج در جزيرةالعرب در زمان پيامبر(ص):

1 - عرب هاي جاهلي نسبت به دختر، بلكه جنس زن بي

علاقه بودند، چون در محيطي كه دائم مردم با هم به جنگ و خونريزي مشغول بودند و هر كس هر چه قدر كه مي توانست، به ديگران روا مي داشت، خوف داشتند كه در جنگ، دختران اسير شوند و باعث ننگ آن طايفه گردند، نيز به جهت وضع بد اقتصادي و اين كه دختران به فحشا رو آورند و... به دختر علاقه اي نداشتند، بلكه دخترداري را ضد ارزش مي شمردند و به زنده به گور كردن دختران رو آوردند.

2 - چون جنگ و خونريزي در آن محيط امري متداول بود، و عرب جاهلي با اندك بهانه اي يك ديگر را مي كشتند، حاصل به هم خوردن تعادل جمعيتي بود و نسبت زنان به مردان افزايش چشمگيري پيدا مي كرد (چون مردان به جنگ اقدام مي كردند، نه زنان و كشته ها از مردان بود) كه گزينه "چند زن داشتن" را براي رهايي از مشكل عدم تعادل جمعيتي پذيرفتند. اين مشكل در اكثر نقاط از جمله در ايران هم وجود داشت، ليكن در عربستان بيشتر بود.

3 - در آن وضع ناگوار اقتصادي، زن گرفتن از يك خانواده و قبيله نوعي كمك به آنان محسوب مي شد، به همين جهت مشركان قريش به دامادهاي پيامبر(ص) فشار وارد مي كردند كه دختران پيامبر(ص) را طلاق دهند و بر مشكلات پيامبر افزوده بشود.

4 - در محيطي كه نا امني و جنگ و خونريزي آسايش را از همگان ربوده بود، ازدواج از مهم ترين عامل بازدارنده از جنگ به شمار مي آمد.

5 - در آن وضع زن بيوه اگر شوهر نمي كرد، خوشايند نبود، بلكه زشت شمرده مي شد. به مجرد آن كه شوهر مي مرد، يا از وي طلاق مي گرفت و عده وفات يا

طلاق سپري مي شد، شوهري ديگر گزينش مي شد، مانند "اسماء بنت عميس" كه اول همسر جعفر بن ابي طالب شد، بعد از شهادتش به عقد ابوبكر درآمد و بعد از درگذشت ابوبكر همسر امام علي(ع) شد. اين شيوه در آن فرهنگ متداول بود.

نكته دوم: نگاهي گذرا به ازدواج پيامبر(ص).

1 - پيامبر(ص) در 25 سالگي با حضرت خديجه كه چهل سالش بود و قبلاً يك يا دوبار شوهر كرده بود و با مرگ شوهر بيوه شده بود، ازدواج نمود، و به مدت بيست و پنج يا بيست و هشت سال با وي زندگي كرد و همسر ديگري نگرفت.

2 - همه همسران پيامبر (جز عايشه) بيوه بودند. آنان پيش از آن كه به همسري پيامبر(ص) درآيند، يك يا دوبار شوهر نموده بودند و بعد از درگذشت و يا شهادت شوهر و انقضاي عده به عقد پيامبر(ص) درآمدند.

3 - عمده ازدواج هاي پيامبر(ص) در شرايط سخت و دشوار جنگي صورت گرفته بود، مانند شكست مسلمانان در جنگ احد كه وضع مسلمانان بسيار ناراحت كننده بود.

4 - پيامبر(ص) از قبايل مهم عرب مانند تيم، عدي، بني اميه، نيز يهوديان مدينه همسر انتخاب كرد، ولي از قبايل انصار زن نگرفت.

دقت در اين امور به ما مي فماند كه ازدواج هاي پيامبر نه در پي ارضاي خواهش هاي نفساني، بلكه در جهت اهداف عالي بود كه ذيلاً بيان مي شود.

بي شك پيامبر در ازدواج هاي متعدد دنبال خوشگذراني ها نبود، چون:

اولاً: اگر چنين بود، مي بايست در سنين جواني به اين امر مبادرت مي كرد، نه در سنين پيري و آن هم در شرايط سخت و دشوار.

ثانيا: اگر شهوت انگيز بود، مي بايست جهت گيري هايش در گزينش همسر، اين ادعا را اثبات كند. حضرت

دنبال زنان زيبا و جذاب از جهت امور جنسي و جواني نبود، حتي به خواستگاري برخي از زنان مانند "ام سلمه" رفت و او تعجب نمود در اين سن و سال كه كسي حاضر نمي شود با او ازدواج كند، چرا پيامبر دنبال زنان جوان نمي رود و به خواستگاري او كسي را فرستاده است.

ثالثاً: آناني كه با انگيزه كاميابي جنسي به ازدواج هاي متعدد رو مي آورند، ماهيت زندگي آنان به گونه اي ديگر است. آنان به زرق و برق ظاهري زندگي، لباس و زينت زنان و رفاه و خوشگذراني رو مي آورند؛ در حالي كه سيره و زندگي پيامبر اسلام(ص) خلاف اين را نشان مي دهد. پيامبر(ص) در برابر خواست همسران خويش در مورد زرق و برق زندگي، آنان را مخيّر كرد كه يا همين ساده زيستي را برگزينند و به عنوان همسر پيامبر باقي بمانند و يا از حضرت طلاق بگيرند و بروند دنبال زرق و برق زندگي.

علامه طباطبايي در اين باره مي نويسد: داستان تعدد زوجات پيامبر(ص) را نمي توان بر زن دوستي و شيفتگي آن حضرت نسبت به جنس زن حمل نموϘ̠چه آن كه برنامه ازدواج آن حضرت در آغاز زندگي كه تنها به خديجه اكتفا نمود و هم چنين در پايان زندگي كه اصولاً ازدواج بر او حرام شد، منافات با بهتان زن دوستي آن حضرت دارد.(1)

رابعا: دو تن از زنان پيامبر(ص) كنيز بودند. اگر هدف ازدواج لذت بردن از آنان بود، اين دو چون كه كنيز بودند، بدون ازدواج، پيامبر(ص) مي توانست از آنان بهره مند شود. با اين تحليل ازدواج بي فايده بود.

بنابراين اهداف و حكمت هاي ازدواج پيامبر(ص) را مي بايست در اهداف بلند و ارزشʠجستجو نمود كه مهم ترين

آن بدين شرح است:

1 - هدف سياسي - تبليغي:

يكي از اهداف ازدواج هاي پيامبر(ص) هدف سياسي - تبليغي بود؛ يعني با ازدواج موقعيتش در بين قبايل مستحكم گردد و بر نفوذ سياسي و اجتماعيش افزوده شود و از اين راه براي رشد و گسترش اسلام استفاده نمايد.

حضرت به خاطر دست يابي بر موقعيت هاي بهتر اجتماعي و سياسي، در تبليغ دين خدا و استحكام آن و پيوند با قبايل بزرگ عرب و جلوگيري از كارشكني هاي آنان و حفظ سياست داخلي و ايجاد زمينه مساعد براي مسلمان شدن قبايل عرب، به برخي ازدواج ها رو آورد.

در راستاي اين اهداف پيامبر(ص) با عايشه دختر ابوبكر از قبيله بزرگ "تيم" با حفصه دختر عمر از قبيله بزرگ "عدي" با ام حبيبه دختر ابوسفيان از قبيله نامدار بني اميه، ام سلمه از بني مخزوم، سوده از بني اسد، ميمونه از بني هلال و صفيه از بني اسرائيل پيوند زناشويي برقرار نمود. ازدواج مهم ترين پيوند و ميثاق اجتماعي است، به ويژه در آن فرهنگ تأثير بسياري از خود به جا مي گذارد.

در آن محيطي كه جنگ و خونريزي و غارتگري رواج داشت، بلكه به تعبير "ابن خلدون" جنگ و خونريزي و غارتگري جزو خصلت ثانوي آنان شده بود،(2) بهترين عامل بازدارنده از جنگ ها و عامل وحدت و اُلفت، پيوند زناشويي بود. به همين جهت پيامبر(ص) با قبايل بزرگ قريش، به ويژه با قبايلي كه بيش از ديگران با پيامبر(ص) دشمن بودند، مانند بني اميه و بني اسرائيل، ازدواج نمود. اما با قبايل انصار كه از سوي آنان هيچ خطري احساس نمي شد و آنان نسبت به پيامبر(ص) دشمني نداشتند، ازدواج نكرد.

"گيورگيو" نويسنده مسيحي مي نويسد: محمد(ص)

ام حبيبه را به ازدواج خود درآورد تا بدين ترتيب داماد ابوسفيان شود و از دشمني قريش نسبت به خود بكاهد. در نتيجه پيامبر با خاندان بني اميه و هند زن ابوسفيان وساير دشمنان خونين خود خويشاوند شد و ام حبيبه عامل بسيار مؤثري براي تبليغ اسلام در خانواده هاي مكه شد.(3)

2 - هدف تربيتي، پيامبر(ص) حمايت از محرومان و واماندگان را جزء آيين نجات بخش خويش قرار داد. قرآن مردم را به حمايت از واماندگان و محرومان و ايتام فرا مي خواند.پيامبر(ص) در مناسبت هاي مختلف مردم را به اين كار خداپسندانه تشويق نمود، و در عمل براي مردان بيچاره و وامانده در كنار مسجد "صفه" را بنا نهاد و حدود هشتاد نفر از آنان را در آن جا سكني داد.

اين حمايت عملي و صفه نشيني مربوط به مردان بود، اما درباره زنان با توجه به موقعيت آنان، اين گونه راه حل براي رهايي آنان از مشكلات پسنديده نبود، بلكه رسول خدا(ص) براي زنان راه حل ديگري را در نظر گرفت. حضرت از فرهنگ مردم و راه حل چند همسر داري كه بازتاب شرايط اجتماعي بود، بهره جست و مردان مسلمان را تشويق نمود كه زنان بي سرپرست و يتيم دار را به تناسب حالشان، با پيوند زناشويي به خانه هاي خويش راه بدهند، تا آنان و يتيمانشان از رنج بي سرپرستي و تنهايي و فقر مالي و عقده هاي رواني رهايي يابند؛ و خود نيز در عمل به اين كار تن داد تا مسلمانان در عمل تشويق شوند و در مسير رفع محروميت واماندگان قدم بردارند.

پيامبر(ص) با زنان بيوه ازدواج نمود و آنان را به همراه فرزندان يتيمشان به

خانه خويش راه داد، تا هم خودش به قدر توان در زدودن مشكلات گام برداشته باشد و هم الگوي خوبي براي مردم در اين امر باشد.

3 - هدف رهايي كنيزان:

اسلام با برنامه ريزي دقيق و مرحله به مرحله در جهت آزادي اسيران گام برداشت. رسول خدا(ص) از شيوه هاي خوب و متعدد براي آزادي اسيران بهره جست كه ازدواج از جمله آن ها است. جويريه و صفيه كنيز بودند. پيامبر(ص) اين دو را آزاد كرد و سپس با آن دو ازدواج نمود، تا بدين وسيله به مسلمانان بياموزد كه مي شود با كنيز ازدواج نمود. اول او را آزاد نمود و سپس شريك زندگي قرار داد. در ازدواج پيامبر با جويريه بسياري از كنيزان آزاد شدند. توضيح اين كه: جويريه در غزوه بني مصطلق اسير شده بودو در سهم غنيمتي رسول خدا(ص) قرار گرفت. حضرت وي را آزاد كرد و سپس با وي ازدواج نمود. كارحضرت براي يارانش الگوي خوبي شد و تمامي اسيران غزوه مصطلق كه حدود دويست تن بودند، آزاد شدند.

شوهرش به حبشه هجرت كرد و در آن جا بي سرپرست شد. نه مي توانست در آن جا بماند و نه به مكه نزد پدر برگردد.

پيامبر(ص) وقتي كه از مشكل وي با خبر شد، پيكي براي نجاشي پادشاه حبشه فرستاد و از او خواست تا ام حبيبه را به عقد پيامبر درآورد. اين ازدواج باعث شد كه وي از بي پرستي نجات پيدا كند و به دامن بستگان مشرك خويش نغلتد.

5 - طرد سنت غلط و جاهلي:

در اسلام "پسرخوانده" حكم پسر واقعي را ندارد و زن پسر خوانده بر مرد محرم نيست. در حالي كه در جاهليت احكام پسر واقعي را بر پسر خوانده سرايت مي دادند، از آن جمله زن پسر خوانده بر پدر خوانده محرم بود. اسلام اين حكم را باطل نمود.(5)

پيامبر(ص) به دستور خدا با "زينب بنت حجش" همسر مطلقه زيد بن حارثه، پسرخوانده پيامبر بود، ازدواج نمود، تا حكم جاهي را در عمل باطل كند و مردم پذيراي نقض حكم جاهلي باشند.(6)

اگراين ازدواج صورت نمي گرفت، ممكن بود زيد بن حارثه، يا پسرش اسامه بن زيد، بعد از رحلت پيامبر به عنوان پسر و وارث پيامبرمطرح مي شد و مسير امامت و وراثت خاندان پيامبر(ص) دگرگون مي شد.

افزون بر اين امور ازدواج هاي پيامبر از اهداف و حكمت هاي ديگري برخوردار بود كه به جهت رعايت اختصار از ذكر آن ها خودداري مي شود.

در پايان به بيان نكته اي ديگر مي پردازيم: در اسلام چند همسر گزيني براي مردان محدود است. مرد نمي تواند بيش از چهار همسر دائمي در يك زمان داشته باشد.

قرآن مي گويد: با رعايت عدالت مي تواند چهار همسر داشته باشد.(7) تا قبل از نزول اين حكم مردان بيش از چهار همسر دائمي

داشتند.

همه زنان پيامبر(ص) قبل از نزول اين حكم به عقد پيامبر(ص) درآمده بودند. خداوند به پيامبرش دستور داد كه از اين پس حق نداري با كسي ازدواج نمايي، و حتي اگر همه زنانت را طلاق بدهي، به جاي آنان نمي تواني با زنان ديگري ازدواج نمايي.(8)

اين حكم را احكام اختصاصي پيامبر(ص) است، همان گونه كه وجوب خواندن نماز شب و... از مختصات پيامبر بود.

پي نوشت ها:

1 - سيد محمد حسين طباطبايي، فرازهايي از اسلام، ص 174.

2 - مقدمه ابن خلدون (ترجمه)، ج 1، ص 286.

3 - محمد پيامبري كه از نو بايد شناخت، ص 207.

4 - همان، ص 181.

5 - احزاب (33) آيه 4.

6 - همان، آيه 37.

7 - نساء (4) آيه 3.

8 - احزاب (33) آيه 52.

سؤال2/8: چرا امامان (ع) زنان زيادي داشتند؟

پاسخ: هيچ كدام از امامان(ع) در يك زمان بيش از چهار همسر نداشتند.

همان گونه كه در پاسخ به سؤال قبلي بيان شد، با توجه به اوضاع و واقعيت ها چند همسر گزيني مردان از ضرورت هاي اجتماعي آن زمان بود و اسلام به گونه اي آن را مشروع شمرد. امامان(ع) در همين چارچوب عمل مي كردند.

با توجه به ضرورت ها و مصلحت ها برخي از امامان(ع) چهار همسر داشتند، مانند امام علي(ع) البته بعد از رحلت حضرت زهرا(س). در زمان حضرت زهرا(س) حضرت علي(ع) همسر ديگري اختيار نكرد، و برخي امامان، كمتر از چهار همسر داشتند. همان گونه كه در حكمت هاي ازدواج هاي پيامبر(ص) گذشت، آن حكمت ها در ازدواج هاي امامان(ع) نيز هست. افزون بر آن، ازدواج هاي امامان(ع) گاهي به جهت خوف از حكومت بود، مانند ازدواج امام هشتم(ع) با "ام حبيبه" دختر مأمون عباسي، نيز ازدواج امام جواد(ع) با "ام فضل"

دختر مأمون عباسي.

گاهي علت ازدواج هاي امامان(ع) روش تربيتي و بها دادن به زيردستان و طرد امتيازات جاهلي است، مانند ازدواج امام سجاد(ع) با كنيزي كه اول او را آزاد كرد، سپس به عقد خود درآورد كه "عبدالملك مروان" به حضرت خرده گرفت كه چرا فردي از بزرگ خاندان قريش با يك كنيز آزاد شده ازدواج نموده است. حضرت فرمود: "اسلام تفاخرات جاهلي را لغو نموده است".(1)

متأسفانه برخي از دشمنان نسبت هاي ناروايي در امر ازدواج به بعضي از امامان داده، مثلاً گفته اند: امام حسن(ع) خيلي زن مي گرفت و طلاق مي داد! اين تهمت ها نادرست است و مي توانيد دراين مورد به كتاب حقايق پنهان اثراحمد زماني، صفحات 331 تا 353 مراجعه نماييد.

چرا امامان(ع) كنيز داشتند:

در عرف آن زمان كه به ناچار در جنگ اسير مي گرفتند واسيران را به صورت كنيز و غلام در خدمت نيروهاي پيروز مي گذاشتند: غلامان و كنيزان به عنوان خدمت گزاران نيروهاي فاتح بودند و البته بهره جنسي از كنيزان را نيز روا مي شمردند.

اسلام بهترين برنامه را در مورد رهايي اسيران به اجرا درآورد. آزادي بي چون و چراي آنان باعث تقويت كفر و قرار گرفتن دوباره آنان در صف گمراهي مي شد؛ اسارت دائمي نيز به مصلحت آنان نبود.

اسلام گفت: مدتي به عنوان اسير در خانه هاي مسلمانان باشند تا از نزديك آداب و اخلاق اسلامي را بياموزند و پذيراي حق و هدايت گردند و سپس آزاد شوند. اسلام براي اين دوره انتقالي يك سري مقررات را وضع كرد كه با توجه به آن مرد مي تواند همانند همسر خويش با كنيز رابطه برقرار كند.

در عرف آن زمان، مردان افزون بر بهره بردن از همسران قانوني، از كنيزان

بهره مي بردند. در زندگي امامان نيز اين امر وجود دارد و اشكالي ندارد.

برخي از امامان(ع) به علت وجود خفقان و شرايط سخت حتي يك همسر دائم اختيار نكردند و به بهره مشروع از كنيزان اكتفا نمودند. مانند امام هادي و عسكري(ع).

برخي ديگر غلامان و كنيزان متعدد مي خريدند، چند ماهي در خانه نگه مي داشتند و آنان را به آداب اسلامي خوب تربيت مي كردند و بعد در راه خدا آزاد مي كردند. اين حركت نه با هدف كامجويي از كنيزان، بلكه با هدف مقدس الهي و به عنوان يك روش تربيتي، انجام مي شد. امامان غلامان و كنيزان را مي خريد. بعد از يك دوره آموزشي آنان را از قيد اسارت آزاد سازند.

در زندگاني امام چهارم(ع) اين موضوع به روشني ديده مي شود. امام در هر شب از ماه رمضان يك يا چند برده آزاد مي كرد، و در آخر ماه رمضان به تعداد كل شب هاي ماه رمضان آزاد مي كرد و مي گفت: "دوست دارم خداوند ببيند كه من در دنيا بردگان خود را آزاد مي كنم تا بلكه مرا در روز رستاخيز از آتش دوزخ آزاد سازد".

امام سجاد(ع) هيچ كنيز يا غلامي را بيش از يك سال نگه نمي داشت. همه را در شب عيد فطر آزاد مي كرد. حضرت با هر مناسبتي برده اي را آزاد مي كرد. اين يكي از كارهاي مستمر حضرت بود كه كنيزان و غلامان را بخرد و مدتي به تعليم و تربيت آنان بپردازد و سپس در راه خدا آزاد كند. مورخان نوشته اند: درمدينه گروه عظيمي از بندگان و كنيزان آزاد شده بودند كه توسط امام سجاد(ع) رهايي يافته بودند.(2)

اهداف و برنامه هاي ديگري نيز مي تواند در اين مسئله وجود داشته باشد

كه نياز به تحقيقات گسترده تر دارد.

اگر در ذهن شما سؤال خاصي در اين زمينه وجود دارد، آن را به روشني براي ما بنويسيد تا پاسخ را دريافت نماييد.

پي نوشت ها:

1 - كليني، كافي، ج 5، ص 345؛ مجلسي، بحار، ج 46،ص 105.

2 - علي بن طاووس، اقبال الاعمال، ص 261؛ مهدي پيشوايي، سيره پيشوايان، ص 302 - 300.

سؤال9: فلسفه خواندن نماز به زبان عربي چيست؟

پاسخ:خواندن نماز به صورت عربي و با همان الفاظ و كلماتي كه پيامبر وديگر مسلمانان صدر اسلام مي خواندند دلائل مختلفي دارد كه به برخي ازآن ها اشاره مي كنيم.

اول: تعبدي و توفيقي بودن خواندن نماز به لفظ عربي، اين معنا كه شريعت اسلام دستور به عربي خواندن نماز داده است.

با توجه به اين كه روح عبادت بر تسليم و تعبد است طبعا انساني كه مي خواهد عبادت خدا كند آن چيزي را انجام مي دهد كه خداوند خواسته است وبر طبق آيات و روايات و سيره پيامبر اين واجب و تكليف ديني به اين شكل واجب شده . اگر چه انسان مي تواند در غير اوقات نماز با هر زباني با خداوند سخن گويد.

دوم: جهت ايجاد زباني مشترك ميان همه پيروان اسلام و در واقع فراهم سازي وحدت و پيوند بين المللي ديني است.

سوم: قرائت و اذكار ديگري كه در نماز است به صورت دقيق در هيچ زباني ترجمه ندارد. يعني نمي توان همان مفاهيمي كه در اذكار نماز است به صورت دقيق ترجمه كرد و آن را بيان نمود . چه بسا برخي از كلمات يا جملات معاني بسياري در خود جاي داده كه با يك يا چند جمله نتوان

همه آن ها را بيان نمود.(1)

به عنوان مثال از سوره حمد نام مي بريم كه هيچ ترجمه اي كه بتواند تمام مفاهيم آن را به زبان ديگر بيان كند، نيست. حتي تنها كلمه الله، هيچ معادلي در زبان ديگر ندارد و كلمه خدا در زبان فارسي معادل معناي الله نمي باشد. .

اگر چه با توجه به اسبابي كه ذكر كرديم نماز بايد به زبان عربي خوانده شود اما اين بدان معني نخواهد بود كه انسان نتواند به هيچ زبان ديگري با خداوند سخن بگويد .

انسان مي تواند با هر زباني كه خواست در غير وقت نماز با خدا سخن گفته و با او راز و نياز كند و درد ها و نياز هاي خود را با او در ميان گذارد .حتي در قنوت نماز كه قسمت خواستن حاجت ها است به فتواي مراجع انسان مي تواند به فارسي يا هر زبان ديگر با او سخن گويد. البته در اديان ديگر متاسفانه چيزي به صورت نماز ما مسلمانان وجود ندارد .كه امر واجب و لازم باشد و آنچه آنها انجام مي دهند در حد همان دعاهائي است كه ما علاوه بر نماز آنها را نيز داشته و هر كسي مي تواند با زبان خود سخن بگويد.

شايد يكي از رموز خواندن نماز به زبان عربي و با ديگر شرايط و آداب همين حفظ نماز بعد از قرن ها است در حالي در اديان ديگر ما اثري از آن نمي بينيم وچه بسا اگر به همان صورت خود كه پيامبران گفته بودند عمل مي كردند و به خواست خود باآن برخورد نمي كردند(همان گونه در سوال و پيشنهاد شما ذكر

شده) آن ها نيز چيزي به عنوان نماز مي داشتند

پي نوشت ها:

1 - استاد محمد تقي مصباح يزدي، قرآن شناسي، ص 102 - 92، با اقتباس و تلخيص، چاپ مؤسسه آموزش و پژوهشي امام خميني، 1380 ه' ش.

سؤال10: علت تأخير در اجابت دعاها چيست؟

پاسخ: خدا مي فرمايد: "چون بندگانم دربارة من از تو بپرشند، بگو كه من نزديكم و به نداي كسي كه مرا بخواند، پاسخ مي دهم. پس به نداي من پاسخ دهند و به من ايمان آورند تا راه راست يابند".(1)

و زاري ) كنيد و درگرفتاري ها به او پناه بريد... و دعا كنيد، زيرا دعا مغز عبادت است. و مؤمني نيست كه خدا را بخواند جز اين كه دعايش مستجاب شود و اثر استجابتش گاهي در دنيا به ظهور مي رسد و گاهي در آخرت و گاهي به اندازة دعايي كه كرده، گناهانش جبران مي شود".

ضمن سفارش به فرزند گرامي اش امام حسين عليه السلام فرمود: "پروردگار با اذن مسئلت و دعايي كه به تو داده ، كليد خزائنش را در اختيارت گذاشته است. پس هر وقت بخواهي، مي تواني درهاي نعمتش را به وسيلة دعا بازگني و ابرهاي رحمتش را به ريزش درآوري. مبادا كندي در اجابت تو را مأيوس و نا اميد كند، زيرا بخشش به اندازة نيست و خواست قلبي است و چه بسا تأخير در اجابت براي اين است كه خواستار پاداش بزرگتر و آرزومند بخشش فراوان تر گردد. چه بسا چيزي را درخواست كرده اي و به جاي آن چيز ديگري كه سودش در دنيا و آخرت برايت بيشتر بوده، بهتو عطا گرديده يا براي خاطر امر بهتري از تو بازداشته شده است، زيرا بسياري از خواسته هاست اگر عملي شود، دين را تباه مي كند. پس سعي كن چيزهايي را بخواهي كه خوبي و جمالش باقي و عيب و وبالش فاني باشد".(3)

اين بحث با ذكر مثالي واضح تر مي شود: پدر خانواده به فرزندش قول مي دهد كه اگر در درس هايش موفق شود، هديه اي براي او بخرد. فرزند بعد از كسب موفقيت از پدر دوچره طلب ميكند، در حالي كه پدر مي داند اگر براي فرزندش

دوچرخه بخرد، او به خطر مي افتد و شايد جانش را از دست بدهد. به همين دليل در مقابل پافشاري فرزند بي اعتنايي نشان مي دهد. و يا دست به كاري مي زند كه براي فرزندش سودمند باشد، مثلاً برايش وسايلي تهيه مي كند كه خطرناك نباشد.

خداوند متعال اگر در ظاهر به دعاي بنده اش توجهي نمي كند و يا استجابت آن را به تأخير مي اندازد، به چند علت است:

1_ به مصلحت بنده ايش نيست؛

2_ وقت استجابتش فرا نرسيده؛

3_ شرايط دعا فراهم نيست. ولي آن دعا را ذخيرهاي برايش قرار مي دهد كه در قيامت به درد او بخورد.

بهتر است اشاره اي كوتاه به شرايط دعا كنيم و به حديثي در اين باره استناد كنيم. در كتاب كافي آمده است : از امام صادق (ع) سؤال شد: خدا فرمود: مرا بخوانيد تا شما را استجابت كنم. ما به پيشگاه خدا دعا مي كنيم، ولي آثار اجابت را نمي بينيم. امام فرمود: آيا هيچ ديده شده يا فكر مي كني خدا خلاف وعده كند؟ گفت: نه. فرمود: پس مستجاب نشدن براي چيست؟ عرض شد: نمي دانم. امام فرمود: ليكن من به تو خبر مي دهم و آگاهت مي سازم. هر كس اطاعت امر خدا كند و سپس از جهت و راه دعا او را بخواند، اجابتش فرمايد. عرض شد: جهت و راه دعا چيست؟ فرمود: پيش از دعا حمد و ستايش خدا كني. نعمت هايي را كه به تو بخشيده است، به ياد آوري، سپس شكر و سپاس گويي. آنگاه درود بر پيغمبر صلي الله عليه و آله و سلّم بفرستي پس از

آن ياد گناهت كرده، اقرار بدان نمايي و از آسيب آن به خدا پناه بري. اين است جهت و راه دعا.(4)

در كتاب تفسير نمونه راجع به دعا، شرايط آن ، علّت عدم استجابت و يا مصلحت انديشي خالق حكيم دربارة شخص دعا كننده و نظاير آن بحث هاي مفصلي وجود دارد.

پي نوشت ها :

1 . بقره(2) آية 185.

2 . جمعه (62) آيه 1.

3 . ترجمه فارسي تفسير الميزان، ج 2، ص 48.

4 . صادق احسان بخش، آثار الصادقين، ج 6، ص 57.

سؤال11: معناي سرنوشت و تقدير چيست؟

پاسخ: در مورد سرنوشت، دو تفسير وجود دارد:

تفسير نخست مي گويد: سرنوشت هر كس از روز نخست، بدون اطلاع و حضور او، از طرف خداوند تعيين شده و بنابراين هر كس با سرنوشت معيّني از مادر متولد مي شود كه قابل دگرگوني نيست (هر انساني نصيب و قسمتي دارد كه ناچار بايد به آن برسد. چه بخواهد و چه نخواهد و كوشش ها براي تغيير سرنوشت بيهوده است. بنابراين تفسير، بديهي است كه انسان موجودي مجبور و بي اختيار است.

ولي بررسي منابع اسلامي نشان مي دهد اين تفسير مورد تأييد اسلام نيست و قبول و پذيرش آن، تمام مفاهيم مسلّم اسلامي از قبيل: تكليف، جهاد، سعي و كوشش و استقامت و غيره را به هم مي ريزد.

استاد مطهري مي گويد: "اگر مقصود از سرنوشت و قضا و قدر الهي، انكار اسباب و مسببات و از آن جمله قوه و نيرو و اراده و اختيار بشر است، چنين قضا و قدر و سرنوشتي وجود ندارد و نمي تواند وجود داشته باشد".(1)

قضا و قدر و سرنوشت به معناي

صحيح آن است كه بدانيم قضا در اصل به معناي حكم، و قدر به معناي اندازه گيري است كه به قضا و قدر تكويني و تشريعي تقسيم مي شود.

منظور از قضا و قدر تكويني اين است كه هر چيزي و هر حادثه و پديده و هر موجودي در عالم، علتي دارد و اندازه اي، نه چيزي بدون علت به وجود مي آيد و نه بدون اندازه گيري معيّن؛ مثلاً سنگي پرتاب مي كنيم و شيشه اي مي شكند، شكستن شيشه يك حادث است كه حتماً علتي دارد.

اين كه مي گوييم داراي علت است، قضاي تكويني است. و نيز مسلّما ميزان شكستگي و اندازه و حدود آن، به كوچكي و بزرگي سنگ و قوت و فشار دست و نزديكي و دوري فاصله و وزش و عدم وزش باد و مانند اين ها بستگي دارد. اين ارتباط حادثه فوق با چگونگي علت آن، همان قدر تكويني مي باشد.

بنابراين به طور خلاصه يك معناي قضا و قدر، به رسميت شناختن قانون علت و نظام خاص علت و معلول است.

قضا و قدر تشريعي به معناي فرمان الهي در تعيين وظايف فردي و اجتماعي انسان ها و مقدار و حدود اين وظايف است؛ مثلاً مي گوييم نماز واجب است (اين قضاي تشريعي است) سپس مي گوييم مقدار نماز در هر شبانه روز هفده ركعت است. (اين يك قدر الهي است).(2)

طبق قضا و قدر تكويني، سلسله نظام علت و معلول به خداوند منتهي مي شود، ولي اين موضوع هيچ گونه مخالفتي با آزادي اراده و اختيار انسان ندارد.

اعمال انسان، هم مستند به خود او است و هم مستند به

خدا، اما استناد آن به خود او به دليل اين است كه با آزادي اراده، آن را انجام مي دهد و اما استناد آن به خدا به دليل اين است كه هستي انسان و تمام نيروهاي او و حتي آزادي اراده او از ناحية خالق جهان آفرينش است و علل و اسبابي كه شرط تحقق يك عمل مي باشد از اوست.

در قرآن آيات زيادي وجوددارد كه به صراحت اختيار انسان و نقش اراده او را بيان داشته است؛ مانند آيه: "ليس للانسان الا ما سعي؛ براي انسان چيزي جز حاصل سعي او نيست".(3)

و مانند آيه: "ان الله لا يغير ما بقوم حتي يغيروا ما بانفسهم؛ خداوند سرنوشت هيچ قومي را تغيير نمي دهد مگر خودشان آن را تغيير دهند".(4)

در احاديث اسلامي نيز بر اين نكته تأكيد شده است. اميرالمؤمنين(ع) از كنار ديوار شكسته و كجي برخاست. پرسيدند: از قضاي الهي فرار مي كني؟ فرمود: از قضاي الهي به قدر او پناه مي برم.(5) "يعني درست است كه تا قانون عليت كه منتهي به فرمان خداست، نباشد، ديوار شكسته سقوط نخواهد كرد، اما همان خداوند به من عقلي داده كه آن خود يك حلقه از سلسله قانون عليت است و يك عامل بازدارنده در برابر اين گونه حوادث. البته ديوار عقل و شعور ندارد و بدون اعلام قبلي سقوط مي كند. اما من مي توانم به قدر الهي پناه ببرم؛ يعني با عقل خود چنان محل نشستن را اندازه گيري كنم كه اگر ديوار سقوط كند روي من نيفتد".(6)

با يك مثال معناي قضا و قدر الهي روشن مي شود: "اگر كسي بالاي بام ايوان بلند

رود كه خود را با سر روي زمين سنگ فرش مسجد بيفكند و بگويد: اگر مقدر است بميرم مي ميرم ولو خود را از بام نيفكنم و اگر مقدر است بمانم مي مانم، اين گفته درست نيست، زيرا خداوند در اين مورد چند مقدر حتمي و جبري دارد و يك مقدر اختياري.

مقدرات جبري عبارت است از:

1- قضا و قدر الهي؛ سنگ را كه كف زمين از آن فرش شده، سخت و محكم آفريده است.

2- قضا و قدر الهي؛ جمجمه انسان را از استخوان نازك خلق كرده است.

3- قضا و قدر الهي؛ به زمين قوه جاذبه داده است.

4- قضا و قدر الهي؛ چنين مقرر كرده كه اگر كسي خود را از بلندي به زمين سختي پرت كند، جمجمه اش شكسته و مغزش متلاشي شود.

5- قضا و قدر الهي اين است كه اگر كسي مغزش متلاشي شد فوراً بميرد.

6- قضا و قدر الهي اين است كه بشر داراي اختيار و اراده باشد و بتواند خود را از بام پرت كند و بميرد و يا آن كه از راه بام، پله پله به زير آيد و بماند. پس به آن كسي كه روي بام به قصد افكندن خود ايستاده است بايد گفت: تقدير خداوند درباره مرگ و حيات شما تابع اراده و اختيار شما است. اگر افكندن از بام را اختيار كني مقدر است بميري و اگر پله هاي بام را انتخاب كني مقدر است بماني و در هر دو صورت، قضيه روي قضا و قدر الهي است".(7)

1 . مجموعة آثار ، ج1، ص 384.

2 . ناصر مكارم شيرازي، انگيزة پيدايش مذاهب، ص 17 - 20 (

با تلخيص).

3 . نجم (53) آية 39.

4 . رعد (13) آية 11.

5 . توحيد صدوق (چاپ تهران) ص 337.

6 . ناصر مكارم شيرازي، همان، ص 29.

7 . محمد تقي فلسفي، كودك، ج 1، ص 132 و 133.

سؤال12: آيا دعا قادر به تغيير سرنوشت انسان است؟

پاسخ: نظام هستي و سرنوشت انسان براساس قانون "علي و معلولي" استوار است.

خداوند دستگاه "علي و معلولي" جهان را بر دو پايه "مادي و معنوي" استوار ساخته است.

به بيان ديگر: همان گونه كه خداوند علل مادي را مؤثر در پيدايش پديده ها و سرنوشت انسان قرار داده، عوامل معنوي يعني كارهاي خير و شر را نيز در كنار عوامل مادي، مؤثر در سرنوشت انسان قرار داده است.

كارهاي نيك (اعم از دعا و غير آن) در سرنوشت انسان تأثير مثبت و سازنده مي گذارد، چنان كه گناهان و كارهاي شر، تأثير منفي و مخرّب دارد.

تأثير دعا با حفظ همه آداب و شرايط، گاهي چنان كارساز در سرنوشت انسان است و باعث تقدم و تأخر امور مي گردد كه امام صادق(ع) "الدّعا يردّ القضاء و لو أبرم ابراماً؛(1)

دعا قضا (و سرنوشت) را تغيير ميدهد، هر چند محكم شده باشد".

سرنوشت كه يك حقيقت در مورد انسان است، با دعا هيچ ناسازگاري ندارد؛ زيرا دعا كردن و خواستن از خداوند و تأثير آن، جزئي از سرنوشت و قضا و قدر الهي است.

آنچه كه در سرنوشت تعيين شده، هم مي تواند با دعا و تأثير آن باشد و هم بدون دعا و تأثير آن. انسان است كه هر كدام را انتخاب مي كند.

پي نوشت ها:

1 - حاج شيخ عباسي قمي، سفينةالبحار، ماده دعا.

" پرسش گر محترم به جهت

حجم بالاي نامه هاي ارسالي به اين مركز، در مكاتبات بعدي حداكثر تا هفت پرسش از مهم ترين سؤالات خود را به اين مركز ارسال كنيد، تا بدان پاسخ داده شود.

چنانچه پاسخ هاي ارائه شده برايتان قانع كننده نبوده و يا مقصود تان از سؤال غير از آن چيزي است كه در پاسخ ها ارائه شده، در مكاتبات بعدي با تعيين شماره سؤال و نامه براي ما بنويسيد."

آ

22

صعيدا طيبا با خاك پاكى تيمم كنيد . (1)در اخبارى كه از پيشوايان دينى ما در مورد اين دستور مذهبى نقل شده , پاكى وتميزى خاك تيمم صريحا سفارش شده است در كتاب وسايل الشيعه دو حديث ازامام صادق عليه السلام در اين باره نقل شده كه فرمود : خاك تيمم را از زمينهايى كه زير پاى مردم است و مردم روى آن رفت و آمد مى كنند تهيه نكنيد . (2)اين تاكيد براى اين است كه خاكى كه در اين زمينهاست غالبا در معرض آلوده شدن وكثافت اس_ت ; ول_ى خ_اك_ه_ايى كه در زير پاى مردم نبوده و در نتيجه دور از دسترس است , غالبا تميز و پاكيزه مى باشد .

و تعادل اين دو دسته اعصاب در سراسر بدن به هم مى خورد دس_ت_ور داده ش_ده ت_م_ام ب_دن با آب شسته شود البته فايده غسل منحصر به اين نيست بلكه يك نوع عبادت و پرستش نيز مى باشد كه اثرات اخلاقى آن قابل انكار نيست .

بلكه دروازه اى نسبت به جهان و زندگى ديگر و نزول در جوار رحمت الهى است , از اين جهت دستور مى دهد كه بايستى مردگان را نظيف و پاكيزه كنند و با لباسى ساده و پاك به خاك سپارند تااين عمل رمز بقاى حيات حقيقى و امتداد زندگى باشد اين است فلسفه غسل ميت . غسل مس ميت پيش از آن كه به اصل پاسخ بپردازيم , لازم است چند نكته را ذيلا تذكر دهيم :1 - ن_وعا بازماندگان مرده در اثر از دست دادن فرد عزيزى از افراد خانواده خوداحساسات و عواطف برافروخته اى خواهند داشت و لذا نمى تواند يكباره رابطه خود رابا او قطع شده ببينند . آنها در اثر انس و علاقه اى كه نسبت به او داشته اند , حتى بعد از مرگ مى خواهند او را ببوسند و در آغوش پر مهرشان بگيرند . 2 - اي_ن نكته نيز كاملا روشن است كه معمولا بدن افراد مرده در اثر بيمارى و براثر مسموميتهاى م_ختلف و از دست دادن قدرت دفاعى , آلوده به انواع ميكروبهاست ونزديك شدن به او خطرهاى فروانى از نظر بهداشتى به دنبال دارد . 3 - اس_لام ه_ي_چ گ_اه ب_ا عواطف و احساسات انسان از در ستيزه و مبارزه در نيامده ,انگيزه هاى ط_ب_ي_عى افراد را ناديده نگرفته , بلكه عواطف و احساسات را در مسيرخاصى هدايت و راهنمايى نموده است . با توجه به نكات فوق مى توان نتيجه گرفت : اسلام براى آن كه همه افراد - مخصوصابازماندگان مرده - را از آلودگى به انواع ميكروبها و ابتلا به امراض گوناگون كه

از پيكر بى جان ممكن است ب_ه آن_ه_ا س_راي_ت ك_ن_د , ب_ازدارد و در عين حال با تحريم تماس با مرده , با عواطف و احساسات برافروخته آنها مبارزه نكرده باشد , مشكل قانونى براى آنها به وجود آورده است ; يعنى دستور داده ه_ر كسى به بدن مرده دست بزند و يا به هر نحوى از انحاء بدنش با ميت تماس پيدا كند , بايد تمام بدنش راشست و شو داده و غسل نمايد . ش_ك_ى ن_ي_ست كه اين مشكل قانونى در عين آن كه تا حدودزيادى تماس زندگان را با مردگان محدود مى كند و آنها را از ابتلا به انواع امراض احتمالى باز مى دارد , عواطف و احساسات آنها را نيز ناديده نگرفته است و هرگاه اين مشكل قانونى , موثر در برقرارى تماس , با مرده نگرديد , غسل مس ميت خودبهترين و ساده ترين طرز شست و شو و دفع ميكروبهاى احتمالى خواهد بود . م_مكن است بعضى اشكال كنند كه اگر غسل مس ميت ايجاد مشكل قانونى و براى جلوگيرى از آلودگى و ابتلا به امراض است , پس چرا بعد از غسل دادن مرده , دست زدن و تماس پيدا كردن با ب_دن او موجب غسل نمى شود ؟ولى اين ايراد سطحى به نظر مى رسد و پاسخ آن روشن است , زيرا غ_س_ل دادن م_رده ب_اآب مخلوط به سدر و آب مخلوط با كافور و با آب خالص , خود عامل موثرى ب_راى ض_دع_ف_ون_ى و ت_م_ي_ز كردن مرده است و لااقل براى مدتى آن خطراتى كه پيش از غسل وجودداشته , موجود نخواهد بود . ب_دي_ه_ى

است در اين صورت پس از انجام گرفتن مراسم فوق , ميت را در مدت كوتاهى به خاك مى سپارند و احتمال بروز ميكروبهاى جديد و سرايت آن به انسان منتفى خواهدبود . آن_چ_ه درب_اره غسل مردگان و غسل مس ميت گفته شد , گوشه اى از فلسفه اين احكام است ; ممكن است نكات ديگرى وجود داشته باشد كه هنوز از نظر ما مخفى و پنهان است .

و تعادل اين دو دسته اعصاب در سراسر بدن به هم مى خورد دس_ت_ور داده ش_ده ت_م_ام ب_دن با آب شسته شود البته فايده غسل منحصر به اين نيست بلكه يك نوع عبادت و پرستش نيز مى باشد كه اثرات اخلاقى آن قابل انكار نيست .

بلكه دروازه اى نسبت به جهان و زندگى ديگر و نزول در جوار رحمت الهى است , از اين جهت دستور مى دهد كه بايستى مردگان را نظيف و پاكيزه كنند و با لباسى ساده و پاك به خاك سپارند تااين عمل رمز بقاى حيات حقيقى و امتداد زندگى باشد اين است فلسفه غسل ميت . غسل مس ميت پيش از آن كه به اصل پاسخ بپردازيم , لازم است چند نكته را ذيلا تذكر دهيم :1 - ن_وعا بازماندگان مرده در اثر از دست دادن فرد عزيزى از افراد خانواده خوداحساسات و عواطف برافروخته اى خواهند داشت و لذا نمى تواند يكباره رابطه خود رابا او قطع شده ببينند . آنها در اثر انس و علاقه اى كه نسبت به او داشته اند , حتى بعد از مرگ مى خواهند او را ببوسند و در آغوش پر مهرشان بگيرند . 2 - اي_ن نكته نيز كاملا روشن است كه معمولا بدن افراد مرده در اثر بيمارى و براثر مسموميتهاى م_ختلف و از دست دادن قدرت دفاعى , آلوده به انواع ميكروبهاست ونزديك شدن به او خطرهاى فروانى از نظر بهداشتى به دنبال دارد . 3 - اس_لام ه_ي_چ گ_اه ب_ا عواطف و احساسات انسان از در ستيزه و مبارزه در نيامده ,انگيزه هاى ط_ب_ي_عى افراد را ناديده نگرفته , بلكه عواطف و احساسات را در مسيرخاصى هدايت و راهنمايى نموده است . با توجه به نكات فوق مى توان نتيجه گرفت : اسلام براى آن كه همه افراد - مخصوصابازماندگان مرده - را از آلودگى به انواع ميكروبها و ابتلا به امراض گوناگون كه

از پيكر بى جان ممكن است ب_ه آن_ه_ا س_راي_ت ك_ن_د , ب_ازدارد و در عين حال با تحريم تماس با مرده , با عواطف و احساسات برافروخته آنها مبارزه نكرده باشد , مشكل قانونى براى آنها به وجود آورده است ; يعنى دستور داده ه_ر كسى به بدن مرده دست بزند و يا به هر نحوى از انحاء بدنش با ميت تماس پيدا كند , بايد تمام بدنش راشست و شو داده و غسل نمايد . ش_ك_ى ن_ي_ست كه اين مشكل قانونى در عين آن كه تا حدودزيادى تماس زندگان را با مردگان محدود مى كند و آنها را از ابتلا به انواع امراض احتمالى باز مى دارد , عواطف و احساسات آنها را نيز ناديده نگرفته است و هرگاه اين مشكل قانونى , موثر در برقرارى تماس , با مرده نگرديد , غسل مس ميت خودبهترين و ساده ترين طرز شست و شو و دفع ميكروبهاى احتمالى خواهد بود . م_مكن است بعضى اشكال كنند كه اگر غسل مس ميت ايجاد مشكل قانونى و براى جلوگيرى از آلودگى و ابتلا به امراض است , پس چرا بعد از غسل دادن مرده , دست زدن و تماس پيدا كردن با ب_دن او موجب غسل نمى شود ؟ولى اين ايراد سطحى به نظر مى رسد و پاسخ آن روشن است , زيرا غ_س_ل دادن م_رده ب_اآب مخلوط به سدر و آب مخلوط با كافور و با آب خالص , خود عامل موثرى ب_راى ض_دع_ف_ون_ى و ت_م_ي_ز كردن مرده است و لااقل براى مدتى آن خطراتى كه پيش از غسل وجودداشته , موجود نخواهد بود . ب_دي_ه_ى

است در اين صورت پس از انجام گرفتن مراسم فوق , ميت را در مدت كوتاهى به خاك مى سپارند و احتمال بروز ميكروبهاى جديد و سرايت آن به انسان منتفى خواهدبود . آن_چ_ه درب_اره غسل مردگان و غسل مس ميت گفته شد , گوشه اى از فلسفه اين احكام است ; ممكن است نكات ديگرى وجود داشته باشد كه هنوز از نظر ما مخفى و پنهان است .

بلكه دروازه اى نسبت به جهان و زندگى ديگر و نزول در جوار رحمت الهى است , از اين جهت دستور مى دهد كه بايستى مردگان را نظيف و پاكيزه كنند و با لباسى ساده و پاك به خاك سپارند تااين عمل رمز بقاى حيات حقيقى و امتداد زندگى باشد اين است فلسفه غسل ميت . غسل مس ميت پيش از آن كه به اصل پاسخ بپردازيم , لازم است چند نكته را ذيلا تذكر دهيم :1 - ن_وعا بازماندگان مرده در اثر از دست دادن فرد عزيزى از افراد خانواده خوداحساسات و عواطف برافروخته اى خواهند داشت و لذا نمى تواند يكباره رابطه خود رابا او قطع شده ببينند . آنها در اثر انس و علاقه اى كه نسبت به او داشته اند , حتى بعد از مرگ مى خواهند او را ببوسند و در آغوش پر مهرشان بگيرند . 2 - اي_ن نكته نيز كاملا روشن است كه معمولا بدن افراد مرده در اثر بيمارى و براثر مسموميتهاى م_ختلف و از دست دادن قدرت دفاعى , آلوده به انواع ميكروبهاست ونزديك شدن به او خطرهاى فروانى از نظر بهداشتى به دنبال دارد . 3 - اس_لام ه_ي_چ گ_اه ب_ا عواطف و احساسات انسان از در ستيزه و مبارزه در نيامده ,انگيزه هاى ط_ب_ي_عى افراد را ناديده نگرفته , بلكه عواطف و احساسات را در مسيرخاصى هدايت و راهنمايى نموده است . با توجه به نكات فوق مى توان نتيجه گرفت : اسلام براى آن كه همه افراد - مخصوصابازماندگان مرده - را از آلودگى به انواع ميكروبها و ابتلا به امراض گوناگون كه

از پيكر بى جان ممكن است ب_ه آن_ه_ا س_راي_ت ك_ن_د , ب_ازدارد و در عين حال با تحريم تماس با مرده , با عواطف و احساسات برافروخته آنها مبارزه نكرده باشد , مشكل قانونى براى آنها به وجود آورده است ; يعنى دستور داده ه_ر كسى به بدن مرده دست بزند و يا به هر نحوى از انحاء بدنش با ميت تماس پيدا كند , بايد تمام بدنش راشست و شو داده و غسل نمايد . ش_ك_ى ن_ي_ست كه اين مشكل قانونى در عين آن كه تا حدودزيادى تماس زندگان را با مردگان محدود مى كند و آنها را از ابتلا به انواع امراض احتمالى باز مى دارد , عواطف و احساسات آنها را نيز ناديده نگرفته است و هرگاه اين مشكل قانونى , موثر در برقرارى تماس , با مرده نگرديد , غسل مس ميت خودبهترين و ساده ترين طرز شست و شو و دفع ميكروبهاى احتمالى خواهد بود . م_مكن است بعضى اشكال كنند كه اگر غسل مس ميت ايجاد مشكل قانونى و براى جلوگيرى از آلودگى و ابتلا به امراض است , پس چرا بعد از غسل دادن مرده , دست زدن و تماس پيدا كردن با ب_دن او موجب غسل نمى شود ؟ولى اين ايراد سطحى به نظر مى رسد و پاسخ آن روشن است , زيرا غ_س_ل دادن م_رده ب_اآب مخلوط به سدر و آب مخلوط با كافور و با آب خالص , خود عامل موثرى ب_راى ض_دع_ف_ون_ى و ت_م_ي_ز كردن مرده است و لااقل براى مدتى آن خطراتى كه پيش از غسل وجودداشته , موجود نخواهد بود . ب_دي_ه_ى

است در اين صورت پس از انجام گرفتن مراسم فوق , ميت را در مدت كوتاهى به خاك مى سپارند و احتمال بروز ميكروبهاى جديد و سرايت آن به انسان منتفى خواهدبود . آن_چ_ه درب_اره غسل مردگان و غسل مس ميت گفته شد , گوشه اى از فلسفه اين احكام است ; ممكن است نكات ديگرى وجود داشته باشد كه هنوز از نظر ما مخفى و پنهان است .

از بين ببرد. پس تيمّم بر صعيد طيّب (خاك پاك) _ چنان چه اسلام دستور داده است _ «فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً» (نساء/43, مائده/6) واقعاً دست و رو را پاكتر مي سازد.

حكمت ديگر تيمّم اين است كه چون وضو و غسل براي نlاز، تشريع شده و مكلّف بايد با آب خود را طهارت بدهد و حال كه از استعمال آب معذور شده است، سزاوار نمي داند كه بدوk تطهير و تنظيف، به نماز و توجّه به خدا روي نمايد، و با توجّه به اينكه خاك نيز _ شرعاً و علماً _ يكي از مطهرات است، دستور داده شده كه تيمّم كند تا با نظافت و طهارت، به درگاه خدا حاضر شود و اطاعتي را كه به واسطة عذر از استعمال آب از او فوت شده، به اين وسيله جبران و تدارك كند.

حكمت ديگر اين است كه اگر وضو و غسل، بدلي نداشته باشد و بدون بدل، مكرّر نماز بخواند حال اعتياد و مواظبت به گرفتن طهارت در شخص به واسطة عذر از استعمال آب ضعيف مي شود. ممكن است حكمت هاي عالي تري هم داشته باشد كه به مرور زمان و پيشرفت علم معلوم گردد.

بر او چيره شود.

انسان طاهر، محبوب خداست و اگر كسي محبوب خدا شد، آثار خدايي در او ظهور مي كند؛ زيرا خداي سبحان، محبوب خود را رها نمي گذارد. او افراد طاهر را دوست دارد و مسجد جاي طهارت است. اگر عبادت ظاهري را مقرر كرد، رازش را كه محبوب شدن است، در كنار آن قرار داد و فرمود مسجد و معبد و مركز عبادت براي پرورش افراد طاهر است. يعني براي تربيت انساني است كه محبوب خدا باشد.

قرآن كريم به عنوان فيضي عظيم از طرف خداوند نازل شده است. كساني از اين قرآن سهم دارند كه طاهر باشند چنانكه خداي سبحان در كتابش مي فرمايد «إِنَّه لَقران كَريم * في كتابٍ مَكْنون * لا يَمسّه إِلَّا المُطَهّرون» واقعه/77-79 افراد مطهّر و پاك از معارف قرآن بهره مي گيرند.

مطهرّ واقعي، اهل بيت عصمت و طهارتند. قرآن كريم در آيه «إِنَّما يُريد الله لِيُذْهب عَنكم الرِّجس أَهل البَيت و يُطَهِّركم تَطهيرا» احزاب/33 اهل بيت را به عنوان «مطهّر» معرفي فرموده است. و در آيات پيش يادآوري شد كه به عمق قرآن كسي جز مطهّر نمي رسد و اهل بيت عصمت و طهارت هم مطهرند. و آنها هستند كه به حقيقت قرآن راه دارند و شاگردان آنها هم به اندازه طهارتشان بهره مي گيرند.

مبارك حق تعالي را بر زبان آورد، بايد دهان را تطهير كند. مگر مي شود با دهان ناشسته انسان نام خدا را ببرد؟ بايد دهان را با آب مضمه كند و بشويد.

را به صورتش ميمالد پاك ميشوداز چه چيزي پاك مي شود؟ بديهي است اين عمل غرور و تكبر را از انسان مي گيرد و انسان را تطهير مي كند. اگر انسان را تطهير كرد ديگر انسان در برابر خواسته خداوند سخني ندارد؛ نمي گويد «من نظرم آن است» پس طهارتي كه مطلوب پروردگار است پاك شدن از غرور و كبر است.

بر او چيره شود.

انسان طاهر، محبوب خداست و اگر كسي محبوب خدا شد، آثار خدايي در او ظهور مي كند؛ زيرا خداي سبحان، محبوب خود را رها نمي گذارد. او افراد طاهر را دوست دارد و مسجد جاي طهارت است. اگر عبادت ظاهري را مقرر كرد، رازش را كه محبوب شدن است، در كنار آن قرار داد و فرمود مسجد و معبد و مركز عبادت براي پرورش افراد طاهر است. يعني براي تربيت انساني است كه محبوب خدا باشد.

قرآن كريم به عنوان فيضي عظيم از طرف خداوند نازل شده است. كساني از اين قرآن سهم دارند كه طاهر باشند چنانكه خداي سبحان در كتابش مي فرمايد «إِنَّه لَقران كَريم * في كتابٍ مَكْنون * لا يَمسّه إِلَّا المُطَهّرون» واقعه/77-79 افراد مطهّر و پاك از معارف قرآن بهره مي گيرند.

مطهرّ واقعي، اهل بيت عصمت و طهارتند. قرآن كريم در آيه «إِنَّما يُريد الله لِيُذْهب عَنكم الرِّجس أَهل البَيت و يُطَهِّركم تَطهيرا» احزاب/33 اهل بيت را به عنوان «مطهّر» معرفي فرموده است. و در آيات پيش يادآوري شد كه به عمق قرآن كسي جز مطهّر نمي رسد و اهل بيت عصمت و طهارت هم مطهرند. و آنها هستند كه به حقيقت قرآن راه دارند و شاگردان آنها هم به اندازه طهارتشان بهره مي گيرند.

مبارك حق تعالي را بر زبان آورد، بايد دهان را تطهير كند. مگر مي شود با دهان ناشسته انسان نام خدا را ببرد؟ بايد دهان را با آب مضمه كند و بشويد.

را به صورتش ميمالد پاك ميشوداز چه چيزي پاك مي شود؟ بديهي است اين عمل غرور و تكبر را از انسان مي گيرد و انسان را تطهير مي كند. اگر انسان را تطهير كرد ديگر انسان در برابر خواسته خداوند سخني ندارد؛ نمي گويد «من نظرم آن است» پس طهارتي كه مطلوب پروردگار است پاك شدن از غرور و كبر است.

بر او چيره شود.

انسان طاهر، محبوب خداست و اگر كسي محبوب خدا شد، آثار خدايي در او ظهور مي كند؛ زيرا خداي سبحان، محبوب خود را رها نمي گذارد. او افراد طاهر را دوست دارد و مسجد جاي طهارت است. اگر عبادت ظاهري را مقرر كرد، رازش را كه محبوب شدن است، در كنار آن قرار داد و فرمود مسجد و معبد و مركز عبادت براي پرورش افراد طاهر است. يعني براي تربيت انساني است كه محبوب خدا باشد.

قرآن كريم به عنوان فيضي عظيم از طرف خداوند نازل شده است. كساني از اين قرآن سهم دارند كه طاهر باشند چنانكه خداي سبحان در كتابش مي فرمايد «إِنَّه لَقران كَريم * في كتابٍ مَكْنون * لا يَمسّه إِلَّا المُطَهّرون» واقعه/77-79 افراد مطهّر و پاك از معارف قرآن بهره مي گيرند.

مطهرّ واقعي، اهل بيت عصمت و طهارتند. قرآن كريم در آيه «إِنَّما يُريد الله لِيُذْهب عَنكم الرِّجس أَهل البَيت و يُطَهِّركم تَطهيرا» احزاب/33 اهل بيت را به عنوان «مطهّر» معرفي فرموده است. و در آيات پيش يادآوري شد كه به عمق قرآن كسي جز مطهّر نمي رسد و اهل بيت عصمت و طهارت هم مطهرند. و آنها هستند كه به حقيقت قرآن راه دارند و شاگردان آنها هم به اندازه طهارتشان بهره مي گيرند.

را به صورتش ميمالد پاك ميشوداز چه چيزي پاك مي شود؟ بديهي است اين عمل غرور و تكبر را از انسان مي گيرد و انسان را تطهير مي كند. اگر انسان را تطهير كرد ديگر انسان در برابر خواسته خداوند سخني ندارد؛ نمي گويد «من نظرم آن است» پس طهارتي كه مطلوب پروردگار است پاك شدن از غرور و كبر است.

باشد .چنان كه در مورد روزه ، علوم به خواص بهداشتي آن پرداخته اند ولي قرآن مجيد فلسفه اي بالاتر را بيان فرموده و آن ( ( تقوايابي ) ) است . درباره فلسفه وضو به طور خلاصه مي توان مطالب زير را بيان كرد : 1- طهارت و پاكيزگي ظاهري ، 2- طهارت باطني ؛ چون شخص وضو گيرنده ، وقتي به نيت عبادت و اطاعت خداوند وضو مي گيرد قهراً در مسير طهارت باطني و عبوديت خداوند گام برمي دارد .3- وضو عملي است كه از سر تا قدم انسان را در برمي گيرد وشستن و مسح اعضا، نوعي تذكر و يادآوري به او در مورد مسووليت اعضاو جوارح است . 4- تقويت روحيه بندگي و تعبد كه با توجه به اين توضيحي كه در اصل فلسفه احكام داده شد جواب قسمت اخير سوال شما كه چرا شكل وضو اين گونه است نيز داده مي شود.;

( ايديكم ) ) نيز منصوب است . پس بايد حكم آن نيز مانند حكم ( ( ايديكم ) ) غسل يعني شستن باشد .شايد در ابتدا چنين توهم شود كه شيعه به قرايت اول و اهل سنت به قرايت دوم عمل كرده است و هر يك قرايت ديگر را قبول ندارد اما چنين نيست . هم شيعه و هم اهل سنت فتواي خود را بنا بر هر دو قرايت تفسير مي كنند .در اين نوشتار نخست راي شيعه بنا بر هر دو قرايت به طور مستقل تبيين گشته ، اشكال هاي اهل سنت پاسخ گفته مي شود، سپس به تاريخچه اختلاف در مسح پا اشاره مي شود .بنابر قرايت جر : واضح است كه ( ( ارجلكم ) ) عطف به ( ( رووسكم ) ) است و چون فعل معطوف عليه ( ( امسحوا ) ) است حكم پا نيز وجوب مسح مي شود .اشكال : شايد ( ( ارجلكم ) ) عطف به ( ( ايديكم ) ) باشد و به دليل مجاورت با يك اسم مجرور ( يعني رووسكم ) جر گرفته است مانند ( ( حجر و ضب خرب ) ) كه ( ( خرب ) ) صفت ( ( حجر ) ) است و بايد مرفوع باشد ولي به دليل مجاورت با ( ( ضب ) ) مجرور شده است ( حجر = لا نه ؛ ضب = سوسمار ؛ خرب = ويران ) پاسخ : اولا" جر به دليل مجاورت غلط است و فقط به دليل ضرورت شعرمانند مثال مذكور جايز است و قرآن كريم از استعمال غلط

مبري است . ثانيا" : جر به دليل مجاورت فقط در جايي است كه قرينه اي بر آن باشد مانند مثال مذكور چرا كه معلوم است ( ( خرب ) ) نمي تواند صفت ( ( ضب ) ) باشد و فقط مي تواند صفت ( ( حجر ) ) قرار گيرد ولي در آيه مباركه چنين جري باعث اشتباه مي شود و قرينه اي بر آن وجود ندارد .ثالثا" : جر به دليل مجاورت فقط بدون حرف عطف در كلام عرب صحيح است اما با حرف عطف به هيچ وجه صحيح نيست . بنا بر قرايت نصب : در وهله اول دو احتمال وجود دارد : 1-عطف به ( ( ايديكم ) ) كه حكم آن وجوب غسل مي شود .2- عطف به محل ( ( رووسكم كه حكم آن وجوب مسح مي شود .اما با دقت در ادبيات عرب مي فهميم كه فقط احتمال دوم صحيح است زيرا : اولا" : عطف محل در كلام عرب صحيح و شايع است مانند ( ( ليس هذا بعالم و لا عالما" ) ) كه ( ( عالما" ) ) عطف به محل ( ( بعالم ) ) شده است و محل ( ( بعالم ) ) نصب است و اين در كلام عرب شايع است و اختصاص نيز به ضرورت شعر ندارد ( ر.ك : ابن هشام ،مغني اللبيب ) . ثانيا" : عطف ( ( ارجلكم ) ) به ( ( ايدكم ) ) جايز نيست زيرا باعث فاصله شدن يك جمله فعليه اجنبي بين معطوف و معطوف عليه است و اين در كلام

عرب غلط است . پس عطف به محل ( ( رووسكم ) ) متعين است و درنتيجه حكم ( ( ارجلكم ) ) نيز وجوب مسح مي شود .آنچه درباره ظاهر آيه مباركه بنا بر هر دو قرايت گفته شد تنها راي شيعه نيست و مفسرين اهل سنت نيز آيه مباركه را بنا بر هر دو قرايتش مطابق راي شيعه در وجوب مسح مي دانند وآنچه از تحليل ادبي آيه گفته شد تماما" از تفاسير اهل سنت بود كه مي توانيدبه كتاب تفسير كبير، فخر رازي ، دارالكتب العلميه تهران ، ج 11، ص 161،ذيل آيه 6 سوره مايده ، مساله 38 رجوع كنيد .علاوه بر قرآن روايات فراواني نيز در وجوب مسح وارد شده است : منابع شيعي : وسايل الشيعه ، ج 1،كتاب الطهاره ، باب 25 از ابواب الوضو، ص 294 ( دار احيا التراث العربي ). منابع سني : علاوه بر اقوال مسح از سوي صحابه كه در پاسخ ذكر خواهد شد،مسند احمد، ج 1، ص 108 و 158 ( دارالفكر ) - كنزل العمال ، ج 9، ص 448، ح 26908 ( موسسه علوم القرآن ) - سنن ابي داود، ج 1، ص 42، ح164 ( داراحيا التراث العربي ) - الغارات به نقل از امالي شيخ مفيد ( مصنفات شيخ مفيد، ج 13، ص 267 - مسند احمد، ج 1، ص 67 ( دارالفكر ) . در اينجااين سوال مطرح مي شود كه چگونه اهل سنت با وجود تفسير آيه به وجوب مسح حكم به وجوب غسل مي كنند؟ در اين نامه به اختصار پاسخ هايي كه اهل سنت

براي فتواي وجوب غسل داده اند مطرح مي كنيم : پاسخ اول : زمخشري در تفسير آيه به قرايت جر مي گويد : پا از اعضايي است كه بايد دروضو شسته شود، لذا امكان اسراف در آن زياد است خداوند براي جلوگيري از اسراف ( ( ارجلكم ) ) را به ( ( رووسكم ) ) عطف كرده است نه براي اين كه مسحشود بلكه براي اين كه بفهماند در شستن آن اسراف نكنيد ( زمخشري ،الكشاف ، دارالمعرفه ، ج 1، ص 326، ذيل آيه 6 مايده ) . نقد : در صورت ودست ها نيز امكان اسراف هست . گذشته از اين كه اين مطلب فلسفه بافي است و به هيچ وجه با ظاهر قرآن سازگاري ندارد .پاسخ دوم : پس از ( ( ارجلكم ) ) قيد ( ( الي الكعبين ) ) دارد و اين قيد قرينه وجوب غسل است . اين قرينيت را به دو صورت بيان كرده اند : 1- بيان حد فقط در غسل مي آيد نه در مسح .مقصودآنان اين است كه چون در ( ( ايديكم الي المرافق ) ) حد به ( ( الي ) ) ذكر شده است واينجا نيز در ( ( ارجلكم الي الكعبين ) ) حد به ( ( الي ) ) آمده است پس حكم هردوغسل است ، ( ر.ك : فخر رازي ، التفسير الكبير، ج 11، ص 162 والقرطبي ،الجامع لاحكام القرآن ، دارالفكر، ج 6، ص 91 ) . نقد : ( ( الي ) ) در ( ( ايديكم الي المرافق ) ) و در (

( ارجلكم الي الكعبين ) ) هر دو براي بيان حد است اما اين نكته كه در جمله اول براي بيان حد وجوب غسل است از فعل آن يعني ( ( اغسلوا ) ) فهميده مي شد نه از ( ( الي ) ) پس ( ( الي ) ) هيچ قرينيتي در غسل ندارد .در جمله دوم نيز بايد از فعل آن يعني ( ( امسحوا ) ) فهميده شود .اين نكته را برخي ازمفسرين اهل سنت نيز تصريح كرده اند، ( رجوع كنيد به : ابن حزم ، المحلي ، دارالافاق الجديده ، بيروت ، ج 2، ص 56، مساله 200 ) . پاسخ سوم : محمد رشيد رضادر تفسير المنار، ج 6، ص 234 مي گويد : وجوب مسح معقول نيست زيرا اگرباتري دست پاي كثيف و گرد و غباري را مسح كنيد كثيفي پا به دست نيزسرايت مي كند و اين با حكم وضو كه پاكيزگي است مخالف است . نقد : اولا"اعضاي وضو بايد قبل از مسح پاك باشند و پاكيزگي آن قبل از شروع در وضوحاصل مي شود .ثانيا" : شستن دستان و پاها بعد از اتمام وضو نيز ممكن است و بلكه پاكيزگي در بدن و لباس نمازگزار از مستحبات نماز است . ثالثا" : حكمت وضو فقط پاكيزگي نيست اگر اين گونه بود چرا اين ترتيب خاص و اين اعضاي خاص و با نيت قربت بايد انجام شود؟ پاسخ چهارم : صاحب المنار مي گويد ( همان ، ص 233 ) قوي ترين دليل بر عليه شيعه اين است كه غايت رجلين ( ( الي الكعبين )

) است و اين جز با شستن حاصل نمي شود .نقد : اولا" مراد ازكعبين نزد شيعه استخوان روي پاست و استخوان اطراف مچ پا .ثانيا"، به فرض كه چنين باشد چرامسح الي الكعبين ممكن نيست . شايد او تصور كرده است كه رطوبت دست تا به كعبين برسد خشك مي شود!!! پاسخ پنجم : ابن حزم در المحلي ، ج 2، ص 57، مساله 200 مي گويد با وجود اين كه قرآن دلالت بر وجوب مسح مي كند و اخبار فراواني نيز بر وجوب مسح داريم امايك روايت وجود دارد كه همه آنها را نسخ مي كند و آن اين خبر است . ودرروايت ديگري آمده است كه در سفر رسول خدا از او جدا شديم و وضوگرفتيم و مسح بر پا كرديم . آن حضرت با صداي بلند دوبار يا سه بار فرياد زد : واي بر پاها از آتش ، ( محمدبن اسماعيل ، صحيح بخاري ، مكتبه عبدالحميداحمد حنفي ، مصر، ج 1، كتاب العلم ، ص 18، باب من رفع صوته ، ح 1 ) . نقد : اولا"، اين روايت وجوب مسح را ثابت مي كند زيرا مگر ممكن است صحابه رسول خدا وضو را بلد نباشند .يقينا" اعمال وضو را درست بلد بوده اند زيراوضو عملي است كه هر روز بارها انجام مي دادند و بارها از رسول خدا ديده بودند .ثانيا"، تنها نكته اي كه مورد اعتراض رسول خدا قرار گرفته عدم رعايت شرايط وضو بوده است . مثلا" آنان با پاهاي نجس مسح كرده اند و پيامبر آنان رانهي كرده است و اين مطلب خيلي نزديك

به ذهن است زيرا عرب عادت داشت كه ايستاده بول كند و بول به پاهاي او بپاشد واگر آنان بدون اين كه پاهاي خود را تطهير كنند مسح كنند مسحشان باطل است ، ( رجوع كنيد به : طبرسي ،مجمع البيان ، دارالفكر، ج 2، ص 258، ذيل آيه 6 سوره مايده ) . پاسخ ششم : رواياتي هست كه در آن غسل رجلين آمده است مانند روايت عثمان خليفه سوم كه مردم را جمع كرد و جلوي آنان وضو گرفت : دست راستش را داخل ظرف كرد و بر دست چپش ريخت و سه بار شست ، سپس سه بار مضمضه كرد و سه بار استنشاق كرد، سپس سه بار صورتش را شست ، سپس سه باردستش را تا مرفق شست ، سپس سرش را مسح كرد، سپس پاهايش را خوب شست ، سپس گفت ديدم رسول خدا اينگونه وضو گرفت ، ( كنزالعمال ، ج 9،ص 441، ح 268883 ) . نقد : اولا"، از بين صحابه پيامبر اكرم به نقل خود اهل سنت ، بسياري از آنان قايل به مسح بوده اند مانند : ابن عباس كه گفت الوضوغسلتان و مسحتان يعني وضو دو شستن دارد و دو مسح كردن و انس كه مسحبر پاي كرد و زماني كه حجاج گفت پاهاي خود را در وضو بشوييد گفت خداراست گفت و حجاج دروغ گفت و آيه ( ( وامسحوا برووسكم وارجلكم الي الكعبين ) ) را خواند . و عكرمه كه گفت : پاها را نبايد شست بلكه بايد مسح كرد وشعبي كه گفت جبريل مسح را نازل كرد نمي بيني كه

در تيمم آنچه در وضوشسته مي شود مسح مي شود و آنچه را در وضو مسح مي كنند رها مي شود وعامر كه گفت جبرييل درباره پا مسح را نازل كرد .قتاده كه گفت خدا دو شستن و دو مسح كردن را واجب كرد .و بسياري از صحابه ديگر .براي اين اقوال ر.ك : 1- طبري ، تفسير طبري ، ج 6، ص 82 2- قرطبي ، الجامع لاحكام القرآن ، ج 6، ص 92 3- فخر رازي ، التفسير الكبير، ج 11، ص 161 4- ابن حزم ،المحلي ، ج 2، ص 59 براي مثال ابن حزم مي گويد : ( ( و قد قال بالمسح علي الرجلين جماعه من السلف ، منهم علي بن ابيطالب و ابن عباس والحسن وعكرمه والشعبي و جماعه غيرهم . ثانيا"، روايات اهل سنت در اين زمينه متعارض است و هنگامي كه روايات در يك مساله متعارض شد وظيفه آن است كه به قرآن كريم رجوع شود و روايتي كه مطابق قرآن بود اخذ شود وقرآن طبق اعتراف اهل سنت مسح را واجب كرده است . اشكال : برخي از اين مساله پاسخ داده اند كه حال كه روايات در اين زمينه متعارض است ، اگر نتوان احتياط كرد بايد به قرآن رجوع كنيم ولي خوشبختانه در اينجا احتياط ممكن است . برخي از اينها، احتياط را در غسل دانسته اند زيرا مي گويند شستن مشتمل بر مسح كردن هم هست پس كسي كه پاهايش را بشويد هم به فتواي غسل عمل كرده و هم به فتواي مسح، ( ر.ك : محمد رشيد رضا، تفسير المنار،دارالفكر، ج 6،

ص 234 ) . برخي ديگر نيز احتياط را به مسح و شستن دانسته اند يعني اول مسح كند و سپس بشويد ( اين قول در جميع منابع مذكوردر اين جزوه به صاحب تفسير طبري يعني ابن جرير طبري نسبت داده شده است ) . پاسخ : مسح و غسل در آيه وضو در مقابل هم به كار رفته است پس معنا ندارد كه بگوييم غسل شامل مسح هم مي شود .گذشته از اين كه شيعه مسح را با رطوبت وضو قايل است نه با رطوبت جديد .پس غسل و مسح ضدهم هستند نه يكي شامل ديگري . و احتياطي كه از طبري نقل شده نيز فقطبراي كسي كه ادله مسح را تمام نداند معنا دارد ولي اگر ادله مسح را تمام وصحيح بداند جايي براي اين احتياط نيست واين احتياط بدعت محض است. پس خود طبري در اين احتياط معذور است ولي ما ادله كافي در مسح داريم. ثالثا" : وضوي همه مسلمانان تا خلافت عثمان صورت واحدي داشته و مانندوضوي كنوني شيعه بوده است . اين مساله با آيه قرآن نيز تطبيق دارد كه مي فرمايد : ( ( وامسحوا برووسكم و ارجلكم ) ) ، ( مايده ، آيه 6 ) در اين آيه خداوند امر به مسح سر و پاها نموده است ، در حاليكه اهل تسنن پاها رامي شويند، علت تغيير وضو اين بود كه عثمان در اواسط دوران خلافت خودنسبت به چگونگي وضوي پيامبر گرفتار ترديد شد، او سپس وضوي پيامبر رابه شكلي كه اكنون در ميان اهل سنت مرسوم است اعلام نمود .اين قضيه مورد مخالفت بسياري از

صحابه پيامبر واقع شد، لكن حكومت اموي بنا به اغراض سياسي در نقاط مختلف اسلامي شيوه عثمان را تبليغ كردند و جوي به وجود آوردند كه برخي از صحابه جرات مخالفت با روش دستگاه حاكم رانداشت و در نتيجه اين گونه وضو گرفتن رواج يافت . براي آگاهي بيشتر رجوع كنيد به : وضوالنبي من خلال ملابسات التشريع ، علي الشهرستاني ، نشر مشعر.;

تصديق كرده اند. امّا معناى اين گونه روايات اين نيست كه فلسفه وجوب غسل تنها همين است و بس.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_9_

نيز تصديق كرده اند. امّا معناى اين گونه روايات اين نيست كه فلسفه وجوب غسل تنها همين است و بس.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_9_

تصديق كرده اند. امّا معناى اين گونه روايات اين نيست كه فلسفه وجوب غسل تنها همين است و بس.

(بخش پاسخ به سؤالات )

مي باشد.

مي كنيم .

البته پاكيزه كردن را بايد براي خدا و اطاعت از دستور او انجام داد .

آمادگي جسم و روان است وضو مفتاح در باب جنان است وضو

با آب حيات عشق دل را شوييد آئينه پاكي جهان است وضو

ب شهيد بهشتي (ره در بارة فلسفه وضو افزوده است «وضو، شست وشوي كردن و آنگه به مسجد و محل نماز خراميدن است .

يك قدم به سمت پاكي معنوي بر داشتن است لذا، اگر كسي همين حالا نيز به حمام رفته باشد، بايد براي خدا وضو بگيرد تا يك قدم به خلوص و خدايي بودن نزديك تر شده باشد»(سرود يكتا پرستي ص 20).

ج وضو؛ عنوان مقدمه نماز نه تنها موجب تطهير جسم از آلودگي ها مي شود؛بلكه تطهير روح را در بر مي گيرد.

با وضو مؤمن احساس ميكند، جسم و روحش از آلودگي گناهان و لغزش هاپاك شده است .

اين احساس پاكي و طهارت جسمي و روحي انسان را براي ارتباط معنوي باخدا و ورود به حالت آرام سازي جسمي و روحي از نماز آماده مي سازد (قرآن و روانشناسي ص 357).

ب نماز

در نماز راز و رمز و اهداف چندي نهفته كه بعضي از آنها عبارت است از:

الف ياد و ذكر خدا؛ زيرا انسان موجود فراموش كاري است بنابر اين هرچند ساعت يك بار، با خواندن نماز خداي سبحان را ياد كرده و متذكر وجودلايتناهاي او مي شود.

ب ) وقتي انسان متذكر خدا بود و خدا را مراقب خويش ديد، قهراً ازانجام گناه و منكرات شرم و حيا مي كند. بنابر اين يكي از اهداف نمازجلوگيري از فحشا و منكرات است «ان الصلوة تنهي

عن الفحشاء و المنكر».

ج ) هدف ديگر نماز عبوديت و خشوع و خضوع در پيشگاه مقام ربوبيت است به طور مؤدب ايستادن ركوع كردن جبين به خاك ساييدن سجده ونشستن دو زانو و... همه نشانه هاي خضوع است و اين حقي است از خداي سبحان كه هر انساني موظف به اداي آن است توجه داشته باشيد كه همين خشوع و خضوع به تدريج در روح و جان ما اثر گذاشته و انسان را در برابرساير افراد متواضع مي كند. امام علي ع مي فرمايد: «ومن تعفير عتاق الوجوه بالتراب تواضعاً ؛ خداي سبحان نماز را مقرر داشت تا پيشاني از روي تواضع به خاك ماليده شود»، (نهج البلاغه . حضرت فاطمه س نيز مي فرمايد: «جعل اللهالصلاة تنزيها لكم من الكبر ؛ خداوند نماز را مقرّر داشت تا دامن انسان را از كبر ومنيّت پاك گرداند».

د ) راز ديگري كه در نماز نهفته است تشكيل جماعت هاست ويل دورانت مي نويسد: بر هيچ انسان منصفي پوشيده نيست كه شركت مسلمان هادر نمازهاي جماعت روزانه چه اثر خوبي در وحدت و تشكّل آنها دارد. باكمي دقت مي توان دريافت كه در سايه همين جماعت ها و جمعه هاست كه انسجام و اتحادي در اقشار مختلف ايجاد مي شود و در ساية آن بركات وارزش هايي وجود دارد. از كارهاي عمراني يك منطقه گرفته تا راه حل سايرمشكلات افراد و جامعه آنچه ذكر شد بيانگر اين حقيقت است كه به هر حال يكي از اهداف نماز، پاك و منزه ساختن روح انسان از كبر و منيت است همچنان كه نماز بازدارنده انسان از لغزش ها و گناهان است نماز در ساحت روح انسان همان نقشي را ايفا

مي كند كه نرمش و ورزش در ساحت جسم انسان ايفا مي نمايد. اگر كسي ورزش رابراي مدت طولاني ترك كند، كم كم بدنش دچار يك نوع سستي و كسالت مي شود و چه بسا سلامت خود را ازدست بدهد.

بنابر اين انسان بايد روزانه يا لااقل هفته اي چند ساعت به راهپيمايي وورزش بپرازد تا به تدريج جسم را سلامت و شاداب سازد. روح انسان نيزچنين نيازي دارد، بايد هر روز اين نيايش و سرود مذهبي و اسلامي تكرارگردد تا به تدريج سلامت و شادابي روح انسان در سايه ياد حق احراز گردد.

روحي و جسمي

براي فرد مفيد است; علاوه بر جنبه هاي بهداشتي كه بر همگان آشكار است.

از سوي ديگر غسل موجب پيدايش نوعي روح مراقبت در فرد گشته كه آثار

رواني مناسبي بر او بجا مي گذارد.

اين نمونه ها زياد داريم كه شخصي از امام چيزي را

مي پرسيد و جوابي مي گرفت و دوباره كه سوئال مي كرد، امام مطلب

عميق تري را براي او بيان مي فرمود. از جمله اين كه فضيل مي گويد: از امام(ع)

پرسيدم: چرا كنيه پيامبر(ص) را ابوالقاسم ناميدند؟ حضرت فرمود: براي اين

كه پسري داشتند به نام قاسم، به همين دليل آن حضرت را ابوالقاسم گفتند.

گفتم: يابن رسول الله! اگر مرا سزاوار مي دانيد زيادتر از اين مطلب بيان

بفرماييد. گفتند: آيا مي داني كه رسول خدا(ص) فرمود: ((من و علي دو پدر اين

امتيم))؟ گفتم: بله. بعد فرمود: آيا مي داني كه رسول خدا(ص) پدر جميع امت

است و علي نيز از امت پيامبر است و آيا

مي داني كه علي(ع) قاسم (تقسيم كننده) بهشت و جهنم است؟ گفتم: بلي.

فرمود: به پيامبر(ص) ، ابوالقاسم گفته شد; چون او پدر كسي است كه تقسيم

كننده بهشت و جهنم است. پرسيدم; چگونه پيامبر(ص) پدر امت است.

فرمود: شفقت و مهرباني پيامبر(ص) بر امتش، مانند شفقت و مهرباني پدر بر

فرزندانش است و علي نيز بهترين امت پيامبر(ص) است و پس از او علي

براي امت از همه دلسوزتر و مهربان تر است و او پدر امت است. به اين جهت

پيامبر(ص) فرمودند: ((من و علي پدر اين امتيم))(31) و اگر راوي به اين جواب نيز

بسنده نكرده بود، امام(ع) اسرار زيادتري را براي او بيان مي كردند. و در مورد

تعداد ركعات نمازها از بعضي روايات چنين استفاده مي شود كه نماز در ابتدا

دو ركعتي بوده است; چنان كه فضيل گويد: از امام صادق(ع) شنيدم كه

مي فرمود: ((خداوند نمازها را دو ركعتي قرار داد، سپس رسول خدا(ص) هفت

ركعت به آنها افزود))(32); ولي سر اين كه چرا پيامبر(ص) اين هفت ركعت را

افزودند، بر ما درست معلوم

نيست.

فضل بن شاذان نيز از امام رضا(ع) روايت نموده كه آن حضرت فرمود:

((نمازي را كه خداوند بر امت واجب كرد، دو ركعتي بود، ولي رسول خدا(ص)

چون مي دانست كه مردم اين دو ركعت را آن گونه كه شايسته است انجام

نخواهند داد و حق آن را ادا نخواهند كرد به نمازهاي ظهر، عصر و عشا دو

ركعت و به نماز مغرب يك ركعت افزود تا نقص و كمبودي را كه در مورد

اداي اصل نماز از طرف نمازگزاران پديد مي آيد جبران شود))(33) و روي همين

حساب نيز نمازهاي چهار ركعتي در سفر دو ركعت خوانده مي شود; چون

اصل نماز هميشه و در همه حال محفوظ است و كم و زياد نمي شود.

سعيد بن مسيب گويد: از امام سجاد(ع) پرسيدم: از چه هنگامي نمازها به اين

صورتي كه امروز هست واجب شد؟ حضرت فرمود: ((از هنگامي كه اسلام

قدرت يافت و جهاد بر مسلمين واجب گشت، رسول خدا(ص) هفت ركعت

به نمازها افزود; ولي نماز صبح را به حال خود باقي گذاشت; زيرا وقت آن

تنگ بود و چون ملائكه شب در حال عروج به آسمان و ملائكه روز نيز در

حال نزول بر زمين هستند، براي اين كه هر دو گروه از ملائكه در هنگام نماز

حضور داشته باشند، نماز صبح را به حال اول خود باقي گذاشت و قرآن

كريم نيز مي فرمايد:

((و قرآن الفجر ان قرآن الفجر كان مشهودا))(34).

از اين روايت دو مطلب استفاده مي شود: اول اين كه، افزايش هفت ركعت به

نمازها، هم زمان با اوج و گسترش اسلام، براي بالا بردن روحيه ايمان و

عبوديت در مسلمانان، لازم و ضروري بود و دوم اين كه نماز صبح براي اين

كه مورد شهود همه ملائكه قرار گيرد به حالت اوليه

خود باقي گذاشته شد و

از روايت ديگري نيز استفاده مي شود كه نمازهاي يوميه هر كدام مناسب

اوقات خاص خود تعيين شده اند بدين صورت كه: صبحگاهان وقتي كه

انسان از خواب برمي خيزد، روي مصالحي از جمله اين كه انسان هنوز با

مسائل دنيا و زندگي درگير نشده، نماز دو ركعتي خوانده مي شود و در وسط

روز به جهت اشتغال به امور مادي و زندگي نياز بيشتري براي راز و نياز و

عبادت وجود دارد; بلكه انسان از ياد خدا غافل نشود و او را فراموش نكند.

و در اطراف تمام

دستگاه ها و جهازات داخلي و خارجي گسترده اند، وظيفه اعصاب سمپاتيك ((تند

كردن)) و به فعاليت واداشتن دستگاه هاي مختلف بدن است، و وظيفه اعصاب

((پاراسمپاتيك)) كند كردن فعاليت آنهاست، در واقع يكي نقش گاز اتومبيل و

ديگري نقش ترمز را دارد، از تعادل فعاليت اين دو دسته اعصاب نباتي،

دستگاه هاي بدن به طور متعادل كار مي كند.

گاهي جريان هايي در بدن رخ مي دهد كه اين تعادل را به هم مي زند، از جمله

اين جريان ها مسئله ((ارگاسم)) (اوج لذت جنسي) است كه معمولا مقارن خروج

مني صورت مي گيرد.

در اين موقع سلسله اعصاب پاراسمپاتيك (اعصاب ترمز كننده) بر اعصاب

سمپاتيك (اعصاب محرك) پيشي مي گيرد و تعادل به شكل منفي به هم

مي خورد.

اين موضوع نيز ثابت شده است كه از جمله اموري كه مي تواند اعصاب

سمپاتيك را بكار وادارد و تعادل از دست رفته را تامين كند تماس آب با بدن

است و از آن جا كه تاثير ((ارگاسم)) روي تمام اعضاي بدن به طور محسوس ديده

مي شود و تعادل اين دو دسته اعصاب در سراسر بدن به هم مي خورد دستور داده

شده است كه پس از آميزش جنسي، يا خروج مني، تمام بدن با آب شسته شود

ودر پرتو اثر حيات بخش آن تعادل كامل در ميان اين دو دسته اعصاب در سراسر

بدن برقرار گردد.

البته فايده غسل منحصر به اين نيست، بلكه غسل كردن علاوه بر اين كه نوعي

عبادت و پرستش نيز مي باشد كه اثرات اخلاقي آن قابل انكارنيست و به همين

نسبت در حقيقت به هنگام خروج مني يا آميزش جنسي، هم روح متاثر مي شود و

هم جسم، روح به سوي شهوات مادي كشيده مي شود، و جسم به سوي سستي و

ركود. غسل جنابت كه هم شستشوي جسم است و

هم به علت اين كه به قصد

قربت انجام مي يابد شستشوي جان است و اثر دو گانه اي در آن واحد روي جسم

و روح مي گذارد تا روح را به سوي خدا و معنويت سوق دهد، و جسم را به سوي

پاكي و نشاط و فعاليت.

از همه اينها گذشته، وجوب غسل جنابت يك الزام اسلامي براي پاك نگه

داشتن بدن و رعايت بهداشت، در طول زندگي است، زيرا بسيارند كساني كه از

نظافت خود غافل مي شوند ولي اين حكم اسلامي آنها را وادار مي كند كه در

فواصل مختلفي خود را شسشو دهند و بدن را پاك نگاهدارند، اين موضوع

اختصاصي به مردم اعصار گذشته ندارد، در عصر و زمان ما نيز بسيارند كساني كه

به علل مختلفي از نظافت و بهداشت تن غافلند. (البته اين حكم به صورت يك

قانون كلي و عمومي است حتي كسي را كه تازه بدن خود را شسته شامل

مي شود).

مجموع جهات سه گانه فوق روشن مي سازد كه چرا بايد به هنگام خروج مني

(در خواب يا بيداري) و همچنين آميزش جنسي (اگر چه مني خارج نشود) غسل

كرد و تمام بدن را شست.

فرموده و آن «تقوايابي» است. در مورد تراشيدن صورت نيز از نظر طبي گفته اند: وجود محاسن براي محافظت ازلثه ها و دندان ها و پوست صورت فلسفه اصلي حكم اثري معنوي و روحي و حفظ حالت طبيعي خلقت مرد باشد.درباره فلسفه وضو نيز به طور خلاصه مي توان مطالب زير را بيان كرد:

1_ طهارت و پاكيزگي ظاهري،

2_ طهارت باطني؛ چون شخص وضو گيرنده، وقتي به نيت عبادت و اطاعت خداوند وضو مي گيرد قهراً در مسير طهارت باطني و عبوديت خداوند گام برمي دارد.

3_ وضو عملي است كه از سر تا قدم انسان را در برمي گيرد و شستن و مسح اعضا، نوعي تذكر و يادآوري به او در مورد مسؤوليت اعضا وجوارح است.

4_ تقويت روحيه بندگي و تعبد كه با توجه به اين فلسفه و توضيحي كه در اصل فلسفه احكام داده شد جواب قسمت اخير سؤال شما كه چراشكل وضو اين گونه است داده مي شود.

نيست كه همواره ما در جستجوي علل و فلسفه مادي و طبيعي در احكام برآييم. در عين حال براساس برخي از تحقيقات دانشمندان، گفته شده است كه خاك نيالوده و پاك، نقش مؤثري در از بين بردن برخي از ميكرب ها دارد.

براي آگاهي بيشتر ر.ك قانون الاسلام، ج 2 سيد حسن عرب باغي، چاپ آفتاب صص 54 - 44 بحث تيمم و نظافت.

مي توان از علومي مانند فيزيولوژي، پزشكي، روان شناسي و... بهره جست و نكات بسيار ارزشمندي در اين رابطه دريافت داشت. نقص و عيب اين روش آن است كه: اولا تدريجي است و ثانيا محدوديت هاي زيادي دارد؛ يعني بسياري از سوالات انسان را بدون پاسخ گذاشته و گاه نيز ره آوردهاي نادرست علمي يا شرايط و جو فكري و فرهنگ عصري تاثيرات نامطلوبي را در اين راستا به جاي خواهد گذارد. همين مساله باعث شده كه در جهان غرب جرياني به نام «فيدئيسم»( Fideism ) پديد آيد كه معتقد است به جاي دفاع عقلاني از دين همواره بايد درجهت حفظ ايمان توده ها كوشيد.اكنون چه بايد كرد؟ به نظر ما دفاع عقلاني از دين به خوبي ميسور است و اتفاقا دين اسلام همواره در اين مسائل سرافراز بيرون آمده است؛ ليكن جز دو ابزار بيان شده و نيز فلسفه ها و حكمت هايي كه در خود دين تعيين گرديده راه ديگري وجود ندارد. بنابراين ما در درجه اول بايد بدانيم كه ابزارهاي تحقيقمان چيست و تا چه اندازه توانايي استفاده از آن را داريم. بدون شك عقل جزءنگر محدوديت هاي زيادي دارد و افراط در استفاده از آن انديشه را به ناكامي مي كشاند ولي نبايد به طور كلي آن را كنارزد. پس تا آن جا كه توانايي علمي ما اجازه مي دهد بايد فلسفه احكام را دريابيم و آن جا كه ناتوان شديم ديگر راه چاره اي جز اتكا به عقل كل نگر و قطع كلي به مصالح احكام الهي وجود ندارد و نبايد ضعف دانش و بينش خود رابه حساب دين بگزاريم.

نكته ديگري كه بايد توجه داشت اين است كه برخي از فلسفه ها

و حكمت هاي احكام الهي هرگز از طريق علوم تجربي بشري قابل درك نيستند، زيرا اين علوم همواره به پديده هاي فيزيكي و مظاهر مادي حيات بشر دسترسي دارند و از امور روحاني و ماوراء مادي دستشان كوتاه است. مثلاً دانش پزشكي مي تواند از فوايد جسماني روزه سخن بگويد، اما قرآن مجيد تكيه بر تقوايابي انسان مي كند. بنابراين در روند درك فلسفه احكام نبايد نظر را به نتايج طبيعي و تجربي مشخص كرد و نسبت به ماوراي آن غافل بود. غسل نيز يكي از اين احكام است كه فلسفه هاي متعددي ممكن است داشته باشد. آنچه را كه ما با دانش اندك خويش مي توانيم بگوييم امور زير است:

اعمال عبادي داراي شرايطي خاص و برنامه اي ويژه است؛ مثلاً در مورد نماز همه بايد رو به قبله نماز بخوانند، با آن كه خداوند در جهت خاصي نيست. پس چرا بايد همه رو به قبله نماز بگزارند؟

از فلسفه هاي اين حكم، ايجاد وحدت در عمل است تا به تدريج منتهي به وحدت اجتماعي و نزديك شدن افراد به يكديگر گردد. حال اگر هر كس به طرف دلخواه خود نماز بخواند و يا به شكل دلخواه خود آن را به جا آورد، به نظر شما چه وضعيتي پيش مي آمد؟ آيا مسلمانان مي توانستند حتي در مسجدي تجمع نمايند تا چه رسد امت واحده تشكيل دهند؟

در مورد غسل نيز علاوه بر اين كه نظم خاص عمل موجب قانونمند شدن آن مي گردد و از بروز اختلافات جلوگيري مي كند، از نظر روحي نيز آثار مثبت و ارزنده اي در خود دارد؛ علاوه بر اين كه غسل از عبادات است و بايد با نيّت و قصد قربت انجام گيرد.

از اين رو اگر كسي سال ها در دريا غوطه ور باشد، ولي نيت غسل و عبادت نكند، غسل انجام نداده است.

از اهداف و فلسفه هاي مهم عبادات آن است كه در تفكّر و بينش آدمي، آن روح تسليم را در برابر خالق هستي بخش فراهم آورد و او را از گردن فرازي و سركشي - كه ريشه همه تباهي هاست - باز دارد.

نيت در هر عبادت و عملي - علاوه بر انتظام بخشي به بينش انسان - آثار تلقيني ويژه اي در روح و روان انسان دارد كه بحث درباره آن مجالي وسيع مي طلبد.

نزديكي به خدا» انجام شود؛ و روشن است كه خدا به عنوان هدف و مقصد، بايد بيانگر چگونگي آمدن به سوي او و راه تقرّب باشد و و در اين رابطه، عبادتگر عاشقانه به عيّنت بخشيدن به آن چيزي مي پردازد كه از او خواسته اند. و در اين مورد، خداوند نمي پسندد شخصي با سه بار شستن بخواهد به خدا نزديك شده و نماز بخواند و قطعاً علت اين چيزي جز مصلحت و حكمتِ الهي نمي باشد.

2. در برخي از روايات، از سه بار شستن به «بدعت» تعبير شده. يعني كاري كه به تغيير و دست كاري در مكانيزم دين و احكام و آداب حقيقي آن مي انجامد. پس شستن بار سوّم، موجب مي شود كه وضو از اصالت اوليه و الهي خود خارج شده و از عبوديّت و تسليم به دل بخواهي بودن و نفساني شدن تبديل گردد.

3. همچنين در تعدادي ديگر از روايات، شستن تا دو بار را از سنّت ها و روش هاي پيامبر اكرم(ص) دانسته و بار سوم را سنّت شكني و خروج از روش و الگوي ايشان مي داند. خلاصه اين كه: وضو، مقدمه ي عبادتي بزرگ است و اين مقدمه به حفظِ سنّت ها بستگي دارد، نه سنت شكني و از بين بردن هنجارها و اصالت هاي فرهنگ عبادت.

بنده آن باشد كه بند خويش نيست

Eجز رضاي خواجه اش در پيش نيست

4. علاوه بر آن چه گفته شد چه بسا حرمت بار سوم براي جلوگيري از اسراف باشد كه خود اسراف از محرمات است

اسلام از قبيل «كمال» ، «جاودانگي» و «تأمين كننده دنيا و آخرت» دارد. در اينجا اين سوال مطرح مي شود كه اسلام چگونه به شناسايي و ابلاغ حقائق ديني مي نمايد؟

3. در پاسخ به سوال ياد شده ، مي توان به سيستم افكار و قانون اسلام اشاره داشت:

الف) بخشي از دانسته ها، ناظر به پي ريزي بنيان فكري و تئوريك بوده و از آن به «علم عقايد» ياد مي شود

ب) قسمتي ديگر، حكمت هايي اند كه منش چگونه زيستن را به انسان ياد مي دهد و به «علم اخلاق» مشهور است .

ج) و آنگاه قوانيني كه به تنظيم فعل و كنش و واكنش مي پردازند را به «احكام و فقه» ناميده اند نكته شايان توجه آن است كه : ارتباط زنجيره وار احكام شرعي آنقدر قوي و تاثير گذار است كه بازتاب يك حكم شرعي (با تمام دقائق و جزئياتش) بر ساير ابعاد و حوزه هاي جسم و روح مشهود مي باشد. مثلاً «لقمه حرام» موجب «قساوت قلب» و مردگي روح بوده و در اين راستا، در نسل و تبار نيز آتش فساد اخلاقي را شعله ور مي سازد؛ حال آنكه به ظاهر هيچ ربطي بين لقمه حرام و اثراتش بر نسل و فرزندان مشاهده نمي شود. از اينرو بايد دين را يك سازمان به هم پيوسته بدانيد نه يك جمع پر از اجزاء نامرتبط كه توجه يابي توجهي به هر يك ، در كل مجموعه بي تأثير باشد.

4. احكام شرعي به مناسبات و ارتباطات جسم و روح (نيازها ، ويژگيها ، خطرات و منافع) توجه كامل داشته و دقت هاي بسيار ريز

دين، بي ترديد ناظر به همين تلازم و ارتباط دو طرفه است؛ بدينگونه كه : عدم رعايت اين احكام (چه كلي و چه جزئي) به مفهوم بر هم زني تعادل جسم و روح است.

يك مثال از ارتباط حكم ديني با كمال آدمي

دانش امروز ، ضرر گوشت خوك را وجود كرم «تريشيين» مي داند؛ اما دانش احكام احكام فقهي، هم اين و هم فراتر از آن را، كه وجود نوعي ضرر معنوي است كشف كرده و به خاطر ضررمند بودن اش بر جسم و روح ، آن را تحريم نموده.(در ادبيات دين، به هر آنچه ضرر آفرين مي باشد (پزشكي، اخلاقي، اجتماعي و..) عنوان «حرام» صدق مي كند).

حضرت امام رضا(ع) فلسفه حرمت گوشت خوك را اينگونه تبيين مي فرمايند: «خوك ، حيواني است شهوت ران... ! چندانكه غريزه شيطاني شهوت، آنچنان وجودش را تسخير نموده كه بر خلاف ساير حيوانات در نوعي غيرت داشته و از تعدي همنوعان به جنس ماده شان جلوگيري مي كنند، او نسبت به چنين اموري بي تفاوت و عاري از احساس است. و چون حالت ياد شده از طريق خوردن گوشت خوك نيز سرايت پيدا مي كند، خداوند آن را حرام نمود تا مرض بي غيرتي در بين مردم رواج نيابد» (علل الشرايع ، شيخ صدوق).

با ملاحظه در اين روايت، در مي يابيم كه ان حضرت (بعنوان معلم اخلاق و طب) ، چگونه بر عنصر «غيرت» و تاثير منفي گوشت خوك بر آن (توام با سايرضررها) عنايت ويژه داشته ...

حال خود قضاوت كنيد: اگر فقه و احكام فقهي، رابطه گوشت خوك با غيرت را نفرموده بود، از كدامين راه مي توانستيم

چنين بينشي بدست آوريم؟ براي ارزيابي كار كرد «غيرت» بر «كمال» نيز به رواياتي كه در اين زمينه وجود دارد مراجعه نمائيد . احاديثي از قبيل: «ان الغيره من الايمان و ان المذاء من النفاق» ؛ غيرت، نشانه ايمان است ؛ همچنان كه بي غيرتي شاخه اي از نفاق مي باشد»(كنز العمال، 7065 از پيامبر اكرم(ص)).

دانش آزمايشگاهي (و بويژه طب گياهي) اين را كشف مي كند كه هر غذا و موجود طبيعي، همواره داراي يك ويژگي ذاتي به نام «مزاج» است . مثلاً : طبيعت «برنج» را «سرد» تشخيص داده و آنرا براي «سرد مزاج ها » مناسب نمي بيند؛ اما دانش فقه و احكام شرعي (با عنايت به خواستگاه عصمت و فرانگري اش) به تشخيص طبيعت و مزاج «سرشت روحي _ خلقي» پديده ها نيز اقدام كرده و رابطه آنها با دو بعد جسم و روح را ارزيابي نموده و در نهايت به تجويز يا تحريم حكم مي فرمايد.

اينك به يادداشت مقدمات گفته شده ، در قالب پاسخ به چند مورد مذكور در سوال ، قسمت اصلي جواب از اين چيستي و چرائي را بيان مي كنيم:

حضرت رسول اكرم(ص) توصيه فرموده اند كه : «اذا غضبت فتوضا»؛ براي برطرف ساختن آتش خشم و غضب ، وضو بگيريد (قرآن و روانشناسي ، دكتر محمد نجاتي ، نشر آستان قدس رضوي).

در اين رابطه ، با بهره گيري از مطالعات و تحقيقات انجام شده چنين توضيح داده مي شود كه : شستن قسمت هايي از بدن ، آنهم روزي چند بار با فواصل خاصي از كار و زندگي روزانه، باعث استراحت و آرام سازي عضلات و

كاهش تشنجات جسمي و رواني انسان مي شود.

و نيز از جمله مستحبات وضو، مسواك كردن و سه بار مضمضه كردن يعني آب پاكيزه به درون دهان بردن و دهان را با آب شستن و به بيرون ريختن آن و همچنين سه بار «استنشاق» يعني: بالا كشيدن آب به درون بيني و بيرون ريختن آن است. در اين خصوص نيز چنين گفته شده: بيني، هر چند حاوي تركيباتي مانند «ليزوزيم» و بعضي اسيدهاي چرب آزاد با اثر ضد باكتريايي مشخص است، اما همواره كانوني از تجمع مواد معلق در هوا و انواع باكتري است. (مخصوصاًٌ «استافيلكوك طلائي و انواع كوآگولاز منفي » و «كوكسي هاي گرم و منفي» ) . در اثر تجمع اين باكتري ها ، عفونت هاي بيماري زا پيدايش نموده و امراض التهابي نظير سينوزيت، اوتيت مياني، لارنژيت، بيماريهاي تنفسي و حتي زخم هاي جلدي و بيماريهاي مجاري ادراري بوجود مي آيند. اما از بهترين راهكارها در تقليل يا ايمني سازي از امراض ياد شده، همين كار مستحبي «استنشاق» است.Dr. Mostafa Ahmad (1986) Hownasolin Albution Keeps health Bulletin of Islamic medicine vol 4

حضرت امام رضا (ع) علت وجوب شستن تمام بدن در هنگام غسل جنابت را چنين تبيين مي فرمايد : « چون جنابت از تمام بدن و جاي جاي پيكره تان خارج شده و همه جسم را آلوده مي كند؛ پس براي رفع اين آلودگي فراگير بايد همه بدن را غسل داد». (وسايل الشيعه، ج1 ، ص 466).

شما نيز در رساله احكام مراجع معظم تقليد مي خوانيد: «اگر حتي به اندازه سر سوزني بدن موقع غسل شسته نشود، غسل باطل است

». و اين همان چيزي است كه دانشمندان آنرا پذيرفته اند؛ طبق بررسيهاي فيزيولوژي، دو سلسله اعصاب نباتي به نام «سمپاتيك» و «پارا سمپاتيك» در بدن وجود دارند كه در سراسر بدن ريشه دوانيده و نفوذ دارند؛ و حالت جنابت هم موقعي پديد مي آيد كه عدم توازن (ارگاسم يا = اوج لذت جنسي) بوجود آيد و در نتيجه اين دو اعصاب به واكنش مي پردازند و طبق روايت فوق، تمام بدن را از ذرات جنابت مي پوشانند و در اين صورت است كه در غسل، تطهير همه بدن الزامي مي نمايد.

سخن پاياني و نتيجه گفتار: هر ابزار و اختراعي در صورتي مثبت تلقي مي شود كه در راستاي هدف توليد و اختراعش قرار گيرد؛ چنانكه يك دستگاه آب ميوه گيري بايد همان كاركرد مخصوص به خود را داشته باشد، در غير اين صورت چه فايده و مزيتي را داراست؟ به همين گونه نيز «انسان» را توصيف مي كنيم. كمال آدمي ، حركت اوست در مسير خلقت و آفرينش اش؛ و اين نيز همان «عبوديت» و «بندگي» است . اما همچنانكه پيمودن راه به آدرس نياز دارد، پويش صراط عبوديت نيز «شيوه» مخصوص به خود را طلب مي كند و دقيقاً بر سر دو راهي «كدام شيوه، منش حقيقي بندگي است؟» كه علم فقه و دين دستمان را مي گيرد: راهمان مي نمايد و چند و چون قانون عبادت را نشان مي دهد از اينرو، كليات يا جزئيات بسيار ريز احكام فقهي به منزله «قانون اساسي و تشريحي عبوديت» اند. و هر جوينده كمالي راهي جز «عبادت» ندارد و فقه مبين چگونگي آن عبادت است.

جان كلام اينكه : فقه، آموزاننده «مرام عاشقي و عبوديت» بوده و متون فقهي (قرآن و حديث و رساله هاي مراجع معظم تقليد) ، همان «مرام نامه» عاشقي و بندگي اند.

دين ، با عبوديت (تسليم) آغاز شده (غرر، 2338) و به هدف اقامه حدود و مرزهاي الهي پيش مي رود (همان 6373) دو روايت از حضرت اميرالمومنان علي(ع)

بنده آن باشد كه بند خويش نيست جز رضاي خوجه اش در پيش نيست

گر ميرد خواجه او را پا و دست دست ديگر آورد كاين هست

نه ز خدمت مز خواهد نه عوض نه سبب جويد زا عرش نه عرض

جهت مطالعه بيشتر رك اسرار عبادت، آقاي جوادي آملي؛ پاسخ به پرسشهاي مذهبي ، آيه المكارم شيرازي.

سال يكي از مشخصات است، اما امكان دارد قبل از اين سن نيز افراد يائسه شوند لذا تأثير شرايط اقليمي و جسمي و روحي هر يك از اشخاص، در اين حكم لحاظ شده است.

همچنانكه وجوه - صورتها - را بايد شست، ارجل - پاها - را نيز بايد شست/

شيعيان نيز براي مسح پا در وضو به آيه فوق استناد كرده اند و گفته اند كلمه «اَرْجُلكُمْ» عطف است به كلمه «رُؤسكُمْ» و همچنان كه "رئوس" - سرها - را بايد مسح كرد «ارجل» را نيز بايد مسح كرد. آنها مي گويند «ارجلكم» در كنار «رؤسكم» است و بر اساس قواعد ادبي، بايد به نزديكترين كلمه - رؤسكم - عطف شود. بر اين اساس بايد پاها را مسح نمود. علاوه براين شيعه به روايات زيادي از ائمه: استناد كرده است كه آنان دستور به مسح پا داده اند/

فقهاي مسلمان - خواه شيعه و خواه سني - در بيان كيفيت و چگونگي وضو، به اين آيه استدلال كرده اند:

"يا ايها الذين آمنوا اذا قمتم الي الصلاْ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ اَيْديَكُمْ اِليَ الْمَرافِقِ وَ امْسَحوُا بِرُؤسِكُمْ وَ اَرْجُلكُمْ اِليَ الْكَعْبيْنِ"{4}

«اي مؤمنان هر گاه براي اقامه نماز آماده شديد صورتها و دستها را تا مرفق بشوييد و سرها و پاهايتان را تا قوزك مسح نماييد.»

در استدلال به آيه فوق، بزرگان و علماي ادب بحثهاي فراواني دارند كه در كتابهاي تفسيري شيعه و سني آمده است. در اينجا تنها به اين نكته اشاره مي شود كه كلمه «أرجلكم» دو نوع قرائت شده است؛ يك قرائت به نصب و ديگري قرائت به «كسر». طبق قواعد ادبيات عرب هرگاه يك جمله بر جمله ديگر به وسيله حرف «واو» يا حروف ديگر، عطف گرفته مي شود جمله معطوف، حكم جمله معطوف عليه را از نظر اعراب - رفع، نصب و جر - و همچنين از نظر حكمي كه بر سر جمله معطوف وارد شده پيدا

مي كند. اين قاعده در آيه مورد بحث پياده شده " وَ امْسَحوُا بِرُؤسِكُمْ وَ اَرْجُلكُمْ" در اين قسمت از آيه دو جمله آمده است كه يك جمله به جمله ديگر به وسيله واو عطف شده يعني جمله "وَ اَرْجُلكُمْ اِليَ الْكَعْبيْنِ" به كلمه "برؤسكم" عطف شده است. لازمه عطف آن است كه فعل "وَ امْسَحوُا" بر جمله معطوف وارد شود. يعني به اين صورت خوانده شود «وامسحوا برؤسكم» و «امسحوا بأرجلكم». - مسح كنيد به سرها و مسح كنيد به پاهايتان - اين در صورتي است كه قرائت به كسره باشد و اگر قرائت به نصب باشد آن هم نيز به همين صورت است. البته با اين تفاوت كه در صورت كسره عطف شده بر ظاهر رؤسكم كه به وسيله حرف جر مجرور است و محلاً منصوب است چون مفعول وامسحوا مي باشد. و چون (با) كه حروف جر است بر مفعول وارد شده و او را مكسور مي خوانيم از اين رو اگر جمله بر او عطف شود هم جايز است به نصب خوانده شود و هم جر، لذا قرأ معروف كه هفت نفر هستند هر دو قرائت را در آيه تجويز كرده اند/

با توجه به آنچه گفته شد روشن مي شود كه چرا شيعيان پاها را مسح مي كنند. بر اساس قواعد أدبي (ارجلكم) بايد به نزديكترين جمله قبلي عطف گرفته شود، نه بر جمله اي كه فاصله فراواني دارد/

از اين رو برخي از فقهاي اهل سنت مانند داود اصفهاني قائل به تخيير شده است. يعني هم شستن و هم مسح جايز است بنابراين شستن پاها طبق قواعد أدبي كه در تفاسير اهل سنت نيز آمده صحيح نيست و وضوي شيعيان

موافق آيه كريمه و روايات فراواني است كه از ائمه عليه السلام و صحابه و تابعين نيز آمده است/

[1].- تفسير طبري، (ص) / 82

[2]. تفسير طبري، ج (ص)، ص 82/

[3]. سوره مائده، آيه (ص)/

[4]. همان/

موضوع: محرميت همسر

رشته خود متخصص بداند و نيز بداند كه قصد زياني در كار او نيست، قطعاً به دستورهاي او در آن رشته خاص بدون آن كه از او توضيحات زيادي بخواهد، عمل خواهد نمود/

با ذكر اين مقدمه مي توان گفت احكام و مقررات ديني هم، نسخه هايي است كه پيامبران الهي و پيشوايان ديني، از طرف خداوند براي بشر آورده اند تا سعادت و خوشبختي او را از هر جهت تأمين نمايند. بديهي است وقتي ما معتقد باشيم كه اين احكام، از علم بي پايان خداوند نشأت گرفته و به حكمت، لطف و مهرباني خداوند، ايمان داشته باشيم و نيز بدانيم كه پيامبران الهي نيز در تبليغ و رساندن احكام به هيچ وجه گرفتار خطا و لغزش نمي شوند، با كمال جديت و بدون هيچ اضطراب و ترديدي، به دستورهاي ديني عمل مي كنيم و هيچ نيازي نمي بينيم كه از خصوصيات فلسفه احكام مطلع باشيم تا بدان عمل نماييم، زيرا مي دانيم كه خداوند دانشي بي آغاز و پايان دارد و هر چه مقرر فرموده است، به خير و صلاح مإ؛آآظظس بوده و انبياي الهي در بيان احكام كوچكترين اشتباهي مرتكب نشده اند/

كسي كه به علم، حكمت و بي نيازي مطلق خداوند ايمان داشته باشد، كوچكترين ترديدي نخواهد داشت كه تمام احكام و مقررات اسلامي، داراي مصالح و فوايدي مي باشد، زيرا علم و حكمت خداوند ايجاب مي كند كه هيچ فرماني بدون رعايت مصالح بندگانش صادر نشود؛ البته معناي اين سخنان، اين نيست كه كسي نبايد از فلسفه احكام سؤال كند و يا نبايد به دنبال تحقيق و جستجو در اين زمينه رفت، زيرا ترديدي نيست كه هر كسي حق دارد كه با تمام وسايل

ممكن، براي آگاهي از اسرار احكام و قوانين ديني بكوشد؛ و خوشبختانه امكانات زيادي هم براي اين كار موجود است چنان كه در قسمتي از آيات قرآن مجيد و بسياري از كلمات پيشوايان دين توضيحاتي درباره فلسفه احكام داده شده است. از سوي ديگر يك سلسله قراين عملي كه با پيشرفت علوم، روز به روز افزايش مي يابد نيز پرده از روي بسياري از اين اسرار برداشته است/

خلاصه سخن اين كه ما حق داريم از فلسفه احكام پرسش كنيم و تا اندازه اي هم امكان رسيدن به پاسخ موجود است ولي هرگز نبايد توقع داشت كه با معلومات محدود بشري بتوان به تمام جزييات اسرار و فلسفه احكام دست يافت، زيرا اين احكام از مبدأيي سرچشمه گرفته است كه تمام علوم و دانش هاي گسترده امروز در برابر دانش او، به مانند قطره در برابر دريا هم نيست و اساساً ناچيزي معلومات ما در برابر مجهولاتي كه با آن روبرو هستيم چنان است كه امروز دانشمندان بزرگ و تراز اول جهان، با صراحت كامل بدان اعتراف مي كنند/

حضرت رضا(ع) مي فرمايد: «اِنّا وَجَدْنا كلَّما اَحَلَّ الله تباركَ و تعالي ففيه صَلاحُ العِبادِ و بقائُهم و لَهُم اِلَيْهِ الحاجُْ الَّتي لا يَستَغنونَ عنها و وَجدنا المُحرّمَ مِن الاشيأِ؟ الحاجْ لِلعباد اليه و وَجدنا مُفسِداً داعياً اِلي الفنأِ و الهَلاك»;{1} ما مي بينيم كه خداي متعال چيزهايي را حلال كرده است كه مردم براي زندگي و ادامه آن، به آن چيزها نيازمنداند و براي آنان مصحلت و فايده هايي دارد و چيزهايي را حرام كرده است كه علاوه بر اين كه مورد نياز بشر نيست، موجب فساد، فنا و هلاكت بشر مي شود/

بر همين اساس

است كه دانشمندان مي گويند: احكام شرع، تابع مصالح و مفاسد واقعي است، يعني هيچ چيز، بدون جهت حلال و يا واجب نمي شود يعني اين گونه نيست كه خداوند براي مثال شراب را بي هيچ علت و ضرري حرام، و يا نماز صبح را بي هيچ مصلحت و فايده اي واجب كرده باشد. البته وقتي گفته مي شود، فلان كار به مصلحت بشر است، نبايد تنها فوايد جسمي و بهداشتي آن در نظر گرفته شود بلكه فوايد جسمي، روحي، فردي، اجتماعي، دنيوي و اخروي و هر نوع فايده اي ديگر كه فرض شود نيز همه جزو مصالح بندگان به شمار مي آيد. چه بسا يك حكم فايده اي جسمي براي بشر نداشته باشد، ولي روح او را تهذيب نمايد. براي نمونه ممكن است گذاشتن پيشاني بر روي زمين به هنگام سجده، اثر بهداشتي نداشته باشد، ولي همين كه روح تواضع و بندگي در مقابل خدا را در انسان پرورش مي دهد و تكبّر را از انسان دور مي كند، خود بزرگترين فايده و مصلحت محسوب مي شود/

گاه نيز ممكن است فايده يك حكم از نظر فردي معلوم نباشد. براي مثال اسلام مي گويد استعمال ظروف طلا و نقره حرام است، فرض كنيد كه اين حكم هيچ مصلحت فردي نداشته باشد - كه البته اين گونه نيست - ولي عمومي شدن اين كار، موجب مي شود كه قسمت مهمي از ثروت مملكت در خانه ها متمركز شود و در نتيجه زيان هاي اقتصادي براي جامعه و ملت به بار آيد و نيز عده اي براي تهيه غذاي مورد نياز خود دچار مشكل باشند، ولي دسته اي ديگر در ظروف طلا و نقره غذا بخورند و به اين وسيله اختلاف طبقاتي فاحشي

پديد آيد و چه بسا مشكلاتي به وجود آيد كه حتي اجتماعي را دچار بحران كند. و يا در مورد فلسفه زكات مي توان گفت يكي از فوايد و دلايلي كه باعث وجوب پرداخت زكات شده است اهتمام اسلام به رفع اختلاف طبقاتي است چنانكه در برخي احاديث نيز بدين مسأله اشاره شده است.{2}

به طور خلاصه مي توان گفت تمامي ابعاد فلسفه احكام و واجبات و محرمات، مثل فلسفه تحريم شراب - كه ضررهاي جسمي و روحي آن از نظر علمي هم ثابت شده است - و وجوب نماز، زكات، وضو و غسل - كه يكي از دلايل وجوب وضو و غسل نظافت و پاكيزگي است - براي ما روشن نيست. براي مثال نمي دانيم كه چرا نماز صبح دو ركعت است و نماز ظهر و عصر چهار ركعت است؟ يا چرا هنگام وضو گرفتن، بايد دست ها را از بالا به پايين بشوييم؟ و يا اين كه چرا وقتي گندم به حدّ معلومي رسد، زكات به آن تعلق مي گيرد و/// /

اما از سوي ديگر يقين داريم كه اين خصوصيات بدون فايده و مصلحت نيست زيرا همان گونه كه يادآوري شد خداوند حكيم، هيچ حكمي را بدون حكمت و مصلحت تشريع نفرموده است و كسي كه به علم و حكمت بي پايان خداوند ايمان داشته باشد، دانستن يا ندانستن فلسفه احكام هيچ تأثيري در عمل او ندارد و بلكه در هر صورت، با جديّت كامل درصدد اطاعت و انجام دادن دستور الهي برمي آيد، و شايد يك جهت اين كه پيشوايان ديني چندان در موضوع فلسفه احكام و جزييات آن، وارد نشده اند همين باشد كه خواسته اند مقررات اسلامي به عنون

يك سلسله قوانين مقدس، پيروي شود و از اين راه، روح ايمان و بندگي و اطاعت در افراد تقويت گردد تا در مقابل فرمان خداوند دانا، حكيم و مهربان، هيچ چون و چرايي روا دانسته نشود/

در خاتمه، لازم است به سه نكته توجه شود:

1- دلايلي كه در مورد علت بعضي احكام در برخي روايات وارد شده است، بيشتر يكي از دلايل و فوايد آن حكم است؛ براي مثال در روايت آمده است كه علت لزوم دفن ميّت اين است كه مردم، از بوي تعفّن او ناراحت نشوند و نيز موجب امراض و بيماري ها نگردد. اين گفتار، معنايش اين نيست كه فلسفه وجوب دفن ميّت تنها همين مسأله است، بلكه مقصود روايت بيان يكي از دلايل اين مسأله است/

2- براي بيان فلسفه وجوب احكام نياز به پاسخ هاي قطعي و اثبات شده وجود دارد و اگر چه در مورد برخي احكام مانند حرمت شراب و يا استفاده ازگوشت مردار چنين دلايلي وجود دارد اما در مورد ساير احكام هنوز دانش بشري به آن مرحله نرسيده است كه تمام ابعاد آن را كشف كند؛

3- اما در پاسخ به پرسش ياد شده بايد گفت وضو و غسل، هم داراي فوايد بهداشتي است و هم از نظر اخلاقي و معنوي براي انسان سودمند است از اين رو با قصد قربت و براي خدا انجام مي شود اين اعمال اثر تربيتي نيز دارد زيرا مفهوم آن اين است كه از سرتا قدم براي اطاعت خدا گام برمي داريم. در روايتي از امام رضا(ع) نقل شده كه فرمود: «انما امر بالوضؤ و بدأ به لان يكون العبد طاهراً اذا قام بين يدي الجبار

عند مناجاته اياه مطيعاً له فيما امره نقياً من الادناس و النجاسْ مع ما فيه من ذهاب الكسل و طرد النعاس و تزكيْ الفواد للقيام بين يدي الجبار»;{3} براي اين دستور وضو داده شده كه آغاز عبادت با آن است و بندگان وقتي كه در پيشگاه خدا مي ايستند و با او مناجات مي كنند پاك باشند و دستورهاي او را به كار بندند و از آلودگي ها و پليدي ها بركنار شوند. علاوه بر اين وضو سبب مي شود كه آثار خواب و كسالت از انسان دور شود و قلب او براي قيام در محضر خداوند نور و صفا يابد/

غسل نيز به مانند وضو داراي فوايد بهداشتي، اخلاقي و معنوي مي باشد و طبق تحقيقات دانشمندان اين موضوع ثابت شده كه از جمله اموري كه مي تواند اعصاب سمپاتيك را به كار وادار و تعادل از دست رفته را تأمين كند تماس آب با بدن انسان است شايد از همين روست كه در شرع مطهر تأكيد شده كه بر اثر تماس آب با بدن، تعادل كامل در سراسر بدن برقرار مي گردد/

در روايتي امام رضا(ع) مي فرمايد: «انَّ الجنابْ من كل جسده فلذلك وجب عليه تطهير جسده كله»؛جنابت از تمام بدن بيرون مي آيد و لذا بايد تمام بدن را شست.{4}

از نظر اخلاقي و معنوي غسل نوعي عبادت و پرستش به حساب مي آيد كه اگر بدون نيت قربت و اطاعت فرمان الهي انجام گيرد باطل است بنابراين غسل جنابت هم شستشوي جسم است و هم به جهت لزوم قصد قربت در آن، شستشوي جان است و چنين است كه در غسل، روح به سوي خدا و معنويت، و جسم به سوي پاكي و نشاط

سوق مي يابد.{5}

[1]. علل الشرايع، شيخ صدوق، ج 1، ص 93/

[2]. وسايل الشيعه، حر عاملي، ج 6، ص 25 - 31/

[3]. همان، ج 1، ص 257/

[4]. همان، ص 466/

[5]. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج 6، ص 295/

موضوع: عصر غيبت و وظايف ما

كه دستها را تا مچ بشوييد، زيرا غالباً اين مقدار شسته مي شود ولي قرآن مي فرمايد : "تا آرنج بشوييد "الي المرافق" ولذا "الي" در آيه براي بيان حد شستن است نه كيفيت شستن كه بعضي توهم كرده اند وخيال كرده اند كه آيه مي فرمايد بايد دستها را از سرانگشتان به طرف آرنج بشويد (چنانكه برخي از اهل سنت قائل هستند)

توضيح بيشتر اينكه : اين مسأله مانند اين است كه انسان به كارگري سفارش كند ديوار اطاق را از كف تا يك متر رنگ كند. روشن است منظور اين نيست كه ديوار از پائين به بالا رنگ شود بلكه بايد اين مقدار رنگ شود نه بيشتر ونه كمتر پس فقط مقداري از دست كه بايد شسته شود درآيه ذكر شده واما كيفيت آن درسنت پيامبر"ص" بوسيله اهل بيت"ع" به ما رسيده است وآن شستن آرنج است به طرف سرانگشتان.

3- كلمه "ب" در "برؤوسكم" طبق برخي از روايات ائمه"ع" وتصريح بعضي از اهل لغت به معني تبعيض است يعني قسمتي از سر را مسح كنيد كه در روايات ما محل آن به يك چهارم پيش سر محدود شده و بايد قسمتي ا زاين يك چهارم را هرچند اندك باشد با دست مسح كرد.

4- قرارگرفتن "ارجلكم" در كنار "رؤوسكم" شاهد آن است كه پاها نيز بايد مسح شود نه اينكه آن را بشويند."2"

خلاصه اين كه : طريقه وضو گرفتن در شيعه طبق قرآن كريم است و كيفيت آن از طريق ائمه اطهار"ع" كه همان سنت پيامبر"ص" است به ما رسيده است.

منابع :

(1) تفسير نمونه،ج4،ص288 - 285

(2) فقه تطبيقي،محمد جواد مغنيه،ترجمه كاظم پورجوادي،ص4و3 ، وضوي

پيامبر تأليف حجه الاسلام سيد علي شهرستاني، ترجمه حسين صابري،ص140

ج 2، ص 819، نشرمكتبه الاسلاميه ) كه به دست برادرش قابيل كشته شده و او كيفيت دفن را از كلاغي آموخت "فَبَعَث َ اللّه ُ غُراب_ًا يَبحَث ُ فِي الاَرض ِ لِيُرِيَه ُ كَيف َ يُوَري سَوءَة َ اَخِيه ِ قال َ ي_َوَيلَتي َ اَعَجَزت ُ اَن اَكون َ مِثل َ ه_َذا الغُراب ِ فَاُوَرِي َ سَوءَة َ اَخي فَاَصبَح َ مِن َ النّ_َدِمين (مائده 31) پس خداوند كلاغي را برانگيخت كه زمين را به چنگال گود نمايد تا به او بنمايد كه چگونه بدن مردة برادر را زير خاك پنهان سازد; ]قابيل با خود گفت اي واي بر من آيا من از آن عاجزترم كه مانند اين كلاغ باشم تا جسد برادر را زير خاك پنهان كنم ]پس برادر را به خاك سپرد[ و از اين كار سخت پشيمان گرديد."

در حديثي امام صادق مي فرمايد: "هنگامي كه قابيل برادر خود را كشت او را در بيابان افكنده بود. درندگان به سوي جسد هابيل روي آوردند. قابيل برادر خود را مدتي به دوش كشيد، لكن باز پرندگان اطراف او را گرفته بودند و منتظر بودند كه چه موقع جسد را به خاك مي افكند تا او را بخورند; در اين موقع بود، خداوند زاغي را فرستاد كه خاك هاي زمين را كنار زد و جسد زاغ ديگر را در آن قرار داد و به روي آن خاك ريخت قابيل كه اين منظره را تماشا مي كرد، جسد برادر خويش را به خاك سپرد."( مجمع البيان مرحوم طبرسي ج 3، ص 185، ذيل آيه نشر كتابفروشي اسلاميه تفسيرنمونه آية ..مكارم شيرازي وديگران ج ص 352، انتشارات دارالكتب الاسلاميه )

از امام صادق از ابتداي نسل آدم علي نبينا و... و اين

كه خداي متعال به آدم وحي كرد كه دختران خود را به ازدواج پسران خويش در آورد، سؤال شد: حضرت فرمود: "سبحان الله و تعالي عن ذلك علواً كبيراً; منزه است خدا و بزرگ تر است از اين كه اصل و اساس خلقت انسان و اوليا و انبيا و مؤمنان را بر امر حرامي قرار دهد، آيا خداوند قدرت نداشت كه موجودي و جُفتي از حلال براي آنان خلق كند.( تفسيرصافي فيض كاشاني قدس سره ، ج 1/415، نشر موسسه اعلمي للمطبوعات _ بيروت _ لبنان . )"

بعضي مفسّران اين روايات را معتبر مي دانند و معتقدند كه فرزندان آدم (برادر يا خواهر) ازدواج نكردند، بلكه خداوند براي آن ها حور يا جّن آفريد. مرحوم فيض كاشاني به اين نظر معتقد است ( تفسيرصافي پيشين ص 418. ) لكن انصاف اين است كه قول علاّمه طباطبايي ره به واقع نزديك تر است چون مطابق با ظاهر قرآن است افزون براين كه روايات فراواني نيز مويّد اين مطلب مي باشد; بنابراين رواياتي كه ازدواج برادر با خواهر را نفي مي كند بايد طرد نمود چون با ظاهر آيه شريفه منافات دارد.

لكن ترديدي نيست هر يك از ديدگاه ها را كه بپذيريم فلسفه ازدواج زياد شدن نسل بشر است خداوند، غريزه جنسي را در انسان قرار داد و ازدواج را تشريع فرمود تا بدين وسيله نسل بشر فراوان گردد و اگر ازدواج در بين فرزندان آدم تشريع نمي گرديد، با فوت فرزندان آدم نسل انسان منقرض مي شد.

فرقش با ديگران در چيست ؟

ثانياً اگر كار نيك و ترك گناه كند، نزد خدا مأجور است و از آتش دور خواهد بود.

است و هر يك قرائت ديگر را قبول ندارد اما چنين نيست . هم شيعه و هم اهل سنت فتواي خود را بنا بر هر دو قرائت تفسير مي كنند. در اين نوشتار نخست رائي شيعه بنا بر هر دو قرائت به طور مستقل تبيين گشته , اشكال هاي اهل سنت پاسخ گفته مي شود, سپس به تاريخچه اختلاف در مسح پا اشاره مي شود. بنا بر قرائت جر: واضح است كه ((ارجلكم )) عطف به ((روئوسكم )) است و چون فعل معطوف عليه ((امسحوا)) است حكم پا نيز وجوب مسح مي شود. اشكال : شايد ((ارجلكم )) عطف به ((ايديكم )) باشد و به دليل مجاورت با يك اسم مجرور (يعني روئوسكم ) جر گرفته است مانند ((حجر و ضب ج خرب )) كه ((خرب )) صفت ((حجر)) است و بايد مرفوع باشد ولي به دليل مجاورت با ((ضب )) مجرور شده است (حجر = لانه ; ضب = سوسمار ; خرب = ويران ) پاسخ : اولا" جر به دليل مجاورت غلط است و فقط به دليل ضرورت شعر مانند مثال مذكور جايز است و قرآن كريم از استعمال غلط مبري است . ثانيا": جر به دليل مجاورت فقط در جايي است كه قرينه اي بر آن باشد مانند مثال مذكور چرا كه معلوم است ((خرب )) نمي تواند صفت ((ضب )) باشد و فقط مي تواند صفت ((حجر)) قرار گيرد ولي در آيه مباركه چنين جري باعث اشتباه مي شود و قرينه اي بر آن وجود ندارد. ثالثا": جر به دليل مجاورت فقط بدون حرف عطف در كلام عرب صحيح است اما

با حرف عطف به هيچ وجه صحيح نيست . بنا بر قرائت نصب : در وهله اول دو احتمال وجود دارد: 1- عطف به ((ايديكم )) كه حكم آن وجوب غسل مي شود. 2- عطف به محل ((روئوسكم كه حكم آن وجوب مسح مي شود. اما با دقت در ادبيات عرب مي فهميم كه فقط احتمال دوم صحيح است زيرا: اولا": عطف محل در كلام عرب صحيح و شايع است مانند ((ليس هذا بعالم و لا عالما")) كه ((عالما")) عطف به محل ((بعالم )) شده است و محل ((بعالم )) نصب است و اين در كلام عرب شايع است و اختصاص نيز به ضرورت شعر ندارد (ر.ك :ابن هشام , مغني اللبيب ). ثانيا": عطف ((ارجلكم )) به ((ايدكم )) جايز نيست زيرا باعث فاصله شدن يك جمله فعليه اجنبي بين معطوف و معطوف عليه است و اين در كلام عرب غلط است . پس عطف به محل ((روئوسكم )) متعين است و در نتيجه حكم ((ارجلكم )) نيز وجوب مسح مي شود. آنچه درباره ظاهر آيه مباركه بنا بر هر دو قرائت گفته شد تنها رائي شيعه نيست و مفسرين اهل سنت نيز آيه مباركه را بنا بر هر دو قرائتش مطابق رائي شيعه در وجوب مسح مي دانند و آنچه از تحليل ادبي آيه گفته شد تماما" از تفاسير اهل سنت بود كه مي توانيد به كتاب تفسير كبير, فخر رازي , دارالكتب العلميه تهران , ج 11, ص 161, ذيل آيه 6 سوره مائده , مسائله 38 رجوع كنيد. علاوه بر قرآن روايات فراواني نيز در وجوب مسح وارد شده است :

منابع شيعي : وسائل الشيعه , ج 1, كتاب الطهاره , باب 25 از ابواب الوضوئ, ص 294 (دار احيائ التراث العربي ). منابع سني : علاوه بر اقوال مسح از سوي صحابه كه در پاسخ ذكر خواهد شد, مسند احمد, ج 1, ص 108 و 158 (دارالفكر) - كنزل العمال , ج 9, ص 448, ح 26908 (موئسسه علوم القرآن ) - سنن ابي داود, ج 1, ص 42, ح 164 (داراحيائ التراث العربي ) - الغارات به نقل از امالي شيخ مفيد (مصنفات شيخ مفيد, ج 13, ص 267 - مسند احمد, ج 1, ص 67 (دارالفكر). در اينجا اين سوئال مطرح مي شود كه چگونه اهل سنت با وجود تفسير آيه به وجوب مسح حكم به وجوب غسل مي كنند؟ در اين نامه به اختصار پاسخ هايي كه اهل سنت براي فتواي وجوب غسل داده اند مطرح مي كنيم : پاسخ اول : زمخشري در تفسير آيه به قرائت جر مي گويد: پا از اعضايي است كه بايد در وضو شسته شود, لذا امكان اسراف در آن زياد است خداوند براي جلوگيري از اسراف ((ارجلكم )) را به ((روئوسكم )) عطف كرده است نه براي اين كه مسح شود بلكه براي اين كه بفهماند در شستن آن اسراف نكنيد (زمخشري , الكشاف , دارالمعرفه , ج 1, ص 326, ذيل آيه 6 مائده ). نقد: در صورت و دست ها نيز امكان اسراف هست . گذشته از اين كه اين مطلب فلسفه بافي است و به هيچ وجه با ظاهر قرآن سازگاري ندارد. پاسخ دوم : پس از ((ارجلكم )) قيد ((الي

الكعبين )) دارد و اين قيد قرينه وجوب غسل است . اين قرينيت را به دو صورت بيان كرده اند: 1- بيان حد فقط در غسل مي آيد نه در مسح . مقصود آنان اين است كه چون در ((ايديكم الي المرافق )) حد به ((الي )) ذكر شده است و اينجا نيز در ((ارجلكم الي الكعبين )) حد به ((الي )) آمده است پس حكم هر دوغسل است , (ر.ك : فخر رازي , التفسير الكبير, ج 11, ص 162 والقرطبي , الجامع لائحكام القرآن , دارالفكر, ج 6, ص 91). نقد: ((الي )) در ((ايديكم الي المرافق )) و در ((ارجلكم الي الكعبين )) هر دو براي بيان حد است اما اين نكته كه در جمله اول براي بيان حد وجوب غسل است از فعل آن يعني ((اغسلوا)) فهميده مي شد نه از ((الي )) پس ((الي )) هيچ قرينيتي در غسل ندارد. در جمله دوم نيز بايد از فعل آن يعني ((امسحوا)) فهميده شود. اين نكته را برخي از مفسرين اهل سنت نيز تصريح كرده اند, (ر.ك : ابن حزم , المحلي , دارالاذفاق الجديده , بيروت , ج 2, ص 56, مسائله 200). پاسخ سوم : محمد رشيد رضا در تفسير المنار, ج 6, ص 234 مي گويد: وجوب مسح معقول نيست زيرا اگر باتري دست پاي كثيف و گرد و غباري را مسح كنيد كثيفي پا به دست نيز سرايت مي كند و اين با حكم وضو كه پاكيزگي است مخالف است . نقد: اولا" اعضاي وضو بايد قبل از مسح پاك باشند و پاكيزگي آن قبل از شروع در

وضو حاصل مي شود. ثانيا": شستن دستان و پاها بعد از اتمام وضو نيز ممكن است و بلكه پاكيزگي در بدن و لباس نمازگزار از مستحبات نماز است . ثالثا": حكمت وضو فقط پاكيزگي نيست اگر اين گونه بود چرا اين ترتيب خاص و اين اعضاي خاص و با نيت قربت بايد انجام شود؟ پاسخ چهارم : صاحب المنار مي گويد (همان , ص 233) قوي ترين دليل بر عليه شيعه اين است كه غايت رجلين ((الي الكعبين )) است و اين جز با شستن حاصل نمي شود. نقد: اولا" مراد از كعبين نزد شيعه استخوان روي پاست و استخوان اطراف مچ پا. ثانيا", به فرض كه چنين باشد چرامسح الي الكعبين ممكن نيست . شايد او تصور كرده است كه رطوبت دست تا به كعبين برسد خشك مي شود!!! پاسخ پنجم : ابن حزم در المحلي , ج 2, ص 57, مسائله 200 مي گويد با وجود اين كه قرآن دلالت بر وجوب مسح مي كند و اخبار فراواني نيز بر وجوب مسح داريم اما يك روايت وجود دارد كه همه آنها را نسخ مي كند و آن اين خبر است . ودر روايت ديگري آمده است كه در سفر رسول خدا از او جدا شديم و وضو گرفتيم و مسح بر پا كرديم . آن حضرت با صداي بلند دوبار يا سه بار فرياد زد: واي بر پاها از آتش , (محمدبن اسماعيل , صحيح بخاري , مكتبه عبدالحميد احمد حنفي , مصر, ج 1, كتاب العلم , ص 18, باب من رفع صوته , ح 1). نقد: اولا", اين روايت وجوب مسح

را ثابت مي كند زيرا مگر ممكن است صحابه رسول خدا وضو را بلد نباشند. يقينا" اعمال وضو را درست بلد بوده اند زيرا وضو عملي است كه هر روز بارها انجام مي دادند و بارها از رسول خدا ديده بودند. ثانيا", تنها نكته اي كه مورد اعتراض رسول خدا قرار گرفته عدم رعايت شرايط وضو بوده است . مثلا" آنان با پاهاي نجس مسح كرده اند و پيامبر آنان را نهي كرده است و اين مطلب خيلي نزديك به ذهن است زيرا عرب عادت داشت كه ايستاده بول كند و بول به پاهاي او بپاشد واگر آنان بدون اين كه پاهاي خود را تطهير كنند مسح كنند مسحشان باطل است , (ر.ك : طبرسي , مجمع البيان , دارالفكر, ج 2, ص 258, ذيل آيه 6 سوره مائده ). پاسخ ششم : رواياتي هست كه در آن غسل رجلين آمده است مانند روايت عثمان خليفه سوم كه مردم را جمع كرد و جلوي آنان وضو گرفت : دست راستش را داخل ظرف كرد و بر دست چپش ريخت و سه بار شست , سپس سه بار مضمضه كرد و سه بار استنشاق كرد, سپس سه بار صورتش را شست , سپس سه بار دستش را تا مرفق شست , سپس سرش را مسح كرد, سپس پاهايش را خوب شست , سپس گفت ديدم رسول خدا اينگونه وضو گرفت , (كنزالعمال , ج 9, ص 441, ح 268883). نقد: اولا", از بين صحابه پيامبر اكرم به نقل خود اهل سنت , بسياري از آنان قائل به مسح بوده اند مانند: ابن عباس كه گفت الوضوئ

غسلتان و مسحتان يعني وضو دو شستن دارد و دو مسح كردن و انس كه مسح بر پاي كرد و زماني كه حجاج گفت پاهاي خود را در وضو بشوييد گفت خدا راست گفت و حجاج دروغ گفت و آيه ((وامسحوا بروئوسكم وارجلكم الي الكعبين )) را خواند. و عكرمه كه گفت : پاها را نبايد شست بلكه بايد مسح كرد و شعبي كه گفت جبريل مسح را نازل كرد نمي بيني كه در تيمم آنچه در وضو شسته مي شود مسح مي شود و آنچه را در وضو مسح مي كنند رها مي شود و عامر كه گفت جبرئيل درباره پا مسح را نازل كرد. قتاده كه گفت خدا دو شستن و دو مسح كردن را واجب كرد. و بسياري از صحابه ديگر. براي اين اقوال ر.ك : 1- طبري , تفسير طبري , ج 6, ص 82 2- قرطبي , الجامع لاحكام القرآن , ج 6, ص 92 3- فخر رازي , التفسير الكبير, ج 11, ص 161 4- ابن حزم , المحلي , ج 2, ص 59 براي مثال ابن حزم مي گويد: ((و قد قال بالمسح علي الرجلين جماعه من السلف , منهم علي بن ابيطالب و ابن عباس والحسن و عكرمه والشعبي و جماعه غيرهم . ثانيا", روايات اهل سنت در اين زمينه متعارض است و هنگامي كه روايات در يك مسائله متعارض شد وظيفه آن است كه به قرآن كريم رجوع شود و روايتي كه مطابق قرآن بود اخذ شود و قرآن طبق اعتراف اهل سنت مسح را واجب كرده است . اشكال : برخي از اين مسائله پاسخ

داده اند كه حال كه روايات در اين زمينه متعارض است , اگر نتوان احتياط كرد بايد به قرآن رجوع كنيم ولي خوشبختانه در اينجا احتياط ممكن است . برخي از اينها, احتياط را در غسل دانسته اند زيرا مي گويند شستن مشتمل بر مسح كردن هم هست پس كسي كه پاهايش را بشويد هم به فتواي غسل عمل كرده و هم به فتواي مسح , (ر.ك : محمد رشيد رضا, تفسير المنار, دارالفكر, ج 6, ص 234). برخي ديگر نيز احتياط را به مسح و شستن دانسته اند يعني اول مسح كند و سپس بشويد (اين قول در جميع منابع مذكور در اين جزوه به صاحب تفسير طبري يعني ابن جرير طبري نسبت داده شده است ). پاسخ : مسح و غسل در آيه وضو در مقابل هم به كار رفته است پس معنا ندارد كه بگوييم غسل شامل مسح هم مي شود. گذشته از اين كه شيعه مسح را با رطوبت وضو قائل است نه با رطوبت جديد. پس غسل و مسح ضد هم هستند نه يكي شامل ديگري . و احتياطي كه از طبري نقل شده نيز فقط براي كسي كه ادله مسح را تمام نداند معنا دارد ولي اگر ادله مسح را تمام و صحيح بداند جايي براي اين احتياط نيست واين احتياط بدعت محض است . پس خود طبري در اين احتياط معذور است ولي ما ادله كافي در مسح داريم . ثالثا": وضوي همه مسلمانان تا خلافت عثمان صورت واحدي داشته و مانند وضوي كنوني شيعه بوده است . اين مسائله با آيه قرآن نيز تطبيق دارد كه مي

فرمايد: ((وامسحوا بروئوسكم و ارجلكم )), (مائده , آيه 6) در اين آيه خداوند امر به مسح سر و پاها نموده است , در حاليكه اهل تسنن پاها را مي شويند, علت تغيير وضو اين بود كه عثمان در اواسط دوران خلافت خود نسبت به چگونگي وضوي پيامبر گرفتار ترديد شد, او سپس وضوي پيامبر را به شكلي كه اكنون در ميان اهل سنت مرسوم است اعلام نمود. اين قضيه مورد مخالفت بسياري از صحابه پيامبر واقع شد, لكن حكومت اموي بنا به اغراض سياسي در نقاط مختلف اسلامي شيوه عثمان را تبليغ كردند و جوي به وجود آوردند كه برخي از صحابه جرائت مخالفت با روش دستگاه حاكم را نداشت و در نتيجه اين گونه وضو گرفتن رواج يافت . براي آگاهي بيشتر ر . ك : وضوئالنبي من خلال ملابسات التشريع , علي الشهرستاني , نشر مشعر.

نسبت به عقايد و افكار حق و صحيح، باعث برطرف شدن تزلزل و موجب تذكر و عامل ثابت شدن عقيده و افكار حق مي شود.ر.ك: عروج روح، صص 103-105.

غسل ميت و غسل مس ميت ذكر كرده است: «علْ اخري: اغتسال من غسله او لامسه لظاهر ما اصابه من نضح الميت. لان الميت اذا اخرج الروح منه بقي اكثر افته»;{2} «علت ديگر براي لزوم غسل كسي كه ميت را شسته يا لمس كرده است، رفع آلودگي است كه از ظاهر بدن ميت به او اصابت مي كند؛ زيرا وقتي روح از بدن ميت بيرون مي رود، بيش تر آفت او باقي مي ماند.

طب جديد هم به اين موضوع اهميت داده و معتقد است كه هر گونه تماس با بدن ميت، امكان آلودگي و بيماري را به دنبال دارد. از اين رو، لازم است بعد از تماس با بدن مرده، تمامي بدن شسته شود. پژوهشگري در اين باره مي گويد: در سطح پوست بيمار، شمار بسياري ميكروب هاي بيماري به نام «استافيلوكك»، «استرپتوكك» و غيره وجود دارد. ميكروب هاي مذكور در پوست ها و «تفلسات» مريض، بي نهايت فراوان مي باشد. دكتر صدرالدين نصيري در اين باره مي گويد: «در هر سانتي متر مربع، تقريباً 40000 ميكروب وجود دارد. غير از ميكروب هايي كه در زمان بيماري در سطح پوست بيمار اجتماع مي كنند، تعداد ديگري از ميكروب ها كه به واسطه خاصيت حياتي (زنده بودن بيمار) نمي توانستند در سطح پوست، زنده بمانند، پس از مرگ قوي شده، افزايش مي يابند. در اين هنگام سطح پوست، محل و كانونِ سرايت و انتشار مستقيم بيماري هاي عفوني است. جالب اين جاست كه اسلام، غسل مس ميت را تنها در صورتي كه بدن ميت سرد شده باشد، لازم مي داند، و اين شايد بدين سبب باشد كه تا وقتي كه بدن ميت گرم است، ميكروب هايي كه در داخل بدن بوده اند، فرصت انتقال به سطح پوست را پيدا

نمي كنند/

شارع مقدس اسلام، بدن ميت را پيش از شستن، پليد دانسته و براي جلوگيري از ابتلا به بيماري ها، نسبت به كساني كه بدن ميت را مس مي كنند و دست مي مالند، غسل را لازم دانسته و شستن موضع (يعني محلي كه با ميت تماس پيدا كرده است؛ مثل دست) تماس را كافي ندانسته است تا از آلوده شدن اشخاص به ميكروب ها به قدر امكان جلوگيري شده باشد.{3}

در نتيجه، آلودگي هاي بدن ميت و وجود ميكروب هاي بسيار در ظاهر بدن مرده، باعث مي شود حتي الامكان از تماس با ميت خودداري كنيم و در صورت لزوم، براي حفظ تندرستي، خود را شست و شو دهيم. شايد غسل مس ميت، علل و اسباب ديگري كه علم روز هنوز بدان دست نيافته است داشته باشد/

[1].وسائل الشيعه، شيخ حرعاملي، ج 2، تتمه كتاب الطهاره، ابواب غسل الميت، ص 478 (باب 1 وجوب الغسل)، مؤسسه آل البيت قم/

[2].علل الشرايع، ج 1، باب 238 (باب العلْ التي من اجلها يغسل)، ص 300، انتشارات مكتبْ الداوري قم/

[3].قرآن و علوم روز، سيدجواد افتخاريان، غسل مس ميت، ص 29 - 28 (تهران، 1362)، انتشارات افتخاريان/

افزايش مي يابد نيز پرده از روي بسياري از اين اسرار برداشته است/

مه گرفته است كه تمام علوم و دانش هاي گسترده امروز در برابر دانش او، به مانند قطره در برابر دريا هم نيست و اساساً ناچيزي معلومات ما در برابر مجهولاتي كه با آن روبرو هستيم چنان است كه امروز دانشمندان بزرگ و تراز اول جهان، با صراحت كامل بدان اعتراف مي كنند/

ِ و الهَلاك»؛ما مي بينيم كه خداي متعال چيزهايي را حلال كرده است كه مردم براي زندگي و ادامه آن، به آن چيزها نيازمنداند و براي آنان مصحلت و فايده هايي دارد و چيزهايي را حرام كرده است كه علاوه بر اين كه مورد نياز بشر نيست، موجب فساد، فنا و هلاكت بشر مي شود/

ولي روح او را تهذيب نمايد. براي نمونه ممكن است گذاشتن پيشاني بر روي زمين به هنگام سجده، اثر بهداشتي نداشته باشد، ولي همين كه روح تواضع و بندگي در مقابل خدا را در انسان پرورش مي دهد و تكبّر را از انسان دور مي كند، خود بزرگترين فايده و مصلحت محسوب مي شود/

شي پديد آيد و چه بسا مشكلاتي به وجود آيد كه حتي اجتماعي را دچار بحران كند. و يا در مورد فلسفه زكات مي توان گفت يكي از فوايد و دلايلي كه باعث وجوب پرداخت زكات شده است اهتمام اسلام به رفع اختلاف طبقاتي است چنانكه در برخي احاديث نيز بدين مسأله اشاره شده است.

و پاكيزگي است - براي ما روشن نيست. براي مثال نمي دانيم كه چرا نماز صبح دو ركعت است و نماز ظهر و عصر چهار ركعت است؟ يا چرا

هنگام وضو گرفتن، بايد دست ها را از بالا به پايين بشوييم؟ و يا اين كه چرا وقتي گندم به حدّ معلومي رسد، زكات به آن تعلق مي گيرد و... /

لسفه احكام و جزييات آن، وارد نشده اند همين باشد كه خواسته اند مقررات اسلامي به عنون يك سلسله قوانين مقدس، پيروي شود و از اين راه، روح ايمان و بندگي و اطاعت در افراد تقويت گردد تا در مقابل فرمان خداوند دانا، حكيم و مهربان، هيچ چون و چرايي روا دانسته نشود/

در خاتمه، لازم است به سه نكته توجه شود:

براي مثال در روايت آمده است كه علت لزوم دفن ميّت اين است كه مردم، از بوي تعفّن او ناراحت نشوند و نيز موجب امراض و بيماري ها نگردد. اين گفتار، معنايش اين نيست كه فلسفه وجوب دفن ميّت تنها همين مسأله است، بلكه مقصود روايت بيان يكي از دلايل اين مسأله است/

- براي بيان فلسفه وجوب احكام نياز به پاسخ هاي قطعي و اثبات شده وجود دارد و اگر چه در مورد برخي احكام مانند حرمت شراب و يا استفاده ازگوشت مردار چنين دلايلي وجود دارد اما در مورد ساير احكام هنوز دانش بشري به آن مرحله نرسيده است كه تمام ابعاد آن را كشف كند؛

دگان وقتي كه در پيشگاه خدا مي ايستند و با او مناجات مي كنند پاك باشند و دستورهاي او را به كار بندند و از آلودگي ها و پليدي ها بركنار شوند. علاوه بر اين وضو سبب مي شود كه آثار خواب و كسالت از انسان دور شود و قلب او براي قيام در محضر خداوند نور و صفا

يابد/

شمندان اين موضوع ثابت شده كه از جمله اموري كه مي تواند اعصاب سمپاتيك را به كار وادار و تعادل از دست رفته را تأمين كند تماس آب با بدن انسان است شايد از همين روست كه در شرع مطهر تأكيد شده كه بر اثر تماس آب با بدن، تعادل كامل در سراسر بدن برقرار مي گردد/

در روايتي امام رضا(عليه السلام) مي فرمايد: «انَّ الجنابه من كل جسده فلذلك وجب عليه تطهير جسده كله»؛جنابت از تمام بدن بيرون مي آيد و لذا بايد تمام بدن را شست.

و پرستش به حساب مي آيد كه اگر بدون نيت قربت و اطاعت فرمان الهي انجام گيرد باطل است بنابراين غسل جنابت هم شستشوي جسم است و هم به جهت لزوم قصد قربت در آن، شستشوي جان است و چنين است كه در غسل، روح به سوي خدا و معنويت، و جسم به سوي پاكي و نشاط سوق مي يابد.

موضوع: عصر غيبت و وظايف ما

بداند و نيز بداند كه قصد زياني در كار او نيست، قطعاً به دستورهاي او در آن رشته خاص بدون آنكه از او توضيحات زيادي بخواهد، عمل خواهد نمود/

با ذكر اين مقدمه مي توان گفت احكام و مقررات ديني هم، نسخه هايي است كه پيامبران الهي و پيشوايان ديني، از طرف خداوند براي بشر آورده اند تا سعادت و خوشبختي او را از هر جهت تأمين نمايند. بديهي است وقتي ما معتقد باشيم كه اين احكام، از علم بي پايان خداوند نشأت گرفته و به حكمت، لطف و مهرباني خداوند، ايمان داشته باشيم و نيز بدانيم كه پيامبران الهي نيز در تبليغ و رساندن احكام به هيچ وجه گرفتار خطا و لغزش نمي شوند، با كمال جديت و بدون هيچ اضطراب و ترديدي، به دستورهاي ديني عمل مي كنيم و هيچ نيازي نمي بينيم كه از خصوصيات فلسفه احكام مطلع باشيم تا بدان عمل نماييم، زيرا مي دانيم كه خداوند دانشي بي آغاز و پايان دارد و هر چه مقرر فرموده است، به خير و صلاح ما بوده و انبياي الهي در بيان احكام كوچكترين اشتباهي مرتكب نشده اند/

كسي كه به علم، حكمت و بي نيازي مطلق خداوند ايمان داشته باشد، كوچكترين ترديدي نخواهد داشت كه تمام احكام و مقررات اسلامي، داراي مصالح و فوايدي مي باشد، زيرا علم و حكمت خداوند ايجاب مي كند كه هيچ فرماني بدون رعايت مصالح بندگانش صادر نشود؛ البته معناي اين سخنان، اين نيست كه كسي نبايد از فلسفه احكام سؤال كند و يا نبايد به دنبال تحقيق و جستجو در اين زمينه رفت، زيرا ترديدي نيست كه هر كسي حق دارد كه با تمام وسايل ممكن، براي آگاهي از

اسرار احكام و قوانين ديني بكوشد؛ و خوشبختانه امكانات زيادي هم براي اين كار موجود است چنان كه در قسمتي از آيات قرآن مجيد و بسياري از كلمات پيشوايان دين توضيحاتي درباره فلسفه احكام داده شده است. از سوي ديگر يك سلسله قراين عملي كه با پيشرفت علوم، روز به روز افزايش مي يابد نيز پرده از روي بسياري از اين اسرار برداشته است/

خلاصه سخن اين كه ما حق داريم از فلسفه احكام پرسش كنيم و تا اندازه اي هم امكان رسيدن به پاسخ موجود است ولي هرگز نبايد توقع داشت كه با معلومات محدود بشري بتوان به تمام جزييات اسرار و فلسفه احكام دست يافت، زيرا اين احكام از مبدأيي سرچشمه گرفته است كه تمام علوم و دانش هاي گسترده امروز در برابر دانش او، به مانند قطره در برابر دريا هم نيست و اساساً ناچيزي معلومات ما در برابر مجهولاتي كه با آن روبرو هستيم چنان است كه امروز دانشمندان بزرگ و تراز اول جهان، با صراحت كامل بدان اعتراف مي كنند/

حضرت رضا(ع) مي فرمايد: «اِنّا وَجَدْنا كلَّما اَحَلَّ الله تباركَ و تعالي ففيه صَلاحُ العِبادِ و بقائُهم و لَهُم اِلَيْهِ الحاجُْ الَّتي لا يَستَغنونَ عنها و وَجدنا المُحرّمَ مِن الاشيأِ؟ الحاجْ لِلعباد اليه و وَجدنا مُفسِداً داعياً اِلي الفنأِ و الهَلاك»;{1} ما مي بينيم كه خداي متعال چيزهايي را حلال كرده است كه مردم براي زندگي و ادامه آن، به آن چيزها نيازمنداند و براي آنان مصحلت و فايده هايي دارد و چيزهايي را حرام كرده است كه علاوه بر اين كه مورد نياز بشر نيست، موجب فساد، فنا و هلاكت بشر مي شود/

بر همين اساس است كه دانشمندان مي گويند:

احكام شرع، تابع مصالح و مفاسد واقعي است، يعني هيچ چيز، بدون جهت حلال و يا واجب نمي شود يعني اين گونه نيست كه خداوند براي مثال شراب را بي هيچ علت و ضرري حرام، و يا نماز صبح را بي هيچ مصلحت و فايده اي واجب كرده باشد. البته وقتي گفته مي شود، فلان كار به مصلحت بشر است، نبايد تنها فوايد جسمي و بهداشتي آن در نظر گرفته شود بلكه فوايد جسمي، روحي، فردي، اجتماعي، دنيوي و اخروي و هر نوع فايده اي ديگر كه فرض شود نيز همه جزو مصالح بندگان به شمار مي آيد. چه بسا يك حكم فايده اي جسمي براي بشر نداشته باشد، ولي روح او را تهذيب نمايد. براي نمونه ممكن است گذاشتن پيشاني بر روي زمين به هنگام سجده، اثر بهداشتي نداشته باشد، ولي همين كه روح تواضع و بندگي در مقابل خدا را در انسان پرورش مي دهد و تكبّر را از انسان دور مي كند، خود بزرگترين فايده و مصلحت محسوب مي شود/

گاه نيز ممكن است فايده يك حكم از نظر فردي معلوم نباشد. براي مثال اسلام مي گويد استعمال ظروف طلا و نقره حرام است، فرض كنيد كه اين حكم هيچ مصلحت فردي نداشته باشد - كه البته اين گونه نيست - ولي عمومي شدن اين كار، موجب مي شود كه قسمت مهمي از ثروت مملكت در خانه ها متمركز شود و در نتيجه زيان هاي اقتصادي براي جامعه و ملت به بار آيد و نيز عده اي براي تهيه غذاي مورد نياز خود دچار مشكل باشند، ولي دسته اي ديگر در ظروف طلا و نقره غذا بخورند و به اين وسيله اختلاف طبقاتي فاحشي پديد آيد و چه

بسا مشكلاتي به وجود آيد كه حتي اجتماعي را دچار بحران كند. و يا در مورد فلسفه زكات مي توان گفت يكي از فوايد و دلايلي كه باعث وجوب پرداخت زكات شده است اهتمام اسلام به رفع اختلاف طبقاتي است چنانكه در برخي احاديث نيز بدين مسأله اشاره شده است.{2}

به طور خلاصه مي توان گفت تمامي ابعاد فلسفه احكام و واجبات و محرمات، مثل فلسفه تحريم شراب - كه ضررهاي جسمي و روحي آن از نظر علمي هم ثابت شده است - و وجوب نماز، زكات، وضو و غسل - كه يكي از دلايل وجوب وضو و غسل نظافت و پاكيزگي است - براي ما روشن نيست. براي مثال نمي دانيم كه چرا نماز صبح دو ركعت است و نماز ظهر و عصر چهار ركعت است؟ يا چرا هنگام وضو گرفتن، بايد دست ها را از بالا به پايين بشوييم؟ و يا اينكه چرا وقتي گندم به حدّ معلومي رسد، زكات به آن تعلق مي گيرد و/// /

اما از سوي ديگر يقين داريم كه اين خصوصيات بدون فايده و مصلحت نيست زيرا همان گونه كه يادآوري شد خداوند حكيم، هيچ حكمي را بدون حكمت و مصلحت تشريع نفرموده است و كسي كه به علم و حكمت بي پايان خداوند ايمان داشته باشد، دانستن يا ندانستن فلسفه احكام هيچ تأثيري در عمل او ندارد و بلكه در هر صورت، با جديّت كامل درصدد اطاعت و انجام دادن دستور الهي برمي آيد، و شايد يك جهت اينكه پيشوايان ديني چندان در موضوع فلسفه احكام و جزييات آن، وارد نشده اند همين باشد كه خواسته اند مقررات اسلامي به عنون يك سلسله قوانين مقدس، پيروي شود

و از اين راه، روح ايمان و بندگي و اطاعت در افراد تقويت گردد تا در مقابل فرمان خداوند دانا، حكيم و مهربان، هيچ چون و چرايي روا دانسته نشود/

در خاتمه، لازم است به سه نكته توجه شود:

1- دلايلي كه در مورد علت بعضي احكام در برخي روايات وارد شده است، بيشتر يكي از دلايل و فوايد آن حكم است؛ براي مثال در روايت آمده است كه علت لزوم دفن ميّت اين است كه مردم، از بوي تعفّن او ناراحت نشوند و نيز موجب امراض و بيماري ها نگردد. اين گفتار، معنايش اين نيست كه فلسفه وجوب دفن ميّت تنها همين مسأله است، بلكه مقصود روايت بيان يكي از دلايل اين مسأله است/

2- براي بيان فلسفه وجوب احكام نياز به پاسخ هاي قطعي و اثبات شده وجود دارد و اگر چه در مورد برخي احكام مانند حرمت شراب و يا استفاده ازگوشت مردار چنين دلايلي وجود دارد اما در مورد ساير احكام هنوز دانش بشري به آن مرحله نرسيده است كه تمام ابعاد آن را كشف كند؛

3- اما در پاسخ به پرسش ياد شده بايد گفت وضو و غسل، هم داراي فوايد بهداشتي است و هم از نظر اخلاقي و معنوي براي انسان سودمند است از اين رو با قصد قربت و براي خدا انجام مي شود اين اعمال اثر تربيتي نيز دارد زيرا مفهوم آن اين است كه از سرتا قدم براي اطاعت خدا گام برمي داريم. در روايتي از امام رضا(ع) نقل شده كه فرمود: «انما امر بالوضؤ و بدأ به لان يكون العبد طاهراً اذا قام بين يدي الجبار عند مناجاته اياه مطيعاً له فيما

امره نقياً من الادناس و النجاسْ مع ما فيه من ذهاب الكسل و طرد النعاس و تزكيْ الفواد للقيام بين يدي الجبار»;{3} براي اين دستور وضو داده شده كه آغاز عبادت با آن است و بندگان وقتي كه در پيشگاه خدا مي ايستند و با او مناجات مي كنند پاك باشند و دستورهاي او را به كار بندند و از آلودگي ها و پليدي ها بركنار شوند. علاوه بر اين وضو سبب مي شود كه آثار خواب و كسالت از انسان دور شود و قلب او براي قيام در محضر خداوند نور و صفا يابد/

غسل نيز به مانند وضو داراي فوايد بهداشتي، اخلاقي و معنوي مي باشد و طبق تحقيقات دانشمندان اين موضوع ثابت شده كه از جمله اموري كه مي تواند اعصاب سمپاتيك را به كار وادار و تعادل از دست رفته را تأمين كند تماس آب با بدن انسان است شايد از همين روست كه در شرع مطهر تأكيد شده كه بر اثر تماس آب با بدن، تعادل كامل در سراسر بدن برقرار مي گردد/

در روايتي امام رضا(ع) مي فرمايد: «انَّ الجنابْ من كل جسده فلذلك وجب عليه تطهير جسده كله»؛جنابت از تمام بدن بيرون مي آيد و لذا بايد تمام بدن را شست.{4}

از نظر اخلاقي و معنوي غسل نوعي عبادت و پرستش به حساب مي آيد كه اگر بدون نيت قربت و اطاعت فرمان الهي انجام گيرد باطل است بنابراين غسل جنابت هم شستشوي جسم است و هم به جهت لزوم قصد قربت در آن، شستشوي جان است و چنين است كه در غسل، روح به سوي خدا و معنويت، و جسم به سوي پاكي و نشاط سوق مي يابد.{5}

[1].علل الشرايع، شيخ صدوق، ج

1، ص 93/

[2].وسايل الشيعه، حر عاملي، ج 6، ص 25 - 31/

[3].همان، ج 1، ص 257/

[4].همان، ص 466/

[5].تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج 6، ص 295/

تبيين پاسخ اين پرسش تنها به ذكر روايتي بسنده مي شود.

امام رضا(ع) در پاسخ به چنين پرسش مي فرمايند: «علة غسل الميت انه يفعل لانه يطهر و ينظف من ادناس امراضه، و ما اصابه من صنوف علله لانه يلقي الملائكه و يباشر اهل الآخرة، فيستحب اذا ورد علي اللَّه عزوجل و لقي اهل الطهارت و يماسّونه و يماسهم ان يكون طاهراً نظيفا مرجها به الي اللَّه عزوجل، ليطلب (وجهه و ليشفع) له و علة اخري انه يخرج منه المني الذي منه خلق، فيجنب، فيكون غسله له»؛{1} علت غسل، طهارت و نظافت از پليديهاي امراض است و در حقيقت غسل كسب پاكي و طهارتي است كه انسان در موقع ملاقات ملائكه و اهل آخرت حاصل مي كند. و علت دوم آن كه با مرگ انسان -؟؟؟ شدن بافتها - مني ساخته شده - در دستگاه تناسلي - از آن خارج مي شود و فرد در گذشته طهارت؟؟ خود را از دست داده و جنب مي گردد بنابراين بايد بدن او را غسل دهند.

[1]. وسائل الشيعه، ج 2، ص 478، ح 2692، باب وجوب غسل الميت حديث سوم.

پاي دار زيرا نماز باز دارنده انسان از بديها و زشتيهاست.{2} و يا در حديثي از امام رضا(ع) نقل شده است كه فرمود: «اِن علة الزكوة مِنْ اَجل قوت الفقرا و تحصين اموال الاغنياء»؛ سبب تشريع زكات برطرف شدن نيازمنديهاي تهيدستان و محفوظ ماندن اموال توانگران است.{3}

حكمت برخي از قوانين الهي از نظر علم و خرد به طور قطع و يقين ثابت شده است البته ممكن است كه علت تام و همه حقيقت آن روشن شده باشد چنان كه اينك اثرات زيان بار مشروبات الكلي مشخص شده و يا در مورد گوشت خوك گفته مي شود از نظر بهداشتي داراي ميكروب برتوليسم بوده و در بدن انسان ايجاد مسموميت مي كند.

اما در پاسخ به پرسش ياد شده بايد گفت وضو و غسل هم داراي فوايد بهداشتي است و هم از نظر اخلاقي ومعنوي براي انسان سودمند است از اين رو با قصد قربت و براي خدا انجام مي شود اين اعمال اثر تربيتي نيز دارد زيرا مفهوم آن اين است كه از سر تا قدم براي اطاعت خدا گام بر مي داريم. در روايتي از امام رضا(ع) نقل شده كه فرمود: «انما امر بالوضوء و بدأ به لان يكون العبد طاهراً اذ اقام بين يدي الجبار عند مناجاته اياه مطيعاً له فيما امره نقياً من الادناس و النجاسة مع ما فيه من ذهاب الكسل و طرد النعاس و تزكية الفواد للقيام بين يدي الجبار»؛ براي اين دستور وضو داده شد كه آغاز عبادت با آن است و بندگان وقتي كه در پيشگاه خدا مي ايستند و با او مناجات مي كنند پاك باشند و دستورهاي او را به كار بندند و

از آلودگيها و پليديها بركنار شوند علاوه بر اين وضو سبب مي شود كه آثار خواب و كسالت از انسان دور شود و قلب او براي قيام در محضر خداوند نور و صفا يابد.{4}

غسل نيز به مانند وضو داراي فوايد بهداشتي، اخلاقي و معنوي مي باشد، طبق تحقيقات دانشمندان اين موضوع ثابت شده كه از جمله اموري كه مي تواند اعصاب سمپاتيك را به كار وادار و تعادل از دست رفته را تأمين كند تماس آب با بدن انسان است شايد از همين روست كه در شرع مطهر تأكيد شده كه بر اثر تماس آب با بدن، تعادل كامل در سراسر بدن برقرار گردد.

در روايتي امام رضا(ع) فرمود: «اِنَّ الجنابة مِن كل جسده فلذالك وجب عليه تطهير جسده كله»؛ جنابت از تمام بدن بيرون مي آيد و لذا بايد تمام بدن را شست.{5}

از نظر اخلاقي و معنوي غسل نوعي عبادت و پرستش به حساب مي آيد كه اگر بدون نيت قربت و اطاعت فرمان الهي انجام گيرد باطل است بنابراين غسل جنابت هم شستشوي جسم است و هم به جهت لزوم قصد قربت در آن، شستشوي جان است و چنين است كه در غسل روح به سوي خدا و معنويت و در غسل جسم به سوي پاكي و نشاط سوق مي يابيم.{6}

[1].علل الشرايع، ج 1، ص 93.

[2].عنكبوت، آيه 65.

[3].علل الشرايع، ص 369، ح 3.

[4].وسايل الشيعه، ج 1، ص 257.

[5].همان، ج 1 ص 466.

[6].تفسير نمونه، ج 6، ص 295.

با چند ساعت حمام حاصل نمي شود.اگر چه انسان از نظر ظاهر، پاك تر و بسيار تميزتر مي شود.