اختلاف در جانشيني

مشخصات كتاب

ويلفرد مادلونگ

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي

حاكميت مغاير با خلافت

حاكميت علي (ع) مشخّصه هايي مغاير با خلافت را داشت. اين حاكميت بر طبق معيارهاي دوره ي نخستين خلافت، فاقد مشروعيت بود. علي (ع) از طرف شورايي از برجسته ترين صحابه ي نخستين، كه عمر آن را شرط جانشيني مشروع دانسته بود، برگزيده نشد؛ و نيز از پشتيباني اكثريّت قريش كه در تشكيلات حكومتي ابوبكر به منزله ي تنها طبقه ي حاكمي شناخته مي شد كه حق داشت درباره ي خلافت تصميم گيري كند، بي بهره بود.

امّا علي (ع) به مشروعيت ادعاي خويش كه مبتني بود بر خويشاوندي نزديكش با پيامبر (ص)، آگاهي اش از اسلام، همراهي اش با آن از همان روزگار نخستين، و شايستگي اش در مراقبت از آرمانهاي آن، يقين كامل داشت. از نظر او معيارهايي كه ابوبكر و عمر براي حاكميت مشروع وضع كرده بودند، اصالت نداشت. علي (ع) به ابوبكر گفته بود كه تأخيرش در بيعت با او در مقام جانشين پيامبر (ص)، از آن روي بود كه به تقدم حق خويش در خلافت باور داشت. هنگامي كه سرانجام با ابوبكر، عمر و عثمان بيعت كرد همچنان بر عقيده اش باقي بود. او براي حفظ اتّحاد مسلمانان بيعت كرد، و اين در زماني بود كه معلوم شد مسلمانان از او، به منزله ي جانشين بر حق پيامبر (ص)، روي برتافته اند. وقتي امّت مسلمان يا بخش اعظم آن، به او روي آوردند، نه فقط حق مشروع

[صفحه 2]

او، كه تكليف اقتضا مي كرد رهبري آنان را بر عهده گيرد.

كشته شدن عثمان شورشيان و هم پيمانان مدني آنان را بر مركز خلافت مسلّط كرد و طلحه و علي (ع) نامزدهاي بالقوه ي جانشيني بودند. چنين مي نمايد كه در ميان مصريان از

طلحه، كه در مقام مشاور آنان عمل كرده بود و كليد بيت المال را در دست داشت، حمايتهايي شده باشد. امّا كوفيان و بصريان، كه از مخالفت علي (ع) در توسل به زور آگاهي يافته بودند و نيز بيشتر انصار، ظاهراً به پسر عموي پيامبر (ص) گرايش داشتند. ديري نپاييد كه اينان برتري يافتند و چنين بر مي آيد كه بويژه مالك اشتر رهبر كوفيان در فراهم آوردن زمينه ي انتخاب علي (ع) سهم بسزايي داشته است.

روايتهاي مربوط به اين رويدادها و فعاليتهاي علي (ع) كه موجب شد او با عنوان جانشين خلافت به رسميت شناخته شود، تا حدودي مغشوش و متناقض است. بدين ترتيب، سير اين تحولات را فقط با توجّه به عدم قطعيت نسبي مي توان مجدداً پي گرفت. روايتي از عَلقمةبن وقّاص ليثي كناني [1]، مشاور نزديك طلحه، [2] حكايت از آن دارد كه آغاز تلاشهايي بي ثمر صورت گرفته است تا شورايي از قريشيان گرد هم آيند و درباره ي جانشيني پيامبر (ص) بحث و گفتگو كنند.

عَلقمه از جمع شدن گروهي در خانه ي مخرمة بن نَوْفَل، پدر مسور، سخن مي گويد. ابوجهم بن حذيفه گفت: «با هر كسي از شما بيعت كنيم نبايد در قصاص دخالت كند».عمّاربن ياسر لب به اعتراض گشود: «درباره ي خون عثمان، خير». ابوجهم پاسخ داد: «ابن سميه، تو به خاطر چند تازيانه كه خورده اي تقاضاي قصاص داري، امّا از خون عثمان قصاص نمي كني؟» آنگاه اجتماع درهم ريخت. [3] از هيچ يك از شركت كنندگان ديگر نامي برده نشده است.

حضور علقمةبن وقّاص را مي توان دليلي بر آن دانست كه طلحه هم در آن ميان بوده

[صفحه 3]

است، امّا احتمال نمي رود كه علي (ع) نيز در

آنجا حضور يافته باشد. عمار گويد قصد داشت از انتخاب طلحه، كه در آن هنگام ظاهراً قصاص مرگ عثمان را جايز مي دانست تا خلافت را به دست گيرد، جلوگيري كند؛ زيرا طلحه بيش از همه در تحريك شورشيان و حركت آنها كوشيده بود.

علي (ع)، هنگامي كه خبر قتل عثمان را دريافت كرد، با فرزندش محمد (بن حنفيّه) در مسجد بود. او بي درنگ از مسجد به سوي خانه رفت، امّا بنابر روايت محمد، در راه با صحابه مواجه شد و صحابه از وي خواستند كه بيعت آنان را با او بپذيرد. ابتدا نپذيرفت، سپس تأكيد كرد كه هرگونه بيعتي بايد در مسجد و در برابر عموم مردم صورت گيرد. [4] صبح شنبه روز بعد، علي (ع) به مسجد رفت. عطيةبن سفيان ثقفي [5]، كه با او همراه بوده، روايت مي كند كه گروهي از مردم را ديده است كه در حمايت از طلحه گرد آمده بودند. ابوجهم بن حذيفه به سوي علي (ع) رفت و گفت: «مردم با طلحه توافق كردند در حالي كه تو غافل ماندي». علي (ع) پاسخ داد «پسر عمه ام كشته شود و در جانشيني خلافت او ديگران بر من پيشي جويند؟» آنگاه به سمت بيت المال رفت و آن را گشود. هنگامي كه اين خبر به گوش مردم رسيد، طلحه را رها كردند و به سوي علي (ع) رفتند. [6].

بخش آخر اين روايت احتمالاً ناموثق است. بعيد مي نمايد كه در اين هنگام علي درِ بيت المال را گشوده باشد. بلكه، درست تر آن است كه علي (ع) وارد بازار مي شود، در حالي كه پيروانش از پي او مي روند و از او مي خواهند كه بيعت

آنان را بپذيرد. سپس به

[صفحه 4]

خانه عُمروبن مِحصَن انصاري از قبيله بنو عمروبن مذبول نجّار مي رود و در آنجا نخستين بيعتها را مي پذيرد. بر حسب روايت كوفيان مالك اشتر نخستين كسي بود كه بيعت كرد. [7].

احتمال مي رود كه طلحه و زبير نيز در اين مرحله از روي اكراه تن به نخستين بيعت داده باشند؛ چنانكه مدايني به استناد ابوالمليح بن اُسامه ي هُذَلي روايت كرده است. [8] در عبارتي از حسن بصري به اين موضوع اشاره شده است با اين مضمون كه مي گويد: ديدم كه زبير در بوستاني (حشّ) در مدينه با علي (ع) بيعت كرد. [9] از طلحه نيز نقل شده است كه در بصره به بنو ربيعه گفت او هم در باغي محصور با شمشيري كه بر روي سرش آمده بيعت كرده است. [10] بنا به روايت زيدبن اسلم، سپس علي (ع) دوباره تأكيد كرد كه بيعت

[صفحه 5]

بايد در مسجد و در جمع مردم صورت گيرد. [11] در هر حال، مراسم رسمي در مسجد در روز شنبه نوزدهم ذي حجه سال 35 برگزار شد.

بنابر اخبار عمومي و اصلي درباره ي بيعت كه به شعبي عثماني، كوفي ميانه رو، مي رسد و ابو مخنف روايت كرده است، طلحه اوّلين صحابي برجسته اي بود كه با علي (ع) بيعت كرد. بيعت رقيب اصلي علي (ع)، بي ترديد در اعتبار بخشيدن به انتخاب او و شروع آن حايز اهميّت بود. طلحه با پاي خود براي بيعت نيامد. به گفته ي شعبي، مالك اشتر او را كشان كشان آورد، در حالي كه اصرار مي ورزيد: «بگذار ببينم مردم چه مي كنند» [12] چنانكه گذشت، بعداً طلحه ادعا كرد كه با شمشير آويخته بر سر بيعت

كرده است. سعدبن ابي وقاص درباره ي اين ادعا اظهار نظر كرده و گفته است كه از شمشير چيزي نمي داند، امّا مي داند كه طلحه بر خلاف خواسته اش بيعت كرده است. [13].

بدون ترديد، روحيه ي مردم مسجد، هنگامي كه ديدند طلحه بي هيچ تهديدي تن به بيعت داد، متزلزل شد. علي (ع) و طرفدارانش مي توانستند ادعا كنند كه او اين كار را داوطلبانه انجام داده است. در اين هنگام علي (ع) كسي را فرستاد تا كليد بيت المال را از طلحه بازگيرد. حُكيم بن جَبَله ي عبدي، رهبر شورشيان بصره، زبير را آورد و او نيز بيعت كرد. زبير بعداً شكايت كرد كه يكي از دزدان عبدالقيس او را به قهر آورده و با زور شمشير بيعت كرده است. [14] زبير ظاهراً از بيعت با علي (ع) خرسند نبود. اين دو تن از

[صفحه 6]

زماني كه پس از مرگ پيامبر (ص) وجه مشتركي يافتند، با يكديگر كينه توزي مي كردند و زبير مي توانست تا حدودي اين توجيه را براي خويش بيابد كه به عنوان صحابي نخستين بيشترين حق را در مطالبه ي ميراث خليفه ي مقتول دارد. در مجموعه ي احاديث خاندان زبير روايتي از ابو حبيبه، وابسته ي زبير، نقل شده است كه زبير به هيچ وجه بيعت نكرد. امّا اين قضيه حال و هوايي افسانه اي دارد و نمي تواند گزارشهاي بسيار درباره ي بيعت زبير را بي اعتبار سازد. [15].

از آنجا كه شورشيان ولايات و عده اي از انصار- آنان كه هنوز از خفّتي كه ابوبكر و عمر بر آنان روا داشته بودند رنج مي بردند- بر مدينه تسلّط داشتند، قريشيان حاضر احساس مي كردند كه براي قبول بيعت با علي (ع) سخت تحت فشارند. عبدالله بن ثعلبةبن صُعَير عُذري، هم

پيمان بنو زهره ي حاضر در مدينه، ادعا كرد كه در رأس بيعت مالك اشتر بود كه گفت: «هر كس بيعت نكند گردنش را مي زنم». او را حُكيم بن جَبَله و پيروانش نيز ياري دادند. عبدالله اظهار داشت چه جبري بالاتر از اين؟ [16] بي ترديد در اينجا تحريفي صورت گرفته است. در مقايسه با بيعت با ابوبكر، قراين كمتري وجود دارد كه توسل به زور را نشان دهد. با اين حال گذشته از طلحه و زبير، بودند كساني كه بعداً ادعا كردند كه به زور شمشير بيعت كرده اند. وقتي سعيدبن مسيَّب از سعيدبن زيدبن عمروبن نفيل پرسيد كه آيا با علي (ع) بيعت كرده است يا خير، او پاسخ داد: «چه مي توانستم كرد، اگر بيعت نكرده بودم، مالك اشتر و هوادارانش جانم را مي ستاندند». [17] حكيم بن حِزام، يكي ديگر از نزديكان عثمان نيز پيمان بيعت بست، امّا گويا ديري نپاييد

[صفحه 7]

كه مكه را ترك گفت و در آنجا از خونخواهان عثمان حمايت اخلاقي كرد.

چنين مي نمايد كه شخص علي (ع) از اجبار مردم به بيعت خودداري ورزيده است. وقتي سعدبن ابي وقّاص را براي بيعت آوردند، پاسخ داد تا مردم بيعت نكنند من بيعت نخواهم كرد؛ و به علي (ع) اطمينان داد كه مايه ي زحمت او نخواهد شد (لا عليك منّي بأس).

علي (ع) فرمان داد تا او را رها كنند. [18] سپس عبدالله بن عمر را آوردند. او نيز گفت كه تنها وقتي با علي (ع) بيعت خواهد كرد كه مردم بيعت كنند. علي (ع) از او خواست كفيلي بياورد كه نخواهد گريخت. ابن عمر گفت كفيل ندارم. در اين هنگام مالك اشتر به علي (ع) گفت: «اين

مرد از شمشير و تازيانه ي تو امان يافت، بگذار گردنش را بزنم». علي (ع) پاسخ داد: «رهايش كن، من كفيلش مي شوم. به خدا سوگند، هيچ گاه چه در كودكي و چه در بزرگي او را نيافتم مگر آنكه بد خلق بود». موضع ابن عمر، برخلاف سعد نسبت به علي (ع) خصمانه بود. وي پس از انتخاب علي (ع) نزد او رفت و گفت: «اي علي! از خدا بترس و بدون مشورت، در مسند فرمانروايي بر امّت منشين». سپس راه مكه را پيش گرفت و رفت تا به مخالفان بپيوندد. [19].

شعبي در روايت خود مي افزايد كه علي (ع) شخصي را نزد محمدبن مَسلَمه فرستاد تا بيعت كند، امّا محمد عذر آورد و گفت رسول خدا به من فرمان داده است كه اگر مردم اختلاف كردند شمشير خود را بشكنم و در خانه بنشينم. [20] آنگاه علي (ع)او را رها كرد.

[صفحه 8]

با شخص ناشناخته ديگري به نام وهب بن صيفي انصاري، كه پاسخي مشابه به او داد، نيز چنين كرد. علي (ع) سپس اُسامةبن زيد را دعوت به بيعت كرد، امّا اُسامه كه علي (ع) را عزيزترينِ مردم نزد خويش مي دانست عذر آورد و گفت با خداي خود عهد كرده ام كه هرگز با گوينده ي «لا اله الا الله» جنگ و ستيز نكنم. [21].

بعيد است مجادله هايي كه شعبي به اين افراد نسبت داده است به هنگام بيعت نخستين صورت گرفته باشد، قبل از زماني كه روشن گردد كه علي (ع) با مخالفت مسلحانه مواجه خواهد شد. اين مجادلات بايد زماني رخ داده باشد كه علي (ع) آماده ي جنگ با عايشه و شورشيان مكه مي شد. بنابر روايتي ديگر به نقل

از ابو مخنف و ديگران، علي (ع) در آن زمان نظر سعدبن ابي وقاص، محمدبن مَسلَمه، اُسامةبن زيد و عبدالله بن عمر را جويا شد. علي (ع) به آنان گفت وادارشان نمي كند به لشكر او بپيوندند، امّا مي خواهد بداند كه در پيمان خود ثابت قدم هستند يا خير. همگي پاسخ دادند آري، امّا دوست ندارند با مسلمانان بجنگند. پاسخ زيد در آن هنگام، با عباراتي مشابه در روايت شعبي پيرامون بيعت آمده است. [22] بدين سان، بعيد نيست كه دست كم اُسامه و ابن مسلمه در آغاز با علي (ع) بيعت كرده باشند. ابن سعد شاگرد واقدي، سعدبن ابي وقاص، اسامه، ابن مَسلَمه و زيدبن ثابت را از جمله كساني بر مي شمرد كه بيعت كردند. [23] اينكه طبق اين روايت عبدالله بن عمر نيز بيعت كرد، احتمالاً مبالغه است. [24].

[صفحه 9]

عبدالله بن حسن بن حسن، نبيره ي علي(ع)، شماري از انصار برجسته تر را بر شمرده و آنان را در زمره ي عثمانياني دانسته است كه بيعت نكردند. اينان عبارت بودند از: حسّان بن ثابت وكعب بن مالك شاعر، زيدبن ثابت خزانه دار عثمان، مسلمةبن مخلّد خزرجي، والي مصر در زمان فرمانروايي معاويه و يزيد، [25] ابوسعيد خُدري [26] و نعمان بن بشير از اصحاب رسول خدا و هر دو اهل خزرج، رافع بن خَديج از قبيله بنو حارثه ي اوس، فَضالة ابن عبيد اوسي احتمالاً قاضي وقت دمشق، [27] و كعب بن عُجره بَلَوي هم پيمان انصار. [28] امّا اكثريّت عظيم انصار با اشتياق بيعت كردند. [29].

انتخاب علي (ع) برخلاف رويه ي معمول، كه از طرف شورشيان ولايات و انصار حمايت شد- انصاري كه ابوبكر از حق رأي محرومشان ساخته بود- امّت را عميقاً به سه فرقه تقسيم

كرد. علاوه بر جناحي كه از خلافت علي (ع) حمايت مي كرد، امويان و طرفداران آنان عقيده داشتند كه خلافت از طريق عثمان به تملّك آنان در آمده است؛ جناح ديگر اكثريّت قريش بودند كه اميد داشتند خلافت قريش را به اصولي كه ابوبكر و

[صفحه 10]

عمر وضع كرده بودند بازگردانند. هنگامي كه هر جناحي براي گرفتن حق مورد نظر خود آماده ي جنگ شد، اسلام در كشاكش جنگي داخلي و بيرحمانه فرو افتاد كه پس از علي (ع) نيز ادامه يافت. آتش مصيبت (فلته) كه، به نظر عمر خداوند شرّ آن را از بين برد، اكنون همراه با حسّ انتقام جويي شعله ور شده بود.

مكه به صورت كانون طبيعي مخالفت قريش در آمد. عايشه پرچم خونخواهي عثمان را برافراشت. به گفته ي اهل مدينه، عايشه مكه را پس از زيارت ترك كرده بود، شادمان از اينكه طلحه جانشين عثمان شده است. وقتي به «سَرِف» در شش يا دوازده ميلي شمال مكه رسيد [30]، با عبيدبن مَسلَمه ي ليثي معروف به ابن امّ كِلاب از طرفداران علي (ع) مواجه شد كه عايشه را از جانشيني پسر عموي همسرش آگاه كرد. عايشه بسرعت بازگشت، خود را در حِجر مستور داشت و گفت: «ما عثمان را به سبب اموري كه بيان داشتيم و بدانها آگاهش نموديم سرزنش كرديم. او توبه كرد، از پروردگارش آمرزش طلبيد و مسلمانان توبه او را پذيرفتند؛ زيرا چاره اي جز اين نداشتند». سپس عايشه علي (ع) را متهم مي كند كه بر عثمان حمله برده و او را كشته است. [31].

در اين هنگام گروهي از سران قريش از مدينه رهسپار مكه شدند. طلحه و زبير كه ديدند ديگران با

موفقيت در برابر بيعت با علي (ع) ايستادند، سوگند خود را شكستند و شهر را بي وداع ترك كردند. عبدالله بن عباس كه از مكه به مدينه باز مي گشت و پنج روز پس از كشته شدن عثمان به مدينه رسيد، بين راه در نواصف، آنان را با ابو سعيد (بن عبدالرحمان)بن حارث بن هشام مخزومي [32] و گروهي از قريشيان ديگر

[صفحه 11]

ديد. [33] امويان نيز بايد بسرعت از پناهگاه خود در كشتزارها بيرون رفته باشند و مروان و بسياري ديگر از آنان با شتاب در مكه گرد آمدند. امّا وليدبن عُقبه راهي شام شد تا به معاويه بپيوندد. انصار عثماني، حسان بن ثابت، كعب بن مالك و نعمان بن بشير نيز رفتن به دمشق را برگزيدند. [34] زيدبن ثابت و سعدبن ابي وقاص در مدينه ماندند، حال آنكه محمدبن مسلمه به ربذه جلاي وطن كرد. وقتي عايشه در مكه ماند، ام سلمه بيوه ي پيامبر (ص) و از قبيله ي مخزومي، كه با او حج گزارده بود، پس از اينكه عايشه را از پيوستن به شورشيان برحذر داشت، امّا ناكام ماند، به مدينه بازگشت و از علي حمايت كرد. [35].

وقتي عبدالله بن عباس چهار روز پس از جانشيني علي (ع) وارد مدينه شد و به ديدار او رفت، به روايت خود او،مغيرةبن شعبه ثقفي [36] را، كه در تدبير سياسي زبانزد بود، همراه با علي (ع) يافت. در اين روايت آمده است كه وقتي مغيره آنجا را ترك كرد ابن

[صفحه 12]

عباس از علي (ع) درباره ي آنچه مغيره گفته بود پرسيد. علي (ع) به ابن عباس گفت مغيره پيشتر او را ديده و به او توصيه كرده بود كه عبدالله بن عامر، معاويه و حاكمان

منصوب شده ديگر از طرف عثمان را در منصبهاي خويش نگهدارد و بيعت با خود را در ولاياتشان به آنان واگذارد تا مردم را آرام سازند. علي (ع) اين پيشنهاد را رد كرده و گفته بود كه چنين افرادي را نبايد در هيچ منصبي گمارد. اكنون مغيره بازگشته و به علي (ع) گفته بود تغيير عقيده داده و تصور مي كند كه علي (ع) بايد اين افراد را كه ديگر اقتدار پيشين خود را ندارند، بركنار سازد و كساني را كه مورد اطمينان اويند به كار گمارد.

ابن عباس مي گويد كه بار نخست توصيه مغيره صادقانه بود، امّا اكنون قصد فريب علي (ع) را داشت: «مي داني كه معاويه و يارانش اهل دنيايند. اگر آنان را تثبيت كني، باكي ندارند كه چه كسي فرمانروايي مي كند، امّا اگر آنان را بر كنار سازي خواهند گفت: حكومت را بدون شورا غصب كرده و ياران ما را كشته است،وآنگاه مخالفان را بر ضد تو خواهند شوراند. سپس اهل شام و عراق عليه تو قيام خواهند كرد، حال آنكه يقين ندارم كه طلحه و زبير باز نگردند و بر تو هجوم نياورند».

علي (ع) فرمود: «اينكه گفتي نگاهشان دارم، به خدا ترديد ندارم كه از لحاظ كار دنيا نكوست و به صلاح است، امّا تكليفي كه به گردن دارم و معرفتي كه از حال عمّال عثمان دارم ايجاب مي كند كه هيچ كدامشان را به كار نگمارم، اگر قبول كردند بر ايشان بهتر است و اگر عصيان كردند شمشير خرجشان مي كنم».

ابن عباس گفت: «رأي مرا به كار بند و به خانه ي خويش برو يا به «ينبع» رو، در ملك خويش بمان و در به روي

خويش ببند كه عربان لختي بگردند و آشفته شوند و كس جز تو نيابند كه به خدا اگر اكنون با اينان هماهنگ نشوي فردا مردم خون عثمان را بر تو بار كنند». امّا علي خودداري ورزيد و به ابن عباس گفت كه به شام رود و ولايت آنجا را به عهده گيرد. ابن عباس گفت كه اين رأيي محكم نيست،معاويه مردي از بني اميّه، پسر عموي عثمان و ولايتدار او در شام است؛ يقين ندارم كه به قصاص خون عثمان گردنم را نزند. كمترين كارش اين است كه مرا زنداني كند، و بر من چيره شود. ابن عباس در پاسخ به اين پرسش علي (ع) كه چرا معاويه بايد چنين كند، مي گويد: «به سبب خويشاوندي ميان من و تو. آنچه به گردن تو نهند به گردن من نيز نهند. ليكن به معاويه

[صفحه 13]

بنويس، بر او منت گذار و به او وعده بده». علي (ع) گفت: «سوگند به خدا هرگز چنين نخواهد شد». [37].

اين روايت در كل قابل اعتماد به نظر مي آيد. مي توان احتمال داد كه گفته ي ابن عباس در توصيه به علي (ع) براي ترك مدينه و رفتن به ينبع، ناشي از آينده نگريهاي ابن عباس بوده است تا علي (ع) از اتهام مشاركت در قتل عثمان در امان بماند. در حديثي كه احتمالاً به اسامةبن زيد مي رسد، روايت شده است كه اسامه همين توصيه را قبل از كشته شدن عثمان به علي (ع) كرده است و گفته مي شود كه ابن عباس اسامه را سرزنش كرده؛ زيرا او پيشنهاد نموده بود كه علي (ع)، پس از آنكه سه مرد قريشي او را كنار نهادند، عقب

نشيند. [38].

در هر حال، اين روايت شخصيت متفاوت اين دو پسر عمو را نشان مي دهد: ابن عباس،فردي تيز بين در صحنه ي سياسي، با تجربه، چون ارتباط نزديكي با عمر داشت و انگيزه ها، فرصت طلبيهاي قدرتمندان و جاه طلبان را زير نظر مي گرفت، در حالي كه خود هيچ آرمان غير واقع گرايانه اي نداشت. امّا علي (ع)، به حق و رسالت ديني خود كاملاً يقين داشت، حاضر نبود به خاطر مصالح سياسي اصول خويش را به مخاطره افكند، و آماده مبارزه با نابرابريهاي غالب اجتماعي بود. [39] سادگي علي (ع) در سياست، بي باكي و عدم حسابگري اش موجب شد كه او را به فردي «غير جدي» متهم كنند. گويند اين اتهام (دعابة) را عمر به او زد. اين ويژگيها در همان آغاز فرمانروايي اش آشكار شد، با اعمالي چون گشودن در بيت المال و بخشيدن پولهاي آن به مردمان عادي

[صفحه 14]

چنانكه خود وعده داده بود و طي دوران خلافتش چنين كرد، و با پافشاري اش بر عزل همه ي واليان عثمان به جز ابوموسي اشعري كه شورشيان كوفه او را برگزيده بودند.

علي (ع) در نخستين خطبه اش، چنانكه ابو عبيده معمربن مثنّاي بصري روايت كرده است، بي پرده لب به سرزنش مؤمنان گشود. او به مواردي از مخالفت آنان با وي پس از مرگ پيامبر (ص)، اشاره كرد. علي (ع) گفت: كه خداوند دو راه چاره در برابر اين امّت قرار داده است: شمشير و تازيانه. و امام را نشايد كه نسبت به اين دو سستي نشان دهد. اگر بخواهم از خداوند به سبب اعمال گذشته ي آنان آمرزش مي طلبم. آن دو مرد رفتند و سومي به پا خواست، همانند كلاغي كه

غمي جز شكم ندارد؛ خدا از او درگذرد، اگر بالهايش چيده و سرش بريده مي شد، براي او بهتر بود؛ اگر امور به خودتان باز گردد سعادتمند خواهيد شد؛ امّا بيم دارم كه در فترتي فرو افتيد، بر همه ي ما چيزي جز تلاش نيست.

ابوعبيده نيز روايت مي كند كه، به گفته ي نواده ي علي (ع)، جعفر (صادق)بن محمد (ع)، وي در اين خطبه مرتبه ي عالي نيكان عترتش را به مؤمنان يادآوري مي كند، يعني وابستگان به خانداني كه از گنجينه ي دانش الهي بهره برده اند و بر طبق حكم او حكم مي كنند؛ اگر مؤمنان از آنان پيروي كنند به واسطه ي بصيرت آنان ره يابند، و گرنه خداوند آنان را به دست خود نابود گرداند. [40].

تاريخ و متن دقيق اين خطبه مورد بحث است. با اين همه مضمون و محتواي خطبه آشكارا از سبك سخن گفتن علي (ع) و شيوه ي گفتارهايش براي مردم در طي دوران خلافتش، حكايت دارد. احتمال مي رود كه او از همان ابتدا چنين لحني را اختيار كرده باشد. سرزنشهاي بي پرده و انتقادهاي سخت از پيمان شكني و نداشتن خلوص و پاسخ ندادن به فراخوانيهاي او در امري كه حقانيتش آشكار بود، و ستايش پرشور از

[صفحه 15]

وفا كنندگان به عهد در وقت مناسب، از ويژگيهاي بيانات او بود.

اين خطبه ها بسياري از پيروان نه چندان مشتاقش را از او دور مي كرد. اما، با اين همه، پشتيباني شورانگيز و اشتياق اقليتي از پيروان پارساي او را نيز برمي انگيخت. علي (ع) براي آنان هيچ ترديدي باقي نگذارد كه تنها از طريق او و خاندان پيامبر (ص) است كه مي توانند راه هدايت حقيقي دين را بيابند و از اينكه از آنان

روي گردان شده بودند ملامتشان مي كرد. در حالي كه امّت را به تمامي سرزنش مي كرد، از خرده گيري بر دو خليفه ي اوّل، كه گهگاه عملكرد كلي آنان را بسيار مي ستود، خودداري مي ورزيد. بويژه، چنين مي نمايد كه فرمانروايي خشك و با صلابت عمر را تحسين مي كرد و در كل مي كوشيد با سنتهاي وضع شده از طرف او مخالفت نكند. او عنوان رسمي عمر، اميرمؤمنان، را پذيرفت، امّا لقب خليفه را كه از ديد او با ادعاهاي ظاهر فريب عثمان در خليفة الله بودن و نه جانشيني پيامبر (ص)، تباه شده بود رد مي كرد. تنها در زمان فرمانروايي عثمان بود كه آشكار شد امّت اسلام به بيراهه رفته است. علي (ع) انحراف عثمان را از راه راست اسلام، سخت مورد انتقاد قرار مي داد. به طور كلي نه قتل بيرحمانه او را توجيه و نه قاتلانش را محكوم مي كرد. عثمان با اعمال ناعادلانه ي خود قيام مردم را برانگيخت و در عملياتي جنگي كشته شد. فقط هنگامي كه طلحه، عايشه و پيروانشان علي (ع) را مستقيماً به دست داشتن در قتل عثمان متهم كردند، نوك اتهام را متوجّه خود آنان كرد.

تمايل علي (ع) در دوري جستن كامل از حكومت خويشاوند نواز عثمان، در تصميم او بر عزل واليانش نمود مي يافت. تنها در كوفه- آن هم ظاهراً بنا به سفارش مالك اشتر- ابو موسي اشعري را به ولايتداري آنجا ابقا كرد؛ اگر چه به نظر مي رسد كه برخورد ابو موسي با خليفه ي جديد محتاطانه بوده است. [41] وقتي نخستين بار خبر جانشيني علي (ع) در كوفه انتشار يافت، والي به مردم سفارش كرد كه در انتظار تحولات بيشتر بمانند.

[صفحه 16]

هاشم بن عُتبه،

[ابي وقاص]، برادر زاده ي سعدبن ابي وقاص كه در آن هنگام بيعت خود را با علي (ع) در اشعاري با شوق و شور اعلام كرد، بي پروا ابراز داشت كه او بدون ترس از امير اشعري اش بيعت كرده است. [42] تنها هنگامي كه يزيدبن عاصم محاربي [43] با فرمانِ گرفتن بيعت از كوفيان، از طرف علي (ع) وارد كوفه شد، ابوموسي نيز بيعت كرد. گفته مي شود كه عمار ياسر پيش بيني كرد كه وي بيعت خويش را خواهد شكست. [44].

علي (ع) براي حكومت بصره، عثمان بن حُنيف انصاري از قبيله ي بني اوس را گمارد. او يكي از صحابه بزرگ بود كه عمر، مسّاحي زمينهاي «سواد» را بدو سپرده بود. وقتي عثمان بن حُنيف وارد بصره شد، والي عثمان عبدالله بن عارم بن كُريز رهسپار مكه شده و عبدالله بن عامر حضرمي، هم پيمان بني عبدشمس را بر جاي خويش نشانده بود. عثمان بن حنيف، حضرمي را براحتي دستگير كرد و اداره ي شهر را بر عهده گرفت. [45].

براي حكومت مصر، علي (ع) قيس بن سعدبن عباده، فرزند رهبر خزرجي نگون بخت را به ولايت گمارد؛ عمر در سقيفه با او با خشونت بسيار رفتار كرده بود و بعداً از موطن خويش، مدينه، نيز رانده شد. اين كار جبران بي عدالتيي بود نسبت به انصار و احتمالاً مخالفان قريشي علي (ع) در مكه آن را تأييدي بر اين هراس خود دانستند كه علي (ع) قصد داشته است مقام ممتاز آنان را به منزله ي طبقه ي حاكم در اسلام نفي كند. علي (ع) به محمدبن ابي حذيفه، كه شورشيان مصر او را رهبر خود مي دانستند و اكنون فرمانروايي فسطاط را برعهده داشت، وقعي ننهاد. علي (ع)

به قدري كه خود را مديون مالك اشتر و كوفيان احساس مي كرد، ظاهراً خود را مديون شورشيان مصر، كه به وطن

[صفحه 17]

بازگشته بودند، نمي دانست و مايل بود خيلي به آنان نزديك نشود. او به عمروعاص نيز، كه به سبب محبوبيّتش در ميان سپاهيان مصر به درخواست عايشه به حكومت بازگردانده شده بود، اعتنايي نكرد. نقش برجسته ي عمرو عاص در تحريك بر ضد عثمان كه بر منافع شخصي، نه اصول اسلامي، مبتني بود بعيد است كه مورد پسند علي (ع) قرار گرفته باشد. در كل، عمروعاص نمونه ي فرصت طلبي بود غير محتاط كه علي (ع) نمي خواست با وجود وي حاكميت خويش را زير سؤال ببرد.

بنا به گفته ي سهل بن سعد ساعدي خزرجي، [46] علي (ع) به قيس بن سعد پيشنهاد كرد كه در مدينه سپاهي نظامي برگزيند تا همراه او باشند؛ امّا قيس نپذيرفت و گفت: «آنچه را گفتي فهم كردم، اينكه گفتي با سپاهي سوي مصر روم، به خدا اگر بايد سپاهي از مدينه ببرم هرگز آنجا نروم كه اين سپاه را براي تو وا مي گذارم تا اگر به آنها حاجت يافتي نزديك تو باشند». او تنها با هفت نفر از اصحابش رهسپار شد و بدون زحمت به فسطاط رسيد. [47] قيس فرمان داد كه نامه ي علي (ع) به مسلمان مصر داير بر انتصاب او، در مسجد خوانده شود. خليفه [علي] همانند خطبه اي كه در مدينه ايراد كرد يادآور شده بود كه نخست دو اميرصالح جانشين پيامبر (ص) شدند. آنان بر طبق قرآن و سنّت عمل كردند. پس از آنان فرمانروايي زمام امور را به دست گرفت كه بدعت نهاد، به گونه اي كه امّت مجال نكوهش و اعتراض

بر او را يافت. و اكنون مؤمنان به او [علي] روي آورده با وي بيعت كرده بودند.

از مرگ خشونت بار عثمان و از نقش شورشيان مصر يادي نمي شود. ظاهراً علي مايل نبوده است مسائل اختلاف برانگيز را مطرح كند. اين نامه در صفر سال 36، دو ماه پس از جانشيني علي (ع)، به دست كاتبش عبيدالله بن ابي رافع كه فرزند يكي از موالي

[صفحه 18]

محمد (ص) بود، نوشته شد. [48] قيس آنگاه علي (ع) را به عنوان بهترين مرد پس از محمد (ص) ستود و براي او بيعت گرفت.

گروهي از طرفداران عثمان كه پس از قيام ابن ابي حُذيفه به روستاي خَربتا نزديك اسكندريه عقب نشيني كرده بودند، در برابر قيس بن سعد به رهبري فرمانده ي خود يزيدبن حارث مُدلِجي كِناني مقاومت كردند. [49] آنان به قيس خبر دادند كه قصد جنگيدن با او را ندارند و در كار عاملان خراجش دخالت نمي كنند، بلكه مي خواهند منتظر بمانند و ببينند اوضاع چگونه پيش مي رود. والي پذيرفت كه آنان را وادار به بيعت نكند. مسلمةبن مخلّد ساعدي خويشاوند قيس بن سعد نيز به خونخواهي عثمان به پا خاست. قيس به او اطمينان داد كه در هيچ شرايطي او را نخواهد كشت و مسلمةبن مخلد عهد كرد كه تا وقتي والي مصر باشد با او مخالفت نخواهد كرد. قيس با اين توافقها توانست در سراسر مصر خراج جمع آوري كند. [50].

از محمدبن ابي حذيفه و شورشيان مصري ضد عثمان در گزارش سهل بن سعد سخني به ميان نيامده است. به گفته ي ليث بن سعد مصري، هنگامي كه قيس بن سعد والي شد، ابن ابي حذيفه از مصر به مدينه رفت تا به علي (ع)

بپيوندد. امّا معاويه از عزيمتش با خبر شد و نگهباناني گماشت. او را دستگير كرده نزد معاويه آوردند و معاويه او را به زندان افكند. پس از چندي از زندان گريخت، يكي از يمنيان در پي او رفت و او را كشت. [51].

[صفحه 19]

نيز به گفته ي ليث، او و عبدالرحمان بن عديس در ذي حجه ي سال 36 كشته شدند. [52].

اين اخبار، مناسب ترين روايتها درباره ي سرانجام ابن ابي حذيفه است. گروهي از شورشيان كه به يقين عبدالرحمان بن عُديس، ابو شَمِربن ابرهةبن صبّاح، و احتمالاً ابو عمروبن بُدَيل خزاعي در ميان آنان بودند، او را همراهي مي كردند. معاويه آنها را در جبل الجليل در نزديكي حِمص بازداشت كرد، امّا از آنجا گريختند و كشته شدند. [53] تنها

[صفحه 20]

ابو شَمِر، عضو مغرور خاندان سلطنتي حميري ذواصبح، فرار از زندان را برخود ننگ داشت. معاويه او را رها كرد و او همراه با شاميان به صفين رفت و در آنجا به لشكر علي (ع) پيوسته در جنگ كشته شد. [54] در روايت عثمانيان مصر به استناد ابن عُديس اين حديث از پيامبر (ص) نقل شده است: «بعضي مردم از دين بر خواهند گشت، همانند تيري كه در صيد نشيند و از آن بيرون رود. خداوند آنان را در جبل لبنان و الجليل خواهد كشت». [55].

بدين سان، ابن عديس راوي حديثي شد در محكوميت خويش به نقل از پيامبر (ص).

علي (ع) در يمن عبيدالله بن عباس هاشمي را والي صنعأ و سعيدبن سعدبن عباده، برادر قيس را والي جَنَد ساخت. [56] برخي روايتها حكايت از آن دارد كه واليان عثمان،

[صفحه 21]

يعلي ابن اميّه (مُنَيه) حنظلي تميمي، هم پيمان بنو نوفل قريش در

صنعأ، [57] و عبدالله بن ابي ربيعه مخزومي در جَنَد، در زمان محاصره ي خانه ي عثمان، پيشتر شهر خود را ترك كرده بودند تا به ياري خليفه بشتابند.

عبدالله بن ابي ربيعه از مركب افتاد و پيش از رسيدن به مكه ران پايش شكست. [58] هر دو نفر با پول فراوان بدان جا رسيدند و يعلي تعداد زيادي شتر كه از يمن گرد آورده بود با خود آورد. [59] وقتي ابن ابي ربيعه به مكه رسيد عايشه را يافت كه مردم را به خروج و خونخواهي عثمان فرا مي خواند. فرمان داد كه سريري در مسجد براي او فراهم آورند و آنگاه به مردم گفت هر كه خواهان گرفتن انتقام خون عثمان است براي رفتن آماده ايم. يعلي بن منيه كه پيشتر براي زيارت حج آمده بود با شنيدن اين دعوت بدو پيوست. [60].

تلاش علي (ع) براي مهار مكه ناكام ماند. به گفته ي صالح بن كيسان، علي (ع) به خالدبن عاص مخزومي- كه عثمان هنگام محاصره كوشيده بود او را به سبب محبوبيتش به ولايت گمارد امّا موفق نشده بود- نامه اي نوشت و امارت مكه را بدو سپرد؛ آنگاه از او خواست كه از مردم بيعت گيرد. امّا اهل مكه از بيعت با علي (ع) سرباز زدند؛ جواني قريشي به نام عبدالله بن وليد از عبد شمس، نامه ي علي (ع) را در ربوده آن را جويد و از دهان بيرون افكند. عبدالله بن وليد از جمله قريشياني بود كه به دفاع از عايشه در جنگ

[صفحه 22]

جمل كشته شد. [61].

شهر مكه اكنون آشكارا بر ضد مدينه شوريده بود. عايشه رهبري شورشيان را بر عهده داشت. و قريشيان مكه گناه قتل عثمان را بر دوش علي (ع)

نهادند و يا رجز خوانيهاي آتشين مردم را به انتقامجويي از خون عثمان فرا مي خواندند. صفوان بن اميةبن خلف جمحي- يكي از اشراف بزرگ و ديرين قريش و يكي از دشمنان اصلي محمد (ص) كه هنگام فتح مكه پا به فرار نهاده اسلام را نپذيرفته بود و سرانجام پيامبر اكرم به او اجازه داد در مكه بماند و به مدينه نرود [62] - خطاب به علي(ع) چنين گفت:

به يقين خويشاوندان تو، خاندان عبدالمطلب، بودند كه عثمان را كشتند و در اين ترديد نتوان كرد.

اين همه، از سر ظلم و جنگ خواهي بود، بي آنكه مطالبه ي خوني در ميان باشد، و شما شايسته ترين مردماني هستيد كه يورش بر شما سزاوار است. پس اي لشكريان بشتابيد. [63].

او با متهم ساختن كليه بني هاشم، ظاهراً فرصتي يافت براي خونخواهي از دشمن ديرينِ متحد با اهل مدينه كه در زمان محمد (ص) مكيان را خوار شمرده بودند.

مروان بن حكم، مردي كه به عمد بر اين فتنه در شهر مدينه دامن زده بود، علي (ع) را متهم كرد:

[صفحه 23]

اي علي! اگر آشكارا بر آن مرد هجوم نبرده اي، بي ترديد در خفا چنين كرده اي:

او در ادامه مي گويد عمار كه اين مرد سالخورده را كشته است و محمد (بن ابي بكر)، هر دو به اين جنايت اعتراف كرده اند. و اكنون مردم بر قصاص مكلّف شده اند. [64] بنابراين علي(ع) با خود عناد ورزيده و شر عظيمي را پديد آورده بود! آنان نزديكترين مرد به خير و دورترين مرد به شر را در مدينه به قتل رسانده بودند؛ مروان چنين زبان به تهديد مي گشايد كه اگر او خود يا معاويه تا پايان آن سال زنده بمانند،

علي (ع) تلخي جنايتي را كه آنان مرتكب شده بودند خواهد چشيد. [65].

حكيم بن حِزام پرسيد چه كسي مي تواند براي علي (ع) عذر آورد؛ همو كه وقتي نعش عثمان بر زمين افتاد و شمشيرها يكي پس از ديگري بر بدن او فرود مي آمدند، راه خود را پيش گرفت و رفت، و اندكي از مردمان قبايل از او پشتيباني كردند. [66] امّا حكيم در مدينه با علي (ع) بيعت كرده و تصميم گرفته بود كه بر ضد او وارد جنگ نشود. فرزندش عبدالله به شورشيان پيوست و در جنگ جمل كشته شد. وقتي علي (ع) پيكر او را در صحنه ي جنگ در ميان مردگان يافت، اظهار داشت كه وي از راه پدرش منحرف شد. پدرش حكيم وقتي نتوانست ما را ياري دهد و پس از بيعت در خانه نشست مورد سرزنش قرار نگرفت. [67].

سعيدبن عاص كمتر از ديگران به همدستي علي (ع) در كشتن عثمان باور داشت. او در شعر خود تنها از سه دسته ياد مي كند، و آنان ظاهراً عبارت اند از مصريان، كوفيان و بصريان كه پيمانه اي از حنظل سر مي كشند و امام را در مدينه مُحرِماً [68] مي كشند.

[صفحه 24]

همه ي مسؤوليت قتل عثمان را مستقيماً به گردن علي (ع) انداختن، اگر چه- بنابه تعبير مروان- علي (ع) «خود آشكارا ضربتي بر او فرود نياورده بود»، به لحاظ سياسي زمينه ي مناسب تري را براي شورش نهايي مكيان فراهم آورد؛ زيرا هدف اصلي نه مطالبه ي خون خليفه ي مظلوم، كه بر كناري جانشين او از مقام خود و حذف او از شورايي بود كه مي بايست براي انتخاب خليفه ي بعدي تعيين شود. وانگهي، اگر علي (ع) مجرم اصلي بود، هر

كه از او طرفداري مي كرد نيز مي بايست به اتهام شريك جرم تنبيه و مجازات شود؛ جرمي كه كايتاني مشخصاً آن را «جنايت هولناك قتل سلطان مي خواند».

در شوراي جنگي كه، به گفته ي زهري، در خانه ي عايشه برگزار كردند، ابتدا پيشنهاد شد كه در مدينه بر علي (ع) هجوم آورند. اين پيشنهاد بلافاصله رد شد؛ زيرا پي بردند كه شمار جنگاوران اهل مدينه افزون بر آنان است. طرح پيوستن به معاويه در شام نيز رد شد؛ بي ترديد بيشتر به اين دليل كه معاويه ممكن بود نظر خود را بر شوراي برنامه ريزي شده تحميل كند. عزم حركت به سوي بصره و تجهيز بصريان براي مطالبه ي خون عثمان، متأثر از احتجاجات عبدالله بن عامر بود كه مي گفت مي تواند به حمايت استوار مردم آنجا اعتماد كند و ساز و برگ جنگي دلخواه خود را فراهم آورد. [69] يعلي بن مُنيه از سرمايه هايي كه از يمن به دست آورده بود كمك كرد. گفته مي شود كه چهار صد هزار درهم داد و براي هفتاد مرد قريشي مركب آماده كرد. او پس از فراخواني به جنگ هشتاد دينار براي شتر معروف عايشه پرداخت. [70].

در اين هنگام طلحه و زبير نزد عايشه آمدند و از او خواستند كه خروج كند. عايشه گفت آيا به من فرمان مي دهيد كه بجنگم؟ گفتند: «خير بلكه تا مردم را آگاه كني كه عثمان مظلوم كشته شد و از آنان بخواهي امور خويش را به شوراي ميان مسلمانان واگذارند. و

[صفحه 25]

در همان وضعي قرار گيرند كه عمربن خطاب بر ايشان بر جاي نهاده بود و بين آنان آشتي برقرار سازي». [71] حضور عايشه لازم بود، هم به دليل نفوذ

فراوانش در مقام ام المؤمنين و هم از آن روي كه واسطه اي بود ميان دو مردي كه در خلافت رقيب يكديگر بودند. عايشه پيش از مرگ عثمان آشكارا از طلحه پشتيباني كرده بود، امّا اكنون در صورتي كه طلحه به سبب ارتباط با قاتلان مطرود مي شد ظاهراً آماده بود تا از زبير پشتيباني كند.

احتمالاً در اواخر ماه ربيع الثاني سال 36 شورشيان مكّي با افرادي بين شش صد [72] و يا بنا بر منابع ديگر نهصد نفر عازم جنگ شدند. در راه بصره برخي ديگر نيز به آنان پيوستند و شمار آنان به سه هزار نفر رسيد. مروان در «بئر ميمون» كه گفتن اذان را بدو سپرده بودند، نزد طلحه و زبير رفت و از آنان پرسيد: «به كدامتان به عنوان خليفه سلام كنم و به نام وي اذان گويم؟» عبدالله بن زبير و محمدبن طلحه هر يك به پدر خود اشاره كردند. عايشه نزد مروان فرستاد و گفت «آيا مي خواهي بين ما جدايي اندازي؟ خواهر زاده ام پيشواي نماز شود». عبدالله بن زبير امامت نماز را به عهده گرفت تا اينكه به بصره رسيدند. [73].

[صفحه 26]

هنگام اقامتشان در «ذات عِرق» اختلافي جدّي در ميان امويان حاضر روي داد. به گفته ي عُتبةبن مُغيرةبن اخنس، [74] سعيدبن عاص به ديدار مروان و يارانش رفت و از آنان درباره مقصدشان پرس و جو كرد. اين امر احتمالاً پنهان داشته شده بود تا علي (ع) از نيّات آنان باخبر نشود. سعيد گفت: «كجا مي رويد كه خونخواهي شما برپشت شتران است. بكشيدشان و به خانه هاي خويش باز گرديد و خودتان را به كشتن مدهيد». مروان و يارانش گفتند: «مي رويم شايد همه ي قاتلان

عثمان را بكشيم». در اين هنگام سعيد از طلحه و زبير پرسيد كه اگر پيروز شديد خلافت را به چه كسي خواهيد داد. وقتي پاسخ دادند: «به يكي از ما، به هر كسي كه مردم برگزينند»، لب به اعتراض گشود: «بهتر است كه آن را به فرزندان عثمان بسپاري زيرا تو براي خونخواهي همو مي روي». امّا آنان پاسخ دادند:

«آيا بزرگان مهاجران را بگذاريم و آن را به فرزندانشان بسپاريم؟». سعيد گفت: «مگر نمي بينيد كه من مي كوشم تا خلافت را از بني عبد مناف بيرون برم؟» وسپس بازگشت. [75].

نقل شده است كه او به سرايندگاني كه علي (ع) را محكوم كرده بودند نپيوسته بود و ظاهراً مصلحت نمي ديد كه او را به نفع طلحه يا زبير از خلافت محروم سازد. عبدالله بن خالدبن اَسيد نيز همراه با سعيدبن عاص آنجا را ترك گفت؛ مُغيرةبن شُعبه با پذيرفتن نظر او از اعضاي ثقيف حاضر در آنجا خواست كه با وي باز گردند. در ميان امويان ديگر، فرزندان عثمان ابان و وليد، [76] همراه با مروان كه ظاهراً نيّات شوم خويش را پنهان

[صفحه 27]

مي داشت، به راه افتادند. [77].

اگر روايت عتبةبن مغيره موثّق باشد، پس از اين توقف ميان آنان اختلاف شد كه به كجا باز گردند و از چه كسي ياري طلبند. زبير با فرزندش عبدالله مشورت كرد. او خواهان رفتن به شام بود؛ در حالي كه طلحه با يار نزديكش علقمةبن وقّاص ليثي مشورت كرد؛ او بصره را ترجيح مي داد. به هر تقدير آنان موافقت كردند كه به بصره روند. [78] اينكه زبير و فرزندش دوست داشتند با معاويه متحد شوند، امري نامحتمل نيست. طلحه و عايشه بي ترديد با چنين انديشه اي

مخالف بودند. البتّه به نظر مي رسد كه معاويه در اين خصوص پيشنهادهايي به زبير كرده بود. به گفته ي پدر ابو مخنف، يحيي بن سعيدبن مخنف، معاويه- احتمالاً وقتي كه شورشيان مكه در بصره بودند- نامه اي به زبير نوشت و او را دعوت كرد كه در شام به او بپيوندد و قول داد كه خود او و طرفدارانش زبير را با عنوان خليفه به رسميت خواهند شناخت. زبير كوشيد تا اين دعوت را پنهان بدارد، امّا طلحه و عايشه از آن با خبر وجداً هراسان شدند. عايشه با عبدالله بن زبير صحبت كرد؛ عبدالله از پدرش پرسيد كه آيا مي خواهد به معاويه بپيوندد. زبير ابتدا گفت كه مي خواسته است چنين كند؛ زيرا طلحه با او مخالفت مي كرده است. امّا بعد از عقيده خود بازگشته. ليكن چون سوگند خورده بود كه روي برخواهد تافت، برده اي را جهت كفاره ي شكستن سوگند خود آزاد كرد و لشكر را به جنگ فرا خواند. [79].

[صفحه 28]

وقتي سپاه شورشيان به نزديكي بصره رسيد، والي علي (ع)، عثمان بن حُنَيف، ابو نُجَيد عِمران بن حُصَين خزاعي [80] و ابوالاسود دوئلي را گسيل داشت تا از نيات آنان با خبر شود. آنان در حَفةر ابوموسي، كه چاهي بود در راه مكه به بصره [81] با عايشه و يارانش برخورد كردند. از آنها پرسيدند براي چه آمده ايد؟ گفتند براي خونخواهي عثمان و براي اينكه مسأله ي جانشيني را به شورا بسپاريم. [82] ابوالاسود كه در وفاداري به علي (ع) زبانزد بوده روايت كرده است كه از عايشه پرسيد آيا بنا بر دستوري كه از رسول خدا بر جاي مانده آمده اي يا از پيش خود. عايشه پاسخ داد كه وقتي عثمان

كشته شد چنين تصميمي گرفت: «ما بر عثمان خشمگين شديم زيرا او مردمان را با تازيانه مي زد، سرزمين هاي سبز و خرم متعلق به همه ي مسلمانان را به خود اختصاص داده بود، سعيد و وليد را امارت داد. امّا شما بر او هجوم آورديد و پس از اينكه ما او را همچون ظرف آبي از گناه شستيم، حرمت سه امر حرام را شكستيد، حرمت شهر حرام(مدينه)، حرمت خلافت و حرمت ماه حرام. [83] پس شما ظالمانه مرتكب اين جرم شديد. آيا از شمشير عثمان بر شما خشمناك شويم امّا از شمشير شما بر عثمان نه؟»

[صفحه 29]

ابوالاسود در پاسخ گفت: «تو را چه به شمشير ما و تازيانه ي عثمان، در حالي كه تو محبوس پيامبر خدا بوده اي؟ او به تو فرمان داد كه در خانه بنشيني امّا اكنون مردم را به جان يكديگر انداخته اي». عايشه گفت: «آيا كسي هست كه با من بجنگد يا سخني غير از اين گويد؟» ابوالاسود و عمران پاسخ دادند: «آري». عايشه گفت: «چه كسي است. از فرومايگان بني عامر؟» مقصودش عمار [84] بود كه براي مخالفت با خونخواهي عثمان به ميان مردم رفته بود. عايشه ظاهراً از بيم آنكه مبادا تند رفته باشد، پرسيد: «عمران! آيا تو مرا از اين آگاه مي كني؟» عمران گفت: «خير،نه از شرش آگاهت مي سازم و نه از نيكش». ابوالاسود به عايشه اعتراض كرد: «امّا من آگاهت مي سازم، هر چه مي خواهي بگو». عايشه لب به نفرين گشود و گفت: «خداوندا، جان مُذَمَّم (برادرش محمدبن ابي بكر) را به انتقام عثمان بستان، اشتر را با تيري از تيرهاي خطا ناپذيرت نشانه گير و عمار را در همان چاهي كه

براي عثمان كند فرو انداز». [85].

نفرين عايشه بر اشتر، دغل بازيهايش را در طلب خون عثمان با وضوح بيشتري آشكار كرد؛ زيرا چنانكه گذشت، اشتر به او اخطار داده و از هشدار علي (ع) عليه خشونت آگاهش ساخته بود و همگان مي دانستند كه اشتر با اين قتل مخالف بوده است. [86].

او اكنون مغضوب عايشه قرار گرفته بود؛ زيرا به انتخاب علي (ع) در مقام جانشيني پيامبر (ص) ياري رسانده و شخص مورد نظر عايشه را به رغم خواسته اش وادار ساخته بود كه با علي (ع) بيعت كند. از ادعاهاي فريبنده ي عايشه بعدها براي توجيه تهاجم ناميموني

[صفحه 30]

كه آرامش داخلي بصره را برهم زد، بهره برداري شد.

ابوالاسود در بازگشت به شهر به عثمان بن حُنيف توصيه كرد كه در مقابل سپاه شورشي بايستد. والي موافقت كرد و مردم را به جنگ فرا خواند. عمران بن حصين ظاهراً مايل بود به ام المؤمنين كمك كند و در جنگ جمل بي طرف ماند. [87] وقتي سپاه شورشيان وارد مِربَد، بازار بيرون از بصره، شد و در نزديكي محله ي بني سليم توقف كرد، والي و بصريان به رويارويي آنان رفتند. طلحه ابتدا براي آنان خطبه خواند و با تكرار مطالب عايشه درباره ي اينكه عثمان مرتكب اعمال قابل سرزنشي شده بود، گفت كه از وي خواسته اند توبه كند و او چنين كرده است.[طلحه ادامه داد] «آنگاه مردي بر او هجوم آورد بدون توافق يا مشورتي بيعت اين امّت را ربود، و او را كشت. برخي مردان ناپاك و بي تقوا او را ياري كردند. بدين سان ما شما را به خونخواهي عثمان فرا مي خوانيم؛ زيرا او خليفه ي ستمديده است». زبير نيز با لحني

مشابه سخن گفت و سپس عايشه با صدايي رسا و پر طنين سخن گفت و بر ضرورت تشكيل شورا تأكيد كرد.

اين سخنان پرشور در ميان بصريان تفرقه افكند. برخي گفتند راست مي گويند، برخي آنان را دروغگو دانستند. خلاصه، يكديگر را با نعلينهاي خويش زدند و سپس پراكنده شدند. گروهي به عايشه پيوستند. حُكَيم بن جَبَله، فرمانده ي سواره نظام ابن حُنيف، لشكريان را به جنگ با قريش- كه با فرو رفتن در ناز و نعمت و سبك سري به تباهي كشيده مي شدند- فرا خواند. آنان مهياي جنگ شدند، امّا تاريكي شب آنها را از يكديگر جدا كرد. مهاجمان فرصت را غنيمت شمرده، به جاي مناسب تري در زابوقه، نزديك انبار آذوقه يا دارالرِزق حركت كردند.

صبح روز بعد والي منطقه بر آنان هجوم آورد. جنگي سخت امّا بي نتيجه درگرفت.

[صفحه 31]

گروه زيادي جان سپردند. [88] سپس بر آتش بس توافق كردند تا علي (ع) برسد. قرار شد عثمان بن حُنيف از دارالاماره و بيت المال نگهداري كند و اداره ي مسجد را به عهده گيرد، حال آنكه مهاجمان اجازه يافتند در هر جاي شهر كه مي خواهند اقامت كنند، وارد بازار شوند و از آبخورها بهره برند. [89] در اين هنگام عايشه، طلحه و زبير تصميم گرفتند كه در ميان بني طاحيه ي اَزدي بمانند. [90].

توافق براي منتظر علي (ع) شدن مورد پسند شورشيان قرار نگرفت و طلحه، زبير را واداشت تا آن را نقض كند و بر ابن حُنيف هجوم آورده غافلگيرش سازند. در شبي تاريك و توفاني، بر ابن حُنيف در حالي كه در امامت نماز مغرب را در مسجد به عهده داشت، يورش آوردند و دستگيرش كردند. [91].

به گفته ي سهل بن سعد خزرجي،

آنان سپس ابان بن عثمان را نزد عايشه فرستادند تا با او رايزني كند كه چه كنند. عايشه ابتدا به آنان توصيه كرد ابن حُنيف را بكشند، امّا زني ميانجي شد و صحابي بودن ابن حُنيف با پيامبر (ص) را به عايشه يادآوري كرد. عايشه ابان را فراخواند و به او گفت: «او را نكشيد، زنداني اش كنيد». ابان پاسخ داد كه اگر مي دانست چرا او را فرا خوانده باز نمي گشت. در اين هنگام مجاشع بن مسعود، يكي از بصريان بني سليمان، [92] به اسير كنندگان سفارش كرد: «او را بزنيد و موهاي

[صفحه 32]

ريش اش را بركنيد».

پس چهل ضربه تازيانه بر او زدند، موهاي سر، مژگان و ابروان او را كندند و به زندانش انداختند. [93].

صبح روز بعد بين طلحه و زبير درباره ي اينكه چه كسي بايد امامت نماز را به عهده گيرد اختلاف شد. زبير را چون كهنسال تر بود مقدّم داشتند، امّا بعد از آن به نوبت هر روز يك نفر نماز مي خواند. [94] بامداد اين روز عبدالله بن زبير با گروهي از مردان به بيت المال رفتند كه چهل نفر [95] از سبابجه [96] بردگاني از مردم سند كه اسلام آورده بودند- از آن حفاظت مي كردند. چون مقاومت كردند آنان را همراه با فرمانده شان، ابوسلمه زُطّي، كه مردي صالح بود كشتند. [97].

در اين هنگام عبدالله بن زبير خواست از غذايي كه در ناحيه مدينة الرزق بود به ياران خويش دهد. [98] حُكَيم بن جَبَله، چون از بدرفتاري با ابن حُنيف با خبر شد، نيز با سربازان عبدالقيس و بكربن وائل بدان جا رفت. [99] عبدالله بن زبير از حُكَيم پرسيد: «چه مي خواهي

[صفحه 33]

حُكَيم؟» حُكيم پاسخ داد: «مي خواهيم از اين غذا بخوريم

و برابر توافقي كه داشتيم عثمان (بن حنيف) را آزاد كني كه در دارالاماره بماند تا علي (ع) بيايد. به خدا قسم اگر بر ضد شما ياراني داشتم كه در همتان كوبم، به اين مقدار رضايت نمي دادم تا در مقابل كساني كه كشته ايد خونتان را بريزم. خون شما براي ما حلال است؛ زيرا برادران ما را كشتيد. مگر از خدا بيم نداريد، چرا خونريزي را روا مي دانيد؟» ابن زبير گفت: «به سبب ريختن خون عثمان». حكيم گفت: «آيا كساني را كه كشتيد عثمان را كشته بودند؟ مگر از دشمني خدا نمي ترسيد؟» ابن زبير سپس به او گفت: «تا علي (ع) خلع نشود از اين غذا به شما نمي دهيم و عثمان بن حُنيف را رها نمي كنيم». حكيم پاسخ داد: «خدايا تو داوري عادلي، شاهد باش». آنگاه به يارانش گفت: «من درباره ي جنگ با اينان ترديد ندارم، هر كه ترديد دارد برود». جنگي سخت درگرفت و يكي ضربتي به ساق پاي حكيم زد و آن را قطع كرد. حُكيم ساق پاي خويش را بگرفت و به وي زد كه برگردنش خورد و از پاي درآمد. هفتاد نفر از عبدالقيس كشته شدند. اشرف فرزند حكيم و برادرش رِعل نيز در ميان كشته شدگان بودند. [100] از اردوي ابن زبير، مُجاشع بن مسعود سُلَمي و برادرش مُجالد كشته شدند. [101].

در اين هنگام شورشيان مكه اداره ي شهر را كاملاً برعهده گرفتند. امّا بين مردم سخت جدايي افتاد و طلحه و زبير نتوانستند به وفاداري مردم اعتماد كنند. روايت شده است كه زبير هزار سوار خواست تا با آنها بر علي(ع) شبيخون زند يا يورش آورد، امّا كسي پاسخ نداد. [102] به گفته ي

ابوالمليح شورشيان ابتدا مي خواستند، پس از مرگ حُكيم بن جَبَله

[صفحه 34]

عثمان بن حُنيف را هم بكشند. امّا او به آنان گفت كه برادرش سهل والي مدينه است و انتقام خويش را خواهد گرفت. آنان سپس رهايش كردند و او در ربذه به علي(ع) پيوست. [103] زبير پيشنهاد كرد كه آذوقه ي مردم بصره را بدهند و پولهاي بيت المال را تقسيم كنند، امّا فرزندش عبدالله به اين كار اعتراض كرد و گفت در اين صورت بصريان پراكنده خواهند شد (و با علي (ع) نخواهند جنگيد). توافق شد كه مسؤوليت بيت المال را به عهده ي عبدالرحمان بن ابي بكر بسپارند. سپس عايشه به كوفه نامه نوشت و از آنجا كمك طلبيد، [104] امّا گويا موفقيت كمتري به دست آورد. زيدبن صوحان عبدي، يكي از قرأ نخستين شيعه، كه عايشه، با خطابِ فرزند خالص من، از او خواست يا به لشكر او بپيوندد و يا مردم را از علي (ع) دور كند، پاسخ داد كه فرزند خالص تو هستم اگر به خانه ات بازگردي. [105].

علي (ع) از ابتدا از شورش عايشه در مكه با خبر شده بود و به احتمال قريب به يقين تحولات را به دقت زير نظر داشته است. با اين حال، احتمالاً از عمليات طرح ريزي شده

[صفحه 35]

در عراق در مراحل بعد با خبر شد. گفته شده است كه ام الفضل بنت حارث، بيوه ي عباس، از مكه او را با خبر ساخت. [106] در اين هنگام طرفداران خود را در مدينه فراخواند تا سلاح برگيرند. حجاج (بن عمرو)بن غزية، شاعر بني نجّار، [107] از مردم خواست كه به كمك طلحه و زبير بشتابند. [108] ابوقتاده نُعمان (ياالحارث)بن رِبعي خزرجي، صحابي

بزرگ، [109] داوطلب جنگ با «خطاكاراني شد كه هيچ گاه از فريفتن اين امّت دست نكشيده بودند» و پيشنهاد كرد كه يك مقام فرماندهي به او داده شود. علي (ع) در جنگ جمل فرماندهي پياده نظام را به او داد. [110] ام سلمه به علي (ع) اطمينان داد كه در جنگ بدو خواهد پيوست، در صورتي كه اين كار نافرماني خداوند نباشد. او فرزندش عمربن اَبي سلمه مخزومي [111] را به او سپرد. عمر در جنگ جمل در ركاب علي (ع) جنگيد و سپس به ولايتداري بحرين منصوب شد. [112].

به گفته ي عبدالرحمان بن ابي ليلي، علي در 39 ربيع الثاني سال 36 مدينه را با هفتصد مرد از انصار ترك كرد. [113] او در غياب خود سهل بن حُنيف را به امارت منصوب كرد.

علي (ع) نخست در ربذه، در راه مكه به عراق، توقف كرد. وي به احتمال بسيار زياد

[صفحه 36]

مي دانست كه مكّيان پيشتر از آنجا گذشته بودند و ربذه را براي استراحت برگزيد. از ربذه، هاشم بن عُتبَةبن ابي وقاص را نزد ابو موسي، والي اش در كوفه فرستاد و به او فرمان داد كه كوفيان را به كمك او فرا خواند. ابوموسي با سائب بن مالك اشعري رايزني كرد و او به ابوموسي سفارش نمود كه فرمانش را به گوش گيرد. امّا وي از اين كار خودداري ورزيد، نامه را پنهان داشت و هاشم را به زندان و مرگ تهديد كرد. در اين هنگام هاشم نامه اي به همراه مُحِلّ بن خليفة الطائي فرستاد و علي (ع) را از رفتار خصمانه ي ابوموسي با خبر ساخت. مُحِلّ به علي (ع) اطمينان داد كه كوفيان آماده ي پشتيباني از اويند؛ امّا هشدار داد

كه اگر ابوموسي طرفداراني بر اين امر بيابد با او مخالفت خواهد كرد.

علي (ع) پاسخ داد كه ابوموسي مورد اعتماد او نبوده و قصد داشته است او را بر كنار كند، امّا مالك اشتر ميانجي شده و گفته است كه كوفيان از او رضايت دارند. در اين هنگام عبدالله بن عباس و محمدبن ابي بكر را با نامه اي شديد اللحن به كوفه نزد ابوموسي فرستاد و در آن او را فرزند بافنده (ابن الحائك)خواند و از مقام خويش عزلش كرد و به جاي او قَرَظةبن كعب خزرجي را منصوب كرد. [114].

علي (ع) همچنين در ربذه خبر يافت كه بصره به دست شورشيان افتاده و حُكيم و يار ديگرش عبدالقيس و يك نفر ديگر از ربيعه كشته شده اند. اين اخبار را مثني بن (بشيربن) مخرمه [115] عبدي آوردند. علي (ع) در قطعه شعري بر ربيعه مرثيه خواند و آنان را مدح كرد. در اين شعر از ربيعه با عنوان «فرمانبردار» ياد مي كند كه در جنگ بر او پيشي

[صفحه 37]

جستند و به منزلتي رفيع نايل آمدند. [116] عثمان بن حُنيف احتمالاً پس از چندي وارد ربذه شد در حالي كه موي ريش و سرش را تراشيده بودند. علي (ع) او را دلداري داد وطلحه و زبير را به سبب آنكه بيعت خود را شكسته بودند، نفرين كرد. [117].

هنگامي كه مخالفان علي (ع) بصره را به فرمان خود در آوردند و ابو موسي در كوفه كوشيد مردم را بي طرف نگاه دارد، قطعاً مي بايست موقعيت علي (ع) در ربذه سخت به مخاطره افتاده باشد. روايت است كه چون علي (ع) عزم رفتن كرد فرزندش حسن (ع) نگراني خود را ابراز داشت

و گفت بيم آن دارم كه بيهوده خود را به كشتن دهي. علي (ع) او را كنار زد و گفت اگر به دين محمد (ص) ايمان داشته باشم راهي جز كشتن مخالفان ندارم. [118].

توقفگاه بعدي علي (ع) در «فيد»، حدود نيمه راه مكه به كوفه بود كه گروهي از بني طئ به ديدارش آمده بودند. رئيس آنان، سعيدبن عبيد طائي، به علي وعده داد كه از صميم قلب از او پشتيباني خواهد كرد و سرانجام در ركاب علي (ع) در جنگ صفين كشته شد. [119].

احتمالاً در همين «فيد» بود كه با خبر شد ابوموسي هنوز ولايت كوفه را در دست دارد و به مردم فرمان داده بود در خانه هايشان بمانند و از شركت در كشمكشهاي ميان مسلمانان (فتنه) خودداري ورزند. [120] و نيز در همان جا بود كه با خبر شد دو فرستاده اش

[صفحه 38]

در جلب حمايت كوفيان موفقيتي به دست نياورده اند. [121].

اكنون علي (ع) پسرش حسن (ع) و عماربن ياسر را براي جلب حمايت كوفيان به آنجا فرستاد. رفتار ابوموسي بايد مالك اشتر را بر آشفته كرده باشد. مالك اشتر كه ابتدا او را با عنوان والي منصوب داشته و سپس سفارش او را نزد علي (ع) كرده بود، در اين هنگام به علي (ع) گفت كه پيشتر مردي را به كوفه فرستادم كه هيچ كاري از پيش نبرد و از علي (ع) خواست تا او (اشتر) را در پي حسن (ع) و عمار به آنجا فرستد؛ زيرا كوفيان بر اطاعت از علي (ع) آمادگي بسيار دارند. مالك اشتر وارد كوفه شد، طرفداران خود را از قبايل گوناگون گرد آورد و دارالاماره را به

زور تصرف كرد، در حالي كه ابوموسي در مسجد خطبه مي گفت و حسن (ع) و عمار با او مجادله مي كردند. وقتي مردان ابوموسي به او خبر دادند كه آنان را از دارالاماره بيرون رانده اند، ابوموسي خود كوشيد كه وارد آن شود، امّا مالك اشتر فرمان داد بيرونش كنند و او را منافق خواند. مردم درصدد برآمدند اموال ابوموسي را به غنيمت گيرند امّا مالك اشتر آنان را از اين كار باز داشت. [122].

در اين هنگام حسن (ع) توانست به آساني سپاهي بين شش تا هفت هزار مرد جنگي

[صفحه 39]

جمع كند. [123] اين مردان از همه ي قبايل گوناگون ساكن در كوفه بودند و به هفت گروه يا «اسباع» طبقه بندي شدند. حسن (ع) آنان را به طرف ذوقار، نه چندان دور از شرق كوفه، رهبري كرد، يعني همان جايي كه در ضمن علي (ع) هم وارد شده بود.

در بصره، شكاف بيشتري ميان صفوف قبيله اي پديد آمد. حضور عايشه احساس تكليف شديدي را در ميان مردم به طرفداري و پشتيباني از ام المؤمنين برانگيخت. [124] برخي از پيشوايان مذهبي بيشتر تمايل به بي طرفي داشتند و همانند ابوموسي در كوفه، در برابر فتنه جويي به خويشتن داري توصيه مي كردند. كعب بن سور ازدي قاضي بصره از طرف عمر، به ميان قبيله ي خود رفت و آنان را ترغيب كرد كه بي طرف باقي بمانند، امّا آنان به او ناسزا گفتند، او را «نصراني صاحب عصا» خواندند و تأكيد كردند كه ام المؤمنين را رها نخواهند كرد. او پيش از اسلام مسيحي بود. وقتي از گوش سپردن به سخنان او سرباز زدند به خانه ي خود بازگشت و تصميم به ترك بصره

گرفت. امّا عايشه، خود او را ديد و متقاعدش كرد به پيروانش ملحق شود. [125].

عِمران بن حُصَين خزاعي، حُجَيربن ربيع [126] را نزد مردانش، بني عدي، [127] فرستاد تا

[صفحه 40]

آنان را وادار كند از جنگ به نفع هر يك از طرفين بپرهيزند. آنان خود خواهانه پاسخ دادند: «آيا به ما فرمان مي دهي از بار گراني كه رسول خدا (ص) بر دوش ما نهاده و از حرمت او دست شوييم. هرگز چنين نخواهيم كرد». [128] احنف بن قيس، فرمانده بني سعد تميمي، شخصاً به علي (ع) تمايل داشت و حاضر نبود بيعت خويش را با او بشكند. او به طلحه و زبير گفت كه نه با ام المؤمنين خواهد جنگيد و نه با پسر عموي رسول خدا و اجازه خواست كه رهسپار مكه يا فارس شود و يا به مكاني بيرون از بصره رود.

طلحه و زبير پس از اندكي تأمل به اين رأي رسيدند كه او بايد در مكاني نزديك به آنان بماند تا بتوانند تحركاتش را زير نظر گيرند. او همراه با چهار يا شش هزار مرد به منطقه ي آزاد (جلحأ) در دو فرسخي بصره رفت. [129] وقتي علي (ع) در زاويه نزديك بصره توقف كرد، احنف رسولي نزد او فرستاد و به او پيشنهاد كرد كه اگر علي بخواهد مي تواند با دويست نفر از خاندانش [130] بدو پيوندد يا اينكه چهار هزار شمشير بني سعد را از مقابله با او باز دارد. ظاهراً احنف خود مايل بود كه از علي (ع) پيشتيباني كند امّا مردان قبيله اش به عايشه گرايش داشتند. علي (ع) به اين نتيجه رسيد كه بايد تا آنجا كه مي تواند از پيوستن افراد

به سپاه دشمن جلوگيري كند. [131] بني عمرو از ديگر تميميان، بني حنظله، به جز بني

[صفحه 41]

يربوع، و بني دارم جملگي، به جز برخي از بني مُجاشع، به صف جنگجويان عايشه پيوسته بودند. [132].

در حالي كه دو سپاه با يكديگر مواجه مي شدند و علي (ع) از بصريان خواست تا متحد شوند، دو بصري، عبدالقيس و بكربن وائل (ربيعه)، كه قرباني هجوم مكيان شده بودند، به سوي علي (ع) رفتند. عمروبن مرجوم عبدي و شقيق بن ثَور سدوسي به نوبت آنان را فرماندهي مي كردند و به گفته ي ابو مخنف شمار آنان به سه هزار مرد مي رسيد. اما بني قيس بن ثعلبه از بكربن وائل، به فرماندهي مالك بن مِسمَع شيباني، با مخالفان باقي ماندند. [133] ظاهراً اين روي گردانيدنهاي بسيار، موازنه را به نفع علي (ع) تمام كرد.

فرماندهي كل سپاه بصره به زبير داده شد، امّا عايشه تأكيد كرد كه او را امير صدا زنند نه خليفه، درباره ي خلافت پس از پيروزي تصميم گرفته خواهد شد. [134] همچنان كه سپاه بصره [طلحه، زبير و عايشه] از «فُرضه» و سپاه كوفه [علي(ع)] از «زاويه» پيشروي مي كردند، در جايي كه بعدها قصر عبيدالله بن زياد ساخته شد، با يكديگر مواجه شدند. سه روز روياروي يكديگر بودند امّا جنگي رخ نداد. بين آنان خيمه اي نمدين برپا شده بود، به طوري كه علي (ع)، زبير و طلحه در آن با يكديگر ملاقات مي كردند. بعد از ظهر روز سوم، علي (ع) گوشه ي خيمه را بالا برد و فرمان داد كه براي جنگ مهيا شوند. [135].

در گفتگوهاي پيش از جنگ، ظاهراً تصميم زبير به هم خورد. در هر حال جزئيات وقايعي كه روي داده مبهم است.

گويند علي (ع) ابتدا ابن عباس را فرستاد و به او فرمان داد نزد زبير رود؛ زيرا طلحه نافرمان تر بود. ابن عباس از طرف علي (ع) از زبير پرسيد كه چرا در حجاز او را به رسميت شناخته و در عراق با او مخالفت كرده است. زبير قاطعانه

[صفحه 42]

پاسخ داد كه ميان آنان شكافي عميق وجود دارد. [136] بنابر برخي روايات، علي (ع) خاطره اي از دوران كودكي او و زبير را برايش بازگو كرد كه پيامبر اكرم فرموده بود زبير ناجوانمردانه با علي (ع) خواهد جنگيد. چون اين رويداد به ياد زبير آمد، سوگند خورد كه هرگز با علي (ع) نخواهد جنگيد. امّا فرزندش عبدالله او را شخصي بزدل خواند. زبير بار ديگر از كرده ي خويش پشيمان شد و به توصيه عبدالله، بنده اي را در كفاره ي شكستن سوگند خود آزاد كرد. [137].

گويا اين حكايت ساختگي است، و جزئيات مربوط به آزاد كردن بنده، برگرفته از روايتي است كه درباره ي نامه ي معاويه به زبير نقل شده است. به هر حال، بعيد نيست كه پند و اندرزهاي علي (ع) بر زبير مؤثر افتاده و موجب شده باشد كه در وضعيت خود تجديد نظر كند. او احتمالاً پي برده بود كه آلت دست عايشه و طلحه قرار گرفته است؛ چه آنان گناهشان در تحريك شورشيان عليه عثمان از علي (ع) بسيار بيشتر بود. پافشاري عايشه بر اينكه زبير را تنها بايد امير خطاب كرد، احتمالاً به او فهمانده بود كه عايشه در واقع از جانشيني او به خلافت پشتيباني نكرده است؛ خلافتي كه زبير بيش از همه خود را مستحق آن مي دانست؛ زيرا عثمان در ابتدا او را

بر ديگران ترجيح داده و درست پيش از مرگش خود از او حمايت كرده بود. اقدام به جنگي خونين با علي (ع) و مسلمانان را به جان يكديگر انداختن در چنين اوضاع و احوالي، بايستي كه از نظر زبير هم نابخردانه و هم امري خلاف اخلاق بوده باشد. برعكس، فرزندش عبدالله، بسيار نزديكتر به خاله اش عايشه بود و قصد داشت به خونخواهي عثمان، با علي (ع) وارد جنگ شود.

بي گمان راهي براي گفتگو و توافق باقي نمانده بود. عايشه و طرفدارانش خواهان بركناري علي (ع) و تشكيل شورا بودند. علي (ع) خود را خليفه ي بر حق مي دانست و به مخالفت گسترده ي قريش توجّه نمي كرد. در حالي كه قريش علي (ع) را از نظر اخلاقي مسئول قتل خشونت بار عثمان مي دانستند، او طلحه و عايشه را متهم مي كرد. هيچ كدام از دو طرف مايل نبودند بررسي كنند كه واقعاً چه كسي دست به شمشير

[صفحه 43]

برده است. [138] در پنج شنبه پانزدهم جمادي الاول سال 36 جنگ رخ داد و از ظهر تا غروب ادامه يافت. [139].

علي (ع) به يكي از مردان عبدالقيس فرمان داد كه مصحفي را ميان صفوف جنگجويان بالا برد و از آنان بخواهد بدان تسليم شوند و تفرقه را كنار نهند.

چون تيرها اين مرد را بر زمين افكند و او را از پاي درآورد، علي (ع) فرمان جنگ سر داد. [140] اين روايت كه در حد گسترده اي با جزئيات گوناگون نقل شده و بعضي از آنها با افسانه در آميخته در واقع درست مي نمايد. به بصريان چنين باورانده بودند كه با قاتلان عثمان مي جنگند و «خونخواهي عثمان» را شعار جنگي خود ساخته بودند.

طرف مخالف آنان مهاجمان بودند و علي (ع) خواسته بود كه آنها چنين تلقي شوند. كوفيان پيش از جنگ باور نمي كردند كه برادران مسلمان بصري آنان با ايشان خواهند جنگيد. [141].

پرچم سپاه علي(ع) را فرزندش محمدبن حنفيّه حمل مي كرد. وقتي محمدبن حنفيه در برابر ديواري از نيزه هاي دشمن متزلزل شد، علي (ع) پرچم را از دستانش گرفت و حمله را فرماندهي كرد. [142] امّا بعد آن را بدو باز گرداند. هنگامي كه مالك اشتر، فرمانده جناح راست سپاه علي (ع)، هِلال بن وَكيع بن بِشر تميمي از قبيله ي دارِم و فرمانده ي جناح چپ بصريان، را كشت، آتش جنگ برافروخته شد. [143] زبير ظاهراً بي آنكه جنگيده

[صفحه 44]

باشد، صحنه نبرد را بسيار زود رها كرد و بي درنگ رهسپار حجاز شد. نقل شده كه او در حمايت مردي مُجاشعي (از دارم تميم) بود. بنابر روايتي از قتاده، زبير ابتدا به مسجد بني مُجاشع رفت و در جستجوي عياض بن حَمّاد برآمد، تا در حمايت او قرار گيرد. به او گفتند عياض در «وادي السِباع» است و در پي او به آنجا رفت. [144].

برخي از مردان احنف بن قيس به او خبر دادند كه زبير را در حال عبور ديده اند. احنف گفت زبير مسلمانان را با شمشير به جان يكديگر انداخته و اكنون به سمت خانه ي خود مي گريزد. سه مرد در پي او رفتند و عمروبن جرموز مُجاشعي او را در وادي السِباع كشت. وقتي ابن جُرموز پس از جنگ به ديدار علي (ع) رفت و خود را قاتل زبير معرفي كرد، بنابر روايتي كه احاديث اهل سنّت نقل كرده اند، علي (ع) از ديدار با او خودداري ورزيد و اظهار داشت:

«آتش جهنم را به قاتل فرزند صفيه اعلام كنيد». [145].

بنابر گزارشهاي موثق تر، ابن جرموز، كه از طرف احنف بن قيس با شمشير و سر بريده زبير فرستاده شده بود، مورد استقبال علي (ع) قرار گرفت و علي(ع) از او پرسيد: چگونه توانستي او را بكشي؟ علي (ع) سپس شمشير زبير را گرفت، آن را از غلاف بيرون كشيد و گفت آري شمشير او را مي شناسم؛ چه بسيار كه زبير در ركاب پيامبر خدا جنگيد امّا اكنون به سرنوشتي شوم گرفتار شد. [146].

ظاهراً جنگجويان نمي دانستند كه ترك صحنه ي جنگ از جانب زبير را چگونه توجيه كنند. جَوةن بن قَتاده از قبيله ي سعيد تميم، كه در آغاز جنگ همراه زبير بود نقل مي كند كه وقتي زبير دانست كه عمار به سمت علي (ع) رفته است بيمناك شد. [147] روايتهاي ديگر

[صفحه 45]

از روياروي شدن عمار با زبير در جنگ خبر مي دهند. [148].

ظاهراً از عمار براي توجيه عمل زبير استفاده شده؛ زيرا در حديثي منسوب به رسول خدا، آمده بود كه عمار از جمله پاكان است و روزي به دست شورشيان كشته خواهد شد. زبير پيشتر نيك دانسته بود كه عمار در كنار علي (ع) خواهد جنگيد. دلير مرد و جنگ آزموده اي چون او، نبايد كه در همان آغاز دچار وحشت شده و از جنگ گريخته باشد. احتمالاً ترديدهاي جدّي كه درباره حقانيّت مقاصد عايشه وجود داشت موجب شد كه زبير صحنه جنگ را رها كند.

شايد وي قصد داشت كاملاً از اين كشمكش خود را كنار كشد و بدين سان راه حجاز را پيش گرفت. بعيد مي توان گفت كه زبير هنوز هم انديشه ي قبول پيشنهاد معاويه را در سر داشته است.

خاندان سعد تميم، گرچه رسماً خود را بي طرف دانسته بودند، از دست كشيدن او از جنگ بيمناك شدند؛ زيرا آنان او را يكي از عاملان اصلي اين نزاع در ميان مسلمانان مي دانستند. آنها او را نه از جهت خرسند كردن علي (ع)، بلكه از اين جهت كه فاقد شرافت بود، كشتند.

احتمالاً پس از مدّت كوتاهي طلحه بشدت زخمي شد. گفته اند كه وي، در مقام فرمانده ي سواره نظام، ابتدا دليرانه جنگيد. [149] امّا چون كوفيان برتري يافتند، او به جنگ تن به تن روي آورد. مروان از پشت تيري به سوي او روانه كرد كه بر سياهرگ نزديك زانويش (نَسا) فرو نشست و خون از آن بيرون جست، در حالي كه او و يارانش ابتدا كوشيدند جريان خون را بند آورند و زخمش را درمان كنند. امّا كوشش آنان به جايي نرسيد و طلحه در خانه ي بنو سعد تميم يا در زير درختي جان سپرد. [150].

كشته شدن خائنانه ي طلحه به دست مروان ظاهراً اتفاقي نبود. مروان پيشتر به اموياني كه سپاه عايشه را در «ذات عرق» رها كرده بودند اشاره كرده بود كه قصد دارد در ميان طرفداران عايشه از آنان نيز انتقام گيرد. در عين حال ظاهراً منتظر ماند تا با اطمينان

[صفحه 46]

پيش بيني كند كه ظفرمندي چون ام المؤمنين از او بازخواست نكند. وي كه در «يوم الدار» درس عبرتي گرفته بود، عقب كشيد و بي آنكه خود خواهانه با دشمن ستيز كند، در انتظار فرصتي مناسب باقي ماند. تنها پس از اين عمل بود كه اندكي زخمي شد. گفته اند مروان روي به فرزند عثمان، ابان، كرد و گفت: «من كشتن يكي از

قاتلان پدرت را بر عهده گرفتم». [151].

با كشته شدن دو فرمانده شكست قطعي شد و احتمالاً درگيري مسلحانه مي توانست متوقف شود. حضور عايشه در هودج خود سپاهش را به تلاشي بي حد، گرچه بي خردانه، براي پشتيباني از او واداشت. در اين هنگام پيرامون شتر و هودج عايشه، كه از طرف مردان مسلح حفاظت مي شد، جنگي سخت در گرفت و چندين ساعت ادامه يافت. مرداني كه مهار شتر عايشه را به دست داشتند يكي پس از ديگري كشته شدند. نخستين آنان كعب بن سور زاهد بود كه بر دورگردن خود قرآني بسته بود. سپس گروهي از قريشيان اداره ي جنگ را به دست گرفتند. عبدالرحمان بن عتّاب بن اسيد، مشهور به امير (يعسوب) عرب يا امير قريش به دست اشتر كشته شد. عايشه از مرگ او سخت اندوهگين شد. [152] گفته اند محمد فرزند طلحه كه عابدي پارسا بود، مهار شتر را گرفت و در همان جا كشته شد. [153] اسودبن ابي البختري از قبيله اسد به زمين افكنده شد، امّا بسلامت از جنگ گريخت. عبدالله بن زبير به صحنه آمد و اشتر بر او يورش برد. بنابر روايت معروف، اين دو با يكديگر در آويختند؛ ابن زبير مجروح شد، امّا سپس از هم جدا شدند. [154].

به روايت خود اشتر، او با شمشير ضربتي بر سر ابن زبير فرود آورد، جانش را ستاند و رهايش كرد. [155] اسود او را افتاده بر زمين يافت، بر اسب خويش بنهادش و از معركه

[صفحه 47]

دورش كرد، و سپس او را به خانه ي مردي از بني غبرأ، وابسته به قبيله ي ازد برد.

[156] پس از آن مردان عادي قبايل ابتكار عمل را به دست گرفتند. بني

ضبه بويژه غره شده بودند كه به ام المؤمنين خدمت مي كنند. گفته اند چهل مرد از آنان يكي پس از ديگري مهار شتر عايشه را به دست گرفتند و كشته شدند. [157] وقتي علي (ع) فرمان داد كسي شتر را پي كند، جنگ و خونريزي متوقف شد. بنا به روايتي بُجَيربن دُلجه، يكي از كوفيان ضَبّي، اين كار را انجام داد. او بعد گفت نگران آن بوده است كه هيچ يك از خويشاوندان بصري اش زنده نمانند. [158].

روايت ديگري آن مرد را مسلم بن معدان، از بنو شزن بن نُكرةبن لكيزبن افصي

[صفحه 48]

مي داند؛ [159] چون شتر با بار خود بر زمين افتاد، علي (ع) و يارانش توانستند نزديك شوند. محمدبن ابي بكر، برادر عايشه، به فرمان علي (ع) بندهايي كه هودج را به بدن حيوان بسته بود، بريد و به كمك چند نفر آن را برداشت و برد. محمدبن حاطب جُمحي روايت مي كند كه روز جمل همراه با علي (ع) به طرف هودج رفتم؛ هودج همچون خار پشتي از تير پوشيده شده بود. علي (ع) بر هودج زد و گفت: «اين حُميراي ارم [160] مي خواست مرا بكشد، همانطور كه عثمان بن عفان را كشت». سپس محمد برادر عايشه به وي گفت: «چيزي به تو اصابت كرده است؟» پاسخ داد: «پيكاني در بازويم رفته است». محمد دستش را به اندرون برد، او را به سوي خود كشيد و پيكان را بيرون آورد. [161].

وقتي علي (ع) با عايشه مواجه شده، او را به سبب مصيبتي كه براي مسلمانان به ارمغان آورده بود سخت سرزنش كرد. اكنون نوبت عايشه بود كه با زبوني و خواري خواهان صلح شود: «زمام امور را به دست

گرفتي ابن ابي طالب! پس به نيكي عفو فرما». [162] علي (ع) به محمد، برادر عايشه، فرمان داد كه او را تا شهر حراست كنند، او در آنجا در خانه ي صفية بنت حارث بن طلحةبن ابي طلحه، از قبيله ي عبدالدار، سكني گزيد. [163] چند روزي در آنجا ماند. مالك اشتر شتري گران قيمت خريد و براي او فرستاد تا جايگزين شتري شود كه در جنگ از دست رفت. امّا او آن را از اشتر نمي پذيرفت. [164].

سپس علي(ع)، عبدالله بن عباس را فرستاد تا به او فرمان دهد بار سفر بندد. بنا به روايت خود او، ابن عباس اجازه خواست به خانه اي كه عايشه در آن اقامت داشت وارد

[صفحه 49]

شود، عايشه اجازه نداد و ابن عباس بي آنكه رخصت يابد وارد آنجا شد. [165] ابن عباس در اتاقي كه عايشه خود را پشت پرده اي پنهان كرده بود جايي براي نشستن نيافت. سپس در گوشه اي پالان شتري ديد كه فرشي بر روي آن نهاده شده بود. فرش را باز كرد و بر روي آن نشست. عايشه از او پرسيد: «ابن عباس، اين چه كار است؟ بدون رخصت من وارد خانه ام مي شوي و بر روي اثاثيه ام مي نشيني. همانا سنّت را شكستي».

ابن عباس گفت: «سنّت را ما به تو و ديگران آموختيم؛ ما از تو به سنّت شايسته تريم. خانه ي تو همان است كه رسول خدا برايت باقي گذاشته و از همان جا بود كه بر خويش ستم كردي، بر پروردگارت كبر ورزيدي و نافرماني پيامبر خدا را آغاز كردي. وقتي به آن خانه بازگشتي، بدون اجازه ات وارد نخواهم شد و تا فرمان نداده اي نخواهم نشست». عايشه باز شيون كرد؛ ابن

عباس به او گفت: «اميرمؤمنان مرا نزد تو فرستاده است تا فرمان دهم بصره را ترك كني و به خانه ات باز گردي». عايشه گفت: «اميرمؤمنان كيست؟ اميرمؤمنان عمر بود». ابن عباس به او گفت: «عمر ادعا مي كرد كه اميرمؤمنان است، امّا اين يك به خدا سوگند، علي (ع)، اميرمؤمنان راستين است؛ چنانكه رسول خدا وي را چنين خواند. سوگند به خدا كه او در خويشاوندي به رسول خدا نزديكتر، در اسلام پيشتر و در علم افزونتر، و بردبارتر از عمر و پدرت بود».

چون لب به اعتراض گشود، ابن عباس با اطمينان به او گفت گرچه دوران حكومت پدرت كوتاه بود، امّا پيامدهاي ناگواري داشت و با حوادث شوم و بدبختيهاي آشكاري همراه بود. امّا او از آن بهره برد تا خصومت خود را نسبت به خويشاوند پيامبر (ص) نمايان سازد. عايشه زار زار بگريست و با بي پروايي گفت: «به خدا سوگند شما را رها خواهم كرد؛ هيچ خانه اي منفورتر از آن برايم نيست كه شما در آن باشيد». ابن عباس پرسيد: «چرا عايشه؟ اين بدان سبب نيست كه از ما رنجي به تو رسيده باشد يا آنكه خود را از تو و پدرت برتر دانسته باشيم. ما تو را آن گاه كه دخترام رومان بودي، امّ المؤمنين ساختيم و پدرت را آن گاه كه فرزند ابو قحافه بود به صديق تبديل كرديم». عايشه گفت:

[صفحه 50]

«آيا به واسطه ي رسول خدا بر ما منّت مي گذاريد؟»

ابن عباس پاسخ داد: «چرا منت نگذاريم به واسطه ي كسي كه اگر يك موي از او داشتي به واسطه ي آن بر ما منّت مي گذاشتي و فخر مي فروختي. ما از گوشت و خون

او هستيم و تو يكي از نُه همبستر باقيمانده ي اويي. تو درختي نيستي كه از آنان رگ و ريشه دارتر، سبز برگ تر و سايه گسترده تر باشي». در حالي كه ابن عباس اشعاري مي سرود كه از مقصودش حكايت داشت، عايشه سكوت كرد و ابن عباس نزد علي (ع) رفت و او را از ماجرا با خبر ساخت. علي (ع) از ابن عباس خشنود شد. [166] آن گاه عايشه مهلتي خواست و علي (ع) به او مهلت داد، امّا پس از انقضاي مهلت علي (ع) او را در تنگنا قرار داد و عايشه همراه با گروهي از زنان بصره و مرداني كه خود برگزيده بود رهسپار مدينه شد. [167].

با ورود عايشه به مدينه، ابتدا كعب بن مالك، شاعر انصاري عثماني و سپس دختر وي كبشه با گروهي از زنان انصار به استقبالش رفتند. كعب روايت خود عايشه را در خصوص شركتش در جنگ نقل كرده است. عايشه در اين هنگام گفت كه درست پيش از وقوع جنگ به ميان مردم رفته و آنان را به ترك جنگ، و روي آوردن به كتاب خدا و سنّت فرا خوانده است، امّا هيچ يك به سخنان او گوش فرا نداده اند، بلكه جملگي با شتاب به صحنه ي جنگ روي آورده اند؛ ابتدا يك يا دو نفر از پيروان علي (ع) كشته شدند، سپس صفوف جنگ به يكديگر نزديك شد؛ مردم متوجّه شتر عايشه بودند و بس؛ تيرهايي بر هودج زره پوش وارد آمد و عايشه را زخمي كرد. چون عايشه زخمي بازوي خود را به زنان نشان داد، همگي گريستند. آنگاه شرح داد كه چگونگي مرداني كه افسار شترش را به دست گرفته

بودند يكي پس از ديگري كشته شدند و چگونه كوششهايش براي دور كردن خواهرزاده اش عبدالله بن زبير از آن ناكام ماند. او گفت كه در طرف او جوانان قريش در جنگ ناآزموده بودند و بدين سان بسادگي در دام دشمن افتادند و كشته شدند.

عايشه پس از فاصله ي كوتاهي در جنگ، فرزند ابوطالب را ديد كه شخصاً وارد جنگ

[صفحه 51]

شده و صداي او را شنيد كه مي گويد: «شتر، شتر آنجاست». عايشه با خود گفت: «به خدا سوگند مي خواهد جانم را بستاند». سپس او با محمد، برادر عايشه، معاذبن عبيدالله تميمي [168] و عماربن ياسر نزديك شدند، بندهايي كه هودج را به پشت شتر مي بست بريدند و آن را در حالي كه طرفداران عايشه پراكنده مي شدند با خود بردند. سپس عايشه صداي جارچي علي (ع) را شنيد كه فرياد مي زد: «هر كس روي گردانده باشد مورد تعقيب قرار نمي گيرد، هر كه مجروح شده باشد كشته نخواهد شد و هر كس سلاح خويش را بر زمين گذارد در امان خواهد بود».

سپس او (عايشه) را به خانه ي عبدالله بن خلف خزاعي كه در جنگ كشته شده بود و خانواده اش براي او مي گريستند، بردند. هر كس با علي (ع) دشمني ورزيده و از ترس گريخته بود، اكنون نزد عايشه مي آمد. چون عايشه از حال طلحه و زبير جويا شد، به او گفتند كه آنان كشته شده اند. وقتي ابتدا به او گفتند خواهر زاده اش عبدالله كشته شده است، اندوهي بيشتر وجود او را فرا گرفت. تا سه روز هيچ نخورد و نياشاميد، گرچه ميزبانانش مهمان نوازي بسيار از او كردند و نان بسيار بود. عايشه در اين هنگام سخن خود را پايان مي دهد

و از اينكه مردم را عليه عثمان برانگيخته است سخت اظهار پشيماني مي كند. وي مي گويد كه مسلمانان ديگر خليفه اي همانند او به خود نخواهند ديد. چه او در بردباري بزرگترين، در عبادت راسخ ترين، در هنگام مصيبت سخاوتمندترين و در حفظ پيوندهاي خويشاوندي پايدارترين آنان بود. [169].

ظاهراً نگرش عايشه نسبت به علي (ع) زياد تغيير نيافته بود. وقتي چندي بعد نعمان بن بشير با پيامي از معاويه كه در اين زمان مبارزه ي آشكار با علي (ع) را آغاز كرده بود، نزد او رفت، عايشه از نعمان به گرمي پذيرايي كرد. سپس عايشه اين راز خود را با او فاش كرد كه در حضور حفصه، دختر عمر، از پيامبر (ص) شنيد كه سه بار به عثمان گفت: خداوند پيراهني را بر تو خواهد پوشاند كه اگر منافقان از تو بخواهند آن را از تن

[صفحه 52]

بركني نبايد چنين كني. نعمان با خشنودي امّا شگفت زده پرسيد: «اي ام المؤمنين! با اين حديث كجا بودي؟ گفت: آن را فراموش كرده بودم، تو گويي هرگز آن را نشنيده ام». [170].

شكست عايشه در جنگ جمل به فعاليتهاي سياسي اش پايان داد و اضمحلال نخستين خلافت پدري را در مدينه كه او آرزوي باز آفريني اش را داشت، مسجّل كرد. خواهر زاده اش عبدالله بن زبير پس از مرگ معاويه بر آن شد تا دوباره آن را احيا كند، امّا ناكام ماند. خاطره ي كشتار وحشتناكي كه در اطراف هودج او روي داد و در اثر آن بسياري از نزديكانش جان باختند و نيز اينكه خود او در مقام ام المؤمنين مسلمانان را به جان يكديگر انداخته بود، قطعاً فكر او را به خود مشغول مي داشت. روايتهاي بسيار درباره پشيمان

شدن و افسوس خوردن او كه كاش مرده بود و آن روز را نديده بود، به يقين، جملگي از اين حقيقت حكايت دارند. اين احساس در داستاني كه جُندب بن عبدالله ازدي كوفي روايت كرده بخوبي بيان شده است: عمروبن اشرف عَتَكي كه اهل ازد بصره بود افسار شتر را به دست گرفت، هر كه به او نزديك مي شد با شمشير خويش بر زمينش مي افكند. سپس حارث بن زهير از ازديان كوفي و صحابي پيامبر (ص)، نزد او رفت، در حالي كه چنين مي سرود:

اي مادر ما! اي بهترين مادري كه مي شناسيم! آيا نمي بيني چه بسيار دلاوراني كه از پا در مي آيند و دست و پايشان از بدن جدا مي شود؟

سپس دو ضربه بينشان رد و بدل شد، و من آنان را ديدم كه زمين را با پاهاي خود مي كندند تا اينكه جان باختند. سپس در مدينه نزد عايشه رفتم. عايشه به من گفت: «تو كيستي؟» پاسخ دادم: «مردي از ازد، ساكن كوفه». پرسيد: «آيا در جمل شركت داشتي؟» گفتم: «آري»، گفت: «با ما بودي يا بر ضد ما؟ گفتم: «بر ضد شما». گفت: «آيا مي شناسي آن كس را كه گفت: «اي مادر ما، اي بهترين مادري كه مي شناسيم». گفتم: «آري، او پسر عمويم بود». زار زار بگريست؛ چنانكه گمان كردم ديگر آرام نخواهد گرفت». [171].

[صفحه 53]

كشته شدگان از هر دو طرف زياد بودند، گرچه بي ترديد اندوه بارتر از همه در اردوگاه عايشه بود. قريش كه براي خلافت و موقعيت خود به منزله ي طبقه اي حاكم، مي جنگيد، تلفاتي سنگين ديد و بيشتر قبايلش صدمه ديدند. در ميان كشته شدگان [172] عبد شمس عبارت بودند از: عبدالرحمان بن عَتّاب بن اَسيد؛ عبدالله بن

وليد بن يزيدبن عدي بن ربيعةبن عبدالعزي؛ محرزبن حارثةبن ربيعةبن عبدالعزّي؛ پسر عمويش علي بن عدي بن ربيعه، والي مكه در زمان عثمان؛ و عبدالرحمان، فرزند عبدالله بن عامربن كريز، والي عثمان در بصره؛ [173] از نوَفْل: مسلم بن قَرَظةبن عبد عمروبن نوفل، برادر فاخته همسر معاويه؛ [174] از اسد: زبير و عبدالله بن حَكيم بن حِزام، كه پرچم سياه عايشه را بر دوش داشت و به دست عدي بن حاتم طائي و اشتر كشته شد؛ [175] از عبدالدار: عبدالله بن مُسافع بن طلحةبن ابي طلحه؛ از زُهره: اسودبن عوف، برادر عبدالرحمان بن عوف؛ [176] از مخزوم: عبدالرحمان بن سائب بن ابي سائب بن عائذ؛ عبدالرحمان بن ابي بُردةبن وهب بن عمروبن عائذ؛ معبدبن زُهيربن ابي اميةبن مغيره؛ از تيم: طلحه؛ فرزندش

[صفحه 54]

محمد؛ برادرش عبدالرحمان بن عبيد (عبد) الله بن عثمان؛ و عبدالرحمان بن ابي سَلَمةبن حارث؛ [177] از جُمَح: عبدالله بن اُبيّ بن خلف بن وهب؛ عبدالله بن ربيعةبن درّاج بن عنبس؛ [178] عبدالرحمان بن وهب بن اسيدبن خلف؛ و مسلم بن عامربن حُميل؛ [179] از سهم: يكي از فرزندان قيس بن عدي بن سعد، سيّد قريش در زمان خود؛ و از عامر: عبدالرحمان و عمرو، فرزندان حميرةبن عمروبن عبدالله بن ابي قيس، ابوسفيان بن حُويطِب بن عبدالعزي بن ابي قيس؛ [180] عبيدالله بن انس بن جابربن عبدةبن وهب؛ [181] و عبدالله بن يزيدبن اصمّ. [182].

آورده اند كه كمترين رقم كشته شدگان در سپاه عايشه 2500 نفر و در سپاه علي (ع) 400 تا 500 نفر بودند. [183] اين ارقام به نظر درست مي رسد. سنگين ترين تلفات را از اهل بصره، قبيله «ازد» و «ضَبّه» داشتند.

عمروبن يثربي ضَبّي، چون مردان قبيله اش يكي پس از ديگري كشته مي شدند، با رجز خواني آنان را به ادامه ي جنگ در دفاع عايشه تشويق مي كرد تا روحيه ي خود را از

[صفحه 55]

دست ندهند. او سه نفر از مردان

علي (ع) را كشت، عِلبأبن هيثم سدوسي، هندبن عمرو جَمَلي و زيدبن صوحان از عبدالقيس. عِلبأ و زيد را از طرفداران نخستين و سرسخت علي (ع) مي دانستند. [184] گفته اند كه عمار پير با ابن يثربي روياروي شد. يثربي به عمار حمله برد، ولي عمار سپر چرمين خود را حايل كرد به طوري كه شمشير وي در آن نشست و كوفيان به سوي او تير انداختند تا از پاي درآمد. چون بر زمين افتاد شعري با اين مضمون خواند: اگر مرا مي كشيد، من ابن يثربيم. همان كس كه عِلبأ، هند جَمَلي و سپس ابن صوحان، از پيروان دين علي (ع)، را كشت.

او را دستگير كردند و پيش علي (ع) بردند. گرچه در خواست كرد زنده اش بدارند، علي (ع) فرمان داد او را بكشند. او تنها اسير جنگي بود كه مورد بخشش علي (ع) قرار نگرفت. [185].

وقتي سبب را جويا شدند، علي (ع) فرمود ابن يثربي سه مرد را كه به ادّعاي خود او از پيروان دين علي (ع) بوده اند كشته است. دينِ علي (ع) دين محمد (ص) است. [186] اينكه امتناع علي (ع) از عمروبن يثربي، دست كم تا حدودي، به سبب شعري بوده كه وي سروده است، دور از ذهن نمي نمايد. او در برابر هر سخني مبني بر آنكه علي (ع) قرآن و سنّت محمد (ص) را با ايماني راسخ تر از هر كسي ديگر رعايت و اجرا نمي كند از خود واكنش نشان مي داد. [187].

[صفحه 56]

اين نقطه ضعفي بود كه بعداً علي (ع) را به ارتكاب بزرگترين اشتباه خود واداشت.

[188] روايتهاي ديگري وجود تصوّري كلي از «دين علي» را در ميان بصريان تأييد مي كنند. محمدبن حنفيه نقل مي كند كه

بر مردي هجوم برد و چون خواست شمشير بر او فرود آورد، آن مرد گفت: «من پيرو دين علي بن ابي طالبم». ابن حنفيه مقصودش را فهميد و او را رها كرد. [189] چون اين وضع به ضرر ازديان بصره تمام شد و ناگزير به فرار شدند، فرياد برآوردند: «ما پيروان دين علي بن ابي طالبيم»، ظاهراً هدفشان اين بود كه جان خويش را نجات دهند. پس از آن يكي از كوفيان بني ليث آنها را هجو كرد و انديشه و رأي آنان را سخيف شمرد. [190] ظاهراً مقصودش آن بود كه هم تقيه آنان را، با اين ادعا كه از پيروان علي (ع) هستند، و هم انتساب دين خاصي را به او، محكوم كند.

بدين سان اين نزاع وجهي ديني نيز داشت. دين علي (ع) در اينجا مفهومي خاص دارد. به احتمال زياد مي توان گفت كه مقصود از آن اين ادعاست كه علي (ع) بهترين مردان پس از محمد (ص)، وصي او و به همين سبب شايسته ترين فرد براي رهبري امّت است. دو بيت شعري كه يكي از مردان قبيله ي بني عدي به هنگام گرفتن افسار شتر عايشه سروده است، احتمالاً به اين امر اشاره دارد:

ما از قبيله ي عدي، در طلب علي (ع) هستيم، نيزه ها و شمشيرهاي مشرفي، كلاه خودها و حلقه هاي درهم پيچيده (زره ها) را حمل مي كنيم، و هر كه را با وصي ما مخالف باشد از ميان برمي داريم. [191].

از آنجا كه اين شعر را يكي از بزرگان (شيوخ) بني عدي و طرفدار عايشه سروده است، آن وصي نمي تواند علي (ع) بوده باشد. [192] نيز بعيد است كه برخي از اشعار

[صفحه 57]

طرفداري از علي (ع)

به طور اتفاق در اين داستان- كه ابونعامه عمرو بن عيسي بن سُريد، يكي از علماي نامدار بني عدي نقل كرده است- وارد شده باشد. [193] وصي در اينجا مقصود ابوبكر است كه علي (ع) و پيروانش با رفتن به جنگ دخترش، با او مخالفت مي كنند. ابوبكر، به يقين در دوره هاي واپسين، به طور متعارف وصي محمد (ص) به شمار نمي آمد. در اينجا وصي خوانده شده تا با ادعاي مخالفان كه مي گفتند علي (ع) وصي پيامبر (ص) است معارضه شود. [194].

نبرد با مخالفان مسلمان در جنگي منظم در اسلام تجربه ي جديدي بود. علي (ع) مي توانست با مخالفان خود بر طبق سنّت ابوبكر، به منزله ي مشرك و كافر برخورد كند و بدين سان قوانين معمول جنگي را درباره ي آنان به اجرا گذارد. با توجّه به سابقه ي طولاني مخالفان برجسته اش در اسلام، احتمالاً اين راه منطقي نبود. علي (ع) در آغاز جنگ به سپاه خود فرمان داد اسيران و زخميان را نكشند، با كساني كه سلاح خويش را بر زمين نهاده اند نجنگند، و آنان را كه از صحنه ي جنگ گريخته اند تعقيب نكنند. تنها چهارپايان و سلاحهاي به چنگ آمده را بايد جزو غنايم جنگي محسوب دارند. پس از جنگ دستور داد كه اسيران جنگي و زنان يا كودكان را به بردگي نگيرند اموال دشمناني را كه كشته شده اند به وارثان بر حق و مسلمان آنان باز گردانند. وي به هر يك از مردانش، از بيت المال بصره پانصد درهم پاداش داد. [195].

[صفحه 58]

اين قوانين در جنگ عليه سركشان در اسلام اعتبار يافت. در حالي كه اين دستورات را بيشتر افرادش بدون اعتراض پذيرفتند. گروهي اندكي از قشريان رفتار

او را زير سؤال بردند. آمده است كه علي (ع) به آنان گفت اگر بر اسير كردن دشمنان پافشاري مي كنند، بايد براي اموال عايشه قرعه زنند. خوارج بعدها اين مسأله را بهانه اي ساختند براي متهم كردن علي (ع) كه وي با سلب حق مشروع جنگجويان از غنايم جنگي، موازين اسلام را زير پاگذاشته است.

علي (ع) اسيران جنگي را وقتي بيعت كردند آزاد كرد. در روز جنگ فرزندان عثمان، ابان و سعيد را اسير كرده نزد علي (ع) آوردند. يكي از حاضران گفت آنان را بكشم؟ علي (ع) او را سرزنش كرد و گفت چگونه مي تواني اين دو را بكشي، در حالي كه به جملگي امان داده ام. سپس رو به آنان كرد و گفت از گمراهي باز گرديد و هرجا مي خواهيد برويد. اگر دوست مي داريد نزد من بمانيد، پيوندهاي خويشاونديتان را حفظ خواهم كرد. آنان پاسخ دادند كه با او بيعت مي كنند و مي روند. ظاهراً پس از آن رهسپار حجاز شدند. [196].

موسي فرزند طلحه يادآور مي شود كه چگونه اسيران، در شب پس از جنگ گردهم آمده بودند در حالي كه مي گفتند: «موسي بن طلحه فردا كشته خواهد شد». فرداي آن روز، پس از آنكه اولين نماز خويش را برپا داشت، اسيران فراخوانده شدند. نخستين كسي را كه نزد علي بردند موسي بود. اميرالمؤمنين (ع) از او پرسيد: «آيا بيعت خواهي كرد؟ آيا به آنچه مردمان روي آورده اند، تن در خواهي داد؟» پاسخ داد: «آري». پس از اينكه بيعت كرد علي (ع) به وي گفت به سوي خانواده و اموال خود باز گرد. ديگران هم چون ديدند وي به سلامت رها شد، به آساني وارد شدند و بيعت

كردند. [197] موسي يكي

[صفحه 59]

از وارثان اموال فراوان طلحه شد. [198].

مُساحِق بن عبدالله بن مخرمه عامري قريشي نقل مي كند كه او و گروهي از قريشيان، از جمله مروان بن حكم، توافق كردند كه نزد علي (ع) روند و به دليل شورش بر ضد او، از او پوزش خواهند. آنان پي بردند كه او شريف ترين و بخشنده ترين مردان پس از پيامبر اكرم بوده است و دانستند كه به او ستم كرده اند. علي (ع) آنان را پذيرفت و در خطبه اي از آنها پرسيد كه آيا من نزديكترين مردان به پيامبر (ص) و شايسته ترين آنها در حكومت بر مردم پس از پيامبر (ص) نبوده ام. جملگي تصديق كردند.

فرمود: پس شما از من روي برتافتيد و با ابوبكر بيعت كرديد. علي (ع) كه دوست نمي داشت صفوف مسلمانان درهم شكند، از مخالفت با رأي آنان پرهيز كرده بود. وقتي ابوبكر عمر را به جانشيني خود برگزيد نيز علي (ع) چنين كرد، اگر چه مي دانست كه شايسته ترين مردمان در جانشيني رسول خداست.

وقتي عمر او را در مقام يكي از شش نامزد جانشين خود برگزيد، آنان با عثمان بيعت كرده بودند، امّا بعد او را سرزنش كردند و كشتند، در حالي كه علي (ع) در خانه نشست. «پس نزد من آمديد و درست همانطور كه با ابوبكر و عمر بيعت كرديد با من بيعت نموديد. شما را چه شد كه بر بيعت آنان وفادار مانديد و بر بيعت من نه؟» سپس از او خواستند كه علي (ع) با آنان همانند يوسف با برادرانش رفتار كند و مانند او از گناه آنان در گذرد، آنگاه كه گفت: «لا تَثريبَ عَلَيْكُمُ اليَومَ يغفِرُ اللهُ لَكُمْ و هُوَ ارْحَمُ

الرّاحِمينَ؛ [199] امروز شما را سرزنش نبايد كرد؛ خدا شما را مي بخشايد كه او مهربان ترين مهربانان است». علي (ع) از آنان بيعت گرفت و رهايشان كرد. [200].

[صفحه 60]

برخي از دشمنان علي (ع) تن به بيعت ندادند. درباره ي مروان روايتهاي متناقضي نقل شده است. بنابر بعضي از آنها، مروان كه مورد بخشش قرار گرفت اشتياق خود را به دادن بيعت ابراز داشت و علي (ع) آن را پذيرفت. [201] در برابر آن، ابومخنف روايت مي كند كه مروان در حالي كه در جنگ مجروح شده بود، ابتدا به طرف قومي از قبيله ي عنزه كشيده شد. سپس از مالك بن مسمع شيباني پناه خواست و او به مروان پناه داد و از علي (ع) خواست كه امانش دهد. علي (ع) به او امان داد. وقتي مردم بصره همگي بيعت كردند، علي (ع) از وي نيز خواست تا بيعت كند. امّا مروان بيعت نكرد و گفت مگر به من امان نداده اي؟ تنها هنگامي بيعت خواهم كرد كه مجبورم كني. علي (ع) فرمود كه او را مجبور نخواهد كرد؛ زيرا هر بيعتي كند آن را نقض خواهد نمود. مروان راه شام را پيش گرفت تا به معاويه بپيوندند. [202].

صرف نظر از اينكه مروان با وي بيعت كرده باشد يا خير، پيداست كه علي (ع) به ميزان ارزش بيعت مردي همچون مروان كاملاً آگاه بود. اينكه بسادگي او را رها كرد تا برود نشان مي دهد كه چندان مايل نبود قواعد جديد بازيهاي سياسي را، كه در نتيجه جنگ داخلي در اسلام اكنون حاكم شده بود، بپذيرد. مسلماً معاويه و حتي خود مروان، اگر به جاي علي بودند، در رها كردن چنين دشمن خطرناك

و شريري ترديد مي كردند؛ دشمني كه دستهايش به خون يكي از نزديكترين اصحاب پيامبر [طلحه] آغشته بود و دشمني كه ابتدا علي را به نابودي تهديد كرده بود. [203].

عبدالله بن زبير هم كه زخمي شد، چنانكه گذشت، به منزل مردي از قبيله ي ازد پناه برد. عبدالله آن مرد را نزد خاله اش عايشه فرستاد تا او را از مكان خود با خبر سازد.

[صفحه 61]

عايشه از برادرش محمد خواست كه عبدالله را نزد عايشه ببرد. محمد، عبدالله را با خود آورد. در راه بين آنان بر سر عثمان نزاع افتاد و به يكديگر ناسزا گفتند. عتبةبن ابي سفيان، برادر معاويه كه ابتدا عصمةبن زبير از قبيله ي بني تيم رباب، پناهش داده بود نيز به سوي عايشه رفت. چون علي (ع) از اين موضوع با خبر شد سكوت اختيار كرد. [204] احتمالاً هيچ يك از آنان تن به بيعت ندادند و ديري نپاييد كه عتبه راه دمشق را پيش گرفت و نزد برادرش رفت. اينكه عبدالله بن عامربن كريز بيعت كرده است يا خير، چيزي نمي دانيم. او كه با بصره آشنا بود و دوستاني در آنجا داشت، احتمالاً براحتي توانست به آنجا رود و خود را پنهان دارد. وي به شام نيز سفر كرد. [205].

علي (ع) در خطبه اي كه براي اهل بصره ايراد كرد، آنان را به منزله ي نخستين افرادي كه

[صفحه 62]

بيعت خود را شكستند و صفوف امت را درهم ريختند سخت مورد سرزنش قرار داد. با اين همه، آنان را بخشيد و از فتنه بازشان داشت. سپس بيعت مجدد آنها را پذيرفت. وي به قرظةبن كعب، والي خويش در كوفه نامه نوشت، فتح را اعلام داشت و كوفيان

را ستود. [206] چون مهياي رفتن به كوفه شد، عبدالله بن عباس را به ولايت بصره منصوب كرد و زيادبن عبيد (ابيه) را در مقام كاتب او گماشت. [207].

احتمالا در همين زمان بود كه ولايت بحرين را به عمربن ابي سلمه و ولايت مكه را به قثم بن عباس سپرد. با اين حال، نام قثم در بين حاضران در جنگ جمل نيست و ممكن است علي (ع) پس از آنكه شورشيان قريش از مكه بيرون رفته بودند، او را از مدينه يا ربذه فرستاده باشد. انتصاب عبدالله بن عباس خشم مالك اشتر را برانگيخت؛ او انتظار داشت كه ولايت بصره به او بخشيده شود؛ زيرا در جنگ شركتي فعال داشت. [208] و ظاهرا در ميان كساني كه از موقعيت ممتاز قريش گله مند بودند، زمزمه هايي صورت گرفته بود كه سه نفر از خويشاوندان هاشمي علي (ع) اكنون ولايت را بر عهده گرفته اند. علي (ع) اشتر را متقاعد ساخت كه وجودش براي ارتباط با اهل شام، كه بسياري از خويشاوندانش نيز در ميان آنها بودند، لازم است.

علي (ع) چون بصره را ترك كرد، بزرگان شهر تا «موقوع» او را همراهي كردند. احنف بن قيس و شريك بن اعور حارثي از قبيله ي دهي بن كعب، با علي (ع) به راهشان به سوي كوفه ادامه دادند. اما در خصوص اينكه تا كجا با او رفتند، توافقي نيست. [209].

[صفحه 63]

علي (ع)، به روايت شعبي در آغاز ماه رجب سال 36، [210] و به گفته ي ابوالكنود، در روز دو شنبه دوازدهم رجب، [211] كمتر از يك ماه پس از جنگ جمل، وارد كوفه شد. او از سكونت در قصر والي امتناع ورزيد و آن را قصر فساد

خواند و در منزل خواهرزاده اش جعدةبن هبيره مخزومي [212] اقامت كرد. علي (ع) در نخستين خطبه اش كساني را كه از شركت در جنگ به همراه او خودداري ورزيده بودند سرزنش كرد. دو نفر از طرفداران نزديكش سعيدبن قيس همداني و سليمان بن صرد خزاعي، نيز به دليل آنكه از جنگ دست شسته و كنار نشسته بودند، مورد ملامت او قرار گرفتند. [213].

پاورقي

[1] ابن سعد، طبقات، ج5، ص43؛ ابن حجر، تهذيب، ج7، ص280.

[2] ر.ك: طبري، ج1، ص3104، كه در آن گفته مي شود طلحه نظر وي را بر نظر فرزند خود محمد ترجيح مي دهد.

[3] ابن عساكر، تاريخ مدينه ي دمشق: ترجمة الامام علي بن ابي طالب (ع)، به اهتمام محمدباقر محمودي، ج3، ص96، بيروت، 1975.

[4] طبري، ج1، ص3069 و 3066؛ بلاذري، انساب، ج2، ص209 تا 210.

[5] درباره ي او، ر.ك: ابن حجر، تهذيب، ج7، ص226 تا 227.

[6] بلاذري، انساب، ج2، ص214 تا 215، روايت مشابه مسوربن مخرمه (همان، ص210) از نظر طرح سير وقايع تاريخي ناقص و كم اعتبارتر است. بنابراين روايت، علي (ع) پس از رسيدن خبر كشته شدن عثمان مسجد را ترك كرد؛ زيرا ممكن بود مردم به طلحه روي آورند. در راه خانه با مردي قريشي مواجه شد كه او را به تمسخر گرفت و گفت: «مردي را ببين كه پسر عمه اش كشته شده و خلافتش را غصب كرده اند». علي (ع) از راه بازگشت و بر منبر رفت. مردم بسرعت طلحه را رها كردند، به علي (ع) پيوستند و سپس با او بيعت كردند. ابو جهم بن حذيفه آشكارا از طلحه پشتيباني كرد و به يقين خوش نمي داشت كه علي (ع) در برابر او بايستد.

[7] طبري، ج1، ص3075.

ابو عمرة (بشير)بن عمروبن محصن، از جنگجويان جنگ بدر، از طرفداران مهم علي (ع) شد و در جنگ صفين به قتل رسيد (ابن حجر، تهذيب، ج12، ص186). عبدالله بن عبدالرحمان بن ابي عمره، نوه ي ابو عمره، يكي از مخبران ابو مخنف بود. يو. سزگين، ابو مخنف، مقاله اي در زمينه تاريخ نگاري در دوران بني اميه، ص190. برخي روايتها حكايت از آن دارد كه رفتن علي (ع) به خانه ي عمروبن مِحصَن در روز جمعه صورت گرفته است (ر.ك: ابن عساكر، علي، ج3، ص97). عبارت عمربن شبّه نيز مي تواند حاكي از همين امر باشد (طبري، ج1، ص3068)، بدين ترتيب كه در شنبه، 18 ذي حجه، يعني جمعه شب، روي داده است. از آنجا كه عثمان در عصر روز جمعه كشته شده، زمان بسيار كوتاهي براي وقوع اين حوادث باقي مي ماند. به هر تقدير، بيعت عمومي در روز شنبه صورت پذيرفته است. روايت صالح بن كيسان داير بر اينكه علي (ع)، پس از گرفتن بيعت در مسجد النبي، به مسجد بنو عمروبن مذبول رفته و بيعت انصار را در آنجا پذيرفته است، احتمالاً ناموثق مي باشد. (بلاذري، انساب، ج2، ص205).

[8] طبري، ج1، ص3068. نيز ر.ك: به گزارش صهبان، مولاي اسلميين در بلاذري، انساب، ج2، ص215 تا 216.

[9] طبري، ج1، ص3068. اما اين گفته موثق نيست؛ چرا كه در آن زمان حسن بصري تنها چهارده سال داشت. وانگهي اين سوال باقي است كه چگونه با اين سرعت توانسته است به مدينه باز گردد؛ زيرا گفته اند كه وقتي خبر مرگ عثمان را شنيد بيرون از مدينه بود (ابن سعد، طبقات، ج1: 3، ص58؛ ر.ك: همين كتاب، ص134 يادداشت260).

[10] ابن ابي شيبه، المصنّف، تصحيح سعيد

محمد لحّام (بيروت، 1989-1409)، ج8، ص709.

[11] مفيد، جَمل، ص130.

[12] بلاذري، انساب، ج2، ص206.

[13] طبري، ج1، ص2082.

[14] بلاذري، انساب، ج2، ص207. صرف نظر از طعنه هاي خودپسندانه و قريشي زبير، سيف بن عمر، يا مرجع او، حكايتي را در مورد حكيم بن جبله ي دزد بافته است داير بر اينكه … وقتي سپاه باز مي گشت متواري مي شد و در سرزمين پارسيان مي تاخت، بر ذميان هجوم مي برد و مالشان را مي ربود و در زمين فساد مي كرد و آنگاه نزد عبدالله بن سبا در بصره منزل مي گرفت (طبري، ج1، ص2922). در واقع حُكيم يكي از سران بسيار محترم عبدالقيس در بصره بود. عثمان او را به سِند فرستاد تا اوضاع را بررسي كند و ببيند آيا براي فتح مناسب است يا خير. او به آن ديار رفت اما با پاسخ منفي بازگشت. بعداً از رفتار عبدالله بن عامر شكايت كرد (خليفه، تاريخ، 180؛ ابن عبدالبّر، استيعاب، ج1، ص121 تا 122). هيچ دليل محكمي مبني بر زنداني شدن او به فرمان عثمان، چنانكه سيف روايت كرده است، وجود ندارد.

[15] طبري، ج1، ص3072 تا 3073. ابو حبيبه گزارش مي دهد كه علي (ع) پس از آنكه مردم با او بيعت كردند به ديدن زبير رفت. وقتي زبير از ورود علي (ع) با خبر شد، شمشيرش را زير تشك خود طوري پنهان كرد كه علي (ع) آن را ببيند. علي (ع) وارد شد و بي آنكه از زبير درخواست بيعت كند از آنجا بيرون رفت. سپس به مردم گفت كه همه چيز بين آن دو بخوبي پيش رفت، به گونه اي كه گمان كردند زبير بيعت كرده است. اگر علي (ع) با زبير ملاقاتي كرده باشد، احتمالاً اين ملاقات پيش از

تشريفات عمومي بوده است، در زماني كه علي (ع) از او درخواست بيعت نمي كند.

[16] مفيد، جمل، ص111.

[17] همان، صص111 تا 112.

[18] طبري، ج1، ص3068. شعبي امتناع عبدالله بن عمر از بيعت را پيش از امتناع سعد مي داند (بلاذري، انساب، ج2، ص207). روايت او در اينجا ظاهراً مبتني است بر روايت خود سعد كه فرزندش محمد و نوه اش اسماعيل بن محمد نقل كرده اند. (مفيد، جمل، ص131).

[19] بلاذري، انساب، ج2، ص208. يقيناً گزارش خالدبن سمير سدوسي، راوي بصري، كه از عبدالله بن عمر روايت مي كند موثق نيست؛ بنابراين روايت علي (ع) بامداد روز پس از كشته شدن عثمان نزد ابن عمر رفت و از او خواست كه به شام رود و در مقام والي آنجا جانشين معاويه شود؛ وقتي ابن عمر اين پيشنهاد را رد كرد، علي (ع) تهديدش نمود.ابن عمر سپس راهي مكه شد (همان، ج2، ص208 تا 209). اين گزارش از كينه ابن عمر و پيروانش نسبت به علي (ع) حكايت دارد.

[20] در اصل عربي نسخه موجود چنين آمده است: «إنّ رسول الله (ص) أمرني إذا اختلف الناس ان أخرج بسيفي فأضرب به عرض [احد] حتي ينقطع فاذا انقطع أتيتُ بيتي؛ رسول خدا فرمود: اگر مردم اختلاف كردند شمشير از نيام بركشم و گردني را بزنم تا از سر جدا شود، آنگاه به خانه ي خود باز گردم». نويسنده هر دو پاسخ را يكي دانسته اما در روايت بعدي است كه رسول خدا به وهب بن صيفي انصاري چنين پاسخي مي دهد. (بلاذري، انساب، الاشراف ج2، ص207).(مترجم).

[21] همان، ص207 تا 208.

[22] مفيد، جمل، 95 تا 96.

[23] ابن سعد، طبقات، ج3، ص1، ص20؛ تاريخ اسلام، ج9، ص50.

[24] شيخ مفيد، دانشمند شيعي، بر

اين باور است كه همه ي اين صحابه، حتي ابن عمر در آغاز بيعت كردند (جمل، ص94 تا 96). خلاصه ي اين حديث كه شيخ مفيد نقل كرده در روايت بيعت علي (ع) در اثر عبدالجبار نيز آمده است. ر.ك: عبدالجبار، المغني، ج20، ص2، تصحيح عبدالحليم محمود و سليمان دنيا (قاهره، بي. تا.)، ص68 -65 از كتاب المقامات، ابوجعفر اسكافي. اين روايت آشكارا حكايت از آن دارد كه ابن عمر، سعد و ابن مسلمه (اسامه ذكر نشده است) در آغاز بيعت نكردند. با اين حال، آمده است كه علي (ع) از آنان پرسيد آيا از بيعت با او صرف نظر كرده اند. آنان پاسخ منفي دادند، ليكن گفتند كه با مسلمانان نخواهند جنگيد. به گفته ي ابن ابي الحديد، معتزليان متأخر نيز در آثارشان تصريح كرده اند كه صحابيان بي طرف ابتدا با علي (ع) بيعت كردند، اما وقتي علي (ع) براي رفتن به جنگ جمل بسيج شد عذر آوردند (شرح، ج4، ص10 -9). همين نظر را نيز محدث اهل سنت، ابوبكربن عربي(ف543) در كتاب زير، ابراز داشته است: العواصم من القواصم في تحقيق موقف الصحابة بعد وفات النبي، تصحيح محب الدين خطيبي (قاهره، 1968: 1387)، ص147.

[25] ابن حجر، اصابة، ج6، ص97 تا 98. در آن زمان احتمالاً در مصر بود نه در مدينه.

[26] بايد گفت كه ابو سعيد خُدري بعداً از علي (ع) پشتيباني كرد.

[27] همان، ص210. معاويه پس از مرگ ابو دردأ در حدود سال 32 هجري قمري، او را با عنوان قاضي دمشق منصوب داشت. با اين حال حضور او در مدينه مسلّم نيست.

[28] همان، ج5، ص304 تا 305.

[29] طبري، ج1، ص3069 تا 3070.

[30] ياقوت، بلدان، ج77

و 3 تا 78.

[31] بلاذري، انساب، ج2، ص217 تا 218، ج5، ص91. ابو يوسف انصاري، مرجع ابو مخنف در اين قضيه، محمدبن ثابت انصاري خزرجي است كه يكي از راويان اصلي مي باشد، و اگر او روايت نمي كرد ناشناخته بود (ر.ك: سزگين، ابومخنف، ص212 تا 213). ابويوسف محمدبن ثابت همان محمدبن يوسف (بن ثابت) است. در فهرستهاي طبري، ابو يوسف انصاري، به اشتباه يعقوب بن ابراهيم انصاري قاضي معرفي شده است.

[32] زبيري (نسب، ص306) ابو سعيد را از جمله فرزندان عبدالرحمان بن حارث بن هشام بر شمرده است. پدر او عبدالرحمان، در جنگ جمل به طرفداري از عايشه شركت كرد. ر.ك: همين كتاب، ص238، يادداشت 3.

[33] طبري، ج1، ص3080. گفته هاي زهري داير بر اينكه طلحه و زبير پس از چهار ماه مدينه را ترك كردند و ولايتداري كوفه و بصره را از علي (ع) خواستند اما با ناكامي مواجه شدند، موثق نيست (همان، ص3068 تا 3069؛ بلاذري انساب، ج2، ص218 تا 219). بي ترديد اين دو در طرح جنگ با علي (ع) در مكه، از آغاز شركت داشتند نه اينكه در لحظه ي آخر به آن پيوسته باشند. اين مطلب را روايتي از امّ المؤمنين امّ سلمة تأييد مي كند، بدين ترتيب كه طلحه و زبير براي ام سلمه، در حالي كه در ابتداي ماه محرم سال 36 هجري هنوز در مكه بود، پيغام فرستادند و از او خواستند كه همراه عايشه در جنگ با علي (ع) شركت كند. (مفيد، جمل، ص232 تا 233، به نقل از واقدي).

[34] حكايت مجادله ي آنان با علي (ع) و پذيرفته شدن آنها از سوي معاويه در اغاني، ج15، ص29، ضعيف و افسانه اي است. اما به

هر تقدير، آن طور كه در اين حكايت آمده، نعمان بن بشير در آن زمان از طرف معاويه در مقام والي حمص منصوب نشده بود. حسّان و كعب دو شاعر عثماني پيش از جنگ جمل به مدينه بازگشتند اما موضع كينه توزانه خويش را نسبت به علي (ع) حفظ كردند. كبشه دختر كعب از پدرش روايت مي كند كه از كشته شدن عثمان سخت اندوهگين شده و به سبب از دست دادن بينايي اش، او را از پيوستن به شورشيان بر ضد علي (ع) باز داشته اند. او با علي (ع) بيعت نكرد و به سبب بيزاري و نفرتي كه از آن حضرت داشت از او دوري مي جست. (مفيد، جمل، ص378).

[35] بلاذري، انساب، ج5، ص91؛ طبري، ج1، ص3101؛ مفيد؛ جمل، ص233 -232.

[36] به گفته ي زهري، مغيرةبن شعبه در ميان كساني بود كه با علي (ع) بيعت نكردند. (طبري، ج1، ص3070) چنين مي نمايد كه اندكي پس از دومين ديدارش با علي (ع) مدينه را ترك كرده باشد و احتمالاً در انتظار شكست خلافت علي (ع) بوده است.

[37] طبري،ج 1، ص3083 تا 3085. روايت مشابه، همان، ص3085 تا 3086، بيشتر نوعي پوشش ادبي به آن مي دهد.

[38] بلاذري، انساب، ج5، ص77؛ اِسناد آن افتاده است. در نسخه اي كه ابن ابي شبّه (تاريخ المدينه، ص1211 تا 1212) به استناد عوف الاعرابي نقل كرده است، از نام ابن عباس سخني به ميان نيامده است. بنابراين از اُسامه با عنوان كسي ياد مي شود كه با عثمان ديدار كرده و به او گفته است در ميان مردم قبيله ي كلب مرداني دارد كه مي توانند سالم او را به شام برسانند، اما عثمان از ترك مدينه خودداري مي ورزد.

[39]

جعيط بدرستي از علي (ع) در اصل با عنوان يك مبارز ياد مي كند (اختلاف بزرگ، ص397) توصيف كايتاني از علي (ع) به منزله ي شخصي بي اراده و راحت طلب، كاملاً اشتباه است. [كايتاني در همه جا معاويه را سخت ستوده و نفرت خود از علي (ع) را آشكار كرده است- مترجم].

[40] جاحظ، البيان و التبيين، به اهتمام عبدالسلام محمد هارون (قاهره، 1948-1367)، ج2، ص50 تا 52. به گفته ي شيخ مفيد، اين خطبه را به جز ابو عبيده، مدايني هم در كتابهايش (جمل، ص125) نقل كرده است. قاضي نعمان (شرح الاخبار، ج1، ص369 تا 373) عبارت بلندتري را از اين خطبه نقل كرده است. او مي گويد كه اين خطبه دو روز پس از پيمان بيعت ايراد شده است. بر طبق اين روايت علي(ع) همه ي امتياز زمينهايي را كه عثمان داده بود بي اعتبار و باطل اعلام كرد. منابع ديگر اين خبر را تأييد نمي كنند.

[41] گفته ي صالح بن كيسان در اين خصوص (بلاذري، انساب، ج2، ص230) ناموثّق مي نمايد. مالك اشتر انتصاب ابوموسي را بر عثمان تحميل كرده و در كل طرفدار يمنيها بود. نيز ر.ك: به روايت ابن ابي ليلا (طبري، ج1، ص3172) كه بر طبق آن علي (ع) به هاشم بن عتبه گفت كه بر آن بوده است ابوموسي را بركنار كند اما اشتر از او خواسته است تا ابقايش كند.

[42] احتمالاً هاشم بن عتبه چندي بعد رهسپار مدينه شده تا به علي (ع) بپيوندد. وي زماني كه علي (ع) براي جنگ با طلحه و زبير به بصره رفت، همراه او بود.

[43] يزيدبن عاصم بعداً يكي از رهبران خوارج شد و به دست سه تن از برادرانش در نهروان

به قتل رسيد (طبري، ج1، ص3361 تا 3362).

[44] بلاذري، انساب، ج2، ص213. داستان سيف بن عمر درباره ي انتصاب عمربن شهاب- كه در آن زمان از ورود به شهر ممنوع شده بود- به ولايتداري كوفه از طرف علي (ع) (طبري، ج1، ص3087 تا 3088) ساختگي است.

[45] بلاذري، انساب، ج2، ص222. عبدالله بن عامر(بن) حضرمي پسر عمه ي عبدالله بن عامربن كُريز بود. مادر او ام طلحة امل بنت كريز است. (زبيري، نسب، ص147).

[46] درباره ي سهل بن سعد، ر.ك: ابن حجر، تهذيب، ج4، ص252. او در سال 91-88 درگذشت و وقتي محمد (ص) از دنيا رفت پانزده ساله بود. به احتمال زياد قيس را تا مصر همراهي كرده است، يعني همان جايي كه گويند مدتي زندگي و حديث نقل كرد (ر.ك: ابن عبدالحكم، فتوح مصر، ص275 تا 276).

[47] طبري، ج1، ص3235 تا 3236. روايت سيف درباره ي اينكه گروهي از سواران شام در ايله را مي فريبد و مي گويد كه پناهنده اي است از شام، احتمالاً ساختگي است. (همان، 3087).

[48] همان، 3237. تاريخ اين انتصاب ثابت مي كند كه حكايت نقل شده از طرف محمدبن يوسف انصاري به نقل از عباس، فرزند سهل بن سعد ساعدي (درباره ي او، ر.ك: ابن حجر، تهذيب، ج5، ص118 تا 119) كه درباره ي واكنش عبدالله بن سعدبن ابي سرح نسبت به انتصاب قيس نقل شده از نظر تاريخي ساختگي است. (طبري، ج1، ص3233 تا 3235).

[49] چيز ديگري درباره ي يزيدبن حارث نمي دانيم. در منابع مصري، معاويةبن حُديج، بُسربن ابي ارطاه و مسلمةبن مخلد رهبران كساني شمرده مي شوند كه عقب نشسته بودند.

[50] طبري، ج1، ص3237 تا 3238. مسلمةبن مخلّد در اين گزارش به منزله ي شخصي ظاهر مي شود كه جدا از كساني كه عقب نشسته بودند،

قيام مي كند. ممكن است بعداً به آنها پيوسته باشد.

[51] بلاذري، انساب، ج2، ص408. نصربن مزاحم قاتل محمدبن ابي حذيفه را مالك بن هُبَيره كِندي (سَكوني) مي داند (منقري، وقعة صفين، ص44). او يكي از سران كنده در حمص در زمان فرمانروايي معاويه و يكي از رهبران برجسته دوران خلافت او بود (ر.ك: مراجع طبري و فهرستها زير نام مالك بن هُبَيره سَكوني؛ ابن منظور، مختصر، ج24، ص74 تا 76).

[52] كندي، ولاة، ص20. نام بردن كنانةبن بشر در ميان كساني كه در آن زمان كشته شدند از طرف ليث، اشتباه است.

[53] ياقوت، بلدان، ج2، ص110؛ كندي، ولاة، ص20 -18. در روايت بسيار ناموثق ديگري از ابن عُديس، كنانةبن بشر و ابو شمربن ابرهةبن (شُرَحبيل بن ابرهة) صبّاح «و ديگران» در كنار نام ابن ابي حذيفه مي آيد. بي ترديد كنانةبن بشر با آنها نبوده است؛ زيرا او بعداً با محمدبن ابي بكر كشته شد. درباره ي ابو شمر ر.ك: ابن حجر، اصابة، ج7، ص99؛ همداني، الاكليل، به اهتمام محمدبن علي اكوع حوالي (بغداد، 1980)، ج2، ص153 تا 154؛ ابن منظور، مختصر، ج29، ص12. ياقوت به اشتباه برادر ابو شَمِر را كُرَيب بن ابرهه مي خواند. كريب بعدها ديدارهاي دوستانه اي با معاويه و عبدالملك داشت و در سال 75 يا 78 درگذشت. (ابن منظور، مختصر، ج11، ص166 تا 168) به گفته ي ابن عبدالحكم (فتوح مصر، ص113) بني ابرهه چهار برادر بودند: كُرَيب، ابورِشدين ابو شَمِر و مَعدي كَرِب، كه در زمان عمر در جيزه سكونت داشتند. خواهر آنان، كُريبه، با ذوالكلاع سَمَيفع بن ناكور، رئيس قبيله حِمَير در حِمص ازدواج كرد (همداني، اكليل، ج2، ص158). نقل نشده است كه آيا ابوشَمِر شخصاً در سفر شورشيان مصر به

مدينه شركت كرده است يا خير. با اين حال بعيد نيست كه شركت كرده باشد. خانه اش نزديك خانه ي شِييم ليثي، پدر يكي از چهار رهبر شورشيان بود. حضور ابو عمروبن بُدَيل در ميان كساني كه دستگير و زنداني شدند با توجه به اين حقيقت كاملاً آشكار مي شود كه برادرش عبدالله در جنگ صفين در صدد خونخواهي برادر ديگرش عثمان[بن بُدَيل] (كنيه ي ابو عمرو پيوسته با نام عثمان همراه بود) برآمد، (منقري، وقعة صفين، ص245). ابن حجر (اصابة، ج4، ص40) روايتي را نقل مي كند كه بر طبق آن وقتي عبيدالله بن عمر به كوفه آمد، عبدالله بن بُديل به ديدن او رفت و به او هشدار داد كه مراقب باشد خونش در اين فتنه نريزد. عبيدالله اين هشدار را متوجه خود او كرد. ابن بديل پاسخ داد: «من در صدد انتقام گرفتن از خون برادرم عثمان [بن بديل] هستم كه ناجوانمردانه كشته شد». عبيدالله پاسخ داد: «و من در صدد انتقام از خون خليفه ي مظلوم مي باشم». اگر اين ديدار واقعاً در كوفه رخ داده باشد، بدين معناست كه ابو عمروبن بديل زودتر از ديگران كشته شده است. با اين حال، به احتمال قوي ممكن است به هنگام ديدار عبيدالله از اردوي علي (ع) پيش از جنگ صفين روي داده باشد (منقري، وقعة صفين، ص186). در هر صورت اينكه كندي از ابو عمرو با عنوان كسي ياد مي كند كه به فرمان محمدبن ابي بكر خانه هاي عقب نشستگان را ويران كرده، اشتباهي تاريخي است.

[54] ر.ك: همين كتاب، ص232. بنابر روايتي از حرملةبن عمران مصري به نقل طبري (ج2، ص210 تا 211)، اين ابرهةبن صبّاح بود كه از زندان معاويه نگريخت.

ظاهراً ابرهةبن صبّاح بن ابرهه پسر عموي پدر ابو شمر، ابرهةبن شُرَحبيل بن ابرهه و عضو عالي خاندان سلطنتي حِمَيري بود كه از يمن مهاجرت كرده بودند (همداني، اكليل، ج2، ص158 تا 160). ابرهةبن شرحبيل در يمن در وادي ظهر اقامت گزيد (همان، 154). مادر پدر بزرگ آنان ابرهةبن صباح، ريحانه، دختر فرمانرواي حبشي يمن، ابرهة (اشرم) بود، و او، ابرهةبن صباح، بر تهامه، سرزمين ساحلي يمن حكومت مي كرد. نام نوه اش ابرهةبن صباح در ارتباط با فتح «فرما» در مصر مي آيد (طبري، ج1، ص2586 تا 2587)؛ اما جز از اين راه نمي توان دانست كه در مصر سكونت كرده است يا خير. بنا بر اين بعيد است كه معاويه او را زنداني كرده باشد، گرچه غير ممكن نيست. در جنگ صفين در سپاه او بود (ر.ك: همين كتاب، ص235).

[55] ابن عبدالحكم، فتوح مصر، ص304؛ ابن منظور، مختصر، ج14، ص305 تا 306.

[56] ابن سَمُره، طبقات فقهأ اليمن، به اهتمام فؤاد سيد (قاهره، 1957)، ص42 تا 43. مراجع ديگر درع.م.م. مدعج، يمن در صدر اسلام، ص9 تا 233؛ ص630 تا 847: تاريخ سياسي، ص150، يادداشت 2. (لندن، 1988).

[57] او به نسب مادري اش يعلي بن مُنَيه نيز شهرت داشت. (ابن حجر، اصابة، ج6، ص353).

[58] مفيد جمل، ص231 تا 233، به نقل از واقدي. شايان ذكر است كه در اينجا او عبدالله ابن ابي ربيعه را والي صنعأ و يعلي بن منيه را والي جند مي داند. ابن ابي ربيعه در بيرون از مكه سوار بر قاطري بود كه با صفوان بن اميه جُمَحي سوار بر اسب مواجه شد. قاطر رم كرد و ابن ابي ربيعه را به زمين زد. ظاهراً گزارشهايي كه مي گويد ابن ابي

ربيعه پيش از رسيدن به مكه (ابن حجر، اصابة، ج4، ص64 تا 65) از دنيا رفت، نادرست است.

[59] طبري، ج1، ص3102.

[60] مفيد، جمل، ص231 تا 233. ابن ابي ربيعه به سبب شكستن رانش نتوانست خود را به جنگ در بصره برساند. منيه در جنگ شركت كرد، اما وقتي به شكست انجاميد گريخت.

[61] بلاذري، انساب، ج2، ص210 تا 211. اين گفته ي ديگر صالح بن كيسان كه علي بن عدي عبد شمس هنگام كشته شدن عثمان فرمانرواي مكه بود اشتباه است. آخرين فرمانرواي مكه عبدالله بن عامر حضرمي بود كه، به گفته ي سيف بن عمر، هنوز اداره شهر را بر عهده داشت (طبري، ج1، ص3098). اما در اين هنگام پسر عمويش عبدالله بن عامربن كريز او را به بصره خواند تا در غيابش بر آن شهر امارت كند.

[62] ابن حجر، اصابة، ج3، ص247 -246. از علي (ع) روايت شده است كه خصومت بعضي از بني جمح او را رنجانده و پس از جنگ جمل، ابراز تأسف كرده است كه آنان از دم تيغ كين خواهي او گريخته اند. (بلاذري، انساب، ج2، ص261) با اين حال، يكي از غير هاشميان اندكي كه از علي (ع) پشتيباني مي كرد، محمدبن حاطب جمحي بود (ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص705؛ بلاذري، انساب، ج2، ص250) او در حبشه زاده شد و فرزند يكي از صحابه نخستين بود.

[63] ابن بكر، تمهيد، ص181. صفوان بن اميةبن صفوان را بايد به صفوان بن اميةبن خلف تصحيح كرد؛ به جاي يُطَلب، طُلِب صحيح است.

[64] معروف است كه عمار در قتل عثمان يا در اين جنگ شركت كرده بود. ممكن است اعترافش به رد هر گونه مطالبه ي خون عثمان اشاره داشته باشد.

[65] ابن بكر،تمهيد، صص180 تا

181.

[66] همان، ص179.

[67] مفيد، جمل، ص393.

[68] مُحِرماً را نويسنده انگليسي كتاب «در حال احرام» ترجمه كرده است كه ظاهراً اشتباه است. در المنجد، المُحرم = المُسالِم؛ و من كان في حمايتك و حريمك. يقال انه «لمُحِرمٌ عنك» اي يحرم اذاه عليك نيز آمده است. ويراستار وقعة صفين (منقري، وقعه ي صفين، ص85؛ يادداشت 4) آورده است مُحرِماً: اي له حرمة و ذمة. او اراد انهم قتلوه في آخر ذي الحجة. (مترجم).

[69] بلاذري، انساب، ج2، ص219 و 221 و 222؛ طبري، ج1، ص3102؛ طبري، ج1، ص3102.

[70] طبري، ج1، ص3102. به گفته ي صالح بن كيسان، يعلي براي اين جنگ چهارصد شتر فراهم كرد (بلاذري، انساب، ج2، ص222). داستان بلند منسوب به مردي از بنو عرينه، كه نقل مي كند چگونه اين شتر را به يكي از طرفداران عايشه فروخته و ابتدا عايشه را تا حوأب و سپس علي(ع) را تا ذوقار همراهي كرده است (طبري، ج1، ص3111 -3108)، كاملاً ساختگي است.

[71] بلاذري، انساب، ج2، ص223. اشتر بر اين باور است كه عبدالله بن زبير عايشه را واداشت كه به سوي بصره حركت كند. (طبري، ج1، ص3200).

[72] اين عدد را عبدالله بن عباس گفته است. (طبري، ج1، ص3105) او در ميان آنان عبدالرحمان فرزند ابوبكر (به جاي ابوبكره)، و عبدا لله، فرزند صفوان بن اميه جمحي را نام مي برد. ظاهراً صفوان خود بسيار پير بود و نمي توانست به آنان بپيوندد و مدتي كوتاه پس از آن درگذشت. فرزندش عبدا لله بعدها از طرفداران سرسخت عبدالله بن زبير شد. ابن ابي الحديد از كساني كه در ميان بني جمح در جنگ جمل شركت كردند و باقي ماندند، گذشته از عبدالله بن صفوان، از افراد زير نام مي برد: برادر

زاده اش يحيي بن حكيم بن صفوان، عامربن مسعودبن اميةبن خلف و ايوب بن حبيب بن علقمةبن ربيعه (ابن ابي الحديد، شرح، ج11، ص125). برادر عايشه عبدالرحمان ظاهراً به خاطر عايشه رهسپار شد اما سهم عمده اي نداشت. عبدالله بن عمر در جنگ شركت نكرد. به گفته ي ابو مخنف (همان، ج6، ص225) و سيف بن عمر (طبري، ج1، ص3101) وي خواهر خود حفصه را از پيوستن به عايشه، چنانكه از ابتدا چنين قصدي داشت، منع كرد. ابن عمر گرچه از نظر سياسي با علي (ع) مخالف بود، اما از او در برابر اتهام به اينكه در قتل عثمان دست داشته است، سخت دفاع مي كرد (ر.ك: براي نمونه بلاذري، انساب، ج2، ص99).

[73] طبري، ج1، ص3105 تا 3106. به نقل از ابن عباس. به گفته ي صالح بن كيسان و ابو مخنف، بايد گفت كه عايشه، زبير را براي امامت نماز برگزيد، چه او سالخورده ترين آنان بود. (بلاذري، انساب، ج2، ص225)

[74] عُتبه و برادرش عبدالله بي ترديد در آنجا حاضر بودند تا انتقام خون پدرشان را بگيرند. عبدالله در جنگ جمل كشته شد. (مفيد، جمل، ص393 تا 394) برادر زاده ي آنان عبدالله بن ابي عثمان بن اخنس بن شريق نيز در ميان كشته شدگان بود (در ارشاد مفيد نيز نامش همين طور آمده است). از علي (ع) نقل است كه درباره ي مرگش اظهار داشت كه او را در حال فرار ديد و سعي كرد نجاتش دهد، اما فرمانش در اينكه به او آزار نرسانند شنيده نشد. (همان؛ مفيد، جمل، ص394).

[75] طبري، ج1، ص3103.

[76] از بزرگترين پسر عثمان، عمرو، نام برده نمي شود. به نظر نمي رسد كه وي در جنگ جمل شركت كرده باشد، اما معروف است كه سعيدبن عثمان در جنگ

حضور داشته است. (مفيد، جمل، ص382).

[77] در گزارش مشابهي از ابن سعد (طبقات، ج5، ص23 تا 24) سعيدبن عاص چنين توصيف شده است كه در ملأ عام براي مردمي كه گرد آمده بودند خطبه مي خواند و سپس به مكه باز مي گردد، همان جايي كه در طي جنگهاي جمل و صفين باقي مانده بود. عبدالرحمان بن عتاب بن اسيد، پسر عموي عبدالله بن خالد در ميان كساني بود كه رهسپار بصره شدند.

[78] طبري، ج1، ص3104.

[79] بلاذري، انساب، ج2، ص257 تا 258. گفته مي شود كه زبير وقتي ديد فرزندش به پشتيباني طلحه با پيشنهادش در توزيع پولهاي بيت المال در بصره به بصريان براي جلب حمايت آنها مخالفت كرد و عايشه از آنان طرفداري و او را سرزنش نمود، سخت برآشفت. سپس زبير تهديد كرد كه به معاويه خواهد پيوست. (مفيد، جمل، ص287).

[80] او از صحابه اي بود كه در ابتدا يا در سال خيبر اسلام آورد و پرچم خزاعه را در فتح مكه حمل كرده بود. عمر او را به بصره فرستاد تا مردم را تعليم دهد (ابن حجر، اصابة، ج5، ص26).

[81] ياقوت، بلدان، ج2، ص294.

[82] بلاذري، انساب، ج2، ص225. بنا به روايت ابو مخنف (به نقل از كلبي)، طلحه و زبير از حفر ابو موسي به عثمان بن حُنيف نوشتند كه قصر والي را در اختيار آنان قرار دهد. ابن حُنيف با اَحنف بن قيس و حُكيم بن جَبَله مشورت كرد، هر دو به او گفتند بصريان را فرا خواند تا سلاح برگيرند و پيش از آنكه شورشيان وارد شهر شوند، با آنان مقابله كنند. اما والي مي خواست از جنگ خودداري ورزد و تصميم گرفت ابوالاسود و عِمران بن حُصَين را بفرستد تا

از انگيزه ي آنان با خبر شود. اينكه بر طبق ادعاي اين روايت ابو حنيف در اين هنگام نامه اي از علي (ع) دريافت كرد و نسبت به شورشيان به او هشدار داد، نا محتمل مي نمايد. (ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج9، ص311 تا 313).

[83] ظاهراً سه اتهام مزبور و سه جرمي كه در اينجا از مخالفانش ذكر شده، استدلالهاي رايج عايشه بوده است. به گفته ي واقدي، موسي بن طلحه روايت مي كند كه او درست قبل از جنگ جمل، عايشه را ديده است كه با «فصيح ترين زبان» همين گونه استدلالها را بر زبان مي آورد، هنگامي كه مردم از او مي خواهند درباره ي عثمان سخن بگويد (مفيد، جمل، ص309 تا 310؛ بلاذري، انساب، ج2، ص240 تا 309).

[84] عَمار نواده ي عامربن مالك از بنو عامر اكبربن يام بن عنس و مولاي بنو ابي ربيعه ي مخزومي بود.

[85] جاحظ، بيان، ج2، ص295 تا 296. مُذَمَّم به معناي نكوهيده نوعي جناس براي محمد، به معناي ستوده بود شعبي تعبير ملايم تري را از گزارش ابوالاسود نقل مي كند؛ به گونه اي كه لحن نفرين عايشه را كاهش مي دهد. بنا به گفته ي او عايشه از ابوالاسود خواست كه به عثمان بن حنيف، كه او را طليق (آزاده شده ي) ابن ابي عامر مي خواند، بگويد كه شنيده است مي خواهد با او بجنگد. (مفيد، جمل، ص273 تا 274) معلوم نيست چرا عثمان بن حنيف، طليق ابن ابي عامر خوانده شده است.

[86] ر.ك: طبري، ج1، ص3200، در اين اثر نقل شده است كه علقمه به مالك اشتر گفت: «تو با كشتن عثمان مخالف بودي، پس چه چيز باعث شد كه به بصره روي (و به پشتيباني از علي بجنگي)؟» ابن شبه هم چنين سخني گفته

است، تاريخ المدينة، ص1313 و نعمان، شرح الاخبار، ج1، ص397.

[87] عمران عايشه را در بصره ديد و بر او خرده گرفت كه چرا برخلاف آيه ي قرآن (33: 33) خانه اش را ترك كرده است. عايشه عذر آورد و گفت آنچه نمي بايست روي دهد روي داد و از او خواست كه يا به او كمك كند و يا زبانش را نگاه دارد. عمران گفت كه از پشتيباني او يا علي (ع) خودداري خواهد ورزيد. عايشه گفت از اين كار او خشنود است. (مفيد، جمل، ص310 تا 311) عمران احتمالاً بعدها در زمان فرمانروايي عبدالله بن عامر يا زيادبن ابيه با عنوان قاضي بصره منصوب شد. (ابن حجر، اصابة، ج5، ص26 تا 27).

[88] به گفته ي ابواليقظان، دو لشكر فقط با يكديگر مواجه شدند. (خليفه، تاريخ، ص183).

[89] داستان سيف درباره ي فرستادن كعب بن سور به مدينه در اين زمان به منظور تحقيق در اينكه آيا طلحه و زبير وادار شده اند با علي (ع) بيعت نكنند يا خير، و بازگشت او با تأييد گفته ي آنان (طبري، ج1، ص3124 تا 3125) ساختگي است و براي سرپوش نهادن نقض عهد خائنانه طلحه و زبير طراحي شده است؛ همانطور كه كايتاني (تاريخ اسلام، ج9، ص85) مي گويد وقت زيادي براي چنين مأموريتي وجود نداشته است.

[90] خليفه، تاريخ، ص183؛ ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص719.

[91] بلاذري، انساب، ج2، ص222 تا 228. بنا به روايت ابو مخنف، نماز صبح بوده است. (ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج9، ص320)

[92] ابن حجر، اصابة، ج6، ص42؛ لكر، بني سليم: سهمي در مطالعات صدر اسلام، فهرست كتاب. مُجاشع از اصحاب پيامبر (ص) بود و در فتوحات صدر اسلام در عراق و ايران

نقش عمده اي ايفا كرد. اما گزارش ابن حجر مبني بر اينكه در حمله به كابل شركت كرد و مرواريدي از چشم بتي بيرون آورد ساختگي است. در زمان فرمانروايي عمر مدت كوتاهي جانشين والي بصره بود. در گزارشهاي جعفر المحمدي وسيف بن عمر، او رهبر نيروهاي داوطلب بصري دانسته مي شود كه تا ربذه رفتند تا آرامش را به منطقه اي كه عثمان در آن محاصره شده بود باز گردانند. (طبري، ج1، ص3009 و 2986).

[93] طبري، ج1، ص3126.

[94] بلاذري، انساب، ج2، ص228. بنا بر روايت ابوالمليح (طبري، ج1، ص3134 تا 3135) عايشه به عبدالله بن زبير فرمان داد كه نماز را امامت كند. زبيربن بكار در انساب قريش خود روايت كرده است كه عبدالله بن زبير به فرمان طلحه و زبير امامت نماز را بر عهده گرفت. (ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج20، ص114).

[95] منابع از 40 يا 400 سيابجي سخن مي گويند. بي ترديد 400 نفر مبالغه است.

[96] نويسنده ي كتاب سيابجه نوشته كه شكل درست آن (جمل 281) سبابجه است.

[97] بلاذري، انساب، ج2، ص228؛ بلاذري، فتوح، ص376.

[98] بنا به روايت اصلي بلاذري، (انساب، ج2، ص228)، اين واقعه صبح روي داد. بنا به روايت جارودبن ابي سبره كه در اينجا نقل شده، احتمالاً شب قبلش روي داده بود. با اين حال بعيد مي نمايد كه جنگ متعاقب آن در شب اتفاق افتاده باشد.

[99] بنا بر گزارشهاي كلي بلاذري (همان) اين جنگ در زابوقه روي داد و طلحه و زبير در آن شركت كردند. مردان حكيم حدود سيصد نفر بودند كه هفتاد نفرشان از عبدالقيس بودند. خليفه مي گويد هفتصد نفر بودند. (تاريخ، ص183) به گفته ي ابن ابي سبره اكثريت را عبدالقيس تشكيل مي دادند.

ابو مخنف نقل كرده است كه شورشيان عايشه را سوار بر شتري آوردند و آن روز را روز «جمل اصغر» خواندند در برابر روزي كه با علي (ع) جنگيد و آن را روز «جمل اكبر» خواندند. (ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج9، ص322).

[100] طبري، ج1، ص3135 تا 3136؛ خليفه تاريخ، ص183. روايت اصلي بلاذري (انساب، ج2، ص228 تا 229) اشرف را برادر حكيم مي داند و از سه نفر از برادرانش سخن مي گويد كه كشته شدند.

[101] ابن حجر، اصابه، ج6، ص42.

[102] طبري، ج1، ص3136؛ مفيد، جمل، ص288. راوي آن، ابو عمره، مولاي زبير است. اين طرح از نظر عمليات جنگي مناسب ترين طرح بود. ظاهراً بصريان دوست نمي داشتند از جمله ي مهاجمان باشند.

[103] احتمالاً روايت صالح بن كيسان مبني بر اينكه طلحه و زبير عثمان را پس از دريافت نامه اي تهديدآميز از سهل بن حنيف آزاد كردند، موثق نيست. (بلاذري، انساب، ج2، ص330) به نظر مي رسد كه عثمان بلافاصله پس از دستگيري آزاد شد.

[104] طبري، ج1، ص3135؛ مفيد، جمل، ص287. سيف بن عمر طرفداران عايشه را چنين وصف مي كند كه پس از آنكه اداره ي شهر بصره را به دست گرفتند، در اطراف شهر به جستجوي شورشگران مدينه پرداختند و همگي آنان بجز حُرقوص بن زهير را كه سعد تميم پنهانش كرده بود كشتند. (طبري، ج1، ص3131) منابع ديگر اين اخبار را تأييد نمي كنند و بي ترديد ساختگي است. عايشه، طلحه و زبير در اين هنگام در جستجوي جلب حمايت بصريان بر ضد علي (ع) بودند. كشتن مهاجمان مدينه دشمني قبايل آنان را كه به حمايتشان نياز داشتند، بر مي انگيخت. طلب خون عثمان براي آنان چيزي جز بهانه اي براي توجيه جنگ در برابر

علي (ع) نبوده است. مجازات و كشتن همه كساني كه با شورش عليه عثمان ارتباط داشتند سياست بعدي امويان تا زمان حجاج بود.

[105] طبري، ج1، ص3138. زيدبن صوحان وابسته به هيئت عبدالقيس بود كه تسليم پيامبر (ص) شده بودند. (ابن حجر، اصابة، ج3، ص36) عايشه احتمالاً بر اين اساس به آنان نوشت.

[106] بلاذري، انساب، ج2، ص222. استدلال كايتاني داير بر اينكه اين روايت يك طرفه است بي اساس مي باشد. (تاريخ اسلام، ج9، ص32) عباسيان و علي (ع) بي ترديد در اين زمان با يكديگر همكاري نزديكي داشتند. با اين حال روايت شده است كه ام الفضل پيش از عباس طي دوران حاكميت عثمان درگذشته بود. (ابن حجر، اصابة، ج8، ص266 تا 267).

[107] ابن حجر، اصابة، ج1، ص328.

[108] بلاذري، انساب، ج2، ص233.

[109] ابن حجر، اصابة، ج7، ص155 تا 156.

[110] بلاذري، انساب، ج2، ص239.

[111] ابن حجر، اصابة، ج4، ص280 تا 281.

[112] طبري، ج1، ص3101. وقتي علي (ع) براي دومين جنگ خود با معاويه در آغاز سال 38 آماده مي شد، عمربن ابي سلمه را از بحرين فرا خواند تا در جنگ شركت كند. سپس نعمان بن عَجلان وزرقي را به جاي او منصوب كرد. ر.ك: نامه ي علي (ع) به نقل بلاذري. (انساب، ج2، ص158 تا 159) نعمان بن عَجلان در جنگ صفين حضور داشت. بدين سان مقصود علي (ع) در اين نامه بايد دومين جنگ عليه شاميان بوده باشد.

[113] طبري، ج1، ص3139.

[114] نيز ر.ك: روايت ابو مخنف بن نقل از ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج4، ص9 تا 10. بنا بر گزارش مختصر بلاذري (انساب، ج2، ص234)، كه آن هم مبتني بر روايت ابو مخنف است، هاشم بن عُتبه خود به ربذه بازگشت.

روايت ابن اسحاق، به استناد عمويش عبدالرحمان بن يسار، كه بنا بر آن علي (ع) ابتدا محمدبن جعفربن ابي طالب و محمدبن ابي بكر را به كوفه فرستاد، ناموثق است. (ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج14، ص8 تا 9).

[115] مثني بن مخرمه عبدي. (ابن كلبي، نسب، نمايه) نويسنده مثني بن مخرمه نوشته كه اشتباه است. (مترجم).

[116] بلاذري، انساب، ج2، ص233 تا 234.

[117] طبري، ج1، ص3143، به روايت محمدبن حنفيّه.

[118] بلاذري، انساب، ج2، ص236؛ ابن شبه، تاريخ المدينة، ص1256 تا 1258. راوي آن، طارق بن شهاب بجلي احمسي كوفي (ابن حجر، تهذيب، ج3، ص3 تا 4) در ربذه به علي (ع) كه از عراق مي آمد، پيوست. (ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص138) التماس كردن حسن (ع) از علي (ع) را، ابن عباس نيز روايت كرده است. (ابن عساكر، علي، ج3، ص138).

[119] طبري، ج1، ص3140. روايت مزبور، كه ابو مخنف نقل كرده، به شعبي باز مي گردد كه اين ديدار را در ربذه مي داند. ابو مخنف در گزارش كلي خود اين ديدار را در «فَيد» مي داند كه احتمالاً درست است. (بلاذري، انساب، ج2، ص234).

[120] موضوع ابو موسي آشكارا مخالفت شديد با جنگ در ميان مسلمانان بود. اين موضع با مواضع ابن عمر و بي طرفان ديگر در مكه نزديك بود. ابوموسي از عايشه وطرفدارانش پشتيباني نمي كرد. روايتهاي عبدالرحمان بن ابي ليلاي عثماني كوفي و ابن اسحاق معرفي درستي از نظر ابوموسي به عمل نمي آورد كه گفته است پيمان بيعت با عثمان هنوز بر گردن او و علي (ع) است و او (در ركاب علي -ع -) نخواهد جنگيد تا وقتي قاتلان عثمان هرجا هستند كشته شوند. (طبري، ج1، ص3139؛ ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج14،

ص9) ابوموسي، گرچه از روي بي ميلي، با علي (ع) بيعت كرده بود، آن را فقط به اين بهانه كه پيامبر (ص) مردم را از فتنه برحذر داشته بود، نقض كرد.

[121] بلاذري، انساب، ج2، ص234. بنا به روايت ابو مخنف، گزارشهاي متناقضي رسيده است درباره ي اين كه آيا ابن عباس و ابن ابي بكر وقتي فرستادگان جديد وارد شدند باقي ماندند يا آنجا را ترك كردند. بنا به روايت ابو محنف به نقل ابن ابي الحديد (شرح نهج البلاغه، ج14، ص10 تا 11)، علي (ع) و حسن، عمار، زيدبن صوحان و قيس بن سعدبن عباده را از ذوقار فرستاد. ذكر نام قيس بن سعد در اينجا، چنانكه بلاذري هم اشاره كرده، اشتباه است. (بلاذري، انساب، ج2، ص235).

[122] طبري، ج1، ص3153. در اسنادآن، نُعيم، نُعيم بن حَكيم مدائني (ف.148) آمده است. (ابن حجر، تهذيب، ج10، ص457) در فهرستهاي طبري به اشتباه نعيم بن حَمّاد معرفي شده است.

[123] رقم مزبور را كه شيعه كوفي سَلمةبن كُهَيل. (ف.121 يا 122) داده است، عبارتي از محمدبن حنفيه تأييد مي كند (خليفه، تاريخ، ص184)، كه در بهترين موقعيت براي تشخيص دقيق اين رقم بوده است. او مي گويد طرفداران علي (ع) مدينه را ترك كردند با 700 مرد كه بعداً 7000 نفر از كوفه و 2000 نفر ديگر كه بيشترشان از قبيله بكربن وائل بودند به آنان پيوستند. ابو مخنف و منابع ديگر از 10000 تا 12000 كوفي سخن مي گويند. (بلاذري، انساب، ج2، ص234؛ طبري، ج1، ص3174).

[124] با اين حال، مخالفتهايي در پشتيباني از قيامي به رهبري يك زن وجود داشت. ابوبكره ثقفي، برادر تني زيادبن ابيه، آماده شد به طلحه و زبير بپيوندد، اما وقتي فهميد

كه عايشه فرمانده است، كنار نشست و بي طرف ماند. سپس اظهار داشت كه از پيامبر (ص) شنيده است كه فرمود: مردمي كه امورشان به دست زني باشد خوشبخت نمي شوند. (مفيد، جمل، ص297؛ ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج6، ص227 به نقل از شعبي؛ ابوت، عايشه، ص175).

[125] بلاذري، انساب، ج2، ص238.

[126] حُجيربن ربيعه عدوي از عمران حديث نقل كرده است. (ابن حجر، تهذيب، ج2، ص215 تا 216).

[127] مقصود بنو عدي بن عبد منات از متحدان قبيله اي رباب است. و لهاوزن به اشتباه آنان را وابسته به ازد معرفي مي كند. (خلاصه ها و پيش نويسها، ج6، ص139) كايتاني گمان كرده كه مقصود بني عديِ اهل قريش است و مي گويد كه آنان طبعاً به عايشه وفادار بودند؛ زيرا به ياد داشتند كه عمر قرباني هواداران علي (ع) شد؛ همان كساني كه اكنون قدرت را به دست دارند. (تاريخ اسلام، ج9، ص108) در حقيقت بني عدي اهل قريش نتوانستند از عايشه پشتيباني كنند و بي طرف ماندند، گرچه در ميان مدافعان دارالاماره ي عثمان سهمي بسزا داشتند.

[128] بلاذري، انساب، ج2، ص238؛ طبري، ص3177.

[129] طبري، ج1، ص3170 تا 3171؛ بلاذري، انساب، ج2، ص232.

[130] نيز با همين روايت در مفيد، جمل، ص295. گزارشهاي ديگر خبر مي دهند كه احنف پيشنهاد كرد به تنهايي به علي (ع) بپيوندد.

[131] طبري، ج1، ص3174؛ بلاذري، انساب، ج2، ص237. در روايت شيخ مفيد (جمل، ص295)، سخن از رقابت براي رهبري تميم بين احنف و هلال بن وَكيع حَنظلي كه بر پشتيباني از شورشيان مكه اصرار داشت به ميان مي آيد. هلال در جنگ جمل كشته شد.

[132] ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج9، ص320، به نقل از ابو مخنف.

[133] طبري، ج1، ص3174؛

بلاذري، انساب، ج2، ص237.

[134] بلاذري، انساب، ج2، ص264 و 229. نقل شده كه عبدالله بن زبير به پدرش گفت، عايشه مي خواسته كارهاي سنگين را به تو واگذر كند و كارهاي سبك مردم را به پسر عمه اش (طلحه) (همان، ص265 تا 266). به اين قول بايد با احتياط نگريست؛ چون ابن زبير يكي از طرفداران نامنتقد خاله اش تصوير شده است.

[135] طبري، ج1، ص3174 تا 5؛ ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص709 تا 710.

[136] جاحظ، بيان، ج3، ص221 تا 222.

[137] طبري، ج1، ص3175 تا 3176؛ بلاذري، انساب، ج2، ص254 تا 255؛ ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص719.

[138] حكايت سيف درباره ي گفتگوهاي موفقيت آميز و توافق بر سر مجازات قاتلان، كه در آن هنگام سبأئيه و نُفّار با آن مخالفت مي كردند؛ زيرا از جانشان بيمناك بودند و از همين روي به جنگ دامن زدند (طبري، ج1، ص3155 و 3158 و 1362 و 3163 و 1381 و 1383)، ساختگي صرف است و هيچ يك از منابع ديگر آن را تأييد نمي كنند.

[139] بيشتر منابع پنج شنبه را روز جنگ ذكر كرده اند. با اين حال، بنابر روايتي از قتاده، دو سپاه در پنج شنبه با هم روياروي شدند و جنگ در روز جمعه رخ داد. (خليفه، تاريخ، 184 و 185).

[140] بلاذري، انساب، ج2، ص240.

[141] كُلَيب جَرمي اهل بصره، كه سپاه علي (ع) را در ذوقار مي بيند، كوفيان را چنين وصف مي كند كه تبسم كنان به سوي او مي آيند و با اظهار شگفتي مي گويند: «آيا واقعاً فكر مي كنيد برادران بصري ما با ما خواهند جنگيد؟». (ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص705).

[142] طبري، ج1، ص3193.

[143] بلاذري، انساب، ج2، ص241.

[144] اغاني، ج16، ص131.

[145] مادر زبير صفيه،

دختر عبدالمطلب بود.

[146] ر.ك: به گزارشهاي مروان بن حكم و محمدبن ابراهيم بن حارث تيمي، اهل مدينه، به نقل از شيخ مفيد، جمل، ص387 تا 390. احاديث شيعه اين روايتها را دليلي مي داند بر اينكه علي (ع) زبير را نبخشيد.

[147] طبري، ج1، ص3187 و 3188؛ بلاذري، انساب،ج2، ص256 و 257. عمار در نسخه ي ابن سعد نيامده است. (طبقات، ج1: 3، ص77 تا 88).

[148] طبري، ج1، ص3290؛ بلاذري، انساب، ج2، ص259.

[149] بلاذري، انساب، ج2، ص245.

[150] همان، ص246؛ مفيد، جمل، ص383 تا 389. مروان به نوه ي علي (ع)، امام زين العابدين (ع) گفت كه طلحه را با دو تير زده است.

[151] خليفه، تاريخ، ص185؛ بلاذري، انساب، ج2، ص246.

[152] طبري، ج1، ص3227 و 3228. يكي دانستن يعسوب عرب با محمدبن طلحه از جانب طبري، چنانكه لوي دلاويدا نيز مي گويد (در تاريخ اسلام، ج9، ص149)، اشتباه است.

[153] بلاذري، انساب، ج2، ص243.

[154] طبري، ج1، ص3199 تا 31200.

[155] نعمان، شرح الاخبار، ج1، ص397. اشتر گفت دوست مي داشته است ابن زبير را بكشد؛ زيرا همو را مسؤول كشاندن خاله اش عايشه به اين جنگ مي دانست. نيز مي گويد كسي را كه بر زمين زد و با او در آويخت، عبدالرحمان بن عتاب بود.

[156] روايت عبدالله بن زبير كه شيخ مفيد نقل كرده نيز همين است، جمل، ص362. در راه، اسود هرگاه يكي از ياران علي (ع) را مي ديد، او [ابن زبير] را از اسب به زمين مي گذاشت. از كنار مردي گذشت كه ناگهان ابن زبير را شناخت. پس آن مرد به او حمله كرد اما نتوانست كاري از پيش برد. مرد ديگري اسبش را مجروح ساخت. اسود، ابن زبير را بسلامت به خانه ي مردي از بني غبرأ برد

كه دو زن داشت، يكي از تميم و ديگري از قبيله ي بكر. آنان زخم او را شستند و بر آن كافور زدند تا اينكه خون كم شد و زخم بزودي بهبود يافت. عبدالرحمان بن حارث بن هشام مخزومي روايت كرده است كه او، اسودبن ابي البختري و عبدالله بن زبير در بصره عهد كرده بودند كه يا علي (ع) را در جنگ بكشند و يا خود تن به مرگ دهند. طي جنگ در حالي كه بخت خويش را مي آزمودند، ديدند ابتدا جناح راست دشمن و سپس جناح چپ آن مخالفان را شكست مي دهند. آنگاه عبدالرحمان ديد كه علي (ع) دو مرد از ضبه يكي را پس از ديگر كشت. سرانجام همگي در هم كوبيده شدند و شكست خوردند. عبدالرحمان پس از جنگ از بيم سلاح داران علي (ع) بيرون رفت. (مفيد، جمل، ص375) عبدالله بن زبير كه به تنهايي گريخته بود، به طور اتفاق او را ديد (همان، ص363)، و گويا با يكديگر به حجاز باز گشتند. بنابر روايتي از واقدي، عبدالرحمان بن حارث پس از جنگ با علي (ع) بيعت كرد و سپس از آنجا رفت. (همان، ص413 و 414).

[157] طبري، ج1، ص3198.

[158] همان، ص3204.

[159] بلاذري، انساب، ج2، ص248.

[160] حُميرأ «سرخ فام كوچك» نام دوستانه اي بود كه محمد (ص) عايشه را بدان صدا مي زد. دشمنانش بعداً او را با اين نام مي خواندند. «ارم» را به يكي از قبيله هاي افسانه اي عرب پيش از اسلام مي گفتند كه از بين رفته بود. شعر و افسانه ي پيش از اسلام، چهره ي مذكر «احمر» يا «اُحمير» نگون بخت عاد (يا ثمود) را نشان مي داد كه براي مردم خود ويراني و تيره بختي آورد. «حُميراي ارم»

به معناي همتاي مؤنث آن بود.

[161] بلاذري، انساب، ج2، ص250.

[162] طبري، ج1، ص3186؛ بلاذري، انساب، ج2، ص250.

[163] شوهر صفيّه عبدالله بن خلف خزاعي، كاتب عمر در ديوان بصره بود. او در جنگ جمل با عايشه بود و كشته شد. (ابن حجر، اصابة، ج8، ص6: 5، و ج4، ص62).

[164] ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص705؛ طبري، ج1، ص3227 و 3228.

[165] بر طبق متن اصلي ابن عباس براي ورود به خانه ي عايشه از او اجازه نمي گيرد، بلكه وارد آن مي شود و نياز به اجازه گرفتن نمي بيند؛ زيرا چنانكه عبارتهاي بعدي مي گويد خانه ي او را جايي مي داند كه پيامبر اكرم (ص) برايش تعيين كرده بود.

[166] نعمان، شرح الاخبار، ج1، ص392 -390؛ مجلسي، بحارالانوار، (تهران- تبريز، 1898-1888: 1303-15)، ج8، ص451 -450.

[167] بلاذري، انساب، ج2، ص249.

[168] معاذبن عبيدالله تميمي از طرف شورشيان مكه در جنگ شركت كرد. احتمالاً پيش از پايان جنگ به سمت علي (ع) رفته است؛ روايتهايش درباره ي جنگ حكايت از ستايش علي (ع) دارد. (مفيد، جمل، ص364 و 373 و 374).

[169] مفيد، ص378 تا 380، به نقل از واقدي.

[170] ابن شبّه، تاريخ المدينة، ص1069 -1068، حفصه روايت عايشه را تأييد كرده است. (همان، 1069 و 1070).

[171] طبري، ج1، ص3201. در روايت ابو مخنف درباره ي اين قضيه، به جاي «بهترين مادر» [يا خير اُم] «نا فرمان ترين مادر»، [يا اَعقّ اُمّ] آمده است. (ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج1، ص264).

[172] در مورد فهرست زير به طور كلي به فهرست مردگان سال 36 هجري در تاريخ اسلام كايتاني، ج9 و تاريخ خليفه، ص177 و 178 مراجعه كنيد. در اين آثار برخي از نامها و خاندانها بايد اصلاح شود.

[173] عبدالرحمان وقتي پدرش

سيزده ساله بود، به دنيا آمد. (ابن منظور، مختصر، ج12، ص285) بدين سان وقتي كشته شده نوزده ساله بود.

[174] علي (ع) چون جسد مسلم بن قَرَظه را در ميدان جنگ ميان كشته شدگان يافت، به طعنه گفت: «برّ و نيكي وي را بدين جا كشاند. او از من خواست درباره ي ادعايي كه بر ضد عثمان در مكه داشت با وي سخن گويم. من با عثمان پيوسته در اين باره سخن گفتم تا اينكه آن را به او داد و به من گفت اگر به خاطر تو نبود به او نمي دادم. و اكنون مسلم در دفاع از عثمان جان باخت». (مفيد، جمل، ص393).

[175] طبري، ج1، ص3202.

[176] در بين دشمنان كشته شده در جنگ، علي (ع) نيز معبد، فرزند مقدادبن اسود (عمرو)، هم پيمان زهره را يافت. مقداد، يكي از نخستين اسلام آورندگان، حتي در زمان انتخاب عثمان از طرفداران سرسخت علي (ع) بود و مادر معبد نيز هاشمي بود. علي (ع) معبد را سخت محكوم كرد؛ چون پيوندهاي خويشاوندي خود را بريده بود، اما پدرش را ستود. (بلاذري، انساب، ج2، ص264 و 265؛ مفيد، جمل، 392 و 393).

[177] فقط خليفه از او نام برده است. (تاريخ، ص186) در جاهاي ديگر ذكري از او به ميان نيامده است.

[178] زبيري، نسب، ص369؛ ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج11، ص125. علي (ع) در كنار جسدش گفت: «اين بيچاره را طرفداري از عثمان از خانه بيرونش نياورد. به خدا سوگند نظر عثمان درباره ي او و پدرش مساعد نبود». (مفيد، جمل، ص393).

[179] فقط خليفه از او نام برده است. (تاريخ، ص168) در جاهاي ديگر ذكري از او به ميان نيامده است.

[180] بنا

به روايتي از سعيدبن ابي هند، علي كوشيد ابو سفيان بن حويطب را كه در جنگ وحشت زده شده بود، با دعوت به سوي خود، نجات دهد. ابوسفيان مي خواست به طرف علي رود، اما يكي از مهاجمان بصري در جبهه ي ضد علي (ع) او را به دام انداخت. يكي از كوفيان همدان بر او حمله آورد و او را قطعه قطعه كرد؛ زيرا صداي علي (ع) را كه گفت او را رها كن نشنيد. (مفيد، جمل، ص361) بنابر برخي روايات، حويطب پدر ابوسفيان در ميان كساني بود كه در دفن عثمان حضور داشتند. (زبيري، نسب، ص426؛ رك: فصل 3، شماره 291) برادر زاده اش مساحق بن عبدالله بن مخرمةبن عبدالعزي در ميان باقيماندگان جنگ بود؛ او از علي (ع) طلب عفو كرد و علي (ع) او را بخشيد. (مفيد، جمل، ص416 و 413).

[181] زبيري، نسب، ص434.

[182] همان، 439.

[183] بلاذري، انساب، ج2، ص264؛ خليفه، تاريخ، ص186؛ طبري، ج1، ص3232.

[184] سبحان، برادر زيدبن صوحان نيز در اين جنگ كشته شد. برادر سوم، صعصعةبن صوحان، در ميان پيروان علي (ع) شخصيتي برجسته و از راويان عيني شعبي در حوادث طي دوران حاكميت علي (ع) بود (سزگين، ابو مخنف، ص137؛ نجاشي، رجال، به اهتمام موسي شبيري زنجاني. (قم 1987[1407]، ص203) روايت است كه عايشه وقتي از مرگ زيد پس از جنگ با خبر شد گفت «خداوند او را بيامرزد». (ابن منظور، مختصر، ج9، ص146).

[185] طبري، ج1، ص3198 و 3199.

[186] ابن دريد، الاشتقاق، به اهتمام عبدالسلام محمد هارون (بغداد، 1399 و 1979)، ص413.

[187] ظاهراً لوي دلاويدا اين عبارت را بد منتقل كرده است؛ او مي گويد كه اين گفته حاوي همان ديدگاههايي است كه در

روايتهاي مربوط به مجازات عبدالله بن سبا و غلاتش به دست علي (ع)، آمده است. (تاريخ اسلام، كايتاني، ج9، ص142) در اينجا، موضوع، نسبت دادن عقيده انحرافي به علي (ع) است، نه تبليغ عقيده اي افراطي به نام او.

[188] نويسنده نمي گويد كه اين اشتباه چه بود. مأخذي هم در اثبات آن نمي دهد. اظهار او در اين باب اساسي ندارد. امامان شيعه داراي ملكه ي عصمت و مبرا از گناهند. (مترجم).

[189] ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص711.

[190] طبري، ج1، ص3189 و 3190.

[191] بلاذري، انساب، ج2، ص245 و 246.

[192] اين تعبير لوي دلاويداست كه روايات مزبور را بدون شرحي اضافي ترجمه كرده است. (خلافت علي (ع)، به روايت كتاب انساب الاشراف بلاذري، در مجله ي مطالعات شرق شناسي، 1914 و 1915، از ص427 تا 507، ص444؛ كايتاني، تاريخ اسلام، ج9، ص155) مصحح شيعي كتاب بلاذري، انساب، ج2، ص246، در زير نويس مربوط به كلمه ي «الوصيا»، واژه ي [كذا] را آورده است.

[193] ابن حجر، تهذيب، ج8، ص87.

[194] عبارت: نبتغي علياً (در طلب علي (ع) هستيم) خود ابهام دارد. ظاهراً در اينجا بدين معناست كه ما در جستجوي علي (ع) هستيم تا انتقام خون عثمان را از او بگيريم. اين عبارت را بايد باشكوه ي عمروبن يثربي سنجيد، آنجا كه مي گويد: «آنان را مي زنم، اما افسوس كه ابوالحسن را نمي بينم». (طبري، ج1، ص3199).

[195] بلاذري، انساب، ج2، ص262 -261. روايات متعددي را در همين خصوص ابن ابي شيبه نقل كرده است. مصنّف، ج8، ص707 و 708 و 710 و 711 و 713 و 718 و 721.

[196] مفيد، جمل، ص382. بلاذري مي گويد ابان بن عثمان نخستين كسي بود كه در جنگ جمل پا به فرار نهاد. (انساب، ج5، ص120).

[197]

ابن ابي شيبه، مصنف، ج8، ص716. فاصله اي در متن روايت به وجود آمده است: ابن منظور، مختصر، ج25، ص290 و 291.

[198] با اين حال، زبيري از عمران بن طلحه با عنوان فردي ياد مي كند كه پس از جنگ جمل با علي (ع) ديدار كرد و از وي خواست املاك پدرش در «نشتاستج» را به او باز گرداند. علي (ع) با وي به نيكي رفتار نمود، از خداوند براي پدرش آمرزش طلبيد و فرمان داد همه ي املاك با محصولاتي را كه از آن به دست آمده است به او باز گردانند. (نسب، ص281 و 282) عمران برخلاف موسي، برادر تني محمدبن طلحه و شايد بزرگترين فرزند برجاي مانده اش بود. به نظر نمي رسد كه در جنگ شركت كرده باشد.

[199] يوسف: آيه ي 529: 92. مفيد، جمل، ص413 و 414 و 416 و 417؛ نعمان، شرح الاخبار، ج1، ص392 تا 394.

[200] ر.ك: بويژه روايت نافع (ابن سعد، طبقات، ج5، ص26) كه به اشتباه مي گويد مروان رهسپار مدينه شد و تا زمان جلوس معاويه در آنجا باقي ماند. اين روايت اشتباهات ديگري هم دارد و در كل قابل اعتماد نمي نمايد. بنا به روايتي از امام جعفر صادق (ع) پيشواي شيعيان، مروان خود به پدر بزرگش علي بن حسين (ع) گفت كه او به خواست خود با علي (ع) كه اجازه داد هر جا مي خواهد برود، بيعت كرد. (بلاذري، انساب، ج2، ص262 و 263).

[201] همان، ص263.

[202] ر.ك: پيوست 6 درباره ي موسي بن طلحه و امويان.

[203] بلاذري، انساب، ج2، ص263 و 264، به نقل از ابو مخنف. بنابر روايت خود عبدالله بن زبير، وي صاحب خانه اي را كه ابتدا در آن اقامت كرده بود نزد

عايشه فرستاد تا او را از حال خود با خبر سازد و به وي گفت مراقب باش محمدبن ابي بكر را نبيند. آن مرد كار خود را به عايشه گفت، اما عايشه او را نزد برادرش محمدبن ابي بكر فرستاد و او را فراخواند. عايشه از برادرش خواست كه خواهرزاده ي آنان، ابن زبير را نزد او بياورد. ابن زبير چون محمد را ديد مبهوت شد و زبان به ناسزا گفتن گشود. اما محمد آرامش ساخت و گفت شتاب مكن عايشه مرا فرستاده است. در خانه ي عايشه بود كه[عبدالله بن زبير] شنيد عثمان آشكارا مورد سبّ و لعن قرار مي گيرد؛ پس تصميم گرفت در شهري كه عثمان لعن مي شود باقي نماند. مركبي از دوست خود گرفت (احتمالاً همان مردي كه نزدش مانده بود) و رهسپار بصره شد، در حالي كه از چشم نگهبانان دور ماند. مردي در راه او را ديد؛ هر دو سعي كردند خود را از يكديگر پنهان دارند. او دوستش عبدالرحمان بن حارث بن هشام بود. سپس مردي را سوار بر اسبي ديد اما ناگهان فهميد كه آن، اسب پدرش زبير است. خواست آن مرد را بكشد، اما عبدالرحمان به او گفت شتاب مكن؛ زيرا او نمي تواند از دست ما بگريزد. ناگهان ديد كه او غلام زبير است. عبدالرحمان از او پرسيد زبير كجاست؟ گفت نمي دانم. سپس، عبدالله، چنانكه خود روايت مي كند، فهميد كه پدرش كشته شده است. (مفيد، جمل، ص363 -362).

[204] روايت ستايش آميز ابن عساكر، عبدالله بن عامر را با عنوان كسي وصف مي كند كه پيش از جنگ به زبير متوسل شد تا عازم نشود و بدين وسيله امت محمد (ص) را نجات دهد. چون زبير

توصيه او را نپذيرفت، ابن عامر احتمالاً بدون شركت در جنگ، رهسپار شام شد. (ابن منظور، مختصر، ج12، ص288) احتمال اين موضوع بسيار كم است. بعيد است كه عبدالله بن عامر فرزندش را ترك گفته به جنگ رفته باشد تا جان خود را از دست بدهد، در حالي كه خود از جنگ گريخته است. همين منبع به اشتباه مي گويد كه ابن عامر در جنگ صفين حضور نداشت.

[205] بلاذري، انساب، ج2، ص264. متن نامه اي كه شيخ مفيد نقل كرده (جمل، ص403 و 404)، احتمالاً ساختگي است. تاريخ آن، رجب سال 36، دور از ذهن مي نمايد.

[206] بلاذري، انساب، ج2، ص264. متن نامه اي كه شيخ مفيد نقل كرده (جمل، ص403 و 404)، احتمالاً ساختگي است. تاريخ آن، رجب سال 36، دور از ذهن مي نمايد.

[207] بلاذري، انساب، ج2، ص271.

[208] طبري، ج1، ص3162؛ در خصوص اختلافاتي در روايت، رجوع كنيد به ابن ابي شيبه، مصنّف، ج8، ص706. آمده است كه اشتر گفت: «چرا اين مرد پير را در مدينه كشتيم؟» و از مذحج، مردان قبيله اش، خواست كه با او بروند. اينكه او قصد داشته به معاويه بپيوندد، چنانكه يكي از راويان به نام كليب جرمي مي گويد، بعيد مي نمايد. به گفته كليب، علي (ع) تاريخ عزيمت خويش را پيش انداخت تا از حركت اشتر با مردانش جلوگيري كند.

[209] بلاذري، انساب، ج2، ص271.

[210] منقري، وقعة صفين، ص80 گفته ي شعبي را داير بر اينكه علي (ع) هفده ماه در كوفه ماند و با معاويه و عمروعاص نامه رد و بدل كرد، بايد به اين معنا گرفت كه علي (ع) تا آخر سال 37 هجري پيوسته با آنان نامه نگاري مي كرد و در اين

سال دومين جنگ خود را برضد آنان ترتيب داد، نه اينكه تمام آن مدت را در كوفه اقامت كرد.

[211] همان، ص3؛ تاريخ ميلادي با دو شنبه منطبق است. تاريخي كه بلاذري آورده است (انساب، ج2، ص273)، يعني ماه رمضان سال 36، و ظاهراً سندش به زهري مي رسد (همان، ص293، يادداشت 1)، زمانش بسيار دير است. روايتهاي مزبور اين نظر را تقويت مي كنند كه علي (ع) مدت زمان بسيار كوتاهي در بصره ماند. تاريخ نخستي كه شعبي داده است نامعقول نمي نمايد.

[212] منقري، وقعة صفين، ص5و 3 ام هاني مادر جعده خواهر علي بود. (زبيري، نسب، ص39؛ بلاذري، انساب، ج2، ص41) در رايت ابو مخنف راجع به بازگشت علي (ع) به كوفه از صفين، آمده است كه او وارد قصر شد. (طبري، ج1، ص3349) با اين حال، در شرح بلاذري از قتل علي (ع) به استناد واقدي، ابو مخنف و عوانه گفته مي شود كه وي در قصر اقامت نگزيد، بلكه به خانه هايي با سقفهايي پوشيده از ني در ميدان معروف به «رحبة علي» رفت. (بلاذري، انساب، ج2، ص492) احتمال مي رود كه آن حضرت از قصر فقط براي تشريفات استفاده كرده باشد.

[213] بلاذري، انساب، ج2، ص272 تا 4؛ منقري، وقعة صفين، ص7: 6 و 4. سليمان بن صُرَد روايت مي كند كه از حسن بن علي شكوه كرد كه چرا عذر او را بدرستي به پدرش نرسانده بود تا سرزنش نشود. حسن بن علي (ع) به او گفت كه علي (ع) او (سليمان) را سرزنش كرده، در حالي كه خود نسبت به اينكه او مسؤول روياروي كردن دو جبهه ي دشمن بوده باشد، ابراز ترديد كرده است. بنا به روايتي ديگر حسن بن علي بن

سليمان بن صُرَد گفت كه علي (ع) طي جنگ آرزو كرد كه كاش خود بيست سال پيش از آن جان سپرده بود (بلاذري، انساب، ج2، ص273 -272) اين روايتها از مخالفت امام حسن (ع) با جنگ حكايت دارند.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109