ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

آیین کشور داری از دیدگاه امام علی علیه السلام

فاضل موحدی لنکرانی ، محمد

گردآورنده: کریمی زنجانی ، حسین

ص :4

ص :5

ص :6

فهرست مطالب

ص :7

فهرست مطالب

ص :8

فهرست مطالب

ص :9

جهت ورود به مبحث اصلی کتاب ناچار از بیان مقدماتی هستیم:

چون گردآورنده، بیشتر از دیدگاه بلاغت و شیوایی بی نظیر سخنان آن حضرت به این آثار نگریسته؛ لذا از این زاویه به تدوین سخنان آن پرداخته و آن را نیز نهج البلاغه (راه بلاغت) نام نهاده است.

حمایت قوانین نجات بخش اسلام زندگی می کند، به وضوح و دقت بیان شده است. سفارش هایی که آن حضرت در این نامه خطاب به مالک اشتر و در واقع خطاب به انسان و تاریخ بشریت بیان فرموده است، هرگاه به درستی و به طور کامل اجرا شود، نه تنها ضامن ایجاد و حفظ عدالت اجتماعی و امنیت زندگی و آرامش خاطر و آسایش مردم جامعه است، بلکه بالاتر از آن، عامل مهمی است که در جامعۀ انسانی، زمینه های مساعدی را ایجاد می کند تا تمام افراد اجتماع، با علم و آگاهی و درک و ایمان، به خودسازی اسلامی بپردازند و چنان خود را از رذایل و مفاسد پیراسته گردانند که همگی به صورت بندگانی مؤمن و صالح برای خدا درآیند و راه نجات و رستگاری را طی کنند.

نسبت مالک اشتر بزرگترین، شایسته ترین و کامل ترین شاگرد مکتب آن حضرت و نزدیک ترین شخص به آن وجود مبارک بوده است. این تعبیر امام، ارزنده ترین توصیف را دربارۀ مالک اشتر بیان کرده و بالاترین مقام را برای او قائل شده است؛ به حدی که دیگر هیچ کس را در ردیف او نمی توان قرار داد. زیرا علی علیه السلام هم دربارۀ هیچ فرد دیگری چنین تعبیری را به کار نبرده است.

در متن دیگری حضرت، خطاب به اهالی مصر، مالک اشتر را این چنین معرفی می فرمایند:

أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ، لا یَنَامُ أَیَّامَ الْخَوْفِ، وَ لا یَنْکُلُ عَنِ الْأَعْدَاءِ سَاعَاتِ الرَّوْعِ، أَشَدَّ عَلَی الْفُجَّارِ مِنْ حَرِیقِ النَّارِ، وَ هُوَ مَالِکُ بْنُ الْحَارِثِ أَخُو مَذْحِجٍ، فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا أَمْرَهُ فِیمَا طَابَقَ الْحَقَّ، فَإِنَّهُ سَیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اللَّهِ، لا کَلِیلُ الظُّبَةِ، وَ لا نَابِی الضَّرِیبَةِ، فَإِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تَنْفِرُوا فَانْفِرُوا، وَ إِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تُقِیمُوا فَأَقِیمُوا، فَإِنَّهُ لا یُقْدِمُ وَلا یُحْجِمُ، وَ لا یُؤَخِّرُ وَ لا یُقَدِّمُ الاّ عَنْ أَمْرِی، وَ قَدْ آثَرْتُکُمْ بِهِ عَلَی نَفْسِی لِنَصِیحَتِهِ لَکُمْ، وَ شِدَّةِ شَکِیمَتِهِ عَلَی عَدُوِّکُمْ.(1)

پس از ستایش پوردگار، من بنده ای از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که در روزهای وحشت، نمی خوابد، و در لحظه های ترس از دشمن روی نمی گرداند، بر بدکاران از شعله های آتش تندتر است، او مالک پسر حارث مَذحَجی است.

ص:14

آن جا که با حق است، سخن ان را بشنوید، و از او اطاعت کنید. او شمشیری از شمشیرهای خداست که نه تیزی آن کُند می شود، و نه ضربت آن بی اثر است. اگر شما را فرمان کوچ کردن داد، کوج کنید، و اگر گفت بایستید، بایستید که او در پیشروی و عقب نشینی و حمله، بدون فرمان من اقدام نمی کند.

مردم مصر! من شما را بر خود برگزیدم که او را برای شما فرستادم؛ زیرا او را خیرخواه شما دیدم، و سرسختی او را در برابر دشمنانتان پسندیدم.

بود، و از طرف دیگر، علی علیه السلام را متهم به شرکت و دخالت در قتل عثمان نموده و از آن حضرت به عنوان قاتل نام برده بود.

اما هیچ کدام از این نیرنگ ها مؤثر واقع نشد و قیس را منحرف نکرد؛ منتهی قیس که از یک طرف خود، تازه وارد مصر شده و هنوز بر اوضاع کاملاً مسلّط نشده بود و از طرفی در آغاز حکومت مولایش علی علیه السلام هنوز نمی دانست با چنین نیرنگ هایی چگونه باید مقابله کرد تا به ارکان حکومت آن حضرت لطمه وارد نیاید، جواب صریحی به معاویه نداد، بلکه کار را به اهمال برگزار کرد و در جواب او نامه ای دوپهلو نوشت تا مستمسکی به دست معاویه نداده باشد.

معاویه مجدداً نامۀ دیگری نوشت و این بار به جای تطمیع و وعده، قیس را به شدّت تهدید کرد که باید بیعت او را بپذیرد. قیس دیگر تاب نیاورد و این بار، نامه ای تند نوشت و با کمال صراحت، مخالفت خود با معاویه و وفاداری اش با علی علیه السلام را مطرح کرد. قیس نوشته بود: «تو و اطرافیانت همگی بر باطل اید و حقّ تنها با علی علیه السلام و اطرافیان اوست.»

وقتی این نامه به دست معاویه رسید و از جانب قیس ناامید شد، باز دست از حیله گری برنداشت؛ بلکه این بار نامه ای سراپا دروغ از طرف قیس جعل نمود و همان جواب دوپهلوی قبلی را هم بدان ضمیمه کرد و آن گاه در شام اعلام داشت که قیس، فرستادۀ علی [علیه السّلام] به مصر، از مولایش رویگردان شده و با من بیعت کرده است.

این خبر به گوش علی علیه السلام و یاران و اصحاب آن حضرت رسید و باعث ناراحتی و ایجاد بگومگو در میان اطرافیان شد. یاران حضرت، مخصوصاً عبداللّه بن جعفر اصرار داشتند که امیرالمؤمنین این فتنه را از میان بردارد و

ص:17

بلافاصله قیس را از ولایت مصر عزل کند؛ اما حضرت با این پیشنهاد مخالفت می کرد و می فرمود: در این میان، پای نیرنگ و فریبی در کار است. من قیس را خوب می شناسم و می دانم که این سخن و رفتار از او نیست، بلکه تهمتی به اوست.

با این حال، جوّی که در آن زمان، در اطراف علی علیه السلام ایجاد شده بود، باعث شد که آن حضرت علی رغم اطمینانی که به درستی و وفاداری قیس داشت، او را از ولایت مصر عزل کند و محمد بن ابی بکر را به جای وی به ولایت آن سرزمین بگمارد.

اما ولایت محمد بن ابی بکر نیز زیاد طول نکشید. معاویه، دوست و مشاور سیاست باز و حیله ساز خود عمروعاص را برای ایجاد فتنه و آشوب به مصر فرستاد و عملاً اوضاع از کنترل محمد بن ابی بکر خارج و جنگی ناخواسته پیش آمد.

علی علیه السلام در چنین اوضاع پرآشوبی برای فائق آمدن بر مشکلات موجود یار وفادارش مالک اشتر را به ولایت مصر برگزید و او را روانۀ آن سرزمین کرد و دستورالعمل عظیم و پرارزش عهدنامه را در اختیار وی گذاشت تا با تأمل در محتوای آن، امور مصر را سامان بخشد. مالک اشتر در راهِ رفتن به سوی مصر بود که خبر شهادت محمد بن ابی بکر به علی علیه السلام رسید. مالک هم، در میانۀ راه با توطئۀ معاویه در شهر عرش با زهر مسموم و به فیض شهادت نائل آمد و عملاً به اجرای مفاد عهدنامه توفیق پیدا نکرد.

ص:18

کلمات منبعث از وحی قرار دهیم، نه آن که اینها را در مسیر افکار خودمان بگذاریم و بعد بخواهیم برای تأیید قضاوت های قبلی و افکار و عقاید خودساخته مان، دنبال دستاویزهایی در این کلمات مقدس بگردیم و محمل هایی بتراشیم.

پس روش استفاده از قرآن و کلمات معصومین علیهم السلام این است که انسان خودش را در برابر آنها نسبت به مسائل مطرح شده، صاحب نظر فرض نکند، بلکه باید تمام چیزهایی را که در آن باره می داند - یا خیال می کند که می داند - کنار بگذارد و با ذهنی کاملاً خالی، بدون هیچ قضاوت قبلی و عقیدۀ ازپیش ساخته ای به سراغ این خورشیدهای جهان افروز برود.

اکنون در صفحات آتی متن عهدنامه را با هم می خوانیم.

هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلّاهُ مِصْرَ.

این فرمانی است که ضمن پیمانی بندۀ خدا، علی امیر مؤمنان به مالک اشتر فرزند حارث به هنگامی که او را به فرمانداری مصر بر می گزیند، می دهد.

به نظر می رسد علی علیه السلام با بیان جملۀ «مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ» در صدد نشان دادن دو مطلب مهم و اساسی در فرهنگ اسلام است:

اوّل، غفلت زدایی

بزرگ ترین آفت قدرت مندان (که بیشتر آنها گرفتار فساد، تباهی، ظلم، ستم، استثمار، آدم کشی و... می باشند) غفلت از خودشان و چگونه

ص:20

بودنشان است. اگر حاکم و قدرتمند در هر موقعیت و منصبی که باشد، بداند تمام قدرت و توان و استعدادهای جسمی و روانی او، از جای دیگر برایش افاضه شده و می شود و فیّاض، هر آن که بخواهد می تواند این قدرت و توانایی اش را از او بگیرد، دیگر به کسی ظلم نمی کند و به هیچ انسانی ستم روا نمی دارد و به فکر جنگ، طغیان و سرکشی نمی افتد. در مقابل، اگر به این آفت توجه نکرد و به عظمت خالق و ناچیزی خود وقعی نگذاشت، تفرعن و سرکشی او، هر آن، بیشتر و هر لحظه افزون تر خواهد شد. علی علیه السلام نیز که در مقام و مسند ظاهری نشسته است، [شاید] خطاب به خود و به نفس خودش می گوید: آگاه باش که آنچه داری از او و به سوی اوست.

دوّم، آقایی و سروری در سایۀ بندگی خدا

در دیدگاه علی علیه السلام - که فرهنگ راستین اسلام است - قدرت مقام و ریاست، نفوذ معنوی، و بالاخره آقایی و سیادت (به معنای راستین کلمه، نه چپاول، غارت، زورگویی و...) در سایۀ عبودیت و بندگی «اللّه» تحقّق می پذیرد.

علی علیه السلام برای بیان این هدف [که سیادت بدون بندگی خدا صورت نمی گیرد] به دنبال «أمَرَ» که حاکی از علوّ و برتری است «عَبْدُ اللّه» را مطرح می کند و می خواهد با این بیان، منشأ و علّت آقایی و سیادت را که وجود خالق یکتاست مشخص نماید.

ص:21

دوّم، دفاع در مقابل دشمنان

از اضافه شده جِهاد به عَدُوْها در عبارت «جِهادَ عَدُوّها» می فهمیم که منظور حضرت از جهاد، دفاع است نه جهاد به معنای مصطلح فقهی، چون بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام [و به اجماع فقهای شیعه]، جهاد ابتدایی و لشکرکشی قبلی برای تسلیم دیگر قدرت ها و نظام ها و... تنها با حضور امام معصوم علیه السلام و با اذن و نظارت او صورت می گیرد و در زمان غیبت، لشکرکشی و تهاجم ابتدایی جایز نیست. بدیهی است مالک نیز که در منطقه ای به دور از نظارت مستقیم امام معصوم می خواهد جهات نظامی آن سامان را اداره کند، بایستی همانند زمان غیبت، تنها به دفاع از یورش های نظامی اجانب و دشمنان منطقه ای بپردازد، نه به جهاد ابتدایی و لشکرکشی های تهاجمی و...

سوّم، اصلاح مردم

از این بیان روشن می شود که وظیفۀ استاندار، تنها رعایت جهات مادی و مسائل رفاهی و دنیوی مردم نیست؛ بلکه اصلاح و ارشاد مردم نیز جزء وظایف استاندار و از جملۀ کارهای اساسی اوست.

بنابراین، مسؤولان باید توجه داشته باشند که با آسفالت خیابان ها و کوچه ها و تأمین یخچال و لباسشویی و امثال آن، مسؤولیتشان پایان نمی پذیرد. در جامعۀ اسلامی، یک مسؤول بایستی نسبت به جنبه های معنوی مردم توجه داشته و در پیشبرد مسائل معنوی نقش اساسی داشته باشد و با این دید که این گونه مسائل مربوط به ما نیست و وظیفۀ روحانیت است، شانه از زیر بار تکلیف انسانی و اسلامی خالی نکند.

ص:23

چهارم، عمران شهرها

دیگر وظیفۀ مهم و اساسی مالک، عمران و آبادانی شهرها و روستاها و خلاصه قلمرو استانداری است.

این سخن علی رغم همۀ تهمت ها و افتراهایی که در طول تاریخ به اسلام زده شده و می شود، حاکی از این است که اسلام بر خلاف رهبانیت مسیحی به مسائل مادّی و رفاهی جامعۀ اسلامی نیز توجه شایان داشته و دارد، و برخورداری از نعمت های دنیوی و لذایذ مادّی را در حدّی که انسان را از یاد خدا غافل نکند و باعث ظلم و ستم و استثمار دیگران نباشد، مشروع و جایز [بلکه لازم] می داند.

داشته باشد، در نتیجه توانسته است خود را (خویشتن خویش را) هدایت کند و با این حرکت است که می تواند در خارج از وجود خودش (یعنی در جامعه) اثر داشته باشد و جامعه را به سوی خیر و صلاح رهنمون سازد؛ لکن اگر در ارتباط با خود و با خویشتن خویش، تابع هواهای نفسانی و امیال و غرایز شیطانی گردید و در ارشاد خود موفقیتی به دست نیاورد، چطور می تواند در ارشاد دیگران موفّق باشد؟ طبیعی است کسی که در مبارزه با نفس خود که همیشه همراه و ملازم یکدیگر و در کنار یکدیگرند موفّقیتی به دست نیاورد، چطور در ارتباط با دیگران که نوعاً گاه به گاه و هرچند مدت یک بار بیشتر صورت نخواهد گرفت، آن هم در سطح جامعه پیروز خواهد شد؟ (و اگر این نفس را به عنوان فرد حساب کنیم، تازه یک فرد هم بیشتر نیست.)

از بیانات امامان معصوم علیه السلام در زمینۀ تقوا فهمیده می شود تقوا به معنای خودنگه داری، مراقبت و کنترل نفس و حاکمیت و تسلّط بر نفس است، نه به معنای پرهیزگاری که عدّه ای از راحت طلبان منزوی طلب، شعار خود قرار داده و تقوای اسلامی را که با ستیز و نبرد همراه است، به کناره گیری و پرهیز از جامعه و امّت اسلامی توجیه و تأویل می کنند.

أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی کِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ الَّتِی لا یَسْعَدُ أَحَدٌ الاّ بِاتِّبَاعِهَا وَ لا یَشْقَی الاّ مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا.

[علی علیه السلام قبل از هر چیز، مالک را] به این امور فرمان می دهد:

1. تقوای الهی.

2. گزینش اطاعت خداوند.

3. عمل و پیروی از آنچه که خداوند در کتاب خود از سنّت ها و واجبات دستور داده است.

زیرا هیچ کس جز با تبعیّت از آنها به سعادت نخواهد رسید و هیچ کس جز با ترک آن، بدبخت نخواهد شد.

منظور از کتاب تنها قرآن نیست؛ هدف اعمّ از قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام است. در اسلام همۀ سنن و آداب اسلامی را کتاب اللّه می گویند، و این از این جهت است که همۀ واجبات، محرّمات، مکروهات و مستحبّات، مکتوب الهی است؛ یعنی خداوند به قلم تقدیر، همۀ آنها را نوشته است تا بدان عمل کنند؛ آن هم به گونه ای که در شرع بیان گردیده است.

در عالم وجود هیچ کس، در هیچ شأن و مقامی نمی تواند به سعادت و نیک بختی برسد، مگر با اطاعت از فرامین الهی، آن هم به وسیلۀ انجام فرائض و سنن و ترک محرّمات. در مقابل، راه منحصر به فرد شقاوت نیز در سرپیچی از مقرّرات الهی و نافرمانی از فرامین خداوند از طریق عمل نکردن به واجبات و یا بی اعتنایی به آنها خلاصه می شود.

با این بیان، به خوبی روشن می شود که صِرف داشتن مراتب علمی و

ص:26

درجات تخصصی [هر چند بیشتر و بهتر] انسان را به سعادت نمی رساند؛ مگر آن که بتواند در سایۀ علم و دانش به اطاعت الهی نیز گردن نهد که در این صورت هر آن، حرکتش سریع تر ومدارجش بالاتر و بیشتر خواهد شد.

آفرین بر گروهی که جهاد اصغر (کوچک تر) را به پایان رساندند، ولی [هنوز] جهاد اکبر برای ایشان باقی مانده است.

شخصی [که تصور می کرد جنگ مهم تری در پیش است] سؤال کرد: یا رسول اللّه، جهاد اکبر کدام است؟ حضرت در پاسخ فرمود: مبارزه با نفس.»

در عظمت این مبارزه همین بس که در قرآن مجید، وصول به بهشت و رسیدن به جنّت مشروط به جلوگیری نفس از هواها و امیال و غرایز حیوانی است. قرآن در همین زمینه می فرماید:

وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی.(1)

و اما هر که از موقعیت پروردگارش ترسید و درون خود را از هواهای نفسانی باز داشته بهشت جایگاه اوست.

می بینیم که در این آیه، برای رسیدن به بهشت و وصول به جنّت، دو شرط اساسی بیان گردیده است. اوّل، خوف و ترس از عظمت خالق، و دوّم، جلوگیری از هواهای نفسانی.

لمس و احساس کرده اند.

در قرآن و نهج البلاغه، تحقق نصرت الهی و امدادهای غیبی، مشروط به تحقق شروطی است که ذیلاً مطرح شده است:

وَ أَنْ یَنْصُرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ تَکَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ.

وَ أَمَرَهُ أَنْ یَکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ یَزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَاتِ فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ الاّ مَا رَحِمَ اللَّهُ.

و این که خدای سبحان را با دست و زبان یاری کند؛ زیرا او - که نامش باشکوه باد - محقّقاً متکفّل یاری و گرامی داشتِ کسی است که او را یاری دهد و عزیز دارد.

به او نیز فرمان می دهد که نفس خویش را با ترک خواهش ها بشکند، و به هنگام سرکشی، افسارش را برگرداند که نفس، پیوسته به بدی ها فرمان می دهد، مگر نفسی که خداوند بر آن رحمت آورده باشد.

از این جملات به خوبی روشن می شود اگر انسان در جهت خویشتن یابی و رسیدن به خویشتن خویش و در مسیر دگریابی و اصلاح جامعه، قدمی هر چند کوتاه بردارد، در حقیقت به یاری اللّه رفته و به نصرت الهی شتافته است.

اکنون ببینیم چگونه و از چه راه هایی می توانیم خداوند را یاری نماییم؟ با توجه به سخنان علی علیه السلام خطاب به مالک اشتر، از سه راه می توانیم به این هدف نائل گردیم.

ص:29

اوّل، یاری با قلب

برای این که انسان بتواند به وسیلۀ قلب خود، خداوند متعال را یاری کند، پیش از هر کاری می بایست به خودسازی و تزکیۀ نفس بپردازد و در جهت درون سازی تلاش کند؛ زیرا یاری کردن خداوند به وسیلۀ قلب، اساساً چیزی جز صفا و صیقل جان و درون، و تعالی بخشیدن به خویشتن خویش، و رسیدن به مرحلۀ اصالت های انسانی - که همانا بازگشت به فطرت و تسلیم خاضعانه و خاشعانه در برابر خالق جهان هستی است - نمی تواند باشد.

از این رو نخستین گام در جهت خودسازی و تربیت درون، آماده ساختن قلب و روح برای اعتقاد راسخ و ایمان محکم و استوار به احکام و قوانین الهی است. به دیگر سخن، انسانی که می خواهد با قلب خود به یاری اللّه بشتابد و در مسیر نصرت حق قدم بردارد، باید تلاش کند تا زمینۀ اعتقاد کامل و ایمان خالصانه را در قلب و درون خویش فراهم سازد و آن گاه این مسیر را با چنان شور و ایمان و اخلاصی طیّ کند که هر روز، اعتقادش کامل و کامل تر گردد، تا جایی که هیچ روزی را به شام نرساند، مگر آن که نسبت به روز پیش در این راه گامی دیگر برداشته و دامنۀ اعتقاد و ایمان خود را گسترده تر و پرتوان تر ساخته باشد. بدین گونه انسان به نقطه ای می رسد که قدرت برداشتن قدم های دیگر را در مسیر این تعالی به دست می آورد و مرحله به مرحله گام های تازه تر و مؤثرتری بر می دارد.

دوّم، یاری با دست

در کلام پرارج علی علیه السلام هنگامی که سخن از یاری رساندن به خداوند

ص:30

توسط دست به میان می آید، دست، کنایه از قدرت است. با این دیدگاه در قرآن کریم نیز می خوانیم «یَدُ اللّهِ فَوْقَ أیْدِیهِمْ»، یعنی قدرت خداوند، بالاترین قدرت هاست و هیچ قدرتی یارای برابری با قدرت لایزال الهی را ندارد. در محاورات عرفی نیز، وقتی واژۀ «دست» در تعبیری غیر از معنای عضوی از اعضای پیکر انسانی به کار می رود، اغلب، همان معنای «قدرت» منظور نظر است؛ مثل آن که بگوییم: «کاری از دست فلانی برنیامد»، یا بگوییم: «دست روزگار انتقام مظلوم را از ظالم گرفت» که در هر دو عبارت - و عبارت های مشابه این دو - واژۀ دست به عنوان کنایه از قدرت و توانایی به کار می رود.

با توجه به آنچه گفته شد، مفهوم سخن مولا که مالک اشتر را برای یاری اللّه به وسیلۀ دست فرامی خواند، برای ما روشن می شود. منظور این است که مالک [و ما که مورد خطاب حضرت نیز هستیم] بایستی با تمام توان و نیرو در جهت نصرت و یاری اللّه قدم بردارد و در جهت پیشرفت احکام و قوانین الهی از آنچه در توان دارد استفاده کند و همه را در مسیر پیشبرد اهداف مقدس اسلام، رهنمون سازد.

سوّم، یاری با زبان

امروزه نقش تبلیغ بر کسی پوشیده نیست. سلاح تبلیغ از هر سلاحی برّنده تر و نیرومندتر است. مهم ترین وسیلۀ تبلیغ [یا بهتر بگوییم مؤثّرترین وسیلۀ تبلیغ] زبان انسان است. در نتیجه، این وسیلۀ مؤثر و پرقدرت، بسته به این که چگونه و در چه جهتی به کار گرفته شود، نقش و تأثیر خود را آشکار می کند. اگر زبان انسان - به خصوص انسانی که از قدرت بیان و

ص:31

ناطقۀ مؤثری برخوردار است - در جهت تخریب افکار و فریب و گمراهی مردم به کار رود، در واقع باید گفت به عنوان یک وسیلۀ تبلیغی منحرف و انحطاط آمیز به کار رفته است، و اگر در جهت خدمت به خدا و در مسیر تبلیغ احکام و فرامین الهی به کار گرفته شود، شایسته است بگوییم که چنین شخصی با زبان خود به یاری خداوند رفته و در جهت نصرت اللّه گام برداشته است.

تخلف ناپذیر و زمانی که خداوند لازم بداند، جامۀ عمل خواهد پوشید.

دوّم این که یاری کننده خداست و قدرت خدا بی پایان و نامحدود است، و طبیعی است که اگر خدا با قدرت نامحدودش، انسان محدود را یاری کند، دیگر هیچ قدرتی یارای مقابله با این انسانها را نخواهد داشت؛ «فَلا غالِبَ لَکُمْ»(1).

رفتار مسؤولان را زیر نظر داشتید و از آنان انتقاد می کردید؛ امروز، آنان اعمال و رفتار تو را زیر سؤال قرار خواهند داد. این است که می فرماید:

ثُمَّ اعْلَمْ یَا مَالِکُ أَنِّی قَدْ وَجَّهْتُکَ إِلَی بِلادٍ قَدْ جَرَتْ عَلَیْهَا دُوَلٌ قَبْلَکَ مِنْ عَدْلٍ وَ جَوْرٍ وَ أَنَّ النَّاسَ یَنْظُرُونَ مِنْ أُمُورِکَ فِی مِثْلِ مَا کُنْتَ تَنْظُرُ فِیهِ مِنْ أُمُورِ الْوُلاةِ قَبْلَکَ وَ یَقُولُونَ فِیکَ مَا کُنْتَ تَقُولُ فِیهِمْ.

سپس بدان ای مالک، من تو را به شهرهایی فرستادم که پیش از تو فرمان روایانی داشته که به عدل و انصاف و جور و ستم رفتار می کرده اند. مسلّماً مردم به کارهای تو آن طور می نگرند که تو قبلاً در امور زمامداران پیشین می نگریستی، و دربارۀ تو همان چیزهایی را که تو نسبت به دیگران می گفتی، خواهند گفت.

بدیهی است اگر مسؤولان، تنها همین سفارش مولا را در نظر بگیرند و قبل از آن که مردم به حسابشان رسیدگی نمایند و اعمالشان را زیر سؤال قرار دهند، خودشان به محاسبه بنشینند و در این محاسبه تنها خدا را در نظر بگیرند (و نه هواها و خواست های نفسانی شان را) آیا این نابسامانی ها و نارسایی ها برطرف نخواهد شد؟

صالحان در دنیا، درود و سلام و صلوات و به قول مشهور نام نیک است.

این پاداش تنها در مدت چندین روزۀ حکومت و زندگی شان نیست؛ بلکه در طول تاریخ و در جریان همیشگی جهان هستی است. به همین جهت است که می بینیم در آیینۀ تاریخ و در بستر زمان، ستمگران و طاغوتیان با خدمت گزاران و خداپرستان کاملاً متمایز و در مقابل یکدیگرند. اینان (صالحان) در طول تاریخ نامشان با صلوات و سلام و... برده می شود. و گروه مقابل، دائماً گرفتار لعن و نفرین و... هستند. علی علیه السلام برای بیان این پاداش الهی چنین می فرماید:

وَ إِنَّمَا یُسْتَدَلُّ عَلَی الصَّالِحِینَ بِمَا یُجْرِی اللَّهُ لَهُمْ عَلَی أَلْسُنِ عِبَادِهِ فَلْیَکُنْ أَحَبَّ الذَّخَائِرِ إِلَیْکَ ذَخِیرَةُ الْعَمَلِ الصَّالِحِ.

از آنچه خداوند در بدی و خوبی اشخاص به دهان مردم می اندازد، می توان صالحان را از بزهکاران شناخت. پس باید محبوب ترین اندوخته در نزد تو، اندوختۀ عمل صالح باشد.

وسیله آزادی صالحان را فراهم می کند و آنان را از نعمت های بهشتی بهره مند خواهد ساخت.

سرکوبی کامل غرایز می دانند، معتقد است که تمام غرایز انسانی که در وجود انسان از طرف خدای حکیم به ودیعه گذارده شده است، مایۀ شرّ و فساد و مانع از وصول به حقیقت نمی باشد و نیز انسان می تواند از تمام غرایز به طریق مشروع استفاده کند و از همۀ لذایذ مادی با رعایت ضوابط اسلامی بهره مند گردد. طبیعی است که رعایت اصول و ضوابط شرعی، لازمه اش تعدیل غرایز و جلوگیری از بهره مندی های نامشروع و مخالف با اصول اسلامی است.

پس در یک کلام، می توان گفت که اسلام به تعدیل غرایز و نه سرکوبی کامل آنها معتقد است. این است که می بینیم اسلام سرسختانه، هم با آزادی مطلق جنسی و بهره مندی های مادی مبارزه کرده و هم رهبانیت را مردود دانسته است.

علی علیه السلام برای بیان حقیقت می فرماید:

شُحَّ بِنَفْسِکَ عَمَّا لا یَحِلُّ لَکَ فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ الْإِنْصَافُ مِنْهَا فِیمَا أَحَبَّتْ أَوْ کَرِهَتْ.

و خویشتن را از آنچه برایت حلال نیست، بازدار؛ زیرا خویشتن داری در رابطه با چیزهایی که دوست داشته و یا ناخوش داشته، عین انصاف است.

و اهمیت قائل نمی باشند؛ اگر صفحات تاریخ را ورق بزنیم خواهیم دید در همین قرن حاضر، اشغال گران فلسطین نه تنها خانه و کاشانه و حریم و سرزمین مسلمانان را غصب کرده اند، بلکه برای صاحبان اصلی آن سرزمین، حق زندگی ساده و رنج آمیز در کشور خودشان را نیز قائل نیستند و هر چند روز یک بار، عدّه ای از آنها را قتل عام می کنند و جمعی را اخراج و آوارۀ کوه و بیابان می سازند.

ولی اسلام این چنین نیست. گواه صدق این مدعا، برخورد عملی حکومت جمهوری اسلامی ایران با اقلیت های مذهبی [که از مساوات و آزادی راستینی برخوردارند] وکلام مولا علی علیه السلام است که ذیلاً می خوانیم:

وَأَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَالْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَاللُّطْفَ بِهِمْ وَلاتَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ أَوْ نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ یَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ وَتَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ وَ یُؤْتَی عَلَی أَیْدِیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ مِثْلَ الَّذِی تُحِبُّ وَ تَرْضَی أَنْ یُعْطِیَکَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ فَإِنَّکَ فَوْقَهُمْ وَ وَالِی الْأَمْرِ عَلَیْکَ فَوْقَکَ وَ اللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلّاکَ وَ قَدِ اسْتَکْفَاکَ أَمْرَهُمْ وَابْتَلاکَ بِهِمْ.

شعار قلبت را مهر به مردم، دوستی آنان و ملاطفت در حقشان قرار ده. برای رعیت چون حیوان درنده مباش که خوردنشان را غنیمت شماری؛ زیرا رعیت بر دو گروه اند: یا برادرانت در دین و یا هم نوعانت در آفرینش اند که لغزش هایی از ایشان پیش می آید و علت هایی بر آنها عارض می گردد و کارهایی [ناپسند] به سهو

ص:38

یا عمد از آنها سر می زند. پس همان طور که تو [نسبت به گناهان خود] از خدا انتظار عفو و گذشت داری، آنها را هم مورد عفو و گذشت قرار ده؛ زیرا تو از آنها بالاتری و بالاتر از تو کسی است که به تو ولایت داده و از او بالاتر خداست و هم اوست که از تو کفایت امر مردم را خواسته و بدین وسیله تو را مورد آزمایش قرار داده است.

می بینیم که چگونه حضرت با تقسیم بندی مردمان تحت حکومت، مالک را توصیه می کند که همۀ افراد جامعه را با یک نگاه و به طور مساوی مدّ نظر بگیرد و حقوق آحاد ملت را به طور یکسان و بدون کوچک ترین تبعیض در اختیار آنان قرار دهد.

مسلمانان را در دست دارد، نه تنها در نهایت به زورمداری، دروغ، حق کشی و ارعاب متوسل می گردد؛ بلکه باعث ویرانی دین [و آیین مقدس اسلام] و بازگشت عزّت مسلمانان به ذلت، و سعادت آنان به شقاوت و بدبختی خواهد شد:

وَ لا تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ فَإِنَّ ذَلِکَ إِدْغَالٌ فِی الْقَلْبِ وَ مَنْهَکَةٌ لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیَرِ.

مگو من اکنون بر آنان مسلطم، از من فرمان دادن است و از آنها اطاعت کردن؛ زیرا این کار، عین راه یافتن فساد در دل، و ضعف در دین، و نزدیک شدن به سلب نعمت [الهی] است.

عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ یُطَامِنُ إِلَیْکَ مِنْ طِمَاحِکَ وَ یَکُفُّ عَنْکَ مِنْ غَرْبِکَ وَ یَفِیءُ إِلَیْکَ بِمَا عَزَبَ عَنْکَ مِنْ عَقْلِکَ.

و هرگاه موقعیت و اقتدارت، در دلت سرکشی و خیالبافی پدید آورد، به عظمت قدرت خدا بنگر که برتر از تو است، و قدرت مافوق او را با خود و با آنچه که بر آن مسلط نیستی، مقایسه کن، که این سنجش بدون شک تو را پایین می آورد و تندی ات را مهار می کند و عقلت را به تو باز می گرداند.

بیان مفهوم انصاف با خدا و مردم می پردازیم:

أَنْصِفِ اللَّهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِکَ وَ مَنْ لَکَ فِیهِ هَوًی مِنْ رَعِیَّتِکَ فَإِنَّکَ الاّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ.

با خداوند به انصاف رفتار کن و نسبت به مردم نیز چه از جانب خداوند و چه از جانب افراد خاص خاندان و خویشاوندان نزدیکت و چه از جانب رعایایی که بدان ها علاقه و گرایش مخصوص داری، انصاف را رعایت کن. اگر چنین نکنی، ستم خواهی کرد.

خورد و در عصب آن درد و ناراحتی راه یافت، آن گاه گویی دنیا در نظرش سیاه می شود. دیگر مسأله فقط این نیست که نمی تواند به آسودگی غذا بخورد، بلکه شدت درد، او را زمین گیر می کند و در یک گوشه می نشاند و از انجام هر کاری بازش می دارد، تا جایی که بر اثر دندان درد، انسان احساس می کند گوش هایش هم خوب نمی شنود، چشم هایش هم خوب نمی بیند و اصلاً مغزش هم خوب کار نمی کند. فقط از درد به خود می پیچد و تازه به یاد می آورد که چه نعمت شگفتی به نام دندان در دهانش وجود داشته که قبلاً متوجه آنها بوده و کمتر به ارزش وجودی شان فکر می کرده است. یا وقتی پاهایش صدمه می بیند و دیگر قدرت حرکت و راه رفتن را از دست می دهد و ناچار می شود از جنب وجوش و فعالیت دست بردارد و در یک گوشه بنشیند، آن وقت تازه می فهمد که وجود دو پای سالم چه نعمت ارزنده ای بوده است!

همین مختصر اشاره را بگیرید و بقیه را پیش خودتان حساب کنید.

هریک از نعمت هایی را که امروز دارید، در نظر بگیرید و آن گاه روزی را مجسم کنید که خدای نکرده این نعمت به کلی از بین برود، یا حتی مختصر اختلال و لطمه ای پیدا کند. آن وقت حساب کنید که در اثر همین امر کوچک، چه مشکلات بزرگ و ویران کننده ای در زندگی شما - چه از نظر جسمی و چه از نظر روحی و معنوی - پیدا خواهد شد و چطور شما را از ادامۀ مسیر طبیعی زندگی باز خواهد داشت.

این جاست که مسألۀ انصاف کردن با خدا مطرح می شود. یک قسمت از انصاف کردن با خدا، به جا آوردن شکر نعمت های اوست، و برای این کار نیز راه اصلی همانا اجرای دستورات و مقرّرات خداوندی است. آیا

ص:44

انصاف است که انسان با وجود این همه نعمت ها و مواهب بی شمار که خداوند به او ارزانی داشته است، باز هم ناسپاسی کند و در برابر مقررات خدا، به تمرّد و سرپیچی دست بزند؟ آن هم مقرراتی که به صورتی بسیار مختصر و ساده وضع شده و تازه در این مقررات هم سعادت و رستگاری خود همین انسان ها مورد نظر بوده است؛ وگرنه خداوند چه احتیاجی به ما دارد و برایش چه فرقی می کند که ما موجودات ضعیف و ناچیز، مقرّرات او را انجام بدهیم یا خیر؟

نکتۀ قابل توجّه این که گاهی ما انسان ها آن مقدار که در مقابل سایر افراد انسانی احساس شرم و حیا و حق شناسی و شکرگزاری داریم، در برابر خداوند همان مقدار را هم به جا نمی آوریم؛ مثلاً اگر کسی احسان مختصری دربارۀ ما روا دارد و در لحظۀ کوتاهی از زندگی مان کار کوچکی برایمان انجام دهد، در مقابل او احساس قدردانی و حق شناسی می کنیم تا جایی که گاه می گوییم وظیفۀ اخلاقی ایجاب می کند که این احسان را تا پایان عمر فراموش نکنیم و هر جا توانستیم، برای جبران و قدردانی آن تلاش کنیم. امّا چطور است که در مقابل این همه احسان هایی که از ناحیۀ خداوند نسبت به ما ارزانی شده و این همه مواهب و عنایات و الطاف الهی که سراسر زندگی مان را از هر طرف پوشانده است، وظیفۀ اخلاقی احساس نمی کنیم؟

چرا خود را موظف به حق شناسی و شکرگزاری از خدا - که همانا اجرای دستورات او برای خوشبختی و رستگاری خودمان است - نمی دانیم؟ آن هم دستوراتی که از یک سو بسیار ساده بوده و به آسانی انجام پذیر است، و از سوی دیگر هیچ نفعی برای خداوند ندارد و انجام و

ص:45

عدم انجامش در پیش گاه کبریایی او یکسان است و تازه نفع آنها تمام و کمال به خود ما بر می گردد و فقط در راه تکامل و تعامل انسانی خودمان نقش دارد.

از این بیان نتیجه می گیریم که هرگونه کفران نعمت در مقابل عنایات و الطاف الهی و هر نوع مخالفت و نافرمانی از دستورات خداوند، نوعی بی انصافی نسبت به ساحت قدس الهی است.

مخاصمۀ او، خداوند خواهد بود؛ یعنی خداوند، از جانب بندگان مظلوم، شخص ظالم را مورد قهر و خشم قرار می دهد و رگبار کیفر و انتقامش را از هر طرف بر سر او فرود می آورد؛ زیرا می دانیم که اگر کسی به فرزند خردسال و ناتوان و بی دفاع شما ظلم کند، با این که به شخص شما ظلم نکرده است، طرف مخاصمه اش شما خواهید بود؛ چون از نظر عقلا، وقتی فرزندی مظلوم واقع شد، پدر لبۀ تیز آن ظلم را متوجه خود و حیثیت و غیرتش می بیند و در مقام مخاصمه و مقابله با ظالم بر می آید و در اصل، مقتضای رابطۀ پدری و فرزندی چنین حکمی را می کند.

مگر نه این است که به تعبیر «اَلْخَلْقُ عِیالُ اللّه»(1) ، بندگان خدا جزء خانوادۀ خدا محسوب می شوند و همۀ انسان ها تحت تکفّل و حمایت الهی قرار دارند؟ روشن است که وقتی انسان هایی مورد ستم قرار بگیرند و نتوانند در مقابل ظالم به دفاع و مقابله برخیزند و حقّ خود را بگیرند، خداوند خود با ظالمان و ستمگران مقابله خواهد کرد.

آیا نسبت فرزند به پدر قوی تر است و رشته های مستحکم تری آن دو را به یکدیگر پیوند می دهد، یا نسبت بندگان خدا به خداوند و خالق خود؟

قدرت هاست «یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ»(1) با افشای چهرۀ ظالم برای مردم، ثابت می کند که ظلم و ستم ظالم بر اساس قلدری و ستمگری است، نه بر اساس منطق و دلیل عقلایی. پیداست وقتی که خداوند نقاب از چهرۀ دروغین و حق به جانبِ ظالم برداشت و مردم چهرۀ حقیقی او را که همان ظلم و ستمگری بر اساس هواهای نفسانی است شناختند، با اتکال به خداوند، با ظالم درگیر می شوند و با او به مقابله بر می خیزند و در این درگیری چون خداوند طرف حساب است و دست الهی همراه و همگام مستضعفین می باشد، مردم، پیروز می شوند و ظالم شکست خواهد خورد و مصداق عینی کلام حضرت «أَدْحَضَ حُجَّتَهُ» محقق خواهد شد.

جنگ با خداست و خودش مصداق عینی جنگ است، باز هم راهِ بازگشت برای او به کلی بسته نیست؛ زیرا خدا تا جایی طرف مخاصمۀ اوست که همچنان به اعمال ظالمانه اش ادامه می دهد و در مسیر توبه و بازگشت قدم نمی گذارد. پس خدا نیز با او مخاصمه می کند «حَتّی یَنْزِعَ وَیَتُوبَ»؛ تا دست از ستمگری بردارد و از ظلم، توبه کند. در این حالت [و در صورتی که صادقانه و از صمیم قلب باشد] خداوند نیز از گناهش می گذرد، توبه و رجوعش را می پذیرد و از مقابله و مخاصمۀ با او چشم پوشی می کند.

البته توبه هم در هر موردی مراتب و مدارج خاص خودش را دارد که باید کاملاً رعایت شود. اگر کسی حقّ النّاس را پایمال کرده باشد، برای پذیرش توبه اش کافی نیست که تصمیم بگیرد از آن به بعد، حقّ النّاس را پایمال نکند، بلکه باید تمام توان خود را به کار ببرد و تا آن جایی که از عهده اش بر می آید، حقّ النّاس را به صاحبش برگرداند و رضایت عباداللّه و عیال اللّه را که مورد ظلم او واقع شده اند، کسب کند؛ در چنین صورتی، خداوند هم توبۀ واقعی و توأم با صداقت و صمیمیّت آن شخص را می پذیرد.

آسمانی می باشد. حال ممکن است این عذاب، یا اخروی باشد، یا دنیوی؛ و در همین جهان هستی تحقق پیدا کند؛ و ممکن است ظلم باعث تبدیل چندین نعمت متعدد باشد و ممکن است منجر به متلاشی شدن هستی ظالم گردد و همۀ اینها از نالۀ مظلوم سرچشمه می گیرد:

وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَدْعَی إِلَی تَغْیِیرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلَی ظُلْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِینَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِینَ بِالْمِرْصَادِ.

هیچ عاملی در دگرگونی نعمت های خدا [و تغییر دادن نعمت به ذلت و نکبت] و در تعجیل و شتاب خدا برای پیاده کردن قهر و خشم و انتقامش، مؤثرتر و وسیع تر از پافشاری و اصرار و مقاومت [ستمگران] بر ستم نیست (یعنی اصرار ستمگران بر ستم کردن نسبت به مردم، سریع تر از هر عامل دیگری باعث می شود که خداوند نعمت هایش را از انسان پس بگیرد و آن را دگرگون کند و خشم و قهر و کید خود را نشان دهد)؛ چنان که خداوند دعاها و خواهش های مظلومان را به خوبی می شنود و خودش همواره در کمین ستم پیشگان است.

وَ لْیَکُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَیْکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَی الرَّعِیَّةِ فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ یُجْحِفُ بِرِضَی الْخَاصَّةِ وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ یُغْتَفَرُ مَعَ رِضَی الْعَامَّةِ.

و محبوب ترین کارها نزد تو باید آن امری قرار گیرند که معتدل ترین و میانه ترین در حق، همگانی ترین و فراگیرترین در عدل و جامع ترین و هماهنگ ترین در راه رضایت مردم باشند؛ چرا که بی تردید، خشم تودۀ مردم، رضایت و خشنودی خواص و برگزیدگان جامعه را بی اثر می سازد؛ در حالی که خشم خواص، با رضایت تودۀ مردم بخشوده و جبران خواهد شد.

منظور از رعایت حقّ و عدالت، ایجاد مدینۀ فاضلۀ خیالی در عالم ذهن نیست که خود باعث رکود هر گونه تصمیم گیری عملی است و حاکم را به مطلق گویی و ایده آلیسم می کشاند. به همین دلیل است که حضرت با بیان «اَوْسَطَها فِی الْحَقّ»، حاکم را به واقع بینی و رعایت امکانات موجود در جامعه فرا می خواند و می فرماید در جانب داری از حق، آنچه را که حتی الامکان به حق، نزدیک تر و عملی تر است مراعات کن و با این بهانه که حق را به معنای واقعی کلمه نمی توان پیاده کرد، شانه از زیر بار مسؤولیت خالی نکن.

اکثریت جامعه را مردم عادی اجتماع و به اصطلاح، همان تودۀ مردم تشکیل می دهند که نوعاً از امکانات رفاهی کمتری برخوردار می باشند.

در مقابل، گروه کوچک دیگری هستند که از امکانات مادّی فراوانی برخوردارند و به همین جهت خود را برگزیدگان و خواص جامعه می پندارند و برای خود، شخصیت و امتیازی بیش از عامۀ مردم قائل اند!! هیچ حاکمی نمی تواند در مقام زمامداری، به طور صددرصد رضایت اکثریت و اقلیت جامعه را کسب نماید؛ زیرا اگر به سود مردم مستضعف جهت گیری کند، اقلیت ناراضی خواهند شد، و اگر در جهت منافع اقلیت قدم بردارد، تودۀ مردم ناخشنود خواهند بود. بدیهی است که در مقام مقایسه، تلاش در جهت تقویت پایگاه مردمی و جلب رضایت اکثریت عظیم مردم به سود حکومت و به نفع حاکم خواهد بود و نارضایی عده ای قلیل، کاری از پیش نخواهد برد.

وَ أَقَلَّ شُکْراً عِنْدَ الْإِعْطَاءِ وَ أَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ الدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ.

احدی از رعایا در حالت صلح و شرایط عادی، از لحاظ هزینۀ زندگی، بارشان بر والی [و حکومت] سنگین تر و در شرایط سختی و بروز مشکلات، کمکشان کمتر و از اجرای عدل و انصاف، ناراحت تر و در خواست های خود، پافشارتر و مصرّتر و در مقابل عطا و بخشش، کم سپاس تر و ناشکورتر و با دیدن ممانعتها و دریغ ها [از سوی حکومت]، دیرعذرپذیرتر و به هنگام بروز حوادث و مشکلات، کم استقامت تر و ناپدیدارتر [از گروه خواص نیست].

حکومت و والی خواهند داشت، هنگام بلا و بروز جنگ [و هرگونه پیش آمدهای ناگوار] بیش از مردمان مستضعف و قبل از آنان از معرکه و درگیری کنار خواهند کشید؛ در صورتی که مستضعفان با بروز جنگ و درگیری، هر آن صبورتر، مقاوم تر و قانع تر شده و تا آن جا که بتوانند از کمک و مساعدت نیز دریغ نخواهند کرد.

2 - پذیرش عدل و انصاف

وجود عدل بین مردم یکی از ارزش های متعالی انسانی - اسلامی است که هر حاکم اسلامی به حکم قرآن که می فرماید:«أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمْ»(1) موظف به اجرای دقیق عدل و رعایت انصاف بین اقشار جامعه است.

مستضعفان و محرومان به حکم فطرت اصیل و اسلامی شان از اجرای عدالت خوشحال تر و پذیراترند. در مقابل، مترفین و مشت پُرکن های جامعه از اجرای عدالت ناراضی تر و دل گیرترند؛ چون می دانند که با اجرای عدالت و پیاده شدن مساوات و برابری در میان افراد جامعه، جایی برای اسراف کاری و تحصیل مال از هر طریق ممکن [که مترفین خواستار آن هستند] باقی نخواهد ماند.

3 - سپاس و تشکر در مقابل نعمت ها

انسان به حکم فطرت، خود را موظف می داند در مقابل کسی که به او احسان کرده و یا نعمتی به او ارزانی داشته است، شاکر و سپاس گزار باشد.

ص:55

محرومان به حکم فطرت اصیل و انسانی شان زبانی شاکر دارند و در مقابل احسان حاکم، سپاس گزارند و هیچ گاه خوبی و انعام حاکم را فراموش نمی کنند؛ در حالی که مترفین و خواصّ جامعه در مقابل انتظارات پوچی که دارند، انعام و احسان حاکم را نادیده می گیرند [و بلکه آن را نوعی انجام وظیفه قلمداد می کنند] و سپاس و تشکر را لایق شأن خودشان نمی دانند!

4 - پذیرش عذر و عدم اصرار

تأمین معاش، و تهیۀ وسایل و مایحتاج مردم تحت حکومت، وظیفۀ حاکم و دولت اسلامی است. طبیعی است که انجام این وظیفه در هر شرایطی به گونه ای تغییر خواهد کرد؛ گاه به خاطر امکانات بیشتر و شرایط آسان تر، دولت بیشتر و سریع تر و بهتر می تواند وظیفه اش را انجام دهد و مردم را راضی نگه دارد، و زمانی دیگر به دلیل شرایط و بحران های [خاصّی که بعضاً دولت نیز نمی توانسته آن را پیش بینی کند]، حکومت نمی تواند آن چنان که شایسته است وظیفه اش را انجام دهد. در این گونه موارد، دولتی که از مردم است و خود را پیکری از مردم می داند، با در جریان گذاشتن مردم، از آنان عذرخواهی می کند.

در این گونه مواقع، محرومان عذرپذیرند و نسبت به خواست های خود اصرار و الحاح بیشتری ندارند؛ در حالی که مترفین این گونه عذرها را نخواهند پذیرفت و هم چنان نسبت به خواست های خود اصرار بیشتری می ورزند.

ص:56

5 - صبر و استقامت در مقابل مصائب

هر ملتی در حیات اجتماعی اش، زمانی با رفاه و آسایش و سلامت و امنیت زندگی می کند و دورانی دیگر در گرفتاری و شداید به سر می برد.

هیچ ملت و هیچ حاکمی نمی تواند مدعی شود که هرگز گرفتار شداید و مصائب نخواهد شد و همیشه و به طور دائم با رفاه، سلامت و امنیت زندگی خواهد کرد.

از آن جا که محرومان جامعه، همیشه با محرومیت و تنگدستی و گرفتاری و... به سر برده اند، هنگام شداید صبورتر و مقاوم ترند؛ در حالی که مترفین و قشر خاصی از جامعه که همیشه با رفاه و آسایش و اسراف زندگی کرده اند، صبر و تحملی از خود نشان نخواهند داد. اینها (و دیگر انگیزه هایی که بعداً خواهیم گفت) ویژگی هایی هستند که حاکم را به سوی مستضعفان می کشاند و او را وادار می سازد تا به سود محرومان و در جهت رضایت و آسایش آنان قدم بردارد.

وَ إِنَّمَا عِمَادُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّةِ فَلْیَکُنْ صِغْوُکَ لَهُمْ وَ مَیْلُکَ مَعَهُمْ.

تکیه گاه دین، اجتماع مسلمانان و نیروی ذخیره برای دشمنان، تنها تودۀ مردم هستند [نه مترفین و زراندوزان جامعه]، پس، گوشت به سوی تودۀ مردم و گرایشت به جانب آنان باشد.

ما می دانیم که هیچ انسانی جز معصومین علیهم السلام خالی از عیب و مصون از خطا و لغزش نیست و از هر انسانی کم و بیش می توان نقاط ضعفی به دست آورد و مستمسک آلودگی اش قرار داد. در چنین موقعیتی، انسانی که آلودۀ خصلت سخن چینی است به خوبی می تواند، هم روابط فردی افراد را به هم بریزد و هم روابط مردم با حکومت را تیره سازد. ناگفته پیداست سخن چینِ دروغ پردازی که از دروغ سازی و دروغ گویی ابایی ندارد، هرگاه از شخصی که دوست دیگری است نقطه ضعف کوچکی مشاهده کند، بدون تأخیر و با بوق و کرنا، ضعف وی را با دوستش مطرح کرده و باعث جدایی دوستان و موجب کینه توزی و دشمنی دوستان دیرینه خواهد شد. حال اگر چنین شخصی با چنین صفت رذیله ای، وارد دستگاه حاکمه شود و با کارگزاران حکومت، رفت وآمد داشته باشد، به سادگی می تواند با دست آویز قرار دادن نقاط ضعف دیگران، حاکم را از مردم جدا و مردم را از حاکم متنفر کرده و در نتیجه، حاکم را به خاطر نداشتن نیروهای کارآمد، درمانده و مستأصل نماید. این است که علی علیه السلام برای ایجاد جوّ اعتماد و امنیت، مالک را به طرد سعایت گران و سخن چینان سفارش می کند:

وَ لْیَکُنْ أَبْعَدَ رَعِیَّتِکَ مِنْکَ وَ أَشْنَأَهُمْ عِنْدَکَ أَطْلَبُهُمْ لِمَعَائِبِ النَّاسِ فَإِنَّ فِی النَّاسِ عُیُوباً الْوَالِی أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا فَلا تَکْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْکَ مِنْهَا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ تَطْهِیرُ مَا ظَهَرَ لَکَ وَ اللَّهُ یَحْکُمُ عَلَی مَا غَابَ عَنْکَ فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ یَسْتُرِ اللَّهُ مِنْکَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِیَّتِکَ.

ص:58

أَطْلِقْ عَنِ النَّاسِ عُقْدَةَ کُلِّ حِقْدٍ وَ اقْطَعْ عَنْکَ سَبَبَ کُلِّ وِتْرٍ وَ تَغَابَ عَنْ کُلِّ مَا لا یَضِحُ لَکَ وَ لا تَعْجَلَنَّ إِلَی تَصْدِیقِ سَاعٍ فَإِنَّ السَّاعِیَ غَاشٌّ وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِینَ.

و باید دورترین رعیت نزد تو کسی باشد که بیشتر از دیگران در پی عیب جویی مردم است؛ زیرا به طور مسلّم، در تمام مردم [جز معصومین علیهم السلام] عیب هایی است و زمامدار در خطاپوشی سزاوارتر از دیگران است. پس نسبت به عیب هایی که بر تو پوشیده است، کنجکاوی مکن. وظیفۀ تو فقط تطهیر چیزهایی است که آشکار می گردند: خدا بر آنچه از تو پنهان است حکم خواهد کرد [و در روز جزا نسبت به گناهان پوشیدۀ مردم رسیدگی خواهد شد]. پس تا آن جا که می توانی عیب های مردم را بپوشان؛ خدا نیز خطاهای تو را که نمی خواهی دیگران بدانند، می پوشانند.

از دل های مردم، گره هر کینه ای را بگشای و از درون خودت، عامل هر تنهایی را قطع کن و از آنچه بر تو روشن نیست، تغافل کن. در تصدیق گفتۀ هر سخن چینی شتاب مکن که سخن چین، خائن است؛ اگرچه در لباس نصیحت گر و خیرخواه درآید.

خطاها و عیوب مردمانِ تحت حکومت فرمان می دهد و از تحقیق و تجسس از اسرار پنهانی مردم بر حذر می دارد و می فرماید: هم چنان که خود نمی خواهی و حاضر نیستی که اسرارت را کسی بداند، تو نیز حاضر به افشای اسرار پنهانی مردم نباش.

در همین زمینه، از قول امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

لا تَطْلُبُوا عَثَراتِ الْمُؤْمِنِینَ فَانَّ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَراتِ أَخِیهِ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثَراتِهِ وَمَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثَراتِهِ یَفْضَحَهُ وَلَوْ فِی جَوْفِ بَیْتِهِ.(1)

لغزش های مؤمنان را جست وجو نکنید؛ زیرا هر کس که لغزش های برادرش را جست وجو کند، خداوند لغزش هایش را دنبال می کند، و هر کس را که خداوند لغزش هایش را دنبال کند، رسوایش می سازد، گرچه در درون خانه اش باشد.

سازد و شخصیت و اصالت انسانی آنها را آلوده کند. آن گاه ایشان را چنان به ازخودبیگانگی بکشاند که دیگر هیچ تکیه گاهی نداشته باشند و ناچار خود را به طوفان های مهیب و سیلاب های زهرآگین فساد و فحشا بسپارند تا سرانجام در عمق منجلابی که دست های آلودۀ استعمار آماده کرده است، فرو روند.

امپریالیسم و استعمار برای دوام و بقای خود، به ترفندهای گوناگونی متوسّل می شود، اما همواره رواج فحشا و فساد را به عنوان مخرب ترین و مطمئن ترین ترفند خود به کار می برد؛ زیرا در طول دو - سه قرن اخیر به تجربه دریافته است که محکم ترین دژ نفوذناپذیر هر ملتی در مقابل بیگانگان، عفت و پاکدامنی اوست. لذا هرگاه عفت نابود شود و فساد و فحشا جای آن را بگیرد، اصالت انسانی از هم می پاشد و هوی و هوس و شهوت بر خوی و خصلت آدمی چیره می شود، تا جایی که ارکان دین و اعتقادات مذهبی نیز متزلزل شده و آن گاه یک باره آن دژ مستحکم فرو می ریزد و راه نفوذ استعمار هموار می گردد.

اسلام برای جلوگیری از این گونه مفاسد، شدیداً با مظاهر فساد و آلودگی مبارزه می کند و کسانی را که به طور آشکار و در ملأ عام به فساد و آلودگی دست بزنند و یا در مکانی هرچند خلوت درصدد توسعۀ فساد و فحشا باشند، با شدیدترین مجازات کیفر می دهد. این است که می بینیم علی علیه السلام در جملۀ «فَإنَّما عَلَیْکَ تَطْهیرُ ما ظَهَرَ لَکَ»، مالک را به مبارزه با مظاهر فساد و آلودگی و جلوگیری از فحشا و منکرات ظاهری فرا می خواند و در نتیجه، از سقوط و انحطاط جامعۀ اسلامی جلوگیری به عمل می آورد.

ص:61

نهایت، کسب اندیشه های بهتر و بالاتر و به کارگیری عملی آنهاست. بر همین اساس، هر اندازه مسألۀ مورد مشورت دارای اهمیّت و ویژگی خاصی باشد، مشاوره در پیرامون آن، حسّاس تر و ظریف تر خواهد بود.

مشورت خواهی و به کارگیری عملی (استشاره) از دو جهت ضروری به نظر می رسد:

1. گستردگی و انشعاب روزافزون مسائل سیاسی، فرهنگی، اخلاقی، هنری، اقتصادی، صنعتی و... در ابعاد مختلف زندگی، فهم و درک اصولی مسائل را مشکل و مشکل تر می سازد؛ به طوری که در بسیاری موارد راهی جز مشاوره و استشاره با متخصّصان باقی نخواهد ماند.

2. هریک از افراد انسانی، هر قدر از جسمی نیرومند و اندیشه ای قوی تر و هوشی سرشار برخوردار باشد، بالاخره یک انسان است و بیش از یک اندیشه ندارد، در حالی که اگر با دیگران مشورت نماید و از اندیشه های آنان نیز بهره مند شود، در جمع بندی و نتیجه گیری از مسائل، راهی اصولی تر و نتیجه ای مطلوب تر به دست خواهد آورد.

اکنون که با ضرورت و لزوم رعایت اصل اسلامی مشاوره آشنا شدیم، ببینیم چه کسانی بایستی مورد مشاوره قرار بگیرند و آیا با هر شخصی می توان مشاوره و استشاره کرد؟

به عبارت روشن تر، در حکومت های غیر اسلامی، بهترین مشاوران را باتجربه ترین و کارآمدترین مدیران می شناسند و هیچ گونه شرط دیگری را قائل نیستند؛ در حالی که مکتب اسلام، علاوه بر عقل و درایت و تجربه، معیارهای اخلاقی را نیز، ملاک استشاره شناخته است.

برای این که بتوانیم ابعاد گوناگون شرایط استشاره را بشناسیم، بهتر است شرایط سلبی و اثباتی مشاوران را از دیدگاه اسلام مطرح و بررسی کنیم:

شرایط اثباتی و سلبی

شرایطی را که بایستی مشاوران دارا باشند، به طور اجمال به شرح ذیل است: 1. اسلام 2. عقل 3. حلم 4. نصح 5. تقوا 6. تجربه

با توجه به این شرایط می فهمیم که اسلام مشورت مسلمان، عاقل، نرم خو، ناصح، باتقوا و باتجربه را می پذیرد و از افراد غیرمسلمان، فاسق، نادان، بخیل، طمع کار، تندخو، بی تقوا، منافق، سست خرد، ترسو، لجوج و بی تجربه استشاره نمی کند.

وَ لا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلاً یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ وَ لا جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ وَ لا حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّی یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ.

بخیل را در مشورت خود راه مده! چون تو را از احسان بازدارد و از فقر می ترساندف و نیز با فرد بُزدل و ترسو مشورت مکن! چون در کارها روحیه ات را تضعیف می نماید. هم چنین با

ص:64

حریص به مشورت مپرداز که طمع را با ستمگری در نظرت زینت می دهد. زیرا بخل، ترس و طمع نهادهایی گوناگون هستند که سرچشمه همۀ آنها سوءظنّ به خدای بزرگ است.

الظَّلَمَةِ وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَیْرَ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ وَ أَوْزَارِهِمْ وَ آثَامِهِمْ مِمَّنْ لَمْ یُعَاوِنْ ظَالِماً عَلَی ظُلْمِهِ وَ لا آثِماً عَلَی إِثْمِهِ.

بدترین وزیران تو کسانی هستند که قبل از تو، برای اشرار وزیر بوده اند و در گناهشان شریک و یار، پس نباید که اینان (وزرای رژیم طاغوت) رازداران تو باشند؛ زیرا اینان همکاران گناه کاران و برادران ستمکاران اند. در حالی که تو بهترین جانشین را در اختیار داری و کسانی که از نظر فکر و نفوذ اجتماعی کمتر از آنها نیستند و در مقابل، بار گناهان آنها را بر دوش ندارند و از کسانی هستند که با ستمگران در ستم شان همکاری نداشته و در گناه، شریک آنان نبوده اند.

ببینید چگونه علی علیه السلام با ژرف نگری داهیانه ای، طرد و نفی همکاران رژیم سابق را به فرماندار خود، مالک توصیه می کند و از این که ممکن است با این پاک سازی با کمبود نیروهای متخصص روبه رو شود، او را به وجود نیروهای اصیل و انقلاب و کارآمد در جامعه رهنمون می شود و گوشزد می کند که با این تفکر و خیال بافی، از پاک سازی و سالم سازی جامعۀ اسلامی نهراسد؛ زیرا با طرد نیروهای فاسد، نیروهای سالم به سهولت جایگزین آنان خواهند شد.

متخصّص و مؤمن خالی نخواهد شد و نیروهای متخصّص و متعهّد به سهولت و آسانی جایگزین عناصر فاسد خواهند شد. مولا در دنبالۀ کلام، امتیاز و برتری نیروهای حزب اللّه را در مقایسه با نیروهای طاغوتی چنین بیان می فرماید:

أُولَئِکَ أَخَفُّ عَلَیْکَ مَئُونَةً وَأَحْسَنُ لَکَ مَعُونَةً وَأَحْنَی عَلَیْکَ عَطْفاً وَأَقَلُّ لِغَیْرِکَ إِلْفاً فَاتَّخِذْ أُولَئِکَ خَاصَّةً لِخَلَوَاتِکَ وَ حَفَلاتِکَ.

هزینۀ اینان (نیروهای حزب اللّه) بر تو سبک تر، همکاری شان با تو بهتر، محبّتشان نسبت به تو بیشتر و انس و الفتشان با بیگانگان کمتر است. بنابراین، آنها (حزب اللّه) را از نزدیکان و رازداران خویش قرار ده.

حَیْثُ وَقَعَ.

وَ الْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَ الصِّدْقِ ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَی أَلاّ یُطْرُوکَ وَ لا یَبْجَحُوکَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ وَ تُدْنِی مِنَ الْعِزَّةِ.

پس [از میان نیروهای حزب اللّه] افرادی را که در گفتن حق از همه صریح تر و در مساعدت و همراهی نسبت به آنچه خداوند برای اولائش دوست نمی دارد، کمتر به تو کمک می کنند، مقدّم دار؛ خواه موافق میل تو باشند، یا نه.

خود را به اهل وَرَع و صدق و راستی بچسبان و آنان را طوری تربیت کن که ستایش بی حدّ از تو نکنند و تو را نسبت به اعمال نادرستی که انجام نداده ای، تمجید ننمایند؛ زیرا ستایش بیش از حد، خودپسندی می آورد و [انسان را] به غرور نزدیک می سازد.

به راستی اگر این سخنان مولا به کار گرفته شود، آیا در جذب و دفع نیروها، روابط بر ضوابط حاکم خواهد شد و آیا پدیده های زشت تملّق و تظاهر و خوش خدمتی های ریاکارانه، زمینۀ رشد پیدا می کنند؟ و آیا منافقان، دروغ گویان، چاپلوسان، ریاکاران و بله قربان گویان به کارهای کلیدی دست می یابند و نیروهای متعهِّد پاک منزوی می شوند؟ قطعاً نه.

در این حکومت، چون محور قضاوت ها و ارزیابی ها رضایت اللّه است، نه خشنودی حاکم و والی، کارمندی مورد اعتماد واقع می شود که با صراحت کامل، سخن حقّ را بگوید، هرچند تلخ و ناگوار باشد. کارمندی پیشرفت می کند که از صداقت و پاکی بیشتری برخوردار باشد، نه آن که متملّق، چاپلوس، ریاکار، متظاهر و بله قربان گوست؛ زیرا وظیفۀ حاکم،

ص:68

جست وجوی پاکان و نزدیک شدن به راستگویان و صراحت پیشگان است.

الْإِسَاءَةِ عَلَی الْإِسَاءَةِ وَ أَلْزِمْ کُلّاً مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ.

نبایستی نیکوکار و بدکار در پیشگاه تو برابر و یکسان باشند؛ زیرا این نگرش، نیرومندترین عامل در بی تفاوتی نیکوکاران نسبت به نیکوکاری و تشویق بدکاران نسبت به بدکاری است؛ و هرکدام را مطابق کارش پاداش ده!

وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ بِأَدْعَی إِلَی حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ بِرَعِیَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَیْهِمْ وَ تَخْفِیفِهِ الْمَئُونَاتِ عَلَیْهِمْ وَ تَرْکِ اسْتِکْرَاهِهِ إِیَّاهُمْ عَلَی مَا لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ فَلْیَکُنْ مِنْکَ فِی ذَلِکَ أَمْرٌ یَجْتَمِعُ لَکَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِیَّتِکَ فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ یَقْطَعُ عَنْکَ نَصَباً طَوِیلاً.

وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاؤُکَ عِنْدَهُ.

بدان که هیچ عاملی برای جلب والی به وفاداری رعیت، بهتر از احسان به آنها و تخفیف هزینه های آنان و عدم اجبارشان به کاری که وظیفه ندارند، نیست. پس لازم است از جانب تو برنامه ای باشد که به سبب آن، به رعیتت خوشبین شوی؛ زیرا این خوشبینی، رنج فراوانی را از دوش تو بر می دارد.

سزاوارترین فردی که شایستگی خوشبینی ات را دارد، کسی است که سیاستت را نیکو بداند و سزاوارترین فرد به بدبینی، کسی است که سیاستت را بد بشناسد.

برای این که اعتماد به مردم و حسن ظنّ به آنان، ذهنی و بی پایه نباشد، علی علیه السلام ضمن این که مالک را به حسن ظنّ و اطمینان به مردم دعوت می کند، راه هایی را نیز جهت تثبیت این ادعا و نشان دادن اعتماد به مردم ارائه می دهد:

1. احسان

2. تخفیف هزینه ها

3. جلوگیری از کارهای تحمیلی

در فصل های آتی، در هریک از موارد سه گانه سخن خواهیم گفت.

لذا از بازگویی آنچه خواهد آمد خودداری می کنیم.

ص:71

هیچ سنّت شایسته ای را که بزرگان این امت بدان عمل کرده اند و به سبب آن، الفت و همبستگی [بین مردم] پیدا شده است و کارهای ملت به وسیلۀ آن اصلاح می گردد، نقض مکن! روش جدیدی را ایجاد مکن که به سنّت های گذشته آسیب می رساند.

[اگر این نوع سنّت شکنی را عملی سازی] برای بنیانگذار این سنّت ها پاداش و به خاطر سنّت شکنی برای تو گناه خواهد بود.

وَ أَکْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ وَ مُنَاقَشَةَ الْحُکَمَاءِ فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ بِلادِکَ وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَکَ.

با دانشمندان [مذهبی] زیاد به گفت وگو بنشین و با حکما و متخصصان نیز بسیار به بحث بپرداز! که مایۀ سامان کشورت و آنچه موجب قوام کار مردم پیش از تو بوده است می گردد.

اکثریت صالح باشند، اقلیت بد هم از پرتو آنها استفاده می کنند، و همین طور است سرنوشت هریک از اصناف در اصناف دیگر.

بر همین اساس، علی علیه السلام شناخت طبقات جامعه و توجه به سلامت هریک از اصناف را وظیفۀ حاکم می شناسد و مالک را به شناخت دقیق اصناف ملت و توجه به سلامت هر یک از آنان دعوت می فرماید:

وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّعِیَّةَ طَبَقَاتٌ لا یَصْلُحُ بَعْضُهَا الاّ بِبَعْضٍ وَ لا غِنَی بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ فَمِنْهَا جُنُودُ اللَّهِ وَ مِنْهَا کُتَّابُ الْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ وَ مِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ وَ مِنْهَا عُمَّالُ الْإِنْصَافِ وَ الرِّفْقِ وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْیَةِ وَ الْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاسِ وَ مِنْهَا التُّجَّارُ وَ أَهْلُ الصِّنَاعَاتِ وَ مِنْهَا الطَّبَقَةُ السُّفْلَی مِنْ ذَوِی الْحَاجَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ کُلٌّ قَدْ سَمَّی اللَّهُ لَهُ سَهْمَهُ وَ وَضَعَ عَلَی حَدِّهِ فَرِیضَةً فِی کِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً.

[ای مالک!] بدان که مردم به گروه ها تقسیم شده اند. کار هیچ دسته ای جز به وسیلۀ دیگری اصلاح نمی شود و هیچ دسته ای از دستۀ دیگر بی نیاز نیست. [این گروه ها عبارت اند از:] لشکریان خدا، نویسندگان عمومی و خصوصی، قاضیان عادل، کارگزاران انصاف و خدمات، اهل جزیه و مالیات - اعم از کسانی که در پناه اسلام اند و یا مسلمان اند - تجار و صنعت گران و قشر پایین [یعنی نیازمندان و مستمندان]. برای هریک از این اصناف، خداوند سهمی را مقرّر داشته و آن را در قرآن یا سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله مشخّص نموده و آنها را در جایگاه مناسب قرار داده که به صورت عهد در نزد ما محفوظ است.

ص:75

می بینیم که چگونه علی علیه السلام از پیوستگی و ارتباط طبقات جامعه سخن می گوید و برای هریک، جایگاهی مشخص و معین در کتاب اللّه و سنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله می شناسد و نقش هریک را در روند تکاملی جامعه معرفی می کند.

طبقات پایین تر نیز تشکیل دهندۀ افراد جامعه هستند، و گفتیم اگر افراد نباشند، جامعه ای وجود ندارد. این است که علی علیه السلام قوام هریک از طبقات اجتماع را (بدون امتیاز و برتری بر یکدیگر) بسته به قوام دیگر طبقه می داند و معتقد است که اگر طبقه ای موجودیّت خود را از دست بدهد و قادر به ادامۀ تلاش نباشد، طبقۀ دیگر نیز، از آن متأثّر خواهد شد:

فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللَّهِ حُصُونُ الرَّعِیَّةِ وَ زَیْنُ الْوُلاةِ وَ عِزُّ الدِّینِ وَ سُبُلُ الْأَمْنِ وَ لَیْسَ تَقُومُ الرَّعِیَّةُ الاّ بِهِمْ.

ثُمَّ لا قِوَامَ لِلْجُنُودِ الاّ بِمَا یُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِی یَقْوَوْنَ بِهِ عَلَی جِهَادِ عَدُوِّهِمْ وَ یَعْتَمِدُونَ عَلَیْهِ فِیمَا یُصْلِحُهُمْ وَ یَکُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ.

ثُمَّ لا قِوَامَ لِهَذَیْنِ الصِّنْفَیْنِ الاّ بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاةِ وَ الْعُمَّالِ وَ الْکُتَّابِ لِمَا یُحْکِمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ وَ یَجْمَعُونَ مِنَ الْمَعاقِدِ وَ یَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ وَ یُؤْتَمَنُونَ عَلَیْهِ مِنْ خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَ عَوَامِّهَا.

وَ لا قِوَامَ لَهُمْ جَمِیعاً الاّ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ فِیمَا یَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ وَ یُقِیمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ وَ یَکْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَیْدِیهِمْ مَا لا یَبْلُغُهُ رِفْقُ غَیْرِهِمْ.

ثُمَّ الطَّبَقَةُ السُّفْلَی مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ الَّذِینَ یَحِقُّ رِفْدُهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ.

سپاهیان با اذن پروردگار دژهای رعیّت اند و زینت زمامداران و عزّت دین و وسیلۀ امتیّت. آسایش مردم جز به وسیلۀ «جند اللّه» ممکن نیست.

ص:77

از طرفی قوام سپاه ممکن نیست، مگر به وسیلۀ خراجی که خدا از مال توده های مردم بیرون می کشد؛ زیرا [سپاه] با خراج برای جهاد با دشمن تقویت می شوند و برای اصلاح کار خود به آن تکیه می زنند و با آن نیازمندی های خویش را مرتفع می سازند.

این دو گروه نظام نمی گیرند، جز با گروه سوّم که «قضات» و «کارگزاران دولت» و «منشیان» هستند؛ زیرا این گروه، قراردادها و معاملات را استحکام می بخشند و مالیات ها را جمع آوری می کنند و در ضبط امور خصوصی و عمومی، مورد اعتمادند.

تمام این گروه ها بدون «تجّار» و «پیشه وران» و «صنعت گران» پایداری ندارند؛ چون آنها به امید سود گرد هم می آیند و نیازهای دیگر اصناف را با دست و بازوی خویش تأمین می کنند که در امکان دیگران نیست.

سپس قشر پایین نیازمندان و از کار افتادگان هستند و حق این است که از کمک و همکاری دیگران بهره مند شوند.

مواردی مختل می شود و در جاهایی اصطکاک و برخورد پیش می آید.

در چنین وضعی اولاً حاکم اسلامی بایستی جایگاه قوا را تعیین کند، و ثانیاً کارها را بر اساس شایستگی ها و لیاقت افراد تقسیم نماید و در نتیجه از جایگزینی روابط بر ضوابط جلوگیری به عمل آورد. این مسؤولیّت از مهم ترین و دشوارترین و خطیرترین مسؤولیت های حاکم اسلامی است و او جز با تلاش پی گیر و با استعانت از خدای متعال قادر به انجام این وظیفۀ سنگین الهی نخواهد بود:

وَ فِی اللَّهِ لِکُلٍّ سَعَةٌ وَ لِکُلٍّ عَلَی الْوَالِی حَقٌّ بِقَدْرِ مَا یُصْلِحُهُ وَ لَیْسَ یَخْرُجُ الْوَالِی مِنْ حَقِیقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ الّا بِالاِهْتِمَامِ وَ الْإِسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ وَ تَوْطِینِ نَفْسِهِ عَلَی لُزُومِ الْحَقِّ وَ الصَّبْرِ عَلَیْهِ فِیمَا خَفَّ عَلَیْهِ أَوْ ثَقُلَ.

برای تمام این گروه ها در پیشگاه خداوند گشایشی است و هریک به مقدار اصلاح کارشان بر حاکم حقّ دارند. والی نسبت به انجام وظایفی که خداوند بر عهدۀ او گذاشته است توفیق پیدا نمی کند، مگر به تلاش و کمک خواستن از خداوند و مهیّا ساختن خود بر ملازمت حق و شکیبایی و استقامت در برابر آن، خواه بر او سبک باشد یا سنگین.

و خصلت های مورد نظر اسلام مجهّز باشند.

به دیگر سخن، انسان زمانی شایستۀ نام «سپاهی اسلام» خواهد بود که از صفاتی چون ایمان، پاکدامنی، تقوای الهی، ایثار و جانبازی در راه خدا و سایر صفات مؤمنان راستین برخوردار باشد. اما برای فرماندهان سپاه اسلام، یعنی کسانی که رهبری و اختیار گروه هایی از لشکریان مسلّح و نیرومند اسلام به آنها سپرده می شود و در واقع فرمان آتش و دستور حمله و پیکار و قتال به اجازه و ارادۀ آنها بستگی دارد، شرایط دقیق تر و باریک تر، و ویژگی های حساب شده تر و پیچیده تری در نظر گرفته شده است؛ به طوری که رسیدن به مقام فرماندهی سپاه در حکومت اسلامی، چیزی نیست که به آسانی برای هر کسی قابل دسترسی باشد.

کسی که به فرماندهی سپاه اسلام می رسد، علاوه بر ایمان و تقوا و شجاعت و ایثارگری و درک قوی و تیزهوشی و قدرت رهبری، می بایست روح والا، وقار و متانت، شکیبایی و ظرفیّت روحی، تعادل اخلاقی، حدّت و سخت گیری بجا و نرمش و مدارای به موقع و بسیاری توانایی های روحی و اخلاقی دیگر هم داشته باشد، تا آن که هم لشکریان اسلام را بی خردی به هلاکت نیفکند و هم با عناد و لجاج و انعطاف پذیری، از قدرتی که در اختیار دارد علیه دیگران سوءاستفاده نکند و به قتل و کشتارهای بیجا و جاه طلبانه دست نزند.

بنابر آنچه از عهدنامه استفاده می کنیم، از دیدگاه علی علیه السلام یک فرماندۀ شایسته در سپاه اسلام می بایست دارای ویژگی ها و خصوصیّت زیر باشد:

1. خیرخواهی و دلسوزی نسبت به اجرای احکام خداوند و اوامر پیامبر و ولیّ امر و امام و رهبر اسلام. و در کنار این صفات، اطاعت از

ص:80

رهبری و همیاری از صمیم قلب نسبت به او؛

2. سعۀ صدر و آرامش روحی؛

3. پاکدامنی و پارسایی و تقوای الهی؛

4. سابقۀ درخشان؛

5. استقامت و پایداری در برابر مشکلات و مصائب؛

6. حلم و خویشتن داری، تسلّط بر نَفْس و قدرت جلوگیری از بروز خشم و عصبانیّت سریع و ناگهانی؛

7. روحیۀ عفو، گذشت و عذرپذیری از خطاکاران پشیمان و پوزش خواه؛

8. شجاعت و پیشتازی در میدان جنگ و عرصۀ زندگی؛

9. سخاوت و بخشندگی؛

10. بلندنظری و کوچک شمردن هر آنچه غیر الهی است؛

11. خردمندی و بردباری و برخورداری از عقل و اندیشۀ نیرومند؛

12. رحم و عطوفت نسبت به محرومان و ضعفای جامعه، و در مقابل، سخت گیری و مقاومت نسبت به زورمندان و توانگران.

کلام والای علی علیه السلام که ویژگی های مزبور را برای فرماندهان ارتش اسلام بر می شمارد، بدین گونه است:

فَوَلِّ مِنْ جُنُودِکَ أَنْصَحَهُمْ فِی نَفْسِکَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِکَ وَ أَنْقَاهُمْ جَیْباً وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً مِمَّنْ یُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ وَ یَسْتَرِیحُ إِلَی الْعُذْرِ وَ یَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ وَ یَنْبُو عَلَی الْأَقْوِیَاءِ وَ مِمَّنْ لا یُثِیرُهُ الْعُنْفُ وَ لا یَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ.

ص:81

ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْمُرُوءَاتِ وَ الْأَحْسَابِ وَ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجَاعَةِ وَ السَّخَاءِ وَ السَّمَاحَةِ فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْکَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ.

از لشکریان خود کسی را به فرماندهی قرار ده که در نزدت نسبت به خدا و پیامبر و امامت از همه خیرخواه تر و پاکدل تر و عاقل تر باشد؛ کسانی که دیر خشم می گیرند و عذرپذیرترند و نسبت به ضعفا، مهربان و در برابر زورمندان، گردن فراز؛ کسانی که مشکلات، آنها را به زانو در نمی آورد.

سپس با ارباب مروّت و صاحبات مکرمت بجوش و با افراد باشخصیّت و اصیل و خاندان های صالح و خوش سابقه الفت بگیر و آن گاه با مردمان شجاع و سخاوتمند و افراد بزرگوار؛ چرا که آنها کانون های کرم و مراکز نیکی هستند.

خانواده نسبت به فرزندشان.

2. نیرو بخشیدن به فرماندهان؛ به طوری که رهبر از هیچ چیزی که باعث قدرت یافتن آنها می شود، دریغ نکند و آنچه را که موجب تقویت و نیرومندی شان می گردد، مشکل و بزرگ و غیرعملی به حساب نیاورد.

3. توجه دائمی نسبت به فرماندهان؛ بدین معنا که رهبر می بایست همواره از حال فرماندهان و مسائل زندگی آنان آگاه باشد، به آنها لطف و محبت داشته باشد و این مسأله را ناچیز و بی اهمیّت نداند؛ زیرا ارتشیان و فرماندهان سپاه، وقتی به مناسبت های گوناگون از رهبر خود، لطف های کوچک و بزرگ ببینند نسبت به وی حُسن ظنّ پیدا می کنند و همین باعث می شود که با او کمال همکاری و خیرخواهی را داشته باشند و در خدمتش به جان بکوشند.

4. رهبر نباید به خاطر آن که کارهای بزرگی برای فرماندهان انجام داده و الطاف چشمگیری نسبت به آنها کرده است، وظیفۀ خود را تمام شده بداند و دیگر از انجام کارهای کوچک برای آنها خودداری ورزد. بسا کارهای ظاهراً ناچیز و لطف های کوچک هستند که بسیار ظریف و مؤثّرند و در جلب محبّت و جذب قلوب افراد نقش مهمی دارند.

پس فرماندهان نیز همان طور که از رهبر خود انتظار کارهای بزرگ دارند و به آن نیازمندند، از کارهای کوچک و ظریف او نیز شادمان می شوند و بر رهبر است که هر کدام از این گونه کارها را در موقع خود انجام دهد. حضرت در این باره می فرماید:

ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا یَتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا وَ لا یَتَفَاقَمَنَّ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ قَوَّیْتَهُمْ بِهِ وَ لا تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ

ص:83

وَإِنْ قَلَّ فَإِنَّهُ دَاعِیَةٌ لَهُمْ إِلَی بَذْلِ النَّصِیحَةِ لَکَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِکَ. وَ لا تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِیفِ أُمُورِهِمُ اتِّکَالاً عَلَی جَسِیمِهَا فَإِنَّ لِلْیَسِیرِ مِنْ لُطْفِکَ مَوْضِعاً یَنْتَفِعُونَ بِهِ وَ لِلْجَسِیمِ مَوْقِعاً لا یَسْتَغْنُونَ عَنْهُ.

ارتشیان را آن گونه تفقّد کن که والدین نسبت به فرزندانشان دلجویی می کنند و هیچ چیز را که در جهت تقویتشان صرف می کنی، بزرگ مشمار و هیچ لطفی را که بهانۀ احوال پرسی آنان قرار می دهی - هرچند کم باشد - ناچیز مپندار؛ زیرا همین محبّت های کم، آنان را وادار به خیرخواهی و حُسن ظنّ نسبت به تو می کند.

هرگز رسیدگی به مسائل و نیازهای ناچیز سپاه را به خاطر انجام کارهای بزرگشان وامگذار؛ زیرا همین الطاف جزیی جایگاه خاصّ خود دارد که از آن سود می برند، و کارهای بزرگ نیز موقعیّتی دارد که خود را از آن بی نیاز نمی دانند.

فرماندهانی که دارای چنین خصائل و امتیازاتی هستند، در واقع برگزیده ترین و عالی ترین فرماندهان سپاه اسلام به شمار می روند. به عبارت دیگر، اینان کسانی هستند که والی یا رهبر، مهم ترین مشورت های جنگی را با آنها انجام می دهد؛ پنهانی ترین اسرار نظامی را با آنها در میان می گذارد؛ دقیق ترین و سرنوشت سازترین نقشه های جنگی را با حضور و همفکری و همگامی آنها طرح می کند و سرانجام با خیال آسوده و اطمینان خاطر، کلید جنگ و جهاد و اختیار ارتش اسلام را به دست آنها می سپارد.

مهم ترین امتیازات و خصائلی که از دیدگاه علی علیه السلام برای این گونه فرماندهان برگزیده و ممتاز مطرح می باشد، عبارت است از:

1. از نظر شکل و شیوۀ زندگی، و از لحاظ امکانات مادّی و رفاهی و لوازم خانه، با سایر سپاهیان در یک سطح باشد، تا هم ارتشیان پایین تر، او را هم درد خود بدانند و هم فرمانده با هم دلی و هم دردی واقعی، مسائل و مشکلات زندگی آنها را درک و لمس کند.

2. با دقّت و دلسوزی و طبق برنامه های حساب شده در مورد زندگی و احتیاجات و کمبودهای افراد ارتش مراقبت کامل داشته باشد و در رفع نیازهای آنها بکوشد، به طوری که وقتی سپاهی اسلام به جنگ و جهاد می رود و با دشمن رودررو می گردد، مطمئن باشد که همسر و فرزندانش در رفاه و بی نیازی مادّی و معنوی هستند، و در این صورت است که می تواند بدون هیچ گونه نگرانی فقط و فقط به جنگ با دشمن و هدف الهی که از این جنگ دارد، بیندیشد.

3. با لشکریان در حدّ مواسات رفتار کند و تا آن جا که می تواند از

ص:85

بودجه ای که در اختیار دارد، بی دریغ به لشکریان اسلام ببخشد و طبیعی است که رزمنده وقتی از جهت تأمین معاش و احتیاجات خود و خانواده اش نگران نباشد، با تمرکز فکر و قوّت قلب قدم به میدان می گذارد و یک دل و یک جهت با دیگران و تنها در اندیشۀ هدف والای الهی اش به جهاد و پیکار با دشمنان می پردازد.

علی علیه السلام مطالب فوق را در جملات ذیل خلاصه کرده است:

وَلْیَکُنْ آثَرُ رُءُوسِ جُنْدِکَ عِنْدَکَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِی مَعُونَتِهِ وَ أَفْضَلَ عَلَیْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ بِمَا یَسَعُهُمْ وَ یَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِیهِمْ حَتَّی یَکُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِی جِهَادِ الْعَدُوِّ فَإِنَّ عَطْفَکَ عَلَیْهِمْ یَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَیْکَ.

باید برگزیده ترین سران سپاهت نزد تو کسی باشد که به لشکریان در حدّ مواسات کمک کند و از امکانات خود بیشتر به آنان احسان نماید به گونه ای که ایشان و خانواده هایشان اداره شوند تا همۀ آنها تنها هدفشان جنگ با دشمن باشد؛ زیرا محبّت تو نسبت به آنان قلب هایشان را به تو متوجه و مهربان می سازد.

دولت و نظامی، استقرار عدالت و حاکمیت قسط را شعار خود قرار دهد و در پیاده کردنش موفق باشد آن دولت، لایق ماندن و قابل دوام و استمرار است، وگرنه دولتی که هدفش ظلم و مقصدش استثمار و بهره کشی است، دولتی زودگذر و قابل زوال خواهد بود. طبیعی است مردمی که تحت لوای دولتِ حق زندگی می کنند، همیشه آرزوی بقا و حاکمیّت هر چه بیشتر آن را دارند. برعکس، انسان هایی که در زیر چکمه های دولت ظالم به سر می برند، هر آن، خواستار زوال آن و منتظر برچیده شدن بساط ظلم و ستم هستند:

وَ إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَیْنِ الْوُلاةِ اسْتِقَامَةُ الْعَدْلِ فِی الْبِلادِ وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِیَّةِ وإِنَّهُ لاتَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ اِلاّ بِسَلامَةِ صُدُورِهِمْ وَلاتَصِحُّ نَصِیحَتُهُمْ الاّ بِحِیطَتِهِمْ عَلَی وُلاةِ الْأُمُورِ وَ قِلَّةِ اسْتِثْقَالِ دُوَلِهِمْ وَ تَرْکِ اسْتِبْطَاءِ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ فَافْسَحْ فِی آمَالِهِمْ.

بالاترین نورچشمیِ حاکمان، برقرار عدالت در همۀ بلاد و آشکار شدنِ علاقۀ رعایا نسبت به آنهاست. بی گمان دوستی مردم جز با پاکی دل هایشان نسبت به والیان آشکار نمی گردد و خیرخواهی شان در صورتی صحیح [و مفید] خواهد بود که با میل خودشان گرداگرد زمامداران حلقه بزنند و حکومت آنها برایشان سنگینی نکند و طولانی شدن مدّت زمامداری شان برای رعایا ناگوار نباشد؛ پس به آرمان هایشان میدان بده.

تقدیر از سوی والی و حکمران است زمامداران و مسؤولانی که به این نیاز روحی ظریف، توجّه دارند، با تشویق و تقدیر از رزمندگان از یک سو روحیۀ سلحشوری آنها را تقویت می کنند و با دلگرمی دادن به آنان، بیش از پیش برای ایثار و فداکاری آماده و مجهّزشان می سازند، و از سوی دیگر، این قبیل تشویق ها باعث می شود که افراد کاهل و کم تلاش و مسامحه کار هم به خود آیند و مانند رزمندگان جانباز، با شور و شوق بیشتری قدم به میدان مبارزه بگذارند و در راه اهداف والای خود ترغیب به فداکاری شوند:

وَ وَاصِلْ فِی حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْهِمْ وَ تَعْدِیدِ مَا أَبْلَی ذَوُو الْبَلاءِ مِنْهُمْ فَإِنَّ کَثْرَةَ الذِّکْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ النَّاکِلَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

همیشه [سپاهیان را] تشویق کن و کارهای مهمی را که انجام داده اند بر شمار! زیرا یادآوری کارهای نیک شجاعان، سپاه را به حرکت بیشتر وادار می کند و آنان که تنبلی می کنند، به کار تشویق می شوند. ان شاء اللّه.

قائل شدن در میان افراد، به یأس و دلسردی مردم و از هم پاشیدن اساس اجتماع منجر نمی شود. به عبارت دیگر، در یک جامعۀ اسلامی هرگز نباید دیده شود عده ای که زحمات فوق العاده می کشند و با ایثار و جانبازی تلاش می کنند، کمتر از استحقاق خود تشویق و قدردانی ببینند، ولی در عوض، کسانی که عمل چشمگیری انجام نداده اند مورد لطف و محبّت زمامدار باشند و بیش از استحقاق و لیاقت خود تشویق شوند. چنین امری علاوه بر آن که یک بی عدالتی آشکار و غیراسلامی است، ضربۀ مهلکی نیز بر پیکر جامعه وارد می آورد و افراد تلاشگر را دلسرد و منزوی می سازد و آنان را از ادامۀ شور و حرارت و ایثار و فداکاری باز می دارد.

بنابراین، یک زمامدار لایق، همان گونه که نباید از تشویق افراد شایسته غفلت ورزد، می بایست از تشویق های بیش از حدود و حقوق اشخاص نیز که نشانۀ تبعیض و عدم رعایت عدالت است، خودداری نماید.

بر این اساس، حاکم موظّف است که تشویق و قدردانی از افراد را (بالأخص در نیروهای مسلّح) با محاسبه ای دقیق و بر اساس کار و تلاش و لیاقت اشخاص به عمل آورد و از دخالت دادن مقام و موقعیت، بزرگی وکوچکی، شهرت و گمنامی، ثروت و فقر و... خودداری نماید. با این دید، علی علیه السلام نیز می فرماید:

ثُمَّ اعْرِفْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَی وَ لا تَضُمَّنَّ بَلاءَ امْرِئٍ إِلَی غَیْرِهِ وَ لا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَایَةِ بَلائِهِ وَ لا یَدْعُوَنَّکَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلَی أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلائِهِ مَا کَانَ صَغِیراً وَ لا ضَعَةُ امْرِئٍ إِلَی أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلائِهِ مَا کَانَ عَظِیماً.

هر کس که در هر کاری آزموده شده است، آن را به حساب

ص:89

خودش بگذار؛ و زحمت و تلاش کسی را به دیگری نسبت مده و ارزش خدمت او را کمتر از آنچه هست به حساب نیاور؛ و بزرگی شخص موجب نشود که کار کوچکش را بزرگ بشماری، و نیز پستی کسی باعث نگردد که خدمت پرارجش را کوچک به حساب آوری.

می شود به خدا و پیامبرش ارجاع ده! زیرا خداوند به قومی که راهنمایی شان را دوست می دارد، فرموده است:

«ای مؤمنان، اطاعت خداوند کنید و اطاعت پیامبرش و اطاعت اولی الامری که از خود شما هستند، و اگر در چیزی نزاع کردید آن را به خدا و رسولش بازگردانید.»

بازگردانیدن کار به خدا، یعنی عمل به محکمات کتاب او، و بازگردانیدن کار به رسول، یعنی عمل به سنّت قطعی و مورد اتفاق آن حضرت.

لازم برای تصدّی امر قضاوت باشند.

اما این شرایط چیست؟ و قاضی واجد شرایط کیست؟

از دیدگاه علی علیه السلام کسی شایستۀ منصب دشوار و حسّاس قضاوت است که این شرایط در او جمع باشد:

1. بهترین و برترین افراد باشد.

2. پرحوصله و دارای شرح صدر باشد و تمام اطلاعات لازم برای یک قضاوت عادلانه را از زوایای مختلف به دست آورد.

3. با شهامت اخلاقی، اشتباهات خود را بپذیرد و زود از اشتباهش برگردد و آن را جبران کند.

4. زود به خشم نیاید و به ویژه در مقابل پافشاری طرفین دعوا به احقاق حقّشان، کنترل خود را از دست ندهد.

5. روح نیرومند داشته باشد و از قدرتمندان نترسد.

6. عزت نفس و همت عالی داشته باشد و اسیر طمع و آز دنیا نگذرد و توسط ثروتمندان و رشوه دهندگان تطمیع نشود.

7. اهل تحقیق باشد و با سهل انگاری و آسان گیری، از مسائل نگذرد و بدون کسب اطلاعات کافی به قضاوت نپردازد و با برخورد سطحی و بر اساس اولین شنیده هایش حکم صادر نکند.

8. در مواجهۀ با امور مشتبه و مسائل گنگ و پیچیده احتیاط و تأمل را از دست ندهد و در کشف واقعیات بر اساس دلایل و براهین قطعی، کنجکاو و مصرّ باشد.

9. با طرفین دعوا گشاده رو باشد و بدون ابراز خستگی و ناراحتی به هر

ص:92

کدام از طرفین فرصت سخن گفتن بدهد.

10. گرفتار حیله و مکر فریب کاران نشود و در مقابل تملّق و چاپلوسی، ارادۀ خود را از دست ندهد.

11. سرانجام پس از تمام این شرایط و خصوصیّات، از قاطعیّت تمام برخوردار باشد و هنگامی که حقیقت را کشف کرد، اجازه ندهد که هیچ عاملی مانع از صدور حکم قطعی و عادلانه اش گردد؛ یعنی حکم خود را با قاطعیت تمام، بدون طرفداری از یکی و کم لطفی به دیگری صادر کند و از هیچ چیز و هیچ کس، هیچ گونه ملاحظه و رعایتی نکند.

آن گاه علی علیه السلام به مالک و تمامی زمامداران هشدار می دهد که افرادی با چنین مشخّصات بسیار کمیاب اند و داشتن قاضی شایسته و صالح برای یک زمامدار توفیق بزرگی است که باید ارزش آن را بداند:

ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُکْمِ بَیْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِیَّتِکَ فِی نَفْسِکَ مِمَّنْ لاتَضِیقُ بِهِ الْأُمُورُ وَ لا تُمَحِّکُهُ الْخُصُومُ وَ لا یَتَمَادَی فِی الزَّلَّةِ وَ لا یَحْصَرُ مِنَ الْفَیْ ءِ إِلَی الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ وَ لا تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَی طَمَعٍ وَ لا یَکْتَفِی بِأَدْنَی فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ وَ أَوْقَفَهُمْ فِی الشُّبُهَاتِ وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَی تَکَشُّفِ الْأُمُورِ وَ أَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُکْمِ مِمَّنْ لا یَزْدَهِیهِ إِطْرَاءٌ وَ لا یَسْتَمِیلُهُ إِغْرَاءٌ وَ أُولَئِکَ قَلِیلٌ.

برای داوری بین مردمان، برترین فرد خود را برگزین! کسی که دارای سعۀ صدر باشد و مخاصمۀ طرفین دعوی او را به خشم و کج خلقی واندارد و در اشتباهاتش پافشاری نکند و چون متوجه اشتباه خود شود، بازگشت به حق و اعتراف به آن برایش سخت

ص:93

نباشد و طمع را به دل خود راه ندهد و در فهم مطالب به اندک تحقیق اکتفا نکند؛ کسی که در شبهات از همه محتاطتر و در یافتن و تمسّک به دلیل از همه مصرّتر باشد و از کثرت مراجعه کمتر خسته شود و در کشف امور از همه شکیباتر باشد و به هنگام روشن شدن حق با قاطعیت حکم دهد؛ ستایش فراوان، او را فریب ندهد و تمجیدهای بسیار، او را متمایل به جانب مدح کننده نسازد. این گونه افراد بسیار اندک اند.

دوّم آن که رهبر باید موقعیت قاضی را مستحکم کند و نزد خود مقامی والا و جایگاهی ارزنده به قاضی بدهد تا اولاً کسی قادر به اعمال نفوذ و تحمیل خواسته های خود به او نباشد؛ ثانیاً هیچ کس در او طمع نبندد؛ ثالثاً کسی جز رهبر و زمامدار قادر به عزل وی نباشد و هیچ کس در صدد ایذا و آزارش برنیاید؛ رابعاً احدی به خود جرأت سخن چینی و دسیسه گری علیه او را ندهد و همه بدانند که قاضی صالح و عادل، از سعایت دیگران در نزد رهبر و زمامدار در امان است.

علی علیه السلام پس از برشمردن وظایفی که یک رهبر در مقابل قاضی صالح و عادل به عهده دارد، در زمینۀ اهمیّت وجودی قاضی برای حکومت حقّ و عدالت و استقرار قانون عدل، هشدار بیشتری می دهد و برای جلب توجه زمامداران به نقش و ارزشی که قضات صالح در اجرای عدالت و جلوگیری از هرج ومرج و فساد و پیاده کردن احکام خدا دارند، خواستار دقت بیشتری می شود و در این رابطه، از دورانی یاد می کند که در فاصلۀ رحلت رسول اللّه صلی الله علیه و آله و حکومت او، دین اسلام ملعبۀ هوی و هوس های اشرار شده بود و تحت نام دین، رذیلانه ترین اعمال را مرتکب می شدند و به ویژه دستگاه قضایی اسلام را پایمال هدف های پلید خود کرده بودند:

ثُمَّ أَکْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ وَ افْسَحْ لَهُ فِی الْبَذْلِ مَا یُزِیلُ عِلَّتَهُ وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَی النَّاسِ وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَیْکَ مَا لا یَطْمَعُ فِیهِ غَیْرُهُ مِنْ خَاصَّتِکَ لِیَأْمَنَ بِذَلِکَ اغْتِیَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَکَ.

فَانْظُرْ فِی ذَلِکَ نَظَراً بَلِیغاً فَإِنَّ هَذَا الدِّینَ قَدْ کَانَ أَسِیراً فِی أَیْدِی الْأَشْرَارِ یُعْمَلُ فِیهِ بِالْهَوَی وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْیَا.

ص:95

پس از آن که قاضی را انتخاب کردی، کار او را مراقب کن و احکامش را بررسی نما و در بخشش به او سفرۀ سخاوتت را بگستر، آن چنان که احتیاجش از بین برود و نیازی به مردم پیدا نکند و چندان بر مقام و منزلتش بیفزای که خواص تو در آن طمع نکنند، تا از تهمت سخن چینان و بداندیشان در امان باشد.

در این کارها که گفتم با دقت بنگر! چرا که این دین در گذشته اسیر دست اشرار بوده و به هوای نفس عمل می کردند و آن را وسیلۀ کسب دنیا قرار داده بودند.

آنها، کسی را به کارگزاری دولت نگمارد. به همین دلیل است که آن حضرت از مالک و تمام زمامداران اسلامی می خواهد که در تعیین کارگزاران و صاحب منصبان دولت، تنها ملاک های اسلامی را در نظر داشته باشند و هرگز تمایلات شخصی، یا احساسات و عواطف و یا روابط خصوصی و باندبازی را در این امر دخالت ندهد.

6. دارای خصیصۀ مدیریت و دوراندیشی و در کارها و مسائل گوناگون اهل تدبّر و تعمّق و تفحّص باشد.

7. به مطامع مادی نظر نداشته و دارای حیثیت و سلامت نفس باشد.

علی علیه السلام ضمن برشمردن خصوصیات و شرایط کارگزاران دولت، وظایفی را هم که زمامدار در انتخاب این گونه افراد بر عهده دارد، بیان می فرماید؛ از آن جمله:

1. زمامدار باید در امور و اعمال کارمندان دقت کند و هرکدام را پس از آزمون های دقیق به کار گمارد.

2. در انتخاب این افراد بر اساس نظر شخصی و با استبداد رأی رفتار نکند؛ بلکه به نظرات دیگران هم احترام گذاشته و با آنها مشورت کند.

3. به کارگزاران خود، فرصت مناسبی بدهد تا استعداد و لیاقت خود را بروز دهند و کارآیی خود را در معرض آزمایش و بررسی و اظهارنظر بگذارند.

4. بر اساس تمایلات و روابط شخصی و یا به خاطر خصوصیتی که در یک فرد وجود دارد؛ ولی به مقام و مسؤولیت مورد نظر ارتباطی ندارد، کسی را به کار منصوب نکند.

آن گاه علی علیه السلام می فرماید: که اگر زمامداری بدون توجه به ملاک ها و معیارهای اسلامی مذکور، کسی را به پست و مقامی منصوب کند، این کار در واقع ریشۀ واحد و مشترکی است که شاخه های گوناگون ظلم و جور و خیانت از آن سر بر می کشند:

ثُمَّ انْظُرْ فِی أُمُورِ عُمَّالِکَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً وَ لا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً

ص:98

وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِیَانَةِ وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَیَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلامِ الْمُتَقَدِّمَةِ فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً.

سپس در کارهای کارمندانت بنگر و چون آنان را آزمایش نمودی، به کار بگمار، نه از راه بخشش و خودکامگی و به طور دلخواه؛ زیرا این گونه روش، نوعی ستم و خیانت است؛ و ایشان را از میان اهل تجربه و شرم و حیا و از خانواده های خوشنام و پیشقدمان در اسلام تعیین نما! زیرا اخلاق آنها بهتر و خانوادۀ آنها پاک تر و نیز طمعشان کمتر و در سنجش عواقب کارها بیناترند.

و پایمال کردن حق و از هم پاشیده شدن نظام جامعه می داند، و هشدار می دهد که اگر نیازهای مادی کارمندان تأمین شده باشد، حتی افراد نادرست نیز بهانه ای برای دزدی و خیانت و رشوه خواری نخواهند داشت.

در صورتی که آنان دست به چنین کاری بزنند، در مقابل حاکم، لال و سرافکنده خواهند ماند و هیچ توجیهی برای دفاع از خود نخواهند داشت.

اما اگر نیازهای مادی آنان تأمین نشده باشد، فشار احتیاج، آنها را از راه راست منحرف می سازد و روحیۀ امانت داری را در آنان متزلزل می کند و زمامدار نیز حجتی بر آنان نخواهد داشت؛ زیرا سرقت و خیانت خود را توجیه می کنند و گناه آن را به گردن زمامداری که آنها را در محرومیت و نیازمندی نگاه داشته و در عین حال اموال مردم را زیر دستشان قرار داده است، خواهند انداخت:

ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَیْهِمُ الْأَرْزَاقَ فَإِنَّ ذَلِکَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِصْلاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًی لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیْدِیهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَیْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَکَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَکَ.

سپس به ایشان حقوق کافی برسان! زیرا این کار موجب تقویت نفسشان می شود و آنان را از دست درازی به اموال زیردستان باز می دارد؛ به علاوه این حجّتی است بر ایشان اگر از دستور سرپیچی کنند یا در امانتت خیانت ورزند.

احتیاجاتشان، محدود نمی شود، بلکه رهبر، پس از به کار گماردن مأموران و عمّال حکومتی، وظیفه دارد که دائماً مراقب اعمال و رفتار آنان باشد.

مراقبت نسبت به طرز انجام وظیفۀ مأموران، نحوۀ برخوردشان با افراد ملت، صحت یا سقم گزارش هایی که آنان دربارۀ پیشرفت امور و انجام وظایف خود به رهبر می دهند، میزان درستی و نادرستی شکایاتی که مردم از عمّال حکومتی دارند و برای زمامدار می فرستند و ده ها مسألۀ دیگر، همه و همه از جمله مواردی است که یک زمامدار شایسته نه تنها حق رسیدگی به آنها را دارد، بلکه این از وظایف بسیار مهم و سازندۀ اوست؛ زیرا هرگاه زمامدار مراقب اعمال و رفتار کارگزاران و مأموران دولتی نباشد، دور نیست که افرادی از آنها به سوءاستفاده از منصب و مسؤولیت خود بپردازند و با ظلم و تعدّی به مردم و دستیازی به خیانت و بی عدالتی و فساد، مردم را نسبت به حکومت مأیوس و بدبین سازند و نظام جامعه را از هم بپاشند. لذا برای جلوگیری از این وضع، مراقبت و نظارت دائمی بر کارهای مأموران ضرورت دارد و برای نیل بدین منظور، برقراری یک نظام بازرسی دقیق و مطمئن که گزارش های صحیح و قابل اعتمادی دربارۀ کارمندان به زمامدار ارائه دهند، از جمله وظایف حاکم است.

طبیعی است که این بازرسان باید از نزدیک ترین و مورداطمینان ترین افراد نسبت به رهبر و اشخاصی متّقی، مؤمن، خداترس و اهل امانت و صداقت باشند و رهبر در مورد وفاداری و راستی و درستی آنها نسبت به خود کاملاً مطمئن باشد و یقین بداند که اخبار و گزارش های آنان به دور از هر گونه دروغ و خدعه و خدشه ای خواهد بود، و جز خدمت به خدا و اسلام و حکومت اسلامی چیز دیگری را در بازرسی امور و تهیۀ

ص:101

گزارش های خود در نظر نخواهد گرفت.

وجود دارد، اولاً گزارش هیچ یک به تنهایی حجت نیست. ثانیاً هرگاه در یک گزارش، اتفاق نظر نباشد، دربارۀ آن، تحقیق و بررسی بیشتری انجام خواهد گرفت. گذشته از اینها گزارش دروغ یک بازرس نیز در حکم خیانت و سوءاستفادۀ مأموران دولتی است که به نوبۀ خود، مجازات شدید و ننگ و رسوایی در جامعه را به دنبال خواهد داشت:

ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَکَ فِی السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِیَّةِ.

وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ یَدَهُ إِلَی خِیَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَیْهِ عِنْدَکَ أَخْبَارُ عُیُونِکَ اکْتَفَیْتَ بِذَلِکَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَیْهِ الْعُقُوبَةَ فِی بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِیَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ.

سپس با فرستادن مأموران مخفی راستگو و باوفا، کارهای آنان را زیر نظر بگیر! زیرا بازرسی نهانی در کارشان، آنان را به رعایت امانت و نرمی با تودۀ مردم وادار می سازد.

با دقت بسیار، مراقب اعوان و انصار خود باش! اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و مأموران مخفی تو به طور دسته جمعی آن را تأیید کردند، باید که به آن اکتفا کنی و بدون تأخیر خیانتکار را کیفر دهی، و به مقدار خیانتی که انجام داده است، او را کیفر نما! سپس وی را در مقام خواری و مذلّت بنشان و داغ خیانت بر جبینش بنه و طوق رسوایی بر گردنش بیفکن!

ص:104

خود را با پولی که از طریق فروش مازاد بر مصرف محصولاتشان به دست می آورند، تهیه می کنند. این داد و ستدها به طور طبیعی باعث شکوفایی و پیشرفت اقتصادی جامعه خواهد شد و همۀ اینها به کار کشاورزان بستگی دارد. از این رو نابسامانی کار کشاورزان، هرگز در محدودۀ زندگی خود آنان باقی نمی ماند؛ بلکه آثار خود را به همه جا گسترش داده و فعالیّت ها را فلج می سازد و جامعه را به فاجعۀ اقتصادی و سرانجام به از هم پاشیدگی و نابودی می کشاند.

وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا یُصْلِحُ أَهْلَهُ فَإِنَّ فِی صَلاحِهِ وَ صَلاحِهِمْ صَلاحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ وَ لا صَلاحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ الاّ بِهِمْ لِأَنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ عِیَالٌ عَلَی الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ.

جریان خراج را به گونه ای رسیدگی کن که وضع خراج دهندگان سامان یابد؛ زیرا اگر امر خراج و خراج گزار سامان داشته باشد، دیگر اصناف جامعه در آسایش و راحتی زندگی می کنند. طبقات دیگر جامعه جز با تکیه بر اینان آسایش و راحتی ندارند؛ زیرا مردم همگی جیره خوار مالیات و مالیات دهندگان اند.

بیشتری بخشد.

تنها در این صورت است که حکومت می تواند از مردم، انتظار پرداخت مالیات داشته باشد، وگرنه در کشوری که کشاورزی رونق ندارد و دهقانان به وسیلۀ کشت تأمین معاش نمی کنند و درآمد کافی ندارند، وضع هرگونه مالیاتی بر ملت، تحمیل طاقت فرسایی است که مردم را به سوی نارضایی و کشور را به سوی ناامنی و ویرانی و حکومت را به سراشیب سقوط می کشاند. از همین رو است که علی علیه السلام پرداخت مالیات را فرعی بر درآمدهای مردم دانسته و فرموده است: زمامدار پیش از آن که به فکر مالیات باشد، می بایست به عمران و آبادی کشور فکر کند.

وَ لْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِکَ لا یُدْرَکُ الاّ بِالْعِمَارَةِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَیْرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلادَ وَ أَهْلَکَ الْعِبَادَ وَ لَمْ یَسْتَقِمْ أَمْرُهُ الاّ قَلِیلاً.

باید توجه تو در آبادانی زمین از دقتی که در گرفتن مالیات به عمل می آوری، بیشتر باشد که دریافت خراج جز به آبادانی زمین ممکن نمی شود. کسی که بدون کوشش در آبادانی زمین از مردم خراج بخواهد، شهرها را ویران کرده و بندگان خدا را به هلاکت رسانده است. چنین حکومتی جز اندک زمانی باقی نخواهد ماند.

بی توجهی نسبت به رخدادهای جهان طبیعت و ناهمگونی با مساعدت های آن برای او، زیان سنگینی را به بار خواهد آورد. به همین دلیل کشاورز، مجبور است همه روزه و در طول سال و در همۀ حالات، افکار و اوقات خود را متوجه مزرعه و کشتزار خود نموده و لحظه ای غفلت ننماید؛ برخلاف دیگر طبقات که هر آن، می توانند در کارشان به طور دلخواه رفتار کنند و زندگی شان را آن چنان که می خواهند تنظیم نمایند.

وقتی کار چنین طاقت فرسا و جانکاه است، بایستی سطح زندگی و مقدار درآمد نیز با آن متناسب گردد، تا کشاورز احساس کند که کارش به نفع اوست و ثمرۀ زحماتش به جیب دیگران نمی رود؛ هیچ گاه احساس ستم و استثمار شدن نکند؛ زمین را از آن خود بداند و مطمئن باشد که هیچ کس نمی تواند روزی اش را از او بگیرد.

در کنار همۀ این مسائل، باید نظرها و پیشنهادات کشاورز دربارۀ زمین و قدرت بهره دهی آن نیز مورد توجه قرار بگیرد.

اگر مقدار مالیات را با درآمد خود متناسب نمی داند و یا از آفات نباتی و اثرات حاصله می نالد و در نتیجه خود را از پرداخت مالیات مقرر ناتوان می بیند، مسؤولان حکومتی بایستی مشکلاتش را درک کنند و برای اصلاح کارش از مالیات بکاهند یا مطلقاً از آن صرف نظر نمایند؛ زیرا کاستن مالیات ها [در هنگام نیاز کشاورزان] کاری است که منافع آن به خود دولت باز می گردد، و کشاورز با دستی بازتر و چهره ای شاداب تر در آبادانی و اصلاح زمین و رفع نیازمندی های ضروری می کوشد و باعث عمران مناطق کشاورزی و در نهایت جامعه می گردد.

ص:108

نتیجۀ دیگر کار، احساس اطمینان و رضایتی است که کشاورزان را وادار می کند که حکومت موجود را از دل و جان دوست بدارند و در هنگام ناتوانی و گرفتاری یاری اش نمایند و در وقت شکست و بحران، به حمایت و پشتیبانی اش برخیزند. این است که علی علیه السلام می فرماید:

فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ.

وَ لا یَثْقُلَنَّ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَةَ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْکَ فِی عِمَارَةِ بِلادِکَ وَ تَزْیِینِ وِلایَتِکَ مَعَ اسْتِجْلابِکَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ وَ تَبَجُّحِکَ بِاسْتِفَاضَةِ الْعَدْلِ فِیهِمْ مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِکَ لَهُمْ وَ الثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ وَ رِفْقِکَ بِهِمْ.

فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْأُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِیهِ عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طَیِّبَةً أَنْفُسُهُمْ بِهِ فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ.

اگر مردم از سنگینی خراج، یا از آفت کشت، یا از قطع آب، یا از نیامدن باران و شبنم، یا از فاسد شدن دانه در اثر طغیان سیل و خشکسالی شکایت کنند، تو در گرفتن مالیات از آنان به قدری تخفیف ده که بتوانند کارشان را سامان دهند.

نباید این تخفیف برایت گران آید؛ زیرا این تخفیف، اندوخته ای است که به دنبال آبادی شهرها و آرایش قلمرو تو، بعدها به تو باز می گردد؛ به علاوه، ستایش آنان را نیز نسبت به خویش بر می انگیزی و خود نیز ای این که عدالت را دربارۀ آنها به کار

ص:109

بسته ای، خوشحال خواهی شد. [همۀ اینها موجب می شود که] تو اعتماد خواهی کرد که در صورت نیرومندی به تو کمک خواهند کرد؛ چون تو باعث رفاه آنان گردیدی و آنها را به عدالت خویش عادت دادی و با آنان با نرمی رفتار کردی.

چه بسا حوادثی ضمن جریانات گوناگون رخ دهد که اگر حل آنها را به عهده آنان واگذاری، با طیب خاطر می پذیرند؛ زیرا عمران کشور، به هر اندازه بخواهی قابل توسعه است.

جوانان پاک روستایی و آلوده شدن آنان به گناه و فساد و در نتیجه، ذلّت دولت و حکومت خواهد شد.

جامعه و به وجود آوردن اعتدال کامل در امت و جامعۀ اسلامی است.

اگر فرمانداری بخواهد (که بایستی بر این اساس رفتار نماید) عدالت را در انتخاب معاون رعایت کند، لازم است بهترین معاون را شایسته ترین فرد از لحاظ اخلاق حسنه قرار دهد و کسی را که خُلق و خویش خداگونه است، انتخاب نماید.

روشن است شخصی که «تخلّقوا باخلاق اللّه»(1) را آویزۀ گوش قرار داده باشد، صفات زیر را نیز دارا خواهد بود:

دانا و اندیشمند است.

امین است.

تواناست.

کاردان است.

کارش روی حساب است.

از دقت و ابتکار برخوردار است.

از ادب و ظرفیت کامل بهره مند است.

نیکان را دوست دارد و از بدان و ستمگران بیزار است.

متواضع است.

و در یک کلام، دارای تمام فضایل و کمالات انسانی است که برخی از آنها در کلمات امام علیه السلام تبلور یافته است:

ثُمَّ انْظُرْ فِی حَالِ کُتَّابِکَ فَوَلِّ عَلَی أُمُورِکَ خَیْرَهُمْ وَ اخْصُصْ رَسَائِلَکَ الَّتِی تُدْخِلُ فِیهَا مَکَائِدَکَ وَ أَسْرَارَکَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ

ص:112

صَالِحِ الْأَخْلاقِ مِمَّنْ لا تُبْطِرُهُ الْکَرَامَةُ فَیَجْتَرِئَ بِهَا عَلَیْکَ فِی خِلافٍ لَکَ بِحَضْرَةِ مَلَإٍ وَ لا تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِیرَادِ مُکَاتَبَاتِ عُمِّالِکَ عَلَیْکَ وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَی الصَّوَابِ عَنْکَ فِیمَا یَأْخُذُ لَکَ وَ یُعْطِی مِنْکَ وَ لا یُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَکَ وَلایَعْجِزُ عَنْ إِطْلاقِ مَا عُقِدَ عَلَیْکَ وَ لا یَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِی الْأُمُورِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ یَکُونُ بِقَدْرِ غَیْرِهِ أَجْهَلَ.

سپس در وضع معاونانت دقت کن و شایسته ترین ایشان را بر امور خود بگمار. نامه های محرمانه ات را که متضمّن سیاست ها و اسرار تو است به صالح ترین آنان از نظر اخلاق اختصاص ده! و او کسی باشد که بعدها موقعیتش او را به خودپسندی نکشاند و هرگز در حضور مردم به مخالفت با تو نپردازد؛ در ارائۀ نامه های فرمانداران به تو و صدور پاسخ آنها بر اساس مصلحت تو غفلت نکند؛ چگونگی تنظیم پیمانها را بداند [و سستی به خرج ندهد] و اگر پیمانی به زیان تو بسته شده باشد، در بر هم زدن آن عاجز نباشد و نیز ارزش و موقعیت خویشتن را خوب بشناسد؛ زیرا هر کس ارزش خود را نشناسد، نمی تواند به ارزش دیگران پی ببرد، و به ناچار از برخورد با آنان می هراسد.

از ویژگی و پیچیدگی وجود انسان سرچشمه می گیرد، پرده بر می دارد.

همه می دانیم کسانی که در مصدر امور قرار می گیرند، دوستان زیادی پیدا می کنند!! و عجیب است که این نوع دوستان اکثراً از اخلاق به ظاهر نیکو نیز برخوردار خواهند بود.

آری، اینان گاهی به لباس زُهّاد در می آیند و ثناگوی عُبّاد می شوند؛ زمانی از شهامت و شجاعت دم می زنند و رزم اسفندیار و رستم را به باد مسخره می گیرند؛ روزی خود را از حاتم سخی تر می پندارند و ساعتی خود را اندیشمند قرن تصور می فرمایند. در حالی که این گونه سخنان [و حرکت های تصنّعی] ترفندها و نقشه هایی است که فرصت طلبان می کوشند از طریق آن، ذهن مصادر امور را به خود جلب نمایند و زمام کارها را به دست گیرند.

به همین دلیل علی علیه السلام به مالک توصیه می کند که شناخت های شخصی خود را ملاک انتخاب قرار ندهد، بلکه علاوه از معیار گذشته، موارد زیر را نیز در نظر داشته باشد:

ثُمَّ لا یَکُنِ اخْتِیَارُکَ إِیَّاهُمْ عَلَی فِرَاسَتِکَ وَ اسْتِنَامَتِکَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْکَ فَإِنَّ الرِّجَالَ یَتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ وَ لَیْسَ وَرَاءَ ذَلِکَ مِنَ النَّصِیحَةِ وَ الْأَمَانَةِ شَیْ ءٌ وَ لَکِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَکَ فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ کَانَ فِی الْعَامَّةِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْهاً فَإِنَّ ذَلِکَ دَلِیلٌ عَلَی نَصِیحَتِکَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ.

دیگر آن که نباید انتخاب معاونانت صرفاً روی خوش بینی و

ص:114

اطمینان تو به آنان باشد؛ زیرا برخی از مردان با چاپلوسی و خوش خدمتی می کوشند خود را نزد فرمانداران، با تدبیر و وارسته و کاردان جا بزنند، حال آن که در ورای این چهره ها از درستی، امانت و دلسوزی خبری نیست. پس آنان را با کیفیت همکاری شان با نیکان پیش از تو بیازمای و بهترینشان را که در میان مردم به راستی و پاکدامنی معروف اند و در مردم اثر بهتری داشته اند، برگزین؛ زیرا این امر، دلیل بر پیروی تو از فرمان خدا و امام تو خواهد بود.

اهمیت کار درمانده اش نکند و زیادی و تنوع آن به پراکندگی و حیرت دچارش نسازد. و هرگاه در معاونانت عیبی باشد و تو تغافل کنی، مردم آن را به حساب تو خواهند گذاشت.

بَرِّکَ وَ بَحْرِکَ وَ سَهْلِکَ وَ جَبَلِکَ وَ حَیْثُ لا یَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا وَ لا یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لا تُخَافُ بَائِقَتُهُ وَ صُلْحٌ لا تُخْشَی غَائِلَتُهُ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِکَ وَ فِی حَوَاشِی بِلادِکَ.

دیگر آن که دربارۀ [تجّار] و صاحبان صنایع، وصیت مرا بپذیر و تو نیز دربارۀ آنان به نیکی سفارش کن! چه آنها که در شهرها مقیم اند و چه آنها که با کالاهایشان در گردش اند و چه کسانی که نیروی جسمی خود را به کار گرفته اند [و دارای هنر می باشند]، زیرا اینها منشأ سود و اساس رونق زندگی هستند و نیازمندی های مردم را از شهرهای دور و دراز، از طریق دریا و صحرا و راه های هموار و کوهستانی و نقاطی که مردم نمی روند و جرأت رفتن ندارند، فراهم می کنند. پس آنان مایۀ آشتی و محبت و صفای اند و ترس ضرر و خطر دربارۀ آنها نمی رود. و جویای احوال ایشان باش و به کارهای آنها رسیدگی کن؛ چه آنان که در حضور تو هستند و چه آنهایی که در شهرهای دیگر اقامت دارند.

را فراگیرند، تا کارشان موجب فساد جامعه نشود و خودشان هم گرفتار حرام نگردند.

از این رو فقهای عظام رضوان اللّه تعالی علیهم اجمعین در باب متاجر به استناد آثار ائمۀ معصومین علیهم السلام، برای کسانی که در امر خرید و فروش دست دارند [و به اصطلاح تاجر هستند]، توصیه هایی را بدین شرح اعلام داشته اند:

در جریان معامله، فروشنده با خریدار سخت گیری و بدخلقی نکند.

در قیمت جنس، بین مشتری ها تفاوت گذاشته نشود.

از هر گونه سوگند، حتی سوگند راست پرهیز شود.

در صورت نقص در کالا به مشتری یادآوری شود.

در صورت پشیمانی، خریدار حتی الامکان از پس گرفتن کالا امتناع نکند.

فروشنده از تعریف بیش از حدّ دربارۀ کالای خود پرهیز نماید.

کم فروشی نشود.

احتکار نگردد.

زورگویی نشود.

و...

بر همین مبنا علی علیه السلام خطاب به مالک اشتر می فرماید:

وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِکَ أَنَّ فِی کَثِیرٍ مِنْهُمْ ضِیقاً فَاحِشاً وَ شُحّاً قَبِیحاً وَ احْتِکَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَکُّماً فِی الْبِیَاعَاتِ وَ ذَلِکَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ وَ عَیْبٌ عَلَی الْوُلاةِ.

ص:118

فَامْنَعْ مِنَ الْإِحْتِکَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لا تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیِکَ إِیَّاهُ فَنَکِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْهُ فِی غَیْرِ إِسْرَافٍ.

با همۀ اینها بدان که بسیاری از آنان در خرید و فروش، بی اندازه سخت گیری می کنند و از خود بخل زننده نشان می دهند و برای به دست آوردن سود بیشتر، به احتکار می پردازند و در داد و ستد، زورگویی می کنند [و به هر قیمتی که خواستند می فروشند]. این کارها برای تودۀ مردم زیان بار و لکّۀ ننگی بر دامن زمامداران است.

بنابراین از احتکار جلوگیری کن! زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن جلوگیری فرمود. بایستی خرید و فروش به سادگی و با موازین عدل انجام گیرد و نرخها به هیچ یک از طرفین (فروشنده و خریدار) فشار نیاورد. محتکرانی را که پس از گوشزد تو، دوباره به احتکار می پردازند، مجازات کن، امّا در مجازاتشان تندروی [و اسراف] نکن!

آن را در دسترس مردم قرار ندهند تا بعداً پس از گران شدن جنس و نایابی کامل، آن متاع را در بازار سیاه به فروش رسانند. این عمل را احتکار می گویند که در بینش اسلامی حرام بوده و محتکر قابل تعقیب و مجازات است.

گاهی هم عده ای از ثروتمندان دور هم جمع می شوند و با زدوبند، تلاش می کنند تا جنسی را در انحصار کامل خود قرار دهند، به طوری که خرید آن برای مردم آزاد نباشد و اگر کسی خواست جنس مورد نظر را تهیه نماید، بایستی از کانال آن خریداری کند. این عمل انحصارطلبی است و با بینش اسلامی سازگار نمی باشد.

علی علیه السلام قباحت و زشتی هر دو عمل را در جملۀ «وَاحْتِکاراً لِلْمَنافِعِ» و «تَحَکُّماً فِی الْبِیاعاتِ» بیان می فرماید و بر همین اساس، به مالک فرمان می دهد برای اجناس، نرخ گذاری کند و تجار را در آزادی مطلق قرار ندهد و با این روش و با مجازات محتکران و انحصارطلبان، از سوءاستفاده های آنان جلوگیری نماید.

خواری زاست و الزاماً بایستی چاره ای اندیشید که فقر و مصیبت مستمندان را درمان نمود و جوانانشان را به اعضای فعالی تبدیل کرد و آنها را به سطح آبرومندانه ای ارتقا داد.

جهان مترقی امروز، مدعی همچون رسالتی است و شعار می دهد که با وضع قوانینی توانسته است تا حدودی کارگران را به حقوق واقعی شان رهنمون سازد و مستمندان را از وضع فلاکت بارشان نجات دهد.

به نظر ما در جهان امروز گرچه کارگران و مستمندان به وسیلۀ فشارهای روزافزونشان به نوایی ناچیز نائل آمده اند، ولی به نظر ما این ادعا از حدّ شعار فراتر نرفته است؛ زیرا هم اکنون نیز کارگران و مستمندان در دنیای پیشرفتۀ صنعتی [همانند امریکا، شوروی، انگلستان، آلمان، فرانسه و...] با وضع جانکاهی که دارند هنوز ندای مبارزه با استثمار و فقر و فلاکت سر می دهند و برای نجات از وضع موجودشان یاری می طلبند.

بر عکس، در فرمان امام علیه السلام قانون کارگری و نحوۀ رسیدگی به وضع مستمندان، در عین جامعیت و مترقی بودنش و با وصف این که بیش از هزار و سیصد سال پیش از قوانین جهان مترقی کنونی وضع شده است، از مرحلۀ شعار به عمل رسیده و مالک موظّف بوده است فرمان مولایش را بدین شرح اجرا کند:

ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لا حِیلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَ أَهْلِ الْبُؤْسَی وَ الزَّمْنَی فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً وَ احْفَظْ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیْتِ مَالِکِ وَ قِسْماً مِنْ غَلّاتِ صَوَافِی

ص:121

الْإِسْلامِ فِی کُلِّ بَلَدٍ فَإِنَّ لِلْأَقْصَی مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِی لِلْأَدْنَی.

وَ کُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ فَلا یَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ بَطَرٌ فَإِنَّکَ لا تُعْذَرُ بِتَضْیِیعِکَ التَّافِهَ لِإِحْکَامِکَ الْکَثِیرَ الْمُهِمَّ فَلا تُشْخِصْ هَمَّکَ عَنْهُمْ وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لَهُمْ.

وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لا یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیُونُ وَ تَحْقِرُهُ الرِّجَالُ فَفَرِّغْ لِأُولَئِکَ ثِقَتَکَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْیَةِ وَ التَّوَاضُعِ فَلْیَرْفَعْ إِلَیْکَ أُمُورَهُمْ ثُمَّ اعْمَلْ فِیهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَی اللَّهِ یَوْمَ تَلْقَاهُ فَإِنَّ هَؤُلاءِ مِنْ بَیْنِ الرَّعِیَّةِ أَحْوَجُ إِلَی الْإِنْصَافِ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ کُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَی اللَّهِ فِی تَأْدِیَةِ حَقِّهِ إِلَیْهِ.

وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْیُتْمِ وَ ذَوِی الرِّقَّةِ فِی السِّنِّ مِمَّنْ لا حِیلَةَ لَهُ وَلایَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ وَ ذَلِکَ عَلَی الْوُلاةِ ثَقِیلٌ وَ الْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِیلٌ وَ قَدْ یُخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلَی أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللَّهِ لَهُمْ.

در خصوص طبقۀ پایین رعیت، بالاخص بیچارگان و درماندگان و مستمندان و نیازمندان و افتادگان و معلولان که در میانشان افراد عفیف و آبرومند وجود دارند، همواره خدا را در نظر داشته باش و آنچه را که خدا از حقّ خود برای آنان نزد تو سپرده است، در اختیارشان قرار ده و از بیت المال مسلمانان و از زمین های غنیمتی اسلام، در هر شهری برای آنان سهمی در نظر بگیر؛ زیرا برای دورترین مسلمان همچون نزدیک ترین آنها سهمی وجود دارد.

هر مسلمانی در هر کجا باشد، نصیبی دارد و تو مسؤول رعایت حقّ همه هستی. زنهار خوشی فراوان، تو را از رسیدگی به وضع

ص:122

آنان منصرف نسازد؛ چرا که تو از نرسیدن به امور جزئی به خاطر سرگرمی، به کارهای بسیار مهم معذور نیستی. پس فکرت را از امور ایشان باز مدار و چهره از آنان برمگردان!

به کارهای کسانی رسیدگی کن که امکان حضور یافتن نزد تو را ندارند و مردم، آن را به چشم حقارت می نگرند و خوار می شمارند. برای تصدّی امور این گروه از نیازمندان از نیروهایی که اهل خشیت و تواضع اند انتخاب کن تا کارهایشان را نزد تو بیاورند. سپس دربارۀ آنان به گونه ای رفتار کن که روز قیامت معذور باشی؛ زیرا این دسته از میان سایر مردم به عدل و انصاف نیازمندترند؛ و در ادای حقّ تمامی افراد جامعه تو باید نزد خدا عذر داشته باشی.

یتیمان را بنواز و سالخوردگان درمانده را [که خود را در موضع گدایی قرار نمی دهند] فراموش مکن! این وظیفه [و اجرای تمامی حق] بر زمامداران، سنگین و طاقت فرساست؛ ولی خداوند آن را برای بندگانی که طالب آخرت اند و در این راه صبورند و به وعده های خدا اعتماد دارند، آسان می گرداند.

گفتیم که در جهان امروز، کارگران با تحمل فشارها و ناراحتی هایی توانسته اند امتیازاتی [همچون کاهش ساعات کار، افزایش دستمزد، دریافت غرامت در زمان اخراج و تشکیل صندوق بیمه های اجتماعی] به دست آورند. بهتر است بدانیم که اوّلاً این نتایج، به واسطۀ تلاش پی گیر و مداوم کارگران در طول سالیان متمادی به دست آمده است و مجالس قانون گذاری به خودی خود، توجهی به آنها نکرده و لحظه ای در بهبود وضع آنان نکوشیده اند؛ بلکه در برابر خواسته های کارگران مقاومت ها

ص:123

کرده اند. ثانیاً این قوانین، جامع افراد نیست و بسیاری از موارد ضروری را در بر نمی گیرد. ثالثاً سالخوردگان، یتیمان، بی سرپرستان و کودکانی که نمی توانند کاری انجام دهند، در این قوانین، جایی ندارند و برایشان فکری نشده است؛ در حالی که در عهدنامۀ علی علیه السلام نخست این که وضع قانون بدون درخواست کارگران از طرف قانون گذار مطرح شده است.

دوّم این که همۀ افراد مستمند به طور کامل مورد توجه قرار گرفته اند. سوّم این که دولت خود را موظف و مسؤول اجرای قانون می شناسد و گروهی را برای پیدا کردن افراد مستمند مأمور می کند.

وَ اجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَکَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَکَ وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَ أَعْوَانَکَ مِنْ أَحْرَاسِکَ وَ شُرَطِکَ حَتَّی یُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لا یُؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِیِّ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ.

ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَ الْعِیَّ وَ نَحِّ عَنْهُمُ الضِّیقَ وَ الْأَنَفَ یَبْسُطِ اللَّهُ عَلَیْکَ بِذَلِکَ أَکْنَافَ رَحْمَتِهِ وَ یُوجِبُ لَکَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ وَ أَعْطِ مَا أَعْطَیْتَ هَنِیئاً وَ امْنَعْ فِی إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ.

بخشی از برنامۀ روزانه ات را به نیازمندان اختصاص بده! شخصاً آنان را ملاقات کن و در مجلس عمومی با آنان شرکت نما، و برای [خشنودی] خداوندی که تو را آفریده است، [با آنان] فروتن باش! در این مجلس، به لشکریان و یارانت بگو کنار بروند و مزاحم اشخاص نشوند تا کسی که می خواهد با تو حرف بزند، بدون لکنت با تو گفت وگو کند؛ زیرا من بارها از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ام که می فرمود: «امتی که در میانشان حقّ ضعیف، به آسانی و بدون ترس و لکنت از قوی ستانده نشود، هرگز پاک و آراسته نخواهند شد.

سپس سعی کن که با آگاهی، برخوردهای تندشان را تحمل کنی، و تنگ حوصلگی و خودخواهی را از خود دور کن تا خدا درهای رحمتش را به رویت بگشاید و صواب طاعتش را به تو ارزانی فرماید. آنچه می بخشی، با گشاده رویی ببخش و اگر به علتی می خواهی منع کنی، با مهربانی و عذرخواهی منع کن!

ص:125

به دقت بنگرید اگر در حکومتی تنها این اصل از اصول عدالت گستر، اجرا و عملی شود آیا فرصت طلبان و خائنان و فسادپیشگان خواهند توانست به فساد و خیانت دست یازند و مردم و حکومت را از راه خیر و صلاح، به فساد و آلودگی سوق دهند و مسؤولان را به خاطر بی خبری از مردم به تصمیم گیری های غیرمردمی وادارند و مردم را به دلیل دوری از مسؤولان در سوز و گداز بی درمانی، به این سو و آن سو کشانند؟

پذیرد؛ یعنی کار امروز به فردا و کار فردا به پس فردا موکول نگردد.

ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِکَ لا بُدَّ لَکَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِکَ بِمَا یَعْیَا عَنْهُ کُتَّابُکَ وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ یَوْمَ وُرُودِهَا عَلَیْکَ بِمَا تَحْرَجُ بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِکَ وَ أَمْضِ لِکُلِّ یَوْمٍ عَمَلَهُ فَإِنَّ لِکُلِّ یَوْمٍ مَا فِیهِ.

در میان کارهای تو، کارهایی است که ناگزیر خود باید انجام دهی. یکی از این کارها، رسیدگی به کار معاونان است، در مورادی که دبیرخانه از عهدۀ آن بر نمی آید، دیگر انجام دادن نیازمندی های مردم است که معاونانت از تسریع در آنها احساس ناتوانی می کنند. برای هر روز، کار همان روز را اختصاص ده؛ زیرا کار هر روز، به همان روز بستگی دارد.

گرفتار نشود و از انجام فرائض غفلت نکنند، به مالک فرمان می دهد که بهترین اوقاتش را به عبادت اختصاص دهد و نماز را که تجلی گاه عروج انسان به مبدأ هستی است، به طور کامل و بدون کم و کاست، با تمام توان و نیرو، سرلوحۀ همۀ کارهایش قرار دهد:

وَ اجْعَلْ لِنَفْسِکَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَفْضَلَ تِلْکَ الْمَوَاقِیتِ وَ أَجْزَلَ تِلْکَ الْأَقْسَامِ وَ إِنْ کَانَتْ کُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلَحَتْ فِیهَا النِّیَّةُ وَ سَلِمَتْ مِنْهَا الرَّعِیَّةُ وَ لْیَکُنْ فِی خَاصَّةِ مَا تُخْلِصُ بِهِ لِلَّهِ دِینَکَ إِقَامَةُ فَرَائِضِهِ الَّتِی هِیَ لَهُ خَاصَّةً فَأَعْطِ اللَّهَ مِنْ بَدَنِکَ فِی لَیْلِکَ وَ نَهَارِکَ وَ وَفِّ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ کَامِلاً غَیْرَ مَثْلُومٍ وَ لا مَنْقُوصٍ بَالِغاً مِنْ بَدَنِکَ مَا بَلَغَ.

بهترین اوقات و شایسته ترین بخش های آن را برای عبادت [و تزکیۀ نفس خود] قرار ده؛ گرچه تمام کارهایی که می کنی، اگر با نیّت پاک و خالصانه و به خیر مردم باشد، برای خداست.

انجام واجبات الهی که فقط برای خداوند است، باید در وقت مخصوصی باشد. پس در شبانه روز، تن و جان خویش را به او واگذار کن و وظایفی را که وسیلۀ تقرّب به خداست، به طور وافی و کافی به جای آر هرچند که تنت را آزرده و فرسوده سازد.

حضور مردم در صف واحد، ارزش و اعتبار خاصی قائل است؛ لذا بر همین مبنا شارع مقدس اسلام برای شرکت در نمازهای جمعه و جماعت، ثواب مضاعف در نظر گرفته است و همۀ اینها برای این است که مسلمانان حضور دائمی شان را در صحنه حفظ کنند و از تفرّق و تشتّت و رهبانیّت و مانند آن در امان باشند، روی همین اصل علی علیه السلام بر مالک فرمان می دهد:

وَ إِذَا قُمْتَ فِی صَلاتِکَ لِلنَّاسِ فَلا تَکُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لا مُضَیِّعاً فَإِنَّ فِی النَّاسِ مَنْ بِهِ الْعِلَّةُ وَ لَهُ الْحَاجَةُ وَ قَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ وَجَّهَنِی إِلَی الْیَمَنِ کَیْفَ أُصَلِّی بِهِمْ فَقَالَ صَلِّ بِهِمْ کَصَلاةِ أَضْعَفِهِمْ وَ کُنْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً.

چنانچه با مردم به نماز جماعت برخاستی، نه چندان نماز را طولانی کن که مردم از آن به ستوه آیند و نه با عجله نماز را ضایع گردان؛ زیرا در میان نمازگزاران کسانی یافت می شوند که ممکن است بیمار بوده و یا کار داشته باشند. و من از رسول خدا صلی الله علیه و آله به هنگامی که مرا به یمن اعزام می فرمود، پرسیدم نماز را با آنها به چه کیفیتی بخوانم؟ آن حضرت فرمود: «مانند نمازی که با ضعیف ترینشان می گزاری با آنان نماز بخوان و نسبت به مؤمنان مهربان باش!»

امام علی علیه السلام در این بخش از فرمان، ضمن بیان مفاسد جدایی حاکم از مردم، ثمره و نتایج حیاتی مردمی بودن را نیز چنین مطرح می فرماید:

وَ أَمَّا بَعْدُ فَلا تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَکَ عَنْ رَعِیَّتِکَ فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاةِ عَنِ الرَّعِیَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّیقِ وَ قِلَّةُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ وَ الْإِحْتِجَابُ مِنْهُمْ یَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ فَیَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکَبِیرُ وَ یَعْظُمُ الصَّغِیرُ وَ یَقْبُحُ الْحَسَنُ وَ یَحْسُنُ الْقَبِیحُ وَ یُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ وَ إِنَّمَا الْوَالِی بَشَرٌ لا یَعْرِفُ مَا تَوَارَی عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْأُمُورِ وَ لَیْسَتْ عَلَی الْحَقِّ سِمَاتٌ تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْکَذِبِ.

وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَیْنِ إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُکَ بِالْبَذْلِ فِی الْحَقِّ فَفِیمَ احْتِجَابُکَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِیهِ أَوْ فِعْلٍ کَرِیمٍ تُسْدِیهِ أَوْ مُبْتَلیً بِالْمَنْعِ فَمَا أَسْرَعَ کَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِکَ إِذَا أَیِسُوا مِنْ بَذْلِکَ مَعَ أَنَّ أَکْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَیْکَ مِمَّا لا مَئُونَةَ فِیهِ عَلَیْکَ مِنْ شَکَاةِ مَظْلِمَةٍ أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَةٍ.

اما بعد، مبادا پرده نشینی و رو نشان ندادنت به رعیّت، طولانی شود؛ چرا که غیبت زمامداران از مردم، نوعی تنگنا [برای خود یا برای مردم] و آگاه نبودن به امور است. از اینها گذشته در حجاب بودن، رعیّت را از آنچه دور از آنان می گذرد بی خبر می دارد و این سبب می شود که در نظرشان بزرگ، کوچک و کوچک، بزرگ و نیکو، زشت و زشت، نیکو آید و حق با باطل مخلوط گردد. والی هم بشر است و به کارهایی که مردم از او پنهان می دارند، نمی تواند پی ببرد و حق هم نشانه های خاصی

ص:130

ندارد که بشود با آنها راست را از دروغ بازشناخت.

تو به هر حال یکی از دو نفر هستی: یا فردی هستی بخشنده در راه حق؛ در این صورت چرا از حقّ واجبی که می بخشی و کار نیکویی که انجام می دهی، خود را پنهان می داری؟ و یا فردی هستی بخیل [که از تو خیری به مردم نمی رسد] و به زودی مردم از تو ناامید شوند و دیگر از پیشگاهت درخواستی نکنند.

وانگهی، بیشتر نیازهای مردم به تو، از چیزهایی است که برآوردنش هزینه ای ندارد. نیازشان یا شکایت از ستمی است که به ایشان رسیده است و یا خواهان عدالت و انصاف تو در معامله یا کاری هستند.

در این قسمت از سخنان مولا، نکات زیر مورد توجه اساسی قرار گرفته است:

1. بهترین راه تحصیل اطلاعات

برای به دست آوردن «اطلاعات» دو راه متصوّر است: اولین راه این است که حاکم با بسیج نیروهای مخفی و آشکار و از طریق کانال های مختلف، در جریان رخدادها و مسائل مملکتی قرار می گیرد؛ دومین راه این است که حاکم گهگاه به طور مستقیم، با مردم رابطه داشته باشد و از طریق خود مردم [که طبعاً نیروهای موافق و مخالف را تشکیل می دهند]، نسبت به رخدادها و جریان ها آگاهی پیدا کند. از دیدگاه امام علی علیه السلام بهترین راه، راه ارتباط مستقیم با مردم است؛ زیرا مردم با دیدن والی [البته با رعایت شرایط و خصوصیاتی که قبلاً در مورد ویژگی های حاکم مردمی

ص:131

گفته شد]، حقایق را گفته و از واقعیات پرده بر می دارند و این خود وسیله ای خواهد بود که حاکم بتواند نسبت به اطلاعات جمع آوری شده [از طریق نیروهای مخفی و آشکار] ارزیابی، صحیح و نتیجه گیری، منطبق با واقعیات داشته باشد.

2. بهترین راه شناخت احزاب و گروه ها

شناخت جریان های حق از باطل (به ویژه در مسائل اجتماعی) بدون رویارویی با افکار و اندیشه های مردم و تنها از راه تفکر، یا از طریق اطلاعات جمع آوری شده و یا از مسیر تلفیق این دو ممکن نیست؛ زیرا انسان ها به دلیل پیچیدگی هایی که دارند، حاضر نخواهند شد مسائل را به گونه ای که در درونشان می گذرد بازگو کرده و در اختیار مخبران قرار دهند، اما به هنگام رویارویی با حاکم به خاطر اعتمادی که به او دارند، مسائل را خواهند گفت و واقعیات را آن چنان که هست، معرفی خواهند کرد.

وظیفه دارند حاکم را وسیلۀ سوءاستفاده قرار ندهند و با نام و عنوان حاکم، زورگویی و چپاول گری را پیشۀ خود نسازند؛ ولی اگر چنین حرکتی را شروع کردند، حاکم به حکم اسلام مکلّف است برای پاسداری از عدالت اجتماعی و طرفداری از حقوق مستضعفان، با گرایش های نادرست آنان برخورد قاطع و جدّی داشته باشد و با قطع کردن ریشه ها و عوامل سوءاستفاده، از بی عدالتی، خودکامگی، چپاولگری و بی انصافی این قبیل حاشیه نشینان جلوگیری نماید:

ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِی خَاصَّةً وَ بِطَانَةً فِیهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَةٍ فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِکَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْکَ الْأَحْوَالِ.

وَ لا تُقْطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِنْ حَاشِیَتِکَ وَ حَامَّتِکَ قَطِیعَةً وَ لا یَطْمَعَنَّ مِنْکَ فِی اعْتِقَادِ عُقْدَةٍ تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیهَا مِنَ النَّاسِ فِی شِرْبٍ أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَکٍ یَحْمِلُونَ مَئُونَتَهُ عَلَی غَیْرِهِمْ فَیَکُونَ مَهْنَأُ ذَلِکَ لَهُمْ دُونَکَ وَ عَیْبُهُ عَلَیْکَ فِی الدُّنْیَا وَ اْلآخِرَةِ.

همچنین فرماندار را نزدیکان و خویشانی است که به خودسری و گردن کشی و دست درازی [به مال مردم] و بی انصافی در خرید و فروش با آنان خو گرفته اند. تار و پود ایشان را با از بین بردن موجبات آن روش های نکوهیده، برانداز!

و به کسی از اطرافیان و خویشاوندانت، زمینی واگذار مکن و به هیچ وجه اجازه مده [آنان] مزرعه ای بستانند که با تسلط بر آن مزرعه، موجبات زیان همسایگان را (از قبیل تجاوز به آب و یا تحمیل کارهایی که بایستی به طور شرکت انجام دهند)، فراهم

ص:133

آورند و هزینۀ کشتزار اینان بر روستاییان تحمیل شود. در این صورت، سودش برای آنان و بدنامی و سرزنش آن در دنیا و آخرت از آنِ تو خواهد بود.

در این جملات، حضرت روی برخی از اسباب و عوامل سوءاستفاده انگشت گذارده است و به خوبی نشان داده که چگونه خویشاوندان و حاشیه نشیان حاکم با توسل به عناوین مختلف، به چپاول و غارت اموال دیگران دست می زنند و از این که مِلک آنان در نزدیکی مِلک مستضعفی قرار گرفته است، ملک دیگران را تصاحب می کنند و از انجام کارهایی که مشترکاً بایستی انجام شود، طفره می روند.

و همیشه حق و عدالت را گرچه بر نزدیک و دور باشد اجرا کن و در این راه بردبار و شکیبا باش و عملت را به حساب خدا بگذار، اگرچه از به کار بردن حق به خویشان و نزدیکانت زیان برسد. و همیشه به عاقبت حق بیندیش، زیرا که پایان حق، ستایش انگیز است.

این شیوه، دربارۀ خود تو ریاضت و برای رعیت، لطف است و مرحمت؛ و این عذرخواهی وسیله ای خواهد بود که حقّ و عدالت را به آنان بیاموزی و به پیروی از حق وادارشان سازی.

از این جملات، نتایج حیاتی توجیه منطقی و اصولی مسائل نیز به شرح زیر روشن می شود:

1. زمامداری که خود را ملزم به توجیه مسائل در مقابل مردم بداند، در واقع تفوّق و برتری مردم را نسبت به خود پذیرفته است.

این بینش [و به عبارت دیگر این نوع برخورد با مردم] باعث خواهد شد که والی بر نفس خودش تسلّط پیدا کند و با این تسلّط - که خود نوعی ریاضت است - بتواند با بدی ها و هواهای خود و دیگران مبارزه نماید.

2. توجیه اصولی مسائل موجب می شود که مردم با حق آشنا شوند و خود را ملزم به رعایت حق و عدالت بدانند و از اجرا شدن آن ناخشنود نباشند.

مسالمت آمیز استوار تنظیم می کند، و همیشه و در همه جا در پی آن است که در جهان صلح و آرامش برقرار باشد.

مطابق این اصل، هر گاه از جانب دشمن، صلح و آرامش پیشنهاد شود، حاکم اسلامی (با شرایطی که بیان خواهد شد) موظّف است از صلح استقبال کند و جنگ را متارکه نماید.

اکنون که با این سیاست کلّی اسلام آشنا شدیم، ببینیم آیا صلح در همه جا و در همه حال و بدون قید و شرط، مورد پذیرش اسلام قرار گرفته یا این که پذیرش صلح از شرایط خاصی برخوردار است؟ به اجماع همۀ فقهای شیعه - رضوان اللّه تعالی علیهم اجمعین - شرط اساسی، تن دادن به صلح این است که سازش به نفع اسلام و به سود مسلمانان باشد. اگر صلح به ضرر اسلام و موجب ضعف مسلمانان باشد، تن دادن به چنین صلحی روا و جایز نیست. بر همین اساس علی علیه السلام می فرماید:

وَ لا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاکَ إِلَیْهِ عَدُوُّکَ و لِلَّهِ فِیهِ رِضًا فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِکَ وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِکَ وَ أَمْناً لِبِلادِکَ وَ لَکِنِ الْحَذَرَ کُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّکَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِیَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِی ذَلِکَ حُسْنَ الظَّنِّ.

صلحی را که دشمن بر تو عرضه کند و مطابق رضای خدا باشد، ردّ مکن؛ زیرا صلح موجب آسایش لشکریان و آسودگی خاطر تو و ایمنی کشور خواهد بود. اما بعد از آشتی و سازش، سخت بر حذر و بیدارباش؛ چه بسا پیشنهادهای صلح برای اغفال طرف است. بنابراین بهتر است احتیاط را از دست ندهی و خوشبینی را در این سازش مورد اتّهام قرار ده.

ص:137

وَ إِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ عُقْدَةً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّةً فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بِالْأَمَانَةِ وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَیْتَ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَیْ ءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ.

فَلا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ وَ لا تَخِیسَنَّ بِعَهْدِکَ وَ لا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّکَ فَإِنَّهُ لا یَجْتَرِئُ عَلَی اللَّهِ الاّ جَاهِلٌ شَقِیٌّ

وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَیْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ وَ حَرِیماً یَسْکُنُونَ إِلَی مَنَعَتِهِ وَ یَسْتَفِیضُونَ إِلَی جِوَارِهِ فَلا إِدْغَالَ وَ لا مُدَالَسَةَ وَ لا خِدَاعَ فِیهِ.

وَ لا تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِیهِ الْعِلَلَ وَ لا تُعَوِّلَنَّ عَلَی لَحْنِ قَوْلٍ بَعْدَ التَّأْکِیدِ وَ التَّوْثِقَةِ.

وَ لا یَدْعُوَنَّکَ ضِیقُ أَمْرٍ لَزِمَکَ فِیهِ عَهْدُ اللَّهِ إِلَی طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَیْرِ الْحَقِّ فَإِنَّ صَبْرَکَ عَلَی ضِیقِ أَمْرٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ خَیْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ وَ أَنْ تُحِیطَ بِکَ مِنَ اللَّهِ فِیهِ طِلْبَةٌ لا تَسْتَقْبِلُ فِیهَا دُنْیَاکَ وَ لا آخِرَتَکَ.

اگر بین خود و دشمنت پیمان بستی یا به او امان دادی، به عهدت وفا کن و شرط امانت را روی تعهدی که کرده ای به جای آر و خود را در مقابل چیزی که به دشمن داده ای، سپر قرار ده؛ زیرا هیچ یک از واجبات الهی که همۀ مردم با اندیشه های گوناگون و عقیده های پراکنده ای که دارند دربارۀ آن شدیداً اجتماع داشته

ص:139

باشند، بهتر از وفای به عهد نیست. مشرکان نیز پیش از اسلام، وفای به عهد را بین خود لازم می دانستند؛ زیرا وبال پیمان شکنی و خیانت را دریافته بودند.

پس مبادا به عهدی که بسته ای وفا نکنی؛ و هیچ وقت عهدت را نقض نکن و دشمنت را فریب مده؛ زیرا غیر از آدم بدبخت و نادان، کسی را یارای زیر پا گذاردن پیمانی که به نام خدا با این و آن می بندد، نیست.

خداوند عهد و پیمانش را باعث ایمنی و حریم آسایش قرار داده است که در سایۀ آن، انسان ها به زندگی ادامه دهند؛ پس در این راه، دغل کاری و فریب و نیرنگ و فساد نیست.

نباید قراردادی را امضا کنی که در آن، راه فرار و بهانه تراشی باز باشد. پس از تحکیم و تنظیم قرارداد، گفتار دوپهلو (توریه، تفسیر و تأویل) به کار مبر و سختی کار که باید در آن عهد خدا را مراعات کنی، تو را بدون حق وادار به شکستن پیمان نسازد.

زیرا شکیبایی در برابر مشکلی که امید گشایش آن را داری و عاقبت پسندیده ای که برایت به بار می آورد، بهتر از نیرنگی است که وبالش گردنت را بگیرد و از ناحیۀ خدا چنان مورد تعقیب قرارگیری که در دنیا و آخرت عذری برایت نباشد.

برای هر فرد انسان آن چنان کرامتی قائل است که کشتن یک فرد را در حکم کشتن همۀ انسان ها و احیای یک فرد را در حکم احیای همۀ انسان ها می داند:

إِیَّاکَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْکَهَا بِغَیْرِ حِلِّهَا فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَدْعَی لِنِقْمَةٍ وَ لا أَعْظَمَ لِتَبِعَةٍ وَ لا أَحْرَی بِزَوَالِ نِعْمَةٍ وَ انْقِطَاعِ مُدَّةٍ مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ بِغَیْرِ حَقِّهَا وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُکْمِ بَیْنَ الْعِبَادِ فِیمَا تَسَافَکُوا مِنَ الدِّمَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَلا تُقَوِّیَنَّ سُلْطَانَکَ بِسَفْکِ دَمٍ حَرَامٍ فَإِنَّ ذَلِکَ مِمَّا یُضْعِفُهُ وَ یُوهِنُهُ بَلْ یُزِیلُهُ وَ یَنْقُلُهُ.

از خونریزی ناحق دوری کن؛ زیرا هیچ چیز بدتر از خونریزی ناحق خشم و غضب خداوند را بر نمی انگیزد و نعمت [الهی] را از کف بیرون نمی برد و عمر را کوتاه نمی کند؛ و خداوند در روز قیامت به اول چیزی که رسیدگی می کند، قتل نفس است. پس برقراری حکومتت را با ریختن خون حرام استوار مکن؛ زیرا ریختن خون حرام از اموری است که حکومت را ضعیف و سست می گرداند، بلکه آن را از بین می برد و به دیگری منتقل می کند.

تو دربارۀ قتل عمد در درگاه خداوند و نزد من عذر و بهانه ای نداری؛ زیرا کیفر آن قتل است؛ اما اگر مرتکب خطایی شدی و تازیانه ات، یا شمشیرت و یا دستت برخلاف نیّت و اراده ات در شکنجه دادن زیاده روی کرد، چون مشت زدن و بالاتر از آن هم کشتنی است، در این صورت غرور بر تو غلبه نکند و از ادای خون بهای مقتول به ورثۀ او سرباز نزنی.

از این بیان مولا، دو نکتۀ اساسی روشن می شود:

1. از دیدگاه علی علیه السلام بزرگ ترین اثر وضعی خونریزی ناحق، زوال قدرت و از بین رفتن دولت و حکومت است. تاریخ ستمشاهی منحوس دودمان پهلوی، بهترین گواه این بینش علوی است و همۀ امت اسلامی ایران مشاهده کردند که چگونه دودمان کثیف پهلوی به واسطۀ خونریزی ها و خونخواری ها به زباله دانی تاریخ انداخته شد و نامی جز ننگ و نفرت برایشان باقی نماند.

2. حیات و زندگی مسالمت آمیز انسان ها در سایه اجرای قصاص تحقق پیدا می کند.

از این رو، علی علیه السلام به مالک گوشزد می کند که در صورت ارتکاب قتل عمد، قصاص خواهد شد و هیچ گونه گذشتی (حتی از مالک) در کار نخواهد بود.

در قتل های غیر عمد نیز، حاکم وظیفه دارد با پرداخت دیه، رضایت اولیای دم را تحصیل نماید.

ص:142

از خودپسندی و اطمینان داشتن به چیزی که از آن خوشت می آید و نیز از ستایش و تعریف مردم برحذر باش؛ زیرا در این حالت ها شیطان فرصتی می یابد و نیکی های نیکوکاران را محو و نابود می کند.

برحذر باش از این که با احسانی که به رعیت می کنی، منّتی بر سر آنان بگذاری و یا کاری که برایشان انجام می دهی، زیادتر از اندازه، آن را به رخشان بکشی و بزرگ جلوه دهی و یا اگر وعده ای به آنان می دهی، از آن سرپیچی و تخلّف نمایی؛ زیرا منّت، احسان را باطل و بی پاداش می گرداند و زیادتر از اندازه جلوه دادن، نور حقیقت را از بین می برد و خلف وعده، خشم و غضب خدا و مردم را افزایش می دهد. خداوند متعال می فرماید:

«خداوند از قولی (منظور هر گونه قول دادن است) که می دهید و بدان عمل نمی کنید سخت غضبناک خواهد شد.»

در این کلمات، حضرت پس از بیان زشتی استبکار، سه مطلب اساسی دیگر را نیز مورد عنایت قرار داده است:

1. حاکم اسلامی حقّ منّت گذاری به مردم را ندارد

اصولاً در تعالیم اسلامی منّت در همه جا محکوم است - چه منّت مردم به مردم و چه منّت دولت به مردم -؛ زیرا که اوّلاً، انفاق و صدقه [و به عبارت دیگر کمک به دیگران] برای این است که فقرا از وضع دلخراش زندگی فقیرانه نجات پیدا کنند و با تأمین احتیاجات مادّی، ناراحتی روحی شان برطرف گردد؛ در صورتی که اگر به دنبال انفاق و بخشش، منّت بوده باشد، نه تنها این هدف عملی نشده بلکه لطمۀ سنگین تری بر

ص:144

روح مستمندان وارد آمده است. ثانیاً، آنچه که دولت به عنوان خدمت ارائه می دهد، انجام وظیفه است و نمی توان بر کسی منّت گذاشت. ثالثاً، انفاق و بخشش بایستی وجهۀ خدایی داشته باشد و منّت، حاکی از این است که عمل انجام شده برای خدا نبوده است. رابعاً، خداوند متعال که حاکم علی الاطلاق و صاحب همۀ قدرتها و نیروهاست، در بخشش این همه نعمت های هستی (جز نعمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و نعمت اسلام) بر انسان ها منّت نگذاشته است و اگر انسانی در مقابل احسان به دیگری منّت بگذارد، حاکی از این خواهد بود که برای خود استقلال قائل شده و نعمت را از آن خود می داند؛ در صورتی که به حکم «لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إلّابِاللّه» مالک همۀ هستی، اوست و از اوست.(إنّا للّه وَإنّا إلَیْهِ راجِعُونَ).

2. نتیجۀ خلف وعدۀ حاکم اسلامی

در اسلام تخلّف از وعده در حکم بی دینی و بی ایمانی است. قرآن در همین زمینه می فرماید:«کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّه و...» در مقابل، وفای به عهد از نشانه های ایمان و پای بندی به مسائل اسلامی است. اگر مسؤولی به مردم وعده ای بدهد و از آن تخلّف کند، علاوه بر این که مورد غضب خدا قرار خواهد گرفت، زیان این تخلّف متوجه دولت خواهد شد ولذا شایسته است مسؤولان وعده هایی رامطرح کنندکه صد درصد می توانند به آن عمل نمایند و از دادن وعده هایی که احتمال تخلّف از آن هست، پرهیز کنند.

3. مبالغه گویی شایستۀ حاکم اسلامی نیست

حقیقت و آنچه که از حقیقت برخوردار است، از نورانیّت و روشنایی

ص:145

مخصوص به خود بهره مند می باشد و لذا انسانی که فی المثل دروغ می گوید، در باطن خود گرفتار عذاب وجدان است و در تاریکی و سیه دلی به سر می برد؛ در حالی که انسان راستگو از نورانیّت و روشنایی برخوردار است. روی این اصل، گفتن آنچه که تحقّق یافته است، مردم را متنفّر نمی کند؛ بلکه انسان ها با مشاهدۀ نورانیّت مجذوب حقیقت خواهند شد. از این رو، شایسته نیست دولت اسلامی کارهای انجام شده را به صورتی اغراق آمیز و با مبالغه و بیش از آنچه انجام گرفته با مردم مطرح کند؛ زیرا مردم با دیدن عملکرد واقعی، فریفتۀ حقیقت می شوند و با احساس مبالغه و گزافه گویی، مسؤولان را خائن و بی اعتقاد به مبانی اسلامی تلقّی خواهند کرد.

اسْتَوْضَحَتْ وَضَعْ کُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ کُلَّ عَمَلٍ مَوْقِعَهُ.

قبل از رسیدن زمان کار [و تحقّق شرایط لازم] از عجله پرهیز کن! اگر انجام کار ممکن شد آن را کوچک مشمار! در صورت مشخّص نبودن رشتۀ کار، یک دندگی به خرج مده! و نیز از مسامحه و سستی در زمان روشنی امور (طرح ها و برنامه ها و...) دوری کن! بنابراین هر امری را در جای مناسب خود قرار ده و برای هر عملی در موقعیّت مناسب اقدام کن.

حَتَّی یَسْکُنَ غَضَبُکَ فَتَمْلِکَ الْإِخْتِیَارَ وَ لَنْ تَحْکُمَ ذَلِکَ مِنْ نَفْسِکَ حَتَّی تُکْثِرَ هُمُومَکَ بِذِکْرِ الْمَعَادِ إِلَی رَبِّکَ.

مبادا چیزی را که همۀ مردم به طور مساوی در آن سهم دارند، بیشتر از دیگران به خودت اختصاص دهی. در آنچه برای مردم آشکار است، خود را به غفلت و نادانی نزن؛ برای این که آن چیز از تو گرفته و به دیگری داده می شود و به زودی پرده بالا می رود و تو به نفع مظلومان محکوم خواهی شد.

جلوی خشم و تندی و دستیازی و زبان درازی خود را بگیر و از دشنام دادن و هرزه گفتن پرهیز کن و خاموش باش تا این که غضبت فرونشیند و اختیارت به دست آید و بینش ات حقیقت را ببیند هنگامی به خود می آیی که به یاد بازگشت به سوی پروردگارت افتاده و بر اندوه و نگرانی ات بیفزایی.

در جمع بندی جملات بالا، به مطالبی از این دست پی خواهیم برد:

1. خودکامگی

خودکامگی بیش از افراد معمولی به سراغ حاکم می آید و با توجه به امکاناتی که او در اختیار دارد، هیچ نیرویی جز نیروی تقوا مانع خودکامگی اش نخواهد شد. پس حاکم بیش از دیگران به نیرومندی و تقویت بنیۀ تقوایی نیازمند است.

2. ضرورت تقسیم بالسّویه اموال و امکانات عمومی

آنچه از آنِ همۀ مردم است بایستی بالسّویه بین مردم تقسیم گردد و حاکم نمی تواند اموال عمومی را به خود و یا به عده ای خاص اختصاص

ص:148

دهد؛ در صورتی که از حاکم چنین حرکتی سر بزند، این عمل ظلم است و روزی در دادگاهی که به حاکمیت مظلومان بر پا خواهد گردید، ظالم محکوم شده و به سزای ظلمش خواهد رسید.

3. ضرورت احترام به افکار عمومی

احترام به افکار عمومی از وظایف خاص حاکم مردم است. اگر خلاف کاری ها، کجرویها، فسادهای اخلاقی و فسادهای اداری که در انظار مردم قرار دارد با بی اعتنایی همچنان ادامه داشته باشد و حاکم بدون توجه به افکار عمومی، خود را به غفلت و تجاهل بزند و با این بهانه به اصلاح جامعه اقدام نکند، عاقبتی شوم و پی آمدی دردناک خواهد داشت.

4. پرهیز از خشم و ضرورت رعایت اصول اخلاقی

از آن جا که مردم نسبت به حام احساس نیاز کرده و چارۀ دردشان را در وجود حاکم جست وجو می کنند، تحمّل ناهنجاری هایی از قبیل خشم و غضب و بی اعتنایی و... را از حاکم ندارند و از بروز کوچک ترین حرکت ناهنجار به دردی سوزناک دچار خواهند شد. از این رو لازم است مسؤولان با برخورد انسانی و اسلامی احساسات مردم را جریحه دار نکنند و باعث رمیدن و رنجش آنان نشوند.

و حرکت حاکم اسلامی بایستی بر اساس آن دو انجام شود و تخلّف از حکم قرآن و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله از او پذیرفته نیست و با ظهور یافتن و عملی شدن چنین حرکتی حاکم، خودبه خود معزول خواهد شد.

علی علیه السلام در کلمات آتی ضمن این که قرآن و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمۀ معصومین علیهم السلام را ملاک حرکت برای مالک معرفی می کند، عبرت گیری از تاریخ و حوادث گذشته را برای حاکم ضرور و لازم می شناسد. روی این حساب می فرماید:

وَ الْوَاجِبُ عَلَیْکَ أَنْ تَتَذَکَّرَ مَا مَضَی لِمَنْ تَقَدَّمَکَ مِنْ حُکُومَةٍ عَادِلَةٍ أَوْ سُنَّةٍ فَاضِلَةٍ أَوْ أَثَرٍ عَنْ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله أَوْ فَرِیضَةٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَتَقْتَدِیَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا بِهِ فِیهَا.

وظیفه داری که حکومت های عدالت گسترویا سنت های فضیلت مند و یا فریضه هایی که در قرآن مجید آمده و یا روش هایی که از پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله در کتاب ها نوشته شده را به یاد داشته باشی و آنچه که ما عمل کرده ایم و تو آنها را دیده ای، پیروی کن.

وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسِکَ فِی اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَیْکَ فِی عَهْدِی هَذَا وَ اسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّةِ لِنَفْسِی عَلَیْکَ، لِکَیْلا تَکُونَ لَکَ عِلَّةٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِکَ إِلَی هَوَاهَا، [فَلَنْ یَعْصِمَ مِنَ السُّوءِ وَلا یُوفِّقُ لِلْخَیْرِ إلّااللّهُ تَعالی](1).

کوشش کن از آنچه که در این فرمان برایت تنظیم کرده ام متابعت کنی و دستوراتم را عمل نمایی. [ای مالک،] من با تو پیمانم را به وسیلۀ این فرمان محکم نمودم و حجت را بر تو تمام کردم تا اگر نفست سرکشی کند و پی هوی و هوس رود، بهانه ای نداشته باشی؛ هرچند که انسان را از بدی محفوظ نخواهد داشت و او را توفیق به نیکی نخواهد داد جز خدای متعال.

و در جهت استقرار و حاکمیت احکام اللّه است. رسیدن به شهادت پایان راه و اوج اعتلای انسان محسوب می شود. از این رو علی علیه السلام ضمن آرزوی شهادت برای خود و مالک، فرماندارش را با نتیجه و آثار توان مند دعا نیز آشنا می سازد. اکنون که در پایان این نوشتار قرار گرفته ایم، دعای آن حضرت را با هم می خوانیم:

وَ أَنَا أَسْأَلُ اللَّهَ بِسَعَةِ رَحْمَتِهِ، وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ عَلَی إِعْطَاءِ کُلِّ رَغْبَةٍ، أَنْ یُوَفِّقَنِی وَ إِیَّاکَ لِمَا فِیهِ رِضَاهُ مِنَ الْإِقَامَةِ عَلَی الْعُذْرِ الْوَاضِحِ إِلَیْهِ وَ إِلَی خَلْقِهِ، مَعَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فِی الْعِبَادِ، وَ جَمِیلِ الْأَثَرِ فِی الْبِلادِ، وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ، وَ تَضْعِیفِ الْکَرَامَةِ، وَ أَنْ یَخْتِمَ لِی وَ لَکَ بِالسَّعَادَةِ، وَ الشَّهَادَةِ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.

وَ السَّلامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ - صَلَّی اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ - الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ، وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً، وَ السَّلامُ.

من از خداوند بزرگ می خواهم که با رحمت بی پایان و قدرت عظیمش [که در عطا و احسان آنچه پسندد به انجامش قادر و تواناست] من و تو را به آنچه رضا و خشنودی اش در آن است، وادارد. عذر بجا و آشکار ما را در برابر خود و خلقش بپذیرد و با نیک نامی در میان بندگان و خوش نامی و اثر نیک در شهرها و دیارها، و تمامی نعمت و فزونی عزّت و بی پایانی سعادت آفرین و شهادت آمیز، عمرمان را به پایان رساند که ما از اوییم و به سوی او باز خواهیم گشت.

درود بر رسول خدا و بر آل او باد که همگی پاک و منزّه اند. آمین یا ربّ العالمین

ص:152