عليه السلام راز صلاح و اصلاح زمين و اهل آن را در ارتباط و وابسته به وجود امام معصوم دانسته و نخستين و مهمترين نياز هر مسلماني را معرفت و شناخت امام و رهبر ديني بيان فرموده است. به اين روايت از سخنان آن حضرت توجه كنيد:

ان الارض لا تصلح الا بامام و من مات لا يعرف امامه مات ميته جاهليه و احوج ما يكون احدكم الي معرفته اذا بلغت نفسه هذه و اهوي بيده الي صدره، يقول: لقد كنت علي امر حسن. [2].

امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: «زمين آباد و اصلاح نمي شود مگر به وجود امام و هر كس بميرد و امام خود را نشناسد به مرگ جاهليت مرده است. و هنگامي كه هر يك از شما را نفس به سينه رسد، بيشتر از هر چيز به شناسائي امام نيازمندتر است، تا در اين حال بگويد: به كار خوبي پرداخته ام».

با اندكي دقت و تامل در حديث فوق، شدت، ضرورت و فزوني اهميت شناخت امام براي هر فرد مسلمان روشن مي شود. چرا كه امام

[صفحه 11]

عليه السلام مرگ دور از شناخت امام را مرگ جاهليت، يعني مرگ در حال شرك و كفر دانسته است. و مهمتر اينكه امام بزرگترين و مهمترين نياز انسان در هنگامي كه مرگ وي فرا رسيده است شناخت امام و معرفت نسبت به آن وجود مقدس مي داند و اضافه مي فرمايد كه اگر در آن حال در ارتباط با تلاش براي شناخت امام خويش بميرد، مي تواند ادعا بكند در حالي مرده است، كه به كاري نيكو سرگرم بوده. ضرورت شناخت امام و رهبر پس از پيامبر اكرم (ص) در هر عصر و براي هر قومي

كه نسبت به وجود مطهر امام (ع) معرفت نداشته باشند، به اندازه اي است كه امام صادق عليه السلام خواب و استراحت را براي ايشان مجاز نمي داند و مي فرمايد اگر با اين حال در بستر خواب بميرند، به مرگ جاهليت يعني در حال شرك و كفر مرده اند. به اين سخن از امام صادق عليه السلام توجه كنيد:

عن ابي عبدالله عليه السلام انه قال:

يا يحيي! من بات ليله لايعرف فيها امام زمانه مات ميته جاهليه. [3].

«امام صادق عليه السلام فرمود:

اي يحيي! هر كس شبي به خواب رود و در آن شب در حالي كه امام زمان خود را نشناخته بميرد، به مرگ روزگار جاهليت مرده است».

آنان كه خود را مسلمان مي دانند و به وظايف و تكاليف ديني عمل مي كنند، ولي نسبت به امامت امت اسلامي و مقام والاي خليفه اللهي

[صفحه 12]

اوصياء رسول الله (ص) بي اعتناء و جاهل اند و با اين حال گمان مي كنند كه از شريعت و هدايت الهي بهره اي برده اند، بايد بدانند كه در شمار گمراهان و بلكه به فرموده ي قرآن در زمره ي گمراهترين مردم مي باشند. در اين رابطه اين حديث از حضرت امام موسي بن جعفر عليه السلام شايان توجه و تامل فراوان است:

عن ابي الحسن (ع) في قوله: «و من اضل ممن اتبع هويه بغير هدي من الله». [4].

قال: من اتخذ دينه رايه بغير امام من ائمه الهدي. [5].

امام ابوالحسن الكاظم عليه السلام در تفسير آيه ي:

(و چه كسي گمراهتر از آنكه پيرو خواهشهاي نفساني خود بوده و بدور از هدايت و راهنمائي خداست؟).

«فرمودند، معني آيه اينست كه: گمراهتر از همه، كسي است كه بدون امامي از ائمه ي راهنما، به دين خود بر اساس راي و نظر خويش عمل كند». اهميت و اعتبار

شناخت امام منصوب از سوي حق تعالي و سفارش شده از سوي پيامبر اكرم (ص) به اندازه اي است، كه اميرالمومنان حضرت علي (ع) شرط ورود به بهشت را براي بندگان خدا، معرفت امام و پذيرش امامت و ولايت امام معصوم از سوي مردم و شناخت ائمه ي معصومين (ع) از مردم به عنوان شيعيان و دوستداران خود (يعني اينكه ائمه دين مردم را پيروان و دوستان خود بدانند) مي داند. و مهمتر اينكه علت سقوط مردم را

[صفحه 13]

در دوزخ، امام عليه السلام عدم قبول امامت و ولايت ائمه ي اطهار (ع) از جانب آنان ذكر فرموده است. در اين ارتباط توجه به اين فراز از سخنان مولاي متقيان امام علي (ع) ضروري است، آنجا كه فرمود:

انما الائمه قوام الله علي خلقه و عرفاوه [6] علي عباده و لا يدخل الجنه الا من عرفهم و عرفوه و لا يدخل النار الا من انكرهم و انكروه. [7].

«همانا امامان از جانب خدا تدبيركنندگان كار مردمانند و كارگزاران آنان. كسي به بهشت نرود جز آنكه آنان را شناخته باشد و آنان او را شناخته باشند و به دوزخ درنشود جز آنكه منكر آنان بود و آنان وي را نپذيرفته باشند».

بديهي است كه معرفت مردم نسبت به پيشوايان ديني، عبارتست از پذيرش امامت و ولايت ائمه اطهار (ع) در همه ي امور حيات و شئون زندگي از سوي مردم و عدم شناخت ائمه (ع) يعني انكار ولايت و امامت آنان. و شناخت ائمه ي اطهار از مردم عبارتست از اينكه آنها مردم را به پيروي و دوستي و محبتشان تصديق كنند.

محتواي احاديث و روايات شرط ايمان به خدا و اساس اعتقاد راستين به اسلام را، اعتقاد

قلبي به امامت عترت معصوم پيامبر (ص) و معرفت امام معصوم بيان كرده است، تا آنجا كه امام محمدباقر عليه السلام مي فرمايد، با عدم شناخت صحيح و كامل مردم از شخصيت امام معصوم، هيچ عذر و بهانه اي از ايشان پذيرفته نيست. و هرگاه فردي بميرد و امام خود را

[صفحه 14]

نشناسد، به مرگ جاهليت مرده است. در اين باره كلام امام باقر عليه السلام خواندني است، آنجا كه فرمود:

من مات و ليس له امام، مات ميته جاهليه و لايعذر الناس حتي يعرفوا امامهم. [8].

«هر كس بميرد و او را امامي نباشد، به مرگ روزگار جاهليت مرده است. و از مردم عذري پذيرفته نمي شود، مگر اينكه امام خود را بشناسند.»

و بالاخره منطق قرآني و زبان گويا به وحي پيامبر اكرم (ص) در نهايت صراحت و روشني، عدم شناخت صحيح و معرفت لازم از امام معصوم در هر عصري را، همسنگ با كفر روزگار جاهليت دانسته است، چرا كه اگر امت اسلامي از گذرگاه جهل و غفلت امام منصوص از سوي حق تعالي و منصوب از جانب پيامبر اكرم (ص) را به خوبي و درستي نشناسد، سرانجام بر اثر توطئه و دسيسه هاي گمراهان مشرك و كافران منافق، از صراط مستقيم اسلام و اطاعت از امام معصومي كه اولي الامر امت اسلامي است منحرف شده و در نتيجه به بيراهه مرگ آفرين و ذلت بخش فرهنگ و آداب و رسوم عهد جاهليت و روزگار بربريت سوق داده مي شود. به همين دليل پيامبر اكرم (ص) در حديث مشهوري فرمود:

من مات لايعرف امام زمانه مات ميته جاهليه. [9].

«هر كس بميرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهليت مرده

[صفحه 15]

است».

از مجموع احاديثي كه نقل شد

و بسياري حديثهاي ديگر در همين موضوع كه بيان آنها از گنجايش اين مختصر، افزون است، چنين برمي آيد كه شناخت امام و معرفت مقام الهي او، يكي از مسئوليتهاي خطير امت اسلامي است. و اين تكليف عظيم در ارتباط با وظايف ديگر شرعي از اولويت و اهميت خاصي برخوردار مي باشد. و نيز نبايد فراموش كنيم، كه شناخت امام و معرفت به حق ممتاز و مقام آسماني وي به شناخت ظاهري و مقدماتي از قبيل آگاهي از نام، لقب، كنيه، تاريخ تولد، زمان شهادت و معاصر بودن امام با كدام خليفه ي اموي يا عباسي محدود نيست. چرا كه معرفت امام يعني، آگاهي از دلايل نص و نصب امام، شناخت ويژگيهاي امام، علم به حوزه ي قدرت و تصرف امام در كاينات و آگاهي از اينكه امام زبان گوياي وحي و مفسر حقيقي قرآن است. شناخت امام يعني ايمان و آگاهي به اين حقيقت كه امام حجت بالغه ي خدا و وصي پيامبر او بر روي زمين مي باشد و به همين دليل اولي به تصرف در جان و مال همه ي مسلمانان و متصرف در همه ي عوالم ملك و ملكوت است. و در كلامي جامع امام نه تنها داراي ولايت تشريعي است، بلكه به اذن پروردگار از ولايت تكويني نيز برخوردار است.

براي دستيابي به چنين معرفتي در حق امام معصوم ناگزير بايد روي نياز به آستان مقدس عترت پيامبر آورد و دست حاجت به سوي اقيانوس بيكران حكمت و بصيرت ائمه ي اطهار عليهم السلام دراز كرد، تا مگر ايشان از گذرگاه حمايت و هدايت انسانها كه عهد خدايي بر عهده ي ايشان

[صفحه 16]

است، امت اسلامي را با نشانه ها و ويژگيهاي امام معصوم

آشنا كنند. بنابراين بمنظور شناخت هر چه صحيحتر امام و معرفت هر چه كاملتر نسبت به ايشان در ذيل به بيان برخي از نشانه ها و ويژگيهاي امام از زبان ائمه ي اطهار عليهم السلام مي پردازيم.

امام با هر زبان و لغتي با مردم سخن مي گويد».

عن ابي عبدالله (ع) قال عشر خصال من صفات الامام:

العصمه و النصوص و ان يكون اعلم الناس، و اتقاهم لله و اعلمهم بكتاب الله و ان يكون صاحب الوصيه الظاهره، و يكون له المعجز و الدليل و تنام عينه و لا ينام قلبه و لايكون له في ء، و يري من خلفه كما يري من بين يديه. [11].

«امام جعفر صادق عليه السلام فرمود، ده خصلت از صفات امام معصوم است:

1-پاكدامني و عصمت 2- نص و صراحت بر امامت 3- داناترين مردم 4- پرهيزگارترين مردم براي خدا 5- داناتر از همه به كتاب خدا 6- صاحب وصيت و سفارش آشكار 7- دارا بودن معجزه و دليل براي اثبات امامت 8- به هنگام خواب چشمان امام به خواب مي رود ولي دلش بيدار است 9- امام سايه ندارد 10- امام از پشت سر مشاهده مي كند، همانگونه كه از پيش رو مي بيند». [12].

[صفحه 18]

عن سدير عن ابي عبدالله (ع) قال قلت له: جعلت فداك ما انتم؟

قال عليه السلام: نحن خزان الله علي علم الله، نحن تراجمه وحي الله، نحن الحجه البالغه علي مادون السماء و فوق الارض. [13].

«سدير گويد كه از امام صادق (ع) پرسيدم، فدايت شوم، شما كيستيد؟ امام عليه السلام ائمه اطهار را به سه 3 صفت ممتاز معرفي كرده و فرمود:

1- ما خزانه داران علم و دانش پروردگاريم.

2- ما مفسران و توضيح دهندگان وحي آفريدگاريم.

3- ما حجت رسا و آشكار خدا بر آفريدگان او در زير آسمان و روي زمين مي باشيم».

عن علي بن موسي الرضا (ع) قال للامام علامات:

يكون اعلم الناس و احكم الناس و اتقي الناس و احلم الناس و اشجع الناس و اسخي

الناس و اعبد الناس و يلد مختونا و يكون مطهرا و يري من خلفه كما يري من بين يديه و لا يكون له ظل. [14].

«امام علي بن موسي الرضا عليه السلام فرمود، امام داراي نشانه ها و ويژگيهايي است:

امام داناترين، حكيم ترين، پرهيزگارترين و بردبارترين مردم است. و از همه ي مردم دليرتر، گشاده دست تر، پارساتر و خداپرست تر است. امام پاك و منزه و ختنه شده به دنيا مي آيد. امام از پشت سر مي بيند همانگونه

[صفحه 19]

كه از پيش رو مي بيند و امام عليه السلام را سايه اي نباشد».

عن ابي عبدالله (ع) قال: ان الامام يعرف الذي من بعده فيوصي له. [15].

«امام صادق عليه السلام فرمود: همانا هر امام و پيشوايي، امام و رهبر پس از خود را معرفي كرده درباره ي او- به مردم- سفارش مي كند.»

عن ابي هاشم الجعفري قال سمعت الرضا (ع) يقول:

لنا اعين لا تشبه اعين الناس و فيها نور ليس للشيطان فيها نصيب. [16].

«ابوهاشم جعفري گفت: شنيدم امام علي بن موسي الرضا عليه السلام فرمود:

ما را چشماني است كه به چشمهاي مردم مانند نيست. [17] و در ديدگان ما نوري است كه شيطان را در آن بهره و نصيبي نيست».

عن السجاد (ع): الامام منا لا يكون الا معصوما و ليست العصمه في ظاهر الخلقه و لذلك لا يكون الا منصوصا. [18].

«حضرت امام علي بن الحسين عليهم السلام فرمود:

امام معصوم (پاكدامن و دور از گناه) جز از خاندان ما (عترت پيامبر) نباشد. و عصمت در ظاهر انسان نيست كه شناخته شود و به همين دليل امام بايد منصوص و معين از سوي خدا و پيامبر (ص) باشد.»

در ارتباط با مساله ي جانشيني و خلافت پس از پيامبر اكرم (ص) و

[صفحه 20]

امامت امت اسلامي شيعيان اميرالمومنين علي عليه السلام

و يازده امام از نسل پاك و مطهر آن امام همام، عقيده دارند كه امام بايد معصوم باشد. و يكي از ويژگيها و نشانه هاي امام را عصمت مي دانند. و از آنجا كه عصمت امري باطني و پنهان از چشم مردم است و نشاني در ظاهر خلقت انسان ندارد. بنابراين شيعيان معتقدند امام معصوم را تنها خداي متعال برمي گزيند، كه داناي به پيدا و پنهان و اسرار دل و افكار انسانهاست. و هم اوست كه در خلوت و در جلوت از انديشه، اراده، نيت و عمل همه ي بندگان و آفريدگانش آگاه است. به همين دليل براساس حديث فوق از آنجا كه تشخيص و شناخت عصمت در زندگي انسانها از عهده ي هيچ كس از فرزندان آدم (ع) برنمي آيد، گزينش و اعلام امامت امام معصوم فقط مربوط به آفريدگار عالميان است. و امام امت اسلامي بايد براساس نص صريح از سوي خدا و پيامبر (ص) و امام قبل از خود به مردم معرفي شود. چرا كه مردم را در انتخاب و معرفي امام، حق و رايي نيست، به دليلي كه پيش از اين بيان شد.

با بيان احاديث فوق از زبان خاندان رسالت و پرچمداران حمايت و هدايت انسانها، آشنايي مختصري با امام (ع) و ويژگيها و نشانه هاي مخصوص او فراهم آمد. و در مباحث آينده كه از ديد و نظر خوانندگان محترم خواهد گذشت، به خواست خداي منان بيش از اين آشنا خواهيم شد.

[صفحه 21]

داديم تا خلق را به امر ما هدايت كنند. و هر كار نيكو را- به ويژه- اقامه ي نماز و پرداخت زكات را به آنها وحي كرديم و ايشان به پرستش ما پرداختند».

خداي سبحان در مبارك نامه ي آسماني خود، قرآن كريم، كه كتاب هدايت آفريدگان اوست، امامت و رهبري بندگانش را در گستره ي تاريخ به دادگران و صالحان از فرزندان حضرت ابراهيم عليه السلام تفويض كرده است. و بر اساس مشيت و اراده ي تغيير ناپذير حضرت پروردگار از ابراهيم خليل الله، تا محمد حبيب الله، همه صالحان و دادگران از تبار ابراهيم عهده دار امر خطير زعامت و پيشوايي بندگان خدا بوده اند. و در روزگار رسالت و زعامت پيامبر اكرم حضرت محمد بن عبدالله (ص) امر ارشاد و هدايت امت اسلامي و حمايت و دفاع از حريم قرآن و اسلام به فرمان خدا و توصيه ي مكرر رسول الله (ص) به امام موحدان، امير پرهيزگاران علي بن ابيطالب عليه السلام تفويض شده است. اين حقيقت غير قابل انكار و واقعيت روشن و آشكار در تاريخ اسلام، بارها از زبان گويا به وحي پيامبر اكرم (ص) صادر و به گوش مسلمانان رسيده است.

[صفحه 22]

تصريح به امامت، وصايت و خلافت امام علي (ع) پس از پيامبر اكرم (ص)، در نهايت صراحت و شدت و كثرت تكرار، از سوي حبيب و فرستاده ي خدا حضرت محمد بن عبدالله (ص) بيان شده كه به جاي خود در سيره ي زندگاني آن حضرت و مجموعه هاي حديثي از آثار علماي شيعه و سني ثبت و ضبط است. از نخستين روز تبليغ رسالت كه در محفل پيامبر اكرم خويشان و بستگان آن حضرت فراهم آمده بودند، تا به فرمان خداي

حكيم، رسول الله نخست عشيره و خويشانش را به اسلام دعوت كند، تا هنگام رحلت از دنيا و عروج به ملكوت اعلي، همواره پيامبر خدا امام علي (ع) را به عنوان حجه الله، خليفه الله، باب الله، صفي الله، حبيب الله و خليل الله به مردم و امت اسلامي معرفي مي فرمود، به اين حديث از زبان رسول الله (ص) دقت كنيد:

قال رسول الله (ص): علي بن ابي طالب خليفه الله و خليفتي و حجه الله و حجتي و باب الله و بابي و صفي الله و صفيي و حبيب الله و حبيبي و خليل الله و خليلي و سيف الله و سيفي. [20].

«رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود:

علي بن ابيطالب خليفه ي خدا و جانشين من است، حجت خدا و حجت من است، باب رحمت خدا و دروازه ي علم من است، برگزيده ي خدا و برگزيده ي من است، حبيب خدا و حبيب من است، خليل خدا و دوست من است و شمشير خدا و شمشير من است».

[صفحه 23]

امام معصوم حجت خدا و خليفه ي او بر روي زمين است. اين چهره ي روشن و ممتاز كه به اصطفاء و گزينش الهي ممتاز است، به تاييدات خدائي ياري شده و مخصوص به علم و حكمت ذات اقدس كبريائي است. دانش امام از منبع وحي و حكمت الهي نشات گرفته و قلب مطهر امام آئينه ي همه ي اسرار و شگفتيها و بدايع كتاب ملك و ملكوت است. و همانگونه كه هيچ تر و خشكي در عالم هستي نيست، مگر اينكه در كتاب خدا مسطور است، قلب مقدس امام (ع) نيز مخزن همه دانشها و گنجينه ي همه ي حقايق و اسرار عالم است. و اين همه در هستي و حيات

اميرمومنان امام علي بن ابيطالب عليه السلام جلوه گر است. حديث ذيل گواه روشني بر اين فضيلت مسلم امام عليه السلام مي باشد:

عن الباقر عليه السلام قال:

لما نزلت هذه الايه علي رسول الله (ص): «و كل شي ء احصيناه في امام مبين» [21].

قام رجلان من مجلسهما فقالا:

يا رسول الله هو التوراه؟ قال: لا.

قالا: فهو الانجيل؟ قال: لا.

قالا: فهو القرآن؟ قال: لا.

قال: فاقبل اميرالمومنين علي بن ابي طالب (ع) فقال رسول الله (ص): هو هذا، انه الامام الذي احصي الله تبارك و تعالي فيه علم كل شي ء. [22].

[صفحه 24]

«امام محمد باقر عليه السلام فرمود:

هنگامي كه اين آيه مباركه از سوره ي يس بر پيامبر (ص) فرود آمد: «و كل شي ء احصيناه في امام مبين». دو مرد از جايگاه خويش برخاسته و گفتند: اي رسول خدا، آيا آن امام مبين تورات است؟ پيامبر فرمود: نه.

گفتند: آيا امام آشكار انجيل است؟ رسول خدا فرمود: نه.

گفتند: بنابراين قرآن است؟ فرستاده ي خدا فرمود: نه.

در اين هنگام اميرمومنان حضرت علي عليه السلام پيش آمد، پيامبر اعظم فرمود: آن امام مبين همين علي (ع) است. به يقين اين همان امام آشكاريست كه خداي تبارك و تعالي همه چيز را در وجود مقدس او برشمرده و فراهم كرده است».

با عنايت به حديث فوق كه از ميان انبوه فراواني از اينگونه احاديث در ارتباط با شخصيت ممتاز اميرالمومنين علي (ع) و فرزندان بزرگوار آن حضرت بيان شد، به روشني دريافت مي شود كه شناخت هويت و شخصيت و دستيابي به معرفت امام و آگاهي از منزلت رفيع امامت كه وظيفه ي هر مومن است، از عهده و توان امت اسلامي خارج است. و از آنجا كه معرفت امام و آگاهي از قدر و منزلت امامت بر هر مسلماني فرض است،

ناگزير به سراغ نهج البلاغه مي رويم و دست نياز به سوي اين كتاب، دراز مي كنيم، تا مگر در پرتو فيض كلام اميرالمومنين علي (ع) از زبان امام به معرفت امام دست يابيم. و هويت و شخصيت امام و پايگاه رفيع و عزيز امامت را در منطق رسا و كلام روشن و فصيح اميرالمومنين علي (ع)، به

[صفحه 25]

تناسب ظرفيت و استعداد محدود خويش شناسائي كنيم. و در يك كلام، سيماي امام را در آئينه ي نهج البلاغه آشكار و روشن ديدار نماييم.

بزرگ و عنايتي خاص از سوي پروردگار براي امام است. با توجه به اين حقيقت امام علي (ع) در ارتباط با فضيلت دودمان خود و

[صفحه 26]

فرزندانش كه به خاندان پيامبر (ص) و ابراهيم خليل (ع) مربوط است، در خطبه 93 نهج البلاغه به طهارت و اصالت دودمان خويش تصريح مي فرمايد. امام عليه السلام در اين خطبه پس از حمد و ثناي خداي بزرگ و توانا به توصيف پيامبران الهي پرداخته و در نهايت به وصف پيامبر اكرم (ص) مي پردازد و چنين مي فرمايد:

كلما مضي منهم سلف قام منهم بدين الله خلف حتي افضت كرامه الله سبحانه الي محمد (ص) فاخرجه من افضل المعادن منبتا و اعز الارومات مغرسا، من الشجره التي صدع منها انبياءه و انتخب منها امناءه، عترته خير العتر و اسرته خير الاسر و شجرته خير الشجر، نبتت في حرم و بسقت في كرم، لها فروع طوال و ثمره لا تنال، فهو امام من اتقي و بصيره من اهتدي و سراج لمع ضووه و شهاب سطع نوره و زند برق لمعه. سيرته القصد و سنته الرشد، و كلامه الفصل و حكمه العدل ارسله علي حين فتره من الرسل و هفوه عن العمل و غباوه من الامم … [23].

«هرگاه يكي از پيامبران از دنيا رفت، جانشيني- از تبار پيامبران- دين خداي را بپاداشت. و سرانجام لطف خدا به وجود حضرت محمد (ص) منتهي شد و آن حضرت را از بهترين معادن (صلب مطهر انبياء) و برترين ريشه ها، يعني از شجره اي كه پيامبران الهي را پشت سر گذاشته و امينان خدا از ميان آنها برگزيده شده اند، برانگيخت.

دودمان محمد (ص) بهترين خاندان، بستگانش بهترين خويشاوندان و

[صفحه 27]

شجره اش بهترين شجره هاست،

كه در حرم خدا (مكه) روئيده و در باغ كرامت باليده و شاخه هايي بلند دارد كه دست فرومايگان به ميوه هاي آن نمي رسد.

پس او (محمد ص) امام پرهيزگاران و روشناي چشم هدايت طلبان است.

محمد (ص) نورافكني است كه نورش مي درخشد، شهابي است كه درخشندگيش خيره كننده است و آتش زنه ايست كه برق آن چشم را خيره مي كند.

روش و سيره ي پيامبر اعظم استقامت و ميانه روي، سنت او راه رشد، سخن وي جداكننده ي حق و باطل و قضاوتش بر اساس عدالت است.

خداي او را هنگامي به پيامبري برگزيد كه ديرزماني پيامبري نيامده بود- در نتيجه- لغزشها فراوان و كوتاه فكري همه جا را احاطه كرده بود».

امام علي عليه السلام كه كلامش الهام گرفته از قرآن است و نداي رسايش در، خطبه ي نهج البلاغه ي شريف صداي خداست و آواي دلنشين گفتارش ياد و عطر سخنان هدايت بخش رسول الله را در خاطره ها زنده مي كند، نخستين امام معصوم پس از پيامبر اكرم مي باشد. و هم اوست كه پيامبر خدا وي را نفس خويش خوانده و گوشت و خون او را گوشت و خون خود دانسته است و بارها درباره ي علي عليه السلام فرمود:

«علي با قرآنست و قرآن با علي است و اين دو از هم جدا نمي شوند تا روز رستاخيز در كرانه ي حوض كوثر بر من وارد شوند».

همين علي (ع) كه پيامبر اكرم (ص) همراهي و همگامي او را با قرآن

[صفحه 28]

تا هنگامه ي رستاخيز بشارت داده، در آئينه ي نهج البلاغه تصويرهاي زيبا و دلپذير و فراواني از سيماي اهل بيت پيامبر، كه جانشينان وي و حجتهاي خدا و امينان او در ميان امت اسلامي هستند، به نمايش گذاشته است. شيفتگان اهل بيت و معتقدان به امامت عترت پيامبر و

خواستاران معرفت ائمه اطهار عليهم السلام را به ديدار اين چهره هاي ملكوتي فرامي خوانيم.

اكرم (ص) عهده دار شده اند. و براي اين مهم و امر خطير و حياتي چه كسي از عترت پاك و مطهر آن حضرت شايسته تر؟ چرا كه ايشان در دامان وحي و در مهد عصمت و طهارت كه خداي توانا قداست و طهارت آن را تصريح فرموده، پرورش يافته اند به دليل آيه ي كريمه ي:

انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا. [48].

از آنجا كه بيت امام علي (ع) به مانند قلب مطهر پيامبر (ص) از هرگونه رجس و آلودگي پاك و مطهر است، فرودگاه فرشتگان و ساكنان حرم ستر عفاف ملكوت اعلي است. و اين فضيلت فقط به فقط در انحصار اهل بيت پيامبر و عترت معصوم او است. با اين همه فضايل و الطاف خاص الهي نسبت به عترت رسول الله و آن همه سفارش و تاكيد پيامبر اعظم در

[صفحه 30]

ارتباط با توسل و تمسك به عترت خود، كه ثقل كبير و يكي از ثقلين بازمانده از پيامبر مي باشند، آيا كسي سزاوارتر و بايسته تر از اهل بيت آن بزرگوار به امر وصايت پيامبر (ص) و امامت امت اسلامي وجود داشت؟

2- ما (عترت پيامبر ص) معدنهاي علم و سرچشمه هاي- هميشه جوشان- حكمت هستيم. يكي از فضايل و امتيازات ويژه ي ائمه ي اطهار عليهم السلام علم بي نهايت و حكمت بي پايان ايشانست، به گونه اي كه حتي مخالفان و منكرين آنها نيز به آگاهي، دانائي، بصيرت، علم و حكمت بي پايان آنان اعتراف كرده اند. و اين واقعيتي غير قابل انكار در تاريخ اسلام است، كه ضبط و ثبت آن در تاريخ به فراواني موجود است. و دليل بر صحت اين ادعا همين بس كه همواره ائمه ي اطهار عليهم السلام در برابر مردم به علم و حكمت

بي نهايت خويش كه از علم و حكمت الهي الهام مي گيرد اشاره فرموده اند. و در اين باره در گستره ي تاريخ اسلام احدي در مخالفت با اين فضيلت آشكار سخن نگفته و بلكه در تاييد و تصديق آن اعترافات بي شماري ابراز و ثبت شده است. به منظور بشارت پيروان صادق اهل بيت معصوم پيامبر و آگاهي افزونتر امت اسلامي نسبت به بصيرت و علم ائمه ي اطهار (ع) به نقل چند حديث بسنده مي شود:

قال اميرالمومنين عليه السلام: يا سلمان و يا جندب! قالا: لبيك يا اميرالمومنين. قال عليه السلام: انا الذي حملت نوحا في السفينه بامر ربي و انا الذي اخرجت يونس من بطن الحوت باذن ربي، و انا الذي جاوزت بموسي بن عمران البحر بامر ربي و انا الذي اخرجت ابراهيم من النار باذن ربي و انا

[صفحه 31]

الذي اجريت انهارها و فجرت عيونها و غرست اشجارها باذن ربي. [49].

«اميرالمومنين امام علي (ع) سلمان و جندب (ابوذر) را فراخواندند، و آن دو، حضرت را پاسخ گفته و اجابت كردند. آنگاه امام عليه السلام فرمود:

من آن كسي هستم كه به فرمان پروردگارم نوح نبي را در كشتي برده و به سامان رسانيدم. و من كسي هستم كه به دستور خدايم يونس پيامبر را از شكم ماهي بيرون آوردم. و منم آنكه به امر آفريدگار خويش موسي بن عمران را از دريا عبور داده ام. و من همان كسي هستم كه به اذن پروردگارم ابراهيم خليل را از آتش نمرود رهايي داده و بيرون آوردم. و نيز من آن كسي هستم كه به فرمان خداي خود نهرهاي زمين را جاري و چشمه هاي آن را روان و درختان را كاشته ام.»

قال علي (ع): يا طلحه ان كل آيه

انزلها الله علي محمد (ص) عندي باملاء رسول الله و خطي بيدي. و تاويل كل آيه انزلها الله علي محمد (ص) و كل حلال و حرام، او حد او حكم تحتاج اليه الامه الي يوم القيامه عندي مكتوب باملاء رسول الله (ص) و خطي بيدي حتي ارش الخدش، قال طلحه: كل شي ء من صغير او كبير او خاص او عام او كان او يكون الي يوم القيامه فهو مكتوب عندك؟ قال عليه السلام: نعم و سوي ذلك ان رسول الله (ص) اسر الي في مرضه مفتاح الف باب في العلم، يفتح كل باب، الف باب و لو ان الامه بعد قبض رسول الله (ص) اتبعوني و اطاعوني لاكلوا من فوقهم و من

[صفحه 32]

تحت ارجلهم. [50].

«اميرالمومنين علي عليه السلام فرمود:

اي طلحه! حقيقت اين است كه هر آيه اي را كه خداي بر پيامبر خويش فروفرستاد، به املاء رسول خدا و به خط من در دست من است. و تاويل هر آيه اي را كه خدا بر محمد (ص) فرستاده و هر حلال و حرامي، يا حد و حكمي كه تا روز رستاخيز امت اسلامي به آن نيازمند است، با املاء رسول حق تعالي و نوشته ي من نزد من است، حتي ديه ي جراحت و خراش و اثر آن.

طلحه گفت: آيا همه چيز از كوچك و بزرگ، يا خاص و عام و يا آنچه بوده و باشد تا روز قيامت نزد شما مكتوب و نوشته موجود است؟ امام فرمود:

آري و غير از اين رسول خدا (ص) در بيماري خويش كليد رازها و اسرار هزار باب علم را به من سپرد، كه هر دري، هزار در ديگر از علم را بگشايد. اي طلحه! به راستي اگر اين

امت پس از رحلت پيامبر خدا (ص) از من فرمان مي بردند و مرا پيروي مي كردند، از بالاي سر و زير پاهاي خود روزي مي خوردند (كنايه از اينكه آسمان و زمين را براي آسايش و رفاه ايشان، نعمت و روزي فرامي گرفت).

عن ضريس قال، كنت مع ابي بصير عند ابي جعفر فقال له ابوبصير: بما يعلم عالمكم جعلت فداك؟ قال:

يا ابا محمد ان عالمنا لايعلم الغيب و لو و كل الله عالمنا الي نفسه، كان

[صفحه 33]

كبعضكم و لكن يحدث اليه ساعه بعد ساعه. [51].

«ضريس گفت با ابوبصير نزد امام باقر عليه السلام بوديم، ابوبصير گفت: فداي شما شوم، امام دانا از شما خانواده با چه چيز- حقايق امور عالم را- مي داند؟ امام (ع) فرمود:

اي ابا محمد داناي ما غيب نمي داند و اگر خدا داناي ما را به نفس خود واگذارد، او مانند يكي از شما باشد، ولي خداوند ساعت به ساعت به دانش او مي افزايد».

في الكافي عن محمد بن مروان قال سمعت اباعبدالله عليه السلام يقول: ان الامام يسمع في بطن امه فاذا ولد خط بين كتفيه: «و تمت كلمه ربك صدقا و عدلا لا مبدل لكلماته و هو السميع العليم» [29] فاذا صار الامر اليه، جعل الله له عمودا من نور يبصر به ما يعمل اهل كل بلده. [30].

«در كتاب كافي از محمد بن مروان روايت شده كه گفت: شنيدم امام جعفر صادق (ع) فرمود:

به راستي امام در شكم مادر خود مي شنود و هنگامي كه به دنيا مي آيد در ميان دوشانه اش اين آيه نوشته شده است: (و كلام پروردگار تو از روي راستي و عدالت به حد كمال رسيد و هيچ كس نمي تواند آن را تغيير و تبديل كند و

او خداي شنوا و دانا- به گفتار و كردار آفريدگان- است) و آنگاه كه امر امامت و رهبري مردم به وي تفويض شود، خدا ستوني از نور براي او فراهم آورد، كه به واسطه ي آن كردار مردم هر شهري را ببيند».

[صفحه 34]

عن حارث بن مغيره عن ابي عبدالله (ع) قال:

ان الارض لا تترك بغير عالم، قلت الذي يعلم عالمكم ما هو؟ قال: وراثه من رسول الله (ص) و من علي بن ابي طالب علم يستغني به عن الناس و لا يستغني الناس عنه، قلت: و حكمه يقذف في صدره او ينكت في اذنه؟ قال ذاك و ذاك. [31].

«حارث بن مغيره از بيان امام صادق عليه السلام روايت كرد، كه امام (ع) فرمود:

به راستي زمين بدون عالم و دانا رها نشود، حارث گويد كه عرض كردم: آنچه كه عالم شما خانواده را تعليم مي دهد چيست؟ امام عليه السلام فرمود:

ميراثي از پيامبر خدا و از- سر سلسله ي اوصياء- علي بن ابيطالب (ع) است. و آن دانشي است كه به واسطه ي آن از مردم بي نياز و مردم به او نيازمند مي باشند. گفتم- اي حجت خدا- و آن عبارتست از حكمتي كه در دل امام افتاده و يا در گوشش نواخته مي شود؟ امام صادق عليه السلام فرمود: هم اينست و هم آن».

و في الكافي عن الكاظم عليه السلام قال:

ان الامام لا يخفي عليه كلام احد من الناس و لا طير و لا بهيمه و لا شي ء فيه الروح، فمن لم تكن هذه الخصال فيه فليس هو بامام. [32].

«و در كتاب اصول كافي از امام موسي بن جعفر عليه السلام روايت

[صفحه 35]

شده كه آن حضرت فرمود:

سخن هيچ آدمي زاده، پرنده، حيوان و بالاخره هيچ جانداري بر امام پوشيده نيست

و هر كس كه اين صفات را دارا نيست، امام نمي باشد».

عن ابي عبدالله عليه السلام: اذا اراد الامام ان يعلم شيئا، اعلمه الله ذلك. [33].

«امام صادق عليه السلام فرمود: هرگاه امام اراده به دانستن چيزي فرمايد، خدايش تعليم دهد».

3- ياوران و دوستداران ما (ائمه ي اطهار عليهم السلام) چشم به راه رحمت خدا و دشمنان و بدخواهان ما در انتظار خشم و عذاب پروردگار باشند.

سومين فضيلت از فضايلي كه امام ناطق به حق علي بن ابيطالب عليه السلام براي عترت معصوم پيامبر خدا بيان فرموده و در كلام آن حضرت مي درخشد، فضيلتي است كه ثمره ي آن نصيب دوستان مي شود و مخالفان اهل بيت عصمت و طهارت نيز نصيب خود را مي يابند. و آن بشارت دوستان عترت پاك رسول خدا به رحمت پروردگار و انذار مخالفان و منكرين ايشان به خشم و عذاب الهي است. اين مژده ي رحمت به هواخواهان و طرفداران اهل بيت رسول الله (ص)، و بشارت عذاب و دوزخ به دشمنان و مخالفان آنان، كه در كلام امام علي (ع) جلوه مي كند، از سخن بليغ و كلام فصيح پيامبر اعظم در حديث غديرخم در حجه الوداع الهام گرفته است. آنجا كه پيامبر اكرم (ص) اميرالمومنين علي بن ابيطالب

[صفحه 36]

(ع) را به وصايت و خلافت خود و امامت امت اسلامي به فرمان خداي حكيم منصوب كرده و در آن هنگامه ي اميدبخش و زندگيساز خداي را به نيايش و ستايش برخاست و در پايان از خداي سبحان درخواست كرد، تا دوستان علي (ع) را دوست بدارد و دشمنانش را دشمن داشته باشد. از آن زمان به بعد به پيروي از سنت حسنه ي رسول الله، ائمه ي اطهار عليهم السلام همزبان با پيامبر اكرم (ص) به دوستداران امام علي

(ع) و فرزندانش، كه حجتهاي بالغه ي پروردگارند مژده ي رحمت و به بدخواهان و منكران آنها وعده ي عذاب و دوزخ داده اند. در ذيل احاديثي از زبان گويا به حق رسول الله در ارتباط با اين بشارت نقل مي شود، تا مگر موجبات نشاط و سرور و اميد دوستداران اهل بيت پيامبر (ص) و اسباب حزن و اندوه و ياس و هلاك دشمنان ايشان فراهم آيد.

عن النبي (ص) عن جبرئيل، عن ميكائيل، عن اسرافيل عن اللوح عن القلم قال يقول الله عز و جل:

ولايه علي بن ابي طالب حصني فمن دخل حصني امن من عذابي. [34].

«پيامبر اكرم (ص) به نقل از جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل از لوح و از قلم فرمود: خداي عز و جل مي فرمايد:

ولايت علي بن ابيطالب (ع) دژ و حصار من است و هر كس به دژ من در آيد از عذاب من در امان باشد».

عن ابن عباس و انس عن النبي (ص) قال:

[صفحه 37]

اذا كان يوم القيامه و نصب الصراط علي جهنم، لم يجز عليه الا من معه جواز ولايه علي بن ابي طالب، [35] و ذلك قوله تعالي: «وقفوهم انهم مسئولون». [36].

«ابن عباس و انس از پيامبر اكرم (ص) روايت كرده اند كه آن حضرت فرمود:

هنگامي كه قيامت فرا رسد و پل صراط بر جهنم نصب شود، هيچ كس از آن پل نگذرد مگر اينكه برگ امان ولايت علي بن ابيطالب با او باشد. و اين معني سخن حق تعالي است كه فرمود: نگاهشان داريد، چرا كه ايشان مورد بازخواست و سوال مي باشند».

عن ابن عباس قال: قال رسول الله (ص):

ولايه علي بن ابي طالب ولايه الله و حبه عباده الله و اتباعه فريضه الله و اولياوه اولياء الله و

اعداوه اعداء الله و حربه حرب الله و سلمه سلم الله عز و جل. [37].

ابن عباس گويد كه پيامبر خدا (ص) فرمود:

ولايت علي بن ابيطالب ولايه الله است. دوستي او عبادت خدا و پيروي از او فريضه و واجب الهي است. و اولياء و دوستان علي (ع) دوستان خدا، دشمنان او دشمنان خدا، جنگ با او جنگ با خدا و صلح با او صلح با خداي عز و جل است».

قال رسول الله (ص): يا علي انت ولي الناس بعدي فمن اطاعك فقد

[صفحه 38]

اطاعني و من عصاك فقد عصاني. [38].

«پيامبر خدا (ص) فرمود: يا علي! تو پس از من ولي و راهنماي مردمي، هر كس تو را پيروي كند از من پيروي كرده و هر كس از تو اطاعت نكند، مرا فرمان نبرده است».

عن ابي الحسن عليه السلام قال: ولايه علي مكتوبه في جميع صحف الانبياء و لن يبعث الله نبيا الا بنبوه محمد و وصيه علي صلوات الله عليهما. [39].

«حضرت ابوالحسن امام موسي بن جعفر (ع) فرمود:

ولايت امام علي (ع) در صحيفه هاي همه پيامبران نوشته شده است. و خدا هرگز پيامبري را مبعوث نفرموده، مگر آنكه ايشان را به پيامبري محمد (ص) و وصايت و جانشيني علي صلوات الله عليهما سفارش كرده است».

عن ابي جعفر (ع) قال: قال رسول الله (ص):

من احب ان يحيا حياه تشبه حياه الانبياء و يموت ميته تشبه الشهداء و يسكن الجنان التي غرسها الرحمان فليتول عليا و ليوال وليه و ليقتد بالائمه من بعده فانهم عترتي خلقوا من طينتي. اللهم ارزقهم فهمي و علمي و ويل للمخالفين من امتي، اللهم لا تنلهم شفاعتي. [40].

«ابوجعفر امام محمد باقر عليه السلام فرمود كه رسول خدا (ص) فرمودند:

هر كس

دوست مي دارد كه مانند پيامبران زندگي كند و مانند شهيدان

[صفحه 39]

بميرد، و در بهشتي كه درختهاي آن را خداي مهربان كاشته آرام بگيرد، بايد پيرو امام علي (ع) بوده و دوستدار او را دوست بدارد. و به ائمه ي اطهار (ع) كه پيشوايان بعد از او مي باشند اقتداء كند، چرا كه آنها فرزندان من هستند و از سرشت من آفريده شده اند. بار خدايا! فهم و دانش مرا به آنها روزي كن و واي بر كساني از امت من كه با آنها ستيزه و مخالفت كند، خدايا شفاعت مرا نصيب آنان مكن».

قال رسول الله (ص): علي وليكم بعدي، قالوا: رضينا بالله ربا و بمحمد (ص) نبيا و بعلي بن ابي طالب (ع) وليا فانزل الله عز و جل: [41].

«و من يتول الله و رسوله و الذين آمنوا فان حزب الله هم الغالبون». [42].

پيامبر خدا (ص) فرمود: علي (ع) بعد از من ولي و سرپرست شماست، گفتند:

خوشحاليم كه پروردگار ما الله، پيامبر بزرگوار ما محمد (ص) و علي بن ابيطالب ولي و رهبر ما است. پس در اين هنگام خداي عز و جل اين آيه را نازل فرمود:

«و هر كس كه ولي و فرمانرواي او خدا و پيامبر و اهل ايمانند (پيروز است) همانا حزب خداي پيروزمندانند».

عن مجاهد عن ابن عباس قال: رسول الله (ص):

اذا كان يوم القيامه امر الله جبرئيل ان يجلس علي باب الجنه فلا يدخلها الا من كان معه براءه من علي بن ابي طالب (ع). [43].

[صفحه 40]

«مجاهد به نقل از ابن عباس گفت: رسول خدا (ص) فرمود:

هنگامي روز قيامت فرابرسد، خداي به جبرئيل فرمان مي دهد تا بر در بهشت بنشيند و كسي را به بهشت وارد نكند، مگر آن

كه برگ ورود از امام علي بن ابيطالب (ع) همراه داشته باشد».

عن ابي جعفر (ع) قال: قال رسول الله (ص):

التاركون ولايه علي، المنكرون لفضله، المظاهرون اعداءه خارجون من الاسلام من مات منهم علي ذلك. [44].

ابوجعفر امام محمد باقر عليه السلام فرمود، پيامبر خدا (ص) فرمود:

«آنان كه ولايت امام علي (ع) را ترك گفته، فضيلت او را انكار كرده، از دشمنان او پشتيباني كنند و بر اين حال بميرند، خارج از دين اسلام مرده اند».

قال رسول الله (ص) لعلي (ع): يا علي انت مني و انا منك وليك وليي، و وليي ولي الله و عدوك عدوي و عدوي عدو الله. [45].

«پيامبر خدا (ص) به علي (ع) فرمود:

اي علي! تو از مني و من از تو، دوستدار و پيرو تو، دوست و فرمانبردار من است. و دوستدار و مطيع من، فرمانبردار خداست. و دشمن تو دشمن من و دشمن من دشمن خدا مي باشد».

احاديثي كه در فوق بيان شد خوشه اي از خرمن انبوه بشارت به دوستان امام علي (ع) و فرزندانش و انذار مخالفان اميرالمومنين و ائمه ي اطهار

[صفحه 41]

عليهم السلام بود. اميد آنكه همين مختصر باعث روشني دل و آرامش خاطر دوستان آن امام معصوم و سبب هدايت و نجات و باعث معرفت مخالفان آن بزرگوار شود، باشد كه پيش از فرارسيدن مرگ و ديدار عذاب دردناك الهي، به حق آن حضرت آشنا شوند و به مقام آن امام مبين معرفت يابند.

امام علي (ع) در يكي از خطبه هاي نهج البلاغه كه طي آن به بيان و شرح صفات و فضايل بي پايان خاندان محمد (ص) پرداخته مي فرمايد:

هم عيش العلم و موت الجهل، يخبركم حلمهم عن علمهم و ظاهرهم عن باطنهم و صمتهم عن حكم منطقهم، لايخالفون

الحق و لايختلفون فيه، هم دعائم الاسلام و ولائج الاعتصام، بهم عاد الحق في نصابه و انزاح الباطل عن مقامه و انقطع لسانه عن منبته، عقلوا الدين عقل وعايه و رعايه، لا عقل سماع و روايه، فان رواه العلم كثير و رعاته قليل. [46].

«آنان (خاندان پيامبر ص) مايه ي حيات علم و سبب مرگ ناداني مي باشند. شكيبايي آنها شما را از دانش آنان آگاه مي كند و ظاهرشان از باطن آنها و خاموشي و سكوت ايشان از راستي و درستي گفتار آنان خبر مي دهد. با حق مخالفت نمي كنند و درباره ي آن اختلافي ندارند. اينان (عترت پيامبر ص) اركان اسلام و پناهگاه مردم مي باشند. به وجود ايشان حق به مرز و حد نهايي خود مي رسد، باطل ريشه كن و زبانش از بيخ و بن بريده مي شود. اهل بيت پيامبر (ص) دين را از گذرگاه فهم و بصيرت براي

[صفحه 42]

عمل به آن فرا گرفته اند، نه اينكه بدور از خرد آن را شنيده و براي ديگران بازگو كنند. چرا كه بازگوكنندگان علوم فراوانند ولي جانبداران آن اندك مي باشند».

در اين بخش از سخنان حكمت آفرين پيشواي پرهيزگاران، عالي ترين فضيلتها و ممتازترين صفات و ارزشهاي اخلاقي كه در حيات اهل بيت رسول خدا متجلي است، از زبان حضرت علي عليه السلام در توصيف ايشان بيان شده است. فضايل و ويژگيهايي كه خداوند سخن و امير ملك حكمت در شان و شخصيت ائمه ي اطهار عليهم السلام بيان فرموده است، در حدي از تعالي و عظمت و قداست قرار دارد كه فقط شايسته ي عترت معصوم پيامبر عزيز و بزرگوار اسلام است. و سواي آنان احدي از افراد انسان حتي تصور دستيابي به چنين قله ي رفيعي از سجايا و مكارم

اخلاقي را توانمند نيست و در انديشه و بيان هيچ نويسنده و گوينده اي، جز امام علي (ع) چنين وصفي از خاندان پاك پيامبر نمي گنجد. اندكي تامل در گفتار حقيقت بيان امام، خوانندگان عزيز را به اين حقيقت نزديك و با اين واقعيت بيشتر آشنا مي كند، آنجا كه فرمود:

هم عيش العلم و موت الجهل. (اهل بيت پيامبر (ع) باعث حيات علم و سبب مرگ ناداني اند). يكي از ارزنده ترين ارزشهاي اخلاقي و مهمترين فضايل انساني، دستيابي انسان به منابع علمي و سرچشمه هاي حيات بخش حكمت و معارف است، تا آنجا كه آدمي به زيور علم آراسته شود و درگير و دار تلاش خستگي ناپذير و بي پايان عمر به قله ي بلند علوم و اسرار عالم صعود كند، چندانكه در ميان جوامع انساني به صفت ممتاز عالم

[صفحه 43]

معروف شود. و در فرهنگ اسلامي بالاترين مقام و عالي ترين ارزشي كه هر مسلمان مي تواند براي خود فراهم آورد، پايگاه علم همراه با تقواي خدا است. چرا كه حق تعالي در قرآن كريم سخن از عزت و رفعت دو گروه به ميان آورده و آن دو گروه كه خدايشان رفعت و عزت بخشيده است، ايمان آورندگان به خداي يگانه اند و كساني كه درجات و مراتب علمي را تحصيل كرده اند، آنجا كه فرمود:

يرفع الله الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا العلم درجات و الله بما تعملون خبير. [47].

«خداي مقام اهل ايمان و دانشمندان را (در هر دو عالم) رفيع مي گرداند و خدا به آنچه (از نيك و بد) انجام دهيد آگاه است».

و بسيار آيات ديگر و احاديث فراوان از زبان معصومين عليهم السلام، كه دلالت بر كرامت و شرف و فضيلت دانشمندان دارد و در حوصله

و محدوده ي بحث ما نمي گنجد.

امام علي عليه السلام در يكي از حكمتهاي نهج البلاغه شريف، مردم را مردگان و دانشمندان را انسانهاي زنده و با نشاط معرفي مي فرمايد. [48] ولي اينجا كه سخن از كرامت و شرافت خدادادي اهل بيت پيامبر (ص) است، كلام امام اوجي ديگر و عظمتي چشمگيرتر گرفته است، تا آنجا كه آنها را نه تنها بزرگترين عالمان روزگار مي داند كه همه ي دانشها و حكمتها و حقايق و اسرار كائنات در سينه و دل آنها جاي گرفته است، بلكه مقام

[صفحه 44]

خاندان پيامبر از ديدگاه علم و حكمت به اندازه اي رفيع است، كه ايشان باعث حيات علم و نابودي ناداني اند. از ديدگاه حقيقت بين امام و در كلام هدايت بخش اميرالمومنين (ع) عترت معصوم پيامبر چهره هاي روشن و انسانهاي مقدس و مطهري هستند، كه علم به حيات آنها زنده است و جهل و ناداني در پرتو وجود سراپا نور ايشان محو و نابود است. به بيان ديگر به وجود و حضور آنان، علم در كالبد زمانه حاضر است و با غيبت و شهادت اهل بيت پيامبر (ص) ابواب علم و حكمت به روي مردم هر عصري بسته است. و در غياب آنها اين امتياز و فضيلت تنها در آثار باقيمانده از ايشان مانند احاديث و روايات و خطبه ها و حكمتها و نامه هايشان موجود و مشهود است.

لا يخالفون الحق و لا يختلفون فيه. (عترت پيامبر (ع) با حق مخالفت نمي كنند و درباره ي آن اختلافي ندارند).

دفاع از حق و همراهي و همگامي با آن يكي از ارزشمندترين مكارم اخلاقي است. و ارزش هر انساني از ديدگاه هر مكتب فكري و عقيدتي، به ميزان موافقت و همگامي و هماهنگي وي

با حق است. آنها كه با تاريخ حيات انسان آشنايي دارند، به اين حقيقت دست يافته اند، كه همه ي آنها كه مدعي طرفداري از حق و دفاع از حريم آن هستند، يا در ادعاي خود صادق نيستند و يا تنها براي مدت محدودي از حق مي گويند و از آن دفاع مي كنند. و هنگامي كه مقام و موقعيت و منافع خودشان از سوي حق تهديد شود، به آساني به ستيز و جدال با حق برمي خيزند و مقابله ي با حق را در جهت حفظ منافع و شئونات خويش، حق خود مي دانند. و اين واقعيت

[صفحه 45]

تلخي است، كه همه ي گستره ي تاريخ حيات انسان را پر كرده است. در رابطه با اين جريان تلخ و ناخوشايند تاريخ، تنها به روزگار رسالت پيامبران الهي و ايام محدود حيات و امامت عترت پاك و معصوم پيامبر اسلام (ص) است، كه انسان در دوران زندگاني خويش شهد گواراي حقيقت را چشيده و شاهد دفاع صادقانه و قاطعانه ي اهل بيت رسول الله از حريم مقدس حق بوده اند. چرا كه به فرموده ي امام حق اميرالمومنين علي بن ابيطالب عليه السلام، خاندان پاك و عترت معصوم پيامبر خدا (ص) مظهر حق و اقامه كنندگان و مدافعين راستين حق در صحنه ي پهناور زمين بوده اند، تا آنجا كه همه ي آنها در راه اين مهم جان خود را فدا كرده و به مقام رفيع شهادت دست يافته اند.

عترت رسول الله (ص) در گذرگاه پر حادثه و لغزنده ي تاريخ همواره حق گفته اند، از حريم حق دفاع كرده اند و حيات و حركت ايشان براساس حق بوده است. و اين امتيازيست كه تنها در انحصار خاندان پيامبر اكرم (ص) است و جز آنها كسي را توان چنين همتي

والا و زندگي روشن و سعادت بخش نبوده و نيست. و اين مهم در حيات اهل بيت پيامبر به دليل معرفت كامل آنها از حق و عدم اختلاف ايشان در شناخت حقيقت و عرفان كامل نسبت به حق است. و به همين دليل امام موحدان پرهيزگار حضرت علي النقي عليه السلام، در زيارت جامعه شيعيان را تعليم فرمود، تا به هنگام زيارت اهل بيت رسول الله (ص) در نهايت اخلاص و اعتقاد خطاب به ايشان بگويند:

و الحق معكم و فيكم و منكم و اليكم و انتم اهله و معدنه و ميراث النبوه

[صفحه 46]

عندكم … [49].

«و حق با شما (عترت پيامبر) و در ميان شما و از شما و متوجه شما است و شما اهل حق و معدن حق هستيد و ميراث پيامبري نزد شما مي باشد».

هم دعائم الاسلام و ولائج الاعتصام. (خاندان پيامبر (ص) اركان اسلام و پناهگاه مردم مي باشند). هر بنا و ساختماني براي استواري و ماندگاري بيشتر در برابر حوادث طبيعي، نيازمند به اساس و اركاني محكم و استوار است. و هر چه اركان و پايه هاي يك ساختمان محكمتر و استوارتر باشد، عمر ساختمان و دوام آن در گذرگاه پرحادثه ي زمان بيشتر و بهره دهي آن فراوانتر است. فروپاشي و ويراني هر بنايي نيز بر اثر درهم شكستن پايه ها و اركان آن ساختمان است. شريعت آسماني اسلام در كلام امام علي (ع) كاخ رفيع و استوار و مفيدي را مانند است، كه اركان محكم و پايدار آن اهل بيت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم مي باشند. و از آنجا كه اين قائمه هاي ايمان و اخلاص و استوانه هاي استوار تقوا و فضيلت، به پايداري كوهستانهاي عظيم و مقاوم

استواراند، بناي توحيد و كاخ اسلام از پانزده قرن پيش تا به حال و از حال تا قيام رستاخيز بزرگ كه هنگامه قيامت است، پاي بر جا و استوار باقي خواهد بود. و حصار امن و امان بخش توحيد و كاخ برافراشته ي اسلام در همه ي عصرها و براي تمامي نسلهاي آدمي، پناهگاهي امن و اميدبخش مي باشد، كه جاودانه بر پهنه ي

[صفحه 47]

بيكرانه ي گيتي پايدار و جلوه گر است. عترت رسول الله (ص) و دامان پر مهر و آستان اميد آفرين ايشان، در گذرگاه تاريخ هميشه پناهگاه امن و ملجا امان، براي همه ي محرومان و ستمديدگان از بندگان خدا بوده است. و همه ي كساني كه از اطاعت شيطان، فرمانبرداري اهريمن نفس و ستم طاغوتهاي ستمگر و خون آشام به تنگ آمده اند، روي به دامان امن و آستان امان ايشان آورده اند. چرا كه هر چه هدايت، سعادت، آرامش، رهايي، عشق، رستگاري، ايمان، آزادي و پيروزي است در خانه و سايه ي عنايت آنهاست. و همه ي آوارگيها، ناهنجاريها، انحرافها، شركها، گمراهيها، تباهيها و هلاكتها در جدايي و دوري از اهل بيت رسول خدا (ص) فراهم است. و دليل اثبات اين ادعا در لابلاي اوراق تاريخ اسلام آشكار و خواندني است. امت اسلامي به شهادت تاريخ در روزگار بعثت پيامبر (ص) شهد گواراي رحمت و اخلاق حسنه ي رسول الله و به روزگار امامت حضرت علي (ع) شيريني عدالت و اخلاص اميرالمومنين (ع) را چشيده است. هنگامي كه امام حسن عليه السلام عهده دار امامت امت بود، مردم شاهد زيباترين شجاعت و نرمش قهرمانانه و صلح آفرين تاريخ بودند. امام حسين بن علي عليه السلام اين جگرگوشه ي يگانه دخت پيامبر حضرت فاطمه ي زهرا (ع)، آيات ايمان و جهاد و اخلاص و

عزت و شهادت را با قيام خونين خويش، براي همه ي آزادي خواهان تاريخ تفسير كرد. و امت اسلامي از امام سجاد (ع)، اين زيباترين روح پرستش و نيايش درس عبادت و آئين صبر، از امام محمد باقر و امام جعفر صادق (ع) نشر و تعليم دانش، از امام موسي بن جعفر (ع) تفسير ايمان و استقامت، از امام علي بن

[صفحه 48]

موسي الرضا (ع) طريق رضا و توكل، از امام جواد (ع) شجاعت و سخاوت، از امام علي النقي برنامه ي زندگي ساز زهد و تقوا، از امام حسن عسكري (ع) پايداري در برابر محاصره و جسارت دشمن و از حضرت بقيه الله حجه ابن الحسن (ع) آئين صلح و صبر و صلاح و اصلاح و اقامه ي عدل و نشر علوم و گسترش قسط در همه جاي گيتي را فراگرفته است. و در يك كلام از آستان قدس اهل بيت پيامبر (ص) همه ي خيرات، بركات، فيوضات، رحمت و عنايت الهي نصيب مردم شده است، تا مگر انسانها در سايه سار رحمت بخش وجود مقدس اين اولياء حق و اوصياء رسول الله، به آرامش دنيا، فهم دين و پيروزي و رستگاري آخرت دست يابند.

بهم عاد الحق في نصابه و انزاح الباطل عن مقامه و انقطع لسانه عن منيته …

«به وجود ايشان (عترت پيامبر ص) حق به جايگاه و حد نهايي خود مي رسد، باطل ريشه كن مي شود و زبان باطل از بيخ و بن بريده مي شود».

در فراخناي گيتي و در عالم هستي، هر پديده اي به تناسب و اقتضاي وجود خويش از آغاز هستي تا پايان حيات، يك سير تكاملي را در مسير حيات به سوي كمال مطلق و مبدا آفرينش، به اراده خود

و يا از گذرگاه جبر تكويني مي پيمايد. و در برابر هر يك از اين موجودات چه آنها كه مجبور و چه آنها كه صاحب اراده و مختارند، ظهور اسباب و عوامل ضد تكامل و تعالي امري قطعي و حتمي است. با اين تفاوت كه در برابر موجودات فاقد اراده كه تابع جبر تكويني هستند، عوامل و علل ضد تكامل برخاسته از طبيعت قرار مي گيرد، ولي در برابر پديده ها و موجودات صاحب اراده و آزاد، هم علل ضد تكامل مادي و هم نيروهاي ضد تعالي غير مادي و

[صفحه 49]

اهريمني جلوه مي كند. و انگيزه و اسباب سقوط و هلاكت و انحراف آنها را از مسير كمال فراهم مي آورد.

انسان كه به فرموده ي قرآن اشرف آفريدگان خدا است و در زيباترين هيات و نيكوترين تقويم، به شهادت آيه ي كريمه قرآن [50] لباس هستي پوشيده، از اين جريان بركنار نيست. و آنگاه كه انسان به حق در مسير كمال و رشد حركت مي كند، به حدي از كمال دست مي يابد كه مورد رشك فرشتگان قرار گرفته و به مقامي مي رسد كه فرشته را راه نيست. همانگونه كه اگر سببهاي ضد كمال راه را بر او ببندند، به حضيضي از ذلت و نكبت و بربريت سقوط مي كند، كه هيچ چارپا و جنبنده اي به پستي او نباشد. از ديدگاه مذهب و چشم انداز عقل و منطق ضروري است، همه ي انسانهايي كه مي خواهند به كمال برسند و هرگز از حق و حقيقت جدا نباشند، حضور و وجود اسوها و الگوهايي در دوران حيات، امري اجتناب ناپذير است. از اين گذرگاه خداي حكيم عترت معصوم رسول خدا (ص) را كه مظهر تام و تمام حق

و حقيقتند، براي مردم اسوه و الگو قرار داده است. چرا كه ايشان در روزگار حيات خويش حتي لحظه اي از حق جدا نبوده اند، همواره نهايي ترين چهره و جلوه ي حق در سيما و آئينه ي دل ايشان تجلي كرده است. و اگر سخن به حقيقت گفته شود، بايد گفت كه اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام خود، حقيقت محض و ملاك و ميزان حق مي باشند. و به اصطلاح اهل منطق وجود مقدس عترت پاك و

[صفحه 50]

معصوم پيامبر خدا، مصداق قطعي و حتمي حق در گذرگاه حيات مي باشد. و با توجه به اين حقيقت اميرالمومنين امام علي عليه السلام درباره ي آنان فرمود:

«به وجود ايشان (عترت پيامبر ص) حق به جايگاه و حد نهايي و متعالي خود مي رسد».

يكي از بارزترين و آشكارترين مصاديق علل و اسباب ضد تكامل و تعالي در حيات انسان، باطل و جلوه ي آن در صورتهاي گوناگون حتي در شكل نمايش حق است. با اندكي دقت و پژوهش در اسناد تاريخي بازمانده از امتهاي گذشته، متوجه اين واقعيت تلخ مي شويم كه همواره در برابر هر جريان حق و جلوه ي هر حقيقتي باطل با چهره ي زشت و نامبارك خود ظاهر شده است. و با تمامي ترفندهاي فريبنده ي خود سد راه حق شده و آن را از مسير خود كه به كمال و عدل منتهي مي شود، باز داشته و منحرف كرده است. و با كمال تاسف جلوه و جريان باطل در طول تاريخ از چنان شدت و سرعتي برخوردار بوده، كه بسياري از مردم را از صراط روشن حق خارج كرده و به بيراهه ي ضلالت و همگامي با باطل كشيده است. و در اين ميانه بسيار مرداني كه به هواخواهي

و طرفداري حق برخاسته بودند و سرانجام وسوسه ي باطل و شدت جريان و جاذبه ي حكومت آن، ايشان را به فرو غلطيدن در آغوش باطل و دلباختگي و سرسپردگي نسبت بدان مسرور و دلخوش كرده است. در ميدان خطرناك ستيز با باطل و تلاش و جهاد در راه زوال و نابودي آن، توفيق هر كس به ميزان حقانيت و شيفتگي و اعتقاد وي به حق بوده است. آنها كه از حق و حقيقت تنها با زبان دفاع كرده اند،

[صفحه 51]

پيروزيشان بر باطل پيروزي لفظي بوده، و كساني كه مبارزه ي ايشان با ناحق از نفرت دل بوده، غلبه ي آنها بر باطل در حد پيروزي قلبي بوده و در نتيجه هيچگاه در دل سر سازگاري با باطل را نداشته اند ولي در آوردگاه جهاد با باطل چهره هايي روشن با قامتي استوار و قلبي مطمئن حضور پيدا كرده اند، كه در جدال با ناحق از اسلحه ي زبان و قلب و عمل بهره برده اند. و به همين دليل مرگ آفرين ترين ضربه هاي جانگداز را بر قامت ناميمون باطل فرود آورده اند، تا آنجا كه موجوديت و هستي آن را از صفحه ي گيتي دست كم تا زماني كه خود بوده اند، از ميان برداشته اند. اين دريادلان آئينه جان و اين پاكباختگان جان بر كف كه همواره در ميدان نبرد با باطل تا مرز شهادت و فناء في الله خوش درخشيده اند و پيكره ي باطل كاري ترين ضربه هاي مهلك را از ناحيه ي ايشان پذيرفته، عترت معصوم پيامبر حق تعالي مي باشند. اهل بيت پيامبر اكرم (ص) مومنان صالح، موحدان صادق و مخلصين شاهدي هستند، كه در چند ساله ي عمر محدود و سراسر فيض و رحمت خود، لحظه اي از هجوم و يورش به

پايگاه باطل آرام نگرفته اند، تا آنجا كه به فرموده ي امام علي عليه السلام:

«به وجود اهل بيت پيامبر (ص) باطل، ريشه كن و زبان آن از بيخ و بن بريده مي شود».

عقلوا الدين عقل و عايه و رعايه، لا عقل سماع و روايه، فان رواه العلم كثير و رعاته قليل.

«اهل بيت پيامبر (ص) دين را از روي فهم و بصيرت و براي عمل فرا گرفته اند، نه آنكه طوطيوار شنيده و تكرار كنند، چرا كه بيان كنندگان

[صفحه 52]

علوم فراوان و جانبداران آن اندك مي باشد».

مردم در پذيرش دين به گروههاي متفاوت تقسيم مي شوند. بعضي از مردم هنگام ابلاغ شريعت از سوي اولياء دين، به دليل عدم امكان مقاومت و جبهه گيري در برابر آن تسليم مي شوند و به ظاهر ايمان مي آورند، ولي در حقيقت نور ايمان به خانه ي دل آنها راه نيافته است. چنين مردمي از اسلام و حقيقت ايمان، تنها به عنوان بي محتواي مسلماني دل خوش كرده اند. برخي دين را بي هيچ بصيرت و شناختي ناخود آگاه پذيرفته و تقليد مي كنند و از اسلام و حقايق و علوم و معارف ديني هيچ بهره اي نبرده اند، ولي صادقانه به اصول دين و مباني مذهب اعتقاد داشته، در اجراي احكام دين در حد توان خود مي كوشند. گروهي از مردم نيز پس از مطالعه و تحقيق و پژوهش بسيار، از گذرگاه استدلال و استنباط عقلي و منطقي، دين خدا را پذيرفته و ايمان آنها بر اساس عقل و علم و معرفت است، ولي در رابطه با عمل، به همه ي احكام و موازين شرعي توفيق چنداني ندارند. و گاه مشاهده مي شود كه در اعمال آنها ناخالصيها و خود بيني ها و غرورهاي بي مورد، جاي صفاي دل و اخلاص در

عمل را گرفته است. در اين ميانه مرداني دلير با روحي بزرگ، قلبي پاك، ايماني خالص عشقي خدائي، سينه اي سوخته و جاني روشن به فروغ جمال و جلال حق تعالي جلوه مي كنند، كه ذكر خدا بر لب، ايمان به غيب در دل و روشناي هزاران خورشيد در نگاهشان، آيات نور و ايمان و اخلاص و ايثار را تفسير مي كند.

اين پاكيزه جانان نشان از سرادق قدس ربوبي و ملكوت اعلي دارند و

[صفحه 53]

تمامي وجودشان حكايت از عالم نور و صدق و صفا و حق و طهارت مي كند. موحدان پاك نهادي كه ديده به جمال معشوق ازل و ابد دوخته، دين و دل به مهر و عشق او باخته، با درد و رنج و هجر و سوز و ساز و ناز و عتاب و هر چه كه از او و به سوي او باشد ساخته اند، مرغ روح ايشان را فضاي گيتي تنگ است و سر سپردگي و دلبستگي شان به هر چه تعلق مادي و غير دوست باشد، ننگ. در آئينه ي جانشان جمال حق تعالي جلوه كرده و در ميناي دلشان شراب ناب ايمان و عشق، عقل تاجر پيشه را به بي خودي مي خواند. از پنجره ي چشمانشان روشناي عشق و مهتاب مهر مي تابد و ترنم گفتارشان تسبيح قدسيان و زمزمه ي دلنواز عرشيان را تداعي مي كند. اينان وارثان صالح و صادق سلسله ي تابنده ي پيامبرانند، كه از سرزمين نور آمده اند، بندگان راستين حق تعالي و پرستندگان مخلص حضرت پروردگار مي باشند و از سوي آفريدگار عالميان فرمان دارند، تا مردم را به نور دعوت كنند و از شب و ظلمت بيم دهند. و از آنجا كه بنده ي آفتاب حقيقتند، در گوش جان

آدميان هر چه مي گويند همه از آفتاب مي گويند، باشد كه اهريمن سياهي و تاريكي شرك و كفر را از حريم حيات و محيط زندگي مردم بتارانند.

اين برگزيدگان حق تعالي و ميراث بران پيامبر خدا (ص) كه از سلاله ي پاك و طاهر ابراهيم بت شكن مي باشند، دين را با همه ي هستي و تمامي وجود خويش دريافته و از آن تا برآمدن جان دفاع كرده اند. و با شهامت و جرات مي توان گفت كه ايشان- عترت رسول الله- تجسم عيني و عملي اسلام مي باشند و آيه، آيه ي قرآن در لحظه، لحظه ي حيات آنها تفسير مي شود.

[صفحه 54]

و كلام حق آنها صداي رساي حضرت جبرئيل امين است، كه از حلقوم مطهر اهل بيت پيامبر اكرم (ص) آيات وحي و الهام الهي را در فضاي عالم و در گوش جهانيان فرياد مي كند. و براساس اين حقيقت روشن و واقعيت انكارناپذير، امام متقيان يعسوب الدين حضرت علي (ع) در وصف عترت معصوم و مطهر رسول الله (ص) فرمود: «عترت پيامبر خدا (ص) دين را از راه فهم و معرفت و براي عمل فراگرفته اند- دين با حيات ايشان درآميخته- نه اينكه بدون تعقل و تدبر شنيده و تكرار كنند، زيرا بيان كنندگان علوم فراوان و طرفداران آن اندك مي باشد».

نحن الشعار و الاصحاب و الخزنه و الابواب، و لا توتي البيوت الا من ابوابها، فمن اتاها من غير ابوابها سمي سارقا. فيهم كرائم القرآن و هم كنوز الرحمان، ان نطقوا صدقوا و ان صمتوا لم يسبقوا، فليصدق رائد اهله و ليحضر عقله و ليكن من ابناء الاخره فانه منها قدم و اليها ينقلب … [51].

«ما اهل بيت پيامبر (ص)- از جهت پيوند و نزديكي به رسول الله- پيراهن تن او را

ماننديم. ما اصحاب و خزانه داران- گنجينه هاي علوم و حكمت- و درهاي (شهر علم) پيامبر خدا مي باشيم. و هيچ كس به خانه اي جز از در آن وارد نمي شود و اگر كسي از در خانه وارد نشود، دزد ناميده مي شود.

آيات كريمه ي قرآن (آنچه در مدح و منقبت است) درباره ي اهل بيت عليهم السلام فرود آمده و ايشان گنجهاي خداي بخشنده و مهربان

[صفحه 55]

مي باشند. هرگاه سخن بگويند، راست و درست مي گويند و اگر ساكت باشند، كسي بر آنها در سكوت پيشي نگرفته است. (سكوت اهل بيت از علم و حكمت نشات گرفته است) امام هر قومي بايد به ملت خود راست بگويد و در كارها عقل خود را بكار برد. و بايد كه مرد آخرت باشد، زيرا از آنجا آمده و به آنجا باز مي گردد».

يكي از دلايلي كه در ارتباط با موضوع خلافت پس از ارتحال و درگذشت پيامبر خدا (ص) و امامت امت اسلامي، ائمه ي اطهار عليهم السلام در مناظرات و احتجاجات خود به آن استدلال كرده اند، مساله ي قرابت و نزديكي و پيوند نسبي و خوني اهل بيت عصمت و طهارت با رسول الله (ص) است. و از ديدگاه عقل و منطق و چشم انداز حكمت و انصاف و عدل، موضوع قرابت و نزديكي و پيوند عترت پيامبر (ص) با آن حضرت، برهاني محكم و دليلي استوار و حجتي قوي و غير قابل انكار است. چرا كه به فرموده ي ائمه ي اطهار (ع) عترت رسول الله (ص) در دامان وحي پرورش يافته و از زلال حقيقت و معرفت قرآن با دست لطف و مهر و عنايت پيامبر اكرم (ص) سيراب و سرشار شده اند. و طراوت و طهارت و صفاي خانه ي پيامبر اعظم (ص)، كه نشات گرفته

از صفاي وحي و طراوت قرآن و طهارت نفس زكيه ي رسول الله (ص) است، بر روح و قلب و انديشه ي عترت او سخت تاثير گذاشته است. اين فضيلت و ويژگي ارزشمند تنها در انحصار اهل بيت پيامبر (ص) است و ديگر ياران و اصحاب وي از اين امتياز بي بهره و محروم مي باشند.

دانشمندان علوم تربيتي و علماي روان شناس و زيست شناس معتقدند،

[صفحه 56]

در تكوين شخصيت و ساختار هويت انسان سه اصل مهم تاثير قطعي و حتمي دارد، آن سه اصل عبارتست از:

1- وراثت (ژنتيك)، محيط، تربيت. و در رابطه با اصل وراثت عقيده دارند، كه مولود از والدين خود تحت تاثير سه گونه وراثت است، وراثت جسماني، وراثت عقلاني و وراثت اخلاقي. و اين به معني آنست كه هر مولودي از جهت ويژگيهاي جسماني پدر و مادر، خصوصيات عقلاني و ميزان خردمندي، ارزشها و ضد ارزشهاي اخلاقي آنها برخوردار مي باشد. بر اساس اين نظريه علمي ويژگيها و خصوصيات جسماني، عقلاني و اخلاقي مثبت يا منفي پدر و مادر و حتي نياكان هر مولودي در ساختار شخصيت و تربيت وي تاثير قابل ملاحظه و غيرقابل انكار دارد.

2- محيط و شرايط مثبت و منفي، طهارت و يا آلودگي آن در تكوين شخصيت هر انساني موثر است و اين در جاي خود با توجه به انواع محيط قابل بحث و بررسي است. ولي از آنجا كه حوزه ي بحث و محدوده ي مطلب مورد نظر در اين كتاب بيش از اين، فرصت بحث در اين باره نمي دهد، تنها به بيان اينكه محيط در ساختار شخصيت انسان موثر است، بسنده مي شود.

3- تربيت نيز از جمله ي اصولي است كه در تكوين شخصيت و رشد و تعالي روحاني

انسان. تاثير شايان و غير قابل انكاري دارد. و هرگاه اصول و مباني تربيتي از اصالت و هماهنگي با فطرت آدمي برخوردار باشد و مربي از صلاحيت اخلاقي و توان تربيتي كافي و لازم بهره مند باشد، حتما متربي از شايستگي و صلاحيت اخلاقي و تربيتي برخوردار خواهد بود. با توجه به نقش بنيادي سه اصل فوق در تكوين شخصيت انسان، اهل بيت

[صفحه 57]

رسول الله (ص) از صلاحيت و كفايت اخلاقي و تربيتي در حدي والا و متعالي و غيرقابل تصور برخوردار مي باشند. چرا كه عترت رسول خدا (ص) از كرامت طهارت نسبت و عظمت و قداست سلسله و تبار بهره مند مي باشند، كه آغاز آن ابراهيم خليل (ع) و پايانش خاتم الانبياء و افتخار اولياء خدا حضرت محمد مصطفي است.

و در ارتباط با نقش موثر محيط در تربيت و تعالي و كمال انسان، اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام در كانون وحي و دامان تربيت رسول الله (ص)، و آغوش پاك و طاهر و مطهر يگانه بانوي عالم دخت گرامي پيامبر، فاطمه ي زهرا سلام الله عليها پرورش يافته اند. و كدام محيط تربيتي سالمتر و پاكتر و روحاني تر از خانه ي پيامبر خدا و دامان فاطمه ي زهرا (ع) در گستره ي خاك و بستر تاريخ مي توان يافت؟

تربيت و اصول و مباني آن و نقش سازنده و موثر مربي در تربيت متربي، اصلي پذيرفته شده در تكوين شخصيت هر فرد است. در اين رابطه اصول و مباني تربيت عترت رسول الله (ص) از كتاب خدا قرآن مجيد نشات گرفته است و آنها پروردگان قرآن و حقايق و علوم و معارف و احكام آن مي باشند. و مربي ايشان خدا و پيامبرش و اميرالمومنين علي بن ابيطالب (ع)

مي باشد. و چنين مكتب تربيتي و مربياني براي احدي از مردم، جز خاندان رسول خدا (ص) فراهم نبوده است. و به حكم عقل و فرمان منطق و بر اساس عدل و انصاف كساني شايستگي امامت و هدايت امت اسلامي را دارا مي باشند، كه از ديدگاه تربيت، وراثت و محيط تربيتي ارزنده ترين و ممتازترين فضايل و نيكوترين شرايط را تحصيل كرده

[صفحه 58]

باشند. و اين همه امتيازات تنها در حيات عترت رسول الله (ص) فراهم آمده و مشهود است. و به همين دليل و با توجه به اين امتيازات ويژه ي اهل بيت عصمت و طهارت اميرمومنان، امام موحدان و پيشواي پرهيزگاران حضرت علي (ع) در اثبات حقانيت امامت و ولايت خود و فرزندانش كه پس از رحلت پيامبر خدا، عهده دار امامت امت اسلامي مي باشند، فرمود:

«ما اهل بيت پيامبر (ص) از جهت پيوند و نزديكي به رسول الله (ص)، پيراهن تن او را ماننديم». آنچه باعث شگفتي و حيرت انسان مي شود، اين واقعيت تلخ و ناگوار تاريخي است، كه گروهي پس از شهادت رسول الله (ص) مدعي خلافت آن بزرگوار شدند و تنها دليلي كه براي شايستگي خود نسبت به جانشيني پيامبر اكرم اقامه مي كردند، اين سخن ناگوار بود كه ما اصحاب بزرگ و سالمند پيامبر خدائيم و به خيال خام خود اين امتياز را براي خلافت بسنده و شايسته مي دانستند و با اين حال سخن حق و دلايل شرعي و عقلي اهل بيت را مبني بر امامت آنها نپذيرفتند، تا آنجا كه اميرالمومنين علي عليه السلام فرمود: اگر صحابي پيامبر بودن براي خلافت وي ايجاد حق مي كند، پس عترت معصوم او سزاوارترند. چرا كه ايشان ارتباط و پيوندشان با پيامبر خدا (ص) به اندازه اي

نزديك است، كه پيراهن تن او را مانند. ارتباط مستقيم و پيوند تنگاتنگ اهل بيت عصمت و طهارت با پيامبر اكرم (ص) چنانست، كه خون پيامبر خدا در رگهاي آنان جاري، خلق و خوي او اخلاق ايشان، كتاب خدا و اسرار آن نزد آنها و سنت رسول الله (ص) سيره زندگاني آنان

[صفحه 59]

است. با اين حال چه كسي به امامت امت و خلافت رسول خدا (ص) سزاوارتر از عترت وي مي باشد؟ در حالي كه آن حضرت بارها به وصايت و امامت علي (ع) در روزگار حيات خويش تصريح فرموده است. و اين حقيقتي است كه اسناد تاريخي و كتابهاي حديث و روايات اهل سنت و تشيع گواه گوياي آن مي باشد.

بخش قرآن بتواند امت اسلامي را از خطر انحراف و ارتجاع و گمراهي و زوال و ذلت و

[صفحه 60]

وسوسه هاي خناسان توطئه گر رهايي بخشد. و به گواهي همه ي اسناد و مدارك تاريخي پس از پيامبر اكرم (ص) تنها اميرالمومنين و يازده اختر تابناك آسمان امامت از عترت پاك پيامبر خدا، با صداي رسا در همه ي عصرها فرياد برآورده اند كه:

«ما اهل بيت پيامبر خدا (ص) اصحاب و خزانه داران و درهاي شهر علم رسول الله مي باشيم».

و مهمتر از اين سخن اينكه حتي يك مورد در دوران حيات و امامت اهل بيت عصمت و طهارت مشاهده نشده است، كه يكي از دوستان و يا دشمنان ايشان پرسشي از كتاب خدا و يا هر موضوع ديگري از عترت معصوم پيامبر (ص) داشته باشد و آن سئوال از سوي آنها بي پاسخ باقي مانده باشد. و شگفت تر اينكه همه ي كساني كه در برابر اهل بيت پيامبر (ص) به مخالفت و دشمني برخاسته اند، حتي در يك مورد نسبت به علم و عرفان و آگاهي خاندان رسول الله (ص) كه اوصياء آن حضرت پس از وي مي باشند، اظهار شك و ترديد نكرده اند. و بلكه در موارد بسياري زبان به ستايش و تعظيم شخصيت و تجليل از مقام علمي و مرتبه ي ايمان و عرفان آنها گشوده اند. در اين رابطه سخنان هر سه خليفه ي اهل سنت در كتابهاي معتبر آنها به ويژه صحاح سته، (كتابهاي صحيح ششگانه) كه نزد آنان از ارزش و اعتبار خاصي برخوردار مي باشد، شايان دقت و مراجعه است.

سيره ي روشن و زندگاني سراسر رحمت و معرفت اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام، سند زنده و گواه صادقي بر پايگاه رفيع علمي آنان است. مجموعه ي احاديثي كه از پيامبر خدا

درباره ي علم و عرفان و آگاهي

[صفحه 61]

عترت معصوم آن حضرت بيان شده و در كتابهاي معتبر حديث ثبت و ضبط است از يك سو و از سوي ديگر زلال گواراي علم و حكمت و عرفان بي انتهايي كه از آبشار خروشان حيات ائمه ي اطهار (ع) سرچشمه گرفته و همه ي تشنگان علوم و معارف اسلامي را سيراب كرد، دليل محكم و حجت متين و استواري بر اثبات علم الهي و حكمت خدايي آنها است، كه از سوي خداي عليم و پروردگار حكيم به اوصياء رسول الله (ص) و ائمه ي امت اسلامي افاضه و عنايت شده است. و به همين دليل و با اتكاء به عنايت و لطف خاص حق تعالي نسبت به عترت مطهر و معصوم حضرت ختمي مرتبت، اميرالمومنين امام علي بن ابيطالب عليه السلام در ادامه ي سخنان خود پيرامون مقام و شخصيت اهل بيت پيامبر (ص) فرمود: «آيات كريمه ي قرآن (آنچه در مدح و منقبت نازل شده) درباره ي اهل بيت پيامبر (ص) فرود آمده است و آنان گنجهاي خداي بخشنده اند». [53].

اين بخش از كلام اميرالمومنين امام علي (ع) ممكن است براي آنها كه داراي قلبي پاك از آلودگيهاي گناه و وسوسه هاي اهريمن نيستند، اندكي گران و گزاف جلوه كند. ولي براي آنها كه آئينه ي جانشان از زنگار نفاق و حسد و كينه پاك شده و خانه ي دل ايشان به روشناي ايمان و معرفت اهل بيت رسول الله (ص) روشن و تابناك است، حقيقتي محسوس و واقعيتي غيرقابل انكار است. چرا كه آيات مدح و منقبت قرآن همه در تجليل و تعظيم و ستايش مومنان، موحدان، مخلصين، مجاهدين في

[صفحه 62]

سبيل الله، ايثارگران، اقامه كنندگان نماز، حج گزاران، پرداخت كنندگان خمس و زكات، آمرين

به معروف و نهي كنندگان از منكر، مهربانان با مردم، اشداء و سختگيرندگان بر كفار، خاشعين، پرهيزگاران، اميدواران به رحمت پروردگار، امانتداران امين، اطاعت كنندگان پيامبر، صادقين، عالمان عامل، صالحان، مومنان به غيب و قيامت، اطعام كنندگان در راه خدا، نوازندگان و پناه دهندگان يتيمان، انفاق كنندگان در راه حق تعالي، دفاع كنندگان از حق، پيكارگران با باطل، ياوران مظلوم، دشمنان ظالم، شيفتگان لقاء الله و صابران است. و مصداق آشكارا و حتمي همه ي اين صفات ممتاز و بر جسته و فرد اكمل عباد الرحمان ائمه ي اطهار (ع) از عترت پاك و معصوم پيامبر خدا (ص) مي باشند. امامان پاكباز و پاك نهاد و معصوم و مطهري از سلاله ي خاتم الانبياء (ص) كه تجسم عيني و تجلي نهايي همه ي آيات رحمت و فضيلت و كرامت قرآن در حيات سراسر فيض و بركت آنان پيدا و مشهود است. و اگر همه ي كرائم قرآن و آيات مدح و منقبت آن به فرموده ي امام علي (ع) درباره ي پيامبر اكرم و ائمه ي اطهار صلوات الله عليهم نازل نشده باشد، پس در شان چه كساني مي تواند نازل شده باشد؟

اگر آيات قرآن كه در فضيلت نمازگزاران خاشع، نيايش كنندگان با اخلاص، جهادگران شهادت طلب، روزه داران خداجو، ايثارگران جوانمرد، خدمتگزاران به مردم، وفاكنندگان به پيمانها، امانتداران امين، شيفتگان حقيقت، سينه سوختگان عشق الهي، مومنان صادق و كارگزاران صالح سخن گفته، در تجليل و تكريم اهل بيت رسول الله (ص) نيست،

[صفحه 63]

پس مخاطب نخستين اين آيات چه كساني هستند؟

به نزد هر انسان مومن و آزاده اي كه با فرهنگ دين مانوس و با زبان قرآن آشنا است و از صدق و صفا و اخلاص و جوانمردي اسلامي برخوردار

مي باشد، به روشني آفتاب و تابندگي حقيقت روشن است كه به فرموده ي امام علي (ع)، همه ي كرائم قرآن در شان عترت معصوم پيامبر خدا است. امام عليه السلام در ادامه ي سخنان خود عترت پيامبر اكرم را به گنجهاي خداي بخشنده تشبيه كرده است. و اين سخن به معني آنست كه همه ي بركات و فيوضات و الطاف خاص پروردگار از سوي ايشان و به بركت اين بندگان صالح و صادق حق تعالي به مردم مي رسد. و آنها كه دستشان از دامان عنايت و كرامت اهل بيت رسول الله (ص) كوتاه است، محرومين و زيانكاران آخرت و سراي جاويدان مي باشند.

يكي ديگر از ويژگيهاي ممتازي كه اختصاص به عترت معصوم پيامبر (ص) دارد و در كلام اميرالمومنين حضرت علي (ع) به آن اشاره شده است، اين صفت ممتاز اخلاقي است كه امام فرمود:

«خاندان پيامبر (ص) اگر سخن بگويند، راست مي گويند و اگر ساكت باشند كسي بر آنها پيشي نگرفته است». از آنجا كه عترت پاك و مطهر پيامبر خدا (ص) هميشه و در هر حالي خود را در محضر پروردگار حاضر مي دانند و حق تعالي را بر احوال خويش بصير و ناظر مي شمارند. و نيز به دليل اينكه ايشان مظهر و مظهر صدق و صفا و صحت و حكمت كلام مي باشند، هر گاه زبان به سخن گشوده اند جز راستي و درستي در كلام آنها مشاهده نشده است. و اين حقيقت روشن و آشكاري است كه در

[صفحه 64]

سخنان حكمت آميز و هدايت بخش آنان مشهود است. و هيچ انسان آگاه و آزادي تا به حال اين واقعيت محسوس را انكار نكرده، چرا كه كلام ايشان نور و گفته ي آنان صادق و حق محض

است.

و آنگاه كه از گذرگاه حكمت و بر اساس درايت و بصيرت سكوت اختيار كرده و لب از سخن فرو بسته اند، هيچكس بر آنها پيشي نگرفته است. چرا كه ايشان به اقتضاي معرفت و درايت ذاتي خويش به حكمت سخن گفتن به هنگام و به مصلحت سكوت، در زمان لب فرو بستن آگاهي و احاطه ي كامل دارند.

رسول الله (ص) را به صدق كلام و راستي و درستي گفتار تعريف كرد. و اين صفت ممتاز خاندان پيامبر، مي تواند براي همه ي رهبران جهان الگو و نمونه ي عيني رهبري صادقانه باشد.

2- وليحضر عقله. (و عقل خود را- در اداره ي امور- بكار گيرد)

يكي از حجتهاي آشكار و ارزشمند پروردگار كه به منظور حمايت و براي هدايت انسان در حيات او پيدا و مشهود است، نعمت ارزنده و پربهاي عقل مي باشد. هرگاه انسان در رابطه با امور زندگي، حوادث تلخ و شيرين حيات، جريانهاي سياسي و روابط مردمي عقل خود را بدور از هوي و هوس و شهوات بكار گيرد، عقل سالم و مستقل انسان را به صراط مستقيم سعادت و پيروزي راهنمايي مي كند. و به فرموده ي امام صادق عليه السلام در پاسخ به سئوال كسي كه از آن حضرت پرسيده عقل چيست؟ امام عليه السلام فرمودند:

العقل ما عبد به الرحمان و اكتسب به الجنان [54] «عقل نعمتي است كه

[صفحه 66]

بواسطه ي آن خدا پرستش مي شود و در سايه ي آن ورود به بهشت براي انسان فراهم مي آيد».

رهبري جامعه ي اسلامي بايد مردم را در جهت استقرار حكومت قسط و عدل و عزت اسلامي بسيج كند. و اقتضاي حكومت اسلامي، رهبري جامعه بر اساس احكام عقلي است. چرا كه عقل سالم پيشوا و مردم را به حاكميت دين بر كليه ي شئون اجتماعي و نظام حكومتي فرمان مي دهد. و به بيان ديگر حكومت عقل همان حاكميت دين و مذهب است و هيچگاه ميان دين و عقل جدايي نبوده و نيست. منطق دين و ديدگاه ائمه ي اطهار عليهم السلام نيز هماهنگي دين و عقل را تصريح و تاييد مي كند. در همين رابطه كلام حضرت امام

جعفر صادق (ع) شايان توجه است، آنجا كه فرمود:

من كان عاقلا كان له دين و من كان له دين دخل الجنه. [55].

«هر كس كه عقل دارد، دين دارد و كسي كه از دين پيروي مي كند، بي گمان به بهشت وارد مي شود».

عقل موهبتي الهي و نعمتي بزرگست كه به شرافت خلقت نخستين مشرف است و خداي حكيم به واسطه ي آن حجت خود را براي مردم تمام كرده و به كمال رسانيده است و خداي پيامبرانش را به وسيله ي عقل به ربوبيت خويش هدايت كرده است. و اين حقيقتي است كه در سخن امام موسي بن جعفر عليه السلام جلوه كرده، آنجا كه فرمود:

[صفحه 67]

يا هشام! ان الله تبارك و تعالي اكمل للناس الحجج بالعقول، و نصر النبيين بالبيان و دلهم علي ربوبيته بالادله فقال: [56].

«و الهكم اله واحد، لا اله الا هو الرحمن الرحيم. ان في خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و النهار و الفلك التي تجري في البحر بما ينفع الناس و ما انزل الله من السماء من ماء فاحيي به الارض بعد موتها و بث فيها من كل دابه و تصريف الرياح و السحاب المسخر بين السماء و الارض لايات لقوم يعقلون». [57].

«اي هشام! همانا خداي متعال به واسطه ي عقل حجت را به مردم تمام كرده و پيامبران را به وسيله ي بيان ياري فرموده و ايشان را به سبب دليل و برهان به ربوبيت و پروردگاري خود دلالت و هدايت كرده و فرموده است:

«و خداي شما خداي يگانه است و نيست خدايي مگر او كه بخشاينده و مهربان است. همانا در آفرينش آسمانها و زمين و رفت و آمد شب و روز و كشتيها

كه براي بهره بردن مردم بر روي آب دريا در حركتند و آب باراني كه خدا از آسمان فروباريد و با آن زمين را پس از مردنش (نابودي گياهان آن) زنده كرد و در بر انگيختن انواع حيوانات در زمين و در وزيدن بادها به هر سوي و آفرينش ابر كه ميان زمين و آسمان مسخر است، نشانه ها و دلايل- آشكار و روشن- در همه ي اين امور براي عاقلان موجود است».

[صفحه 68]

كاربرد عقل و برخورداري از آن در كار رهبري و هدايت جامعه نشانه ي آگاهي، علم و درايت رهبر است. آنها كه مرتبه اي از مراتب علمي را درك كرده و بر قله ي رفيع آگاهي و درايت بالا رفته اند، كارهايشان عقلاني است. و هيچگاه در مسئوليتها و تكاليفي كه به عهده ي آنانست از استفاده و كاربرد عقل غافل نيستند. چرا كه بهره مندي از هدايت عقل نشات گرفته از علم و ملهم از دانش و درايت و آگاهي فرد است. و انسانها به ميزاني كه دانشمندتر و آگاه ترند، به همان ميزان اعمال و افكار و گفتارشان بر اساس عقل و بر پايه ي احكام عقلاني است. اين حقيقت در كلام حكمت آميز حضرت موسي بن جعفر عليه السلام جلوه كرده، آنجا كه فرمود:

يا هشام! ان العقل مع العلم فقال: [58] و تلك الامثال نضربها للناس و ما يعقلها الا العالمون». [59].

«اي هشام! عقل همراه با علم است- و در اين رابطه- خداي حكيم فرموده:

(اين مثلها را براي مردم بكار مي بريم، ولي جز دانشمندان- حقيقت آنها را- تعقل نمي كنند)».

بر اساس اين حديث و احاديث فراواني كه از اهل بيت (ع) نقل شده و از حوصله ي بحث ما بيرون است، بهره برداري از عقل در

همه ي امور به ويژه مساله ي رهبري جامعه نشانه ي علم و آگاهي است. و از آنجا كه رهبري جامعه ي انساني مي بايد از امتياز علم و نعمت سلامت و كمال عقل برخوردار باشد،

[صفحه 69]

امام علي (ع) يكي از ويژگيهاي رهبر جامعه را كاربرد و استفاده ي از عقل در همه ي امور مي داند.

3- و ليكن من ابناء الاخره. (و بايد كه مرد آخرت باشد).

امام علي بن ابيطالب (ع) مومنانه و قاطعانه معتقد است كه رهبر جامعه ي اسلامي بايد دل و دست و ديده از دنيا و مظاهر فريباي دنيا شسته باشد. جاذبه هاي دنيا وسوسه گر و فريبنده است و شيطان بيشتر از هر كس مظاهر دنيا را در چشم و دل رهبران مردم، زيبا و دلربا و هوس انگيز جلوه مي دهد. و اگر كسي كه بر پايگاه رهبري مردم مي نشيند خداشناس و خدا ترس نباشد و شوق لقاء الله در دل و شور فراهم آوردن رضايت حق تعالي را در سر نداشته باشد، در برابر نخستين وسوسه ي اهريمن و جلوه ي ابتدائي ترين مظاهر دنيا از پاي مي ماند. و با اندكي غفلت از ياد خدا و بازگشت به سوي او، به ژرف ترين و خطرناكترين دركات دوزخ سقوط خواهد كرد. آنها كه با تاريخ جهان سر و كار دارند و سرگذشت و سرنوشت رهبران مردم را در گذرگاه تاريخ مطالعه كرده اند، نيك مي دانند كه اكثر قريب به اتفاق رهبران و فرمانروايان تاريخ از همين راه سقوط كرده و به دوزخ پا نهاده اند. به همين دليل و با توجه به اين واقعيت تلخ تاريخي اميرالمومنين امام علي (ع) اين مرد پاك نهاد و پاك سرشت و خداترس و كسي كه به حكمت و عنايت الهي

به حقايق پديده ها و امور عالم آگاه است، به همه ي رهبران در طول روزگاران هشدار مي دهد و با نهايت صراحت مي فرمايد: «رهبر مردم بايد مرد آخرت باشد، زيرا از آنجا آمده و به همانجا باز خواهد گشت».

[صفحه 70]

شگفتا از حكمت و بصيرت امام علي (ع) زيرا پيش از اين ويژگي كه براي رهبر مردم بيان كرده، در بيان يكي از ويژگيهاي رهبري فرمود: رهبر مردم بايد عقل خود را در همه ي امور بكار بندد.

و اينك مي فرمايد: رهبر مردم بايد مرد آخرت باشد و بي شك كسي كه مرد آخرت است و دنيا و فريبندگيهايش را هيچ مي انگارد، كاري عقلاني كرده و عملش نشانه ي اينست كه در برخورد با دنيا و پيوند با آخرت از نيروي عقل مدد گرفته است. چرا كه انسان عاقل هرگز به دنيا و مظاهر آن، كه سخت ناچيز و ناپايدار و گذرا است دل نمي بندد و همه ي علاقه و دلبستگي او به سراي جاويدان و نعمتهاي پاينده ي آنست. و امام موسي بن جعفر عليه السلام چنين شخصي را عاقل مي داند، آنگاه كه فرمود:

يا هشام! ان العاقل رضي بالدون من الدنيا مع الحكمه و لم يرض بالدون من الحكمه مع الدنيا، فلذلك ربحت تجارتهم.

يا هشام! ان العقلاء تركوا فضول الدنيا فكيف الذنوب و ترك الدنيا من الفضل و ترك الذنوب من الفرض.

يا هشام! ان العاقل نظر الي الدنيا و الي اهلها فعلم انها لا تنال الا بالمشقه و نظر الي الاخره فعلم انها لا تنال الا بالمشقه، فطلب بالمشقه ابقاهما.

يا هشام! ان العقلاء زهدوا في الدنيا و رغبوا في الاخره، لانهم علموا ان الدنيا طالبه مطلوبه و الاخره طالبه و مطلوبه فمن طلب الاخره

طلبته الدنيا حتي يستوفي منها رزقه و من طلب الدنيا طلبته الاخره فياتيه الموت فيفسد عليه

[صفحه 71]

دنياه و آخرته. [60].

«اي هشام! عاقل به كم و كاست دنيا با دريافت حكمت خوشنود و راضي است، ولي با كم و كاست حكمت و دستيابي به دنيا راضي و شادمان نيست. و به همين جهت تجارت خردمندان سودبخش است. اي هشام! همانا خردمندان فزوني دنيا از نيازشان را كنار گذاشته رها كردند، تا چه رسد به گناهان، در حالي كه واگذاري دنيا فضيلت و ترك گناه واجب است.

اي هشام! عاقل به دنيا و دنياداران نگاه كرد و دريافت كه دنيا جز با سختي و زحمت فراهم نمي شود. و نيز به آخرت نگريست و دانست كه آن هم جز با زحمت و دشواري به دست نمي آيد. از اين رو با تلاش و زحمت در طلب و جستجوي آن يك كه پاينده تر و جاودانه است برخاست. (يعني در طلب آخرت كه جاودانه است كوشيد) اي هشام! خردمندان روي از دنيا برتافتند و به آخرت روي آوردند. چرا كه مي دانند دنيا خواهانست و خواسته و آخرت نيز خواهانست و خواسته. و هر كس خواهان آخرت باشد، دنيا او را بجويد تا روزي خود را به كمال از دنيا برگيرد. و كسي كه خواستار دنياست، آخرت او را مي جويد تا مرگ وي فرا برسد و دنيا و آخرت او را تباه سازد (مقصود اينستكه با فرا رسيدن مرگ، كسي كه طالب دنيا بوده و براي آخرت كوشش و كاري نكرده دنياي او متلاشي خواهد شد. و از آنجا كه گامي در جهت آخرت بر نداشته خواه،

[صفحه 72]

ناخواه آخرتش بر باد رفته و

تباه است)».

يكي از عواملي كه باعث مي شود انسان در هر حال و شرايطي ياد خدا را فراموش نكرده و پيوند و ارتباط خود را پروردگار جهانيان حفظ كند، ياد مرگ و انديشيدن درباره ي هنگامه ي دشوار و تلخ كوچيدن از دنيا است. زماني كه انسان در نهايت تنهايي بي آنكه هيچ كس و هيچ چيز از مظاهر دنيا بتواند به او ياري دهد، با دلي پر حسرت و اندوهي بزرگ و فراگير و كوله باري از كردار شايسته و ناشايست به ديدار حق تعالي مي شتابد. در آن لحظات پر التهاب كه به ظاهر ديرپاي و در حقيقت گذرا مي نمايد، دلبستگي ها و وابستگيهاي دنيايي، مرگ را بر انسان سختتر و دشوارتر از آنچه كه هست مي نماياند. و در آن دقايق واپسين زندگي بهترين رفيق وي عمل صالح و نيكوترين ياور، تقواي خدا است. و پيامبر اكرم (ص) در چنان لحظات توانفرسايي رستگاري و نجات را از آن سبكباران دنيا مي داند. آنگاه كه مرگ انسان فرامي رسد و وحشت از مرگ و هراس از كيفر كردار، چشمان آدمي را خيره و ذرات وجود انسان را ترس پر مي كند. انسان راحل و آماده ي ديدار پروردگار، خانواده و بستگانش را به ياري مي طلبد و آنها در پاسخ مي گويند، ما تو را تا آرامگاه ابدي و خانه ي قبر همراهي مي كنيم و از ما كاري جز اين ساخته نيست. ناگزير محتضر با دلي شكسته و خاطري اندوهگين دارايي و ثروت خويش را به كمك مي طلبد، هر آنچه كه عمرش را در جهت فراهم آوردن آن تلف كرده، اموال و ثروتش به او مي گويند: تو را از ما به اندازه ي كفني بيشتر بهره نيست و همين

مقدار بهره برداري از اموالت، در راهي كه پيش روي داري براي تو كافي و

[صفحه 73]

بسنده است. در اين حال در نهايت نااميدي و دلشكستگي اعمال خود را فرياد مي زند و به ياري مي طلبد، كردارش در جواب او مي گويند، ما تو را تنها نمي گذاريم و تا هميشه ي حيات، به درازاي ابديت با تو همراهي مي كنيم. و از اين لحظه به بعد، آنچه به تو مي رسد از سوي ما و سايه ي ما است. و به همين دليل امام عليه السلام در كلام خويش فرمود:

«رهبر هر قومي- مانند ديگران- بايد مرد آخرت باشد، زيرا از آنجا آمده و به آنجا بازمي گردد». از آنجا كه رهبران جامعه ي انساني به دليل گرفتاري و وابستگي بيشتر دنيايي و امكان بهره برداري بيشتر ايشان از دنيا، ياد مرگ را فراموش مي كنند و به ماجراي زندگي و بدنامي حكومت گرفتار مي شوند، امام عليه السلام كه رحمت جاودانه ي خدا نصيب او باد، ايشان را سفارش مي كند، تا بيش از آنچه به دنيا و افسانه ي تكراري آن فكر مي كنند، به آخرت و هنگام مرگ و لحظات واپسين عمر بينديشند. باشد كه ياد مرگ آنها را از فراموش كردن خدا و محو شدن در دنيا و دل سپاري به مظاهر فريبنده و ناپايدار آن رهايي بخشد.

به ظاهر امام در اين خطبه به اهل بيت پيامبر (ص) اشاره نفرموده، ولي از فحواي كلام و ويژگيهايي كه آن حضرت در وصف بهترين بندگان خدا بيان فرموده، چنين به نظر مي رسد كه مقصود امام از احب عباد الله ائمه ي اطهار عليهم السلام مي باشند. چرا كه صفات و ويژگيهايي كه امام درباره ي ايشان بيان كرده، مصداق و نمونه ي عيني ديگري جز اهل بيت رسول الله (ص) نمي تواند داشته باشد. و همه ي آن صفتها كه امام براي بهترين بندگان خدا بر شمرده، تنها در سيره و حيات عترت رسول الله (ص) مشهود و آشكار است. به هر حال در اين خطبه امام عليه السلام پس از بيان ويژگيهاي محبوبترين بندگان خدا، قرآن را امام بندگان صالح و محبوب پروردگار معرفي كرده و مي فرمايد:

… قد امكن الكتاب من زمامه، فهو قائده و امامه يحل حيث حل ثقله و ينزل حيث كان منزله. [61].

«بنده ي صالح و محبوب خدا زمام اراده ي خويش را به دست كتاب خدا (قرآن) سپرده و آن را امام و رهبر خويش قرار داده است. هر جا كه بار قرآن فرود آيد همانجا فرود مي آيد و هر جا كه قرآن جاي گيرد همانجا منزل او است».

امامت جامعه ي انساني به معناي رهبري و فرماندهي و ارشاد همه ي افراد انساني است. و امام عهده دار مسئوليت خطير و عظيم رهبري جامعه مي باشد، تا مگر همه ي آحاد انساني در پرتو هدايت و حمايت او از كژ راهه ي

[صفحه 75]

شرك و كفر و نفاق و گناه، به صراط مستقيم ايمان و توحيد و صلاح و ثواب و عبادت راه يابند. و به فرموده ي اميرالمومنين حضرت امام علي بن ابيطالب (ع)، نخستين امام حق امت اسلامي، قرآن

كريم است. همان كتاب مطهر و مقدسي كه خدايش نور، هدي، شفاء، صراط، تبيان، فرقان و بسيار نامها و صفتهاي ديگر عطا فرمود، تا هدايت و امامت و زعامت همه ي انسانها به ويژه امت اسلامي را ضامن و باعث شود. و بر اساس همين امامت قرآني است كه مسلمان وظيفه دارد، انديشه، اراده، بيان و كردارش قرآني و بر پايه ي احكام و فرامين كتاب خدا باشد.

امت اسلامي وظيفه دارد، كه همه ي تلاش و جهاد خود را در جهت امامت و حاكميت قرآن بر همه ي شئون اجتماعي، اقتصادي، سياسي، فرهنگي و اخلاقي جامعه بكار گيرد، باشد كه در پرتو امامت قرآن و حاكميت فرهنگ قرآني، امت اسلامي به نهايي ترين قله ي رفيع عزت، سلامت، كرامت، فلاح، رستگاري و پيروزي صعود كند. چرا كه امامت قرآن باعث همه ي پيروزيها و سرافرازيها و مانع از ظهور همه ي علل و اسباب سقوط و ركود و شكست و انحراف و فساد در ميان امت اسلامي است. تاريخ اسلام شاهد درخشنده ترين پيروزيهاي امت اسلامي در عصر امامت قرآن و روزگار حاكميت كتاب خدا در ميان مسلمانان است. فتح ايران باستان به دست مسلمانان، درهم كوبيدن امپراتوري عظيم بيزانس از سوي پيروان قرآن و فرمانروايي قرآن از ظهور اسلام تا به امروز در صحنه ي سياست جهاني، دليل روشن و حجت كاملي بر حقانيت و صلاحيت امامت قرآن است.

[صفحه 76]

از آنجا كه شناخت امام و معرفت وي، چنانكه پيش از اين در آغاز بحث پيرامون مساله ي امامت بيان شد، وظيفه ي حتمي و قطعي هر مسلمان است، براي شناخت قرآن كه اولين امام امت اسلامي است، به خود قرآن روي مي آوريم. چرا كه آيات قرآن

براي عرفان و شناخت اين امام، سندي معتبر و مرجعي متين و مطمئن مي باشد.

[66].

بزرگوار آن پاك خداونديست كه فرقان را بربنده ي خاص خود نازل فرمود، تا (به اندرزهاي وي) اهل عالم را متذكر و خداترس گرداند.)

و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شي ء و هدي و رحمه و بشري للمسلمين. [67].

«و ما بر تو اين قرآن عظيم را فرستاديم تا حقيقت هر چيز را روشن كند و هدايت و رحمت و بشارت براي مسلمانان باشد».

و اعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا و اذكروا نعمه الله عليكم … [68].

«و همگان به ريسمان دين خدا چنگ زنيد و به راههاي پراكنده نرويد و به ياد آريد اين نعمت بزرگ خدا را … ».

[صفحه 78]

و لقد يسرنا القرآن للذكر فهل من مدكر. [69].

«و ما قرآن را براي وعظ و اندرز به فهم آسان كرديم، آيا كيست كه از آن پند گيرد؟

تلك آيات الكتاب الحكيم، هدي و رحمه للمحسنين. [70].

«اينست آيات كتاب خداي حكيم، كه رحمت و هدايت براي نيكوكاران است».

و انه لكتاب عزيز لاياتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من حكيم حميد. [71].

«و به راستي كه اين كتاب به حقيقت همان صاحب عزت (معجزه بزرگ) است. و هرگز از پيش و پس (گذشته و آينده) اين كتاب حق، باطل نشود (و تا قيامت حكم آن باقي است) زيرا اين كتاب از سوي خداي تواناي حكيم و ستوده صفات است».

الركتاب احكمت اياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير. [72].

«الر (اسرار اين حروف نزد خدا و پيامبر است) اين قرآن كتابي است با آيات محكم كه از سوي خداي حكيم و آگاه به حقايق عالم، بسيار روشن بيان گرديده است».

كتاب انزلناه اليك مبارك ليدبروا اياته و ليتذكر اولوا الالباب.

[73].

«(اين قرآن) كتاب مباركي است كه بر تو نازل كرديم، تا امت در

[صفحه 79]

آياتش تفكر كنند، و صاحبان عقل متذكر حقايق آن بشوند».

انه لقرآن كريم في كتاب مكنون لايمسه الا المطهرون. [74].

«اين قرآن كتابي بسيار بزرگوار و سودمند و گرامي است. در لوح محفوظ سر حق، كه جز دست پاكان به آن نرسد».

و ما انزلنا عليك الكتاب الا لتبين لهم الذي اختلفوا فيه و هدي و رحمه لقوم يومنون. [75].

«بر تو اين كتاب را نفرستاديم، مگر براي اينكه در آنچه (مردم) اختلاف مي كنند (حقيقت را) بيان و روشن كني و براي گروهي كه ايمان مي آورند، هدايت و رحمت باشي».

الر كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الي النور باذن ربهم الي صراط العزيز الحميد. [76].

«اين (قرآن) كتابي است كه ما آن را به تو فروفرستاديم، تا مردم را به فرمان پروردگارشان از تاريكيها (گمراهي و فساد) به سوي نور (هدايت و ايمان) بيرون بري و به راه خداي تواناي بي همتاي ستوده رهسپار كني».

هذا بصائر من ربكم و هدي و رحمه لقوم يومنون. [77].

«اين (آيات قرآن) بصيرتها از سوي پروردگار شما است و هدايت و رحمت است براي آنها كه ايمان آورند».

[صفحه 80]

ان هذا القرآن يهدي للتي هي اقوم. [78].

همانا اين قرآن (آفريدگان را) به راست تر و استوارترين راه هدايت مي كند.» در يك نگاه دقيق و ژرف به آياتي كه از قرآن مجيد به منظور شناخت كتاب خدا از مبارك نامه ي آسماني قرآن نقل شد، هر انسان انديشمند و خردمندي به راحتي و آساني دست كم به اين مرز از عرفان و شناخت نسبت به كتاب خداي رحمان مي رسد، كه بر اساس آيات نقل شده:

«قرآن كريم

كتابي است فرو فرستاده از سوي پروردگار جهانيان، كتابي با شكوه و بي همتا كه باطل را از هيچ سو بدان راه نيست.

اين نامه ي مبارك در آياتي استوار و بي خلل بهترين سخن نو را عرضه مي كند، كه همه نور است و هدايت و سراسر موعظه و حكمت و مايه ي شفا و رحمت مي باشد.

اين كتاب مبين قرآني عربي، دور از ناراستي و هرگونه كژي، روشنگر حق و باطل و بيان هر مشكل، رفع كننده ي اختلاف و خود بي اختلاف است و با اين همه وسيله اي آسان براي تذكر و غفلت زدايي مي باشد.

قرآن مجيد همان ريسمان خداست كه در آويختن به آن موجب وحدت و اخوت و زاينده ي قدرت و زداينده ي كينه و عداوت است. پذيرندگان پيامش را تولدي دوباره و حياتي تازه مي بخشد، [79] و مومنان

[صفحه 81]

نيكوكار خوشرفتار را به حياتي طيب و خوش، نيكو فرجام و سعادت بخش نايل مي گرداند». [80].

دليل پس از آنكه قرآن را از زبان خود قرآن شناختيم، اينك برآنيم تا قرآن صامت را (كتاب خدا) از بيان و حديث قرآن ناطق (پيامبر اكرم و ائمه ي اطهار عليهم السلام) نيز بشناسيم. در اين ارتباط پيامبر اكرم (ص) فرمود:

فاذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن فانه شافع مشفع و ما حل مصدق و من جعله امامه قاده الي الجنه و من جعله خلفه ساقه

[صفحه 82]

الي النار و هو الدليل يدل علي خير سبيل و هو كتاب فيه تفصيل و بيان و تحصيل و هو الفصل ليس بالهزل و له ظهر و بطن، فظاهره حكم و باطنه علم، ظاهره انيق و باطنه عميق، له نجوم و علي نجومه نجوم، لا تحصي عجائبه و لاتبلي غرائبه، فيه مصابيح الهدي و منار الحكمه و دليل علي المعرفه لمن عرف الصفه، فليجل جال بصره و ليبلغ الصفه نظره ينج من عطب و يتخلص من نشب فان التفكر حيات قلب البصير، كما يمشي المستنير في الظلمات بالنور، فعليكم بحسن التخلص و قله التربص.

«پس هر گاه آشوبها مانند پاره هاي شب تاريك، شما را فراگرفت به قرآن روي آوريد، چرا كه قرآن شفاعت كننده ايست كه شفاعت او پذيرفته است. و قرآن گزارشگري است كه گفتارش تصديق شده است. هر كس قرآن را پيش روي خود قرار داد، (قرآن را رهبر و الگوي خود برگزيد) قرآن او را به بهشت رهبري كند و هر كس كه از قرآن پيشي گرفت و آن را پشت سر خود قرار داد، (قرآن را واگذاشت و به آن توجه نكرد) او را به سوي دوزخ كشاند.

و قرآن راهنمايي است كه به بهترين راهها هدايت

مي كند و كتابي است كه در آن تفصيل و بيان و تحصيل فراهم آمده است. و قرآن جداكننده است (حق را از باطل جدا مي كند) و كتاب شوخي و هزل نيست قرآن را ظاهر و باطني است، ظاهر آن حكم و فرمان (خدا) و باطن آن علم و عرفان است. قرآن از ظاهري زيبا و باطني ژرف و عميق برخوردار است. قرآن ستارگاني دارد و ستارگانش نيز ستارگاني، شگفتيهاي قرآن را شماره نيست و عجايب آن هرگز كهنه نخواهد شد.

[صفحه 83]

چراغهاي هدايت و پايگاه حكمت و نور و راهنماي معرفت، براي كسي كه صفات را بشناسد در قرآن است. بنابراين اين انسان تيزبين بايد در قرآن به دقت نظر كند و اين دقت نظر را تا درك صفت آن ادامه دهد، زيرا قرآن كسي را كه به هلاكت افتاده نجات مي دهد و آن كسي را كه راه رهايي ندارد، رهايي مي بخشد. چرا كه تفكر مايه ي حيات و زندگاني دل بيناست، آن چنانكه هر كس جوياي روشني است، در تاريكيها به وسيله ي نور راه مي پيمايد. پس بر شما باد كه به نيكي رهايي يابيد و اندكي چشم براه و منتظر باشيد». [81].

قال رسول الله (ص): القرآن هدي من الضلاله و تبيان من العمي و استقاله من العثره و نور من الظلمه و ضياء من الاحداث و عصمه من الهلكه و رشد من الغوايه و بيان من الفتن و بلاغ من الدنيا الي الاخره و فيه كمال دينكم و ما عدل احد عن القرآن الا الي النار. [82].

«پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: قرآن راهنمايي و هدايت است در گمراهيها و بيانگر و روشني بخش است از

كوري و سبب گذشت از لغزشها و نور و روشنايي در تاريكي هاست. قرآن به هنگام پيشامد بدعتها، فروغي هدايت بخش و حافظ و نگهبان انسان از هلاك و نابودي است. قرآن در گمراهي ها باعث رشد و راه جويي و بيانگر فتنه ها و لغزشهاست. (يعني قرآن اسباب و انگيزه هاي فتنه و لغزش را براي مردم بيان كرده است)

[صفحه 84]

قرآن وسيله ي رهايي انسان از دنيا و راهنمايي او به سوي آخرت است و كمال و نهايت هدايت ديني در قرآن جلوه گر است. و هيچ كس از قرآن روي بر نتافت، مگر آنكه به سوي دوزخ شتافت».

قال رسول الله (ص):

انا اول و افد علي العزيز الجبار يوم القيامه و كتابه و اهل بيتي ثم امتي، ثم اسالهم ما فعلتم بكتاب الله و باهل بيتي؟ [83].

«پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود:

من نخستين كسي هستم كه با كتاب خدا و عترت خود، بر خداي عزيز و جبار وارد مي شوم. و پس از من امت من- بر خداي وارد مي شوند- آنگاه از ايشان مي پرسم كه با كتاب خدا و اهل بيت من چه كرديد؟».

قال ابوعبدالله عليه السلام:

ان العزيز الجبار انزل عليكم كتابه و هو الصادق البار فيه خبر كم و خبر من قبلكم و خبر من بعد كم و خبر السماء و الارض و لو اتاكم من يخبركم عن ذلك لتعجبتم. [84].

«امام جعفر صادق عليه السلام فرمود:

همانا خداي عزيز و جبار كتاب خود (قرآن) را بر شما فروفرستاده، و او خداي راستگو و نيكخواه است. و در اين كتاب (قرآن) خبر شما و خبرهاي كساني كه پيش از شما بوده و پس از شما مي آيند، بيان شده است. و نيز اخبار آسمان و زمين

در كتاب خدا فراهم آمده است. و مگر

[صفحه 85]

چنين نيست كه اگر كسي به نزد شما بيايد و از همه ي اين خبرها آگاهتان كند، براستي دچار شگفتي مي شويد».

اميرمومنان حضرت امام علي عليه السلام در توصيف قرآن مجيد فرمود:

«از گفتار روشن خدا بهره مند شويد و از پندهاي خدا بهره ببريد و نصيحت الهي را بپذيريد …

بدانيد اين قرآن اندرزگوي خالصي است كه (در ارشاد) خيانت نمي كند، راهنمايي است كه گمراه نمي كند و سخنگويي است كه دروغ نمي گويد.

كسي با اين قرآن ننشست مگر آنكه چون از نزد او بر خاست، با زيادي و كاستي بود: زيادي در هدايت، و كاهش در كوردلي.

بدانيد كسي را بعد از (ايمان و شناخت) قرآن تنگدستي و نيازي نيست و هيچ كس را پيش از آشنايي با قرآن بي نيازي نخواهد بود. پس شفاي دردهايتان را از آن بخواهيد و در سختي و گرفتاري از او ياري طلبيد، كه به راستي در آن شفا و درمان بزرگترين درد و مرض، يعني كفر و دورويي و ناداني و گمراهي، فراهم آمده است». [85].

قال ابو عبدالله (ع)، كان في وصيه اميرالمومنين عليه السلام اصحابه:

اعلموا ان القرآن هدي النهار و نور الليل المظلم علي ما كان من جهد وفاقه. [86].

[صفحه 86]

«امام صادق (ع) فرمود، در سفارش اميرالمومنين عليه السلام به يارانش آمده است: بدانيد كه به راستي قرآن براي مردم راهبر روز و روشناي شب تاريك است، اگر چه در سختي و تنگدستي باشند.»

قال علي بن الحسين عليه السلام:

لو مات من بين المشرق و المغرب لما استوحشت بعد ان يكون القرآن معي. و كان عليه السلام اذا قرا «مالك يوم الدين» يكررها حتي كاد ان يموت. [87].

«امام علي بن الحسين عليه السلام

فرمود:

اگر همه ي مردمي كه در فاصله ي مشرق و مغرب زندگي مي كنند بميرند، من از تنهايي هراسي ندارم، مشروط به اينكه قرآن با من باشد. و سيره ي آن امام بزرگوار اين بوده، كه هرگاه آيه ي «مالك يوم الدين» را قرائت مي فرمود، آنقدر اين آيه را تكرار مي كرد كه نزديك بود بميرد».

عن ابي بصير قال: سمعت اباعبدالله عليه السلام يقول:

ان القرآن زاجر و امر: يامر بالجنه و يزجر عن النار. [88].

«از ابوبصير روايت شده كه گفت: شنيدم حضرت امام صادق عليه السلام مي فرمود:

همانا قرآن باز دارنده و فرمان دهنده است. چرا كه قرآن به بهشت فرمان مي دهد و از دوزخ بازمي دارد».

[صفحه 87]

و سنته الرشد و كلامه الفصل و حكمه العدل. [89].

« … پس آن بزرگوار (پيامبر اكرم ص) امام پرهيزگاران و روشني ديده ي هدايت طلبان است. محمد (ص) نور افكن تابنده ايست كه نورش مي درخشد، شهابي است كه درخشندگيش خيره كننده است و آتش زنه ايست كه برقش چشم را خيره مي كند. راه و روش پيامبر استقامت و

[صفحه 88]

ميانه روي، طريقه اش رشد، سخنانش جداكننده ي حق و باطل و قضاوتش عدالت محض است».

پرهيزگاران خداترس كه قرآن امام نخستين آنهاست و در تاريكيهاي وحشتناك تمناهاي نفساني در پرتو فروغ هدايت بخش قرآن را فلاح و رستگاري دو جهان را يافته اند، پيامبري دارند كه رسول رحمت است و امام هدايت و بصيرت.

به فرموده ي مولاي موحدان امام علي عليه السلام، پيامبر اسلام (ص) گذشته از اينكه بر سرير عزت و افتخار و اصطفاء و رسالت تكيه زده است و زمام هدايت و ارشاد بندگان خدا را تا هنگامه ي رستخيز بزرگ در دست دارد، بر پايگاه رفيع ولايت و امامت امت نيز جاي گرفته است. در ميان سلسله ي جليله ي پيامبران الهي تنها پيامبر اسلام و نياي بزرگوارش ابراهيم بت شكن، به اين امتياز ارزنده ممتاز مي باشند كه علاوه بر مقام رسالت، به مقام عظيم امامت امت نيز دست يافته اند.

امام علي (ع) پيامبر اسلام را امام پرهيزگاران تاريخ و سبب بصيرت و روشناي ديده ي هدايت طلبان همه ي عصرها و همه ي نسلها معرفي مي فرمايد. و براي آنها كه در زندگاني بر صراط مستقيم ايمان و تقوا حركت كرده و پاي مي فشارند، چه كسي شايسته تر از پيامبر خدا (ص) است، كه عهده دار امامت ايشان باشد؟ در حالي كه اين امام، رسول خدا و پيام آور پروردگار نيز هست. امامي كه تقواي

خدا در لحظه، لحظه ي حيات او مشهود است و هدايت و ارشاد به سوي حق و عدالت در عمل و جهاد وي جلوه گر. حضرت رسول الله (ص) در همان حال كه از گذرگاه رسالت مامور ابلاغ

[صفحه 89]

وحي الهي و بيان و تشريح احكام شريعت است، بر اساس امامت و ولايت امت اسلامي، عهده دار هدايت و حمايت مسلمانان در دوران حيات خويش نيز هست. و به همين دليل امام عليه السلام در كلام هدايت بخش خود كه اسرار شريعت و حقايق امامت را بيان مي كند، پيامبر خدا را امام بر حق امت اسلامي و همه ي پرهيزگاران معرفي مي كند. امام حقي كه راه او طريق استقامت، طريقه اش راهنماي رشد، كلامش بيانگر حق و افشاگر باطل و قضاوتش عدالت محض و مطلق است.

است. با اين حال چگونه شما را حيران و سرگردان مي كنند؟

و در حالي كه عترت (اهل بيت پيامبر) رسول الله (ص) در ميان شما است، چرا خود را به كوري زده ايد؟ خاندان پيامبر رهبران حق، راهنمايان دين و منطق و زبان گوياي حقيقت و راستي مي باشند. عترت پيامبر را در بالاترين و نيكوترين پايگاههاي قرآن بيابيد، و به مانند حيوانات تشنه كه به سوي آب مي شتابند به آنها روي آوريد (از چشمه هاي جوشان علوم اهل بيت پيامبر بهره مند و سيراب شويد)».

امام علي (ع) در اين خطبه از سوز دل و از گذرگاه رافت و عطوفت نسبت به مردم، امت اسلامي را زير سئوال مي برد و گمراهي و دروغ و فريبكاري آنها را پس از رحلت پيامبر (ص) در رابطه با مساله ي امامت بر سر ايشان فرياد مي كند. و در نهايت صراحت و روشني بيان، مسئوليت گمراهي مسلمانان و انحراف آنان از صراط مستقيم قرآن، سنت و امامت را بر عهده ي ايشان مي گذارد. و در نهايت شگفتي از ايشان مي پرسد كه چرا و چگونه به بي راهه مي رويد، در حالي كه خاندان پيامبر (ص) كه امامان حق از سوي خدا و پيامبرش مي باشند در ميان شما حاضرند؟ و آنگاه ائمه ي

[صفحه 91]

اطهار (ع) را با اوصافي معرفي مي كند، كه هر يك از اين اوصاف شايان تامل و دقت است:

و الاعلام قائمه. (پرچمهاي هدايت بر افراشته است).

در پيچ و تابهاي خطرناك و حادثه ساز دوران زندگي و در درشتناك جاده ي ناهموار و تاريك حيات، كساني به سلامت مي گذرند و راه پر پيچ و خم حيات را كه در كمركش هر پيچ و خم آن هزاران اهريمن، با هزاران توطئه و دسيسه بر سر

راه انسان كمين كرده اند، با موفقيت و پيروزي مي پيمايند، كه در طريق خطرناك زندگاني از پرچمهاي هدايت و ارشاد استفاده كرده و از آنها پيروي كنند. خداي حكيم و مهربان به منظور هدايت و حمايت از امت اسلامي، بر گذرگاه انسان در برابر هر گردنه ي خطرناك و هر پيچ و تاب گمراه كننده اي كه در زندگي ايشان وجود دارد، پرچم هدايت و راهنمايي افراشته است، تا راه جويان سعادت و جويندگان حقيقت، با بهره وري از اين پرچمهاي هدايت از صراط مستقيم ايمان و اخلاص منحرف نشده و بر صراط مستقيم استوار و پايدار باقي بمانند.

اين پرچمهاي هدايت در كلام امير كلام، امام علي عليه السلام ائمه ي اطهار (ع) از عترت پاك و معصوم رسول الله (ص) مي باشند، كه خداي عليم به اقتضاي دانش بي پايان و بصيرت بي نهايت خود از احوال بندگان، آنان را به امامت و هدايت خلق برگزيده است. و زمام ارشاد و راهنمايي بندگانش را در دست با كفايت ايشان نهاده است. چرا كه خداي حكيم خاندان پاك و معصوم پيامبر را، پرچم هدايت و باعث حمايت و عزت

[صفحه 92]

همه ي آفريدگان قرار داده است. اين پرچمهاي افراشته ي الهي در گذرگاه تاريخ حيات انسان، همواره راهنماي سعادت و پيروزي دو سراي بوده اند.

و هرگاه تندباد حوادث ناگوار پرچمي را سرنگون كند، روايتي ديگر به اراده و مشيت خلل ناپذير الهي فرا راه انسان بر افراشته مي شود، چندان كه پس از رحلت رسول الله (ص) و عروج آن بزرگوار به ملكوت اعلي، هميشه يكي از حجتهاي حق عهده دار امامت و زعامت امت اسلامي بوده است. و بر رغم همه ي توطئه ها و دسيسه هاي اهريمني كه از سوي غاصبان حق اهل بيت عصمت

و طهارت (ع) عليه ايشان اعمال شده، تا مگر مصباح هدايت الهي را خاموش كرده و شب پرده هاي شب پرست بر امت اسلامي حكومت كنند، خداي توانا چراغ امامت را همواره روشن و تابنده داشته است. و امروز كه عصر غيبت است آخرين حجت و بقيه ي خاندان رسول الله (ص) را در كنف حمايت و عنايت خويش، از چشمان ناپاك نا اهلان و نامحرمان پنهان كرده است، او بقيه الله و ذخيره ي پروردگار، براي روزگار رهايي همه ي انسانها از زندان شرك و كفر و فساد و گناه و انحراف مي باشد.

و الايات واضحه. (نشانه هاي الهي آشكار است).

سخن امام عليه السلام در تصريح اين حقيقت كه نشانه ها و آيات الهي آشكار است، برپايه ي اين حقيقت استوار مي باشد، كه آيات پروردگار دوگونه است:

آيات كتاب صامت و آن عبارتست از آيات مباركات قرآن، كه ناطق به حق و شريعت و هدايت است و اگر چه به ظاهر كتابي صامت و ساكت است، ولي به نزد صاحبان درايت و خداوندان بصيرت و صاحبان عقل و

[صفحه 93]

ذكاوت، قرآن كتاب بيان و نطق و كلام حق است، در نهايي ترين و صادقانه ترين و رساترين حد فرياد. چرا كه از اين كتاب خاموش فريادهاي بي شمار حقيقت به گوش همه ي نسلها در تمامي عصرها مي رسد و همواره بندگان خداي را به ايمان و اخلاص و صدق و صلاح و فوز و فلاح فرامي خواند. و به عقيده ي امام علي (ع) آيات اين كتاب الهي به روشني و آشكاري، در نهايت صراحت و صداقت مردم را به اطاعت و پيروي از ائمه ي اطهار عليهم السلام فرمان مي دهد. از اين رو امام عليه السلام در ارتباط با امامت عترت پيامبر (ص) مي فرمايد:

«نشانه ها

و آيات الهي روشن و آشكار است».

در ذيل به برخي از اين آيات روشن اشاره مي شود:

1- و جعلنا منهم ائمه يهدون بامرنا لما صبروا و كانوا باياتنا يوقنون. [91].

«و برخي از ايشان را امام و پيشواياني كه خلق را به امر ما هدايت كنند قرار داديم، براي آنكه در راه حق صبر كردند و در آيات ما مقام و يقين يافتند».

2- و يوم نبعث من كل امه شهيدا ثم لا يوذن للذين كفروا و لا هم يستعتبون. [92].

«و آن روز (قيامت) كه ما از هر امتي شاهدي بر انگيزيم، آنگاه نه به كافران اجازه ي سخن داده شود و نه توبه و بهانه اي از آنها مي پذيرند».

و اذا ابتلي ابراهيم ربه بكلمات فاتمهن قال اني جاعلك للناس اماما قال

[صفحه 94]

و من ذريتي قال لا ينال عهدي الظالمين. [93].

«و آنگاه كه خداي ابراهيم را به اموري چند امتحان فرمود و او همه را بجاي آورد، خدا به او فرمود من تو را به پيشوائي خلق برگزينم. ابراهيم عرض كرد اين امامت به فرزندان من نيز عطا خواهي كرد؟

خداي فرمود: عهد من به مردم ستمكار هرگز نخواهد رسيد».

انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا. [94].

«خدا چنين مي خواهد كه رجس هر آلايش را از شما خانواده ي نبوت بزدايد و شما را از هر عيب پاك و منزه گرداند».

يا ايها الذين امنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم. [95].

«اي اهل ايمان فرمان خدا و پيامبر و فرمانداران (از سوي خدا و رسول) را اطاعت كنيد».

ان الله اصطفي آدم و نوحا و آل ابراهيم و آل عمران علي العالمين، ذريه بعضها من بعض و الله

سميع عليم. [96].

«به حقيقت خدا برگزيد آدم و نوح و خانواده ي ابراهيم و خانواده ي عمران را بر جهانيان، فرزنداني هستند برخي از نسل بعضي ديگر و خدا- به گفتار و احوال همه- شنوا و دانا است».

ام يحسدون الناس علي ما آتاهم الله من فضله فقد آتينا آل ابراهيم الكتاب و الحكمه و آتيناهم ملكا عظيما. [97].

[صفحه 95]

«آيا حسد مي ورزند (قوم يهود) نسبت به مردم (مقصود خاندان پيامبر است) چون خدا ايشان را به فضل خود برخوردار فرمود، البته ما بر آل ابراهيم (حضرت محمد ص) كتاب و حكمت فرستاديم و به آنها ملك و سلطنتي بزرگ عطا كرديم». امام علي بن موسي الرضا عليه السلام در رابطه با اين آيه ي فرمود:

«مقصود از اينكه به آل ابراهيم ملك عظيم بخشيديم، اينست كه به فرزندان صالح ابراهيم مقام فرمانروائي الهي بخشيديم و مردم بايد از اين پاكان و برگزيدگان خدا اطاعت و پيروي كنند». [98].

انما وليكم الله و رسوله و الذين امنوا الذين يقيمون الصلوه و يوتون الزكاه و هم راكعون. [99].

«به حقيقت كه ولي و سرپرست شما فقط خدا و پيامبرش و آن مومناني هستند كه اقامه ي نماز مي كنند و به مستمندان در حال ركوع زكات مي دهند.» [100].

فاسئلوا اهل الذكران كنتم لا تعلمون. [101].

«اگر نمي دانيد از اهل ذكر بپرسيد».

حضرت امام علي بن موسي الرضا عليه السلام در تفسير اين آيه فرمودند:

[صفحه 96]

«الذكر رسول الله و نحن اهله و ذلك يبين في كتاب الله بقوله في سوره الطلاق:

«فاتقوا الله يا اولي الالباب الذين آمنوا قد انزل الله اليكم ذكرا رسولا يتلو عليكم آيات الله مبينات» [102] فالذكر رسول الله و نحن اهله.

«ذكر رسول خدا است و ما (عترت پيامبر) اهل ذكريم،

اين حقيقت در سوره ي طلاق از كتاب خدا روشن شده است: (پس شما اي خردمندان كه ايمان آورده ايد، از خدا بترسيد زيرا خدا براي- هدايت- شما قرآن را فرو فرستاد و پيامبر بزرگواري را كه براي شما آيات روشن بيان خدا را تلاوت كند) بنابراين ذكر رسول الله است و ما عترت پيامبر اهل ذكر مي باشيم». [103].

و ربك يخلق ما يشاء و يختار ما كان لهم الخيره سبحان الله و تعالي عما يشركون. [104].

«و خداي تو هر چه خواهد بيافريند و برگزيند و ديگران را هيچ اختيار- و گزينشي- نيست و ذات پاك الهي منزه و برتر است از آن كه به او شرك آورند».

و يقول الذين كفروا لست مرسلا قل كفي بالله شهيدا بيني و بينكم و من عنده علم الكتاب. [105].

«و كافران بر تو اعتراض كنند كه تو پيامبر خدا نيستي، بگو تنها گواه ميان من و شما خدا و عالمان حقيقي به كتاب خدا كافي خواهد بود».

[صفحه 97]

افمن يهدي الي الحق احق ان يتبع امن لا يهدي الا ان يهدي فما لكم كيف تحكمون. [106].

«آيا آن كس كه به راه حق هدايت كند براي پيروي شايسته تر است، يا آن كس كه خود راه را نشناسد، مگر اينكه او را هدايت كنند؟ شما را چه شده است، چگونه قضاوت مي كنيد؟»

انما انت منذر و لكل قوم هاد. [107].

«به حقيقت كه تنها وظيفه ي تو انذار و ترسانيدن- مردم- است و براي هر قومي از سوي خدا راهنمايي است».

اين آيات و بسياري از آيات مباركات قرآن، نشانه هاي روشن و آشكاري بر امامت عترت مطهر پيامبر اكرم (ص) است، كه بيان همه ي آنها شرح و بيان و كتابي

ديگر مي طلبد.

در حالي كه جز ايشان احدي از اصحاب رسول الله به اسرار و حقايق و علوم و بطون قرآن آگاه نيست.

تصريح آيات قرآن مجيد در رابطه با امامت عترت پيامبر خدا (ص) از يك سو و از سوي ديگر توصيه، تبليغ و انتصاب ايشان از جانب رسول الله (ص) به امامت امت اسلامي، همراه با تجلي قرآن در حيات ائمه ي اطهار (ع) آيات روشن و آشكار و انكار ناپذيري بر امامت اهل بيت عصمت و طهارت مي باشد. و امام علي بن ابيطالب عليه السلام با توجه به اين واقعيتهاي حتمي فرمود، آيات و نشانه هاي الهي- در ارتباط با امامت

[صفحه 99]

عترت پيامبر- روشن و آشكار است.

و المنار منصوبه. (و نورافكن هاي خدايي نصب شده است).

امام علي عليه السلام با توجه به طلوع خورشيد تابناك سيماي رسول الله در صحنه ي حيات امت اسلامي و درخشش و تابندگي آيات قرآن كريم در آسمان گيتي، راه هر انحراف و اشتباهي را بر مسلمانان بسته و مردود مي داند. و به عقيده ي امام عليه السلام اگر زمينه و اسباب انحراف از صراط مستقيم اسلام براي مسلمانان فراهم باشد، بي گمان مربوط به روزگار پس از رحلت پيامبر اسلام است.

همان روزهاي تلخ و ناگواري كه تازه پيامبر اكرم (ص) ديده از دنيا فروبسته و به شوق رفيق اعلي به سوي ملكوت پر كشيده است. و با رحلت او خورشيد تابناك جمالش از آسمان حيات امت اسلامي غروب كرده و در نتيجه تاريكيهاي جاه طلبي و شهرت و نفس پرستي فضاي زندگي مسلمانان را پر كرده است. در چنان ظلمات وهم آفرين و خطرناكي كه از همه سوي اهريمنان به حريم اسلام و مسلمين حمله ور شده اند، تا مگر در اين فرصت مناسب راه هدايت و

سعادت را با غصب امامت و خلافت رسول الله (ص) بر جمهور مسلمين سد كنند، امام علي (ع) روشني و تابندگي نورافكنهاي نصب شده ي الهي را به همه ي مسلمانان ظلمت زده ياد آور مي شود. اگر چه در كلام امام به صراحت از اين نورافكنهاي خدايي نامي برده نشده، ولي به قرينه ي موضوع و دلالت ادامه ي كلام امام (ع) اين نورافكنهاي خدايي عبارتست از:

[صفحه 100]

قرآن و سنت رسول الله (ص) نشات گرفته است. تابندگي انديشه، درخشندگي عمل و فروزندگي ايمان و علم ائمه ي اطهار در افق حيات امت اسلامي، به اراده ي و مشيت الهي، پس از پيامبر اكرم (ص) ديدگان همه ي شيفتگان ايمان و هدايت را به خود جذب كرده است. چهره ي روشن و سيماي تابناك عترت مطهر رسول الله

[صفحه 101]

(ص) در گذرگاه اعصار و قرون، آيات نور و حكمت و عرفان و سياست و بصيرت را با گفتار و رفتار خود، در نهايت صراحت و صداقت براي امت اسلامي چنان تفسير كرده اند، كه هيچ كس را بهانه اي براي گمراهي و انحراف از صراط مستقيم نيست. و بر اساس اين حقيقت امام علي (ع) فرمود:

«نورافكنهاي خدايي نصب شده است».

و پيامبر رحمت و هدايت كه درود و رحمت خدا بر او و خاندانش باد، در همين ارتباط فرمود:

قد تركتكم علي البيضاء ليلها كنهارها لا يزيغ بعدي عنها الا هالك. [108].

«شما را در راهي روشن و آشكار ترك كردم، راهي كه شبش مانند روز آنست، از آن منحرف نمي شود مگر هلاك شونده».

نكته مهم و شايان توجه در كلام امام علي عليه السلام اين واقعيت تلخ و ناگوار است، كه امام به حضور گمراهان خود كام و جاه طلبي در ميان مسلمانان اشاره مي فرمايد، كه ايشان سبب گمراهي و سرگرداني امت اسلامي در امر خطير و مهم اطاعت شدند. و در حالي كه عترت رسول الله (ص) كه به دلالت قرآن و وصيت رسول الله پس از، پيامبر اكرم وصايت ايشان و امامت امت اسلامي به عهده ي آنان مي باشد، امت اسلامي را از عترت معصوم پيامبر جدا كرده و به پيروي و اطاعت خويش فرمان دادند. و با

اين عمل ناشايست زمينه ي انحراف امت اسلامي را از صراط مستقيم

[صفحه 102]

امامت و ولايت اولياء خدا و اوصياء رسول الله (ص) فراهم آوردند.

از اين رو امام عليه السلام به همه ي مسلمانان هشدار مي دهد، تا مگر زاويه ي انحراف را كه در آغاز ناچيز مي نمايد در هم كوبند و گرنه در آينده اي نه چندان دور و در گستره ي زمان، همين زاويه ي ناچيزي كه جدايي امت را از عترت رسول الله باعث شده، فاجعه اي عظيم و بلكه فجايعي خطرناك را در پي خواهد داشت، كه بر اثر آن حكومت امويان با جنايت وحشتناك كربلا و سلطنت عباسيان با شهادت و اسارت اوصياء پيامبر خدا در تاريخ اسلام رخ مي نمايد. و با توجه به چنين آينده ي تلخي كه در انتظار مسلمانان ثانيه شماري مي كند، امام با بياني ملامت بار و توبيخ آميز، امت اسلامي را مخاطب قرار داده و فرياد مي زند:

… فاين يتاه بكم؟ بل كيف تعمهون و بينكم عتره نبيكم؟!

« … پس چگونه شما را حيران مي كنند؟ و در حالي كه عترت رسول الله در ميان شما است، چرا خود را به كوري زده ايد؟».

ناداني و بي خبري و غفلت براي هر انساني گناهي بزرگ و خطري عظيم است، چندانكه همين جهل و غفلت مي تواند، او را به پست ترين حضيض حيوانيت و ذلت فرو كشد. با اينهمه بدتر از اين مصيبت براي هر انساني، اين بيچارگي و حماقت است كه حقيقت را دريافته و واقعيتهاي تلخ و شيرين زندگي را لمس كرده باشد و با اين حال تجاهل كند و اظهار نا آگاهي و بي خبري بنمايد. فاجعه اي كه امت اسلامي پس از رحلت پيامبر خدا (ص) گرفتار آن شده بود و امام علي عليه السلام

از آن رنج مي برد و بر سر آنان فرياد هوشياري و بيداري مي كشيد، اين مصيبت تلخ و ناگوار بود

[صفحه 103]

كه آنان عترت رسول الله و اوصياء معصوم وي را مي ديدند و مي شناختند و با اين حال در رابطه با فاجعه ي خطرناكي كه شكل گرفته بود، سكوت كرده و خود را به بي خبري و كوري زده بودند.

پست ترين افراد نزد خدا و منفورترين انسانها در ميان مردم، حيوانهاي انسان نمايي هستند كه كتمان و پايمالي حق را از سوي افرادي خودكام و خودخواه مشاهده مي كنند و با اينكه از ديدگاه شريعت مسئوليت برخورد و اعتراض دارند، با اين حال تجاهل كرده و در برابر اين فاجعه سكوت مي كنند. آنچه كه امام عليه السلام را برمي انگيزد تا ريشه هاي فتنه و فساد را بخشكاند و اسباب و انگيزه هاي انحراف از حق و تبديل مساله ي امامت به خلافت را براي امت اسلامي در هر عصري معرفي كند، وظيفه ي شرعي و مسئوليت هدايت و حمايت از امت اسلامي است، كه از سوي خدا و پيامبرش به عهده ي وي گذاشته شده بود. و به همين دليل امام عليه السلام مسلمانان را مخاطب قرار داده و با بياني تند و محرك بر سرشان فرياد مي كشد:

فاين يتاه بكم؟ بل كيف تعمهون و بينكم عتره نبيكم؟!

و هم ازمه الحق و اعلام الدين و السنه الصدق، فانزلوهم باحسن منازل القرآن، وردوهم ورود الهيم العطاش.

«پس چگونه شما را سرگردان مي كنند؟ و در حالي كه عترت رسول الله در ميان شماست، چرا خود را به كوري زده ايد؟

عترت پيامبر (ص) رهبران حق، راهنمايان دين و زبان حقيقت و راستي مي باشند. خاندان پيامبر را در بالاترين و نيكوترين پايگاههاي

[صفحه 104]

قرآن بيابيد و مانند حيوانات تشنه

كه به سوي آب مي شتابند، به آنها روي آوريد (مقصود اينستكه از چشمه هاي جوشان علوم اهل بيت پيامبر (ص) بهره مند شويد)».

در اين بخش از سخنان امير پرهيزگاران، زيباترين و حقيقي ترين توصيفها از عترت پيامبر اكرم (ص) شده است. وصفي كه امام عليه السلام از ائمه ي اطهار عليهم السلام كرده، يادآور سيره پيامبر خدا در هويت و شخصيت و روش زندگي و آئين هدايت پيشوايان دين است و چنين توصيفي در كلام اميرالمومنين درباره ي احدي جز خاندان رسول الله و گاه در بيان شخصيت برخي از پيامبران صاحب كتاب ديده نشده است. زيبائي كلام و حقيقت و رسايي بيش از حد سخن امام تامل و دقت بيشتري را مي طلبد، تا از اين رهگذر معرفت شخصيت امامان ديني از زبان امام علي (ع) براي پيروان و شيفتگان ايشان فراهم آيد. امام عليه السلام در معرفي ائمه ي اطهار فرمود:

هم ازمه الحق. (ايشان رهبران حق مي باشند).

اسلام دين حق و قرآن كتاب حقيقت است، و همه ي جهاد و همت و پايداري پيامبر اكرم (ص) در دوران حيات و زمان رسالتش در جهت اعلاي كلمه ي طيبه ي حق و استقرار امامت و حكومت حق صرف شده است. بنابراين پس از عروج ملكوتي حضرت ختمي مرتبت رسول الله اعظم، مي بايد كه امامت حكومت حق و عدل اسلامي، به امام منصوب از سوي حق تعالي و پيامبر بر حق او تفويض شود. و امام حق، امامي است كه هرگز در برابر بت كه باطل محض است سجده نكرده و از آغاز حيات مباركش

[صفحه 105]

در برابر حق تعالي چهره ي بر خاك سوده باشد.

امام حق، امامي است كه همه ي هستي و حياتش مومن به حق است و بايد كه عملكرد او در

دوران زندگي شاهد صادق اين حقيقت باشد.

امام حق، چهره ي روشن و شخصيت آسماني و بزرگواريست، كه انديشه، اراده، زبان و عمل او بر پايه ي حق است و در تمامي روزگار حياتش به حق انديشيده، اراده ي حاكميت حق كرده، از حق سخن گفته و در جهت حمايت از حق و استقرار حكومت حق قيام و جهاد كرده است. امام حق، امامي است كه لحظه اي ميان او و حق جدايي نبوده، محبوب حق است و مدافع از حريم مبارك حق، چندانكه همه ي هستي و زندگيش را براي حاكميت حق سرمايه گذاري كرده و در همين ارتباط به شهادت رسيده است.

در انديشه ي ديني و در نگرش و اعتقاد مذهبي، حقيقت ناموس شريعت الهي است، بنابراين پيروان شرايع آسماني و اديان الهي وظيفه دارند، كه امامت احدي را گردن ننهند، مگر كساني را كه مومن به حق، امام حق، تاييد شده ي از سوي حق تعالي و منصوب از جانب پيامبر حق گوي باشند. و در تاريخ اسلام و به شهادت عملكرد و سيره ي عترت معصوم رسول الله، غير از خاندان مطهر پيامبر خدا (ص) احدي اين ويژگيها را دارا نيست. و به همين دليل قاطع اميرالمومنين علي (ع) عترت پيامبر را رهبران حق و پيشوايان حق پرست و حق طلب معرفي مي كند. چرا كه عترت معصوم پيامبر (ص) حتي براي لحظه اي به خدا شرك نورزيده اند، و همواره در جهت حاكميت فلسفه توحيد و فرهنگ زندگيساز يكتاپرستي عليه همه ي مشركين و مظاهر شرك، اگر چه در لباس اسلام و صورت مسلماني، مبارزه

[صفحه 106]

كرده اند.

در اثبات حقانيت عترت رسول الله (ص)- اگر چه از بديهيات است- همين بس كه هيچيك از مخالفان و حتي دشمنان

ايشان انكار حقانيت آنان را نكرده و بلكه در ارتباط با حق پرستي، حق جوئي و حق گويي آنها بسيار سخن گفته اند.

توصيف ديگر امام (ع) از اهل بيت رسول الله (ص) اينستكه:

… و اعلام الدين و السنه الصدق. (عترت پيامبر راهنمايان دين و زبان حقيقت و راستي مي باشند)

از ظهور اسلام تا امروز و از امروز تا نهايت تاريخ و پايان روزگار، همه ي انسانهاي آگاه و آزاده و حقيقت طلب كه در جستجوي سعادت و در آرزوي آشنايي با شريعت رهايي بخش و زندگيساز الهي تلاش مي كنند، بايد كه امامت و رهبري عترت پيامبر اسلام (ص) را از جان و دل پذيرا شوند. چرا كه ايشان آيات حق و نشانه هاي زنده و مجسم آيات قرآن كريم مي باشند و سيره ي زندگاني و برنامه ي حيات خاندان پيامبر اكرم (ص) بهترين راهنما و شايسته ترين الگوي هدايت براي شيفتگان دين و آرزومندان حقيقت و فضيلت است. راه و روش زندگي اهل بيت مطهر رسول خدا بر اساس شريعت الهي و بر پايه ي حق و عدل استوار مي باشد و به همين دليل آنان بهترين رهبران و شايسته ترين راهنمايان به سوي خدا و قرآن، در گستره ي زمان و مكان، براي همه ي نسلها مي باشند.

سخنان حكمت آميز عترت پيامبر اكرم بيانگر راستي، درستي، حقيقت و بيان آنها صادقانه ترين پيام هدايت و ارشاد براي آفريدگان حق تعالي

[صفحه 107]

است. راستي در كلام آنها جان مي گيرد، صداقت در گفتار ايشان جلوه مي كند و كذب و ناراستي با سخنان حق و صدق ايشان مي ميرد. گفتار حقيقت بيان عترت مطهر و معصوم پيامبر خدا (ص)، جلوه گاه نهايي صدق و نمايشگر حقيقي راستي و درستي است و بالاترين حد حكمت در كلام ايشان جلوه كرده است.

از ويژگيهاي

سيره ي خاندان پيامبر (ص) اينستكه مجموعه ي گفتار و سخنان آنها در تاريخ ثبت شده و باقي است و در نتيجه هر كس كوچكترين نشان خلاف و كذب را در گفتار آنها مي تواند پيدا كرده و اعتراض كند، ولي مطالعه ي تاريخ و جستجو در آثار و گفتار مخالفان عترت پيامبر (ص) خلاف اين را ثابت مي كند. چرا كه در آثار باقيمانده از مخالفان خاندان معصوم پيامبر نه تنها- خداي ناخواسته- نشاني از كذب گفتار ايشان نيست، بلكه همگان در نهايت صراحت به صداقت و حقيقت و حكمت سخنان ائمه ي اطهار عليهم السلام اعتراف كرده و زبان عترت رسول الله را زبان صدق و راستي و درستي شناخته و معرفي كرده اند.

فانزلوهم باحسن منازل القرآن، وردوهم ورود الهيم العطاش.

«عترت پيامبر را در بالاترين و نيكوترين پايگاههاي قرآن بيابيد و مانند حيوانات تشنه كه به سوي آب مي شتابند، به سوي آنها روي آور شويد».

بالاترين و نيكوترين پايگاههاي تعالي و تكامل قرآن، جايگاه عترت معصوم پيامبر خدا است، زيرا لحظه، لحظه ي زندگي و گام به گام حركت ايشان در دوران حيات پر فيض و بركتشان، هماهنگ با اسلام و سازگار با

[صفحه 108]

قرآن و سنت رسول الله است. فروغ تابناك آيات مباركات قرآن همواره در اراده، انديشه، كلام و عمل خاندان مطهر پيامبر متجلي است، چندانكه گويي قرآن در حيات عيني، جلوه ي مثالي و چهره ي عملي خود، تنها در سيره ي روشن و مفيد و هدايت بخش آنان جلوه كرده، و سيماي حقيقي خويش را نمايان كرده است.

همه آنهايي كه شيفته ي اخلاق اسلامي، مشتاق شناخت تربيت اسلامي و خواهان تعالي روحي و جلوه ي آن در حيات بشري هستند، بايد گمشده و مطلوب خود را در زندگاني

و تاريخ حيات عترت معصوم رسول خدا (ص) جستجو كنند. به بيان حق و منطق گويا و رساي اميرمومنان و امام پرهيزگاران حضرت علي عليه السلام، عالي ترين و نيكوترين جايگاه تربيت قرآن و شكوهمندترين مقام تعالي و ترقي و فلاح كتاب خدا را، عترت رسول الله احراز كرده و به دست آورده اند. و چنين است كه در ايمان و عمل به قرآن، در گستره تاريخ اسلام و در ميان همه ي گرويدگان به قرآن، كسي بر آنها سبقت نگرفته است. از اين رو و بر اساس اين واقعيت انكارناپذير، امام عليه السلام امت اسلامي و همه ي شيفتگان فضيلت و شرف را، به توسل و پيروي و اطاعت از عترت پيامبر (ص) فرمان داده و راز پيروزي را در روي آوري به ايشان مي داند.

امام علي (ع) عقيده دارد كه عطش عشق به اسلام و تربيت قرآني و تعالي روحاني انسانها، تنها در سايه ي نوشيدن از چشمه ي علوم، اخلاق و حكمت متعالي عترت پيامبر اكرم (ص) سيراب مي شود. و سرشاري از آبشار خروشان علوم و حقايق قرآني، تنها به وسيله ي تمسك و توسل به

[صفحه 109]

دامان هدايت و حمايت خاندان پيامبر خدا (ص) امكان پذير است. و از آنجا كه امام علي (ع) مسئووليت هدايت امت اسلامي را براي هميشه ي تاريخ عهده دار است، به همه ي امت اسلامي فرمان مي دهد، تا مانند حيوانات تشنه كه با شوق و سرعت به سوي آب مي شتابند، براي راه يابي و برخورداري از هدايت حقيقي به سوي عترت مطهر و معصوم رسول الله بشتابند. چرا كه نور هدايت در ديدگان، راز سعادت در كلام و كليد رستگاري دو سراي در دست با كفايت و پر بركت آنان است.

عترت معصوم رسول الله (ص)

كه از سوي حق تعالي و بر اساس وصيت پيامبر خدا امامت امت اسلامي را عهده دار مي باشند، همه امام حق و پيشواي هدايت براي جمهور انسانها در همه ي روزگارانند. خاندان پيامبر اكرم (ص) كه آئينه دار وحي الهي، گنجينه هاي پر بهاي علم و حكمت حق تعالي، امامان و امينان خداي متعال در زمين و پرچمداران حمايت و هدايت انسانها براي هميشه ي تاريخ مي باشند، با رهبران ره بر و زمامداران خودكام و خودسر، كه در سايه ي شمشير و شكنجه رهبري مردم را غصب كرده اند، برابر و قابل مقايسه نيستند. امام عليه السلام در نامه اي كه به محمد بن ابي بكر مي نويسد، در حالي كه وي امارت و حكومت مصر را از سوي امام عهده دار است، چنين مي فرمايد:

… صل الصلوه لوقتها الموقت لها و لا تعجل وقتها لفراغ و لا توخرها عن وقتها لاشتغال. و اعلم ان كل شي ء من عملك تبع لصلاتك …

[صفحه 110]

فانه لاسواء امام الهدي و امام الردي و ولي النبي و عدو النبي. [109].

« … نماز را در زمان تعيين شده بخوان و به دليل فراغت از كار زودتر از وقت آن را مخوان و نيز به خاطر فراواني كار، نماز را به تاخير نينداز … همانا امام هدايت و رستگاري با پيشواي گمراهي و پستي برابر نيست و دوستدار پيامبر اكرم (ص) با دشمن او يكسان نمي باشد».

در ارتباط با استقرار حكومت حق و عدل از سوي امام حق، علي عليه السلام، معتقد است كه اقامه ي فرمان خداي متعال- اقامه ي حكومت قسط و عدل و حق- در ميان انسانها هنگامي ميسر است، كه امام جامعه بر اساس وظيفه اي كه دارد از حق دفاع كرده و در اجراي

آن قدرت و قاطعيت بكار برد. اين حقيقت در كلام حكمت آميز امام عليه السلام، به صراحت و روشني بيان شده تا فرمان قاطع و محكمي باشد، براي همه ي رهبراني كه مي خواهند براساس حق و عدل بر مردم حكومت كنند و از باطل و ناراستي و كژي بدور باشند، آنجا كه فرمود:

لا يقيم امر الله سبحانه الا من لايصانع و لا يضارع و لا يتبع المطامع. [110].

«فرمان خداي سبحان اجرا نمي شود، مگر به دست كسي كه در اجراي حق سازشكاري نكند. و در اجراي حق مانند اهل باطل از خود ضعف نشان ندهد و با پيروي از هوسهاي نفساني حق را پايمال نكند».

بر اساس آنچه كه امام علي (ع) براي استقرار حكومت حق و قسط ضروري و حتمي مي داند، امامت امت اسلامي و وصايت و خلافت پيامبر

[صفحه 111]

خدا را هر كسي نمي تواند عهده دار شود. و اگر در گذرگاه زمان پس از عروج ملكوتي پيامبر به ملكوت اعلي، افرادي بر اساس طرحها و نقشه هايي برخاسته از تزوير و دسيسه و فريبكاري بر جايگاه امامت امت نشسته اند، غاصباني هستند كه حق حتمي اوصياء حق رسول الله را به ستم پايمال كرده اند و بي هيچ گمان شايستگي رهبري و صلاحيت امامت امت اسلامي را دارا نبوده اند. امام عليه السلام در يكي از خطبه هاي نهج البلاغه ويژگيها و صلاحيتهاي امامت را چنين بيان مي فرمايد:

ايها الناس! ان احق الناس بهذا الامر اقواهم عليه و اعلمهم بامر الله فيه. فان شغب شاغب استعتب، فان ابي قوتل. [111].

«اي مردم! سزاوارترين افراد به اين امر (خلافت پيامبر و امامت امت اسلامي) كسي است كه از همه- در تدبير و سياست- تواناتر و- به احكام الهي- داناتر باشد.

بنابراين اگر آشوبگري

در اين ارتباط آشوبگري كند، نخست بايد از او خواست تا به حق تسليم شود و اگر نپذيرفت بايد كشته شود».

به گواهي تاريخ و شهادت همه ي آنها كه حق عترت پيامبر را در رابطه با امامت امت غصب كرده اند، امام علي و فرزندان معصوم او در تدبير و سياست حكومت، از همه ي مردم تواناتر و در رابطه با احكام الهي و حقايق و اسرار قرآن، از همه ي مردم داناتر بوده و به همين دليل ويژگيها و شرايط لازم را براي امامت امت دارا بوده اند. امام علي (ع) در يكي از خطبه هاي

[صفحه 112]

نهج البلاغه فضايل و كرامتهاي نفساني عترت رسول الله (ص) را همراه با جايگاه و مقام ايشان در اسلام و در ميان امت اسلامي بيان فرموده است. اندكي تامل و كنكاش در صفات و ويژگيهاي اهل بيت عصمت و طهارت پيامبر اكرم (ص)، صلاحيت حتمي و شايستگي قطعي ايشان را در امر امامت امت و وصايت رسول الله (ص) روشن و آشكار مي كند.

خداي توانا پشت دين را به ياري آنان راست و استوار كرد و لرزش آن را از ميان برد.

دشمنان عترت پيامبر (ص) بذر گناه و فساد افشاندند و آن را با آب

[صفحه 113]

غرور آبياري كردند و محصول اين بذر را كه جز هلاك و نابودي نبود درويدند. هيچ يك از افراد اين امت را با خاندان محمد (ص) قياس نمي توان كرد و آنها كه هميشه از نعمت وجود و حضور عترت پيامبر (ص) بهره مي برند، با ايشان برابر نيستند.

عترت رسول الله (ص) اساس و پايه ي دين و ستون و قائمه ي يقين مي باشند. تندروان بايد به آنها- كه ميانه رواند- برگردند و كندروان بايد بكوشند تا به آنها برسند. ويژگيها و شرايط ولايت و امامت در وجود آنان فراهم آمده و پيامبر اكرم (ص) درباره ي جانشيني آنها وصيت و سفارش كرده است. خاندان پيامبر كمالات نبوي را از آن بزرگوار به ارث برده اند. در اين زمان- هنگامه ي خلافت امام علي عليه السلام- حق به اهل آن بازگشته و به جايگاه اصلي خود انتقال يافته است».

به اعتقاد امام عليه السلام حكومت امام حق در جامعه ي اسلامي باعث روي آوري مردم به صلاح و صواب و حق و عدل و قسط و اخلاص و تقوي و ايثار مي شود. و در هنگامه ي خطرناك و وحشت آفرين حكومت پيشواي جور و باطل، زمينه ي فساد و تباهي و انحراف از حق و رواج و حاكميت باطل فراهم مي آيد. و بر اساس همين تجربه ي تاريخي امام عليه السلام، همه ي قدرت خود را در معرفي امام حق و تبين ملاكها و معيارهاي حكومت حقه اسلامي بكار مي برد، باشد كه از حضور و ظهور فساد و انحراف در جامعه ي اسلامي

جلوگيري كرده باشد.

شرايط محيطي و اوضاع اجتماعي در روزگار امام حق و دوران حكومت پيشواي فاجر در كلام امام (ع) تصريح شده، آنجا كه فرمود:

[صفحه 114]

اما الامره البره فيعمل فيها التقي و اما الامره الفاجره فيتمتع فيها الشقي، الي ان تنقطع مدته و تدركه منيته. [113].

«در زمان زمامدار عادل و نيكوكار مردم پرهيزگار به اطاعت خدا سرگرم مي باشند. و در روزگار امير و حاكم فاجر و ستمگر، مردم ناپرهيزگار و بدكار به بهره هاي فراوان دست مي يابند، تا هنگامي كه روزگار هر يك به سر آيد و به پاداش خويش برسند».

النسمه، لو لا حضور الحاضر و قيام الحجه بوجود الناصر، و ما اخذ الله علي العلماء ان لا يقاروا علي كظه ظالم و لا سغب مظلوم، لا لقيت حبلها علي غاربها و لسقيت آخرها بكاس اولها و لا لفيتم دنياكم هذه ازهد عندي من عفطه عنز. [114].

«سوگند به خدايي كه دانه را شكافت و جان را آفريد، اگر اين بيعت كنندگان نبودند، و ياران، حجت بر من تمام نمي نمودند و خدا دانشوران را نفرموده بود تا ستمكار شكمباره را بر نتابند و به ياري گرسنگان ستمديده بشتابند، رشته ي اين كار را از دست مي گذاشتم و پايانش را چون آغازش مي انگاشتم و مانند گذشته، خود را به كناري مي داشتم و مي ديديد كه دنياي شما را به چيزي نمي شمارم، چندانكه دنيا در نظر من از آب بيني بزي ماده خوارتر است».

در اين فراز از سخنان اميرمومنان امام علي (ع) در رابطه با تبيين وظايف رهبري و مسئوليت خطير زعامت جامعه ي اسلامي، نكات ارزنده و مهمي وجود دارد، كه در ارتباط با مقام امامت امت اسلامي شايان توجه است. مهمترين اين نكات عبارتست از:

1- در رابطه با جريانات تلخي كه پس از رحلت اندوهبار پيامبر اكرم (ص) در تاريخ اسلام پديد آمد و باعث انحراف و واماندگي امت اسلامي

[صفحه 116]

از صراط مستقيم امامت و ولايت شد، موضع گيري امام عليه السلام در برابر اين حوادث به حدي از صحت، حقيقت، اخلاص و ايثار برخوردار بود، كه پس از چندي مسلمانان به لغزش و خطاي خود پي بردند. و در نتيجه در نهايت شرمساري با اميد، ايمان، عشق، شوق و شتاب به خانه ي اميرالمومنين علي (ع) روي آوردند و امامت آن

محبوب خدا و وصي پيامبر را از جان و دل پذيرا شدند. امام عليه السلام در اين رابطه فرمود:

«در آن هنگام (پس از قتل عثمان) ناگهان ديدم مردم از هر سوي به من روي نهادند و مانند يال كفتار پس و پشت هم ايستادند، چندانكه حسنان [115] فشرده گشت و دو پهلويم آزرده، مردم به گرد من فراهم آمدند و چون گله ي گوسفند سر نهاده به هم». [116].

2- امام آگاه و بصير امت اسلامي، به اقتضاي امامت و به دليل مسئوليت خطير رهبري وظيفه دارد كه تعادل اقتصادي جامعه ي اسلامي را كنترل كرده و در برابر قدرت و غناي ستمگران و فقر و گرسنگي ستمديدگان بي تفاوت نباشد، اين مسووليت مهم و حياتي امام در كلام امام علي (ع) تصريح شده، آنجا كه فرمود:

«و اگر پيمان خدا با دانشوران و دانايان نبود، كه بر سيري ستمگر و گرسنگي ستمديده راضي نباشد، هر آينه زمام شتر خلافت را بر دوش آن

[صفحه 117]

مي افكندم و … ».

3- دنيا با همه ي جلوه ها و جاذبه هاي فريبنده اش در چشم و دل امام حق، كه مسئوليت هدايت امت اسلامي را از دنيا به آخرت و بهشت برين دارد، بايد بسيار ناچيز و بي ارزش و خوار جلوه كند. و اگر جز اين و يا خداي ناخواسته خلاف اين باشد، امت چنين امامي روي سعادت و نيك بختي را هرگز نخواهد ديد. با عنايت به اين شرط مهم امامت، امام عليه السلام مي فرمايد:

« … دنياي شما در چشم من از عطسه ي بزي خوارتر و ناچيزتر است».

يكي از ويژگيهاي ارزنده و ممتاز امام حق، بي اعتنايي او به حكومت و فرمانروايي و امارت است. حكومت بر مردم و فراهم آوردن

امكانات و زمينه هاي مناسب براي اين مهم، در نظر و انديشه رهبران تاريخ به اندازه اي عزيز و دلخواه بوده كه بر سر آن، همه ي ارزشهاي متعالي اخلاقي را لگدمال هواهاي نفساني و خواهشهاي جسماني خويش مي كرده اند. ولي حكومت و فرمانروايي بر مردم در چشم و دل و انديشه ي امام حق، اگر براي خدا و در جهت احقاق حق و دفاع از حريم حقوق مردم نباشد، بي ارزش ترين و ناچيزترين جلوه از نمودهاي دنيا است. امام علي (ع) كه درخشنده ترين چهره ي امامت حق است و به حق، امام حق همه ي پيشوايان حق تاريخ مي باشد، وظيفه ي امام حق را در ارتباط با حكومت و ولايت بر امور جاري امت، دفاع از حق و ستيز بي امان و بي پايان با باطل مي داند. اين حقيقت در گفتگوي آن حضرت با عبدالله بن عباس متجلي است، به سخن ابن عباس توجه كنيد:

[صفحه 118]

قال عبدالله بن عباس:

دخلت علي اميرالمومنين علي عليه السلام بذي قار و هو يخصف نعله، فقال لي:

ما قيمه هذه النعل؟ فقلت: لا قيمه لها، فقال عليه السلام:

و الله لهي احب الي من امرتكم الا ان اقيم حقا او ادفع باطلا … [117].

«عبدالله بن عباس گفت:

روزي در ذي قار بر اميرالمومنين امام علي (ع) وارد شدم، در حالي كه حضرت سرگرم تعمير كفش خود بود. هنگامي كه آن حضرت مرا ديد به من فرمود: اين كفش كهنه چقدر ارزش دارد؟ گفتم: هيچ ارزشي ندارد. امام (ع) فرمود:

به خدا سوگند، اين كفش را از حكومت بر شما بيشتر دوست دارم، مگر اينكه در سايه ي حكومت، اقامه ي حق كرده و يا باطلي را از ريشه براندازم».

اميرالمومنين امام علي (ع) عقيده دارد، امام حق كه عهده دار

هدايت و تربيت امت اسلامي است، وظيفه دارد پيش از ارشاد و هدايت ديگران به تربيت و هدايت نفس خويش بپردازد. چرا كه در تربيت اسلامي مربي وظيفه دارد، مردم را با رفتار و كردار خود به خدا و تقوي و تربيت دعوت كند، پيش از آنكه زبان به هدايت و حمايت انسانها بگشايد. كلام حكمت بخش امام عليه السلام در اين رابطه خواندني است، آنجا كه فرمود:

من نصب نفسه للناس اماما فعليه ان يبدا بتعليم نفسه قبل تعليم غيره،

[صفحه 119]

و ليكن تاديبه بسيرته قبل تاديبه بلسانه. و معلم نفسه و مودبها احق بالاجلال من معلم الناس و مودبهم. [118].

«هر كس بخواهد خود را امام و رهبر مردم قرار دهد، بايد پيش از اينكه به ديگران تعليم دهد، خود را آموزش بدهد. و چنين كسي قبل از اينكه مردم را با زبان ادب بياموزد، مي بايد با اخلاق و رفتار نيكوي خود آنها را ادب كند. و كسي كه آموزگار و مربي خود باشد، به احترام و تجليل سزاوارتر است از كسي كه معلم و مربي ديگران است».

يكي ديگر از وظايف مهم و مسئوليتهاي خطير امام حق، قيام در جهت اقامه ي حدود و احكام الهي است. و امام حق موظف است كه فرامين خدا و اصول دين و احكام شريعت الهي را با زباني نرم و گرم و با بياني دلنشين و حكمت آموز، به مردم ابلاغ كند و آنان را در جهت سير و حركت به سوي خدا و فراگيري دانش و حكمت ياري دهد. بخشي از اين وظايف در خطبه 104 نهج البلاغه چنين بيان شده است:

انه ليس علي الامام الا ما حمل من امر ربه:

الابلاغ

في الموعظه و الاجتهاد في النصيحه و الاحياء للسنه و اقامه الحدود علي مستحقيها و اصدار السهمان علي اهلها، فبادروا العلم من قبل تصويح نبته و من قبل ان تشغلوا بانفسكم عن مستشار العلم من عند اهله و انهوا غيركم عن المنكر و تناهوا عنه، فانما امرتم بالنهي بعد التناهي. [119].

«همانا بر امام و پيشواي مسلمانان جز قيام به آنچه پروردگارش فرمان

[صفحه 120]

داده، كاري ديگر واجب نيست.

- ابلاغ فرامين الهي به مردم همراه با پند و اندرز.

- تلاش در جهت نصيحت، اندرز و موعظه ي مردم.

- احياء سنت حق.

- اجراي حدود شرعي در مورد كساني كه سزاوار آن هستند.

- اعطاء نصيب و بهره ي هر كس به او.

اينها از وظايف امام حقي است، كه امامت مسلمانان را به عهده دارد. و در ادامه ي سخن امام (ع) فرمود: پيش از خشكيدن درخت دانش، در فراگيري علم و حكمت شتاب كنيد و قبل از آنكه از فيض حضور دانشمندان محروم مانده و به خود سرگرم شويد، از آنها استفاده كنيد.

و كارهاي زشت و ناشايست را نهي كنيد و خودتان نيز از انجام آن پرهيز كنيد، زيرا شما فرمان داريد تا از منكر نهي كنيد، در حالي كه خود مرتكب آن نمي شويد».

اقامه ي قسط و گسترش عدل در جامعه اسلامي و استقرار و حاكميت سنتهاي پيامبر خدا (ص) در حكومت اسلامي، از مسئوليتها و وظايف امام حق به شمار مي آيد. امام در جامعه ي اسلامي وظيفه دارد، كه در نهايت قدرت و با تمام توان در جهت محو و نابودي فرهنگ غلط و بدعتهاي ناشايست و جاهلانه ي مردم تلاش كند. بيان اين مسئوليتها در كلام امام عليه السلام تصريح شده، آنجا كه خطاب

به عثمان بن عفان فرمود:

فاعلم ان افضل عباد الله عند الله امام عادل هدي و هدي، فاقام سنه معلومه و امات بدعه مجهوله. و ان السنن لنيره لها اعلام و ان البدع لظاهره

[صفحه 121]

لها اعلام … [120].

«آگاه باش كه بهترين بندگان حق تعالي در پيشگاه او امام و رهبر دادگريست، كه خود هدايت يافته و ديگران را راه مي نمايد. امامي كه سنتهاي روشن و آشكار پيامبر اكرم (ص) را در جامعه بر پا و استوار كند و بدعتهاي جاهلانه و ناآشنا را از ميان بردارد. سنتها روشن و نشانه هاي آنها آشكار است و بدعتها نيز روشن و نشانه هاي آن هويدا است … ».

و در همين رابطه امام عليه السلام طلحه و زبير را مخاطب قرار داده و فرمود:

و الله ما كانت لي في الخلافه رغبه و لا في الولايه اربه و لكنكم دعوتموني اليها و حملتموني عليها، فلما افضت الي نظرت الي كتاب الله و ما وضع لنا و امرنا بالحكم به فاتبعته، و ما استن النبي (ص) فاقتديته، فلم احتج في ذلك الي رايكما و لا راي غيركما و لا وقع حكم جهلته … [121].

«به خدا سوگند، كه من رغبتي به خلافت و علاقه اي به زمامداري شما نداشتم، ولي شما مرا به اين كار دعوت و به پذيرش آن وادار كرديد. و هنگامي كه خلافت به من رسيد، به كتاب خدا نگاه كردم و از آنچه براي ما تعيين كرده، و ما را به اجراي آن فرمان داده بود، پيروي كرده و به آنچه پيامبر خدا سنت قرار داده اقتدا كردم و در اين رابطه به انديشه و راي شما و غير شما نيازي نداشتم.

و هيچ حكمي پيش آمد نكرده است كه نسبت به آن آگاه نباشم … ».

[صفحه 122]

حين امركم. [122].

«اي مردم! شما را بر عهده ي من حقي و مرا نيز بر شما حقي است. حقي كه شما به من داريد اينستكه:

- شما را موعظه كرده و پند و اندرز داده و هدايت كنم،

- و غنايم و بهره هاي شما را به تساوي در ميان شما تقسيم كنم.

- شما را آموزش داده تا از ناداني برهانم،

- و آداب و احكام دين را به شما بياموزم.

و اما حقي كه من بر شما دارم اينستكه:

- بر بيعت و پيمان با من پايدار باشيد،

- در پيدا و پنهان نسبت به من خلوص نيت داشته باشيد.

- هرگاه شما را بخوانم، پاسخ مثبت داده و مرا اجابت كنيد،

- و هنگامي كه به شما فرمان مي دهم، از فرمان من اطاعت كنيد».

و اعظم ما افترض سبحانه من تلك الحقوق حق الوالي علي الرعيه و حق الرعيه علي الوالي فريضه فرضها الله سبحانه لكل علي كل، فجعلها نظاما لالفتهم و عزا لدينهم. فليست تصلح الرعيه الا بصلاح الولاه و لا تصلح الولاه الا باستقامه الرعيه. فاذا ادت الرعيه الي الوالي حقه و ادي الوالي اليها حقها عز الحق بينهم و قامت مناهج الدين و اعتدلت معالم العدل و جرت علي اذلالها السنن. فصلح بذلك الزمان و طمع في بقاء الدوله، و يئست مطامع الاعداء … [123].

[صفحه 124]

«و از بزرگترين حقوقي كه خداي سبحان واجب فرموده، حق امام بر مردم و حق مردم بر امام است. و اين حق را خداي متعال بر هر دو گروه، يعني بر ائمه و مردم نسبت به يكديگر واجب كرده است. و خداي سبحان رعايت اين حقوق متقابل را وسيله ي نظم و محبت ايشان نسبت به يكديگر

و باعث عزت و قدرت دين آنها قرار داده است. بنابراين وضع مردم اصلاح نمي شود و سامان نمي يابد، مگر به اصلاح رهبران و رهبران اصلاح نمي شوند، مگر به پايداري مردم در اجراي فرامين ايشان. و اگر مردم حق رهبران و رهبران حق مردم را رعايت كنند:

حق در ميان آنها عزيز، راه دين هموار، نشانه هاي عدالت بر پا و سنتها در مواضع و جايگاههاي خود استوار مي شود. و در نتيجه روزگار اصلاح شده و به پايداري دولت اميد مي رود و طمع دشمنان به ياس تبديل خواهد شد … ».

در رابطه با حقوق متقابل امام و مردم امام علي عليه السلام، در نامه اي به فرماندهان سپاه خود نوشت:

اما بعد فان حقا علي الوالي ان لايغيره علي رعيته فضل ناله و لا طول خص به و ان يزيده ما قسم الله له من نعمه دنوا من عباده و عطفا علي اخوانه.

الا و ان لكم عندي ان لا احتجز دونكم سرا الا في حرب و لا اطوي دونكم امرا الا في حكم و لا اوخر لكم حقا عن محله و لا اقف به دون مقطعه و ان تكونوا عندي في الحق سواء، فاذا فعلت ذلك و جبت لله عليكم النعمه ولي عليكم الطاعه و ان لا تنكصوا عن دعوه و لاتفرطوا في صلاح و ان تخوضوا الغمرات الي الحق. فان انتم لم تستقيموا لي علي ذلك لم يكن احد

[صفحه 125]

اهون علي ممن اعوج منكم، ثم اعظم له العقوبه و لا يجد عندي فيها رخصه، فخذوا هذا من امرائكم و اعطوهم من انفسكم ما يصلح الله به امركم. [124].

«اما بعد، بر هر والي و فرماندهي فرض است، كه به سبب برتري

مقامي كه يافته و يا به دليل نعمتهاي فراواني كه به آنها مخصوص شده، رفتار خود را در رابطه با مردم تغيير ندهد. و به پاس نعمتهايي كه خدا نصيب او فرموده به بندگان خدا بيشتر نزديك شود و نسبت به برادران ديني خود عاطفه و محبت داشته باشد. آگاه باشيد كه حق شما بر من اينستكه:

- هيچ رازي را جز درباره ي جنگ از شما پنهان نكنم.

- هيچ كاري را بي مشورت شما، مگر به حكم شرع انجام ندهم.

- در احقاق حق شما كوتاهي نكنم و تا آن حق را به شما نرسانم از پاي ننشينم.

و نيز از حقوق شما بر عهده ي من اينستكه:

- همه ي شما در رابطه با حق نزد من مساوي هستيد. و اگر رفتار من با شما بر اين اساس باشد، بر خداي بزرگ است، كه نعمت خويش را بر شما تمام كند. و هرگاه برخورد من با شما اينگونه باشد، حق من بر شما اينستكه:

- همه ي شما در رابطه با حق نزد من مساوي هستيد. و اگر رفتار من با شما بر ايناساس باشد، برخداي بزرگ است، كه نعمت خويش را بر شما تمام كند. و هر گاه بر خورد من با شما اينگونه باشد، حق من بر شما اين اينستكه:

- هر گاه شما را فراخوانم، درنگ نكنيد.

- از اجراي فرمان من سرير نتابيد.

[صفحه 126]

- در كاري كه انجام آن را صلاح بدانم، كوتاهي نكنيد.

- در سختيهاي راه حق فرو رويد. (براي دستيابي به حق سختيهاي راه آن را تحمل كنيد).

و اگر شما به وظيفه ي خود عمل نكنيد، فردي كه كجروي كرده در نظر من پست ترين است. و او را به كيفري

شديد، عقوبت مي كنم، و براي او از كيفر من راه گريزي نخواهد بود.

و شما نيز از فرماندهان زير دست خود همين گونه پيمان بگيريد. و با آنها چنان رفتار كنيد، كه خداي بزرگ كار شما را اصلاح كند».

و سرانجام در رابطه با حقي كه امام بر عهده ي ملت و امت بر عهده ي امام دارد، در پايان نامه اي كه به يكي از ماموران دريافت ماليات و صدقات مي نويسد، پس از آنكه او را به تقواي الهي و امانتداري و صداقت در عمل فرمان مي دهد، وي را از خيانت به امام امت اسلامي نهي كرده و مي فرمايد:

و ان اعظم الخيانه خيانه الامه و افظع الغش غش الائمه. [125].

«بزرگترين خيانتها، خيانت به امت و زشت ترين نابكاريها، ناخالصي و نفاق و خيانت به امامان است».

بن رسول الله، ما معرفه الله؟ قال:

معرفه اهل كل زمان امامهم الذي يجب عليهم طاعته. [126].

«امام جعفر صادق عليه السلام فرمود:

حضرت امام حسين(ع) روزي بر يارانش وارد شد و پس از ستايش حضرت پروردگار و درود بر پيامبر اكرم (ص) و خاندان وي فرمود:

اي مردم! سوگند به خدا كه پروردگار بندگانش را نيافريد، مگر آنكه او را بشناسند. و هنگامي كه او را شناختند، او را پرستش و عبادت كنند. و

[صفحه 128]

زماني كه او را پرستيدند، از پرستش غير او بي نياز شوند. در اين هنگام مردي عرض كرد:

اي فرزند رسول خدا! پدر و مادرم فداي تو باد، معرفت و شناخت خدا چيست؟

امام عليه السلام فرمود:

معرفت خدا اينستكه مردم هر عصر و زماني امام و رهبر دوران خود را شناسائي كرده و فرمان برداري و پيروي او را واجب و لازم بدانند».

به فرموده ي امام حسين سيدالشهداء (ع)، معرفت امام و شناخت و عرفان مقام والاي امامت، پهلو به پهلوي معرفت حق تعالي مي زند و به بيان ديگر معرفت هر يك لازمه ي شناخت و عرفان ديگري است. بر اساس اين حقيقت غير قابل انكار، معرفت امام و شناخت صحيح و حقيقي ائمه ي اطهار از ضروريات دين است. و در مكتب امام شناسي چه كسي شايسته تر و بايسته تر از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است، تا به شيفتگان امامت و عاشقان ولايت، راه معرفت امام معصوم را بياموزد؟ مولاي موحدان و امام پرهيزگاران حضرت علي بن ابيطالب روحي له الفداء، پدر امامان معصوم و به فرموده ي رسول الله (ص) امام و وصي پيامبر اكرم (ص) مي باشد، آنجا كه فرمود:

علي امام كل مومن بعدي. [127].

«علي (ع) پس از من امام و پيشواي همه ي ايمان

آورندگان به خدا

[صفحه 129]

است».

و به تصريح حتمي رسول الله (ص)، كه زبانش منطق گوياي وحي و حق است، امام علي (ع) همواره با حق و حق هميشه با علي (ع) است، آنجا كه فرمود:

الحق مع علي و علي مع الحق، يزول الحق مع علي حيث زال. [128].

«حق با علي است و علي با حق است. حق تباه و نابود شود، هرگاه كه حق او تباه شود».

در رابطه با شناخت امام و معرفت نسبت به پايگاه والاي امامت، گوش جان به سخنان آن امام همام مي سپاريم، تا ائمه ي اطهار (ع) از عترت مطهر پيامبر خدا را براي ما معرفي كند، باشد كه از اين رهگذر دلهاي اهل ولايت و معتقدان به امامت عترت رسول الله (ص) به فروغ بي پايان معرفت اوصياء پيامبر خدا، روشن و تابنده شود.

امام علي (ع) در ارتباط با معرفت امامان دين و اوصياء معصوم رسول الله (ص) فرمود:

… و انما الائمه قوام الله علي خلقه و عرفاوه علي عباده، لا يدخل الجنه الا من عرفهم و عرفوه و لا يدخل النار الا من انكرهم و انكروه … [129].

« … همانا امامان از جانب خدا تدبيركننده ي كار مردمانند و كارگزاران بندگانند. كسي به بهشت نرود جز آنكه آنان را شناخته باشد و آنها او را شناخته باشند و به دوزخ در نشود، جز آنكه منكر آنان باشد و آنان وي را

[صفحه 130]

نپذيرفته باشند».

نكته مهم و شايان توجه در بيان امام (ع) پيرامون مقام و شخصيت ملكوتي ائمه ي اطهار (ع)، اينكه شرط ورود هر مومني به بهشت، عرفان و شناخت مقام معظم امام معصوم است. و بي هيچ گماني روشن است كه معرفت امام تنها شناخت نام و

نسبت و زمان تولد و شهادت و مدت امامت امام نيست. بلكه مقصود از معرفت امام كه شرط ورود به بهشت ذكر شده، عبارت از عرفان حقيقي امام و معرفت كامل نسبت به مقام قدسي و ملكوتي آن بزرگوار است.

معرفت نسبت به ائمه ي اطهار هنگامي حاصل مي شود، كه آنان را خليفه ي خدا و اوصياء رسول الله (ص) در زمين بدانيم و اطاعت فرمان ايشان را بر خود واجب دانسته و حقايق قرآني و علوم و معارف اسلامي را همراه با احكام شريعت، از زبان و سيره ي زندگاني ايشان بياموزيم.

معرفت نسبت به اهل بيت رسول الله (ص) عبارتست از اينكه امامت و ولايت الهي ايشان را با دل و جان بپذيريم و در همه ي شئون حيات تابع محض و مطيع مطلق فرمان ايشان باشيم. و ايمان و اقرار داشته باشيم كه ايشان در تصرف به جان و مال و هستي و حيات ما، از خود ما سزاوارتر و شايسته ترند و اين شرط اساسي پذيرش امامت آنان و حقي است كه خداي متعال براي آنان تشريع فرموده است.

معرفت ائمه ي اطهار عليهم السلام عبارت از اينستكه، ايمان داشته باشيم آنها واسطه ي فيض ميان خدا و خلق اويند و هستي عالم به وجود ايشان قائم است و محبت خالصانه ي آنها بر ما فرض و بيزاري از دشمنان ايشان بر ما

[صفحه 131]

واجب مي باشد. و نيز ايمان داشته باشيم كه ائمه ي اطهار (ع) به اذن و فرمان الهي، قدرت تصرف در همه ي عوالم ملك و ملكوت را دارند. چنين معرفتي شرط ورود به بهشت است.

نكته ي مهم و قابل توجه ديگري كه در بيان امام (ع) سزاوار دقت و تامل است، اينكه عدم عرفان و شناخت

حقيقي ائمه ي معصومين از يك سو و از سوي ديگر عدم پذيرش ائمه ي اطهار (ع) از پيروان خود، باعث سقوط شيعيانشان در جهنم مي شود. از اين بيان چنين استفاده مي شود كه:

1- پيروان و مومنان به امامت و ولايت ائمه ي معصومين عليهم السلام، اگر داراي معرفت كامل نسبت به پيشوايان ديني نباشند، و اگر ائمه ي اطهار عليهم السلام پيروان خود را نپذيرند و ايشان را به عنوان ياران و رهروان صادق خود نشناسند، هر آينه سقوط در دوزخ براي ايشان قطعي و حتمي است.

2- شرط حتمي براي ورود پيروان عترت پيامبر (ص) به بهشت و نجات ايشان از عذاب الهي و سقوط در جهنم، عرفان و شناخت صحيح و ايمان و معرفت كامل نسبت به اهل بيت رسول الله (ص) است.

كميل بن زياد نخعي از ياران با وفاي اميرالمومنين علي عليه السلام مي گويد:

روزي امام عليه السلام دست مرا گرفت و از شهر بيرون برد. هنگامي كه به صحرا رسيديم، آهي سوزان از سينه مباركش بركشيد و با من درباره ي مردم و شخصيت دانشمندان و ارزش علم، سخن گفت، تا آنجا كه در ادامه ي گفتارش به توصيف و بيان شخصيت و عظمت امام معصوم هر عصر از

[صفحه 132]

سلاله ي پاك پيامبر (ص) پرداخت و چنين فرمود:

اللهم بلي لا تخلو الارض من قائم لله بحجه، اما ظاهرا مشهورا و اما خائفا مغمورا، لئلا تبطل حجج الله و بيناته و كم ذا و اين؟

اولئك- و الله- الاقلون عددا و الاعظمون عند الله قدرا، يحفظ الله بهم حججه و بيناته حتي يودعوها نظراءهم و يزرعوها في قلوب اشباههم. هجم بهم العلم علي حقيقه البصيره و باشروا روح اليقين و استلانوا ما استوعره المترفون و انسوا بما استوحش

منه الجاهلون و صحبوا الدنيا بابدان ارواحها معلقه بالمحل الاعلي. اولئك خلفاء الله في ارضه و الدعاه الي دينه. آه، آه شوقا الي رويتهم. [130].

«آري زمين از كسي كه با حجت و دليل دين خدا را بر پاي دارد، خالي نمي ماند. آن كس يا آشكار و مشهور است و يا دست ستم او را پوشيده و پنهان ساخته تا حجتها و دليلهاي روشن خدا از ميان نرود. اينان چند نفر مي باشند و كجا هستند؟

به خدا سوگند، كه اينها در شماره اندكند، ولي در پيشگاه خداي سبحان مقامي رفيع و منزلتي عظيم دارند. حق تعالي به وسيله ي ايشان حجتها و دلايل روشن خود را حفظ مي كند، تا آنها نيز- حجتها و بينات الهي را- به ديگران سپارند و در دلهاي افرادي مانند خود جاي دهند.

دانش و حكمت، با بصيرت حقيقي آنان را فرا گرفته و با آرامش و يقين كامل آن علوم را بكار مي برند. و آنچه بر صاحبان نعمت دشوار

[صفحه 133]

مي آيد، براي ايشان آسان است. و به آنچه نادانان از آن مي هراسند، اينان سخت مانوس و وابسته اند.

اينان با بدنهاشان در دنيا زندگي مي كنند، ولي ارواح آنها به جايگاهي بس رفيع و اعلا وابسته است. آنها جانشينان (خلفاء) خدا در زمين و دعوت كنندگان مردم به دين او مي باشند.

آه، آه كه به ديدار آنها چقدر شيفته و آرزومندم».

هنر سخنوري نشان داده و مي فرمايد:

… و انا لامراء الكلام و فينا تنشبت عروقه و علينا تهدلت غصونه. [131].

«و ما (عترت پيامبر (ص)) اميران سخن هستيم و ريشه هاي كلام در ميان ما محكم شده و شاخه هاي آن بر سر ما سايه گسترده است».

حقيقت كلام و صدق سخن امام عليه السلام، هنگامي براي آشنايان ادب و بلاغت و فصاحت سخن روشن و آشكار مي شود، كه تاملي در خطبه هاي رسول خدا، دقتي در نهج البلاغه ي اميرالمومنين علي (ع)، سيري

[صفحه 134]

در خطبه هاي سيدالشهداء امام حسين، پژوهشي در صحيفه ي سجاديه سيدالساجدين امام علي بن الحسين، تاملي در خطبه هاي فاطمه ي زهرا يگانه دختر رسول الله، نگرشي بر خطابه هاي عصاره ي ايمان و صبر، شيرزن عاشورا در شهر كوفه و مجلس يزيد و دقتي در احاديث، مناظرات و سخنان ساير ائمه ي اطهار عليهم السلام داشته باشند. در سايه ي چنين پژوهش و كنكاشي در گفتار خاندان پيامبر (ص) اصالت و حقيقت سخن امام علي (ع) آشكار مي شود، كه بي هيچ گزاف و زياده اي بر اساس يك حقيقت عيني و واقعيت انكارناپذير فرمود:

«ما عترت پيامبر اكرم (ص) اميران سخن هستيم و ريشه هاي درخت كلام در ميان ما محكم و استوار شده و شاخه هاي آن بر تارك ما سايه گسترده است».

امام علي عليه السلام آنگاه كه در برابر غاصبان خلافت پيامبر (ص) و مدعيان زعامت امت اسلامي قرار مي گيرد، به منظور اتمام حجت و بيان حقيقت در گذرگاه تاريخ فرياد مي كشد و در رابطه با اثبات فضيلت و احقاق حق غصب شده ي خود و عترت پيامبر (ص) سوگند ياد كرده و مي فرمايد:

تالله لقد علمت تبليغ الرسالات و اتمام العدات و تمام الكلمات و عندنا اهل البيت ابواب الحكم و ضياء الامر

… [132].

«به خدا سوگند، تبليغ رسالتها، وفاي به پيمانها و همه ي معاني (تفسير و

[صفحه 135]

تاويل كلام الله) را به من آموخته اند. و ابواب علم و حكمت و روشناي حقيقت دين نزد ما اهل بيت و عترت پيامبر است.»

و در عتاب آميزترين كلام مدعيان دروغگوي علم و حكمت را سرزنش و توبيخ كرده و تصريح مي فرمايد كه هر كس به غير از عترت پيامبر (ص) چنين ادعايي داشته باشد، در حق خاندان رسول الله ستم كرده و در نهايت وقاحت دروغ مي گويد. امام عليه السلام در ادامه ي سخنان خويش هدايت و ارشاد بندگان خدا را در قدرت و صلاحيت خاندان پيامبر خدا مي داند و در نهايت صراحت مي فرمايد:

اين الذين زعموا انهم الراسخون في العلم دوننا كذبا و بغيا علينا؟

ان رفعنا الله و وضعهم و اعطانا و حرمهم و ادخلنا و اخرجهم، بنا يستعطي الهدي و يستجلي العمي. ان الائمه من قريش غرسوا في هذا البطن من هاشم، لا تصلح علي سواهم و لا تصلح الولاه من غيرهم. [133].

«كجايند آنان كه گمان مي كنند در علم و دانش استوارانند؟

به غير از ما (خاندان نبوت) ادعاي آنان دروغ و ظلمي در حق ما است، چرا كه خدا ما را برتري داده و آنها را فروگذاشته است. علم و حكمت را خداي متعال به ما عطا كرده و آنان را محروم نموده و ما را (در شهر علم و ايمان پيامبر) داخل كرده و ايشان را بيرون كرده است.

هدايت و ارشاد از ما درخواست مي شود و كوري دل به وسيله ي ما از ميان مي رود. به راستي كه رهبران دين از قبيله ي قريش مي باشند، زيرا آنها از

[صفحه 136]

تبار هاشم به وجود آمده اند و رهبري

براي غير از آنها شايسته نيست». امام علي (ع) در توصيفي زيبا و دلنشين خاندان رسول الله (ص) را به تناسب مسئوليت و تعهدي كه در ارتباط با هدايت خلق، از سوي آفريدگار جهان به ايشان واگذار شده، عترت پيامبر خدا را به ستارگان آسمان حيات مانند كرده و مي فرمايد:

الا ان مثل آل محمد (ص) كمثل نجوم السماء:

اذا خوي نجم طلع نجم، فكانكم قد تكاملت من الله فيكم الصنائع و اراكم ما كنتم تاملون. [134].

«آگاه باشيد كه خاندان محمد (ص) ستارگان آسمان را مانند، هرگاه يكي از آنها غروب كند، ستاره ي ديگري در افق حيات طلوع مي كند. گويا مي بينم كه (در سايه ي پيروي از خاندان رسول الله) نعمتهاي خدا بر شما تمام شد و به آنچه آرزومنديد، دست يافته ايد».

به دلالت قرآن، منطق او منطق وحي و الهام كبريائي است، امام علي (ع) و يازده فرزند برومند و رشيد و معصوم او را به امامت امت اسلامي، به فرمان حق تعالي منصوب و معرفي فرموده و اطاعت فرمان آنها را در همه ي شئون اجتماعي و حيات فردي، بر امت اسلامي فريضه و واجب دانسته است. و هر حكمي را كه خداي سبحان و پيامبر او بر مردم و امت اسلامي واجب كرده و اجرا و اطاعت آن را از مردم بخواهند، هيچ كس حق نافرماني و نقض و تخلف آن حكم را ندارد. و اين حقيقتي است كه در نهايت صراحت و با شدت قاطعيت و در اوج حتميت، در كلام پروردگار مشهود است، آنجا كه فرمود:

و ما كان لمومن و لا مومنه اذا قضي الله و رسوله امرا ان يكون لهم الخيره و من يعص الله و رسوله فقد ضل ضلاله مبينا. [136].

هيچ مرد و زن مومن را در كاري كه خدا و پيامبر (ص) حكم كنند،

[صفحه 138]

اراده و اختياري نيست (تا رايي خلاف آن اظهار كنند). و هر كس نافرماني خدا و پيامبر او را انجام دهد، هر آينه به گمراهي سختي گرفتار شده است».

به دلالت آيه ي فوق همه ي آنها كه از اطاعت ائمه ي اطهار عليهم السلام، از اهل بيت رسول الله (ص) سرپيچيده و زعامت غير ايشان را پذيرفته اند، گمراهان تيره بختي هستند كه فرمان خدا و پيامبرش را نافرماني كرده و در نهايت در پست ترين مواضع انحراف و گمراهي سقوط كرده اند. چرا كه اطاعت عترت پيامبر و فرمانبرداري از اهل بيت رسول الله (ص)، حكم خداي سبحان و سفارش و فرمان پيامبر اكرم (ص) است. و

اين خود حقيقتي است كه تاريخ شاهد آنست و سيره ي رسول الله (ص) گواه صادق آن مي باشد.

امام موحدان و پيشواي آزادگان پرهيزگار حضرت علي (ع)، كه مصداق حقيقي و الگوي متعالي اطاعت از خدا و پيروي از پيامبر اعظم است و به همين دليل خداي او را به امامت امت اسلامي برگزيده، اطاعت از عترت رسول الله (ص) را كه مصطفايان و برگزيدگان آستان قدس ربوبي مي باشند، بر همه ي امت اسلامي فريضه دانسته و ايشان را به لزوم پيروي و اطاعت از آنان فرمان داده و فرموده است:

انظروا اهل بيت نبيكم فالزموا سمتهم و اتبعوا اثرهم، فلن يخرجوكم من هدي و لن يعيدوكم في ردي، فان لبدوا فالبدوا و ان نهضوا فانهضوا،

[صفحه 139]

و لاتسبقوهم فتضلوا و لاتتاخروا عنهم فتهلكوا … [137].

«اهل بيت پيامبر اعظم (ص) را نگاه كنيد و از راه و روش آنها منحرف نشويد و به راه آنها گام گذاريد، چرا كه آنان شما را از راه راست منحرف نكرده و به نابودي و گمراهي بر نمي گردانند. اگر ايشان (عترت پيامبر) نشستند، شما نيز بنشينيد و اگر قيام كردند، شما نيز برخيزيد، از ايشان- در هيچ كاري- پيشي نگيريد، كه گمراه و سرگردان مي شويد و از آنان عقب نمانيد، كه نابود و هلاك خواهيد شد».

امام علي عليه السلام كه زبان او گوياي منطق وحي و بيان وي منطق رساي پيامبر خدا است، در اين بخش از سخنان خود، امت اسلامي را به اطاعت محض از فرمانهاي عترت رسول الله (ص) و پيروي از راه مستقيم و طريق هدايت بخش آنان دستور مي دهد. و اندكي انحراف از صراط مستقيم امامت اهل بيت پيامبر را باعث گمراهي و هلاكت مي داند. و با

صراحت و قاطعيت امت اسلامي را به اطاعت بي چون و چرا از عترت پيامبر خدا دلالت كرده و هدايت مي كند. نكات مهم ذيل در فرمان امام علي (ع) شايان توجه و دقت است:

1- پيروي از راه و روش اهل بيت پيامبر را در دوران زندگي، براي رستگاري خود هدف و مقصود قرار دهيد.

2- اطاعت از دستورهاي عترت رسول الله (ص) به طور قطعي و حتمي، امت اسلامي را از گمراهي و نابودي رهايي مي بخشد.

[صفحه 140]

3- امت اسلامي ماموريت دارد، كه بي هيچ چون چرا از اهل بيت رسول خدا پيروي كند، تا آنجا كه اگر آنها نشستند و سكوت كردند، مسلمانان نيز بنشينند و سكوت كنند و اگر عترت پيامبر برخاست و قيام كرد، امت اسلامي به پيروي از آنان قيام كند.

4- امت اسلامي وظيفه دارد، گام به گام در صراط حق از خاندان پيامبر (ص) پيروي كند. و در سير و حركت به سوي خدا، حتي اگر گامي بر اهل بيت پيامبر (ص) پيشي بگيرد و امامت و رهبري ايشان را ناديده انگارد، گرفتار حيرت و دچار گمراهي خواهد شد.

امام علي (ع) براي حفظ حكومت اسلامي و به منظور استقرار و بقاي نظام اسلامي در ميان امت اسلام، اقامه ي امامت اهل بيت پيامبر (ص) را امري ضروري و حياتي دانسته و پيروي از ايشان را به دليل تكريم و بزرگ داشت مقام امامت فريضه و واجب مي داند. اين حقيقت در كلام حكمت آفرين امام عليه السلام به روشني و وضوح آشكار است، آنجا كه فرمود:

… و الامامه نظاما للامه و الطاعه تعظيما للامامه. [138].

«و خداي امامت را براي نظام اجتماع و امت واجب كرده و اطاعت از امام را به منظور بزرگداشت

مقام امامت فريضه قرار داده است».

شناخت امام و معرفت كامل نسبت به ائمه ي اطهار عليهم السلام، همان چهره هاي پاك و مطهري كه اطاعت و پيروي از آنان بر امت اسلامي

[صفحه 141]

واجب و فريضه است، از ديدگاه اعتقادي امام علي (ع) و در فضاي كرانه ناپيداي انديشه ي رفيع آن حضرت، به اندازه اي مهم و ارزشمند و ضروريست، كه امام عليه السلام عرفان و شناخت خدا و پيامبر و اهل بيت آن حضرت را مقامي عظيم مي داند، كه همتراز و برابر با مقام شهيد و پايگاه رفيع شهادت در راه خداست. در تبيين اين حقيقت انكار ناپذير امام (ع) فرمود:

… فانه من مات منكم علي فراشه و هو علي معرفه حق ربه و حق رسوله و اهل بيته مات شهيدا و وقع اجره علي الله و استوجب ثواب مانوي من صالح عمله … [139].

«همانا هر كس از شما (مسلمانان) در بستر خويش بميرد، در حالي كه به حق پروردگارش و به حق پيامبر خدا و عترت او معرفت داشته باشد، شهيد مرده و مزد او با خداي بزرگ است. و شايسته ي پاداش عمل نيكي است، كه در دل خود- آرزوي انجام آن را- داشته است».

بودند، با اجتماع در سقيفه ي بني ساعده عليه امامت و زعامت اميرالمومنين علي (ع) توطئه كردند و در حالي كه امام علي (ع) سرگرم مراسم تغسيل و تشييع و تدفين پيامبر خدا (ص) بود. منافقان فرصت طلب امامت آن حضرت را طي يك ترفند و بازي سياسي انكار كرده و پرچم خلافت و جانشيني رسول الله (ص) را برافراشتند و مسلمانان ناآگاه را به پيروي خود فراخواندند. در پي اين بازي سياسي و مخالفت با فرمان خدا و وصيت مكرر پيامبر اكرم (ص)، امامت امت اسلامي از مسير خود خارج و تبديل به خلافت شد. و در پي آن نقشه ي از پيش طرح شده ي مدعيان خلافت و جانشيني پيامبر خدا، با توجه به شرايط خاص زماني و موقعيت ناهنجار اجتماعي كارساز شد و در نتيجه تلاش امام علي (ع) و كوشش بي امان فاطمه ي زهرا (س) دختر معصوم رسول الله، در راه احقاق حق امام و اثبات امامت و ولايت ايشان، سودمند واقع نشد. و فضاي سياسي جامعه ي اسلامي آنچنان آشفته و پريشان بود، كه مجاهدتهاي فاطمه ي زهرا سلام الله عليها در رابطه با احقاق حق همسرش اميرالمومنين و وصي پيامبر اكرم (ص)، اگر چه به شهادت مظلومانه ي سيده ي زنان عالم منتهي شد، ولي اين شهادت باعث بيداري و آگاهي امت اسلام و بازگشت و سرسپاري ايشان، به امامت حقه ي امام علي (ع) نشد. سرانجام امام عليه السلام در آن موقعيت تلخ و ناهنجار زماني، بر اساس مسئوليت عظيم و خطير الهي خود، به پاسداري از قرآن و حمايت و حفاظت امت اسلامي

[صفحه 143]

از آنچه واقع شده بود، پرداخت و حكومت و زعامت را به شيفتگان قدرت و دلدادگان شهرت

واگذار كرد و اين موضع گيري به حق امام (ع) مناسب ترين حركت اسلامي و سياسي آن حجت بزرگوار خدا بود، تا مگر با گذشت زمان عدم كفايت و شايستگي مدعيان خلافت براي همه ي مسلمانان آشكار شده و دنيازدگي و جاه پرستي خلفاء بر همه ي نسلها و در همه ي عصرها روشن و ثابت شود. و ديري نگذشت كه شب ستم و روزگار غصب و حق كشي به سر آمد و خورشيد حقيقت در افق حيات امت اسلام درخشيدن گرفت. و به گفته ي مسعودي تاريخ نگار بزرگ اسلامي، آن روز كه وارثان و بستگان عثمان خليفه ي سوم، با تبر به تقسيم شمشهاي طلايي بازمانده از خليفه برخاستند، براي امت اسلام روز تلخ و ناگواري بود. مشاهده ي اين صحنه ي ناگوار و زشت در حوزه ي خلافت و زعامت، باعث بيداري مسلمانان از خواب غفلت و توجه ايشان به پي آمد فاجعه ي فراموشي حقيقت شد. و چنين شد كه امت اسلام در نهايت شرمندگي به ميزان خسران و زيان خويش كه حاصل جدايي از عترت پيامبر و سرپيچي از امامت و ولايت امام علي (ع) بود، پي برد.

در اين هنگام امت اسلامي پس از اينكه در تنگناي سياست بيگانه با اسلام خلفاي سه گانه، عزت و عظمت و كيان الهي خود را از دست داده و در بن بست مرگ آفرين و ذلت بخش حكومت عثمان جانش به لب آمده بود، با كوله بار گران شرمساري و ندامت به سوي امام علي (ع) روي آورد و مردم پذيرش امامت آن بزرگوار را با فرياد رساي بيعت، بيعت اعلام كردند. امام عليه السلام در تصوير صحنه ي هجوم مردم به سوي خانه ي آن

[صفحه 144]

حضرت، براي پذيرش امامت ايشان و بيعت

با آن بزرگوار چنين مي فرمايد:

فما راعني الا و الناس كعرف الضبع الي ينثالون علي من كل جانب، حتي لقد و طي ء الحسنان و شق عطفاي، مجتمعين حولي كربيضه الغنم. فلما نهضت بالامر نكثت طائفه و مرقت اخري و قسط آخرون، كانهم لم يسمعوا كلام الله حيث يقول:

تلك الدار الاخره نجعلها للذين لا يريدون علوا في الارض و لا فسادا و العاقبه للمتقين. [140] بلي و الله لقد سمعوها و وعوها و لكنهم حليت الدنيا في اعينهم و راقهم زبرجها. [141].

«در آن هنگام (پس از قتل خليفه ي سوم) چيزي مرا آزار نداد، جز اينكه مردم مانند موي انبوه گردان كفتار به سوي من روي آوردند. و از همه سوي مرا در ميان گرفتند، تا آنجا كه فشار ازدحام مردم نزديك بود انگشتهاي شست پايم [142] را درهم شكند و دو سوي جامعه ي من پاره شد. و مردم چنان مرا در بر گرفتند، كه گويي شخصي در ميان لانه ي پر از گوسفندي گرفتار شده است. ولي ديري نگذشت كه تني چند از آنها پيمان شكستند، گروهي از پيمان و بيعت من خارج شده و برخي از اطاعت حق دست كشيدند. گويي ايشان سخن خداي سبحان را نشنيده بودند كه مي فرمايد:

(سراي آخرت را براي كساني قرار داده ايم، كه در زمين بلندپروازي و فساد و تباهي نمي كنند و پايان نيكو براي پرهيزگاران است).

[صفحه 145]

آري، به خدا سوگند كه آنها سخن خدا را شنيده و به خاطر سپرده بودند. ولي دنيا در چشم ايشان زيبا جلوه كرد و زينت و زيور دنيا آنانرا فريفت».

آن روز كه مسلمانان با جهاني شور و شوق و قلبي آكنده از اميد و آرزو، خسته

از همه ي انحرافها و كجرويها و تبعيضهاي دوران سياه حكومت خلفاي سه گانه، به سوي خانه ي امام علي (ع) شتافتند، و از آن امام حق درخواست پذيرش بيعت كردند. امام به منظور اتمام حجت، خاطره ي تلخ روزهاي پس از شهادت و رحلت رسول الله (ص)، و سياه كاريها و سياست بازيهاي ناجوانمردانه ي مدعيان خلافت را به مردم گوشزد كرد و فرمود، به ياد داريد كه هنگام بيعت با عثمان خطاب به او گفتم:

لقد علمتم اني احق بها من غيري و و الله لا سلمن ما سلمت امور المسلمين و لم يكن فيها جور الا علي خاصه التماسا لاجر ذلك و فضله و زهدا فيما تنا فستموه من زخرفه و زبرجه. [143].

«شما خوب مي دانيد، كه من از همه ي مردم به جانشيني رسول الله (ص) سزاوارترم. به خدا سوگند به اين دليل خلافت را به ديگري واگذار مي كنم. تا شايد امور مسلمانان سامان پذيرد و در اين رابطه به هيچ كس، مگر من ستمي نشود. اين كار را به خاطر پاداش نيكوي آن و به دليل بي ميلي به زر و زيور دنيا انجام مي دهم، همان چيزي كه شما به آن شيفته ايد و براي فراهم آوردن آن جنگ و ستيزه مي كنيد».

يادآوري حوادث تلخ گذشته در خاطر مردم از سوي امام عليه السلام

[صفحه 146]

براي اين بود، كه همه ي مردم به ياد داشته باشند، كه امام علي (ع) از حكومت و امامت امت اسلامي، جز حاكميت مطلق اسلام، اجراي دقيق سنت پيامبر خدا، حفظ و پاسداري كيان اسلام و عزت و قدرت مسلمين هدف ديگري را تعقيب نمي كند. و به همين دليل در دوران خلافت زمامداران سه گانه ي گذشته، امام (ع) از حق قطعي و

حتمي خود چشم پوشيد، تا مگر شريعت اسلام باقي بماند و شرف و عزت و قدرت مسلمانان بازيچه و دستخوش تندباد حوادث نشود. و از آنجا كه علي عليه السلام مسلمانان رفاه طلب و سست عنصر روزگار خود را خوب مي شناخت و آنان را مردمي حق جوي و عدالت طلب نمي شناخت و نيك مي دانست كه روي آوري ايشان به امام، به خاطر رهايي از بن بست نابسامانيهاي دوران گذشته و به اميد دستيابي به اركان حكومت آينده و برخورداري از منابع بيت المال مسلمين است و اهداف اين مردم دنيا طلب با آرمانهاي مقدس و الهي وي سازگار نيست، به ناچار از پذيرش بيعت آنان خودداري مي كرد. با اينهمه سرانجام مقاومت امام در عدم پذيرش بيعت مردم، به دليل اشتياق و اصرار و التماس بي پايان مردم در هم شكست. و بالاخره مسلمانان در نهايت شادماني و اميد و نشاط، امامت آن بزرگوار را گردن نهاده و با امام پرهيزگاران و وصي پيامبر اكرم (ص) بيعت كردند. امام عليه السلام ماجراي خودداري خويش را از پذيرش بيعت مردم، و ميزان شوق و نشاط ايشان را به هنگام بيعت با آن حضرت اينگونه توصيف مي فرمايد:

و بسطتم يدي فكففتها و مدد تموها فقبضتها، ثم تداككتم علي تداك

[صفحه 147]

الابل الهيم علي حياضها يوم ورودها، حتي انقطعت النعل و سقط الرداء و وطي الضعيف و بلغ من سرور الناس ببيعتهم اياي ان ابتهج بها الصغير و هدج اليها الكبير و تحامل نحوها العليل و حسرت اليها الكعاب. [144].

«شما براي بيعت با من دست مرا گشوديد و من آنرا بستم. و شما دست مرا به سوي خود مي كشيديد، ولي من آن را باز پس مي كشيدم.

آنگاه شما مانند شتران تشنه، كه هنگام آب خوردن به آبشخورها هجوم مي برند و يكديگر را پهلو مي زنند، مرا به گونه اي در ميان گرفتيد، كه بند كفشم پاره شد و عبا از دوشم افتاد و افراد ناتوان پايمال شدند. و در آن روز مردم به دليل بيعت با من چنان شاد بودند، كه از شادي آنها كودكان نيز به وجد و سرور آمده بودند. پيران خانه نشين، با پاي لرزان براي مشاهده ي بيعت مردم با من به راه افتاده، بيماران براي تماشاي صحنه ي بيعت بر دوش افراد سوار شده و دوشيزگان نوجوان (شتابزده) بي نقاب در آن جمع حاضر شده بودند».

هنگامي كه امت اسلام با قلبهايي آكنده از مهر به امام و سينه هايي سرشار از عشق و ارادت و ايمان نسبت به علي (ع) به اميد استقرار حكومت قسط و عدل و آزادي اسلامي، دستهاي آرزومند و حاجت طلب خود را به سوي امام دراز كرده و فرياد رساي ايشان به نداي بيعت، بيعت، فضاي شهر را پر كرده بود، امام پرهيزگاران آزاده، در نهايت صراحت و روشني، موقعيت مردم و مواضع اسلامي خود را براي آگاهي امت اسلام در

[صفحه 148]

طول تاريخ، اينگونه بيان فرمود:

لم تكن بيعتكم اياي فلته و ليس امري و امركم واحدا، اني اريدكم لله و انتم تريدونني لانفسكم. ايها الناس اعينوني علي انفسكم و ايم الله لانصفن المظلوم من ظالمه و لا قودن الظالم بخزامته حتي اورده منهل الحق و ان كان كارها. [145].

«بيعت شما با من كاري دور از انديشه و تدبير نبود و كار من و شما يكسان نيست. من شما را براي خدا مي خواهم و شما مرا براي خودتان مي طلبيد.

اي مردم، مرا با پيروزي بر هواهاي نفساني خود ياري كنيد. به خدا سوگند، كه من براي گرفتن حق ستمديدگان از ستمگران، بر اساس عدل و انصاف فرمان مي دهم. و ستمگر را- مانند شتري- از حلقه ي بيني وي مي كشم تا او را به آبشخور حق برسانم، اگر چه در رسيدن به آن آرزومند و شيفته نباشد».

در سخنان استوار و متين و جاذب امام عليه السلام، حقايقي روشن و واقعيتهاي انكارناپذيري جلوه مي كند، كه تامل و توجه به اين سخنان، روشنگر نكات مهم و حياتي در حيات امام و مواضع حق ايشان و بيانگر موقعيت و پايگاه مردم در انديشه و نگاه امام است. در ذيل به برخي از اين نكات مهم اشاره مي شود.

1- به عقيده ي امام مسلمانان پس از قتل عثمان و سپري شدن دوران خلافت و زمامداران سه گانه، به انحراف خويش از صراط مستقيم امامت و

[صفحه 149]

وصايت پي برده و عواقب شوم و تلخ اين انحراف را چشيده و لمس كرده بودند. و به دليل گرفتاري در تنگناهاي سياسي و ترفندهاي حكومتي و بن بستهاي پديد آمده در شئون حياتي و اجتماعي مسلمين بر اثر حكومت زمامداران سه گانه، تنها راه نجات و هدايت را در توسل به دامان امام علي (ع) يافته بودند. و بر اساس اين واقعيت عيني و انكار ناپذير پيروزي بر مشكلات اجتماعي و رستگاري اخروي را در پذيرش امامت علي عليه السلام و قبول ولايت آن حضرت بر همه ي شئون حياتي امت اسلام مي دانستند. از اين روي هجوم مسلمانان به سوي خانه ي امام علي (ع) و اشتياق و اصرار ايشان به بيعت با آن بزرگوار، كاري بدور از انديشه و تدبير نبود. و نه

تنها چنين نبود، بلكه حاصل سالها تجربه ي تلخ و ناگوار خلافت زمامداران سه گانه و نتيجه ي صلاحديد انديشمندان امت اسلامي و آرزو و اميد يكايك مسلمانان بود. و امام عليه السلام با عنايت به همه ي اين واقعيتها و با توجه به تنگناها و بن بستهايي كه امت اسلامي گرفتار آن شده بود، با صراحت و قاطعيت تمام مسلمانان شيفته ي بيعت با امام را مخاطب قرار داده و فرمود:

«بيعت شما با من كاري دور از انديشه و تدبير نيست … ».

2- به گواهي تاريخ اسلام صفحات روشن و فروزان تاريخ حيات اميرالمومنين علي (ع) گوياي اين حقيقت عيني و حتمي است، كه ذرات وجود امام (ع) مومن به خداي يكتا و معتقد به اصالت و حقيقت قرآن و موقن و معترف به رسالت و نبوت خاتم الانبياء حضرت محمد بن عبدالله (ص) مي باشد. و بر پايه ي استوار چنين ايمان و اعتقادي لحظه، لحظه ي

[صفحه 150]

زندگاني امام موحدان صادق و پيشواي پرهيزگاران صالح، علي عليه السلام، اين يگانه ي دهر و عصاره عصر، جلوه گاه زيباي ايمان، اخلاص، ايثار، تقوي، جهاد، گزينش رضوان خدا و انتخاب رضاي حق تعالي است. سيره ي روشن امام علي عليه السلام بيانگر اين حقيقت است، كه در انديشه ي امام و در سويداي قلب مطهر آن وصي معصوم رسول الله (ع)، جز رضاي الهي و اخلاص پروردگار، حقيقت ديگري راه ندارد. و به همين سبب زبان علي، قلم علي، شمشير علي، انديشه ي علي، عمل علي و جهاد علي عليه السلام همه در راه خدا، براي خدا و در جهت تحقق حاكميت مطلق الهي به كار رفته است. و سيما و سيره ي امام علي (ع) مصداق حقيقي و الگوي عيني اين آيه ي شريفه ي قرآني است

كه:

قل ان صلوتي و نسكي و محياي و مماتي لله رب العالمين لا شريك له و بذلك امرت و انا اول المسلمين. [146].

«بگو همانا نماز و طاعت و همه ي اعمال من و زندگاني و مرگ من براي خداست، كه پروردگار جهانها است. او را انبازي نيست و به همين اخلاص كامل مرا فرمان داده اند و من نخستين كسي هستم كه مطيع و تسليم فرمان خدا مي باشم».

امام علي (ع) از فرهنگ وحي و شريعت الهي اسلام، صبغه الله و اخلاص عمل را آموخته است. چرا كه قرآن از ميان همه ي رنگهاي هوي و هوس، ريا، نفاق، كبر، شهوت، حرص، حسد و قدرت طلبي، رنگ خدايي

[صفحه 151]

و جلوه ي الهي را زيباترين و نيكوترين رنگها دانسته و در نهايت صراحت و قاطعيت مي فرمايد:

صبغه الله و من احسن من الله صبغه و نحن له عابدون. [147].

«رنگ آميزي خداست كه به ما رنگ فطرت ايمان و سيرت توحيد بخشيده، هيچ رنگي خوشتر از ايمان به خداي يكتا نيست و ما او را بي هيچ شائبه ي شرك پرستش مي كنيم».

و از آنجا كه علي عليه السلام اراده، انديشه، عمل و موضع گيريش در همه ي عمر بر اساس قرآن كريم و سنت قائمه ي رسول الله (ص)، رنگ خدايي و جلوه ي الهي دارد، موضع قطعي و حتمي خود را در رابطه با مساله ي بيعت به روشني براي مردم بيان كرده و تفاوت هدف خود را با اهداف بيعت كنندگان، در ارتباط با حكومت و امامت امت اسلامي، اعلام مي دارد. اعلام موضع امام پيرامون پذيرش مسئوليت حكومت و زعامت مسلمانان، به اندازه اي روشن و قاطع و بدور از ترفندهاي سياسي و شيطنتهاي ديپلماسي بود، كه تاريخ و حوادث تاريخي نتوانست

آن را ثبت نكند و به همين دليل امروز پس از گذشت پانزده قرن، صداي رساي امام علي (ع) از ديوارهاي محكم و ستبر قرون گذشته و به گوش همه ي عدالت خواهان و آزادگان يكتاپرست مي رسد، كه امام فرمود:

«كار من با شما يكسان نيست، زيرا من شما را براي خدا مي خواهم ولي شما مرا براي خودتان مي طلبيد … ». [148].

[صفحه 152]

3- در سخنان رسا و روشن امام بر اين حقيقت تصريح شده، كه امام عليه السلام حكومت و امامت امت اسلامي را براي خدا مي خواهد. و هنگامي كه اساس حكومت و پايه هاي بنيادي امامت خدايي باشد، در چنين حكومت و امامتي بي گمان هدف رهبر جامعه، استقرار عدل و حاكميت قسط در ميان جمهور انسانها است. از اين روي امام عليه السلام پس از آنكه مسلمانان با آن حضرت بيعت كردند، خط مشي سياسي و استراتژي حكومت و امامت خود را دفاع از ستمديدگان و سركوب و نابودي ستمگران خودكامه و خودخواه اعلام كرده و فرياد دفاع از مظلومان را در گوش تاريخ، از حلقوم حق گوي خود برمي كشد و خطاب به همه ي حاضران عصر خود و آگاهان و بيداران نسلهاي آينده مي فرمايد: «به خدا سوگند، كه براي گرفتن حق ستمديدگان از ستمگران بر اساس عدل و انصاف فرمان مي دهم. و ستمگر را- مانند شتري- از حلقه ي بيني او مي كشم تا وي را به آبشخور حق برسانم، اگر چه در رسيدن به آن آرزومند و شيفته نباشد». [149].

آن روز كه مردم با امام عليه السلام بيعت كردند و سخنان آن حضرت را در ارتباط با اقامه ي حق، بر چيدن بساط ظلم و نابودي نظام تبعيض و رواج فساد شنيدند،

باور نداشتند كه علي عليه السلام به آنچه مي گويد مومن است و آنچه را كه ايمان دارد، تا نثار جان در راه خدا و تحقق آرمانهاي مقدس اسلامي پاي مي فشارد. و در ارتباط با استقرار حكومت قسط و

[صفحه 153]

عدل در پرتو ايمان به خداي يگانه، با هيچ جريان باطل و گروه ناحقي سازش نخواهد كرد. و از آنجا كه امام طرفداران حق و هواخواهان عدالت را در ميان مسلمانان اندك مي ديد، براي اتمام حجت و تبيين و تشريح خط مشي سياسي و استراتژي حكومت مدافع حق، كه آن حضرت مي رفت تا استقرار آن را در جامعه ي اسلامي پي ريزي كند، مسلمانان را مخاطب قرار داد و در نهايت قدرت و اعتقاد فرياد كشيد كه:

ذمتي بما اقول رهينه و انا به زعيم. ان من صرحت له العبر عما بين يديه من المثلات حجزته التقوي عن تقحم الشبهات. الا و ان بليتكم قد عادت كهياتها يوم بعث الله نبيكم (ص). و الذي بعثه بالحق لتبلبلن بلبله و لتغر بلن غربله و لتساطن سوط القدر، حتي يعود اسفلكم اعلاكم و اعلاكم اسفلكم و ليسقن سابقون كانوا قصروا و ليقصرن سباقون كانوا سبقوا. و الله ما كتمت و شمه و لا كذبت كذبه و لقد نبئت بهذا المقام و هذا اليوم … [150].

«آنچه مي گويم در عهده ي خويش مي دانم و خود را به آن پاي بند مي دانم. آن كس كه عبرتها او را آشكار شود- و از آن پند پذيرد- و از كيفرها كه پيش چشم اوست عبرت گيرد، تقوا او را نگه دارد و به سرنگون شدنش در شبهه ها نگذارد.

آگاه باشيد- كه روزگار- دگر باره شمار را در بوته ي آزمايش ريخت،

مانند روزي كه خدا پيامبر شما را برانگيخت. به خدايي كه او را به راستي مبعوث فرمود، به هم خواهيد در آميخت و چون دانه كه در غربال ريزند،

[صفحه 154]

يا ديگ افزار كه در ديگ ريزند، روي هم خواهيد ريخت، تا آن كه در زير است زبر شود و آن كه بر زبر است به زير در شود و آنان كه واپس مانده اند، پيش برانند و آنها كه پيش افتاده اند، واپس مانند.

به خدا سوگند كلمه اي از حق را نپوشاندم و دروغي بر زبان نراندم، چرا كه از چنين حال و چنين روز آگاهم كرده اند».

امام عليه السلام در رابطه با احقاق حقوق پايمال شده ي مسلمانان، اعاده و بازگشت شخصيت، كرامت و شرف مومنان با اخلاص و مصادره و باز پس گيري ثروتهاي به تاراج رفته ي بيت المال مسلمانان به روزگار رهبري عثمان و بازگردانيدن آنها به سهامداران شايسته ي بيت المال فرمود:

و الله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملك به الاماء لرددته. فان في العدل سعه و من ضاق عليه العدل فالجور عليه اضيق. [151].

«به خدا اگر بينم كه- اموال بيت المال- به كابين و مهر زنان يا بهاي كنيزكان رفته باشد، آن را باز مي گردانم، چرا كه در عدالت گشايش است و آن كه عدالت را بر نتابد، ستم را سخت تر يابد».

به دنبال اين هشدارهاي بيدارگرانه ي امام عليه السلام و در پي اعلام خط مشي و استراتژي حكومت آن حضرت، همه ي آنها كه به اميد برخورداري از بيت المال، به دليل سابقه اي كه در اين رابطه در عهد زمامداري زمامداران سه گانه ي گذشته داشته اند و امروز با همان خيالهاي خوش پيرامون امام عليه السلام فراهم آمده اند، پايگاه لرزان و فروريخته ي خود را

يافتند و از

[صفحه 155]

همان روزهاي نخست زعامت امام از اطراف وي پراكنده شده و نقشه ي مخالفت و مبارزه ي با امام را به اجراء در آوردند. و در نهايت تاسف و آزردگي خاطر مسلمانان، به گواهي تاريخ پرچمهاي مخالفت و ناسازگاري و ستيز با امام، از سوي ناكثين، مارقين و قاسطين، به دست فتنه و آشوب و توطئه ي دنياخواران هوسباز در برابر علي (ع) افراشته شد. و امام علي (ع) اين مظلوم ترين چهره ي تابناك امامت، در روزگار محدود زعامت و رهبري خود، نه تنها مجال و فرصت كافي براي اقامه ي حكومت قسط و عدل نيافت، بلكه ي همه ي توان و همت امام در جهت خاموشي آتش فتنه و فساد و سركوب آشوبگران و فتنه جويان شد. اندكي دقت در سخنان امام، پيمان شكني باج خواهان امت اسلام و مظلوميت امام علي (ع) را در تاريخ اسلام تصوير مي كند. به گفتار امام عليه السلام در رابطه با بيعت شكني برخي از مسلمانان و جنگ افروزي طلحه و زبير توجه كنيد:

فاقبلتم الي اقبال العوذ المطافيل علي اولادها تقولون:

البيعه، البيعه! قبضت كفي فبسطتموها و نازعتكم يدي فجذبتموها، اللهم انهما قطعاني و ظلماني و نكثا بيعتي و البا الناس علي، فاحلل ما عقدا و لاتحكم لهما ما ابرما و ارهما المساءه فيما املا و عملا و لقد استثبتهما قبل القتال و استانيت بهما امام الوقاع، فغمطا النعمه وردا العافيه. [152].

«شما براي بيعت با من، مانند زناني كه تازه فارغ شده و به سوي نوزادان خود مي شتابند، به طرف من هجوم آورده و پياپي مي گفتيد:

[صفحه 156]

براي بيعت آمده ايم، بيعت، بيعت. و من- به دليل شناختي كه از شما داشتم- دستهاي خود را بر هم

نهادم، ولي شما به زور آنها را باز كرديد. من دستهايم را باز پس كشيدم و شما آنها را براي بيعت به سوي خود كشيده و با اصرار فراوان با من بيعت كرديد. خدايا اين دو نفر (طلحه و زبير) رشته ي خويشاوندي با من را بريدند، بي پروا به من ستم كردند، بيعت خود را با من شكسته و مردم را عليه من برانگيختند. بنابراين گرههايي را كه اينها بسته اند، تو باز كن و آنچه را كه رشته اند استوار مكن و كيفر آنچه را كه به دل داشتند و اعمالي را كه انجام دادند، به ايشان برسان.

من پيش از شروع جنگ از آنها خواستم، تا بيعت خود را از سر گيرند و هنوز كه به آتش جنگ دامن نزده اند، لحظه اي بينديشند، ولي آنها نعمت حق تعالي را خوار شمرده و سلامت و آرامش را نپذيرفتند».

و گنجايش علمي و ظرفيت وجودي ايشان مي باشد. و در حقيقت امام را آن چنان كه هست و همسنگ و همسان شخصيت حقيقي و ملكوتي و معنوي او نشناخته اند و در واقع:

هر كس به زباني صفت و حمد تو گويد

بلبل به غزل خواني و قمري به ترانه

بر اساس اين واقعيت و از آنجا كه در پي شناخت سيماي امام در نهج البلاغه هستيم و با علم و آگاهي نسبت به اين حقيقت كه همه ي پيشوايان معصوم ديني از عترت پاك و مطهر رسول الله، يك نور واحدند و روشني و نورانيت ايشان از نور الهي و حقيقت ذات اقدس كبريايي است، كه نور آسمانها و زمين است و مثل نور او چراغداني را مانند است، كه در آن مصباح جاي گرفته و اين چراغ در آبگينه است و اين زجاجه بسان كوكب فروزنده ايست و … [153].

و همه ي شرح و تفسيري كه درباره ي آيه ي مباركه ي نور آمده و تمامي در بيان حقيقت ذات اقدس الهي و شرح شخصيت و عظمت پيامبر اكرم (ص) و ائمه ي اطهار (ع) مي باشد. و با اين همه به دليل ناتواني علمي و ضعف درك و فهم انسانها، نمي توان به مقام والاي امام و شناخت پايگاه رفيع امامت دست يافت. به ناچار بهترين راه براي شناخت امام (ع) و آگاهي از مقام

[صفحه 158]

معظم وي، روي نياز به سوي علي (ع) مي آوريم و در كلام رساي آن حضرت- اگر چه آن بزرگوار هم در حد درك و فهم محدود انسانها سخن گفته- مقام و منزلت ايشان را مي جوئيم. و يقين داريم كه توصيف امام از شخصيت خود، وصف نور است. و از آنجا كه همه ي

عترت پيامبر (ص) نور واحدي هستند، با شناخت علي عليه السلام به قداست، عظمت و شخصيت امامان معصوم از نسل وي، فراخور فهم خويش دست مي يابيم. بر اين اساس همه ي تشنگان زلال معرفت امام علي (ع) را به نوشيدن از كوثر گواراي كلام آن حضرت، در معرفي خود فرا مي خوانيم:

اني لم ارد علي الله و لا علي رسوله ساعه قط. و لقد واسيته بنفسي في المواطن التي تنكص فيها الابطال و تتاخر فيها الاقدام، نجده اكرمني الله بها. و لقد قبض رسول الله (ص) و ان راسه لعلي صدري و لقد سالت نفسه في كفي، فامررتها علي وجهي و لقد وليت غسله (ص) و الملائكه اعواني، فضجت الدار و الافنيه، ملا يهبط و ملا يعرج و ما فارقت سمعي هينمه منهم، يصلون عليه حتي و اريناه في ضريحه. فمن ذا احق به مني حيا و ميتا؟ … [156].

«بزرگان از اصحاب محمد (ص) كه نگهبانان دين و سنت او هستند، به خوبي مي دانند كه من هرگز لحظه اي از اجراي فرمان خدا و پيامبر اعظم (ص) دور نبوده ام. و در موارد حساسي كه قهرمانان- از ترس- سست شده

[صفحه 160]

و از ميدان جنگ عقب گرد مي كردند، من در راه آن حضرت جانبازي و از خودگذشتگي مي كردم. و اين شجاعت و شهامتي است، كه خدا به من عنايت كرده و مرا به آن گرامي داشته است.

آنگاه كه پيامبر خدا (ص) جان مي سپرد، سر مبارك آن حضرت بر روي سينه ي من بود و بر روي دست من جان از بدنش جدا شد. و من- به قصد تبرك- دست به چهره ام كشيدم. در آن حال من به تنهايي كار غسل آن حضرت را به عهده گرفتم و در اين مهم فرشتگان به من كمك مي كردند. در آن هنگام در و ديوار خانه به ناله و گريه در آمده بود، گروهي از فرشتگان از آسمان به زمين آمده و گروهي بالا مي رفتند. به هنگام غسل دادن و كفن پوشانيدن پيامبر (ص) گوشم

از صداي زمزمه ي فرشتگان كه به آن حضرت صلوات مي فرستادند، تا هنگامي كه پيامبر (ص) را در قبر گذاشتم، پر شده بود.

با اين همه- امتيازات ويژه كه بر شمردم- چه كسي از من به پيامبر (ص)، در زمان حيات و پس از رحلت نزديكتر و به خلافت او سزاوارتر است؟ … ».

به طريق المكارم و محاسن اخلاق العالم، ليله و نهاره و لقد كنت اتبعه اتباع الفصيل اثر امه، يرفع لي في كل يوم من اخلاقه علما و يامرني بالاقتداء به. و لقد كان يجاور في كل سنه بحراء، فاراه و لا يراه غيري و لم يجمع بيت واحد يومئذ في الاسلام غير رسول الله صلي الله عليه و آله و خديجه و انا ثالثهما.

اري نور الوحي و الرساله و اشم ريح النبوه. و لقد سمعت رنه الشيطان حين نزل الوحي عليه (ص) فقلت: يا رسول الله ما هذه الرنه؟ فقال:

[صفحه 162]

هذا الشيطان قد ايس من عبادته، انك تسمع ما اسمع و تري ما اري، الا انك لست بنبي و لكنك لو زير و انك لعلي خير. [158].

«من در آغاز نوجواني سينه هاي- قهرمانان- عرب را بر زمين نهادم و شاخه هاي نو بر آمده و بلند (دليران و بزرگان) قبيله ي ربيعه و مضر را درهم شكستم. و شما مقام و مرتبه ي مرا در نزد پيامبر خدا، به سبب خويشاوندي نزديك و مقام و احترام ويژه اي كه نزد او داشتم، به خوبي مي دانيد. پيامبر امجد (ص) مرا در دامان خود پرورش داد، در حالي كه من كودك خردسالي بودم …

و پيامبر (ص) هرگز دروغي در گفتار و لغزشي در كردار من نيافته بود. حق تعالي از هنگامي كه پيامبر (ص) را در دوران كودكي از شير باز گرفته بودند، بزرگترين ملك از فرشتگان خود را همنشين او گردانيد، تا شب و روز او را به راههاي كرامت و اخلاق نيك در جهان سوق دهد. و من مانند بچه شتري كه در پي مادرش روان است، به دنبال وي روان بودم.

و او هر روز پرچم نو و تازه اي از خلق و خوي نيك برمي افراشت و به من فرمان مي داد كه از او پيروي كنم. پيامبر اكرم (ص) مدتي از سال را در كوه حراء اقامت مي كرد و جز من كسي او را نمي ديد.

در آن روزگار اسلام به خانه اي، غير از خانه ي رسول خدا (ص) و خديجه نيامده بود، كه من سومين آنها بودم (هنگام ظهور اسلام، بعد از پيامبر (ص) و خديجه من سومين نفري بودم كه به خداي يگانه و دين اسلام

[صفحه 163]

ايمان آوردم).

من- هنگام نزول وحي- نور وحي را مي ديدم و رايحه ي نبوت را استشمام مي كردم. من هنگام فرود آمدن وحي بر حضرت محمد (ص) صداي ناله ي شيطان را شنيده و گفتم:

اي رسول خدا! اين ناله ي چه كسي است؟ فرمود:

اين صداي شيطانست كه از پرستش خود نااميد شده است. تو آنچه را كه من مي شنوم، مي شنوي و آنچه را من مي بينم، مي بيني جز آنكه تو پيامبر نيستي، بلكه وزير من مي باشي و پيوسته بر راه خير و نيكي قدم مي گذاري».

الا ذو الفقار. [159].

[صفحه 164]

امام علي (ع) يگانه موحد دلاوريست كه حيات، شجاعت، شهامت و اخلاص او مظهر اعلا و مصداق عيني همه ي آيات مباركات جهاد در قرآن كريم است. ايثار و اخلاص و پاكبازي امام عليه السلام، به همه ي آيات جهاد و شهادت، حيات و تجسم عيني و عياني بخشيده، تا آنجا كه يك ضربت شكست آفرين او بر اردوگاه شرك و كفر در جنگ خندق، از عبادت همه ي جن و فرشته و آدميان برتر است. و اين حقيقتي است كه منطق گويا به حق پيامبر خدا (ص) گواه آنست، آنجا كه فرمود:

ضربه علي يوم الخندق افضل من عباده الثقلين.

و كلام آخر، كه فصل الكلام همه ي سخنان درباره ي شخصيت، عظمت و كرامت اميرالمومنين علي (ع) است، اينكه حيات امام عليه السلام در چند كلمه خلاصه مي شود و آن عبارتست از: ايمان، تقوا، اخلاص، عدالت و جهاد في سبيل الله علي (ع) در حدي است كه سواي رسول الله هيچيك از آفريدگان حق تعالي، از آغاز تا پايان آفرينش به پايگاه عظمت، قداست، كرامت و شخصيت ملكوتي آن حضرت دست نيافته و نخواهد يافت. و اين پايگاه رفيع ايمان و تقوا و عمل صالح را حق تعالي ويژه ي رسول الله (ص)، و عترت معصوم و مطهر آن بزرگوار قرار داده است. كلام قدرت و حوصله ي خود را در بيان پايگاه رفيع امام عليه السلام، در ميدان خطير جهاد و شهادت طلبي از كف مي دهد و قلم را فرصت و توان تصوير و توصيف پاك دلي و پاكبازي آن حضرت نيست. و به همين دليل براي آگاهي از پايداري امام علي (ع) در ميدانهاي هولناك و مرگ آفرين جهاد، گوش جان به

گفتار آن امام همام مي سپاريم تا از قدرت، شجاعت، صلابت و

[صفحه 165]

پايداري خود در ميدان جهاد براي ما سخن بگويد:

… و اني لمن قوم لا تاخذهم في الله لومه لاثم، [160] سيماهم سيما الصديقين و كلامهم كلام الابرار، عمار الليل و منار النهار و متمسكون بحبل القرآن، يحيون سنن الله و سنن رسوله لا يستكبرون و لا يعلون و لا يغلون و لا يفسدون. قلوبهم في الجنان و اجسادهم في العمل. [161].

« … و به حقيقت من از مرداني هستم، كه در راه خدا از ملامت هيچ سرزنش كننده اي باك ندارند. سيماي آنان، سيماي راستگويان و سخنانشان كلام نيكوكاران است. ايشان كساني هستند كه شبها را به عبادت حق تعالي بيدار و روشني بخشان روزهايند. مرداني كه به ريسمان قرآن چنگ مي زنند و سنتهاي خدا و پيامبر او را احياء مي كنند. آنها نه تكبر مي ورزند و نه اهل گردنكشي و سرفرازي مي باشند. اينان خيانت نمي كنند و فساد به راه نمي اندازند. دلهاي ايشان در بهشت و پيكرهايشان به كار زندگي سرگرم است».

… فلقد كنا مع رسول الله (ص) و ان القتل ليدور علي الاباء و الابناء و الاخوان و القرابات فما نزداد علي كل مصيبه و شده الا ايمانا و مضيا علي الحق و تسليما للامر و صبرا علي مضض الجراح … [162].

« … همانا ما با پيامبر خدا بوديم، در حالي كه مرگ و كشتار در ميان پدران، فرزندان، برادران و خويشاوندان دور مي زد. در آن حال هر

[صفحه 166]

مصيبت و گرفتاري كه پيش مي آمد، به ايمان و استواري ما بر حق مي افزود. و ما بيشتر در برابر فرمان خدا تسليم مي شديم و بر سوزش زخمها شكيباتر

بوديم … ».

و لقد علم المستحفظون من اصحاب محمد (ص) اني لم ارد علي الله و لا علي رسوله ساعه قط و لقد واسيته بنفسي في المواطن التي تنكص فيها الابطال و تتاخر فيها الاقدام، نجده اكرمني الله بها … [163].

«و به راستي بزرگان اصحاب محمد (ص) كه حافظان قرآن و شريعت او مي باشند، به خوبي مي دانند كه من هيچگاه سر از فرمان خدا و پيامبرش بر نتافته ام و در راه رسول الله (ص) در ميدانهايي كه پهلوانان مي گريختند و گامها به عقب برمي گشت، به دليل شجاعت و جوانمردي كه خداي بزرگ مرا به خاطر آن گرامي داشته، از نثار جان خود دريغ نكرده ام … ».

هنگامي كه طلحه و زبير بيعت خود را با امام عليه السلام شكستند، از آن حضرت درخواست شد كه آنها را به قصد جنگ تعقيب نكند. امام (ع) در جواب فرمود:

و الله لا اكون كالضبع تنام علي طول اللدم، حتي يصل اليها طالبها و يحتل راصدها و لكني اضرب بالمقبل الي الحق المدبر عنه و بالسامع المطيع العاصي المريب ابدا حتي ياتي علي يومي … [164].

«به خدا سوگند، من مانند كفتار نيستم، كه بر اثر نواختن ضربات آرام بر در لانه اش به خواب رود، تا اينكه طالب وي برسد و صيادي كه در انتظار

[صفحه 167]

شكار اوست فريبش بدهد. من به ياري كسي كه به حق روي آورده، هر كه را پشت به حق كرده و به باطل روي آور شده، با شمشير مي زنم. و به همراهي كسي كه سخن مرا شنيده و اطاعت مي كند، فردي را كه نافرماني كرده و در رابطه با حق دچار شك و دودلي است، از ميان برمي دارم، تا

هنگامي كه مرگ من فرا رسد و روزگارم به سر آيد».

امام علي (ع) آن عبد صالحي است، كه همه ي روزگار حيات وي در جهت بندگي خدا و تحقق حاكميت پروردگار بر جمهور انسانها سپري شده است. و در راه تحقق اين آرمان مقدس همواره آماده ي جهاد در راه خدا و گسترش اسلام و نشر حقايق قرآن و معارف اسلامي بوده و در اين رابطه هرگز از مرگ هراسي نداشته، بلكه در نهايت اشتياق شهادت در راه خدا را بر مرگ در بستر ترجيح مي داده، تا آنجا كه فرمود:

ان الموت طالب حثيث لا يفوته المقيم و لا يعجزه الهارب. ان اكرم الموت القتل و الذي نفس ابن ابي طالب بيده، لالف ضربه بالسيف اهون علي من ميته علي الفراش في غير طاعه الله. [165].

«همانا مرگ خواهنده ايست شتابان، كه هيچ كس از دست او رهايي نمي يابد، چه آنها كه بايستند و چه آنها كه مي گريزند. آگاه باشيد كه بهترين مرگ كشته شدن در راه خدا است.

سوگند به آن كسي كه جان فرزند ابوطالب در دست او مي باشد، هزار زخم شمشير بر من آسانتر است، از مرگ در بستر، در حالي كه از غير خدا

[صفحه 168]

اطاعت كنم».

امام موحدان صالح و پيشواي پرهيزگاران صادق علي (ع)، در ارتباط با سركوب مخالفان حق و ابراز قاطعيت خود در اين كار مهم و حياتي و اينكه به خاطر قيام در راه احقاق حق از هيچ تهديدي نمي هراسد، و ايمان به پروردگار و يقين به حقانيت اسلام، به وي قدرتي شگفت و همتي والا بخشيده، مي فرمايد:

و لعمري ما علي من قتال من خالف الحق و خابط الغي من ادهان و لا ايهان …

». [166].

به جان خودم سوگند، كه در مبارزه با مخالفان حق و كساني كه در گمراهي غوطه مي خورند، درنگ و سستي نمي كنم … ».

لقد كنت و ما اهدد بالحرب و لا ارهب بالضرب و اني لعلي يقين من ربي و غير شبهه من ديني. [167].

«من كسي نيستم كه به نبرد تهديد شوم و يا از ضربه ي شمشير بهراسم. من به پروردگار خويش يقين دارم، و در دين خود دچار شك و گمان نيستم».

و الله لو تظاهرت العرب علي قتالي لما و ليت عنها و لو امكنت الفرص من رقابها لسارعت اليها و ساجهد في ان اطهر الارض من هذا الشخص المعكوس و الجسم المركوس، حتي تخرج المدره من بين حب الحصيد. [168].

[صفحه 169]

«به خدا سوگند، اگر عرب براي جنگ با من پشت به پشت هم داده يكديگر را ياري كنند، من هرگز از اين نبرد روي بر نگردانم. و اگر فرصت مناسبي به دستم آيد، به سوي آنان مي شتابم و گردنشان را قطع مي كنم. و به زودي مي كوشم تا زمين را از اين شخص وارونه و كالبد واژگون (معاويه) پاك سازم، باشد كه سنگ و خاشاك از ميان دانه هاي درو شده بيرون آيد».

آن روز كه علي (ع) براي پيكار با ياغيان از خدا بي خبر بصره، عازم ميدان جنگ مي شد. در ارتباط با هنگامه ي بعثت رسول الله (ص) و ميدانهاي خونين جهاد في سبيل الله و تلاش مومنانه و خالصانه ي خود در راه احقاق حق و سركوب باطل فرمود:

اما و الله ان كنت لفي ساقتها، حتي ولت بحذا فيرها، ما ضعفت و لا جبنت و ان مسيري هذا لمثلها، فلا بقرن الباطل حتي يخرج الحق من جنبه

… [169].

«به خدا سوگند، من سپاه اسلام را- در روزگار بعثت پيامبر (ص)- همراهي مي كردم و آنان را به پيشروي برمي انگيختم، تا باطل به كلي عقب نشيني كرد و حق ظاهر شد. و در راه جهاد عاجز و ناتوان نشده ام و ترس و بيم بر من چيره نشده و اكنون كه به جنگ سركشان بصره مي روم، مانند روزگاريست كه با پيامبر (ص) براي هدايت و رستگاري مردم جهاد مي كرديم.

آگاه باشيد كه من پهلوي باطل را مي شكافم، تا حق از ميان آن بيرون

[صفحه 170]

آيد … ».

امام عليه السلام در دفاع از مواضع خود، كه بر پايه ي ايمان و حق و عدل استوار است. و در رابطه با پايداري و پايمردي خويش در محو باطل و ستم و تبيين اين حقيقت كه در راه جهاد في سبيل الله، هرگز از دشمن و انبوه بي شمار سپاهيانش بيمناك نيست، در فرماني به مالك اشتر نوشت:

اني و الله لو لقيتهم واحدا و هم طلاع الارض كلها ما باليت و لا استوحشت و اني من ضلالهم الذي هم فيه و الهدي الذي انا عليه لعلي بصيره من نفسي و يقين من ربي و اني الي لقاء الله لمشتاق و لحسن ثوابه لمنتظر راج … [170].

«به خدا سوگند، كه اگر من به تنهايي با همه ي دشمنان روبرو شوم و آنها از فراواني سپاه، همه ي جمعيت روي زمين را پركرده باشند، هرگز از آنها، هراسان و بيمناك نيستم، زيرا من گمراهي و ضلالتي را كه ايشان در آن فرورفته اند و راه رستگاري خويش را كه بر آن قدم مي گذارم با چشم خود مي بينم. و از سوي خدا به راستي و درستي راه خويش يقين دارم. من

به ديدار پروردگار آرزومند و به پاداش نيك او اميد فراوان دارم … ».

آن روز كه در آغاز جنگ صفين لشكريان معاويه، به منظور تحريك امام علي و يارانش نسبت به شروع جنگ، شريعه ي فرات را تصرف كرده و مانع بهره برداري سپاه امام عليه السلام از رودخانه ي فرات شدند. سرور مومنان و سيد موحدان امام علي عليه السلام ياران خويش را فراخواند و در رابطه با پايداري بر صراط مستقيم ايمان و استواري و پايمردي در

[صفحه 171]

طريق روشن جهاد در راه خدا و حاكميت ولايت او و پيامبر اكرم (ص) و عترت مطهرش، كه برگزيدگان حق تعالي براي امامت امت اسلام و جانشينان و اوصياي حقيقي رسول الله (ص) مي باشند، چنين فرمود:

قد استطعموكم القتال، فاقروا علي مذله و تاخير محله، او رووا السيوف من الدماء ترووا من الماء. فالموت في حياتكم مقهورين و الحياه في موتكم قاهرين. الا و ان معاويه قاد لمه من الغواه و عمس عليهم الخبر حتي جعلوا نحورهم اغراض المنيه. [171].

«لشكريان معاويه خواهان جنگ با شمايند و شما يا بايد در برابر آنها به ذلت و خواري خود اعتراف كنيد. و يا اينكه شمشيرهاي خود را- در جنگ با آنان- از خون سيراب سازيد، تا بتوانيد خويشتن را از رودخانه فرات سيراب كنيد. پس بدانيد كه مرگ در زندگاني شماست، اگر شكست بخوريد. زندگي در مرگ شما است، اگر پيروز شويد. همانا، آگاه باشيد كه معاويه گروهي ناآگاه و گمراه را به ميدان جنگ آورده و حقيقت را از آنها پنهان كرده، تا آنجا كه ايشان گلوهاي خود را هدف تيرهاي مرگ قرار داده اند».

امام (ع) در بزرگداشت و تجليل از جهاد در راه فراهم

آوردن رضوان و خشنودي حق تعالي و بيان اين حقيقت كه راز عزت و قدرت و حاكميت حق، در جهاد في سبيل الله است. و اثبات اين واقعيت كه هر كس جامه ي رزم به تن كند، در حقيقت لباس تقوا پوشيده و در حصار امن و دژ امان الهي

[صفحه 172]

راه يافته و همه ي آنها كه از جهاد در راه خدا روي برتابند، خدا جامه ي ذلت و نكبت و هلاكت بر قامت خميده ي آنها مي پوشاند، فرمود:

اما بعد فان الجهاد باب من ابواب الجنه فتحه الله لخاصه اوليائه. و هو لباس التقوي و درع الله الحصينه و جنته الوثيقه. فمن تركه رغبه عنه البسه الله ثوب الذل و شمله البلاء و ديث بالصغار و القماءه و ضرب علي قلبه بالاسهاب و اديل الحق منه بتضييع الجهاد و سيم الخسف و منع النصف … [172].

«جهاد در راه خدا، دري از درهاي بهشت است، كه خداي آن را به روي دوستان مخصوص خود گشوده است. جهاد جامه ي پرهيزگاري، زره محكم و سپر قوي و استوار حق تعالي است. و هر كس از روي بي اعتنايي جهاد را واگذارد، خدا جامه ي خواري و لباس گرفتاري بر پيكر او مي پوشاند و بر اثر اين ذلت و پستي زبون و بيچاره مي شود. و به دليل دوري از رحمت پروردگار به بي خردي و كوته فكري گرفتار شده و به سبب ترك جهاد از حق دور شده و از عدل و انصاف محروم مي شود».

وجود پيكري بدون روح ممكن نيست، تصور حيات علي عليه السلام منهاي قسط و عدل و جهاد در راه اقامه ي آن

[صفحه 173]

محال است. چرا كه تلاش در جهت اقامه ي عدل و قسط و پيكار در رابطه با دفاع از ستمديدگان و سركوب ستمگران، از ويژگيهاي ممتاز و آشكار مولاي پرهيزگاران و پناه ستمديدگان علي عليه السلام است. و در ارتباط با اقامه ي قسط و عدل و نابودي ظلم و تجاوز، تا آنجا مبارزه كرد كه آن نويسنده ي حق شناس عرب، درباره ي امام عليه السلام نوشت:

قتل علي في المحراب لشده عدله. [173] (امام علي در محراب عبادت، از شدت عدالت شهيد شد)

آگاهي نسبت به فضايل حياتي و معرفت نسبت به مكارم و سجاياي اخلاقي امام علي (ع) در حد توان افراد نيست. و به همين دليل پيامبر اكرم (ص) در تعظيم شخصيت و بيان هويت آن بزرگوار فرمود:

«يا علي! كسي تو را نشناخت، مگر من و آفريدگار عالميان … ».

و بر اساس اين واقعيت و اعتقاد به اين حقيقت قطعي، تصوير سيماي امام عليه السلام در رابطه با اقامه ي قسط و عدل، در ميان جمهور انسانها از قدرت قلم و حوصله ي اين صحيفه بيرون است. از اين روي باز هم به دانشگاه نهج البلاغه روي مي آوريم و در كلام امام به شناخت سيماي عدالت گستر آن حضرت مي پردازيم. امام عليه السلام در اين رابطه، در فرازهايي از سخنان حكمت آفرين خويش مي فرمايد:

اتا مروني ان اطلب النصر بالجور فيمن وليت عليه؟

و الله لا اطور به ما سمر سمير و ما ام نجم في السماء نجما و لو كان المال

[صفحه 174]

لي لسويت بينهم فكيف و انما المال مال الله ثم قال عليه السلام:

الا و ان اعطاء

المال في غير حقه تبذير و اسراف و هو يرفع صاحبه في الدنيا و يضعه في الاخره و يكرمه في الناس و يهينه عند الله و لم يضع امرو ماله في غير حقه و عند غير اهله الا حرمه الله شكرهم و كان لغيره و دهم. فان زلت به النعل يوما فاحتاج الي معونتهم فشر خدين و الام خليل. [174].

آنگاه كه امام عليه السلام از سوي دنياخواران فزون طلب، مورد سرزنش قرار گرفت كه چرا به همه ي مسلمانان از بيت المال مساوي و برابر سهم مي دهد؟ در پاسخ اعتراض آنان فرمود:

«آيا از من مي خواهيد تا پيروزي را بجويم به ستم كردن درباره ي آن كه والي اويم؟

نه، به خدا سوگند تا هنگامي كه شب و روز از پي هم مي آيند و تا زماني كه در آسمان ستاره اي از پي ستاره ي ديگري مي رود، من اين كار را نخواهم كرد، چرا كه اگر بيت المال از آن من مي بود، هر آينه در ميان مردم به تساوي و برابري بخش مي كردم، چه رسد به اينكه بيت المال از آن خداي بزرگ است؟! آنگاه در ادامه ي سخنان خويش فرمود:

آگاه باشيد، بخشش مال در غير مورد آن تبذير و اسراف است. و اگر چه اين كار در دنيا سربلندي عطا كننده را باعث مي شود، ولي در آخرت موجب خواري و سرافكندگي اوست. و هيچ كس ثروت خود را در غير راهي كه خدا فرمان داده نبخشيد و به غير اهل و مستحق آن واگذار

[صفحه 175]

نكرد، مگر اينكه سرانجام خداي توانا او را از سپاسگزاري آنها محروم كرده و محبت آنان را متوجه ديگري نمود. و اگر چنين كسي روزي پايش بلغزد و به ياري آنها

نيازمند شود، آنان براي او بدترين دوست و سرزنش كننده ترين يار خواهند بود».

امام علي (ع) در نامه اي به زياد ابن ابيه، هنگامي كه قائم مقام عبدالله بن عباس در حكومت بصره بود، چنين نوشت:

و اني اقسم بالله قسما صادقا، لئن بلغني انك خنت من في ء المسلمين. شيا صغيرا او كبيرا لا شدن عليك شده تدعك قليل الوفر، ثقيل الظهر، ضئيل الامر و السلام. [175].

«به خدا سوگند، سوگندي به راستي و صداقت، كه اگر آگاه شوم در كار مردم مسلمان و بيت المال به كم و بيش خيانت كرده اي، چنان بر تو سخت بگيرم، كه اندك مال و گران پشت از شدت فقر، ذليل و خوار شوي». هنگامي كه امام بر اثر ازدحام بيش از اندازه ي انبوه بي شمار مسلمانان بر در خانه ي ايشان براي بيعت، ناگزير از پذيرش بيعت آنان شد. و به فرموده ي آن حضرت، اگر با حضور مردم و ادعاي ايشان مبني بر ياري امام (ع) در جهت اقامه ي حق و اشاعه ي عدل و قسط، براي آن بزرگوار اتمام حجت نمي شد، امام مومنان آزاده و رهبر و مولاي پرهيزگاران وارسته، هرگز زعامت امت اسلامي را با شناختي كه از آنها داشت، نمي پذيرفت. ولي به دليل ولايت الهي و وصايت رسول الله (ص) و بر اساس مسئوليت امامت

[صفحه 176]

امت اسلامي، كه بر اساس نص قرآني و سنت و وصيت پيامبر خدا (ص) بر عهده ي آن حضرت بود، زعامت و رهبري امت اسلام را با آن كه هيچ رغبتي به قبول آن نداشت، پذيرفت. و در همان روزهاي نخستين بيعت امت اسلام با ايشان، خطاب به مسلمانان آن روزگار و همه ي آنها كه در قرنهاي آينده ي تاريخ سخنان

امام (ع) را خواهند شنيد، در ارتباط با خط مشي حكومتي خود، كه اشاعه ي عدل و اقامه ي حق و ستيز با ستمگران و محو ظلم و فساد بود، اين سخنان را ايراد فرمود:

لم تكن بيعتكم اياي فلته و ليس امري و امركم و احدا، اني اريدكم لله و انتم تريدونني لانفسكم. و ايم الله لا نصفن المظلوم من ظالمه و لا قودن الظالم بخزامته حتي اورده منهل الحق و ان كان كارها. [176].

«بيعت شما با من كاري دور از انديشه و تدبير نبود و كار من و شما يكسان نيست. چرا كه من شما را براي خدا مي خواهم، در حالي كه شما مرا براي- منافع- خودتان مي خواهيد.

اي مردم! مرا با پيروزي بر خواهشهاي نفساني خويش ياري كنيد.

به خدا سوگند، من براي گرفتن حق ستمديدگان از ستمگران، بر اساس عدل و انصاف فرمان مي دهم. و ستمگر را مانند شتري از حلقه ي بيني او مي كشم، تا او را به آبشخور حق برسانم، اگر چه در رسيدن به آن اكراه داشته و رغبتي نداشته باشد».

در انديشه و نگاه امام علي (ع) هيچ ارزشي از عدل و حق ارزشمندتر و

[صفحه 177]

زيباتر نيست و به عقيده ي امام عليه السلام هيچ حاكم و فرمانروايي بدكارتر و زشتتر از زمامداري كه عدالت را پايمال كرده و حق را ناديده گرفته و كتمان كند، سزاوارتر به آتش دوزخ نمي باشد. اميرمومنان علي عليه السلام در دفاع از حقوق مردم و رعايت عدالت و گسترش قسط در ميان جمهور انسانها، به اندازه اي دقت نظر و توجه و وسواس دارد، كه ذره اي ستم و حق كشي را تاب نمي آورد. و در سركوب و پيكار با ستمگران لحظه اي درنگ نكرده،

و اندكي گذشت و چشم پوشي را شايسته نمي داند. در همين ارتباط طي نامه اي كه به يكي از كارگزاران خود در بصره، كه گويا با امام (ع) نسبت خويشاوندي نيز داشته، در نهايت خشم و قاطعيت و صراحت خطاها و لغزشها و ستمكاريهايش را نسبت به مردم برمي شمارد و در پايان خطاب به وي مي نويسد:

… فاتق الله و اردد الي هولاء القوم اموالهم، فانك ان لم تفعل ثم امكنني الله منك لا عذرن الي الله فيك و لا ضربنك بسيفي الذي ما ضربت به احدا الا دخل النار و الله لو ان الحسن و الحسين فعلا مثل الذي فعلت ما كانت لهما عندي هواده و لا ظفرا مني باراده، حتي اخذ الحق منهما و ازيل الباطل عن مظلمتهما و اقسم بالله رب العالمين: ما يسرني ان ما اخذته من اموالهم حلال لي اتركه ميراثا لمن بعدي، فضح رويدا فكانك قد بلغت المدي و دفنت تحت الثري و عرضت عليك اعمالك بالمحل الذي ينادي الظالم فيه بالحسره و يتمني المضيع فيه الرجعه، ولات حين مناص. [177].

[صفحه 178]

« … از خدا بترس و اموال مردم را به صاحبان آن بازگردان، چرا كه اگر اين كار را انجام ندهي، پس از آنكه خداي مرا بر تو چيره كند و من عذر- گناهان- تو را نزد خدا بيان كنم، تو را با شمشير خود بزنم. با همين شمشيري كه هر كس را با آن زده ام، در آتش جهنم فرو افتاده است.

به خدا سوگند، اگر آنچه را تو انجام داده اي، فرزندانم حسن و حسين كرده بودند، با آنها مدارا نمي كردم و از ناحيه ي من به مراد و آرزوي دل نمي رسيدند، مگر

اينكه حق را از آنان بازستانم و ناروايي فراهم آمده از ظلم ايشان را جبران كنم. به پروردگار جهانيان سوگند ياد مي كنم، كه اگر آنچه از اموال و ثروتي را كه از راه حلال از مردم گرفته باشي، به من واگذاري تا براي فرزندانم به ارث بگذارم، مرا خوشحال نمي كند. بنابراين زياد شتاب نكن، چرا كه به زودي به پايان زندگي خواهي رسيد و به زير خاك خواهي رفت و اعمالت را به تو عرضه مي كنند. و در آنجا ستمكار با حسرت فرياد مي زند و تباه كننده ي حقوق مردم آرزوي بازگشت به دنيا را دارد، ولي- افسوس كه ديگر دير شده- و آنگاه:

هنگام و جاي گريز نيست».

امام علي عليه السلام در خلوت نيايش خود و در محراب عبادت حق تعالي، هنگامي كه از سوز قلب و سويداي دل در پيشگاه خداي توانا به راز و نياز برخاسته بود. و در برابر خداي دانا به پيدا و پنهان عالم و آدم، به بيان مكنونات قلبي و اسرار دل خويش پرداخته، و راز پذيرش بيعت و قبول زعامت مردم را با خداي خويش بازگو مي كرد. فلسفه ي حكومت، فرهنگ امامت و راز زعامت خويش را اينگونه با پروردگار عالميان زمزمه

[صفحه 179]

مي فرمود:

اللهم انك تعلم انه لم يكن الذي كان منا منافسه في سلطان و لا التماس شي ء من فضول الحطام و لكن لنرد المعالم من دينك و نظهر الاصلاح في بلادك فيامن المظلومون من عبادك و تقام المعطله من حدودك.

اللهم اني اول من اناب و سمع و اجاب، لم يسبقني الا رسول الله صلي الله عليه و آله بالصلوه … [178].

«پروردگارا، تو مي داني كه آنچه از ما سرزده- پذيرش زعامت و

رهبري امت- نه براي تسلط و حكومت بر مردم بوده و نه براي دستيابي به زر و زيور و ثروت دنيا، بلكه براي بازگرداندن نشانه ها و آيات حقيقي دين تو- در ميان مردم- بوده است. و نيز براي برقراري صلح و آسايش در شهرهاي تو بوده، تا شايد بندگان ستمديده ات آسوده زندگي كنند، و حدود و احكام شريعت تو كه در اقامه ي آن سهل انگاري و كوتاهي شده، دوباره احياء و اقامه شود.

خدايا، من نخستين كسي هستم كه به حق رسيده، آن را شنيده و پذيرفته ام. و هيچ كس سواي پيامبر تو در اقامه ي نماز بر من پيشي نگرفته است».

در نگاه حقيقت بين امام علي (ع) ستمديدگان بي پناه، بسيار عزيز و محترم مي باشند و قدرتمندان متجاوز به حقوق مردم كه قدرتشان از پايمال كردن حق و عدل فراهم آمده، افرادي ذليل و ناتوان و حقير و

[صفحه 180]

بي مقدار مي باشند. چرا كه منطق امام عليه السلام منطق حق و سياست آن بزرگوار مبتني بر اساس عدل و قسط و انصاف است. اين حقيقت در كلام حق امام عليه السلام جلوه گر است، آنجا كه در نهايت صداقت و ايمان فرمود:

الذليل عندي عزيز حتي اخذ الحق له و القوي عندي ضعيف حتي اخذ الحق منه … [179].

«هر ذليلي نزد من عزيز است، تا هنگامي كه حق او را از ستمگران بازستانم. و هر نيرومند متجاوزي در برابر من ناتوان است، تا آنجا كه حق ديگران را از او باز پس بگيريم».

صفحات زرين تاريخ حيات امام پرهيزگاران و پيشواي مومنان صالح و صادق حضرت امام علي بن ابيطالب عليه السلام، بيانگر عشق بي پايان آن بزرگوار به اقامه ي حق و عدل و گوياي پرهيز آن

امام حق و عدل از هرگونه ظلم و تجاوز است. سيره ي ارزنده ي امام علي (ع) نمايشگر جهاد بي امان و تلاش بي پايان آن بزرگوار، در جهت استقرار حكومت قسط و عدل در گستره ي بيكران عالم است. و در راه تحقق اين آرمان مقدس الهي تا نثار جان خويش و قربان كردن فرزندان معصوم خود جهاد كرد. گفتار شيوا و سخنان دلنشين علي عليه السلام در اين رابطه شنيدني است، آنگاه كه فرمود:

و الله لان ابيت علي حسك السعدان مسهدا و اجر في الاغلال مصفدا،

[صفحه 181]

احب الي من ان القي الله و رسوله يوم القيامه ظالما لبعض العباد و غاصبا لشي ء من الحطام و كيف اظلم احدا لنفس يسرع الي البلي قفولها و يطول في الثري حلولها؟! و الله لقد رايت عقيلا و قد املق حتي استماحني من بركم صاعا و رايت صبيانه شعث الشعور، غبر الالوان من فقرهم، كانما سودت وجوههم بالعظلم و عاودني موكدا و كرر علي القول مرددا، فاصغيت اليه سمعي فظن اني ابيعه ديني و اتبع قياده مفارقا طريقتي، فاحميت له حديده، ثم ادنيتها من جسمه ليعتبربها، فضج ضجيج ذي دنف من المها و كاد ان يحترق من ميسمها، فقلت له:

ثكلتك الثواكل يا عقيل اتئن من حديده احماها انسانها للعبه و تجرني الي نار سجرها جبارها لغضبه، اتئن من الاذي و لا ائن من لظي؟! [180].

«به خدا سوگند، كه اگر شبي را بر روي خارهاي سعدان بيدار بگذرانم و مرا با زنجيرهاي آهنين ببندند و بر روي خارها بكشانند، اين همه سختي نزد من محبوبتر است از آنكه خدا و پيامبرش را در روز قيامت ديدار كنم، در حالي كه به بعضي از بندگان

خدا ستم رواداشته و يا چيزي از مال دنيا را غصب كرده باشم.

و چگونه به كسي ستم كنم؟ آن هم براي راحتي جسمي كه تار و پودش به سرعت به سوي كهنگي و فرسودگي پيش مي رود و مدتي طولاني در زير خاك مي ماند. به خدا سوگند، برادرم عقيل را ديدم كه در ميان فقر و پريشاني دست و پا مي زند و با اين حال از من درخواست كرد تا يك صاع

[صفحه 182]

(سه كيلو) از گندمهاي بيت المال مسلمانان را به او ببخشم. و كودكان وي را ديدم كه بر اثر فقر و تهي دستي و پريشاني، موهاي آنان غبارآلود و رنگ صورتشان تيره شده بود، چندان كه گويي رخسار آنها را با نيل سياه كرده بودند.

و عقيل بارها درخواست خود را تكرار كرد و من همچنان به گفتارش گوش مي دادم. و او گمان مي كرد، من دين خود را به او فروخته و از روش- عدالت آفرين- خود دست برداشته ام. در اين هنگام آهن پاره اي را در آتش گداخته و به بدنش نزديك كردم، تا به اين وسيله عبرت بگيرد. در اين حال از سوزش و درد مانند بيماري ناله و شيون كرد، كه نزديك بود از حرارت آن قالب تهي كند، آنگاه به او گفتم:

اي عقيل! زنان شيون كننده در ماتم تو ناله كنند، آيا تو از پاره آهني كه انساني آن را به بازي گداخته، اين چنين نعره و فرياد مي كشي، با اين حال چگونه مرا به سوي آتشي كه از خشم خدا برافروخته و شعله مي كشد، سوق مي دهي؟

تو از رنج اين آتش ناله مي كني و من چگونه از آتش دوزخ نهراسيده و فرياد نكنم؟».

آفرينش هنري

اين صحنه ي تكان دهنده از اجراي عدالت، به دست اميرالمومنين امام علي (ع) در تاريخ حيات انسان، معجزه ي بزرگ و خطيري است كه از آغاز خلقت تا به حال در زندگي هيچيك از زمامداران تاريخ، مگر پيامبر اسلام (ص) و عترت معصوم و مطهر وي مشاهده نشده است و تنها اين سيماي ملكوتي، چهره ي روشن و مطهر، ايمان و اخلاص و امامت و

[صفحه 183]

عدالت آفريدگار عدل امام علي عليه السلام است، كه در تاريخ حيات انسان، به آفرينش عدل و پاسداري از قسط در افق حيات مي درخشد. در انديشه و عقيده ي امام علي عليه السلام عدالت روح پرتوان امامت است و رهبري جامعه اگر از گوهر عدالت تهي دست باشد، به زودي طومار حكومتش در هم پيچيده و نظام امور ملك ملت از دست وي بيرون خواهد شد. و بر اساس آيات مباركات قرآن فلسفه ي بعثت پيامبران و حكمت نزول كتابهاي آسماني از منبع وحي و الهام كبريائي، اقامه ي قسط در عالم و گسترش عدل در ميان جمهور انسانهاست، به فرموده ي خداي حكيم: لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط و انزلنا الحديد فيه باس شديد و منافع للناس و ليعلم الله من ينصره و رسله بالغيب ان الله قوي عزيز. [181].

«همانا ما پيامبران خود را با دلايل و معجزات- به سوي خلق- فرستاديم و بر ايشان كتاب و ميزان عدل نازل كرديم، تا مردم به راستي و عدل گرايند و آهن را كه در آن هم سختي كارزار و هم براي مردم بهره هاي بسيار وجود دارد، به خاطر حفظ عدالت آفريديم، تا معلوم شود كه خدا و پيامبرش را چه كسي

ياري خواهد كرد؟ چرا كه به راستي خدا بسيار قوي و توانا است».

و از آنجا كه امام علي (ع) قرآن ناطق است و حقيقت قرآن و حقايق و اسرار اين كتاب مجيد در خانه ي دل و آئينه ي ضمير و انديشه ي آن حضرت

[صفحه 184]

جلوه كرده، هرگز ذره اي ستم و اندكي بيداد را تاب نمي آورد و همه ي حيات و جهاد خود را در جهت تحقق عدل و قسط در ميان آفريدگان خدا بكار مي برد. و به همين دليل در ارتباط با پاسداري از قسط و انتشار عدل در ميان جوامع انساني فرمود:

و الله لو اعطيت الاقاليم السبعه بما تحت افلاكها علي ان اعصي الله في نمله اسلبها جلب شعيره ما فعلته. و ان دنياكم عندي لاهون من ورقه في فم جراده تقضمها، ما لعلي و لنعيم يفني و لذه لا تبقي، نعوذ بالله من سبات العقل و قبح الزلل و به نستعين. [182].

«به خدا سوگند، كه اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمانهاست به من دهند، تا با گرفتن پوست جوي به ناروا از دهان مورچه اي، نافرماني خدا را انجام دهم، هرگز چنين كاري نمي كنم. و به راستي كه دنياي شما در نظر من از برگ جويده اي در دهان ملخي خوارتر و بي ارزشتر است.

علي را با نعمتي كه از دست رفتني و با لذتي كه ناپايدار است، چه كار؟ من از غفلت عقل و زشتي لغزشها به خدا پناه مي برم و تنها از او ياري مي طلبم».

در راه اقامه ي حق است. تجلي حقيقت در سيما و نگاه علي (ع) و جلوه ي نهايي حق در سيره ي زندگاني آن بزرگوار، به گونه ايست كه در لحظه، لحظه ي حيات امام عليه السلام فروزندگي و پايندگي حق متجلي است، تا آنجا كه ابوذر به روايت از ام سلمه مي گويد، كه پيامبر خدا فرمود:

عن ابي ذر عن ام سلمه قالت: سمعت رسول الله (ص) يقول:

ان عليا مع الحق و الحق معه، لن يزولا حتي يردا علي الحوض. [183].

«ابوذر به نقل از ام سلمه روايت مي كند، كه پيامبر اكرم (ص) فرمود: همانا علي با حق است و حق با علي (ع) و اين دو هرگز از يكديگر جدا نمي شوند، تا روز قيامت بر حوض (جايگاه معيني در قيامت) بر من وارد شوند».

هماهنگي و همراهي امام علي (ع) با حق، يكي از شاخص ترين و مهمترين فضايل آن امام بزرگوار و محبوب به شمار مي آيد، تا آنجا كه همين فضيلت عظمي و ممتاز براي اثبات امامت و ولايت ايشان براي امت اسلامي بسنده و كافي است. و اين حقيقتي انكارناپذير است، كه منطق گويا به وحي رسول الله (ص) شاهد آنست، آنجا كه جابر بن عبدالله از پيامبر خدا روايت كرد:

عن جابر بن عبدالله الانصاري انه قال: لقد سمعت رسول الله (ص) يقول: ان في علي خصالا لو كانت واحده منها في جميع الناس لا كتفوا بها فضلا:

[صفحه 186]

علي مع الحق و الحق مع علي لا يفترقان حتي يردا علي الحوض. [184].

«از جابر بن عبدالله انصاري روايت شده كه گفت، شنيدم رسول خدا (ص) مي فرمود:

همانا در زندگاني علي (ع) خصلتهايي است، كه اگر يكي از آنها در زندگاني مردم مي بود، براي فضيلت آنان بسنده بود. از آن

جمله اينكه: علي با حق و حق با علي است، هرگز ايندو از هم جدا نمي شوند تا كنار حوض بر من وارد شوند».

ارتباط و پيوند گسست ناپذير امام علي (ع) با حق، در لحظه، لحظه ي زندگاني سراسر دفاع از حق، امام عليه السلام به اندازه اي بود كه اين پيوست و اتصال با حق، در تاريخ حيات امام (ع) رابطه اي جان با تن، عطر با گل و فرزند را با مادر در خاطره ي انسان تداعي مي كند. و بر همين اساس پيامبر خدا براي پايندگي اين ارتباط ناگسستني دعا كرد و فرمود:

علي مع الحق و الحق مع علي (ع) اللهم ادر الحق معه حيث دار. [185].

«علي (ع) با حق و حق با علي است. بار پروردگارا، آنجا كه علي مي گردد، حق را بگردان».

در ارتباط با هماهنگي و همراهي امام علي (ع) با حق، سخنان حقيقت بيان پيامبر امجد (ص) را تا آنجا كه در حوصله و گنجايش اين صحيفه بود، بيان كرديم. اينك موقعيت و پايگاه امام علي (ع) را در ارتباط با حق و اقامه ي آن و دفاع از حريم مقدس حق از كلام آن حضرت به

[صفحه 187]

رشته ي تحرير درمي آوريم.

ابن عباس مي گويد، هنگامي كه امام علي (ع) به قصد جنگ با مردم بصره حركت مي كرد، در يكي از منازل ميان راه به نام ذي قار خدمت آن بزرگوار رسيدم. امام (ع) را سرگرم تعمير كفشهايش يافتم، در اين هنگام امام به من فرمود: ما قيمه هذه النعل؟ فقلت: لا قيمه لها، فقال عليه السلام:

و الله لهي احب الي من امرتكم الا ان اقيم حقا او ادفع باطلا … [186].

« … امام علي (ع) فرمود، قيمت اين كفشها چقدر است؟ ابن عباس

مي گويد، جواب دادم:

اي اميرمومنان، اين كفشها ارزشي ندارد، امام علي عليه السلام فرمود: به خدا سوگند، اين كفشها نزد من از حكومت و فرمانروايي بر شما محبوبتر است، مگر اينكه در سايه ي حكومت اقامه ي حق كرده و باطل را نابود كنم … ».

ابن عباس مي گويد:

در ادامه ي اين گفتگو با من، امام در برابر مردم ظاهر شد و براي آنها خطبه ي رسا و بليغي ايراد كرد. و در ادامه ي آن خطبه موضع خويش را در دفاع از حق و ستيز با باطل در نهايت صراحت بيان كرد و فرمود:

فلا بقرن الباطل حتي يخرج الحق من جنبه … [187].

«و باطل را- به قدرت حق- مي شكافم، تا حق از پهلوي آن بيرون آيد

[صفحه 188]

… ».

هنگامي كه امام عليه السلام عازم جنگ جمل شد، تا فتنه اي را كه به دست طلحه، زبير و عايشه پديد آمده بود از ميان برداشته و نابود كند، در برابر مردم خطبه اي رسا و فصيح ايراد فرمود: و در ضمن خطبه هدف خويش را از جنگ با اصحاب فتنه ي جمل، احقاق حق و نابودي باطل بيان كرد و فرمود:

… ما ضعفت و لا جبنت و لا خنت و ايم الله لا بقرن الباطل حتي اخرج الحق من خاصرته. [188].

« … و هرگز ضعيف و ناتوان نشده، نترسيده و خيانت و سستي- در كار اسلام و مسلمين- نكرده ام و سوگند به خدا، باطل را مي شكافم تا حق را از پهلوي آن بيرون بياورم.»

امام علي (ع) به دليل ايمان استوار و خلل ناپذيرش به خداي يگانه ي توانا و پيامبر او و نيز به اين جهت كه همواره در دوران حيات پر بركت خود بر اساس سنت حسنه ي رسول الله

(ص) عمل كرده، هرگز به اندازه ي ذره اي از حق دور نبوده و بلكه همواره وجود آن حضرت محور و مدار و ملاك حق بوده است. و اين حقيقتي انكارناپذير است، كه سيره ي روشن آن امام بزرگوار شاهد و كلام رساي آن حضرت گوياي آنست، آنجا كه فرمود:

و اني لعلي بينه من ربي و منهاج من نبيي و اني لعلي الطريق الواضح القطه

[صفحه 189]

لقطا … [189].

«و به راستي كه من گواه و دليلي از سوي پروردگار خود دارم و راه راست را به فرموده ي پيامبر اكرم (ص) مي پيمايم. و من بر اساس سنت و روش آشكار- پيامبر خدا- راه را به پايان مي برم و راه حق را مي يابم و بر آن قدم مي گذارم».

امام علي (ع) در رابطه با ايمان به خداي يگانه و دستيابي به باور و يقين قلبي و حتمي خود، نسبت به خدا فرمود:

و اني لعلي يقين من ربي و غير شبهه من ديني. [190].

«و به راستي كه من به ذات خداي خويش يقين و باور دارم و در آئين خود هيچ ترديدي ندارم».

امام علي عليه السلام در رابطه با حقانيت خود و دفاع بي امان از حق و استواري و پايداري خويش بر صراط مستقيم حق و حقيقت، خداي را شاهد آورده و با صراحت و قاطعيت كامل مي فرمايد:

فو الذي لا اله الا هو اني لعلي جاده الحق و انهم لعلي مزله الباطل … [191].

«سوگند به آن كس كه جز او خدايي نيست، من بر راه حق و حقيقت گام مي زنم و آنها (مخالفان امام) بر لغزشگاه باطل پاي مي نهند». و در ارتباط با ثبات قدم و ثبوت دل خويش بر صراط حق فرمود:

ما شككت

في الحق مذاريته. [192].

«از هنگامي كه حق را شناخته ام، هرگز در رابطه با آن شك نكرده ام».

[صفحه 190]

اين كلام روشن و قاطع امام علي عليه السلام، دلالت كامل بر همراهي و هماهنگي جاودانه ي آن بزرگوار با حق و حقيقت دارد. و بر پايه ي اين واقعيت عيني و حقيقت مشهود، پيامبر اعظم (ص) درباره ي آن حضرت فرمودند:

«علي با حق و حق با علي است و اين دو تا روز قيامت كه در كرانه ي حوض بر من وارد شوند، هرگز از يكديگر جدا نمي شوند».

(ص) شنيدم كه آن حضرت فرمودند:

«من گنجينه ي دانش و علي كليد آنست، پس هر كس دستيابي به گنجينه را مي خواهد، بايد كليد آن را دريابد».

عن ابن عباس قال: قال رسول الله (ص):

انا دار الحكمه و علي بابها، فمن اراد الحكمه فليات الباب. [194].

«ابن عباس مي گويد، كه رسول خدا (ص) فرمودند:

من خانه ي حكمت را مانندم و علي در آن خانه است. پس هر كس كه مي خواهد به خانه ي حكمت درآيد، بايد از در آن خانه وارد شود».

عن ابن عباس قال: قال رسول الله (ص):

علي بن ابي طالب اعلم امتي و اقضاهم فيما اختلفوا فيه من بعدي. [195].

«ابن عباس مي گويد، كه پيامبر خدا (ص) فرمودند:

علي بن ابيطالب (ع) داناترين افراد امت من و شايسته ترين آنها به داوري در اموريست كه پس از من در آن اختلاف نظر داريد».

قال ابن عباس: علي علم علما علمه رسول الله (ص) و رسول الله علمه الله فعلم النبي (ص) من علم الله و علم علي من علم النبي و علمي من علم علي (ع) و ما علمي و علم اصحاب محمد (ص) في علم علي الا كقطره في ابحر. [196].

[صفحه 192]

«ابن عباس عليه الرحمه گفت:

«علي (ع) از دانشي بهره مند بود كه پيامبر خدا (ص) به او آموخته و پيامبر خدا را پروردگار تعليم فرموده بود. بنابراين علم رسول الله (ص) از علم خدا و علم علي (ع) از علم رسول الله (ص) و دانش من از علم علي (ع) است. و دانش من و ياران محمد (ص) در برابر علم و دانش امام علي (ع) چيزي نيست جز قطره اي از هفت دريا».

عن ابي بصير قال: قال رسول الله (ص):

ان الله تبارك و تعالي فرض العلم عن سته اجزاء، فاعطي عليا

خمسه اجزاء و له سهم في الجزء الاخر مع الناس. [197].

«ابوبصير گويد كه پيامبر خدا (ص) فرمود:

همانا پروردگار متعال علم را به شش بخش مقرر فرموده، پنج قسمت از آن را به علي (ع) بخشيده و آن حضرت را در جزء ششم نيز با همه ي مردم سهيم كرده است».

عن جابر بن عبدالله قال: اخذ النبي (ص) بعضد علي (ع) فقال:

هذا امير البرره و قاتل الكفره، منصور من نصره، مخذول من خذله، ثم مدبها صوته فقال: انا مدينه العلم و علي بابها، فمن اراد العلم فليات الباب. [198].

«جابر بن عبدالله گفت، پيامبر اكرم (ص) بازوي علي (ع) را گرفت و فرمود:

اين مرد امير نيكوكاران و كشنده ي كافران است، هر كس كه او را ياري

[صفحه 193]

كند، نصرت و ياري مي شود. و هر كس وي را تنها گذارد، خوار و ذليل مي شود و آنگاه فرمود:

من شهر دانشم و علي در آن شهر است، پس هر كس كه جوياي علم است، بايد كه از در آن وارد شود».

پس از بيان احاديثي چند از پيامبر خدا (ص) درباره ي مقام علمي امام علي (ع)، اينك نهج البلاغه ي شريف را مي گشائيم و به قسمتهايي از سخنان امام علي عليه السلام در رابطه با پايگاه علمي و مقام عرفاني آن حضرت توجه مي كنيم. باشد كه از اين رهگذر معرفت ما نسبت به آن امام بزرگوار و عزيز بيشتر شده، و گامي به آستان رفيع شناخت امام عليه السلام نزديكتر شويم.

امام علي (ع) پس از رحلت جانسوز رسول الله (ص) و حوادث تلخ و شومي كه بعد از پيامبر، مانند پاره هاي شب سياه، آسمان اسلام و حيات امام (ع) را فرا گرفت و خلافت رسول الله و زعامت امت

اسلامي را دستخوش خواهشهاي نفساني، آرمانها و آرزوهاي شيفتگان قدرت و حكومت و دست پروردگان توطئه و وسوسه هاي شوم شيطان كرد، در بيان شخصيت ملكوتي و مقام رفيع ايماني و علمي خود فرمود:

اما و الله لقد تقمصها ابن ابي قحافه و انه ليعلم ان محلي منها محل القطب من الرحي. ينحدر عني السيل و لا يرقي الي الطير، فسدلت دونها ثوبا و طويت عنها كشحا و طفقت ارتئي بين ان اصول بيد جذاء، او اصبر علي طخيه عمياء، يهرم فيها الكبير و يشيب فيها الصغير، و يكدح فيها مومن حتي يلقي ربه. فرايت ان الصبر علي ها تا احجي، فصبرت و في العين قذي و في

[صفحه 194]

الحلق شجا، اري تراثي نهبا. [199].

«هان، به خدا سوگند كه پسر ابي قحافه جامه ي خلافت را به تن كرد، در حالي كه نيك مي دانست من در رابطه با خلافت مانند قطب ميانه ي آسيا هستم. سيل دانش و معرفت از سرچشمه ي وجود من فرومي ريزد، و پرده ي انديشه و خيال به اوج رفعت من نمي رسد. با اين حال جامه ي خلافت را رها كرده پهلو از آن تهي كردم. و در اين فكر بودم كه آيا با دست بريده حمله كنم، يا بر ظلمت كوري مردم شكيبا باشم؟

شرايطي- پيش آمد- كه سالمندان را فرسوده و ناتوان، جوانان را پژمرده و پير مي ساخت و مومن در چنين شرايطي رنج مي برد، تا مرگ او فرامي رسيد».

امام علي عليه السلام طي بيانات گرم و دلنشيني كه با يكي از ياران صادق و با وفاي خود كميل بن زياد ايراد فرموده، درباره ي مقام علمي و پايگاه رفيع آگاهي و عرفان خويش مي فرمايد:

يا كميل ابن زياد …

ها ان ههنا لعلما جما (و

اشار بيده الي صدره) لو اصبت له حمله، بلي اصبت لقنا غير مامون عليه مستعملا آله الدين للدنيا و مستظهرا بنعم الله علي عباده و بحججه علي اوليائه او منقادا لحمله الحق لا بصيره له في احنائه، ينقدح الشك في قلبه لاول عارض من شبهه، الا لا ذا و لا ذاك، او منهوما باللذه سلس القياد للشهوه، او مغرما بالجمع و الادخار، ليسا من رعاه الدين في شي ء شبها

[صفحه 195]

بهما الانعام السائمه، كذلك يموت العلم بموت حامليه. [200].

«اي كميل!

بدان كه در اينجا (و به سينه ي خود اشارت فرمود) دانشي است انباشته، اگر- فرا گيراني- براي آن مي يافتم. آري! يافتم آن را كه تيز دريافت بود، ليكن امين نمي نمود، با دين دنيا مي اندوخت و به نعمت خدا بر بندگانش برتري مي جست و به حجت علم بر دوستان خدا بزرگي مي فروخت. يا كسي كه پيرو خداوندان دانش است، اما در شناختن نكته هاي باريك آن او را نه بينش است. چون نخستين شبهت كه در دل وي راه يابد درماند- و راه زدودن آن را يافتن نتواند-. بدان- كه براي فراگرفتن دانشي چنان- نه اين درخور است و نه آن. يا كسي كه سخت در پي لذت است و رام شهوت راندن يا شيفته ي فراهم آوردن است و مالي را بر مال نهادن. هيچ يك از اينان اندك پاسداري دين را نتواند و بيشتر به چارپاي چرنده ماند. مرگ دانش اين است و مردن خداوندان آن چنين».

امير موحدان پارسا و سرور آزادگان با اخلاص امام علي (ع) در ارتباط با فتنه ها و توطئه هايي كه پس از رحلت رسول الله (ص)، به منظور نابودي اسلام و تلاشي و اضمحلال امت

اسلام طرح و اجراء شد، با بياني سرشار از حكمت و كلامي برخاسته از آگاهي و درايت مي فرمايد:

ايها الناس فانا فقات عين الفتنه و لم يكن ليجتري ء عليها احد غيري بعد ان ماج غيهبها و اشتد كلبها، فاسئلوني قبل ان تفقدوني، فو الذي نفسي بيده لا

[صفحه 196]

تسالونني عن شي ء فيما بينكم و بين الساعه و لا عن فئه تهدي مائه و تضل مائه الا انباتكم بناعقها و قائدها و سائقها و مناخ ركابها و محط رحالها و من يقتل من اهلها قتلا و من يموت منهم موتا. و لو قد فقدتموني و نزلت بكم كرائه الامور و حوازب الخطوب لا طرق كثير من السائلين و فشل كثير من المسوولين و ذلك اذا قلصت حربكم و شمرت عن ساق و كانت الدنيا عليكم ضيقا تستطيلون معه ايام البلاء عليكم، حتي يفتح الله لبقيه الابرار منكم. [201].

«اي مردم! من چشم فتنه و آشوب را كور كردم و غير از من كسي را ياراي دفع آن نبود. و اين هنگامي بود كه تاريكي فتنه فراگير و سختي آن افزون شده بود. [202] بنابراين پيش از آنكه مرا از دست بدهيد، هر سئوالي كه داريد از من بپرسيد.

سوگند به كسي كه جان من در دست اوست، از حال تا قيامت چيزي از من درباره ي آن گروه كه صد تن را هدايت كنند و صد نفر را گمراه، نمي پرسيد، [203] مگر آن كه به شما خبر مي دهم از فراخواننده و جلودار و راننده ي آن گروه، و از جاي فرود آمدن و بارانداز آنان و از هر يك از آنها كه كشته مي شود و يا مي ميرد. و هرگاه كه مرا از

دست بدهيد و حوادث ناگوار و كارهاي دشوار براي شما پيش آيد، بسياري از پرسشگران سر در

[صفحه 197]

گريبان فرومي برند و بسياري از پاسخ دهندگان ترسو و ناتوان باشند. و اين هنگامي است كه آتش در ميان شما زبانه كشيده و شعله ور شود، جهان براي شما تنگ و كوچك شده و روزهاي بلا و سختي شما به درازا كشد، تا هنگامي كه خدا نيكان شما را پيروز گرداند.»

اميرمومنان پرهيزگاران خدا ترس، در رابطه با علم و آگاهي خود از حقايق امور و آشنايي و آگاهي خويش از حوادث آينده اي كه در تاريخ اسلام پيش آمد خواهد كرد، با قاطعيت و صراحت كامل مي فرمايد:

و الله لو شئت ان اخبر كل رجل منكم بمخرجه و مولجه و جميع شانه لفعلت، و لكن اخاف ان تكفروا في برسول الله صلي الله عليه و آله. الا و اني مفضيه الي الخاصه ممن يومن ذلك منه.

و الذي بعثه بالحق و اصطفاه علي الخلق، ما انطق الا صادقا و لقد عهد الي بذلك كله و بمهلك من يهلك و منجي من ينجو و مال هذا الامر و ما ابقي شيئا يمر علي راسي الا افرغه في اذني و افضي به الي. [204].

«به خدا سوگند، اگر بخواهم به هر يك از شما خبر بدهم، كه از كجا آمده، به كجا مي رود و همه ي ويژگيهاي او را بيان كنم، به اينكار توانايم. ولي از آن مي ترسم كه درباره ي من چنان بينديشيد، كه باعث شود نسبت به پيامبر اكرم (ص) كافر شويد. آگاه باشيد كه من اين اسرار را به افراد خاصي (اصحاب سر) كه به آنها اعتماد دارم، مي گويم.

و سوگند به پروردگاري كه پيامبر خود

را به حق و راستي برانگيخت و

[صفحه 198]

او را به پيامبري بندگانش برگزيده، سخني جز به راستي نگويم. پيامبر اكرم (ص) همه ي اين خبرها، تباهي تباهكاري و رهايي رستگار، و پايان اين امر (خلافت رسول الله (ص)) را به من خبر داده است. و از آنچه سرانجام به سر من مي آيد، مطلبي را فروگذار نكرده، مگر اينكه آن را در دو گوش من فروكرده و به من گفته است».

ظرفيت علمي امام عليه السلام همانند شخصيت آن بزرگوار بي نهايت است. و بر همين اساس آگاهي آن حضرت از حقايق امور و اشياء و اطلاع ايشان نسبت به حوادث آينده حد و مرزي ندارد. ولي از آنجا كه گنجايش علمي و ظرفيت وجودي انسانها محدود است، امام عليه السلام نمي تواند شخصيت علمي و مقام عرفان و آگاهي خود را براي مردم بيان و اظهار كند. در اين باره امام علي (ع) با صراحت و صداقت كامل مي فرمايد:

و لو تعلمون ما اعلم مما طوي عنكم غيبه اذا لخرجتم الي الصعدات تبكون علي اعمالكم و تلتدمون علي انفسكم و لتركتم اموالكم لا حارص لها و لا خالف عليها و لهمت كل امري ء منكم نفسه لايلتفت الي غيرها، و لكنكم نسيتم ما ذكرتم و امنتم ما حذرتم، فتاه عنكم رايكم و تشتت عليكم امركم …

اما و الله ليسلطن عليكم غلام ثقيف الذيال الميال، ياكل خضرتكم و يذيب شحمتكم، ايه ابا و ذحه. [205].

«اگر آنچه را كه من از غيب مي دانم و بر شما پنهانست، بدانيد، هر آينه

[صفحه 199]

سر به بيابانها مي گذاريد، بركردار خويش گريه مي كنيد، مانند زنان فرزند مرده بر سر و سينه ي خود مي كوبيد و سرمايه و ثروت خود را بي نگهبان رها

مي كنيد. و هر يك از شما چنان به خود گرفتار شود كه به ديگري نپردازد. دريغا كه هر پند و اندرزي به شما مي دهند، فراموش مي كنيد و از آنچه شما را باز مي دارند ايمن مي شويد. راي و انديشه شما سردرگم و كار شما پراكنده و پريشان شده است …

به خدا سوگند پسري از بني ثقيف بر شما چيره و حاكم خواهد شد، كه از فراواني تكبر جامه ي خويش بر زمين مي كشد و از حقيقت روي گردان است. او سرسبزي شما را مي خورد (ثروت و آبرو) و چربيهاي شما را آب مي كند، (از شدت ظلم و ستم او رنجور و لاغر مي شويد) پس بياور آنچه داري، اي اباوذحه». [206].

دانش و آگاهي امام عليه السلام محدود به زمين و اهل آن نيست، بلكه حوزه ي آگاهي و دانش امام (ع) همه ي عوالم ملك و ملكوت را شامل مي شود. و اين موهبتي است الهي، كه حق تعالي به برگزيدگان خود، كه عهده دار امامت و هدايت آفريدگان او مي باشند، عنايت كرده است. در اين رابطه امام مومنان يكتاپرست و پيشواي مجاهدان آزاده علي

[صفحه 200]

عليه السلام مي فرمايد:

ايها الناس سلوني قبل ان تفقدوني فلانا بطرق السماء اعلم مني بطرق الارض قبل ان تشغر برجلها فتنه تطافي خطامها و تذهب باحلام قومها. [207].

«اي مردم! پيش از آنكه مرا از دست بدهيد، هر پرسشي داريد از من بپرسيد. چرا كه من به راههاي آسمان از راههاي زمين داناترم. اي مردم! پيش از آنكه توسن فتنه پاي اندازد و مهار گسيخته گام بردارد و خردمندان را پريشان سازد، از من بپرسيد».

هنگامي كه ابوسفيان ابن حرب و عباس ابن عبدالمطلب پس از رحلت پيامبر (ص) به قصد بيعت نزد

امام عليه السلام شرفياب شدند، آن بزرگوار خطاب به ايشان فرمود:

… بل اندمجت علي مكنون علم لو بحت به لا ضطربتم اضطراب الارشيه في الطوي البعيده. [208].

« … سكوت من به دليل اينستكه در علمي پنهان- از شما- فرورفته ام، اگر آنچه را مي دانم آشكار و بيان كنم، هر آينه شما مانند لرزش ريسمان در چاهي ژرف مي لرزيد».

و بي ارزشترين مخلوقات است. در چشم و دل امام عليه السلام به گواهي نهج البلاغه، چيزي رنگ باخته تر و بي ارزشتر و خوارتر از دنيا با همه ي مظاهر فريبنده اش نيست. و امام علي (ع) انسان خداشناس و عارف روشن ضميري است، كه در سايه ي ايمان به خدا و در پرتو عرفان و شناخت هستي، دنيا را به خوبي و كمال شناخته و به مردم حقيقت طلب شناسانده، تا هرگز فريب جلوه ي ناپايدار و لذت گذاري آن را نخورند. چرا كه هر كس دل به دنيا سپرد، از حقيقت بازماند و در دام شيطان گرفتار شد. و هر انسان خداشناس و زاهدي كه به دنيا دل نبست و

[صفحه 202]

فريب جلوه ها و بازيهاي آن را نخورد، به حقيقت هستي و كمال مطلوب دست يافت. و پرواز روح امام علي (ع) تا ملكوت اعلي و جايگاه قرب حق تعالي، به دليل عدم وابستگي به دنيا و رهايي از هر چه رنگ تعلق مادي است.

روح ملكوتي، سيماي روشن، قلب تابناك، ديدگان جاذب و كلام حكمت آفرين امام موحدان صالح و پرهيزگاران مجاهد،- علي بن ابيطالب (ع)- در محراب عبادت و نيايش حق تعالي تماشايي و شنيدني است. ضرار ابن ضمره ضبابي كه از اصحاب خاص امام عليه السلام است، سيماي روحاني و حالت ملكوتي امام را، براي معاويه اينگونه توصيف مي كند:

هنگامي كه شب پرده هاي تاريكي را بر سراسر گيتي گسترده بود، علي (ع) را ديدم كه در محراب عبادت ايستاده و محاسن خود را به دست گرفته، مانند انسان مار گزيده اي به خود مي پيچيد و در پيشگاه حق تعالي به گونه ي انسان اندوه رسيده و ماتمزده اي مي گريست و درباره ي دنيا مي فرمود:

يا دنيا، يا دنيا!

اليك عني، ابي تعرضت؟ ام الي تشوقت؟

لا حان حينك، هيهات! غري غيري، لا حاجه لي فيك، قد طلقتك ثلاثا لا رجعه فيها، فعيشك قصير و خطرك يسير و املك حقير. آه من قله الزاد و طول الطريق و بعد السفر و عظيم المورد. [209].

[صفحه 203]

«اي دنيا، اي دنيا! از من دور شو. آيا براي فريفتن خود را به من مي نمايي! يا اينكه به من مشتاق و شيفته شده اي؟

هرگز محبت تو در دل من جاي نمي گيرد، ديگري را بفريب، زيرا مرا به تو نيازي نيست. اي دنيا من تو را سه طلاقه كرده ام و امكان بازگشت به سوي تو نيست. چرا كه دوره ي زندگاني تو كوتاه، ارزش و منزلت تو اندك و آرزوي بهره مندي از تو پست و حقير است. افسوس از كمي زاد و توشه، درازي راه، دوري سفر و عظمت رستاخيز».

امام عليه السلام در نامه اي به عثمان ابن حنيف انصاري، كه از سوي آن حضرت عهده دار حكومت بصره بود، در ارتباط با دنيا و موضع صريح و روشن خود پيرامون آن چنين مرقوم فرمود:

اليك عني يا دنيا! فحبلك علي غاربك، قد انسللت من مخالبك و افلت من حبائلك و اجتنبت الذهاب في مداحضك … [210].

«اي دنيا از من دور شو! زيرا من زمام تو را به گردنت انداخته، خود را از چنگ تو بيرون كشيده، از دامهايت گريخته و از گام نهادن در لغزشگاههاي تو دوري گزيده ام … ».

امام علي عليه السلام در يكي از خطبه هاي بليغ نهج البلاغه، كه طي آن موضع صريح و قاطع خود را در گسترش عدل، پيكار با ستم و دفاع بي امان از مظلوم بيان كرده است. در رابطه با هديه اي كه

اشعت ابن قيس منافق به قصد فريب آن حضرت، براي امام (ع) آورده بود، تا مگر به اين وسيله آن

[صفحه 204]

بزرگوار را از منهج عدل و صراط مستقيم حق، به بيراهه ي فساد و ستم بكشاند، فرمود:

… و ان دنياكم عندي لا هون من ورقه في فم جراده تقضمها.

ما لعلي و لنعيم يفني و لذه لا تبقي، نعوذ بالله من سبات العقل و قبح الزلل و به نستعين. [211].

«همانا دنياي شما در نظر من از برگ جويده شده اي كه در دهان ملخي باشد، بي ارزشتر و خوارتر است. علي را با نعمتهاي زوال پذير و لذت و كامراني ناپايدار چه كار؟

به خدا پناه مي بريم از غفلت عقل و زشتي لغزش در راه خدا و تنها از او ياري مي جوئيم».

امام علي (ع) در پرتو شناخت خدا، معرفت كامل رسول الله (ص) و آگاهي از فرهنگ اسلام و فلسفه ي شريعت، دنيا را به خوبي شناخته و چهره ي زشت و ناميمون آن را از پس نقابهاي فريب و جلوه هاي كاذب و فريبا شناسايي كرده و به همين دليل لحظه اي در ستيز با آن آرام نگرفته است. و در رابطه با پيكار با دنيا و مظاهر فريبنده ي آن، به پيروزي نهايي دست يافته و خود فرموده است:

انا كاب الدنيا لوجهها و قادرها بقدرها و ناظرها بعينها … [212].

«من دنيا را با چهره و صورتش به زمين كوبيده ام و آن را به درستي اندازه گيري كرده و به حقيقت آن بينا و آگاهم … ».

[صفحه 205]

در انديشه و راي امام علي (ع) دستيابي به آخرت و بهره مندي از رحمت و بركت و فيوضات بي پايان الهي در سراي جاويدان آخرت، در كنار برخورداري از دنيا و

بهره مندي از لذتها و خوشيها و عشرتهاي دنيا، امكان پذير نيست. چرا كه دل سپاري و روي آوري به هر يك از ايندو، باعث پرهيز از ديگري است. و در همين رابطه امام عليه السلام فرمود:

ان الدنيا و الاخره عدوان متفاوتان، و سبيلان مختلفان. فمن احب الدنيا و تولاها ابغض الاخره و عاداها و هما بمنزله المشرق و المغرب و ماش بينهما كلما قرب من واحد بعد من الاخر و هما بعد ضرتان. [213].

«به راستي كه دنيا و آخرت دو دشمن متفاوت و دو راه گوناگون مي باشند. بنابراين هر كس كه دنيا را دوست داشته و به آن دل مي بندد، آخرت را دشمن داشته و از آن نفرت دارد. و اين دو (دنيا و آخرت) در مثل مشرق و مغرب عالم را مانند. و كسي كه در ميان ايندو راه مي پيمايد، چنانست كه هرگاه به يكي از آنها نزديك شود، بي گمان از ديگري دور خواهد شد. و در مثالي ديگر، دنيا و آخرت مانند دو زن از يك شوهر مي باشند، كه پيوسته با يكديگر ناسازگارند».

امام علي (ع) در بيان زشتي و شومي دنيا در چشمان خويش، كه جز جمال دوست نديده و سواي حقيقت را نمي جويد، فرموده:

و الله لدنياكم هذه اهون في عيني من عراق خنزير في يد مجذوم. [214].

«به خدا سوگند، كه دنياي شما در چشم من، از استخوان بي گوشت

[صفحه 206]

خوك در دست بيماري كه گرفتار مرض جذام باشد، خوارتر و بي ارزشتر است».

امام عليه السلام دنيا را در چشم و نگاه خردمندان پرهيزگار، به سايه ي گذرا و ناپايداري تشبيه كرده و فرموده:

… فانها عند ذوي العقول كفي ء الظل، بينا تراه سابغا حتي قلص و زائدا حتي نقص. [215].

«بنابراين

دنيا در نگاه خردمندان، مانند بازگشت سايه اي است كه تا آن را گسترده مي بيني جمع شود و چون آن را زياده بيني اندك مي شود».

امام عليه السلام در توصيف دنيا و چگونگي احوال آن مي فرمايد:

… فان الدنيا رنق مشربها، ردغ مشرعها، يونق منظرها و يوبق مخبرها. غرور حائل و ضوء آفل و ظل زائل و سناد مائل … [216].

«به راستي كه دنيا آبشخورش تيره و تار، سرچشمه ي آن گل آلود و چشم اندازش شگفت آور است. حقيقت دنيا هلاك كننده و جانفرسا و فريبنده و نابود شونده است.

دنيا بمانند روشنايي روي در غروب نهاده، سايه اي از ميان رونده و تكيه گاهي ويران شونده است … ».

امام علي (ع) پيش از دوران خلافت خود در نامه اي به سلمان فارسي، كه خدايش بيامرزد چنين نوشت:

اما بعد فانما مثل الدنيا مثل الحيه، لين مسها، قاتل سمها فاعرض

[صفحه 207]

عما يعجبك فيها … [217].

«اما بعد، دنيا در مثل ماري را مي ماند، كه دست كشيدن به آن نرم و خوش آيند است، ولي زهري كشنده دارد. بنابراين از آنچه كه تو را مي فريبد دوري و پرهيز كن … ».

و همچنين در نامه اي كه امام عليه السلام به حارث همداني نوشتند، در رابطه با زوال پذيري و ناپايداري دنيا فرمود:

… و اعتبر بما مضي من الدنيا ما بقي منها، فان بعضها يشبه بعضا و آخرها لا حق باولها و كلها حائل مفارق … و اياك ان ينزل بك الموت و انت ابق من ربك في طلب الدنيا. [218].

«براي آينده از گذشته پند بگير، چرا كه همه ي امور جهان مانند يكديگر و پايان آنها پيوسته به آغازش و همه زوال پذير و فراق انگيز است.

و بپرهيز از اينكه مرگ تو را دريابد،

در حالي كه تو به خاطر فراهم آوردن دنيا از رحمت پروردگارت بدور باشي».

امام يكتاپرستان حق طلب علي عليه السلام، در رابطه با پرهيز از دنيا و دلبستگي به آن، طي خطبه اي بليغ و شيوا زشتيهاي دنيا را بيان فرموده، كه ما به دليل پرهيز از زياده گويي نسبت به سرزنش دنيا، تنها فرازي از آن خطبه را نقل مي كنيم:

اما بعد فاني احذركم الدنيا فانها حلوه حضره، حفت بالشهوات و تحببت بالعاجله و راقت بالقليل و تحلت بالامال و تزينت بالغرور، لا تدوم حبرتها

[صفحه 208]

و لا تومن فجعتها، غراره ضراره، حائله زائله، نافده بائده، اكاله غواله، لاتعدو اذا تناهت الي امنيه اهل الرغبه فيها و الرضاء بها ان تكون كما قال الله تعالي:

كماء انزلناه من السماء فاختلط به نبات الارض فاصبح هشيما تذروه الرياح و كان الله علي كل شي ء مقتدرا. [219].

لم يكن امرو منها في حبره الا اعقبته بعدها عبره و لم يلق من سرائها بطنا الا منحته من ضرائها ظهرا و لم تطله فيها ديمه رخاء الا هتنت عليه مزنه بلاء. [220].

«پس از حمد و ستايش خدا و درود بر پيامبر گرامي او، من شما را از گرايش به دنيا پرهيز مي دهم. چرا كه دنيا- به كام دنياخواهان- شيرين و- در چشم آنها- با طراوت و سر سبز است. دنيا به شهوتها و خواهشهاي زودگذر پوشيده شده است، و با آنچه كه به زودي از ميان مي رود اظهار دوستي مي كند. و با زيورهاي اندك دل شما را بشگفت مي آورد و با آرزوهاي شما خود را مي آرايد و با فريب و نيرنگ جلوه گري مي كند. شادي دنيا پايدار نيست و كسي از درد و اندوه آن در

امان نبوده و بسيار فريبا و زيان بخش است. دنيا دگرگون كننده ي احوال است و زوال پذير، نابود كننده است و كشنده و شكمباره ايست كه همه را هلاك مي كند.

هنگامي كه آرزوي دنياطلبان و آنها كه به دنيا خشنودند به نهايت برسد، دنيا از اين كه هست تجاوز نمي كند و به فرموده ي خداي سبحان:

(مثل دنيا مانند گياه زمين است، كه با آب فرو فرستاده از آسمان

[صفحه 209]

در آميخت (سر سبز شد)، ولي به زودي چنان خشك شد، كه بادها آن را- به هر سوي- پراكنده مي سازند. و خداي بزرگ به انجام هر كاري توانا است).

هيچ كس از دنيا شادمان نبوده، مگر اينكه در پي آن گريه ي گلوگيري به او روي آورده است. و از خوشيهاي دنيا به كسي نرسيده، مگر اينكه پس از آن از بديهاي آن به وي زياني رسيده است. باران فراخي و فراواني نعمت و خوشبختي دنيا كسي را تر نكرده، مگر اينكه ابر بلا و محنت پياپي بر او باريده است … ».

امام علي بن ابيطالب عليه صلوات الله، در خطبه ها و حكمتهاي نهج البلاغه به ضرورت و مناسبتهاي گوناگون، با تشبيهات و استعاره هاي متفاوت به بيان زشتيها و ناهنجاريها و ناپايداري دنيا پرداخته است. و با بياني رسا و منطقي گويا انديشمندان مومن و خردپيشگان عارف را از دلبستگي و گرايش به دنيا پرهيز داده و همه ي پيروان اسلام و رهروان مذهب تشيع را از پيوند و روي آوري به دنيا و مظاهر فريباي آن برحذر داشته است. در اين رابطه به فرازي از خطبه 112 امام عليه السلام توجه كنيد.

و احذركم الدنيا فانها منزل قلعه و ليست بدار نجعه و قد تزينت بغرورها و

غرت بزينتها، دار هانت علي ربها:

فخلط حلالها بحرامها و خيرها بشرها و حياتها بموتها و حلوها بمرها، لم يصفها الله تعالي لاوليائه و لم يضن بها علي اعدائه، خيرها زهيد و شرها عتيد و جمعها ينفد و ملكها يسلب و عامرها يخرب. فما خير دار تنقض

[صفحه 210]

نقض البناء؟ و عمر يفني فيها فناء الزاد؟ و مده تنقطع انقطاع السير؟

اجعلوا ما افترض الله عليكم من طلبتكم و اسالوه من اداء حقه ما سالكم … [221].

«شما را از- دلبستگي- به دنيا پرهيز مي دهم، چرا كه دنيا سراي جاويدان و خانه ي سرسبزي نيست. دنيا خود را با جلوه هاي فريبنده آراسته و با اين آرايش- شما را- مي فريبد.

دنيا در پيشگاه پروردگار سرايي خوار و ناچيز است، كه حلال آن را حرامش آميخته، خوبي آن با بديهايش، زندگاني آن با مرگ و شيريني آن با تلخي و ناگواريش بهم آميخته است.

خداي بزرگ دنيا را براي دوستان خود گوارا نساخته و از واگذاري آن به دشمنانش دريغ نكرده است. خير و خوبي دنيا اندك و زشتي و بدي آن فراهم آمده است، آنچه از دنيا فراهم آورند فاني شود، دولت آن پاينده نيست و آبادانيش ويران شود.

چه خيريست در سرايي كه مانند ساختمان روي به ويراني نهاده است؟

چه خيريست در عمري كه در آن توشه ي سراي جاويدان از ميان مي رود؟

و چه خيريست در فرصتي كه مانند زمان پيمودن راهي به پايان مي رسد؟

خواست و مطلوب شما چيزهايي باشد، كه خدا انجام آن را بر شما

[صفحه 211]

واجب كرده است. و در بجا آوردن آنچه كه خدا از شما خواسته، از وي ياري بجوئيد … ».

امام عليه السلام در تصويرنگاري دنيا و توصيف احوال گوناگون

آن، طي كلام روشن و حكمت آميزي فرمود:

ايها الناس! انما الدنيا دار مجاز و الاخره دار قرار، فخذوا من ممركم لمقركم و لا تهتكوا استاركم عند من يعلم اسراركم. و اخرجوا من الدنيا قلوبكم من قبل ان تخرج منها ابدانكم، ففيها اختبرتم و لغيرها خلقتم … [222].

«اي مردم! به راستي كه دنيا سراي گذر و آخرت سراي جاويدان و ماندگاري است. بنابراين از گذرگاه دنيا- به وسيله ي عبادت و اطاعت از خدا- براي قرارگاه اخروي خود توشه برگيرد. و در برابر كسي كه رازهاي زندگاني شما را مي داند- با عصيان و گناه- پرده هاي عصمت خود را پاره نكنيد. و پيش از آنكه بدنهاي شما را از دنيا خارج كنند، دلهاي خود را از دنيا بيرون كنيد. (مهر و محبت دنيا را از دل بزدائيد)

آفرينش شما در دنيا براي آزمايش بوده و شما را براي غير از دنيا- يعني آخرت- آفريده اند … ».

امام عليه السلام در بيان فريبندگي دنيا و توصيف گذرايي و زيان رساني آن فرمود:

الدنيا تغر و تضر و تمر، ان الله سبحانه لم يرضها ثوابا لاوليائه و لا عقابا لا عدائه. و ان اهل الدنيا كركب بيناهم حلوا اذ صاح بهم سائقهم فارتحلوا. [223].

[صفحه 212]

«دنيا فريب مي دهد، زيان مي رساند و مي گذرد. همانا خداي سبحان- به دليل پستي و حقارت دنيا- راضي نشد كه دنيا را پاداش دوستان خود و كيفر دشمنانش قرار دهد. مردم در دنيا بمانند كاروانياني هستند، كه هر جا در ميان راه فرود آمده اند- تا اندكي استراحت كنند- ناگهان قافله سالار آنها فرمان حركت مي دهد و كاروانيان به فرمان او كوچ مي كنند».

همه ي آنچه كه تا به حال در مذمت و سرزنش دنيا از زبان

و كلام اميرالمومنين امام علي (ع) نقل شد، بيان اندكي از بي ارزشي و نامباركي و ناپايداري دنيا در كلام آن بزرگوار است. صفحات روشن نهج البلاغه و خطبه ها، حكمتها، نامه ها و كلامهاي آن بيانگر نهايت نفرت امام عليه السلام از دنيا و زشتيها و فريبندگيها و پستي هاي آن است. در اين رابطه توجه خوانندگان اين صحيفه را به مطالعه ي كامل خطبه هاي نهج البلاغه فيض الاسلام به شماره هاي 156 و217 و233 و232 و230 و228 و181 و172 و145 و129 و113 و52 و105 و53 و34 و28 و3 و160 و112 و110 و82 و81 و62 و نامه هاي امام (ع) به اشخاص مختلف به شماره هاي 48 و39 و43 و33 و17 و32 و31 و22 و69 و68 و49 و3 و به سخنان حكمت آميز امام (ع) كه با عنوان حكمت در نهج البلاغه فراهم آمده به شماره هاي 397 و364 و362 و103 و86 و351 و336 و182 و121 و243 و223 و100 و407 و359 و به گفتارهاي كوتاه امام علي (ع) كه در نهج البلاغه با عنوان كلام جمع آوري شده به شماره هاي 130 و194 و42،

[صفحه 213]

200 جلب مي كنيم. [224].

منظور دستيابي به اين مهم و آشنايي هر چند اندك و مناسب با اين صحيفه، به جلوه هاي درخشنده و چشمگيري از تقوي و زهد امام علي (ع) در افق تابناك نهج البلاغه چشم مي دوزيم.

و الله لقد رقعت مدرعتي هذه حتي استحييت من راقعها و لقد قال لي قائل: الا تنبذها عنك، فقلت: اعزب عني، «فعند الصباح يحمد القوم السري». [225].

«به خدا سوگند، آنقدر به اين پيراهنم وصله دوخته ام، كه از وصله كننده ي آن شرم دارم، گوينده اي به من گفت: چرا اين جامه ي كهنه را به دور نمي اندازي؟

گفتم: از من دور شو، چرا كه در بامداد آن رهروان شبانه را ستايش

[صفحه 214]

مي كنند».

برخي بر قامت رساي امام علي (ع) جامه اي كهنه و فرسوده و وصله دار ديدند، به آن حضرت گفتند: چرا اينگونه لباس مي پوشي؟ امام عليه السلام در پاسخ فرمودند:

يخشع له القلب و تذل به النفس و يقتدي به المومنون.

«با پوشيدن جامه ي كهنه دل فروتن شده و نفس سركش رام مي شود. و مومنان راستين از اين كار پيروي كرده و اينگونه عمل مي كنند».

نوف ابن فضاله ي بكالي كه از اصحاب خاص امام علي عليه السلام است، روايت مي كند شبي امام عليه السلام را ديدم، كه از بستر خويش بيرون آمد، به ستارگان آسمان نگاه كرد و فرمود:

يا نوف طوبي للزاهدين في الدنيا الراغبين في الاخره، اولئك قوم اتخذوا الارض بساطا و ترابها فراشا و مائها طيبا و القرآن شعارا و الدعاء دثارا، ثم قرضوا الدنيا قرضا علي منهاج المسيح … [226].

«اي نوف! خوشا به حال پارسايان در دنيا، كه دل به آخرت و سراي جاويد بسته اند. آنها كساني هستند، كه زمين را فرش، خاك آن را بستر و آب آن را شربت

گوارا- براي خود- قرار داده اند. پرهيزگاران قرآن را پيراهن و دعا به درگاه خدا را جامه ي زيرين خود برگزيده اند و همانند عيسي مسيح (ع) دنيا را از خود دور كرده و دل به آن نمي سپارند … ».

امام پارسايان و مولاي پرهيزگاران علي عليه السلام، هنگامي كه شنيد،

[صفحه 215]

عثمان ابن حنيف انصاري كه از سوي آن حضرت عهده دار حكومت بصره بود، بر سفره هاي رنگين اشراف بصره نشسته است. نامه اي عتاب آميز به وي نوشت و در آن نامه درباره ي روش حكومت و سيره ي زندگاني خود چنين فرمود:

الا و ان لكل ماموم اماما يقتدي به و يستضي ء بنور علمه، الا و ان امامكم قد اكتفي من دنياه بطمريه و من طعمه بقرصيه … [227].

«آگاه باشيد، كه هر پيروي را پيشوايي است، كه از او پيروي مي كند و از فروغ دانش امام خويش روشني مي يابد. به راستي كه امام شما از دنيا به پيراهن و ردايي و از ميان خوراكيهاي آن به دو قرص نان جوين بسنده كرده است … ».

و لو شئت لاهتديت الطريق الي مصفي هذا العسل و لباب هذا القمح و نسائج هذا القز و لكن هيهات ان يغلبني هواي و يقودني جشعي الي تخير الاطعمه و لعل بالحجاز او اليمامه من لا طمع له في القرص و لا عهد له بالشبع، او ابيت مبطانا و حولي بطون غرثي و اكباد حري …

ااقنع من نفسي بان يقال امير المومنين و لا اشاركهم في مكاره الدهر؟

او اكون اسوه لهم في جشوبه العيش، فما خلقت ليشغلني اكل الطيبات كالبهيمه المربوطه همها علفها، او المرسله شغلها تقممها، تكترش من اعلافها و تلهو عما يرادبها، او اترك سدي، او اهمل عابثا،

او اجر حبل الضلاله، او اعتسف طريق المتاهه … [228].

[صفحه 216]

«و اگر مي خواستم توانايي آن را داشتم كه به عسل پالوده، مغز گندم و بافته هاي پرنياني دست يابم. ولي هيهات كه هوي و هوس بر علي (ع) پيروز شود و بسياري حرص و آز مرا به گزينش طعامهاي لذيذ برانگيزد، در حالي كه شايد در حجاز و يمامه كسي باشد، كه اميد به يافتن قرص ناني نداشته و در همه ي عمر خود روي سيري را نديده است.

هيهات كه من با شكمي انباشته از خوراك سر به بالين بگذارم، در حالي كه پيرامون مرا گرسنگان ناكام و جگر سوختگاني تشنه كام پر كرده است …

آيا به اين دلخوش كرده و قانع باشم، كه به من اميرالمومنين بگويند، ولي من در ناگواريهاي روزگار همراه و شريك مردم نباشم؟ و در تلخكاميهاي زندگي پيشاپيش آنها گام بر ندارم.

به راستي كه مرا نيافريده اند، تا مانند چهارپاي زمام گسيخته اي كه تنها فكر او علف او است و يا همانند حيوان به خود واگذار شده اي، كه كارش چريدن در خاكروبه ها و پر كردن شكم از علفهاست و از سرانجام خود غافل است، زندگي كنم.

آيا مرا آفريده اند تا بيكار مانده و بيهوده به خود رها شوم؟ و يا سر رشته دار گمراهي بوده و بي انديشه در طريق سرگرداني گام گذارم؟ … ».

ابن عباس ماجراي گفتگوي خود را با امام علي (ع) در حالي كه عازم جنگ با مردم بصره بود، اين گونه روايت مي كند:

دخلت علي اميرالمومنين (ع) بذي قار و هو يخصف نعله فقال لي:

[صفحه 217]

ما قيمه هذه النعل؟ فقلت: لا قيمه لها، فقال عليه السلام:

و الله لهي احب الي من امرتكم الا ان

اقيم حقا او ادفع باطلا … [229].

«روزي در ذي قار (محلي در نزديك بصره) بر اميرالمومنين امام علي (ع) وارد شدم، آن حضرت را سر گرم تعمير كفش خود ديدم، هنگامي كه امام (ع) مرا ديد، به من فرمود:

ارزش اين كفش كهنه چند است؟ گفتم هيچ ارزشي ندارد، امام فرمود: به خدا سوگند، اين كفش فرسوده را از حكومت بر شما بيشتر دوست مي دارم، مگر اينكه در سايه حكومت به اقامه ي حق پرداخته و باطل را نابود كنم … ».

آنجا كه سخن از تقواي خدا و اطاعت فرمان پروردگار است و آنگاه كه سخن از پرهيز از گناه و دوري و باز داشت از معصيت خداي سبحان، امام علي (ع) نخستين امام تقوا پيشه و يگانه مرد صادق و پرهيزگاري است. در همين رابطه امام عليه السلام فرمود:

… ايها الناس اني و الله ما احثكم علي طاعه الا و اسبقكم اليها و لا انهاكم عن معصيه الا و اتناهي قبلكم عنها. [230].

«اي مردم! به خدا سوگند، من شما را به هيچ طاعتي- از خدا- وادار نمي كنم، مگر اينكه پيش از شما خود آن را انجام مي دهم. و شما را از هيچ گناهي بازنمي دارم، مگر آنكه پيش از شما خود از آن روي برمي تابم».

امام پرهيزگاران خدا ترس و پيشواي پارسايان خدا خواه، اميرالمومنين

[صفحه 218]

علي (ع) پس از بازگشت از جنگ صفين، در محلي به نام حاضرين، نامه اي به فرزند عزيز خود امام حسن (ع) نوشت. اين نامه كه حاوي وصيتهاي امام علي (ع) به فرزند خود و همه ي پيروان صادق وي مي باشد، سرشار از حكمت، موعظه، اسرار رستگاري، رموز فلاح و پيروزي و نصايح سودمندي است، كه

انسان را به تقوا و پرهيز از گناه و نافرماني خداي حكيم فرمان مي دهد. امام عليه السلام طي اين وصيت نامه ي مفصل با صراحت و روشني تمام در نهايت قاطعيت، خطاب به فرزند و پيروان خود مي فرمايد:

و اعلم يا بني، ان احب ما انت اخذ به من وصيتي تقوي الله و الاقتصار علي ما فرضه الله عليك … [231].

«و تو اي فرزند گرامي من! بدان كه محبوبترين مطلبي كه از سخنان من در اين وصيت نامه بايد فرابگيري، تقوا و پرهيزگاري است و بسنده كردن به آنچه كه خدا براي تو واجب كرده است … ».

امام علي (ع) در رابطه با دلبستگي به دنيا، شوق به آن و طمع ورزيدن به مظاهر فريبايش به همه ي پيروان دانا و خردمند خود هشدار مي دهد كه: اكثر مصارع العقول تحت بروق المطامع. [232].

«بيشترين لغزشگاههاي خردها در پرتو جلوه و درخششهاي آزها و هوسهاست».

آنجا كه امام علي (ع) در فضيلت اسلام سخن گفته و در بيان ارزشهاي

[صفحه 219]

متعالي اسلام از شرف و عزت اسلامي بحث كرده، تقوي و ورع را از سجاياي ممتاز و ارزنده ي اسلامي شمرده و در اين رابطه مي فرمايد:

لا شرف اعلي من الاسلام و لا عز اعز من التقوي و لا معقل احسن من الورع و لا شفيع انجح من التوبه، و لا كنز اغني من القناعه … [233].

«در دوران حيات انسان هيچ شرفي بالاتر از اسلام، عزتي برتر از تقوا، پناهگاهي استوارتر از پارسايي، شفاعت كننده اي رهايي بخش تر از توبه و گنجي بي نياز كننده تر از قناعت نيست … ».

از ديدگاه امام علي عليه السلام تقوي ارزنده ترين جلوه ي كرامت انسان و پرهيز از آنچه كه شبهه انگيز است، نهايي ترين مرز

پارسايي و ورع مي باشد. اين حقيقت در كلام رساي امام عليه السلام متجلي است، آنجا كه فرمود:

… و لا كرم كالتقوي و لا قرين كحسن الخلق و لا ورع كالوقوف عند الشبهه و لا زهد كالزهد في الحرام … [234].

«براي انسان، هيچ كرامتي مانند تقوي، همنشيني مانند اخلاق نيكو، پارسايي همانند توقف در برابر شبهات (اموري كه حقيقت آن آشكار نيست) و زهدي همچون پرهيز و بي ميلي نسبت به حرام نيست … ».

آنگاه كه امام عليه السلام در فضيلت تقوي و پرهيز از روي آوري و دلبستگي به دنيا و سفارش به مردم در رابطه با صبر بر سختيها و ناگواريهاي دنيا سخن مي گفت، ايشان را به اعتصام و چنگ زدن به رشته ي

[صفحه 220]

استوار تقوا، كه دستگيره اي محكم و پناهگاهي استوار است فرمان داده و مي فرمايد:

… فاعتصموا بتقوي الله فان لها حبلا و ثيقا عروته و معقلا منيعا ذروته … [235].

« … اي مردم به رشته تقوا و پرهيزگاري چنگ زنيد. چرا كه تقواي خدا رشته اي استوار، دستگيره اي محكم و پناهگاه امني است، كه بلنداي آن استوار و محكم است … ».

گفتار اميرالمومنين امام علي (ع) پيرامون خواري دنيا و سفارشها و توصيه هاي آن بزرگوار در جهت گرايش به تقوا و روي آوري به پايگاه عفاف و عصمت و پارسايي در خطبه، خطبه ي نهج البلاغه آشكار و در صفحه، صفحه ي اين كتاب شريف هويدا است. و اگر بخواهيم ديدگاه امام عليه السلام را درباره ي تقوا و زهد و پارسايي، در كلام و نوشته هاي آن امام همام بيان كنيم، كتابي ديگر و مجالي بيش از اين مي طلبد، كه از حوزه ي بحث اين كتاب بيرون است. و بيان اين مختصر به

اقتضاي بحث و به مناسبات تصويرگري سيماي امام عليه السلام در نهج البلاغه، لازم و ضروري مي نمود و به همين دليل اشاره اي هر چند اندك به آن شد.

بر اساس نام اين كتاب (تجلي امامت در نهج البلاغه) كوشيديم تا پرتوي از سيماي امام عليه السلام و تصويري از شخصيت و سيرت آن بزرگوار و عترت پاك و مطهر پيامبر خدا را در آئينه دل و صفحه ي ديدگان شيفتگان و شيعيان ايشان منعكس كنيم. ولي افسوس كه ظرفيت محدود

[صفحه 221]

عقلي و استعداد و توانايي اندك عرفاني انسان، ما را از شناخت دقيق و معرفت كامل نسبت به ائمه ي اطهار عليهم السلام، اين حجتهاي عظيم الهي و عترت مطهر پيامبر خدا (ص) باز مي دارد. با اينهمه، گنجايش محدود و ضعف استعداد ذاتي انسان باعث نمي شود، كه هر كس در حد توان و قدرت درك و فهم خود، در ارتباط با شناخت و معرفت شان و حق ائمه ي اطهار تلاش نكند. چرا كه به حكم منطق «ما لا يدرك كله لايترك كله»، و به گفته ي شاعر خردمند:

آب دريا را اگر نتوان كشيد

هم به قدر تشنگي بايد چشيد

انديشه محدود، عقل سرگردان، ظرفيت اندك و دل كوچك آدمي كجا و هماي سبكبال فكر، عقل كامل، روح بزرگ و قلب سليم امام علي عليه السلام كجا؟ تا مگر اين خاكيان گرفتار تخته بند تن را توان و امكان شناخت امام موحدان و سرور پرهيزگاران حضرت علي بن ابيطالب و يازده اختر تابناك آسمان ولايت و امامت فراهم آيد.

اگر شناخت خورشيد و دريافت فروغ تابناك آن از عهده ي شب پرگان بيگانه با نور ساخته باشد، معرفت و عرفان حقيقي ائمه ي اطهار عليهم السلام، اين آيه هاي نور و جلوه هاي فروزان جمال

و جلال الهي نيز براي انسانهاي ناتوان و محدود و مغلوب شهوات امكان پذير است. پيامبر اكرم (ص) در رابطه با عدم امكان شناخت كامل و معرفت حقيقي نسبت به رسول الله (ص) و عترت معصوم و مطهرش، در نهايت روشني و با صراحت تمام فرمود:

يا علي ما عرف الله حق معرفته غيري و غيرك و ما عرفك حق معرفتك

[صفحه 222]

غير الله و غيري. [236].

«يا علي! خداي را چنانكه شايسته ي اوست، جز من و تو كسي نشناخت. و تو را چنانكه حق توست، غير از خدا و من كسي نشناخته است».

با اين بيان روشن و كلام فصل رسول الله (ص) تكليف همه ي انسانهاي شيفته و مجذوب امام علي (ع) روشن است. و در اين ميان همه ي تلاشها و كنكاشهاي عاشقان امام عليه السلام، بر اساس تكليف شرعي و برخاسته از نياز روح و عطش دل، در ارتباط با شناخت آن بزرگوار است. و در پايان همه ي اين كوششها و طلبها حاصل هر كس به ميزان عشق و تلاش و اخلاص و گنجايش اوست و گرنه دستيابي به حقيقت ذات و درك صفات آن امام همام براي انسان ممكن نيست. در اين رابطه انديشمند آگاه و شاعر عارف، ملاي رومي جلال الدين مولوي سرود:

رومي نشد از سر علي كس آگاه

زيرا كه نشد، كس آگه از سر اله

يك ممكن و اينهمه صفات واجب

لا حول و لا قوه الا بالله

و من الله التوفيق و عليه التكلان

نهج البلاغه، خطبه 152.

[8] بحارالانوار، ج 23، ص 89.

[9] بحارالانوار، ج 23، ص 89.

[10] بحارالانوار، ج 25، ص 141.

[11] بحارالانوار، ج 25، ص 140.

[12] شايد مقصود اينستكه همانگونه كه در زمان حال امام به حقايق امور آگاه است، از آينده و حوادث و اخبار آن نيز آگاهي كامل دارد.

[13] بحارالانوار، ج 26، ص 105.

[14] بحارالانوار، ج 25، ص 116.

[15] بحارالانوار، ج 23، ص 73.

[16] بحارالانوار، ج 26، ص 66.

[17] شايد مقصود امام از اين عبارت، روشني دل و نورانيت ذاتي اهل البيت (ع) باشد، كه فيض خدادادي است و ديگران از اين قداست دل و طهارت ضمير محرومند.

[18] المحجه البيضاء، ج 1، ص 232.

[19] سوره ي انبياء، آيه ي 73.

[20] بحارالانوار، ج 26، ص 263، به نقل از «كنز الفوائد كراجكي».

[21] سوره ي يس، آيه 12.

[22] امالي صدوق، ص 170.

[23] خطبه 93، نهج البلاغه فيض الاسلام.

[24] نهج البلاغه فيض، خطبه 108.

[25] سوره ي احزاب، آيه 33.

[26] بحارالانوار، ج 26، ص 5.

[27] بحارالانوار، ج 26، ص 65.

[28] بحارالانوار، ج 26، ص 60.

[29] سوره ي انعام، آيه 115.

[30] الميزان، ج 7، ص 354.

[31] بحارالانوار، ج 26، ص 62.

[32] تفسير صافي، چاپ قديم، ص 362.

[33] بحارالانوار، ج 26، ص 57.

[34] بحارالانوار، ج 39، ص 246.

[35] بحارالانوار، ج 39، ص 202.

[36] سوره ي صافات، آيه 24.

[37] بحارالانوار، ج 40، ص 4.

[38] امالي مفيد، ص 113.

[39] بحارالانوار، ج 26، ص 280.

[40] اصول كافي، ج 1، ص 399.

[41] الميزان، ج 6، ص 15.

[42] سوره ي مائده، آيه 56.

[43] مناقب ابن مغازلي، ص 131.

[44] محاسن برقي، ص 186.

[45] امالي مفيد، ص 213.

[46] نهج البلاغه فيض، خطبه ي 239.

[47] سوره ي مجادله، آيه 11.

[48] الناس موتي و اهل العلم احياء.

[49] مفاتيح الجنان، زيارت جامعه.

[50] لقد خلقنا الانسان في احسن

تقويم (سوره ي تين، آيه 4).

[51] نهج البلاغه فيض، خطبه 153.

[52] نهج البلاغه فيض، خطبه 153.

[53] نهج البلاغه فيض، خطبه 153.

[54] اصول كافي، ج 1، كتاب العقل و الجهل، ص 11.

[55] اصول كافي، ج، كتاب العقل و الجهل، ص 12.

[56] اصول كافي، ج 1 ص، 14.

[57] سوره ي بقره، آيه 163 -164.

[58] اصول كافي، ج 1، ص 16.

[59] سوره ي عنكبوت، آيه 43.

[60] اصول كافي، ج 1، ص 20.

[61] نهج البلاغه فيض، خطبه 86.

[62] سوره ي مائده، آيات 16 -15.

[63] سوره ي نساء، آيه 174.

[64] سوره ي يونس، آيه 57.

[65] سوره ي زمر، آيه 28.

[66] سوره ي فرقان، آيه 1.

[67] سوره نحل، آيه 89.

[68] سوره ي آل عمران، آيه 103.

[69] سوره قمر، آيه 17.

[70] سوره ي لقمان، آيه 3 -2.

[71] سوره فصلت، آيه 42 -41.

[72] سوره ي هود، آيه 1.

[73] سوره ص، آيه 29.

[74] سوره واقعه، آيات 79 -77.

[75] سوره نحل، آيه 64.

[76] سوره ابراهيم، آيه 1.

[77] سوره اعراف، آيه 203.

[78] سوره اسراء، آيه 9.

[79] به فرموده ي اقبال لاهوري:

فاش گويم آنچه در دل مضمر است

اين كتابي نيست چيزي ديگر است

چونكه در جان رفت، جان ديگر شود

جان كه ديگر شد، جهان ديگر شود

.[80] دكتر محمد مهدي ركني، نامه ي هدايت، ص 115 -177.

[81] اصول كافي، ج 4، ص 399.

[82] اصول كافي، ج 4، ص 401.

[83] اصول كافي، ج 4، ص 400.

[84] اصول كافي، ج 4، ص 399.

[85] گزيده و ترجمه از خطبه 175 نهج البلاغه.

[86] اصول كافي، ج 4، ص 400.

[87] اصول كافي، ج 4، ص 403.

[88] اصول كافي، ج 4، ص 401.

[89] نهج البلاغه فيض، خطبه 93.

[90] نهج البلاغه فيض، خطبه 86.

[91] سوره سجده، آيه 24.

[92] سوره نحل، آيه 84.

[93] سوره بقره، آيه 124.

[94] سوره احزاب، آيه 33.

[95] سوره نساء، آيه 59.

[96] سوره آل

عمران، آيه 33 -34.

[97] سوره نساء، آيه 54.

[98] تحف العقول، كلام امام علي بن موسي الرضا (ع) في الاصطفاء. ص 682.

[99] سوره ي مائده، آيه 55.

[100] به اتفاق آراء مفسرين عامه و خاصه مقصود اين آيه امام علي عليه السلام است.

[101] سوره نحل، آيه 43.

[102] سوره طلاق، آيه 9 -10.

[103] تحف العقول، كلام امام رضا (ع) في الاصطفاء، ص 694.

[104] سوره قصص، آيه 68.

[105] سوره ي رعد، آيه 43.

[106] سوره يونس، آيه 35.

[107] سوره رعد، آيه 7.

[108] امامت و مهدويت، ج 1، ص 102، به نقل از المجازات النبويه.

[109] نهج البلاغه فيض، كتاب 27.

[110] نهج البلاغه فيض، حكمت 107.

[111] نهج البلاغه فيض، خطبه 172.

[112] نهج البلاغه فيض، خطبه 2.

[113] نهج البلاغه فيض، كلام 40.

[114] نهج البلاغه فيض، خطبه 3.

[115] حسنان، به نقل ابن ابي الحديد از قطب راوندي به معني دو انگشت شست پا است. و در كتب لغت مانند «قانون الادب»، «تاج العروس»، «مهذب الاسماء» و «فاكهه البستان» به معني: كنار استخوان بازو، ضبط شده است. «نهج البلاغه، ترجمه دكتر جعفر شهيدي، ص 450 -451».

[116] نهج البلاغه فيض، خطبه 3.

[117] نهج البلاغه فيض، خطبه 33.

[118] نهج البلاغه فيض، حكمت 70.

[119] نهج البلاغه فيض، خطبه 104.

[120] نهج البلاغه فيض، كلام 163.

[121] نهج البلاغه فيض، كلام 196.

[122] نهج البلاغه فيض، خطبه 34.

[123] نهج البلاغه فيض، خطبه 207.

[124] نهج البلاغه فيض، كتاب 50.

[125] نهج البلاغه فيض، ص 884.

[126] آثار الصادقين، ج 1، ص 179 به نقل از بحارالانوار، ج 23، ص 93.

[127] عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 281.

[128] آثار الصادقين، ج 1، ص 202.

[129] نهج البلاغه فيض، خطبه 152.

[130] نهج البلاغه فيض، حكمت 139.

[131] نهج البلاغه فيض، كلام 224.

[132] نهج البلاغه فيض، كلام 119.

[133] نهج البلاغه فيض، خطبه 144.

[134] نهج البلاغه فيض، خطبه 99.

[135] سوره ي نجم، آيه 4 -3.

[136] سوره ي احزاب، آيه 36.

[137]

نهج البلاغه فيض، خطبه 96.

[138] نهج البلاغه فيض، حكمت 244.

[139] نهج البلاغه فيض، خطبه 232.

[140] سوره ي قصص، آيه 83.

[141] نهج البلاغه فيض، خطبه 3.

[142] بنا به ترجمه ي نهج البلاغه دكتر شهيدي.

[143] نهج البلاغه فيض، كلام 73.

[144] نهج البلاغه فيض، كلام 220.

[145] نهج البلاغه فيض، كلام 136.

[146] سوره ي انعام، آيات 162 -163.

[147] سوره ي بقره، آيه 138.

[148] و ليس امري و امركم واحدا، اني اريدكم لله و انتم تريدو نني لانفسكم … «نهج البلاغه فيض، كلام 136».

[149] نهج البلاغه فيض، كلام 136.

[150] نهج البلاغه فيض، خطبه 16.

[151] نهج البلاغه فيض، كلام 15.

[152] نهج البلاغه فيض، كلام 137.

[153] الله نور السموات و الارض مثل نوره كمشكوه فيها مصباح المصباح في زجاجه الزجاجه كانها كوكب دري يوقد من شجره مباركه زيتونه لا شرقيه و لا غربيه … «سوره ي نور، آيه 35».

[154] نهج البلاغه فيض، كلام 121.

[155] نهج البلاغه فيض، كتاب 45.

[156] نهج البلاغه فيض، خطبه 188.

[157] خداي چهره ي او را به سبقت در ايمان و عدم سابقه ي شرك كرامت بخشيده است.

[158] نهج البلاغه فيض، خطبه 234.

[159] در گستره ي بي كران عالم جوانمردي مانند علي (ع) نيست و در همه ي تاريخ شمشيري همتاي ذوالفقار وي در راه خدا به كار گرفته نشده است. (مناقب ابن مغازلي، ص 198).

[160] … يجاهدون في سبيل الله و لا يخافون لومه لاثم ذلك فضل الله يوتيه من يشاء و الله واسع عليم. «سوره ي مائده، آيه 54».

[161] نهج البلاغه فيض، خطبه 234.

[162] نهج البلاغه فيض، كلام 121.

[163] نهج البلاغه فيض، خطبه 188.

[164] نهج البلاغه فيض، خطبه 6.

[165] نهج البلاغه فيض، خطبه 122.

[166] نهج البلاغه فيض، خطبه 24.

[167] نهج البلاغه فيض، خطبه 22.

[168] نهج البلاغه فيض، كتاب 45.

[169] نهج البلاغه فيض، خطبه 33.

[170] نهج البلاغه فيض، كتاب 62.

[171] نهج البلاغه فيض، كلام 51.

[172] نهج البلاغه فيض، خطبه 27.

[173] جبران خليل جبران، به نقل از حساس ترين فراز

تاريخ.

[174] نهج البلاغه فيض، كلام 126.

[175] نهج البلاغه فيض، كتاب 20.

[176] نهج البلاغه فيض، كلام 136.

[177] نهج البلاغه فيض، كتاب 41.

[178] نهج البلاغه فيض، كلام 131.

[179] نهج البلاغه فيض، كلام 37.

[180] نهج البلاغه فيض، كلام 215.

[181] سوره ي حديد، آيه 25.

[182] نهج البلاغه فيض، كلام 215.

[183] بحار الانوار، ج 38، ص 32.

[184] امالي صدوق، ص 89.

[185] سفينه البحار، ماده حقق.

[186] نهج البلاغه فيض، خطبه 33.

[187] همان ماخذ.

[188] نهج البلاغه فيض، خطبه 103.

[189] نهج البلاغه فيض، خطبه 96.

[190] نهج البلاغه فيض، خطبه 22.

[191] نهج البلاغه فيض، خطبه 188.

[192] نهج البلاغه فيض، حكمت 175.

[193] بحارالانوار، ج 40، ص 201.

[194] بحارالانوار، ج 40، ص 207.

[195] بحارالانوار، ج 40، ص 144.

[196] بحارالانوار، ج 40، ص 147.

[197] بحارالانوار، ج 40، ص 143.

[198] مناقب ابن مغازلي، ص 82.

[199] نهج البلاغه فيض، خطبه 3.

[200] نهج البلاغه فيض، حكمت 139.

[201] نهج البلاغه فيض، خطبه 92.

[202] كلام امام علي (ع) به حوادث و جرياناتي كه پس از رحلت پيامبر اكرم (ص) پيش آمد، تصريح و دلالت دارد.

[203] مقصود امام از اين كلام اينستكه، اگر به دست خلفاي جور و ستم در تاريخ اسلام صد نفر هدايت شوند، در همين حال همين صد نفر گمراه شده اند. چرا كه سر سپردن به پيشگاه رهبر غير معصوم از جهالت و گمراهي است.

[204] نهج البلاغه فيض، خطبه 174.

[205] نهج البلاغه فيض، خطبه 115.

[206] مقصود از اي ابا و ذحه آنچه داري بياور اين است كه: اي حجاج بن يوسف همه ي نابكاريها و ستمگريهايت را در گذرگاه زمان آشكار كن. اين سخن امام (ع) از اخبار غيبي بود كه حضرت به آن اشاره فرمودند و بعد اتفاق افتاد. ابن ميثم بحراني در شرح نهج البلاغه پيرامون كلام امام (ع) مي نويسد:

«روزي حجاج بر سجاده خود نماز مي گزارد، خنفسايي (نام حشره اي است)

به سوي او آمد، گفت آن را از من دور كنيد، كه وذحه اي از وذح شيطان است. از آن روز به بعد حجاج را اباوذحه ناميدند».

[207] نهج البلاغه فيض، خطبه 231.

[208] نهج البلاغه فيض، كلام 5.

[209] نهج البلاغه فيض، حكمت 74.

[210] نهج البلاغه فيض، كتاب 45.

[211] نهج البلاغه فيض، خطبه 215.

[212] نهج البلاغه فيض، كلام 128.

[213] نهج البلاغه فيض، حكمت 100.

[214] نهج البلاغه فيض، حكمت 228.

[215] نهج البلاغه فيض، خطبه 62.

[216] نهج البلاغه فيض، خطبه 82.

[217] نهج البلاغه فيض، كتاب 68.

[218] نهج البلاغه فيض، كتاب 69.

[219] سوره كهف، آيه 45.

[220] نهج البلاغه فيض، خطبه 110.

[221] نهج البلاغه فيض، خطبه 112.

[222] نهج البلاغه فيض، كلام 194.

[223] نهج البلاغه فيض، حكمت 407.

[224] الدليل علي موضوعات نهج البلاغه، ج 2، ص 1246.

[225] نهج البلاغه فيض، خطبه 159.

[226] قصارالحكم، 1 -104.

[227] نهج البلاغه فيض، كتاب 4 -45.

[228] نهج البلاغه فيض، كتاب 15 -45.

[229] نهج البلاغه فيض، خطبه 33.

[230] نهج البلاغه فيض، خطبه 174.

[231] نهج البلاغه فيض، كتاب 31.

[232] نهج البلاغه فيض، حكمت 210.

[233] نهج البلاغه فيض، حكمت 363.

[234] نهج البلاغه فيض، حكمت 109.

[235] نهج البلاغه فيض، خطبه 232.

[236] بحارالانوار، ج 39، ص 84.