و به طور كلي تعداد موضوعاتي كه كليه ي مطالب اين كتاب با آنها ارتباط دارد به «50 موضوع» تقريبا بالغ گرديد. از آن پس بحث خود را كه صدها نفر از فضلاء و محققين در آن شركت مي كردند شروع كردم اين بحث در حدود يك سال و نيم در حوزه ي علميه ي قم ادامه داشت و در طي اين مدت اين چند موضوع مورد بحث و بررسي قرار گرفت:

[صفحه 4]

1- بيت المال و قوانين مربوط به آن.

2- آغاز پيدايش گروه خوارج و نقشي كه آنها در ايجاد وقفه در راه پيشرفت اسلام داشتند.

3- وظائف فرمانروايان و شرايط رهبري.

بعدا متاسفانه اين بحث تعطيل گرديد و موضوع سوم هم ناتمام ماند.

كتابي كه هم اكنون از نظر خوانندگان محترم مي گذرد مجموعه بحثهائي است كه با موضوع دوم ارتباط دارد. اين بحثها پس از آنكه از نوار پياده شده است به وسيله ي دانشمند ارجمند و فاضل محقق آقاي محمدتقي بشارت تنظيم گرديده است. انصافا ايشان در راه زحمات فراواني را متحمل شده اند و تنها عاملي كه تحمل اين زحمات را برايشان آسان و نشاطبخش گردانيده بود. علاقه ي شديدي بود كه به پر شدن اين خلاء علمي در حوزه ي قم داشتند جزاه الله عن العلم و الاسلام خيرا.

در اين كتاب سعي شده است كه مبدء پيدايش گروه خوارج و طرز تفكر آنها و بلائي كه ركود و انجماد و انحراف فكري آنها بر سر پيشرفت اسلام آورد مورد تحليل و بررسي قرار بگيرد.

البته هرگز نمي توان ادعا كرد كاري كه انجام شده است كامل و بدون نقص است ولي شايد گامي در راه تحقق بخشيدن به هدف محسوب گردد. و اميد كه با

توفيق خداوند متعال گامهاي ديگري را اساتيد و محققين در راه پيمودن اين راه بردارند. تا موقعيت و مقام نهج البلاغه و نقش سازندگي آن در ايجاد يك جامعه ي مترقي و كامل روشن گردد.

سقز- حسين نوري- 3 رمضان 1398

17 مرداد 1357

[صفحه 5]

تحقيق و تنظيم مطالب اين بحث

[صفحه 6]

سودمند مي نمايند.

طرز تدريس استاد اين بود كه ايشان با دقت خاصي ابتداء لغات و واژه ها را بررسي مي كردند سپس مطالبي را كه در شروح نهج البلاغه ذكر گرديده است مورد بحث و بررسي قرار مي دادند آنگاه با دقت و سليقه ي مخصوصي يكي از مسائل اصيل و مهم اسلامي (اجتماعي، فردي، سياسي، نظامي، اقتصادي، اعتقادي و اخلاقي) را به مناسبت كلام حضرت از ديدگاه نهج البلاغه مورد بحث قرار مي دادند، در اينجا بود كه از پرتو وسعت ذهن و ژرف نگري معظم له سيل مطالب و نكات علمي بر دامنه ي افكار محصلين سرازير مي شد و آنها با دقت و توجه به ضبط و اخذ آن مي كوشيدند و برخي با استفاده از نوار بهتر و دقيقتر به جمع آوري مطالب همت مي نمودند، ولي متاسفانه به علتي كه فعلا از ذكر آن بايد خودداري كرد اين درس تعطيل گرديد.

اينجانب كه علاقه ي وافري به مباحث سازنده ي نهج البلاغه داشتم و افتخار بهره مندي بيشتر از حضور استاد گرانقدر را يافته بودم پس از كسب اجازه از محضرشان اين توفيق نصيبم گرديد كه مباحث معظم له را بذوق خويش تنظيم و تكميل كرده به صورت كتاب براي استفاده ي عموم مسلمانان درآورم.

استاد با عنايت و لطف خويش مرا تشويق كرده و در تمام مراحل ياريم نمودند، اكنون معترفم كه اگر خوانندگان حسن و كمالي در مباحث مي يابند از آن استاد بزرگ و اگر نقص و عيبي مشاهده مي فرمايند از آن من خواهد بود. بايد توجه داشت كه سلسله درسهاي استاد در چند جلد به ترتيب منتشر خواهد شد، ابتدا در نظر داشتيم چاپ يك قسمت از درسها را كه مربوط به

قوانين بيت المال از ديدگاه نهج البلاغه است و مباحثش مهمتر مي نمود مقدم بداريم ولي براي جهاتي ابتداء به چاپ اين قسمت اقدام كرديم.

در اين كتاب چنانكه ملاحظه خواهيد كرد سه بخش مهم زندگاني شگرف حضرت علي عليه السلام مورد بررسي قرار مي گيرد.

بخش اول: دوران سازندگي زندگاني آن حضرت و به عبارت ديگر دوران

[صفحه 7]

مجاهدتهاي سازنده ي آن حضرت در زمان پيغمبر بزرگ اسلام (ص).

بخش دوم: دوره ي صرف نظر از تصدي مقام خلافت براي هدفي بالاتر و برتر.

بخش سوم: دوران فرمانروائي كه شامل فرازهائي حساس از زندگي اميرمومنان و نحوه حكومت و اداره ي اجتماع و اجراي عدالت خصوصا مقابله با غائله ي خوارج كه به واسطه ي ركود فكري خود مشكل بزرگي در راه حكومت حضرتش به وجود آوردند.

يكي از ويژگي هاي اين بحث آنست كه سعي شده خطبه ها و كلمات مربوط به خوارج در نهج البلاغه به ترتيبي بيان شود كه آغاز شورش و عصيان اين گروه تا نابودي و سقوط آنها را مرحله به مرحله بيان كند. و در ضمن مباحث كتاب بحث مختصر و نسبتا جامعي درباره ي علم غيب پيامبران و ائمه هدي عليهم السلام و حدود و كيفيت آن از ديدگاه قرآن و نهج البلاغه به عمل آمده كه اميد است پاسخگوي بعضي شبهات و اشكالات باشد.

قم- محمد تقي بشارت

[صفحه 9]

توده ضعيف و متزلزل جامعه اي نيرومند و استوار و مطمئن بوجود آورد سوگند به خدا در آن روزگار من از جمله كساني بودم كه آن جامعه را به راه رستگاري و عظمت سوق مي دادند. تا اينكه تمام نيروي دشمناني كه سد راه اسلام بودند، درهم شكسته شد و توطئه هاي آنها پايان رفت. من در ضمن همه جريانها وظائف خطير خود را با كمال شهامت انجام دادم و هرگز در خود احساس ضعف و ترس نكردم.

و نيز در فراز ديگري، در ضمن اينكه فداكاريهاي خود را در راه پيامبر بزرگوار اسلام شرح مي دهد، خود را نزديكترين افراد نسبت به وي قلمداد نموده و شايسته ترين افراد نسبت به مقام سرپرستي امت اسلام معرفي مي كند و مي گويد:

و لقد علم المستحفظون من اصحاب محمد صلي الله عليه و آله اني لم ارد علي الله و لا علي رسوله ساعه قط. و لقد واسيته بنفسي في المواطن التي تنكص فيها الابطال و يتاخر فيها الاقدام، نجده اكرمني الله بها و لقد قبض رسول الله- صلي الله عليه و آله- و ان راسه لعلي صدري و لقد سالت نفسه في كفي، فامررتها علي وجهي و لقد وليت غسله- صلي الله عليه و آله- و الملائكه اعواني، فضجت الدار و الافنيه، ملا يهبط و ملا يعرج و ما فارقت سمعي هينمه منهم، يصلون عليه حتي و اريناه في ضريحه. فمن ذا احق به مني حيا و ميتا؟ [2].

آن شخصيتهايي از اصحاب محمد (ص) كه حافظ احكام و امين اسرار وي مي باشند مي دانند كه من در عمر خود هرگز در هيچ زماني از فرمان خدا و رسول خدا سر باز نزدم و در موقعيت ها

و موارد بسيار سختي كه دليران فرار مي كردند و كسي را جرئت گام نهادن به ميدان مبارزه نبود، با پيغمبر اكرم تا سر حد جان

[صفحه 12]

جانبازي، مواساه و فداكاري كردم و همه اين فداكاريها و جانبازيها براثر شجاعت و جوانمردي اي بود كه خداوند مرا به آن گرامي داشته است.

و رسول خدا (ص) در حالتي جان به جان آفرين تسليم كرد كه سرش بر سينه ي من و بدن مقدسش روي دستم بود، سپس من راي تبرك و تيمن دست خود را به چهره ام كشيدم [3]، سپس مراسم غسل آن حضرت را در حالي كه فرشتگان مرا كمك مي كردند، شخصا انجام دادم پس از آن خانه و اطراف آن به گريه و ناله درآمدند و به احترام آن جنازه ي پاك گروهي از فرشتگان فرود آمده و گروهي بالا مي رفتند، همهمه ي نماز آنها كه بر آن جنازه ي مقدس مي خواندند از گوش من جدا نمي شد تا اينكه او را در آرامگاهش جاي دادم. پس كيست كه نسبت به آن حضرت در حال زندگي و مرگ از من سزاوارتر باشد؟ [4].

[صفحه 13]

داد و از خلافت چشم پوشيد.

آنچه كه به راستي باعث بهت و حيرت بعضي از افراد گرديده است، صبر و سكوت علي است. آن هم سكوتي دردانگيز كه همچون خار در چشمان و استخوان در گلو، او را رنج مي داد. سكوتي اين چنين طولاني ولي اين سكوت چنانكه خواهيم گفت، سكوتي بود كه اسلام جوان براي رشد يافتن و نضج گرفتن خود، جدا به آن محتاج بود. زيرا اين سكوت به معناي چشم پوشي از خلافت براي هدفي بالاتر بود، نه به معناي ركود و خموشي مطلق، چه آن حضرت كه مانند اقيانوسي متلاطم و مواج و خروشان، هميشه كف بر لب و خروش در سينه و جوش در دل داشت هرگز خاموش نشد و بي تفاوت ننشست. از يك طرف در راه پيشرفت اسلام با خلفا همكاري كرد و از طرفي در راه تعليم و تربيت و رفع نيازمنديهاي جامعه كوشش نمود. تا اينكه اين دوره ي دردانگيز جانكاه پس از بيست و پنج سال با شورش انقلابيون و قتل عثمان به پايان رسيد.

[صفحه 14]

چرا علي سكوت كرد؟

اگر اينجا اين اشكال كه همواره پيش از بررسي عميق زندگاني شگرف علي (ع) در اذهان مجسم مي شود، تكرار گردد، كه اگر بنا بر اعتقاد آن حضرت و گواه تاريخ بيست و پنج سال حكومت اسلام و سرنوشت امت مسلمان، بازيچه ي دست اشرار و افراد سست عنصر و نالايق است چرا حضرت در حالي كه خود ناظر صحنه هاي تند و نادرست آنان بود سكوت را بر خروش و غماض را بر فرياد مقدم داشت؟

در پاسخ اين پرسش بايد توجه كرد كه نظر واقع بينانه ي اميرمومنان چون قيام خود را موجب نابودي

اسلام نوپا مي ديد، لذا از قيام و اقدام براي به دست آوردن حق خود صرف نظر كرد زيرا پس از رحلت پيامبر اسلام از طرفي كشورهاي همجوار، خصوصا دو ابر قدرت آن روز، يعني ايران و روم و از سوي ديگر آشوبگران يهود و منافقان، اوضاع مسلمانان را زير نظر داشتند و به تحولات سياسي آنان چشم دوخته در انتظار فرصت دقيقه شماري مي كردند و در چنين موقعيتي تنها يك بلواي بزرگ در سرزمين اسلام و سپس اشتعال جنگهاي داخلي به آنان فرصت مي داد كه از هر سو به كشور اسلام حمله كنند و با يك يورش ناگهاني از درون و برون نقش اسلام را از چهره ي روزگار محو سازند. آن وقت نه از پيامبر راستين اسلام مكتبي و نه از اميرمومنان نقش مهمي باقي مي ماند. و علي (ع) به عنوان مسبب انقراض اسلام قلمداد مي شد. در اين صورت شتابزدگي علي، بسان باغباني بود كه ميوه را نارس از درخت بچيند. در نتيجه، نه خيري به خودش برسد و نه به ديگران. كه خود حضرت اين تشبيه را درباره ي قيام بي موقع چنين بيان فرموده است:

و مجتني الثمره لغير وقت ايناعها كالزارع بغير ارضه. [9].

كسي كه ميوه را در غير موسم رسيدن بچيند، مانند زراعي است كه در

[صفحه 15]

زمين ديگران زراعت كند كه فائده اي نصيب او نمي شود.

از رهگذر قيام آن روز علي (ع) بزرگترين تفرقه و اختلاف، در خود جامعه اسلامي به وجود مي آمد. و همين امر موجب ضعف ملت اسلام مي شد و دشمنان اسلام و فرصت طلبان از اين ضعف استفاده كرده، نهال نورس اسلام را از ريشه قطع مي كردند. قطعا اگر اميرمومنان اين واقع بيني و مصلحت

انديشي را نداشت، در آغاز دچار وسوسه هاي آشوبگر ابوسفيان مي شد و حوادث بزرگي به وجود مي آمد، زيرا او همراه عباس عموي پيغمبر براي يك ائتلاف سياسي نزد علي (ع) آمدند و به حضرتش گفتند: كه مي توانند از نفوذ ملي عموي پيغمبر و مهارت ابوسفيان، در بسيج اعراب استفاده كنند، يعني آنها مي توانند قبائل عرب را تجهيز كنند، تا اجازه ندهند طوائف بني تيم و بني عدي بر جهان عرب مسلط شوند و حكومت نمايند، بايد دقت داشت هدف ابوسفيان كه امروز به كمك علي (ع) شتافته، نابودي سلطه دو طائفه عرب در بر ساير اعراب است. و در واقع مي خواهد شئون عربيت و قوميگري خود را حفظ كند و هزاران نقشه ي شوم و مرموز ديگر را عملي سازد ولي علي آگاه و مدافع اسلام، با يك جواب قاطعانه نقشه هاي آنان را نقش بر آب كرد و با آهنگي قاطع فرمود:

ايها الناس، شقوا امواج الفتن بسفن النجاه.

و عرجوا عن طريق المنافره وضعوا تيجان المفاخره. افلح من نهض بجناح، او استسلم فاراح. هذا ماء آجن و لقمه يغص بها آكلها.

امواج درياي فتنه و آشوب را با كشتيهاي نجات بشكافيد و از انديشه ي اختلاف و تفرقه بازگرديد و تاج تفاخر و خودبيني را از سر بر زمين بيفكنيد، پيروزي و سعادت قيام براي كسي است كه بر پا و بال قيام كند و بدون آن سكوت و تسليم پيشه سازد، تا از خطر در امان باشد. قيام با شما مانند آب متعفن بد بو، گوارا نيست و مانند لقمه اي است كه راه گلوي انسان را مي گيرد. [6].

اميرمومنان فلسفه ي بيست و پنج سال سكوت خود را در آغاز زمامداري خود

[صفحه 16]

هنگامي

كه براي سركوبي بلواگراني كه جنگ جمل را به وجود آورده بودند عزيمت مي كرد، چنين بيان مي كند:

ان الله لما قبض نبيه، استاثرت علينا قريش بالامر. و دفعتنا عن حق نحن احق به من الناس كافه، فرايت ان الصبر علي ذلك افضل من تفريق كلمه المسلمين و سفك دمائهم.

و الناس حديثوا عهد بالاسلام والدين يمخض مخض الوطب يفسده ادني و هن و يعكسه اقل خلف.

هنگامي كه خداوند جان گرامي پيامبرش را باز پس گرفت. قريشي ها كار را بر او دشوار ساختند و ما را از حق حكومت كه از ميان مردم تنها ما شايسته آن بوديم محروم ساختند در برابر اين حق كشي و ستم بزرگ، من صبر و شكيبايي را از خونريزي و ايجاد اختلاف و پراكندگي بين ملت اسلام شايسته تر ديدم. زيرا مردم تازه به اسلام گرايش پيدا كرده بودند و دين همانند مشكي بود كه هنگام تكان دادن به اندك سستي متلاشي مي گشت. و با كوچكترين اشتباه واژگون مي شد. [7] و باز هنگام تشريح و توضيح علت بسيج نظامي، جهت سركوبي طلحه و زبير، در حالي كه مسلح به شمشير خود بود و ديده هاي حضار به سويش دوخته شده بود فرمود:

و ايم الله لولا مخافه الفرقه بين المسلمين و ان يعود الكفر و يبور الدين، لكنا علي غير ما كنا لهم عليه.

به خدا سوگند اگر از پراكندگي و تفرقه مسلمانان و بازگشت اهريمن كفر و اضمحلال دين بيمناك نبودم، با ستمگران غاصب به طرز ديگري رفتار مي كردم. [8] بنابراين چشم پوشي اميرمومنان (ع) از تصدي مقام خلافت تنها براي

[صفحه 17]

تامين مصلحت اسلام و مسلمين بود وگرنه هم كساني كه اين مقام را قبضه كردند، و

هم مردم ديگر، همه مي دانستند كه فقط او شايسته اين مقام است، چنانكه خود فرمود:

اما والله لقد تقمصها فلان و انه ليعلم ان محلي منها محل القطب من الرحي ينحدر عني السيل و لا يرقي الي الطير.

به خدا سوگند پسر ابي قحافه (ابوبكر) پيراهن خلافت و زعامت را بر اندام خود پوشيد، در صورتي كه مي دانست تنها محور گردش چرخ آسياي خلافت، من بودم.

(سيل علم و فضيلت از جويبار وجود من سرازير مي شود و به اوج آسمان شخصيت من هيچ پرنده ي تيز پروازي نخواهد رسيد).

و هنگامي كه با طرح يك نقشه مرموز، در شوراي شش نفري گوي خلافت را در دامن سر دودمان اموي «عثمان بن عفان» انداختند و به صورتي بس شوم و ظالمانه علي را از حق مسلم خود محروم ساختند خطاب به كار پردازان خلافت و عاملان غصب و ستم فرمود:

لقد علمتم اني احق الناس بها من غيري و والله لاسلمن ما سلمت امور المسلمين و لم يكن فيها جور الا علي خاصه. [9].

شما قطعا مي دانيد كه من از ديگران به تصدي قيام خلافت شايسته ترم به خدا سوگند اين چشم پوشي و صبر من مادامي است كه امور مسلمانان بر اثر يكپارچگي اداره مي شود و تنها ستم و جنايت به شخص من مي رسد.

[صفحه 18]

را در برداشت رهنمون گردد. و در واقع انقلابي بزرگ بر پا كند. اي انقلاب هر چند با توجه به تغيير وضع زمان پس از رحلت پيغمبر (ص) كار بسيار مشكلي بود، ولي اراده شكست ناپذير و شهامت بي نظير آن حضرت، هر مشكلي را آسنان و هر مانعي را ناچيز مي شمرد.

نطقها و خطابه هاي سازنده، فريادهاي بيداركننده و حماسه اي و قطعنامه هاي و عهدنامه هاي عدالت آور و مساوات آفرين و تلاشهاي پي گير، همه و همه براي هموار ساختن راه اين انقلاب بود.

از نظر انديشمندان حساسترين لحظات براي كسي كه زعامت ملتي را به عهده مي گيرد، زماني است كه جامعه اي همه چيز خود را از دست داده و تمام ارزشهاي مادي و معنوي آن به تاراج رفته باشد و رهبر جديد بخواهد از نو جامعه اي تاسيس كند و نظامي سازنده براي رشد آن جامعه به وجود بياورد و تاكنون

[صفحه 19]

كمتر رهبري توانسته است از عهده اين مسئوليت بزرگ برآيد.

دليل روشن اين موضوع وجودانقلاب هاي متعدد و سيستم حكومتهاي مختلف جهان و سرنوشت غم انگيز بسياري از ملت ها است، كه بسياري از آنها يا سرانجام گرايشي بگذشته است يا با تزوير سياسي، همراه است.

يك چهرگي ها به هزار چهرگي مبدل شده و مصالح فرد جايگزين مصالح عمومي گشته است. اما در اين ميان رهبري پيامبران و پيشوايان الهي به طور كلي براساس حقيقت و پاكي به وجود آمده و تا آخرين لحظه قداست و پاكي خود را حفظ كرده است.

در رهبري حضرت اميرمومنان اين لحظه حساس و خطرناك به مراتب حساستر بود، زيرا او آنچنان نبود كه بر اجتماع تربيت شده ي پيغمبر زعامت كند و تنها به اجراي قوانين او نظارت داشته باشد چه اگر

او بر اجتماع تربيت شده ي پيغمبر اسلام (ص) مي خواست زعامت كند و تنها مبين قوانين اسلام و نظارت بر اجراي آن داشته باشد، اين قدرها كار مشكل نبود. بلكه اينك او به عنوان يك رهبر در اجتماعي قدم مي گذارد كه ماسك اسلام به چهره اش زده، اما تربيت پيامبر و اهداف مقدس اسلام به كلي در آن مسخ شده و جامعه اي مضطرب بسان كلافي سر در گم به وجود آمده. زيرا يك ربع قرن از رحلت پيامبر گذشته و اين امت همانند گله ي بي چوپان در يك بيابان مخوف پراكنده شده و گرگها و دزدها براي نابودي آن به هر تلاشي دست زده اند.

اين ربع قرن براي نابودي زحمات پيامبر و مسخ تربيت اسلامي و انحراف يك جامعه، زمان قابل ملاحظه اي است و حتي براي پي ريزي يك نسل كافي است بالاخره بيست و پنج سال از رحلت پيغمبر اكرم گذشته، سنت ها تغيير كرده و چهره دين عوض شده است.

پيغمبر (ص) با زحمات جانفرسا تبعيضات را به كلي ملغي كرده سياه و سفيد، فقير و غني را زير يك پرچم، كنار يك سفره و زير يك سقف و در يك صف جمع كرده، فاصله ها را از ميان برداشته و مفاد ان اكرمكم عندالله اتقاكم

[صفحه 20]

را عملي ساخته و مساوات كامل برقرار كرده است ولي خليفه دوم و سوم تبعيضات به وجود آورده و طبقاتي ايجاد و امتيازاتي برقرار كرده اند، اين كيست؟ عجم است، اين كيست؟ داماد خليفه، او برادر خليفه، آن از بيت المال سهم بيشتر دارد، چرا؟ چون همسر پيغمبر است آن در فلان جنگ شركت نموده است. اين كيست؟ از قريش است. آن از قبيله ديگر است.

اسلام آمده

جلو سوءاستفاده از قدرتها را بگيرد، ولي خالد بن وليد فرمانده سپاه، در زمان خليفه اول «مالك بن نويره» را بدون مجوز قانوني كشته و با همسرش در شب قتل شوهرش ارتباط برقرار كرده است و از مجازات نيز مصون مانده است.

اسلام آمده است تا به مردم آگاهي بدهد پيغمبر اسلام (ص) به مردم علم آموخته، و به فراگرفتن علم با آيات قرآني و احاديث فراوان تشويق كرده ولي در زمان خليفه دوم از نشر علم و كتابت حديث جلوگيري مي شود.

اسلام مي گويد بايد مناصب اجتماعي به افراد شايسته داده شود ولي خليفه سوم مقام و منصب هاي اجتماعي را ميان خويشاوندان خود تقسيم كرده، معاويه در شام، و «عبدالله بن ابي سرح در مصر» و «وليد در كوفه»، اين سه عنصر نالايق بر مردم فرمانروايي مي نمايند.

به دستور اسلام بيت المال بايد در راه رفاه و مصالح عمومي و تربيت و تعليم و از بين بردن فقر و محروميت خرج شود. ولي اينك در ميان زورمندان و نزديكان خليفه قسمت مي شود «طلحه» و «زبير» ده ها مزرعه و دهكده، صدها اسب گرانبها، هزاران گاو و شتر مليونها درهم و دينار، ده ها كاخ، حتي خزينه ي طلا و جواهر دارند خراج يك استان مستقيما به داماد خليفه بخشيده مي شود. امثال طلحه و زبير درحالي كه توده ي مردم از نان و پوشاك و مسكن معمولي محروم مي باشند، فراوان وجود دارد.

پيغمبر اسلام زندگي بسيار ساده اي داشت. روي حصير مي خوابيد غذاي ساده اي مي خورد، اما خليفه و نزديكانش در مدينه زندگي اشرافي براي خود ترتيب

[صفحه 21]

داده اند، حاجب و دربان و كاخ و تشريفات دارند و «معاويه» در شام براي خود «كاخ سبز» ساخته و در تجمل طلبي

از روم الهام مي گيرد.

اسلام آمده است تا قانون را در كليه ي شئون زندگي حكومت ببخشد ولي راي و دلخواه خليفه جاي قانون را گرفته است. او هر كه را بخواهد تبعيد مي كند، يا به زندان مي فرستد و به هر كس هر چه بخواهد مي بخشد بالاخره با توجه به اين نابسماني ها و حق كشيها و انحرافات اخلاقي و ظهور امتيازات طبقاتي و قوميگري و سوءاستفاده هاي شخصي از اختيارات اداري و تزلزل آزادي و عدالت، كه در ظرف اين بيست و پنج سال در جامعه اسلامي به وجود آمده بود، تعهد براي اصلاحات و سامان بخشيدن به نظام از هم گسسته ي ملت و در واقع يك انقلاب نوين در تمام شئون فردي و اجتماعي، بسيار مشكل بود ولي واخوردگي مردم از حكومتهاي سابق و انحطاطي كه در زمينه ي عدالت اجتماعي و اخلاقي و معنويت براي آنها به وجود آمده بود و خستگي از خودكامگي هاي قدرتمندان و هزاران درد ديگر، آنها را به هيجان و چاره انديشي قطعي واداشته بود و همانند غريقي بي پناه دست به سويش دراز كرده بودند و به آن حضرت التماس مي كردند كه زمامداري ملت را بپذيرد، و نجاتشان بخشد.

و بسطتم يدي فكففتها و مددتموها فقبضتها ثم تداككتم علي تداك الابل الهيم علي حياضها يوم وردها. حتي انقطعت النعل و سقط الرداء و وطي الضعيف و بلغ من سرور الناس ببيعتهم اياي ان ابتهج بها الصغير و هدج اليها الكبير و تحامل نحوها العليل و حسرت اليها الكعاب. [10].

روزي كه براي گزينش من تظاهرات مي كرديد، دستهاي مرا براي بيعت گشوديد و هر قدر من دستهاي خود را به عقب كشيدن شما با اصرار آنها را به

سوي خود كشيديد سپس آنچنان به سوي من هجوم آورديد كه شتران تشنه به حوضچه هاي

[صفحه 22]

آب هجوم مي آورند. آن روز از كثرت ازدحام و هيجان ملت، بند كفشها گسيخته شد و عباها از دوش به زمين افتاد و افراد ناتوان پايمال شدند. آن قدر از انتخاب و بيعت با من شادي مي كردند كه حتي كودكان بي اختيار مسرور بودند و پيران ناتوان و بيماران رنجور و دختركان نورس براي تماشا و تظاهرات شركت كرده بودند. [11].

انتخابي واقعي

و نيز مي گويد:

فاقبلتم الي اقبال العوذ المطافيل علي اولادها

تقولون: البيعه البيعه قبضت كفي فبسطتموها و نازعتكم يدي فحاذبتموها.

هنگام واگذاري قدرت، بسان اشتران نوزائيده كه به نزد مادران خود روآور مي شوند، به سوي من شتافتيد و فرياد مي زديد بيعت، بيعت، كف بر كف نهادم، تا با من بيعت نكنيد اما شما آنها را گشوديد دستهايم را به عقب كشيدم اما شما آنها را به سوي خود كشيديد.

بالاخره آن اجتماع پرشور و آن فريادهاي البيعه، البيعه كه از اعماق قلب و روح مردم سرچشمه مي گرفت، حضرتش را برانگيخت تا باتكاء نيروي ملي و پشتيباني توده و نياز قطعي امت، براي مبارزه با ستم و نجات محرومان و اصلاح جامعه و احياي دين و سنت پيامبر راستين بر روي ملت آغوش بگشايد. و به خواسته واقعي انها پاسخ مثبت بدهد چنانكه فرمود:

اما والذي فلق الحبه و برا النسمه لولا حضور الحاضر و قيام الحجه بوجود الناصر و ما اخذ الله علي العلماء الا يقاروا علي كظه ظالم و لا سغب مظلوم.

لالقيت حبلها علي غاربها.

[صفحه 23]

آگاه باشيد به شكافنده ي دانه در دل خاك و آفريينده انسان سوگند، اگر حضور اجتماع بزرگ ملي براي بيعت

من كه ياري آنان، موجب اتمام حجت بر من مي شد، و پيمان خداوند با دانايان كه بايد با قاطعيت از سيري ستمگران و گرسنگي ستمديدگان محروم جلوگيري به عمل آوردند نبود افسار شتر خلافت را بر كوهان آن مي انداختم، تا به هر كجا كه مي خواهد برود يعني مانند سابق از آن چشم مي پوشيدم. [12] و نيز فرمود:

فامسكت يدي حتي رايت راجعه الناس قد رجعت عن الاسلام يدعون الي محق دين محمد- صلي الله عليه و آله و سلم- فخشيت ان لم انصر الاسلام و اهله ان اري فيه ثلما اوهد ما تكون المصيبه به علي اعظم من فوت ولايتكم التي انما هي متاع ايام قلائل، يزول منها ما كان، كما يزول السراب او كما يتقشع السحاب فنهضت في تلك الاحداث حتي زاح الباطل و زهق و اطمان الدين و تنهنه.

از هر اقدامي دست نگه داشتم، تا آنكه ديدم گروهي از آنان كه به اسلام گرائيده بودند اسلام را رها كردند و مردم را به نابودي دين محمد (ص) دعوت مي كنند، اين بود كه ترسيدم اگر اسلام و مسلمين را ياري نكنم ممكن است در ميان آنان خرابي ها و شكافي به وجود بيايد، كه براي من دردناكتر از محروميت از حكومت بيست و پنج ساله ام بر شما باشد آن حكومتي كه از نظر من به گونه ي سراب فريبنده و ابرهاي متلاشي شده از بين مي رود پس با ديدن آن حوادث خطرناك كه به اسلام و مسلمين روآور شده بود، نهضت و قيام كردم. از رهگذر قيام من باطل و نادرستيها نابود شد و دين آرامش و ثبات خود را بازيافت [13] پس مهمترين عللي كه موجب

پذيرش رهبري و زعامت علي عليه السلام شد، همان احساس مسئوليت براي حفظ دين و نجات خلق از انحراف و گرايشهاي غلط و پديدار شدن امتيازات ضد انساني طبقاتي بود، كه بيش از هر چيز ديگر جامعه اسلامي را در اين مدت

[صفحه 24]

ناتوان ساخته، و موجب مي گشت پايه هاي كفر و ستمگري مستحكم شود و فساد و ناآرامي همگان را فراگيرد.

علي عليه السلام خدا را در مورد پذيرش زعامت گواه مي گيرد و هدف خود را ابراز مي دارد.

اللهم انك تعلم انه لم يكن الذي كان منا منافسه في سلطان و لا التماس شي ء من فضول الحطام ولكن لنرد المعالم من دينك و نظهر الاصلاح في بلادك فيامن المظلومون من عبادك و تقام المعطله من حدودك

خداوندا، تو آگاهي، كه آنچه از ما سر زد- مبارزات و سركوبي بلواگران، و تغييرات اساسي در زمينه ي رهبري و عدالت- هرگز به خاطر عشق سلطنت و فرمانروائي و يا ماده پرستي و ثروت اندوزي نبود. بلكه هدف اصلي من و يارانم، بازگرداندن چرخ دين تو در مسير واقعي خود، و ايجاد اصلاحات مترقيانه در سرزمينهاي تو بود تا از پس اين انقلاب ستمديدگان و محرومان خلق تو تامين شوند و قوانين و حدود راكد تو به اجراء درآيد. [14].

[صفحه 25]

تغييراتي رخ داده و تا چه اندازه ارزشهاي انساني و معيارهاي اخلاقي و فضيلت از دست رفته بود. حضرتش وضع آن جامعه همه چيز از دست داده را چنين مجسم مي كند، و به مردم آن جامعه اين طور خطاب مي كند:

و قد اصبحتم في زمن لا يزداد الخير فيه الا ادبارا و لا الشر فيه الا اقبالا و لا الشيطان في هلاك الناس الا طمعا فهذا او ان قويت عدته و عمت مكيدته، و امكنت فريسته اضرب بطرفك حيث شئت من الناس، فهل تبصر الا فقيرا يكابد فقرا او غنيا بدل نعمه الله كفرا او بخيلا.

اتخذ البخل بحق الله وفرا او متمردا كان باذنه عن سمع المواعظ وقرا!

اين اخياركم و صلحاوكم! و اين احراركم و سمحاوكم و اين المتورعون في مكاسبهم و المتنزهون في مذاهبهم! «ظهر الفساد»، فلا منكر مغير و لا زاجر

[صفحه 26]

مزدجر. افبهذا تريدون ان تجاوروا الله في دار قدسه و تكونوا اعز اوليائه عنده؟ هيهات! لا يخدع الله عن جنته و لا تنال مرضاته الا بطاعته لعن الله الامرين بالمعروف التاركين له و الناهين عن المنكر العاملين به.

شما در زماني واقع شده ايد كه خير و خوبي ها مانند درختي كه رو به خشگي برود، به تحليل مي رود و شر و بدي رو به افزايش، و طمع شيطان براي نابودي و هلاكت انسانها قوت مي گيرد. اين زمان هنگامي است كه ابزار كار اين دشمن بشر قوت گرفته، و نيرنگ و فريبش همه را فرامي گيرد، و نقشه هاي گمراه كننده اش امكان مي يابد.

براي درك اين واقعيت به هر سوي اين اجتماع بنگريد آيا جز توده ي محروم و فقير كه با فقر دست بگريبانند، و رنج مي برند، و به

غير از ثروتمندان و سرمايه داراني كه نعمتهاي الهي را در خلاف جهت سعادت اجتماع به كار انداخته اند، و امساك گران و بخيلاني كه از خير رساني و خدمات ملي دوري مي گزينند، و جز افراد سركش و طغيانگر، كه از شنيدن پندها گوششان سنگين است، چيزي مي بيني؟

«شايسته بود كه با رهبري صحيح فرزانگاني همانند زمان پيامبر به وجود بيايد ولي متاسفانه تمام استعدادها مرده است.» كو آن خيرانديشان و مصلحان جامعه؟ كو آن آزادگان؟ كجايند بخشندگان و بلندنظران؟ كو آن پاكيزگان در رفتارهاي اجتماعي؟

در جامعه شما فساد و تباهي آشكار شده و كسي نيست زشتيها را تغيير دهد و جلوي منكرات را بگيرد.

آيا با اين سستي ها و ركودها و روشهاي ناستوده مي خواهيد در جوار رحمت خداوند جاي بگيريد و عزيزترين اولياء خدا باشيد هرگز، اين را بدانيد كه خداوند نسبت به تامين سعادت و اعطاء بهشت فريب نمي خورد بايد بدانيد كه بدون اطاعت و فرمانبري خداوند، به رضايت و پاداش او نمي توان دست يافت.

نفرين و لعنت خداي بر آناني كه خوب مي گويند و بدان عمل نمي كنند. و

[صفحه 27]

مردم را از بدي ها برحذر مي دارند، و خود بدان آلوده اند. [15] و نيز آن حضرت درباره ي اوضاع اجتماعي آن روز مي فرمايد:

و اعلموا رحمكم الله انكم في زمان، القائل فيه بالحق قليل.

و اللسان عن الصدق كليل و اللازم للحق ذليل.

اهله معتكفون علي العصيان مصطلحون علي الادهان.

فتاهم عارم، و شائبهم آثم،

و عالمهم منافق، و قارنهم ممذق

لا يعظم صغيرهم كبيرهم، و لا يعول غنيهم فقيرهم.

خداوند شما را بيامرزد آگاه باشيد، شما در روزگاري قرار گرفته ايد كه:

1- حق گويان در اقليت اند.

2- و زبانها به راستي نمي چرخد.

3- و طرفدار حق ناتوان است.

4- مردم آماده عصيان و

گناه اند.

5- و با يكديگر به نفع اميال نفساني خود سازش و مماشات دارند.

6- جوانانشان بدخو و ننگين، و پيرانشان گناه كارند.

7- دانايانشان چاپلوس و متملق است.

8- و سخنرانشان چاپلوس و متملق است.

9- كوچكترها بزرگانشان را بزرگ نمي شمرند.

10- و توانگران به دستيگري تهي دستان توجهي ندارند. [16] و نيز حضرتش از گرايشهاي غلط و رفتار غير اسلامي ملتي كه 25 سال تحت تربيت زمامداران نالايق بودند، سخت انتقاد مي كند، و بلاهاي اجتماعي آن روز را چنين بازگو مي نمايد.

[صفحه 28]

اما بعد، فان الله لم يقصم جباري دهر قط الا بعد تمهيل و رخاء

و لم يجبر عظم احد من الامم الا بعد ازل و بلاء، و في دون ما استقبلتم من عتب و ما استدبرتم من خطب معتبر! و ما كل ذي قلب بلبيب، و لا كل ذي سمع بسميع و لا كل ناظر ببصير.

فيا عجبا! و ما لي لا اعجب من خطاء هذه الفرق علي اختلاف حججها في دينها! لا يقتصون اثر نبي، و لا يقتدون بعمل وصي و لا يومنون بغيب، و لا يعفون عن عيب، يعملون في الشبهات، و يسيرون في الشهوات.

المعروف فيهم ما عرفوا، و المنكر عندهم ما انكروا، مفزعهم في المعضلات الي انفسهم، و تعويلهم في المهمات علي آرائهم، كان كل امري ء منهم امام نفسه قد اخذ منها فيما يري بعري ثقات و اسباب محكمات.

پس از ستايش خداوند و درود بر پيامبرش فرمود توجه داشته باشيد كه: سنت خداوند بر اين است كه قبل از اينكه جباران و ستمگران را نابود كند ابتداء به آنها مهلتي مي دهد تا پس از طغيان مقدمات نابوديشان فراهم گردد.

خداوند استخوان شكسته ي ملتي را مداوا نمي كند و كيان آنها

را به آنان بازنمي گرداند، مگر پس از تحمل يك سلسله شدائد و بلاهاي اجتماعي، در كمتر از آن مقدار از دشواريهائي كه شما با آن مواجه هستيد و حوادثي كه پشت سر گذارده ايد عبرت بزرگي است. آن طور نيست كه هر كه مغز دارد خردمند باشد.

و هر كه گوش دارد شنوا باشد. و هر كه چشم دارد بيدار و بينا باشد «بايد واقعا اين عوامل رشد و آگاهي را به كار انداخت».

من در شگفتم و چرا در شگفت نباشم!

1- از تفرقه مردم و دسته بنديهائي كه هر دسته دليلي مي تراشد و روشي در دين خود اخذ مي كند.

2- هيچ كدام از سنت پيامبر بزرگ (ص) پيروي نمي كنند.

3- و تابع روش امام پس از او نيستند.

[صفحه 29]

4- ايمان به غيب (قيامت) ندارند.

5- و از زشتي ها و نادرستي ها خودداري نمي كنند.

6- با آگاهي و بينش عملي را انجام نمي دهند.

7- قهرا با ارتكاب شبهات به خواسته هاي نفساني و شهوات رو مي آورند.

8- كارهاي شايسته و معروف آن است كه خودشان بپسندند، و منكرات آن است كه خود بد بدانند.

9- مشكلات بزرگ را به راي قاصر خويش حل مي كنند و پناهي آگاه نمي گزينند.

10- و مسائل مبهم و پيچيده را با افكار و آراء نادرست خودشان تاويل و توجيه مي كنند. گويا هر كس امام و رهبر خويش است و گمان مي كند، ريسمان محكم و مورد اطميناني را به دست گرفته و دلائل استوار و صحيحي را به كار برده است. [17].

اجتماع در ميان ملت اسلامي چرا به وجود آمده و ريشه اصلي اين ماجرا چيست؟

با مقداري فكر و توجه اين نكته كاملا روشن مي شود، كه اين مفاسد علت و سببي جز «25» سال زعامت و زمامداري زمامداران گذشته، خصوصا دوران سياه «عثمان» و عمال ستمگرش نداشته است.

مردمي كه در زمان حيات پيامبر اسلام (ص) داراي يك هدف و يك مكتب و وحدتي ناگسستني تحت رهبري يك رهبر و يك سيستم حكومتي صحيح الهي بودند و مي رفت كه به كلي جهان را به يك ريسمان محكم آسماني

[صفحه 30]

متصل نموده اصول سعادت جهاني را در سطح پهناور گيتي مستقر سازند اكنون در نتيجه ي فرمانروائي «25» ساله ي پس از پيغمبر به گونه اي متلاشي و متفرق شده اند كه اميرمومنان (ع) آنها را به اين چند گروه تقسيم مي كند:

ايها الناس، انا قد اصبحنا في دهر عنود، و زمن كنود يعد فيه المحسن مسيئا، و يزداد الطالم فيه عتوا لا ننتفع بما علمنا، و لا نسال عما جهلنا، و لا نتخوف قارعه حتي تحل بنا.

و الناس علي اربعه اصناف:

منهم من لا يمنعه الفساد في الارض الا مهانه نفسه، و كلاله حده، و نضيض وفره و منهم المصلت لسيفه، و المعلن بشره، و المجلب بخيله و رجله قد اشرط نفسه، و اوبق دينه لحطام ينتهزه، او مقنب يقوده او منبر يفرعه.

و لبئس المتجر ان تري الدنيا لنفسك ثمنا، و ممالك عند الل عوضا!

و منهم من يطلب الدنيا بعمل الاخره و لا يطلب الاخره بعمل الدنيا، قد طامن من شخصه، و قارب من خطوه، و شمر من ثوبه، و زخرف من نفسه للامانه، و اتخذ ستر الله ذريعه الي المعصيه.

و منهم من ابعده

عن طلب الملك ضووله نفسه، و انقطاع سببه، فقصرته الحال علي حاله، فتحلي باسم القناعه، و تزين بلباس اهل الزهاده، و ليس من ذلك في مراح و لا مغدي.

و بقي رجال غض ابصارهم ذكر المرجع، و اراق دموعهم خوف المحشر، فهم بين شريد ناد و خائف مقموع و ساكت مكعوم وداع مخلص، و ثكلان موجع، قد اخملتهم التقيه و شملتهم الذله، فهم في بحر اجاج اقواههم ضامزه، و قلوبهم قرحه قد وعظوا حتي ملوا و قهروا حتي ذلوا، و قتلوا حتي قلوا.

اي مردم ما در روزگار ستمگري و كينه توزي و كفران واقع شده ايم. روزگاري كه نيكوكار بدكار شمرده مي شود، و ستمگر بر نخوت و طغيانش افزوده مي شود.

از آنچه كه مي دانيم بهره مند نمي شويم و آنچه را نمي دانيم نمي پرسيم.

[صفحه 31]

از حوادث كوبنده و بلاهاي بنيان كن نمي هراسيم تا به فكر چاره جوئي و جلوگيري از آن بيفتيم.

مردم در اين روزگار به چهار گروه تقسيم مي شوند:

1- كساني كه مي خواهند در روز زمين فساد برانگيزند ولي فقط سستي اراده و ناتواني آنها و كندي شمشيرشان و كمي مال و ثروتشان، جلويشان را گرفته است.

2- كساني كه شمشيرشان را از غلاف كشيده و شرارت و ناسازگاري خود را آشكار كرده، و عده اي سواره و پياده را به سوي خود فريفته، و از هر جهت آماده ي شعله ور ساختن آتش فتنه و فساد مي باشند. و در اين راه دين و ايمان خود را به باد داده اند، فعاليتهاي اينها يا براي اين است كه ثروتي به چنگ آورند، يا قائد و فرمانرواي جمعيتي باشند، و يا اينكه بر منبري بالا روند و به پيشوائي مردم برسند (بدون اينكه، شايستگي آن را داشته باشند) تجارت زيانبخشي

را اين گروه آغاز كرده اند، راستي تجارت بدو زيانبخشي است، تجارتي كه در سايه ي آن خود و سعادت خود را به دنيا بفروشند، و آنچه را كه در نزد خداوند است از دست بدهند.

3- كساني كه از راه تزوير و ريا دنيا و موقعيت مادي را به وسيله ي اعمال اخروي مي طلبند، از روي تظاهر خود را با وقار و مودب نشان مي دهند، و هنگام راه رفتن آهسته و كوتاه قدم برمي دارند. براي فريب دادن به مردم جديت به خرج مي دهند. و خود را آراسته به امانت و درستي قلمداد مي كنند پوشش ديني و لباس خدائي را وسيله ي خوبي براي نيل به مقاصد شوم و خواسته هاي نفساني و گناه قرار داده اند.

4- كساني كه بر اثر نداشتن موقعيت و مقدمات دستيابي به رياست و جاه طلبي به اين حال اكتفا كرده و در گوشه اي نشسته اند و دستشان از فساد و فتنه كوتاه مانده است، و چون قدرت ارضاء تمايلات و آرزوهاي خود را ندارند، نام قناعت بر خود گذاشته، و در ظاهر خود را به زيور زهد و تقوي آراسته اند. و حال آنكه نه در صبح و شامش، و نه در ظاهر و باطنش، خبري از زهد و قناعت واقعي نيست.

[صفحه 32]

5- يك اقليت باقي مانده كه رجال واقعي و مردم با حقيقت مي باشند، آنان كه ياد واپسين قيامت، چشمان آنان را از طمع به لذائذ نامشروع فروبسته، و ترس محاكمات محشر اشكهايشان را فروريخته است. اما اينها وضع رقت باري دارند بعضي از آنها رانده شده و رميده، و از اجتماع دور افتاده اند، و برخي ترسان و هراسان زندگي مي كنند، و گروهي خاموش و دهن بسته، و جمعي از

انها با خلوص و پاكي مردم را به حق دعوت مي كنند، بعضي از آنها مصيبت زده و دردناك، و بالاخره جمعي از آنان براي تقيه اندوهگين و آزرده خاطر به گوشه اي گمنام پنهان گشته اند. و ناراحتي و رنج زندگي آنها را فراگرفته است، گويا اينان در دريايي شور فرورفته اند. دهانشان بسته و خاموش، و قلبشان، جريحه دار و محزون است. آنقدر به خاطر آگاهي مردم موعظه و نصيحت كردند، كه خسته و ملول گشتند.

آن اندازه در نتيجه ي ستم ستمگران مقهور شدند، كه در انظار پست و ذليل شمرده شدند، و آنقدر در اين راه كشته شدند كه تعدادشان كم شد. [18].

كان اسيرا في ايدي الاشرار، يعمل فيه بالهوي، و تطلب به الدنيا

همانا اين دين در گذشته اسير دست دشوار و بدخواهان ملت بوده است به سبب آن هواهاي نفساني خود را برآورده كرده و دنياي مرفه و محبوبي به دست مي آوردند. [19] و نيز مي فرمايد:

ان شر و زرائك من كان للاشرار قبلك وزيرا.

همانا بدترين و نادرست ترين وزراء و مشاورين تو كساني خواهند بود كه قبلا از وزراء و كارپردازان اشرار و ستمگران محسوب مي شدند. [20].

بر كرسي قضا تكيه مي زنند، و زماني بر سكوها و منبرها فرياد مي كشد و مردم را به تجديد عزت و اعتلاي شكوهمند زمان پيغمبر (ص) دعوت مي كند.

او هدفهاي انقلابي خود را كه همان آرمان اسلام بود همه جا به گوش ملت رسانيد و به مردم هشدار داد كه: هر چه زودتر خود را براي پذيرائي و آشنائي با يك حكومت عادلانه ي صد در صد اسلامي و يك نظام غير قابل تبعيض آماده سازند، و از تمام مواهب شكوهمند آن بهره مند شوند. وگرنه بر اثر انحرافاتي كه در آنها به وجود آمده و به اوضاع زمان جاهليت كه زمان آغاز بعثت پيامبر (ص) بود برگشته اند و قهرا ادامه ي اين وضع موجب بروز فتنه هاي بزرگ و بلايا و مصائب نكبت بار اجتماعي خواهد شد چنانكه در آغاز زمامداريش فرمود:

ذمتي بما اقول رهينه و انا به زعيم ان من صرحت له العبر عما بين يديه من المثلات حجزته التقوي عن تقحم الشبهات الا و ان بليتكم قد عادت كهيئتها يوم بعث الله نبيه صلي الله عليه و آله و الذي بعثه بالحق لتبلبلن بلبله و لتغربلن غربله، و لتساطن سوط القدر حتي يعود اسفلكم اعلاكم، و اعلاكم اسفلكم، و ليسبقن سابقون كانوا قصروا و ليقصرن سباقون كانوا سبقوا.

آنچه مي گويم به انجام آن گردن مي نهم و ضامن اجراي آن هستم، همانا كسي كه مزه ي تلخ حوادث را چشيده و از آنها عبرت آموخته است، از انجام شبهات و كارهاي مبهم پروا مي كند آگاه باشيد كه پراكندگي ها و اختلافاتي كه قبل از

[صفحه 35]

بعثت پيامبر گرامي در بين شما بود، دوباره به اجتماع شما بازگشته است سوگند به خدائي كه پيامبر را

به حق و شايستگي رسالت داد، شما اي مسلمانان در غربال امتحان آميخته و بيخته مي شويد و با كفگير زمان در ديگ جوشان زندگي زير و رو مي گرديد. به گونه اي كه پست ترين افراد در نظر شما به مقامات بلند دست يابند و شايستگان بلند پايه ي شما به پستي كشيده شوند.

پيشگامان شما با سبقتي كه در گرايش به اسلام داشتند، از ديگران فرومانند و دچار اشتباهاتي شوند. [21].

در اجراء و احياء حق به مردم خطاب مي كرد:

لم تكن بيعتكم اياي فلته و ليس امري و امركم واحدا. اني اريدكم لله و انتم تريدونني لانفسكم. ايها الناس اعينوني علي انفسكم و ايم الله لانصفن المظلوم من ظالمه، و لا قودن الظالم بخزامته حتي اورده منهل الحق و ان كان كارها. [24] اني والله لو لقيتهم واحدا و هم طلاع الارض كلها ما باليت و لا استوحشت. و اني من ضلالهم الذي هم فيه و الهدي الذي انا عليه لعلي بصيره من نفسي و يقين من ربي. [25].

بيعت شما با من بدون تفكر و انديشه نبوده و خواست من و شما يكسان نيست زيرا من شما را به خاطر خدا و احياي دينش مي خواهم و شما در مقابل مرا براي منافع شخصي خودتان مي خواهيد. اي مردم علي رغم خواسته هاي خودتان، مرا ياري كنيد، به خداي سوگند براي استرداد حق مظلوم از ستمگر انصاف و عدل را به كار مي برم، و بيني ستمكار را مي كشم تا او را به حق وادارم، گرچه او سخت بي ميل باشد.

به خدا سوگند اگر تمام ياران و پيروان طاغوت زمان- معاويه- يك مرتبه زمين را پر كند، من از روبرو شدن با آنها باكي ندارم و به وحشت نخواهم افتاد، زيرا من به گمراهي آنها و درستي و شايستگي خودم بر اساس آگاهي و بينش خود و اطمينان از طرف خدا اطمينان و اعتقاد دارم.

تنها هدف علي عليه السلام اين بود كه تمام پستها و قدرتها را به افراد لايق و دادگر بدهد، و مي كوشيد كه مبادا پست ها را نادان و بدكاران در اختيار بگيرند و مي گفت:

[صفحه 37]

ولكنني آسي ان يلي امر هذه

الامه سفهاوها و فجارها فيتخذوا مال الله دولا و عباده خولا و الصالحين حربا و الفاسقين حزبا. [26].

من از آن بيمناكم كه زمام امر اين ملت به دست نادانان و بدكاران بيفتد، و از اين راه ثروتهاي خدا داد ملي را از آن خويش بدانند و دست به دست بگردانند انسانهاي محروم را بردگان خود پندارند و با شايستگان و اصلاح طلبان به مبارزه برخيزند، و ناپاكان بدكار را ياور خويش گردانند.

الذي نهجه لكم و قوموا بما غصبه بكم فعلي ضامن لفلجكم آجلا، ان لم تمنحوه عاجلا.

بجان خودم سوگند، من هرگز در پيكار با مخالفان حق و گمراهان سستي و مسامحه نمي كنم. شما اي مردم از خدا به خدا بشتابيد- تمام هدف شما خدا باشد و راه روشن و هدف مشخصي را كه جلوي شماست دنبال كنيد، و به آنچه شما را مسئول ساخته قيام كنيد، من ضامن مي شوم كه اگر به خاطر اين جنبش و حركت امروز پيروزي حاصل نكرديد، در آينده به پيروزي كامل نائل شويد. [27] و فرمود:

فلانقبن الباطل حتي يخرج الحق من جنبه.

من پهلوي باطل را مي شكافم تا پس از آن حق آشكارا گردد.

مبتلا شوم و هرگز در برابر شدائد و حوادث از پاي نمي افتم. [28] به خدا سوگند من همانند كفتار خواب آلود و غافل نيستم، كه بدام صياد بيفتم. من هميشه با ياري حق طلبان، با گمراهان كجرو، مبارزه مي كنم، و با ياران مطيع و شنواي خودم تا واپسين عمر، عصيانگران شك گرا را، مي كوبم. [29].

اي مردم در مورد رعايت حقوق بندگان خدا و شرها و اجتماعات از خدا بترسيد زيرا دامنه ي مسئوليت شما آنقدر گسترده است، كه شامل عمران شهرها و آباديها و نگهداري حيوانات هم مي شود. به فرمان خدا باشيد و سركشي نكنيد، هميشه در كارهاي خير پيشقدم شويد، و از بديها و نادرستيها برحذر باشيد. [30].

او از تملق و مداهنه گوئي سخت بيزار بود و به جز حقگوئي هدفي نداشته و لذا فرمود:

فلا تكلموني بما تكلم به الجبابره، و لا تتحفظوا مني بما يتحفظ به عند اهل البادره و لا تخالطوني بالمصانعه و لا تظنوا بي استثقالا في حق قيل لي، و لا التماس اعظام لنفسي، فانه من استثقل الحق ان يقال له او العدل ان يعرض عليه، كان العمل بهما اثقل عليه. فلا تكفوا عن مقاله بحق او مشوره بعدل.

آنگونه كه با جباران و گردنكشان سخن مي گوئيد با من مگوئيد. و آنچه را كه از ترس خشم زورمندان پنهان مي كنيد و جرات اظهارش را نداريد، از من پنهان نكنيد آميزش شما با من بر اساس چاپلوسي و مدارا نباشد، و گمان نبريد كه گفتار حق شما و خواسته هاي بزرگ و انتقادات شما بر من گران مي شود، و مرا ناراحت مي كند. زيرا كسي كه سخن حق و درخواست دادگري برايش گران باشد، عمل به حق و

اجراء عدالت به مراتب برايش گرانتر خواهد بود پس از

[صفحه 40]

حق گوئي و دعوت به شور و تبادل نظر عادلانه با من خودداري نكنيد. [31].

او آنچنان مراقب اوضاع و احوال مملكت خويش است كه هرگز بي عدالتي و سوءاستفاده كارمندي از كارمندان و كارگزارانش نمي تواند، از نظر واقع بين و مراقب او پنهان باشد او در ضمن نامه شديد اللحني، يكي از كارگزاران خود را با اين عبارت مورد سرزنش قرار مي دهد، و به شدت او را مواخذه مي كند:

بلغني انك جردت الارض فاخذت ما تحت قدميك و اكلت ما تحت يديك فارفع الي حسابك و اعلم ان حساب الله اعظم من حساب الناس، والسلام.

به من گزارش شده كه حقوق رعيت را ناديده گرفته و آنچه محصول زمينهاي كشاورزان تو بوده همه را ضبط كرده اي و اموال عمومي كه در دست تو بوده به نفع شخصي خودت به كار برده اي هر چه زودتر صورت حساب خود را بفرست، و آگاه باش كه اگر در تنظيم آن تقلب كني، دچار محاسبه اي مي شوي كه از محاسبه ي انسانها بزرگتر و دقيقتر است و آن محاسبه خداوند در روز قيامت خواهد بود. [32].

او به فرماندار آذربايجان «اشعث بن قيس» چنين مي نويسد:

و ان عملك ليس لك بطعمه ولكنه في عنقك امانه، و انت مسترعي لمن فوقك

تو را براي تامين مطامع و منافع شخصي حكومت نداده اند، بلكه حكومت و رياست- از طرف رهبر امانتي است بر گردن تو- پس تو موظف هستي كه نگهبان امانت مافوق خود باشي، و نسبت به فرمانش خيانت نكني. [33].

او همواره عمال خود را در اداره ي حكومت به انصاف و مدارا دعوت، مي كرد. و آداب مردم داري و خدمت به خلق

را با اين عبارت گوشزد مي نمود:

فانصفوا الناس من انفسكم، و اصبروا لحوائجهم، فانكم خزان الرعيه، و وكلاء الامه، و سفراء الائمه.

[صفحه 41]

و لا تحشموا احدا عن حاجته، و لا تحبسوه عن طلبته و لا تبيعن للناس في الخراج كسوه شتاء و لاصيف، و لا دابه يعتملون عليها و لا عبدا، و لا تضربن احدا سوطا لمكان درهم.

و لا تمسن مال احد من الناس مصل و لا معاهد. الا ان تجدوا فرسا او سلاحا يعدي به علي اهل الاسلام، فانه لا ينبغي للمسلم ان يدع ذلك في ايدي عداء الاسلام فيكون شوكه عليه.

و لا يكن لك الي الناس سفير الا لسانك و لا حاجب الا وجهك.

و لا تحجبن ذا حاجه عن لقائك، بها فانها ان ذيدت عن ابوابك في اول وردها لم تحمد فيما بعد علي قضائها.

با مردم به انصاف رفتار كنيد و از توجه به خواهشهاي آنان شكيبا باشيد، زيرا شما خزانه داران ملت و وكلاي امت و سفراي رهبر هستيد.

مي بايست كسي را در مورد درخواست مشروعش خشمگين نسازيد و او را از خواسته اش باز نداريد، و موجب سرگرداني او نشويد براي دريافت ماليات و خراج، تنها لباس زمستانه و تابستانه و حيوان كار و غلام و خدمتكار كسي را از دستش خارج نكنيد و در معرض فروش قرار ندهيد.

مردمي كه از دادن ماليات عذر مي آورند و نمي پردازند به خاطر درهم ناچيزي تازيانه نزنيد، هرگز به اموال مسلمان (نمازگزار) و هم پيمان با مسلمين، (كافر ذمي) دست دراز نكنيد مگر اسب و اسلحه داشته باشد كه در راه ستم بر مسلمين به كار رود، در اين صورت بر هر مسلمان مصارده ي اينگونه اشياء كه موجب برتري و

شوكت دشمنان بر مسلمين مي شود جايز است. [34].

پيغام ها و خطابهاي تو را تنها بايد زبان تو به مردم برساند، نه واسطه ي ديگري- سفير- حاجب و دربان تو بايد روي تو باشد- تا بدون مانع همگان تو را ببينند.

هرگز از ملاقات درخواست كننده ي حاجتمندي جلوگيري نكن، زيرا اگر

[صفحه 42]

در مرتبه اول كارش را انجام ندادي و پس از مدتي- تكرار درخواست- ناچار به انجام آن شدي، ديگر از نظر او قابل ستايش و تشكر نيستي.- زيرا به موقع، كار را انجام نداده اي. [35].

باغيا، و اما مبغيا عليه. و اني اذكر الله من بلغه كتابي هذا لما نفر الي، فان كنت محسنا اعانني، و ان كنت مسيئا استعتبني.

همانا من از مركز خلافت (مدينه) بيرون آمده ام و روشم از دو حال خارج نيست با ستمگرم و يا ستمديده، يا گردنكش و طغيانگرم، و يا آنكه بر من گردنكشي و طغيان كرده اند- اين قضاوت بعهده مردم انديشمند است- در هر صورت به هر كس نامه ي من ابلاغ شد، من او را به ياد خدا مي افكنم، تا به سوي من حركت كند و مرا و هدف مرا از نزديك ببيند اگر روشم صحيح و بجا بود ياريم كند و اگر رفتارم نادرست و نابجا بود مرا مورد عتاب و سرزنش خود قرار دهد. [37].

اين بود برنامه هاي انقلابي و عملي حكومت علي عليه السلام، كه براي ترميم نادرستيها و خرابيهاي بيست و پنج ساله حكومت زمامداران گذشته مسئوليت آن را به عهده گرفت، و شگفتيهاي بزرگي براي خردمندان جهان به وجود آورد. اما حيف كه عوامل مخرب و بلواگران متعصب با ايجاد اغتشاشات داخلي و مبارزات طاغوتي، اجراي كامل طرحهاي او را به عقب انداختند و موانع و مشكلات بزرگي در اين راه پديد آوردند.

البته سهم بزرگي از اين خيانت و جنايت به عالم اسلام و نظام رهبري راستين علي عليه السلام را خوارج نهروان دارند كه شرح سياهكاري و اعمال غير انساني آنها در صفحات آينده مورد بررسي قرار خواهد گرفت.

[صفحه 44]

گفتيم هرگز احساس حكومت خويش را بر اصول سياست حكومتهاي زمامداران سه گانه كه پيش از او بر مردم فرمانروائي كردند استوار نكرد و فرمانروائي خود را بر اساس برنامه ي جديدي پي ريزي نمود و همين برنامه ي جديد گروههائي را ناراحت ساخت چنانكه حضرتش در خطابه الشقشقيه كه شرح دردها و رنج هاي اوست به اين گروه ها اشاره مي كند و مي گويد:

فلما نهضت بالامر نكثت طائفه و مرقت اخري و قسط آخرون. [38].

اميرمومنان عليه السلام با لحن قاطع و موكد از اجراي مساوات و عدالت سخن گفته است، نظر به اين عناصر خطرناك دارد.

آن حضرت بر اساس سياست انساني و عدالت آفريني كه در پيش گرفته بود راهي جز اين نداشت كه براي حفظ حقوق ملت اسلامي اين گروه را از منابع قدرت و ثروت و نفوذ اجتماعي دور نگه دارد، ولي چون دزد بازار آشفته مي خواهد آنها اين عدالت و مساوات را تحمل نكردند و بالاخره فتنه ها انگيختند و خونها ريختند اميرمومنان علي در ضمن اين مبارزه حياتي اين درس را به بشريت داد كه عدالت و مساوات واقعي به منظور نگهباني حقوق ملت آنقدر پرارزش است، كه در موقع خود به هر قيمت باشد بايد آن را به دست آورد.

ستمكاران خوانده شدند. بيانيه ها و خطبه هاي نهج البلاغه كه درباره ي لزوم تاسيس يك حكومت عادلانه و نبرد با مخالفين، با جديت و اصرار بسيار به چشم مي خورد نظر به اين جبهه دارد.

همين «اجتهاد»ها مخصوصا با توجه به اين نكته روشن كه پيغمبر عاليقدر اسلام هرگز به دلخواه خود سخن نمي گفت و گفتار حضرتش همواره از وحي سرچشمه مي گرفت مي توان به دست آورد.

نامبرده و اوصافش را تذكر دادند، باز حضرتش به گفتار آنها توجه كامل نكرد، در اين اثنا آن مرد از دور نمودار گرديد، مسلمانان به عرض رساندند كه: آن تعريف و توصيف درباره ي اين شخص بود. حضرتش نگاهي به جانب او افكند و سپس براي آگاهي مسلمانان ناآگاه فرمود: شما از شخصي

[صفحه 52]

سخن مي گوئيد كه آثار شيطنت و نادرستي از چهره اش نمودار است، تا اينكه او نزديكتر آمد و به حضور پيامبر (ص) و يارانش وارد شد، ولي به وظيفه ي اسلامي و انساني خود عمل نكرد و شرط ادب بجا نياورد و بر مسلمانان نيز سلام نكرد. پيامبر «ص» براي آگاهي بيشتر مسلمانان خطاب به او فرمود: بر مجلس ما كه رسيدي پيش خود چنين گمان كردي كه در ميان ما كسي بهتر و شايسته تر از تو وجود ندارد؟ آن شخص با كمال پرروئي گفت آري چنين فكر كردم و سپس به نماز ايستاد بعد از آن پيامبر (ص) به آن جمع فرمودند: كيست كه برود اين مرد را بكشد، «ابوبكر» برخاست و پيش رفت و ديد با حالت خضوع مشغول خواندن نماز است او در اين مورد نيز اجتهاد خود را به كار برد و فرمان صريح پيغمبر كرم (ص) را ناديده گرفت و او را نكشت و برگشت، باز حضرتش رو به حضار آن مجلس كرد و فرمود كيست كه برود و آن مرد را بكشد، در اين حال «عمر» از جا برخاست و به طرف او رفت باز او را در حال خضوع سرگرم عبادت ديد و او نيز از دستور رسول خدا (ص) تخلف كرد و از كشتن او خودداري نمود.

در

اين مورد بود كه رسول اكرم (ص) به مسلمانان با كمال صراحت هشدار داد و فرمود: اين شخص بالاخره ياوراني پيدا خواهد كرد و او و يارانش در تلاوت قرآن و بپا داشتن نماز و پايداري در روزه و عبادت گوي سبقت از شما خواهند برد و عبادت و بندگي شما در برابر آنان ناچيز خواهد بود، اما متاسفانه آن اذكار و عبادات فقط از زبانشان برمي خيزد و در دلشان اثري نمي گذارد و در نتيجه همانطور كه تير از كمان جدا مي شود آنها نيز از دين جدا خواهند شد.

به اين ترتيب مسلمانان در همان موقع با نخستين چهره ي «خوارج نهروان» آشنا شدند.

اسلام (ص) همچنان در گوش افرادي هشيار قرار داشت تا در غوغاي نهروان، جريان را با چشم خود ديدند.

بيايد از ميان بردارد.

يكيي از موانع بلكه مهمترين مانع تحقق اين هدف اساسي وجود عنصر خطرناك معاويه بود، او كه در سر همواره هواي حكومت ديكتاتوري بر شام بلكه بر پهنه ي جهان اسلام را داشت علاوه بر اينكه در برابر اميرمومنان (ع) تسليم نشد و حكومت آن حضرت را به رسميت نشناخت دست به تبليغات وسيعي در مقابل آن حضرت زد و بسياري از افراد ساده لوح را فريب داده عليه او شورانيد.

ولي چون حضرتش هرگونه سستي و سكوت را در برابر طغيان و تمرد معاويه جرمي بزرگ مي دانست، در راه از ميان برداشتن اين عنصر ياغي و ستمگر دست به مبارزه ي پيگيري زد و چنانكه مي دانيم اين مبارزه ي اساسي سرانجام به صورت جنگ صفين درآمد و مي رفت كه در طي اين جنگ اميرمومنان پيروز شود و ريشه ي اين طغيان ريشه كن گردد، كه غوغاي ديگري به عنوان كناره گيري عده اي از حكومت الهي و قانوني اميرمومنان (ع) و دست به عمليات تخريبي زدن در قلمرو حكومت آن حضرت بوجود آمد، كه غوغاي «خوارج» ناميده شد و رفته رفته اين غوغا مانع بزرگي بر سر راه مبارزه با معاويه درآمد، و در اين مورد حضرتش ناگزير شد كه سركوبي آنان را در نهروان بر تصرف شام و نابود ساختن حكومت

[صفحه 55]

«معاويه» مقدم بدارد.

بودند كه مي جوشيدند و مي خروشيدند و جز در برابر مرگ و شمشير تسليم هيچ قدرتي نمي شدند. آنان در برابر حضرت علي (ع) و يارانش در حالي كه سوابق درخشان و شخصيت علي (ع) را مي دانستند به يك باره همگي شمشيرها را از غلاف بيرون كشيدند و غلافها را به عنوان اقدام به آخرين راه مبارزه شكستند و همديگر را به بهشت و شتافتن بدان بشارت دادند. و از شعار پرغوغاي لا حكم الا لله كوه و دشت را به لرزه درآوردند.

[صفحه 56]

عواملي كه موجب پيشرفت كار خوارج مي گشت نيز بايد توجه كنيم و آنها از اين قرار است:

[صفحه 57]

و در ميان مسلمانان بستگان و خويشاونداني داشتند كه آنها با

[صفحه 58]

برانگيخته گشتن عواطف خود هر لحظه ممكن بود به حمايت «خوارج» برخيزند و يا برمي خاستند، و در مبارزه با آنها نيز لازم بود نظامياني به مقابله برخيزند كه غالبا بستگان و ارحام آنان بودند، و اين موضع مشكل بزرگ و پيچيده اي را به وجود مي آورد و شايد منظور آن حضرت كه فرمودند: خوارج گروهي هستند كه هر شاخي از آنها بريده شود شاخ ديگري مي رويد همين باشد، يعني ريشه اين عصيان در خود ملت است.

بايد تصديق كرد كه تنها حقيقت حضرت اميرالمومنين (ع) و سخنان حكيمانه و نافذ و مستدل او بود كه توانست آنچنان روح ايمان و صلابت به توده ي مردم ببخشد و آنان را آنچنان بسيج كند كه روياروي اين «خوارج» با اينكه نوعا بستگان و دوستان جبهه ي حضرت علي (ع) بودند بايستند و نابودشان سازند و مسئله خويشي و دوستي مطرح نباشد.

مي آيد:

اين جنگ، جنگ سرنوشت است و نقش اساسي در رهبري عالم اسلام را خواهد داشت از اين جهت هر دو گروه سخت جدي و مراقب يكديگر مي باشند.

[صفحه 62]

جنگ، با اقدام نظامي جنايتكاران شام و طرفداران معاويه آغاز گشت و كم كم آنچنان شدت يافت كه تنها در يك شب كه «ليله الهرير» يعني شب ناله و فرياد ناميده شد تعداد كشته شدگان به طور بي سابقه بالا رفت و به چند هزار نفر رسيد و بالاخره در آخرين روزهاي جنگ صدروزه ي صفين در نتيجه ي فداكاريهاي ياران مخلص اميرمومنان آثار شكست و مقدمات فرار و عقب نشيني «معاويه» و يارانش فراهم گشت و در اين صفوف خط مقدم جبهه به فرماندهي افسر شجاع «مالك اشتر» همچنان شجاعانه پيش مي رفت و با اين پيشرويهاي سريع خود خبر سقوط و نابودي عناصر شام را به مركز فرماندهي گزارش مي داد.

كتاب خدا است. ميان ما و شما حاكم است، به خاطر حفظ مرزهاي كشور اسلام دست از كشتن اين مرزبانان و حافظان كشور اسلامي بكشيد.

مسئله اين جنگ به زودي با تمسك به قرآن حل مي شود و صلح پايدار به وجود مي آيد، اين سخنان براي اين بود كه روحيه ي سربازاني را كه سه ماه است در ميدان

[صفحه 63]

جنگ با مشكلات طاقت فرسا پنجه نرم مي كنند و دور از زن و فرزند به سر مي برند، تضعيف كنند.

را دست بسته تحويل معاويه و عمالش خواهند داد.

يكي از افرادي كه بيش از همه در اين موضوع تلاش مي كرد و با جديت هر چه بيشتر درخواست معاويه را منطقي مي دانست. «اشعث بن قيس» بود، اين چهره ي خطرناك كه بنابر تحقيق برخي از پژوهشگران تاريخ مخفيانه در اين توطئه و نيرنگ نابهنگام نقش داشته است تاثير عمده را در پيشرفت دسيسه ي معاويه دارا بود.

به هر حال حضرت اميرمومنان كه از سياست فريبكارانه معاويه كاملا آگاه بود نظرش اين بود كه جنگ تا پيروزي قطعي ادامه يابد، اما با كدام سپاه زيرا جز

[صفحه 64]

عده ي معدودي از افراد روشن و انديشمند لشكرش حضرتش را اطاعت نكردند و او را به قبول كردن پيشنهاد معاويه الزام و تهديد نمودند، لذا ناگزير فرمان موقوف كردن جنگ را صادر كرد و جنگ متوقف شد.

در اين حال تنها يك گروهان، پيشمرگان او به فرماندهي «مالك اشتر» سخت سرگرم نبرد بودند و خود را در آستانه ي پيروزي بر دشمن مي ديدند. ولي فريب خوردگان لشگر آن حضرت اصرار مي كردند كه بايد مالك نيز جنگ را تعطيل كند، حضرتش ناچار مالك را نيز با اصرار و سوگند وادار به توقف كرد و بلافاصله هيئتي را نزد معاويه فرستاد تا هدف خود را كاملا بيان كند، معاويه در پاسخ گفت: منظور ما اين است كه ما يك فرد را انتخاب مي كنيم و شما هم از سپاهيان عراق يك نفر انتخاب كنيد، تا آن دو طبق موازين قرآن اختلافات موجود را برطرف سازند و در واقع ميان ما و شما قرآن حاكم باشد بالاخره اكثريت ياوران حضرت علي (ع) طرفدار اين طرح كه طرح حكميت ناميده مي شود

گرديدند، در اين هنگام آن حضرت تمام حقائق پشت پرده و مقاصد شوم آنان را براي ياورانش تشريح كرد تا بلكه طرح نامبرده را نپذيرند و به جنگ با معاويه ادامه بدهند. ولي فريب خوردگان سپاه عراق آن قدر تحت تاثير نقشه و نيرنگ معاويه قرار گرفته بودند كه به سخنان حضرتش توجه نكرده حتي او را تهديد به قتل كردند.

ايران از جانب دولت عثمان مامور شد و در زمان حكومت اميرمومنان (ع) مدت كوتاهي فرماندار آذربايجان بود تا اينكه از اين منصب بركنار شد.

فرمان دهيد.

سپس، به اميرمومنان گفتند: ما كه با كنفرانس حكمين را اجراي عهدنامه موافقت كرديم و به آن راضي شديم، اشتباه كرديم، حال متوجه شديم كه چه اشتباه بزرگي كرديم و اكنون توبه مي كنيم و تو نيز اي علي چون مانند ما جريان «حكمين» را پذيرفتي اشتباه كردي و بايد مانند ما از عهد و پيمان خويش بگذري و در انظار ملت به اشتباه خود اعتراف كني و در پيشگاه خداوند توبه نمائي حضرت از شنيدن اين سخن ناراحت شد و فرياد زد اي واي بر شما [43] آيا پس از قبول يك پيمان بزرگ نظامي و رضايت دادن به اجراي آن

[صفحه 69]

اكنون پيمان شكني كنم؟ و به قانون اسلام پشت پا بزنم؟ مگر نه اين است كه قرآن مجيد مي گويد: اوفوا بالعهد [44] به پيمان خويش وفادار باشيد اما گروه «خوارج» بر سخن خويش اصرار ورزيدند و اميرمومنان نيز بر وفاء به پيمان خويش محكم تر از كوه ايستادگي كرد و هرگونه اعتراضي را ضمنا محكوم ساخت، چنانكه خطاب به آنها فرمود: ابعد ان كتبناه ننقضه آيا پس از نوشته و عهد كردن پيمان بشكنيم؟. [45].

ميان بردارند، مخالفت كرد و زمينه ي يك ضربه ي بزرگ به حكومت حضرت را طرح ريزي كرد.

ما، در گذشته قسمتي از بيوگرافي او را و همچنين موانعي را كه او بر سر راه پيشرفت فرمانروائي اميرمومنان (ع) به وجود آورد خاطرنشان ساختيم، اينك با چهره خطرناك ديگري آشنا مي شويم:

جميع امور دعوت كرده باشد، تا بدان وسيله مسلمانان را از حركت و جنبشي كه به رهبري اميرمومنان (ع) آغاز كرده بودند بازدارد.

او به شخصيت حضرت علي (ع) هر چند از نظر اينكه در حوزه اسلام به عاليترين درجه ي تكامل و تربيت اسلامي نائل گرديده و از علوم اسلامي و الهي كاملا بهره مند شده ظاهرا اعتراف مي كرد، اما از آن جهت كه علي (ع) رهبر مبارزي است و دست به اقدامات اصلاحي بزرگي زده و مي خواهد دستهاي استثمارگران و استعمارگران را از جامعه اسلامي دور سازد، و مي خواهد حكومت عادلانه اي بر اساس مساوات و آزادي هر چند به قيمت از دست دادن طلحه و زبير و مبارزه خونين با معاويه و ريخته شدن خون هزاران سرباز اسلامي باشد، برقرار

[صفحه 71]

سازد، و دست خائنين به ملت و ثروتهاي ملي را از جامعه كوتاه كند او را دوست نمي دارد از او حمايت نمي كند چنانكه به مردم كوفه مي گفت امام هدي و بيعته صحيحه الا. انه لا يجوز القتال معه لاهل القبله [46].

يعني: علي پيشواي روشنگري است و بيعت مردم با او بر اساس آزادي و رضايت مردم صورت گرفته و صحيح است ولي به همراهي او مبارزه كردن با مسلمانان جائز نيست.

او با اين فكر غلط بزرگترين ضربه را به مبارزات انقلابي علي (ع) وارد ساخت و گروهي از مسلمانان تن پرور و سست عنصر را با خود هم عقيده كرد و عملا ميدان را براي معاويه و دشمنان ديگر اسلام باز نمود.

او لااقل به اين آيه روشن و سازنده ي قرآن هم توجه نكرد كه مي گويد:

و ان طائفتان من المومنين اقتتلوا فاصلحوا بينهما فان بغت احديهما علي الاخري فقاتلوا التي

تبغي حتي تفي ء الي امر الله فان فائت فاصلحوا بينهما بالعدل و اقسطوا ان الله يحب المقسطين. [47].

يعني هرگاه در جامعه ي اسلامي دو گروه پديدار گشت كه دست به مبارزات مسلحانه در برابر هم زدند، بر شما مسلمانان لازم است كه زمينه اصلاح راميان آن دو گروه فراهم سازيد و اگر يكي از آن دو گروه در مقابل ديگري استبداد به خرج داد و در برابر حق تسليم نشد، در اين صورت وظيفه شما اين است كه به گروه ديگر كه طرفدار حق و حقيقت مي باشند بپيونديد تا به كمك يكديگر گروه باطل را به تسليم وادار نمائيد.

او آنقدر افكارش پائين بود كه براي عوام فريبان و نيرنگبازاني كه ماسك اسلام به چهره زده اند و براي پيشرفت منويات ناميمون خويش به اسلام ظاهري و به انجام برخي جزئيات و اعمال تشريفاتي اسلام تظاهر مي كردند احترام قائل شد و مبارزه با آن را گناه بزرگي قلمداد كرد و مردم را از پيروي رهبر خجسته اسلامي يعني علي (ع) بازداشت

[صفحه 72]

آن هنگام كه فرماندار كوفه بود و ارتش اسلام به رهبري اميرمومنان مشغول مبارزه و سركوبي بيدادگران و تبعيض خواهاني چون طلحه و زبير بود و مي بايست بنابر وظيفه ي فرمانداريش سرباز و اسلحه و خوار و بار به ميدان جنگ بفرستد از اين وظيفه حياتي و حساس خودداري مي كرد و چنين كاري را به مصلحت اسلام نمي دانست.

او نه تنها از انجام اين وظيفه خودداري مي كرد بلك رسما با نظر اميرمومنان اظهار مخالفت مي كرد و مجامعي را در حوزه فرمانروائيش «كوفه» تشكيل مي داد و در آن مجامع به سخنراني مي پرداخت، و در ضمن آن مردم را از تحرك و جنبش

عليه يغماگران و استعمارگران برحذر مي داشت، در اين هنگام اميرمومنان چون افكار پريشان اين فرماندار ارتجاعي را شنيد با فرستادن فرزند برومندش حضرت مجتبي (ع) و افسراني رشيد مانند عمار و مالك بانضمام نامه اي شديداللحن او را به مبارزه و همفكري و اتحاد دعوت كرد، اينك متن نامه.

الي ابي موسي الاشعري، و هو عامله علي الكوفه، و قد بلغه عنه تثبيطه الناس عن الخروج اليه لما ندبهم لحرب اصحاب الجمل.

من عبدالله علي اميرالمومنين الي عبدالله بن قيس.

اما بعد، فقد بلغني عنك قول هو لك و عليك، فاذا قدم رسولي عليك فارفع ذيلك، و اشدد مئزرك و اخرج من حجرك و اندب من معك، فان حققت فانفذ و ان تفشلت فابعد!

و ايم الله لتوتين من حيث انت و لا تترك حتي يخلط زبدك بخاثرك و ذائبك بجامدك، و حتي تعجل عن قعدتك و تحذر من امامك كحذرك من خلفك و ما هي بالهويني التي ترجو، ولكنها الداهيه الكبري، يركب جملها، و يذلل صعبها و يسهل جبلها.

فاعقل عقلك و املك امرك وخذ نصيبك و حظك.

فان كرهت فتنح الي غير رحب و لا في نجاه، فبالحري لتكفين و انت نائم، حتي، لا يقال: اين فلان؟ و الله انه لحق مع محق، و ما ابالي ما صنع

[صفحه 73]

الملحدون، والسلام. [48].

نامه ايست از طرف علي عليه السلام به ابوموسي اشعري كه عامل و كارگزار آن حضرت در كوفه بود، انگيزه نامه اين بود كه به حضرتش گزارش داده بودند كه ابوموسي به جاي تشويق مردم براي شركت در جنگ جمل و پاسخ مثبت به دعوت اميرمومنان آنها را از اطاعت و همكاري با آن حضرت بازمي دارد، اينك متن نامه:

از طرف بنده خدا علي

اميرالمومنين به سوي عبدالله بن قيس.

اما بعد: سخني از تو براي من گزارش كرده اند كه همانطور كه به سود است به زيان تو هم تمام خواهد شد، هنگامي كه پيك من به سوي تو آمد بي درنگ خودت را جمع آوري كن و كمرت را محكم ببند و از جايگاهت خارج شو و افراد خود را احضار كن آن وقت اگر به حقيقت كار ما آگاه شدي به ما نزديك شو و اگر در شك و حيرت فرورفتي از ما كناره بگير، سوگند به خداوند در هر كجا و در هر شرايطي باشي گرفتار خواهي شد، و رهايي نمي يابي تا آنكه گوشت و استخوانت به هم كوبيده شود و تر و خشكت به هم آميخته گردد و ظاهر و باطنت آشكار شود، و فرصت نشستن و كنار آمدن نيافته از پس كار همچون پيش بترسي و برحذر باشي.

اين پيش آمد «فتنه جمل» آنچنان كه اميدوار شده اي براي تو آسان نمي گذرد بلكه حادثه بزرگي خواهد بود كه بايد بر شتر آن سوار شده و دشواريهايش را برطرف كرده و كوهها و ناهمواريهايش را صاف نمود.

بنابراين بيد خرد و انديشه ات را به كار بندي و بر اوضاع خود مسلط باشي، و ثمره كارت را بيابي و اگر نمي خواهي بايد دور شوي بدون خوش آمد و بدون بهره و نتيجه، و دور از سعادت و رشد، تو كه در خواب باشي قطعا ديگران وظيفه ي تو را انجام داده و كارهاي تو را به عهده مي گيرند، و تو آنچنان فراموش مي شوي كه نپرسند فلاني كجاست، به نام خدا سوگند كه اين راه حق است و به دست ذي حق و با

[صفحه 74]

صلاحيتي اداره

مي شود و از افرادي كه از حق و حقيقت كناره مي گيرند باكي ندارم.

با اينكه او دمبدم خموده تر و سست تر مي شد و بر انحراف خويش استوارتر مي گشت، بالاخره آن دو افسر ورزيده يعني «عمار» و «مالك اشتر» براي يك هشدار جدي دادن به «ابوموسي» فرماندار كوفه وارد شهر كوفه گشتند و اخطار فوق را كه رهبر اسلام به او نوشته بود رساندند.

او هم مردم كوفه را در مسجد بزرگ شهر احضار كرد و در برابر آنان و دو افسر نامبرده چنين گفت:

من بيمناكم.

[صفحه 75]

گويا كه هم اكنون دو گوشم به آواز رسول خدا است كه چنين فتنه هائي را يادآوري مي كرد و مي فرمود اي ابوموسي فتنه هائي در پيش است كه تو در آن فتنه ها اگر در خواب باشي بهتر از آن است كه بيدار باشي و اگر نشسته باشي بهتر از ايستادن، و اگر بپا بايستي بهتر از آنست كه در آن كوشش كني و آن را دنبال كني. پس اي مردم شمشيرها را غلاف كنيد و نيزه ها را كنار بگذاريد و تيرها را از خود دور نمائيد و زه هاي كمانتان را ببريد، قريش را به حال خودشان رها سازيد تا خاك بر سر خودشان بپاشند.

از من نصيحت بشنويد و سخن مرا مخالفت نكنيد، راه صحيح اين است كه من نشان دادم.

مردم كوفه به دعوت حضرت مجتبي (ع) و عمار و مالك اشتر پاسخ مثبت دادند و از شهر خارج گرديده به سپاهيان اميرمومنان (ع)

[صفحه 76]

كه در خارج بصره در انتظار بازگشت فرستاده هاي آن حضرت بودند پيوستند و در جنگ جمل شركت جستند تا اينكه آن جنگ با فتح و پيروزي اميرمومنان علي (ع) پايان يافت.

هيچكس جز علي (ع) قابل تحمل نبود و تنها او بود كه با روح نيرومند و ايمان محكم خويش در برابر اين پيش آمد جانفرسا بردبار و شكيبا بود.

علي (ع) از عاقبت اين خواسته هاي جاهلانه آگاه بود و براي آگاهي دادن به يارانش لب به سخن مي گشود و حقايقي را آشكار مي ساخت، منظره ي مردم شام و كارنامه معاويه و عمروعاص و سوابق نادرست ابوموسي و ناداني هايش، و اصرار و پافشاري برخي از افسرانش براي قبول پيشنهاد معاويه و عمروعاص، و بي تفاوتي عده ي ديگري از سربازانش همه و همه علي را وادار مي كرد تا پرده ها را در برابر اغلب سربازانش كه در آستانه ي گول خوردن و تصميم گرفتن قطعي بودند بركنار زند و اين حقايق را بازگو كند.

و آداب نياموخته اند پس سزاوارند كه دين و دانش ادب و درستكاري را بياموزند.

لازم است زمامداري شايسته بر آنها فرمانروائي كند و در راه زندگي دستشان را بگيرد نه مهاجرند كه از هجرت خويش رنجي برده باشند و نه انصارن كه افتخار خدمت گزاري و حمايت مهاجرين يافته باشند و نه آن گروه اند كه قبل از هجرت اسلام آورده و در سراي خويش پايدار مانده باشند.

شا اي مردم عراق:

آگاه باشيد كه شاميان كسي را برگزيدند (عمروعاص) كه به آرمانشان نزديكتر و دلبسته تر است و شما كسي را انتخاب كرديد (ابوموسي) كه از آرمان شما دور و به هدف شما بي علاقه است. مگر ديروز را فراموش كرديد عبدالله بن قيس (ابوموسي) در جنگ جمل مي گفت اين مبارزه ي اساسي و حياتي (مبارزه با طلحه و زبير و عايشه و اتباع آنها) فتنه ايست مي بايست بندهاي كمان خويش را پاره كنيد و شمشيرهاي خويش را در غلافها فروبريد اگر او راست مي گفت و به حرف خويش ايمان داشت امروز اشتباه كردهاست كه به نزد ما آمده است.

و اگر دروغ مي گفت به انسان دروغگو هرگز نمي توان اطمينان داشت، در هر حال او را كنار بگذاريد و در برابر عمروعاص پرتوان مردي چون ابن عباس را انتخاب كنيد تا با نيرنگهاي عمروعاص مقابله كند در اين كار فرصت را از دست ندهيد مرزنشينان اسلام را دريابيد و نگاهداريد آيا نمي نگريد كه در شهرهايتان جنگ مي كنند تا نابودتان سازند و سنگر قدرت شما را هدف خويش قرار داده اند تا نيروي شما را پراكنده سازند. [50].

اين سخنان با اينكه عامل جنبش و هيجان توده هاست، بر روح مرده ي آن گروه اثري نبخشيد بلكه آنان را

برخواسته ي نادرست خويش استوارتر ساخت و

[صفحه 79]

پاسخي جز جنجال و هياهو و طرفداري جدي از نمايندگي ابوموسي ندادند.

راستي جاي تعجب و سوال بود كه چه شد كه يك باره سوابق نادرست، و سرپيچي ابوموسي از اقدام فوري به منظور رساندن قواي امدادي در مبارزه ي «جمل» فراموش شد و اكنون مرد خيرخواهي قلمداد مي شود، البته در اين ميان برخي از ياوران علي (ع) به خوبي ابوموسي را مي شناختند و در انتخاب او چيزي جز شكست و ننگ نمي ديدند ولي در اقليت بودند.

داشتند كه خود را بدان از گمراهي حفظ مي كردند، ابن

[صفحه 80]

عباس را انتخاب مي كردند، اما آنان پير يمني را انتخاب كردند كه حاصل ضرب يك پنجم در يك ششم را بلد نيست.

اين بود شخصيت علمي و اجتماعي و سياسي مردي كه حضرت اميرمومنان (ع) او را به خوبي مي شناخت و به نمايندگي او از طرف مردم عراق نظر مخالف داشت ولي اكثريت سپاهيان عراق دانسته و ندانسته او را به عنوان نماينده ي رسمي ملت عراق انتخاب كردند و بالنتيجه ننگ و شكست بزرگي براي خود فراهم ساختند و بدتر از همه اينكه اساس بوجود آمدن غائله «خوارج» را كه مورد بحث اين كتاب است پي ريزي كردند.

كلامي بودند كه كاملا مذهبي باشد و اعتراض آنها را بهتر و رساتر بازگو كند.

اين كلام از دهان هر كه برخاست گويا ديگران نيز مي خواستند چنين كلامي را بگويند اما مات مانده بودند، همين كه اين صدا در ميدان صفين طنين افكند بدون درنگ حلقوم هزاران نظامي ديگر بدان باز شد و از آن پس مهمترين پايه و اصول مكتب خوارج قرار گرفت.

آنها ديگر برايشان عادي بود در كوچه و بازار خانه و كاشانه مسجد و ميدان هميشه اين كلام را به گوش علي و يارانش مي رساندند كه «لا حكم الا لله» اين شعار آنقدر در نظر آنها رفته رفته رنگ عقيده و مذهب به خود گرفت كه حتي آن وقت كه براي «ترور» رهبر شايسته ي اسلام حضرت اميرمومنان عليه السلام شمشير خود را بالا بردند با آهنگ «لا حكم الا لله» آن را بر پريشاني عدالت و انسانيت فرود آوردند.

اين شعار داغ كه ضمنا حاكي از يك اعتراض هم بود در ابتدا در ميدان صفين تنها به صورت شعار و سخن گفته شد و هنوز اقدام عملي همراه نداشت. فقط چند نفر از افراد داغ و پرحرارت كه تاب و تحمل نداشته و نتوانستند پيش آمدهاي آينده را به بينند باسلاح خويش در حالي كه اين شعار را محكم بيان مي كردند خود را به سپاه شام رساندند و با حمله ي جدي خود چند نفر را كشتند و به حمله خود ادامه دادند تا كشته شدند، آن دو نوجوان «جعد» و «معدان» از نخستين گويندگان اين شعار از قبيله عنزه بودند. [53].

اشعث پس از اينكه ماموريت خود را كه ابلاغ مفاد عهدنامه به ارتش بود به پايان

رسانيد برگشت و براي گزارش كار خويش به مركز فرماندهي در كنار

[صفحه 82]

حضرت قرار گرفت، حضرت درباره ي واكنش ابلاغ مفاد عهدنامه از او توضيح خواست، او در جواب گفت: همه سپاهيان عراق جز عده اي ناچيز عصبي آن را پذيرفتند و آن گروه ناچيز با اين شعار كه «لا حكم الا لله» به مفاد عهدنامه اعتراض كردند.

اشعث مي خواست مطلب را بي اهميت نشان بدهد اما اين امر چگونه ممكن بود؟ طولي نكشيد كه چهره ي برخي افسران مسلح نمودار شد كه يك يك آمدند و به خلاف چند لحظه ي قبل آمادگي خود را براي حمله و آغاز نبرد اعلام كردند.

سعيد بن قيس در ميان يك گروه رزمنده ي قبيله ي همدان همچون دژي محكم نزد حضرت آمد و گفت: يا اميرالمومنين ها انا ذا و قومي لا نرادك و لا نرد عليك فمرنا بما شئت. [54].

اي رهبر مومنان اين من و اين سربازان تحت فرمانم كه همه از بستگان من مي باشند در اطاعت تو هستيم و از فرمانت سر نمي تابيم به هر چه تصميم داري فرمان ده، حضرت همچنانكه ديده بر ارتش شام دوخته بود پاسخ داد كه: اما لو كان هذا قبل سطر الصحيفه لازلتم عن عسكرهم يعني: اگر اين سخنان را قبل از امضاء عهدنامه مي گفتيد من شاميان را از اردوگاهشان خارج مي كردم اما اينك ديگر گذشته است.

افسر ديگر سليمان بن صرد بود او در حالي كه پرده اي از خون روي زخم صورتش كاملا به چشم مي خورد گفت: يا علي اگر ياوراني مي يافتم هرگز به اين عهدنامه تن درنمي دادم.

سپاهي ديگر محرز بن جريش گفت: يا اميرالمومنين اما الي الرجوع عن هذا الكتاب سبيل فوالله اني لاخاف ان يورث ذلا

اي رهبر خجستگان آيا راهي براي زير پا نهادن مفاد عهدنامه ممكن نيست؟ به خدا سوگند كه مي ترسم عاقبت اين نامه موجب ذلت ما گردد. حضرت با بياني محكم و استوار فرمود:

[صفحه 83]

ابعد ان كتبناه ننقضه [55].

آيا پس از نوشتن و عهد كردن پيمان بشكنيم؟ يعني اين آدين مردانگي و انسانيت نيست كه من رهبري پيمان شكن و شما مردمي نااستوار باشيد.

ميدان جنگ و وقايع جنگ فراغت يافته اند اكنون منظره شهر كوفه، خانه ها، كوچه ها، و خيابانها، و مساجد و مراكز عمومي مجسم مي شود.

بستگان سربازان و اهالي شهر كوفه كه با شور و هيجان و فريادهاي مهيج در موقع عزيمت به جنگ آنها را تا دروازه ي كوفه بدرقه كرده بودند اكنون منتظر ارمغان اين جنگ و نتيجه ي آن همه فريادها و تشويقها و بردباري ها و تحمل و دوري ها هستند براي نظاميان نيز اين مشكل وجود دارد كه برابر موقع و انتظار بستگان خود چه بگويند.

زنان و كودكان، مادران و پدران پير كه جوانان خود را به ميدان جهاد فرستاده اند، و اكنون اسبهاي بدون صاحب، سلاحهاي بدون سرباز را كه ببينند قهرا صداي شيون آنان بلند خواهد شد.

در برابر اين همه مشكلات و مصائب اگر يك چيز وجود مي داشت، اين مشكلات را مرتفع مي ساخت، و مصائب را التيام مي بخيد و آن پيروزي جنگي بود، آنها اگر مي ديدند كه دشمن دين و دنياي خود را ريشه كن ساخته، و امنيت واقعي را به سرزمينهاي اسلامي بازگردانده اند رنج مصيبت را با لبخند پيروزي جبران مي كردند اما اكنون تنها موضوعي كه افكار سربازان را در مسير بازگشت سخت رنج مي دهد اين است كه اگر بپرسند نتيجه ي جنگ چه شد اينان چه پاسخي بدهند؟ آيا بگويند ما تا سراپرده دشمن پيش رفتيم ولي خود ديوانه وار بازگشتيم آيا بگويند ما به رهبران خود گفتيم كه اگر آتش بس اعلام نكنند آنها را خواهيم كشت. ما به او الزام كرديم كه قرارداد صلح را امضا كند، چه بگويند تا مردم آنها را بپذيرند و شرمنده نسازند؟ راستي مشكل بود، بالاخره سربازان هر چه بيشتر خزينه مغز

خود را كاويدند كمتر به پاسخ قانع كننده اي دست يافتند، تنها اميرمومنان بود كه هنگام حركت دست به درگاه خداي برده و مي گفت: اللهم اني اعوذ

[صفحه 85]

بك من وعثاء السفر و كابه المنقلب و سوء المنظر في المال و الاهل. [56].

بار خدايا از سختي هاي سفر و اندوه بازگشت و بدي نگاه در اهل و مال به تو پناه مي برم.

دشتها و بيابان ها طي شد و دورنماي باغستانها و منازل كوفه از دور نمايان گشت و هيجان و التهاب سربازان بيشتر شد.

در مقسم به رود منشعب مي گردد انشعاب حاصل گشت و قريب ده هزار سرباز از ارتش علي (ع) جدا شدند و راه حروراء را در پيش گرفتند و با فريادهاي خشم آگين اين شعار داغ را به گوش علي عليه السلام و يارانش رسانيدند كه: لا حكم الا لله، البيعه لله، البيعه لله [57].

حكم از آن خداست بيعت از آن خداست، از آن خداست.

[صفحه 86]

حضرت همچنان خاموش و آرام به حركت خويش ادامه داد و هيچگونه عكس العمل نشان نداد و غير از اين هم ممكن نبود زيرا آغاز يك نبرد در پشت دروازه كوفه بين دو گروه از يك ارتش در برابر ديدگان اهالي كوفه آن هم پس از واقعه ي صفين فعلا كار بيهوده اي بود، از اين رو حضرت با حلم و بردباري مخصوصي توجهي به سخنان كفرآميز آنان نكرد تا به دروازه ي كوفه نزديك شدند.

فقد نححت و اما الاموال فقد قسمت. هذا خبر ما عندنا، فما خبر ما عندكم؟ [58] اما لو اذن لهم في الكلام لاخبروكم ان «خير الزاد التقوي» [59].

اي ساكنان خانه هاي ترسناك و جاهاي ناآباد قبرهاي تاريك،

اي خاك نشينان، اي دورماندگان از وطن، اي اهالي تنهائي و وحشت. شما پيشرو مائيد كه جلو رفته ايد و ما پيروان شما كه به شما ملحق مي گرديم به شما بگويم كه: خانه هاي شما را ديگران ساكن شدند، و زنان شما را ديگران گرفتند و مالهاي شما را قسمت كردند اين گزارش چيزي است كه نزد ماست شما بگوئيد گزارش چيزي كه نزد شماست چيست؟

[صفحه 87]

پس از آن رو به همراهان خود كرد و فرمود: قسم به خداوند اگر اجازه ي سخن گفتن به آنها داده مي شد به ما مي گفتند كه بهترين توشه براي آخرت تقوي است سپس رو به آسمان كرد و گفت:

اللهم اغفرلنا و لهم و تجاوز عنا و عنهم. [60].

خداوندا ما را و آنان را بيامرز و به عفو و بخششت از ما و آنان ديده برپوش.

[صفحه 88]

و اگر در خيابان و بازار و مسجد با او روبرو مي شوند باز با اين شعار دلگيرش مي سازند، دردناكتر از همه اينكه آنان كه ديروز به سيماي علي (ع) به عنوان يك رهبر ممتاز و امام آسماني نگاه مي كردند، امروز به سيماي او و ياورانش بديده كفر و ارتداد مي نگرند.

رعايت كند، آيا اين كرم و شايستگي جز در علي و فرزندان معصومش ديده مي شود؟ اين فضائل و هزاران امتياز نظير آنست كه علي را از زمامداران ديگر جدا مي سازد و مكتب علوي را الگوي مكاتب بزرگ جهان قرار مي دهد و نهج البلاغه اش را كه اساس تذكر اين حقايق است جاويدان و درخشان مي سازد.

مردم در موقع خود گذشت به خرج مي داد، غالبا در موقعي كه آن حضرت در مراكز جمعيت مشغول سخن گفتن بود سخنانش را قطع كرده و از گوشه و كنار مسجد فرياد مي زدند لا حكم الا لله حضرت بدون اينكه اظهار ناراحتي بكند صبر مي كرد تا فريادشان تمام مي شد سپس به سخنانش ادامه مي داد.

[صفحه 91]

آيه را از سر گرفت حضرت نيز مجددا ساكت شد او چندين بار با اين عمل اميرمومنان را از ادامه نماز بازداشت، عاقبت امر حضرت براي اينكه هم جواب او را داده باشد و هم نماز به هم نخورد اين آيه را تلاوت كرد فاصبر ان وعد الله حق و لا يستخفنك الذين لا يوقنون [62] شكيبا و ثابت قدم باش كه وعده خداوند درست است مبادا مردم نااستوار و بي ايمان تو را سبكسار و متزلزل كنند.

[صفحه 92]

حضرتش با اين پاسخ هم نمازگزاران را دلگرم ساخت و هم جواب اعتراض گستاخانه ي خوارج را داد.

او همچنان كه خودش فرمود هميشه سعي مي كرد جواب اعتراضات و شعارهاي آنان را با منطقي روشن و برهاني محكم بدهد تا اينكه شايد به اشتباهات فكري خود پي برده و از آن دست بردارند.

به معناي حكومت است و شامل حكميت هم مي شود و بنابراين حكميت نيز مخصوص خداوند است و اميرمومنان (ع) كه در صفين به حكميت راضي شد برخلاف قرآن عمل كرد، خوارج نادان كه مي خواستند بر اساس برداشت خود از قرآن و سخنان خداوند مكتبي را تاسيس و از آن ترويج كنند غافل از آنكه قرآن راي ناپسند آنها را صريحا رد كرده زيرا همان قرآن كه به اتكاء آن مي خواهند حكومت را فقط حق

[صفحه 93]

خداوند بدانند و بر حكومت اميرمومنان خورده بگيرند در اين چند مورد كه اينها نسبت به اختلاف دو جبهه و دو گروه بزرگ از مسلمانان ناچيز و كم اهميت است حق حكميت را به انسانها داده است:

1- در مورد اختلاف بين زن و شوهر دستور داده است كه فردي از طرف خانواده ي زن و ديگري از طرف خانواده ي شوهر براي مذاكره و برطرف كردن اختلافات بين آنان حكومت كنند و فرموده است:

و ان خفتم شقاق بينهما فابعثوا حكما من اهله و حكما من اهلها. [64] يعني اگر بيم آن داريد كه اختلاف ميان زن و شوهر دامنه بيشتر پيدا كند و به جاي حساستر بكشد، در اين صورت يك فرد را به عنوان حكم از جانب خانواده ي شوهر و فرد ديگري را به همين عنوان از طرف خانواده ي زن انتخاب كنيد تا با تفاهم و تشريك مساعي به اين اختلاف خاتمه بدهند.

2- در مورد شكار در حال احرام اگر آن محرم عمدا دست به اين كار بزند مي بايست كفاره بدهد و در مورد تعيين حيواني كه بايد كفاره داده شود حكومت دو انسان عادل پذيرفته مي شود چنانكه مي گويد: و من قتله منكم

متعمدا فجزاء مثل ما قتل من النعم يحكم به ذوا عدل منكم.

خوارج به اين نكته توجه نداشتند كه مسئله اختلاف بين دو گروه بزرگ از مسلمانان با اهميت تر از اختلاف بين زن و شوهر و يا تعيين حيواني است كه به عنوان كفاره بايد داده شود.

و قرآن كه در مورد اختلافات ناچيز حق حكميت را به انسانها مي دهد قطعا در موارد حساس و اختلافات بزرگ به منظور نجات يك ملت و تعيين سرنوشت يك امت روا بلكه لازم خواهد دانست. اين گروه كج انديش در عقيده اشتباه آميز خود جدا پافشاري مي كردند و در اجتماع كوچك خود پايه يك نظام و مرام جديدي را پي ريزي مي نمودند.

[صفحه 94]

يكي از مشكلاتي كه خوارج در آغاز كار خود با آن مواجه بودند اين بود كه از يك طرف براي سر و سامان بخشيدن به اجتماع خود احتياج به رهبري داشتند و ناگزير بودند كه او را از ميان خودشان براي اين سمت برگزينند.

و از طرفي موضوع انتخاب رهبر برخلاف مرام و مكتب آنها بود، زيرا مرام آنها اين بود كه فرمانروا و حكم منحصر خداوند است و لذا دولتي را كه مي خواستند به وجود بياورند بر اين اساس بود كه:

رئيس دولت خداوند و بيعت هم فقط براي خداوند است و براي تشكيل چنين دولتي «حرقوص بن زهير» هيچ منصبي را نپذيرفت، «حمزه بن سنان» و «شريح بن اوفي» كه نيز دو نفر از بزرگان خوارج بودند رياستي را نپذيرفتند و پذيرفتن رياست را برخلاف مرام خود مي ديدند.

اما «عبدالله بن وهب» كه يكي ديگر از سران آنها بود جامعه ي طغيانگر خود را سخت در حال آشفتگي مي ديد و به اين مسئله

كاملا توجه داست كه بايد بر سر عقيده خود بماند و حاكمي جز خدا در بين نباشد و با بي نظمي و سردرگمي افراد بسازد و يا اينكه استثناءا برخلاف عقيده ي خوارج براي سر و سامان بخشيدن بن جامعه ي خوارج رياست را برگزيند. از اين رو ناگهان در مقابل خوارج كه رياست را به او واگذار مي كردند گفت:

هاتوها والله لا آخذها رغبه في الدنيا و لا ادعها فرقا من الموت.

«يعني رياست را به من بدهيد ولي به خدا قسم آن را از روي رغبت و شوق نمي پذيرم و از ترس مرگ هم آن را از دست نمي دهيم». [65].

اين جريان خود روشنگر اين نكته است كه اين گروه در روش و عقيده خود چه اندازه در اشتباه مي باشند در حالي كه خودشان نمي توانند بدون فرمانروا حياتي داشته باشند و اجتماع كوچك خود را اداره كنند و لذا عملا براي خودشان رهبري انتخاب و معين مي كنند، آن وقت با شعار «لا حكم الا لله» و اصرار و

[صفحه 95]

فشار مي خواهند دولت اسلامي را وادار كنند كه براي خودشان رهبري انتخاب نكنند چون حق حكميت و انتخاب رهبر ندارند، آنها براي تاكيد در اجراء نظريه خود هنگامي كه اميرمومنان وارد كوفه گرديد «زرعه بن برج طائي» و «حرقوص بن ظهير تميمي ذوالثديه» كه دو تن از سران آنها بودند به حضورش رسيدند و پيشنهاد اجراء اين راي را نمودند، سپس براي جلب توجه مردم و ايجاد تشويش و اضطراب هنگامي كه آن حضرت در برابر ملت قرار گرفت و مي خواست سخنراني كند ناگهان طبق توطئه و تباني قبلي از گوشه و كنار مسجد فريادي از حلقوم آن مردم فريب خورده

برمي خواست كه «لا حكم الا لله» مرد ديگري براي اينكه به آن حضرت به عقيده خودش هشدار بدهد و ضمنا اعتقاد و ايمان راسخ مردم را نسبت به حضرتش سست و متزلزل سازد با فرياد اين آيه را قرائت كرد: «و لقد اوحي اليك و الي الذين من قبلك لئن اشركت ليحبطن عملك و لتكونن من الخاسرين» در اين آيه خداوند به پيغمبرش هشدار مي دهد كه جلوتر به تو و پيامبران ديگر اعلام شده است كه اگر به خدا شرك بورزيد تمام اعمالتان ناديده گرفته مي شود.

منظور او هم از خواندن اين آيه اين بود كه تمام خدمات تو به اسلام بر اثر تعيين حكمين از بين رفته است.

حضرت بلافاصله اين آيه را از قرآن در جواب او خواند فاصبر ان وعد الله حق و لا يستخفنك الذين لا يوقنون شكيبا باش پيمان خداوند درست است و نمي بايست سخنان مردمي كه واهيند و يقين ندارند تو را سست گرداند. [66].

اميرمومنان براي آگاهي ملت كه در برابر طوفان شعار دادن ها و تبليغات آنها قرار گرفته بودند، خطبه اي را كه در طي آن بي اساس بودن عقيده و نظريه آنها را بيان داشته به لزوم حكومت و زمامدار جهت ايجاد نظم و برطرف شدن هرج و مرج در اجتماع تصريح نموده است ايراد فرمود و آن خطبه اين است:

كلمه حق يراد بها باطل. نعم انه لا حكم الا لله ولكن هولاء يقولون: لا امره

[صفحه 96]

الا لله. و انه لابد للناس من امير بر او فاجر يعمل في امرته المومن و يستمتع فيها الكافر و يبلغ الله فيها الاجل و يجمع به الفي ء و يقاتل به العدو و نامن به

السبل و يوخذ به للضعيف من القوي، حتي يستريح بر و يستراح من فاجر. [67].

اين شعار سخن حقي است ولي از گفتن آن، منظور باطلي دارند البته حكم به معناي قانونگذاري ويژه ي خداوند است ولي اينان حكم را به معناي فرمانروائي تفسير مي كنند و مي گويند غير از خدا فرمانروائي وجود ندارد.

در صورتي كه مردم خود را به فرمانروائي از بشر محتاج مي دانند حال گاه، آن فرمانروا نيكوكار است گاه بدكار، تا در پرتو حكومت او مومن كارهاي شايسته ي خود را انجام دهد و بي دين و كافر، از زندگي مادي خود بهره مند گردد و خداوند دوره ها و روزگار مقدر را به پايان برساند و با حكومت او ماليات ها جمع آوري مي گردد، و با دشمن پيكار مي شود، امنيت راهها برقرار مي گردد تا نيكوكار در آسايش باشد و از شر بدكار، مردم ايمن باشند.

از آن زمان كه خوارج به عنوان يك گروه كجرو افراطي از حكومت اميرمومنان عليه السلام كناره گرفته و صحراي «حروراء» كه در نزديكي كوفه بود مركز اجتماعات خود قرار دادند تا زماني كه نبرد نهروان آغاز گرديد و اجتماع بزرگ آنها محو گرديد بين اميرمومنان و خوارج برخوردهائي يا به صورت گفتگوهاي پراكنده و يا به صورت اجتماعات به وجود آمد، و چون اميرمومنان در حكومت خود آخرين مرحله ي آزادي را به ملت خود داده بود هيچ كس عكس العمل خشونت آميزي در مقابل اعتراض ها و اعتصابها و تظاهرات و يا شعارها و فريادهاي خوارج نشان نمي داد. در صورتي كه او مي توانست با بازداشتهاي سياسي و شكنجه ها و اعمال خشنونتها جلو اينگونه اعمال مخصوصا هتاكي هاي آنها را بگيرد.

البته اين موضوع از امتيازات حكومت عادلانه علي (ع) بود كه

در جهان بي سابقه است، و مهمترين علت آن اين بود كه حكومت در نظر او وسيله بود نه

[صفحه 97]

هدف، يعني آن حضرت در فكر حكومت و زعامت خود نبود، او فقط مي خواست كه در پناه حكومتش ملت و جامعه اسلامي در بهترين شرايط مادي و معنوي به سر ببرند، او فقط دوست مي داشت كه: مردم از آزادي و مساوات كامل بهره مند باشند و در پناه حكومتش مظلومين حمايت شوند، ستمگران مجازات گردند، جلو سوءاستفاده از قدرتها گرفته شود، و بالاخره كاملترين وسائل تربيتي در راه رشد و تربيت و آگاهي مردم به كار بيفتد چنانكه خود در هنگامه ي جمل در زير يك خيمه نظامي در حالي كه كفشش را وصله مي زد اين حقيقت را به ابن عباس تذكر داد:

والله لهي احب الي من امرتكم الا ان اقيم حقا او ادفع باطلا.

يعني اين كفش پروصله در نظر من از فرمانروائي بر شما پرارزش تر است مگر در زماني كه در سايه ي زعامتخود حق را پايدار و باطل را سركوب نمايم. [68].

اكنون علي (ع) كه الگوي رهبري بشريت است، مربي و معلم مردم است پدر دلسوز و مهربان ملت اسلام است، در برابر يك گروه فريب خورده و كج فكر واقع گرديده است بايد تا سر حد امكان مدارا و دلسوزي كند، به نصيحت و موعظه بپردازد و بالاخره به هر اقدامي كه موجب هدايت آنهاست دست بزند و خشونت را آن وقت اعمال كند كه براي حفظ جان و مال و امنيت ملت اسلام چاره اي جز آن نداشته باشد.

اينجاست كه خط مشي زمامداري آن حضرت كاملا روشن مي گردد و دنيا ناگزير است كه او را به عنوان يك رهبر

و مربي دلسوز و خيرخواه انسانها بشناسد.

[صفحه 98]

توبه كن و بعد از آن آماده باش تا با هم به جنگ معاويه برويم، و قواي او را در هم بشكنيم. حضرت فرمودند: من شما را در ميدان صفين از موضوع حكميت نهي كردم و به انجام آن كار حاضر نبودم اما شما پافشاري كرديد و انجام آن را خواستار شديد و اكنون كه به اشتباه خود پي برده ايد آن را گناه مي شماريد و خواستار توبه هستيد.

بدانيد كه اين گناه نيست تا لازم باشد كه انسان از آن توبه كند، بلكه اين موضوع يك نارسائي و درماندگي در راي و تدبير نظامي است، كه شما فرماندهان و افسران نظامي، آن را از من خواستيد، و من هم با آگاهي كامل و جديت شما را از آن برحذر داشتم و چون اصرار خود را از حد گذرانديد ناگزير قبول كردم اكنون براي شما روشن شده است كه من درست مي گفتم و شما اشتباه كرده ايد، ديگر اين توبه لازم ندارد.

با اين بيان آن حضرت از نظر وجدان و ايمان خاطر آنها را مي خواست آسوده كند، زيرا آنها بر اثر ناداني گمان مي كردند كه هم آنها و هم رهبرشان مرتكب گناه گرديده اند. اگر انها رشد عقلي مي داشتند و انصاف مي دادند تشويش و نگراني آنها بر اساس استدلال صحيح امام عليه السلام برطرف مي شد، و روحشان آسوده مي گشت و تمام قضايا به همين جا خاتمه مي يافت، اكنون وظيفه اين بود كه براي جبران شكست خود در جنگ صفين ارتش را بسيج كنند و تنها در فكر سركوب كردن معاويه دشمن سعادت ملت اسلام باشند.

اما آنها در برابر سخنان حكيمانه امام تسليم نشدند و حتي براي چند لحظه هم درباره ي

آن فكر نكردند، بلكه بدون توجه بلافاصله «زرعه» گفت: سوگند به خداي كه اگر توبه نكردي من به تنهائي تو را خواهم كشت، و با اين عملم خدا را

[صفحه 100]

خشنود مي سازم يكي از اسف انگيزترين و دردناكترين صفحات تاريخ اينجا است.

ببينيد جسارت و بي پروائي تا به كجا بهتر بگويم كج فكري و كوته بيني تا چه حد است؟ كه امام را مجرم مي دانند! و آنچنان مجرمش مي شناسند كه مي خواهند با كشتن او خدا را خشنود كنند شايد آنها در برابر معاويه ستمكار و جنايت پيشه اين چنين بي پروا سخن نمي گفتند، امام لب به سخن گشود و حقيقتي را آشكار كرد فرمود: بدابحالت، ننگ بر تو، چه چيز تو را اينقدر بي باك ساخته است تو به دست من كشته خواهي شد، آنچنان كه باد بر جنازه ات خواهد و زيد «زرعه» بي پروا گفت: من هم دوست دارم چنين شود. [69].

عقيده ي گروه خوارج كج انديش اين بود كه: آنها چه علي و ياورانش را بكشند و يا به دست آنها كشته شوند، در هر دو صورت، خدا از آنها خشنود خواهد بود. با اعتراض حرقوص و زرعه اين دو بزرگ خوارج ديگران هم جرئت پيدا كردند كه در مراكز عمومي هنگام نماز يا سخنراني از گوشه و كنار بر عليه امام شعار بدهند و ايجاد مزاحمت و آشوب كنند.

و دانشمند و تربيت يافته ي مكتب او بود، او چون كاملا با روحيه ي خوارج آشنا نبود امكان داشت در برابر آنها با قرآن استدلال كند و از طرفي چون او در تفسير قرآن مهارت داشت و فكر مي كرد كه بايد بر اساس آيات قرآن جواب اعتراضات آنها را بگويد امام عليه السلام كه بجمود فكري و ناآگاهي خوارج از حقايق قرآن كاملا آگاه بود دوست نداشت

[صفحه 101]

ابن عباس تنها با قرآن جواب اعتراضات آنها را بگويد زيرا غالبا مطالب را كلي و سربسته بيان كرده و مصاديق و جزئيات را به منظور اينكه مردم وظيفه دارند كه از اهل بيت عليهم السلام فرابگيرند و در مواردي به سنت مراجعه كنند بازگو نساخته است.

و چون ابن عباس مي توانست با بيان ساده جزئيات و مصاديقي كه در سنت اتفاق افتاده بود براي خوارج بيان كند و آنها را قانع سازد لذا هنگامي كه او براي مناظره با خوارج مصمم شد امام (ع) به او فرمود:

لا تخاصمهم بالقرآن، فان القرآن حمال ذو وجوه تقول و يقولون ولكن حاججهم بالسنه، فانهم لن يجدوا عنها محيصا. [70] يعني به وسيله قرآن با خوارج مناظره مكن زيرا قرآن كتابي است كه مي توان آياتش را با احتمالات و توجيهات گوناگون معني كرد در نتيجه تو مطالبي را از قرآن مي گوئي آنها هم در جواب توجيهاتي را بيان مي كنند و كار به جائي نمي رسد ولي با سنت برايشان استدلال كن كه چاره اي جز پذيرفتن آن نمي توانند داشته باشند.

ابن عباس قصد داشت با آيات قرآن كه حكميت را در مورد اختلاف زن و شوهر و تعيين كفاره براي شكار در حال احرام- چنانكه گفتيم- تثبيت كرده است صحت حكميت در جريان

جنگ صفين را براي آنها ثابت كند، در اينجا فهميدن و به دست آوردن اين حقيقت نياز به اجتهاد و فهم معاني قرآن داشت كه خوارج از آن ناآگاه بودند، روي همين جهت ممكن بود در جواب اين استدلال بگويند: از كجا و به چه دليل حكميت در مورد شكار در حال احرام و اختلاف ميان زن و شوهر مانند حكميت درباره خون مسلمانان است.

آنها در نتيجه ي كوته فكري و ناآگاهي خود چنين فكر مي كنند كه بايد براي هر موضعي آيه اي بخصوص وجود داشته باشد و چون در اين باره قرآن صريحا

[صفحه 102]

چيزي نگفته پس حكميت دو گروه مسلمانان باطل است.

منتشر شود تا پرده هاي ابهام از جلوي چشمها به كنار برود و حقيقت امر روشن گردد.

[صفحه 103]

آن حضرت چون شخصا به اردوگاه خوارج قدم گذاشت آنها خودشان را در برابر رهبري بزرگ كه از سيمايش آثار توجه به خدا و حقيقت جلوه گر است و سخنانش تا اعماق دلها نفوذ مي كند و چشمان پرفروغ و تيزبينش هر انساني را تحت تاثير قرار مي دهد ديدند ولي سخت كوشيدند كه زمام اراده و قلب خود را در دست بگيرند و بر افكار نادرست خود استوار بمانند امام (ع) خود را در برابر چهره هائي كه روزگاري در پشت سرش در جبهه ها و اجتماعات او شركت مي كردند و اكنون روي در روي او به عنوان دشمنان سمج و هتاك قرار گرفته ايد مي بيند.

قلب پاك و باصفاي آن حضرت خدا مي داند كه چقدر خواستار هدايت آنان است بازوان سطبر و مردانه اش، آغوش پرمهر و محبتش چقدر آماده است كه بازگردد و يك يك آنها را در صورتي كه متنبه شوند و بيدار گردند در آغوش بگيرد.

او همانند پدري كه فرزندان ناخلفش سر به طغيان نهاده اند دلش به حال آنها مي سوزد و اميدوار است كه به حقيقت امر توجه كنند و برگردند، او نقطه اي از مركز اجتماع را براي خود انتخاب كرد و محكم و استوار با توكل به نيروي بيكران الهي در آنجا ايستاد.

[صفحه 104]

نادي الناس، فقال: امسكوا عن الكلام و انصتوا لقولي، و اقبلوا بافئدتكم الي فمن نشدناه شههاده فليقل بعلمه فيها.

آيا تمامي شما در صفين حاضر بوديد؟ گفتند: گروهي از ما بوده اند و گروهي نبوده اند. فرمود: بنابراين به دو گروه تقسيم شويد آنان كه در صفين بودند در يك طرف و آنان كه نبودند در طرف ديگر قرار بگيريد. تا با هر گروه در حد خود سخن بگويم، سپس براي آنكه سخنانش را بهتر درك كنند فرياد زد از سخن گفتن و همهمه كردن دوري كنيد و با دقت به سخنانم گوش فرادهيد و دلهايتان را متوجه من سازيد، از هر كس گواهي خواستم نسبت به هر چه اطلاع دارد گواهي بدهد. [71] آنگاه توجهي به همه آنها كرد و فرمود زعيم و پيشواي شما كيست؟ گفتند: ابن الكواء اين مرد كه نامش عبدالله است، امام جماعت خوارج محسوب مي گردد

[صفحه 105]

و اينك به عنوان زعيم آنها در پيشگاه حضرت قرار گرفت حضرت نگاه تندي در چشمانش افكند و سپس به نقطه اي دور، دور از آنها و دنياي آنها رفت و با حال توجه به خدا كه مخصوص حضرتش بود با خداي خويش به مناجات پرداخت و گفت:

اللهم ان هذا مقام من افلج فيه كان اولي بالفلج يوم القيامه و من نطق فيه و اوعث فهو في الاخره اعمي و اضل سبيلا.

خدايا اينجا جايگاهي است كه هر كس در آن در سخن گفتن و اقامه ي برهان پيروز شد در روز قيامت پيروزتر خواهد شد و هر كس كه در اينجا در برابر سخن و برهان محكوم و ناتوان گرديد در قيامت نابينا و گمراه خواهد گشت.

آنگاه از آن

نقطه به جايگاه اول خود برگشت. در ميان آن گروه آنان كه بر شنيدن سخنان آن حضرت حريص تر بودند جلوتر و آماده تر ايستاده بودند. حضرتش با صداي جذاب پرسيد: ما اخرجكم علينا؟ چه چيز شما را عليه ما برانگيخته است؟

آنان جوابي را كه مرتب در دهان گردانده و به زبان آورده بودند دوباره تكرار كردند «حكومتكم يوم صفين» حكومت شما در ميدان صفين. اين پاسخ وقايع تلخ صفين را در برابر ديدگان مجسم كرد.

راستي چقدر اين مردم كوتاه فكر و فراموش كارند، مگر جريان حكومت در صفين بايد منشا اين غوغا گردد؟

اينجاست كه آن پيشواي رووف و مهربان كه در حكومت آزاد و دموكراسي خود كه در جهان سابقه ندارد و به آنها جرات حرف زدن داده و آزادي كلام را از آنها نگرفته و اينكه همچون پدري دلسوز به آنها مي نگرد، زبان به سخن مي گشايد و جزئيات واقعه ي صفين را به ياد آنها مي آورد و با فصاحت مخصوص به خود صحنه هاي صفين را براي آنها تشريح مي كند:

الم تقولوا عند رفعهم المصاحف حيله و غيله و مكرا و خديعه: اخواننا و اهل

[صفحه 106]

دعوتنا استقالونا و استراحوا الي كتاب الله سبحانه فالراي القبول منهم و التنفيس عنهم؟ فقلت لكم: هذا امر ظاهره ايمان، و باطنه عدوان و اوله رحمه، و آخره ندامه فاقيموا علي شانكم و الزموا طريقتكم، و عضوا علي الجهاد بنواجذكم و لا تلتفتوا الي ناعق نعق: ان اجيب اضل و ان ترك ذل. [72].

آيا در ميان غوغا و طوفان جنگ صفين كه گروه معاويه با نيرنگ و دسيسه هاي فريبنده قرآنها را بر سر نيزه بلند كردند شما نگفتيد كه اينان برادران و هم كيشان ما هستند

كه به دعوت اسلام پاسخ مثبت داده و به آن گرويده اند، هم اكنون براي خاتمه ي جنگ از ما گذشت مي خواهند و در پناه كتاب خدا صلح و آرامش مي طلبند نظر آنان شايسته پذيرفتن است.

مي بايست اندوهشان برطرف گردد و به آنها اجازه ي نفس كشيدن داد، در آن هنگام من با آگاهي كامل به شما گفتم كه اين دسيسه و نيرنگ است ظاهر اين پيشنهاد فريبنده است و رنگ ايمان به خود گرفته ولي در باطن امر عداوت و كينه توزي نهفته است، امريست كه ابتدايش رحمت و دلپذير و سرانجام پذيرفتنش موجب پشيماني و ندامت است، بنابراين بر سر كار خود باشيد و به نبرد ادامه دهيد و در هدف خود استوار بمانيد، دندانهاي خود را در اين جهاد مقدس به هم بفشاريد و جوشان و خروشان پيش برويد، به هيچ فريادي توجه نكنيد زيرا هر كس پاسخ مثبت بگويد به رنج و گرفتاري و گمراهي دچار خواهد شد و اگر آنها را واگذاريد ذليل و نابود خواهيد گشت بگذاريد بي اعتنائي به اين پيشنهاد آنها را خاموش و زبون سازد در اينجا غم و اندوه سراسر وجود آن حضرت را فراگرفت زيرا همين ها بودند كه برخلاف نظر آن حضرت گام برداشته بودند و ثمرات تلخ امروز را از آن درختي كه آن روز نشاندند امروز مي چينند، بالاخره با آهنگي پر تاثر و اندوه بار به سخنانش ادامه داد و حركاتشان را به يادشان آورد.

و قد كانت هذه الفعله و قد رايتكم اعطيتموها.

[صفحه 107]

والله لئن ابيتها ما وجبت علي فريضتها، و لا حملني الله ذنبها.

و والله ان جئتها اني للمحق الذي يتبع، و ان الكتاب لمعي ما فارقته مذ صحبته

ولي

شما، آري شما خودتان فرمان مرا نپذيرفتيد و به نصيحت من توجه نكرديد و بالاخره آن امتياز را به دشمن داديد تا پيشنهادشان پذيرفته شد.

به نام مقدس خدا سوگند اگر از پذيرفتن طرح آنها خودداري مي كردم نه واجبي را ترك كرده بودم و نه مسئوليتي به عهده من بود و خداوند گناه نپذيرفتنش را بر من بار نمي كرد.

به خدا سوگند اگر من به چنين اقدامي فرضا دست مي زدم باز هم شايسته بود كه از من پيروي گردد، كتاب مقدس قرآن با اين است و از آن هنگام كه با او انس گرفته بوده ام تاكنون از آن جدا نگشته ام. [73].

القرابات فما نزداد علي كل مصيبه و شده الا ايمانا و مضيا علي الحق و تسليما للامر و صبرا علي مضض الجراح ولكنا انما اصبحنا نقاتل اخواننا في الاسلام علي ما دخل فيه من الزيغ و الاعوجاج، و الشبهه و التاويل.

فاذا طمعنا في خصله يلم الله بها شعثنا و نتداني بها الي البقيه فيما بيننا رغبنا فيها و امسكنا عما سواها. [74].

به ياد آن روزها كه با رسول خدا همراه بوديم در ميدان جنگ كشتار متقابل بين پدران و پسران برادران و خويشان صورت مي گرفت و ما مسلمانان آن روز با آن همه اندوه و سختي ها ايمان و اعتقادمان در راه هدف استوارتر مي گشت، زيرا كار ما گذشت در راه حق و تسليم در برابر او مرا خداوند بود، و در سوزش زخمها تحمل و بردباري داشتيم.

ولي اكنون به روزي رسيده ايم با برادران مسلمان در پيكار و نبرد هستيم مبارزه ي ما بيهوده و غيرانساني نيست بلكه چون به دست آنان زمينه ي گرايش به كفر و كجروي ها فراهم مي شود آنان اصول اسلامي را مسخ كرده و به جاي آن لغزش و گمراهي و انحرافات فكري بر اساس تاويلات خود ساخته و اشتباه و تاويل باطل را در اسلام جايگزين حقائق كرده اند، با اين وصف زماني كه خواستيم راهي را انتخاب كنيم كه خداوند پراكندگي ما را برطرف سازد و به مهرباني و انسان دوستي دست يابيم آن را مي پذيريم و به مبارزه خاتمه مي دهيم.

[صفحه 109]

گمان مي كردند حكومت نمايندگاني كه در صفين تعيين شده اند و اظهارنظر شخصي آنها در هر حال مهم و محترم است از اين رو يكي از ايرادهاي مهم در نظر آنها اين بود كه چگونه ممكن است دو نفر نماينده اعتراض شخصي خود را همراه با افكار نارس و كوتاه خويش بر سرنوشت ملت مسلمان و رهبر شناخته شده ي خود حاكم سازند و اين ايراد در مورد نمايندگان و حكومت آنان در امر مسلمانها اساسي به نظر نمي رسد زيرا اگر با دقت اساسنامه ي حكميت را مورد توجه قرار مي دادند اين ايراد خود به خود از بين مي رفت، ايراد آنها بر اصل موضوع حكميت از ناآگاهي از مسائل اسلامي و آشنا نبودن با مفاهيم قرآن سرچشمه گرفته بود اين ايراد نيز با نارسائي فكري آنها ارتباط كامل داشت.

آنها اكنون بر اثر همان ناداني دچار اشتباه ديگر شده اند و مي گويند و آن اينكه چگونه حكومت نمايندگان و نظر آنها آنها صد در صد در مورد مشكلات مسلمانان پذيرفته مي شود؟

از اين رو امام با بيان شيوا و رساي خود پرده از اين ابهام برداشت و مطلب

[صفحه 110]

را براي آنها روشن كرد كه اشتباه شما در آن است كه گمان مي كنيد افكار و انديشه هاي نمايندگان (ابوموسي و عمروعاص) همراه با غرضهاي فكري آنها به عنوان حكومت در امر مسلمانان پذيرفته است، و حال آنكه افكار و نظريات آنان تنها در چهارچوب اصول اسلامي و آيات قرآن محترم است، و تا زماني كه نظر آنان با قرآن موافقت نكند و بر اساس حكومت قرآن حكمي نكنند پذيرفته نخواهد بود و صورت قانوني نخواهد يافت در اين مورد بهتر است عينا گفتار

خود حضرت را با دقت بررسي كنيم تا بهتر به قانون حكميت اسلام آشنا شويم:

گردن مي نهيم و اگر به سنت پيغمبر حكم گردد، ما به قبول آن سزاوارتريم.

اعتراض مهم ديگر خوارج اين بود كه چرا براي تحكيم مدتي را معين كرديد، و آن را به سرعت انجام نداديد تعيين انجام مذاكره و تاخير در انجام آن چيست؟ حضرت اين اعتراض را نيز پاسخ مي گويند و رمز آن را براي آنان بازگو مي سازند.

و اما قولكم. لم جعلت بينك و بينهم اجلا في التحكيم فانما فعلت ذلك ليتبين الجاهل و يتثبت العالم، و لعل الله ان يصلح في هذه الهدنه امر هذه الامه، و لا توخذ باكظامها فتعجل عن تبين الحق و تنقاد لاول الغي.

ان افضل الناس عندالله من كان العمل بالحق احب اليه و ان نقصه و كرثه من الباطل و ان جر اليه فائده و زاده.

و اما اينكه مي گوئيد چرا تحكيم به سرعت انجام نشد و بين خود و آنان مدتي را به عنوان مهلت قرار دادم تا در ظرف آن چند روز ناآگاهان آگاه شوند و دانايان در هدف خود استوار گردند، و بلكه خدا در اين فرصت صلح و آرامش و آنچه شايسته و صلاح امت بود فراهم سازد مهلت دادم تا مجاري تنفس و تفكر ملت بسته نشود و ناگزير نباشند كه در شناختن حق شتاب كنند و با عجله گمراهي و انحرافي براي خود آغاز كنند و بدان پاي بند گردند.

اي مردم شايسته ترين انسانها در پيشگاه خداوند كسي است كه عمل به حق را از همه چيز بيشتر دوست بدارد اگر چه بر زيان او تمام شود، و روش باطل او را اندوهگين سازد هر چند برايش سودمند و سودآفرين باشد.

در اينجا سخنان آن حضرت اوج

گرفته و با استدلال هاي روشن و روان روح آنها را قبضه كرده بود در برابر اين منطق روشن و مستدل چون ديگر حرفي نداشتند كه در پاسخ بگويند در پيشگاه وجدان خود سخت خجل و شرمسار شدند،

[صفحه 112]

همه از زير چشم به يكديگر مي نگريستند و وضع يكديگر را بررسي مي كردند در عين حال هنوز تكاني به خود نمي دادند.

آيا راستي آنقدر سنگدل و كودن بودند كه عمق سخنان آن حضرت را درك نمي كردند؟ آيا آنقدر مسحور شيطان شده بودند كه پتك وجدان آنان را بيدار نمي ساخت.

زواياي روح آنها پيش رفت ولي اثري از جهش و درك مسئوليت نديد از اين رو خسته و پژمان در حالي كه اميدي به بازگشت آنان نداشت با آهنگي ملامت بار فرمود:

ما انتم بوثيقه يعلق بها و لا زوافر عز يعتصم اليها.

لبئس حشاش نار الحرب انتم! اف لكم! لقد لقيت منكم برحا يوما

[صفحه 113]

اناديكم و يوما اناجيكم فلا احرار صدق عند النداء و لا اخوان ثقه عند النجاء.

شما افراد مورد اطميناني نيستيد تا بتوان به آن اعتماد كرد بر جنبش و جنبش مردانه تان تكيه كرد.

شما ياران عزت بخشي نيستيد تا به ياريتان دلخوش گشت.

چه بد جنگ افروزانيد شما، اف بر شما باد وه كه چه آزارها و ناروائي هائي كه از شما ديدم.

يك روز شما را براي مبارزه فرامي خوانم و روز ديگر رازهاي جنگ را با شما مي گويم و مشورت مي خواهم اما حيف كه نه مردان پايدار درستكاري هستيد و نه برادران رازدار مورد اطمينان. [75].

يك بار ديگر حضرت واقعه ي تحكيم را به «خوارج» گوشزد فرمود و از آنها خواست كه به ياد بياورند زماني را كه خود در انتخاب حكمين اصرار داشتند و حكومت آنان را بر اساس قرآن پذيرفتند و نادرستي و ناتواني ابوموسي نماينده ي عراق را در نظر نگرفته نتيجه اينكه طولي نكشيد خيانت آنها و انحراف آن دو را از مسير قرآن دريافتند و امروز اين همه افتراقها و ناروائي ها كه به بار آمده است نتيجه ناآگاهي و اصرار نابجاي خود آنها بوده است.

فاجمع راي ملئكم علي ان. اختاروا رجلين فاخذنا عليهما ان يجعجعا عند القرآن، و لا يجاوزاه، و تكون السنتهما معه و قلوبهما تبعه، فتاها عنه و تركا الحق و هما يبصرانه

و كان الجور هواهما و الاعوجاج رايهما.

و قد سبق استثناونا عليهما في الحكم بالعدل و العمل بالحق سوء رايهما و جور حكمهما. و الثقه في ايدينا لانفسنا، حين خالفا سبيل الحق، و اتيا بما لا يعرف من معكوس الحكم. [76].

بزرگان شما برگزيدن دو نماينده را به آراء خود تصويب كردند و ما ناچار پيمان گرفتيم از آن دو كه در حريم قرآن بايستند و در برابر راي قرآن نفس در

[صفحه 114]

سينه نگهدارند و تسليم شوند از مسير قرآن تجاوز نكنند زبان و قلب آنان تابع كتاب خدا باشد اما آن دو نماينده و حكم از مسيري كه قرآن تعيين كرده بود منحرف شدند با آنكه حق را به روشني مي ديدند و قلبها و انديشه هاي آنان آن را در مي يافت، آن را پيمال ساختند و از آن چشم پوشيدند گويا در آرزوي ادامه ستم و ظلم بودند و به كلي راي و نظر آنها در كجروي و انحراف بود، ما هنگام تصويب آن دو جهت حكومت در امور مسلمانان شرائطي را قائل شديم و بيان كرديم تمام نظريات و مذاكرات آن دو بر اساس قرآن و حق قانوني مورد امضاء ماست مگر آنكه به انديشه ها و اغراض فاسد آنان توام شود و در حكومت ستم و حق كشي روا دارند.

و اينك كه آنها برخلاف شرائط مقرره رفتار كردند و حكمي داده اند كه مورد تصديق ملت ما نيست و با كتاب خدا تطبيق نمي كند.

ما به حقانيت و شايستگي خودمان اعتماد كامل داريم، و زير بار تحكيم آنان نخواهيم رفت.

[صفحه 115]

ملت تنگ كرده بود مهمترين خبر روز را در جهان اسلام به وجود آورده بود كه قطعا اين اخبار در ميان مردم با ذوق و سليقه هاي مختلف دست به دست مي گشت و غالبا به صورت شايعه هاي ضد و نقيض به گوش مردم مي رسيد و سپس به گونه هاي مختلف تفسير مي شد، افراد ناپاك و ماجراجو هم كه هميشه پي فرصت مي گردند و مي خواهند از آب گل آلود ماهي بگيرند در چنين مواقع حساس از پاي نخواهند نشست، يك گروه خطرناك كه در حكومت علي وجود داشت و مي توانست از اين شايعات فتنه ها به وجود آورد گروه منافقين بودند كه خود را آماده مي ساختند و نقشه هاي شومي در سر مي پروراندند، گروه منافقان در واقع جاسوس هاي خطرناكي هستند كه با اعمال نفاق آميز مي توانند اجتماعاتي را نابود و ملتي را به خاك و خون كشيده و از هستي ساقط كنند، اين شايعات و خبرها كه از خوارج پخش مي شود تنها خطري كه دارد اين است كه به گوش اين گروه برسد، و البته اين يك مطلب مهمي بود كه نمي شد سرپوش بر آن گذاشت و آنها هم عاقبت با خبر شدند.

يك فرد از آن گروه كه مرد بسيار خطرناكي است اشعث بن قيس بود كه بيوگرافي او را قبلا بيان كرديم و اينجا تنها به گفته دانشمند معروف اسلامي

[صفحه 116]

ابن ابي الحديد اكتفا مي كنيم كه مي گويد: «كل فساد كان في خلافه علي و كل اضطراب حدث فاصله الاشعث». [77].

هرگونه فساد و تباهي كه در دوران حكومت اميرمومنان (ع) پيش آيد و هرگونه تشويش و نگراني كه براي اسلام، به وجود آمده اساس و ريشه همه آنها اشعث بود.

اميرمومنان او را در

يك اجتماع اسلامي صمن خطابه اش منافق بن كافر معرفي مي كند.

اشعث در مقابل شايعات خوارج افكار شيطاني خود را به كار بست و به فعاليت نفاق آميز خود دست زد.

چون همزمان با رسيدن پيامي از شام به اين مضمون: ان معاويه قد وفي فف انت لا يفتنك اعاريب بكر و تميم. [78].

يعني معاويه به پيمان خود وفا كرده است، تو هم مي بايست وفا كني مراقب باش عربهاي بيابانگرد بكر و تيم تو را از وفاي به پيمان آتش بس منصرف نكنند.

مي بينيم خود اشعث هم در مقر حكومت «اميرمومنان» مي آيد و مي گويد

ان الناس قد تحدثوا انك رايت الحكومه ضلالا و الاقامه عليها كفرا [79].

مردم مي گويند شما تحكيم را گمراهي دانسته و پايداري بر آن را موجب كفر مي دانيد حضرت به خاطر تكذيب اين شايعات و فشاري كه اشعث و دار و دسته اش بر او وارد كرده اند ناگزير بر كرسي خطابه مي رود و در برابر ملت كوفه مي گويد: من زعم اني رجعت عن الحكومه فقد كذب و من رآها ضلالا فقد ضل. [80].

هر كس گمان كرده كه من از پيمان تحكيم و قانون حكميت برگشته ام دروغ گفته است، و هر مسلماني تحكيم را موجب گمراهي بداند خود گمراه تر است. اين بيان كه به منظور تكذيب شايعات از آن حضرت صادر گرديد موجب گشت كه خوارج به حال اول برگردند، بلكه در كينه و عناد خود جدي تر شوند. اينجا بود كه براي چندمين بار از گوشه و كنار فريادهاي خشن آنان همراه با شعار

[صفحه 118]

لا حكم الا لله از فضاي مسجد طنين افكند و بار ديگر شهر را پشت سر گذاشتند و با خشم و غضب خون آفرين و جنايت باري از دروازه هاي كوفه خارج شدند، آن كس كه در اين هنگام از همه بيشتر مسرور بود و در دل خنده مستانه مي زد «اشعث» بود كه موفق شده بود

اختلاف ميان مسلمانان را تشديد كند و ضربه بزرگي به نفع «معاويه» بر حكومت «علي» وارد سازد، و آن كه از همه غمگين تر بود «علي» و ياران خاص او بودند كه فتنه خوارج را در مراحل حساس و خطرناكي ملاحظه مي كردند.

گروه خوارج هر چند ايمان و اعتقاد خود را بر اساس تحقيق و تعقل استوار نمي كردند، و اين قبيل افراد نه مخالفتشان روي حساب است و نه گرايش آنها روي اساس و حساب است و شخصيت والاي اميرمومنان افرادي را دوست مي دارد و پيرواني را مي خواهد كه اگر بر چهره آنها شمشيري بزند دست از او برندارند و ترديدي در دل خود نسبت به آن حضرت راه ندهند چنانچه خود مي فرمود: لو ضربت خيشوم المومن …

در حوزه حكومت و رهبري خود مردمي را مي خواست كه مانند آن برده سياهي باشند كه وقتي آن حضرت دست او را قطع مي كند و افراد ماجراجو مي خواهند از اين جريان عليه «علي» عليه السلام سوءاستفاده كنند او را تحريك مي كنند تا به مقام حضرت اهانت كند ولي او در جواب مردم صدها صفت برجسته و فضائل انساني علي را شرح مي دهد و او را به خاطر اجراي قانون و عدالت و ايمان مي ستايد [81] اميرمومنان چنين مردمي را كه از روي معرفت به او علاقه دارند دوست مي دارد.

افكار اين گروه كه بر ستونهاي فرسوده ناآگاهي و كوردلي استوار گشته بود هرگز با افكار حوزه اي كه اميرمومنان عليه السلام مي خواست رهبر آن باشد تطبيق نمي كرد.

[صفحه 119]

عصيان و انحراف خوارج براي اميرمومنان سخت تاسف آور بود و مي كوشيد تا در درجه اول طغيان و عصيان آنها را فروبنشاند و در فرصتهاي بعد تغييراتي در

افكار آنها پديد بياورد. هر چند اين كوشش به ثمر نمي رسيد، و سركشي خوارج بالا مي گرفت تا جائي كه بي باكانه و بي پروا عقايد خود را در بين مردم اظهار مي داشتند. و با فكر آغاز مبارزات مثبت از كوفه خارج گرديده و در منطقه اي متمركز مي شدند و بالاخره آنان در عقايد انحرافي خود تا آخرين مرحله افراط پيش رفته تا پاي جان از آن دفاع مي كردند.

شومترين و خطرناكترين عقيده آنان كه عواقب وخيمي در بر داشت آن بود كه «اميرمومنان» عليه السلام را با پيروان و طرفدارانش همگي كافر و خارج از طريق اسلام مي دانستند. تنها كساني از تكفير آنان به دور بودند كه با حكومت علي عليه السلام اظهار مخالفت كنند و يا پس از قضيه تحكيم توبه كرده باشند.

خون آشام «معاويه» «زياد بن ابيه» آوردند «زياد» در مقابل بازپرسي از او پرسيد عقيده تو در مورد حكومت عثمان و علي چيست عروه

[صفحه 120]

گفت: عثمان در شش سال آخر حكومتش از سيره قانوني خارج شد و به كفر گرائيد ومن او را كافر مي دانم و «علي» نيز از زمان تحكيم در واقعه صفين به بعد از مسير اسلام خارج شد و او نيز در نظر من كافري بيش نبود. زياد پرسيد عقيده تو درباره معاويه چيست؟ «عروه» بدون واهمه محكم و قاطع جنايات رژيم «معاويه» را برشمرد، دشنامها و بدگوئيهاي تندي نثار معاويه كرد، «زياد» كه سگ زنجيري «معاويه» و از سردمداران پر و پا قرص او بود سخت برآشفت و گفت: بگو ببينم درباره من چه عقيده اي داري؟ عروه گفت: اما اولك لزنيه و آخرك لدعوه و انت بعد عاص لربك.

يعني بيوگرافي و پرونده تو بسيار روشن است تو از راه زنا به وجود آمده اي و به ادعاي «معاويه» برادر او پسر «ابوسفيان» خوانده شدي و در برابر خداوند راه عصيان را پيش گرفته اي زياد بدون معطلي دستور داد او را اعدام كردند. سپس از غلام عروه پرسيد به طور مختصر حالات و كارهاي اربابت را برايم شرح بده غلام گفت: ما اتيته بطعام بنهار قط و لا فرشت له فراشا بليل قط. من كه خدمتگزار او بودم هرگز در روز غذايي برايش نياوردم و شب رختخوابي برايش پهن نكردم، كنايه از اينكه او هميشه روزها روزه مي گرفت و شبها را به بيداري و عبادت مي گذراند. [82] اينست نمونه اي از حالات و خصائص اين گروه كه از طرفي روزها را به گرفتن روزه و

شبها را به شب زنده داري و نماز خواندن مي پردازند و از طرفي غائله بزرگي در راه حكومت عادلانه و انساني علي به وجود آورده و با او و ملت «اسلام» به مبارزه جدي برخاسته اند.

[صفحه 121]

داده بايد كشته شوند و تنها آن گروهي كه قرآن دستور زندگي آنها را داده است بايد آزاد زندگي كنند. در اين هنگام كه سران خوارج با اين كاروان كوچك بدون مدافع صحبت مي كردند، يكي از خوارج خرماي خشكيده اي را كنار نخل افتاده دين آن را در دهان گذاشت كه ناگاه ديگران متوجه شدند و همه فرياد زدند چه مي كني، و به چه قانون شرعي خرماي مردم را مي خوري اين عمل گناه است و روا نيست، او هم بلافاصله خرما را از دهان بيرون آورد و پشيمان شد.

و نيز در اين حال از ميان درختها و پشت تپه ها خوك بيچاره اي گريزان بود، كه خود را در ميان خوارج محصور ديد كه يكي از آنها سلاح كشيد و خوك را كشت، سايرين به او سخت پرخاش كردند كه اينگونه اعمال يعني ريختن خون حيواني هر چند خوك هم باشد فسادانگيزي بر روي زمين است بايد جدا از تكرار آن احتراز كرد.

«عبدالله» و همسرش در حالي كه ترس تمام اندام آنها را فراگرفته است و خود را در برابر دژخيمان خوارج مي بينند با خود مي گويند: عجيب است خرماي خشكيده بي ارزش و خوكي كه مزارع و كشته هاي مردم را زير و رو و فاسد مي كند در نظر اين گروه كج انديش محترم است، اما خون مسلمانان در نظر اينها ابدا ارزش و احترام ندارد.

اينگونه رويدادها در تاريخ خوارج راستي شگفت آور است. خوارج از تنبيه قاتل خوك فارغ شدند و متوجه «عبدالله» گشتند، پرسيدند عبدالله پدر تو مرد دانشمند و محدثي بود از سخنان پدرت چيزي به ياد داري «عبدالله» گفت: آري

[صفحه 123]

پدرم هميشه مي گفت كه از پيامبر عاليقدر اسلام

شنيدم كه مي فرمود:

ستكون بعدي فتنه يموت فيها قلب الرجل كما يموت بدنه يمسي مومنا و يصبح كافر فكن عندالله المقتول و لا تكن القاتل. [84] يعني پيامبر اسلام فرمودند ديري نمي پايد كه پس از من امواج فتنه جهان اسلام را فرامي گيرد و در آن هنگام قلب بعضي از انسانها از درك حقايق بازمي ايستد و مي ميرد همانگونه كه تن انسان مي ميرد و از كار باز مي ماند. در آن هنگام بعضي از افراد شبانگاه مومن و با خدايند ولي هنگام صبح كافر و دور از خدا مي گردند. يعني چون ايمان و عقيده آنها بر اساس محكمي پي ريزي نشده است در فرصت كوتاهي دينشان را از دست مي دهند در آن وقت وظيفه آن است كه از حق دفاع كنيد هرچند اين دفاع به قيمت كشته شدن شما تمام شود، و مواظبو آگاه باشيد كه مبادا در جبهه باطل باشيد و براي تقويت باطل قاتل و خونريز باشيد.

«عبدالله» اين مرد هوشيار با بيان اين حديث وضع جامعه آن روز مسلمانان را ترسيم كرد كه شايد پند و موعظه موثري براي خوارج باشد، اما نرود ميخ آهنين در سنگ.

خوارج بازپرسي خود را از عبدالله شروع كردند پرسيدند درباره جريان بعد از تحكيم و قضاياي حكميت كه «علي» به آن راضي شد نظريه اي داري؟ عبدالله محكم و متين گفت: ان عليا اعلم بالله و اشد توقيا علي دينه و انفذ بصيره. علي به خدا و فرامينش داناتر و در دينش پارساتر و از نظر وقايع و پيش آمدهاي اجتماعي و مملكتي بيدارتر و آگاه تر است.

خوارج گفتند: انك لست تتبع الهدي انما تتبع الرجال علي اسمائهم [85].

تو از هدايت واقعي برخوردار نيستي بلكه

از عناوين افراد پيروي مي كني.

بلافاصله در دادگاه صحرائي «خوارج» محكوم به اعدام شد آن هم اعدامي دردناك و جانسوز او را با وضع دردناك دست پا بسته همراه با شكنجه و آزار كنار

[صفحه 124]

جوي آب آوردند و همانند گوسفندي سرش را بريدند و سپس همسر باردارش را كشتند و به اين اكتفا نكرده، شكم او را پاره كرده و فرزند بي گناهش را بيرون آورده ذبح كردند.

قتل «عبدالله» به قدري ناجوانمردانه و تكان دهنده بود كه حتي مورد اعتراض مسيحي بيگانه از اسلام قرار گرفت. اين مسيحي كه يك باغبان بود پس از ديدن اين جريان، از ترس خرماي درختش را به آنها تعارف كرد و بخشيد. اما آنها گفتند ما هرگز بدون پرداخت قيمت آن دست به نخل شما نمي زنيم. مسيحي كه سخت در شگفت بود بي اختيار فرياد زد، شگفتا شما دستتان را تا مرفق به خون بي گناهي چون «عبدالله» آلوده مي سازيد و از خوردن خرمائي بدون پرداخت قيمت امتناع مي ورزيد.

خون «عبدالله» آنقدر بر «علي» كه پشتوانه مظلومان و ياور مجاهدين راه خدا بود گران آمده بود، كه در اولين ملاقات با خوارج در روز جنگ از آنان خواست تا بي درنگ قاتل «عبدالله» را تسليم كنند. آنها يك مرتبه فرياد زدند كه ما همگي قاتل او هستيم حضرت براي دفاع از مظلومي كه خونش بر زمين مي جوشيد و جوياي انتقام بود فرمود:

والله لواقر اهل الدنيا كلهم بقتله هكذا و انا اقدر علي قتلهم به لقتلتهم. [86].

به خدا سوگند اگر تمام مردم روي زمين اقرار كنند كه ريختن خون عبدالله شريك بوده ايم و من توانائي انتقام داشته باشم همه آنها را خواهيم كشت.

اين سخن علي كنايه است

از شدت توجه و اهتمام او بر اجراء عدالت و خونخواهي از بي گناهان و مظلومان.

في صنفان محب مفرط يذهب به الحب الي غير الحق، و مبغض مفرط يذهب به البغض الي غير الحق و خير الناس في حالا النمط الاوسط فالزموه، و الزموا السواد الاعظم فان يدالله مع الجماعه. و اياكم و الفرقه!

فان الشاذ من الناس للشيطان كما ان الشاذ من الغنم للذئب. [87].

ترجمه:

اگر سرپيچي شما از اوامر من بدانجهت است كه گمان مي كنيد من اشتباه كرده ام و از راه اسلام منحرف گشته ام، پس چرال امت پيامبر را به خاطر من گمراه مي دانيد و آنان را به خطاي من مي گيريد.

چرا شمشيرهاي آويخته شما بر افراد سالم و هم فاسد اجتماع فرود

[صفحه 126]

مي آيد؟ چرا ميان بي گناهان و گناهكاران تفاوتي قائل نمي شويد. شما اگر فكر كنيد و به خود آييد مي دانيد كه رسول خدا (ص) دستور داد مردي را كه با داشتن همسر به ناموس ديگري تجاوز كرده بود سنگسار كردند، و پس از قتل او بر جنازه اش به عنوان يك مسلمان نماز خواند، و ميراثش را به وارث او سپرد، و شخص قاتل را اعدام كرد و ارث او را به وارث او تقسيم نمود و شما مي دانيد كه پيامبر اسلام دست دزد را جدا كرد.

و دستور داد مرد زناكار بدون همسر را تازيانه بزنند ولي سهم آنان را از غنائم جنگي به جرم گناهشان قطع نمي نمود.

و دزد و زناكار اجازه داد با زنان مسلمان ازدواج كنند.

دقت كنيد رسول خدا گناهكاران را طبق قانون اسلام مجازات كرد ولي گناهان بزرگ آنها موجب نمي شد كه حقوق آنها را از بيت المال نپردازد و نام آنان را از ديوان اسلام محو كند، و مسلمان نخواند.

شما بدترين و شرورترين مردميد و شيطان شما را

به راه خويش افكنده و سرگردانتان ساخته است.

آه كه به زودي دو گروه درباره من به گمراهي مي افتند، يكي آنان كه در علاقه مندي به من افراط مي كنند تا جايي كه برخلاف حق خواهند رفت.

و دوم افرادي كه با من در دشمني افراط مي كنند و اين دشمني آنان را از راه راست خارج مي سازد.

اما بهترين طرفداران من آنان هستند كه در دوستي با من ميانه رو باشند شما از آن گروه باشيد، و از پراكندگي در بيابانها و سرگرداني در راه ها بپرهيزيد به شهرهاي بزرگ وارد شويد و در بين ملت اسلام و جامعه مسلمين به سر ببريد زيرا دست خداوند هميشه همراه اجتماعات درهم فشرده است.

هميشه دسته هاي كوچك دور از اجتماع دستخوش افكار و روش شيطان مي گردند همانطور كه گوسفندان پراكنده دور از گله، طعمه گرگ خونخوار

[صفحه 127]

مي شوند:

سپس خطاب به تمام مسلمانان كرده و به آنان هشدار داد كه:

الا من دعا الي هذا الشعار فاقتلوه، و لو كان تحت عمامتي هذه، فانما حكم الحكمان ليحييا ما احيا القرآن، و يميتا ما امات القرآن، و احياوه الاجتماع عليه و اماتته الافتراق عنه. فان جرنا القرآن اليهم اتبعناهم و ان جرهم الينا اتبعونا.

فلم آب- لا ابا لكم بجرا و لا ختلتكم عن امركم و لا لبسته عليكم. انما اجتمع راي ملئكم علي اختيار رجلين، اخذنا عليهما الا يتعديا القرآن، فتاها عنه، و تركا الحق و هما يبصرانه و كان الجور هواهما فمضيا عليه و قد سبق استثناونا عليهما في الحكومه بالعدل و الصمد للحق سوء رايهما و جور حكمهما.

اي مسلمانان آگاه باشيد كه هر كس شما را به شعار خوارج دعوت كرد او را بكشيد هر چند سر

او زير عمامه من باشد (يعني اگر چه او خود من باشم).

اين را نيز بداند كه آن دو نفر نماينده كه به عنوان حكمين انتخاب شدند به اين منظور و به مقتضاي اين اصل بوده كه آنچه را قران زنده كرده است، زنده سازند. و آنچه را كه نابود دانسته و ميرانده است بميراند.

پس زنده نگهداشتن قرآن به آن است كه تمامي امت به آنچه قرآن فرمان مي دهد عمل كنند، و نابود ساختن قرآن به آنست كه افراد از پيرامون آن پراكنده شوند و به آنچه مي گويد عمل نكنند.

روي همين اصل اگر قرآن ما را به طرف آنان دعوت كرده بود پيروي مي كرديم. و اگر آنها را به سوي ما كشانده بود مي بايست از ما پيروي مي كردند.

پدر برايتان نباشد (بنيانتان بركنده باد) من كه براي شما قانون بدي نياوردم و شما را فريب ندادم و كار پشت پرده اي كه از ديدگاه ملت پنهان باشد انجام ندادم.

بلكه آراء بزرگان شما بر انتخاب آن دو نفر اتفاق يافت ما كه از آن دو

[صفحه 128]

پيمان گرفتيم كه بر اساس قرآن حكومت كنند و از خواسته هاي آن تجاوز نكند، ولي آن دو از طريق قرآن منحرف گشتند (اين انحراف بهخاطر ناداني آنها نبود) بلكه هر دو با بيداري و آگاهي حق و حقيقت را كنار زدند.

خواسته هاي آنان ستم بزرگي بر انسانيت بود. و ما در عهدنامه شرط كرديم كه حكومت عادلانه آنان مورد قبول است و غير آن را نادرست و محكوم پنداشتيم. [88] چه قدر زيبا و شيوا حقايق را برايشان بيان مي كرد و از اشتباه و انحراف آنان را برحذر مي داشت.

در يك فصل مناسب و يك فرصت

كوتاه قاعده ي مجازات گناهان بزرگ و راه تكفير را برايشان توضيح داد تا بلكه كلمه كفر و تكفير از دهان و زبان آنها خارج شود. ولي آنان در عقيده ي خود اوج مي گرفتند و كوشاتر مي گشتند.

راستي كه پيرايه ي كفر به علي بستن كار بزرگي بود و مي بايست گوينده اش خيلي با جرات و بي باك باشد. اما براي خوارج كه از دموكراسي و آزادي حكومت علي بهره مند بودند خيلي راحت و آسان بود.

در هر كوي و برزن، پيش هر كس و ناكس، پيش رو و پشت سر مي گفتند و اصرار داشتند كه علي و ما با قبول تحكيم كافر شديم، و كفر ما را توبه و بازگشت به خدا پاك ساخته و علي مي بايست در پيشگاه خدا و ملت توبه كند و عمل و سخنش را پس بگيرد. نتيجه اين عقيده و حرفها اين بود كه تمام فداكاريها و رنجهاي علي، تمام اخلاص و ايمان علي، تمام مبارزات و جنگ آوريها و كافركشيها و جوشها و خروشهايش در ميدان جنگ و دفاع از اسلام و آرمان پيغمبر را يك باره ناديده مي گرفتند با اينكه اينها حقايقي بود غير قابل انكار خصوصا براي شخص علي كه سرمايه هاي معنوي و جلوه هاي انساني او محسوب مي گشت.

و اكنون مي خواست يك باره به دست خوارج به يغما برود. حضرت با دلي پردرد گذشته ي خود را براي آنها ترسيم مي كند و حقايقي را فاش مي سازد.

[صفحه 129]

اصابكم حاصب و لا بقي منكم آثر ابعد ايماني بالله و جهادي مع رسول الله صلي الله عليه اشهد علي نفسي بالكفر! «لقد ضللت اذا و ما انا من المهتدين!» فاوبوا شر ماب و ارجعوا علي اثر الاعقاب اما انكم ستلقون

بعدي ذلا شاملا و سيفا قاطعا، و اثره يتخذها الظالمون فيكم سنه.

بادهاي تند شما را نابود كند و سخنگوئي از شما باقي نماند.

آيا پس از آنكه به خداوند ايمان آوردم و با رسول گراميش در راه خدا جهاد و پيكار كردم شهادت به كفر و انحراف خود بدهم اگر من به كفر خود گواهي دهم، گمراه و تباه كار خواهم بود و از هدايت يافتگان محسوب نخواهم شد. از اين مسير غلط عقب گرد كنيد و از بدترين راهها كه مي رويد بازگرديد.

آگاه باشيد (بنا به قانون انعكاس عمل) به زودي به خاطر اين خودسري ها پس از من به ذلت و پستي مبتلا خواهيد شد و شمشيرهاي بران بر شما فرود خواهد آمد بهترين ذخائر و اندوخته هاي شما را ستمگران خواهند گرفت و اين روش را ستمگران نسبت به شما سنت و عادت خود قرار خواهند داد. [89].

[صفحه 130]

دارند و خود را خواهان حكومت قرآن مي دانند، شايسته نيست كه دنيا و گرايش به آن را برتر و محبوبتر از امر به معروف و نهي از منكر بدانند. گفتار حق اگر چه تلخ و زيان آور است وليكن پيش آنان بهتر است. چون تلخي و زيان در اين دنيا پاداشش در

[صفحه 131]

قيامت خشنودي خدا و منزلگاه جاودانه ي بهشت است، پس بنابراين به همراه ما از اين شهر كه مردمش ستمگرند بيرون آمده و به نقاط كوهستاني يا يكي از اين شهرهاي همجوار برويم.

و اين كار به عنوان اعتراض و قيام در مقابل بدعتهاي گمراه كننده و احكام جابرانه آنها باشد.

پس از او حرقوص بن زهير رشته ي سخن را به دست گرفت با تاييد آنان پيشنهاد ديگري به آنها كرد و آن اينكه براي انقلاب بمرد نيرومندي نيازمنديد كه عنوان رهبري را به سپاريد تا شيرازه ي شما از هم نپاشد و مركز و پرچمي داشته باشيد تا در گود آن اجتماع كنيد و پس از انجام ماموريتهايتان به آنجا بازگشت كنيد.

بار ديگر جلسه را در منزل «(زفر بن حصين طائي)» برپا ساختند او پس از آنكه سخنراني مفصلي با استشهاد به آيات قرآن ايراد كرد براي تهييج آنان گفت: [91].

«من به قدري در اين عقيده پابرجا هستم كه اگر چنانچه يك نفر هم براي تغيير منكرات و جنگ با علي و يارانش برنخيزد من خودم به تنهائي با آنان مبارزه مي كنم.

اي برادرانم چهره ها و پيشانيهايشان را با شمشير بزنيد تا خداي رحمان اطاعت شود … سپس پيشنهاد كرد:

تا نامه اي به رفقاي اهل بصره بنويسند و از آنها دعوت كنند تا هر چه زودتر در خارج از كوفه

(نهروان) به گروه ما بپيوندند تا همگي آنجا متمركز شويم.

در آن جلسه همگي اين راي را پسنديدند و سپس نامه اي خطاب به رفقايشان در بصره نوشتند ولي طولي نكشيد كه آنها هم جواب مثبت دادند و به گروه كوفه پيوستند.

[صفحه 132]

عصيان خوارج چون از حد گذشت و جنبه ي تروريستي و جنايات هولناكي به خود گرفت و در حوزه زمامداري اميرمومنان سلب امنيت عمومي كرد. و روشن است كه اين وضع براي نگهبان امت و ياران برجسته اش قابل تحمل نبود و حضرت در پي چاره ي اساسي برآمده بود، تا هر چه زودتر به اين وضع اسف بار خاتمه دهد حضرت در دنباله ي مذاكرات و نصايح خود نسبت به آنان قاصدي به سوي آنها فرستاد تا به آنها گوسزد كند كه كشتن افراد بي گناه هرگز روا نيست و عواقب ناگاري به دنبال خواهد داشت.

با كمال تاسف آنها به جاي اينكه اين نصيحت را گوش كنند پيك حضرت را به قتل رسانيدند. حضرت ناچار بود به مداخله نظامي اقدام كند و تصميم گرفت ارتش مجهز و منظمي را كه «براي جهاد و پيكار با معاويه و همراهانش» آماده مي ساخت جهت سركوبي و قطع اين عضو سرطاني اجتماع اعزام كند.

به طرف ما شتابان مي آيند حضرت به خاطر تحكيم عقيده ي يارانش و آگاهي بيشتر آنها از عظمت معنويش پرده از روي يك راز غيبي برداشت و گفت:

مصارعهم دون النطفه والله لا يفلت منهم عشره و لا يهلك منكم عشره.

[صفحه 133]

قتلگاه آنان (خوارج) آن طرف نهراست. سوگند به خدا در اين پيكار بيش از ده تن از آنان زنده نخواهد ماند و از شما ياران من ده تن كشته نخواهند گشت. [93] صفوف نظاميان عراق با تجهيزات كامل پيوسته و منظم صحرا و دشتهاي نهروان را پر كردند.

«نهروان» نام سه دهكده است كه به ترتيب در طول هم قرار گرفته و با قيد اعلي و اوسط و اسفل از يكديگر متمايز مي شوند و هر سه بين «واسط» و «بغداد» قرار گرفته اند و اينك اردوگاه خوارج گشته است.

خوارج كه چنين وقايع را پيش بيني مي كردند و هر روز آماده پيكاري خونين با علي و يارانش بودند با آگاه شدن از حركت نظاميان عراق خود را بيش از پيش آماده كردند و سخت خشنود بودند كه ديگر پيكار سرنوشت آغاز خواهد شد، دلهاي آنان پر از كينه و عداوت نسبت به علي و ياران باوفايش بود.

محروميت ها و ناراحتي هاي ديگر كه زائيده عصيان آنان و شكست تبليغات و شعارهايشان بود سخت آنان را برآشفته و چشمانشان را پر از خون ساخته بود.

پيش تازان ارتش عراق كم كم به اردوگاه آنان نزديك مي شد و آنها اين بار حضرت علي را با ابن عباس و سرشناسان نمي ديدند بلكه اين دفعه آن حضرت در هاله اي از افسران و جنگاوران دلير اسلامي پيش مي آمد چهره هاي عبوس و خشن سربازان همراه علي با ژستهاي نظامي دل ها را

به لرزه مي آورد. اما اين نگاههاي تند آنقدرها باعث فروريختن دلهاي خوارج نشد زيرا در انتهاي نگاههاي سربازان علي عليه السلام باز نگاه عفو و اغماض همراه با عواطف انساني كه از تشعشات روح علي بود ديده مي شد، ولي خوارج آنقدر در لجاجت و سماجت خود استوار بودند كه نه خشونت و نه رافت هيچ يك آنها را به انعطاف نمي آورد.

آنچه مسلم است در روزگار پيكار و نبرد شمشير زنان خوارج از چهار هزار

[صفحه 134]

نفر تجاوز نمي كرد گرچه قبلا در اردوگاه آنان 120 هزار نفر به سر مي بردند چه كه قبلا متذكر شديم كه قريب 8 هزار نفر از آنها بر اثر نصايح و خيرخواهي هاي علي پشيمان شدند و مورد عفو قرار گرفتند و سپس به نظاميان عراق پيوستند.

اكنون هر دو لشكر به حال آماده باش درآمده اند، دستها به اسلحه چشمها رو در روي يكديگر و گوشها آماده شنيدن فرمان فرماندهان است در اين لحظه ي حساس باز ديدند كه تنها يك نفر صفوف را شكافت و همانند كوهي از وقار و ابهت در وسط ميدان مقابل خوارج قرار گرفت و او چهره ي ملكوتي و زيباي حضرت علي بود، كه مي خواست آخرين پيام دلسوزي خود را به گوش آنان برساند شايد دل از گرو شيطان برگيرند و به دامان پرمحبت و آغوش نوازشگر علي عليه السلام به پيوندند. آن حضرت براي چندمين بار اتمام حجت كرد.

و باهضام هذا الغائط

علي غير بينه من ربكم و لا سلطان مبين معكم: قد طوحت بكم الدار و احتبلكم المقدار و قد كنت نهيتكم عن هذه الحكومه فابيتم علي اباء المنابذين، حتي صرفت رايي الي هواكم و انتم معاشر اخفاء الهام سفهاء الاحلام و لم آت- لا ابالكم- بجرا و لا اردت لكم ضرا. [94].

من شما را از اينكه صبح كنيد در حالي كه در ميان اين نهر و در بين اين زمينهاي پست و بلند (با پيكرهاي بي روح) افتاده باشيد مي ترسانم.

شما بدون اينكه دليل و برهاني و عذري نزد پروردگار خود داشته باشيد به مخالفت كردن و ياغي شدن با من قوام كرده ايد دنيا شما را هلاك كرد و

[صفحه 135]

مقدرات شما را به دام افكند (با اينكه به دست خودتان وسيله ي اين دام افتادن را براي خود فراهم كرديد) من شما را (در صفين) از قبول حكومت حكمين نهي كردم ولي شما سخن مرا نپذيرفتيد و مانند مخالفان پيمان شكن و سست عهد از قبول نصيحت من امتناع كرديد تا اينكه من ناگزير نظر خود را با ميل شما همراه ساختم.

و شما اي مردم سبك مغز و سبك عقل كه پدر براي شما مباد (عرب اين جمله را در موقع نفرين مي گويد و كنايه از ذلت و خواري است) اين را بدانيد كه من شري براي شما به وجود نياوردم و نخواستم زياني به شما متوجه شود بلكه جز خيرخواهي منظوري نداشتم. سخنان حضرت در دلهاي مرده ي آنان تاثيري نكرد و همچنان بهت زده منتظر نبرد بودند.

حضرت به طرف نظاميان برگشت و فرمود يك نفر مي تواند مرگ را به بهاي بهشت جاويدان بپذيرد و قرآن به

دست در مقابل اين مردم برود و آنها را به كتاب خدا و روش پيامبر موعظه و دعوت كند.

سخن حضرت تمام نشده بود كه جواني از بني عامر اين ماموريت را به عهده گرفت حضرت چون او را جوان نورسي ديد دستور داد به جاي خودت بازگرد.

و دوباره سخن خود را تكرار كرد، اين بار نيز همان جوان شيفته ي اطاعت شد و ديگران همچنان سكوت كردند.

جوان قرآن را بر كف گرفت و پيشاپيش خوارج ايستاد و آنها را به اطاعت از قرآن و قوانين الهي فراخواند.

هنوز سخن از گلويش خارج نشده بود كه خوارج خشمناك صورت او را تيرباران كردند، جوان وقتي رو به طرف ياران علي برگرداند همانند خارپشتي تيرها به صورتش نشسته بود و سپس بر زمين افتاد و جان سپرد.

حضرت از آنان خواست كه قاتلان عبدالله بن خباب و ساير شهداء را تسليم كنند ولي آنها همگي خود را قاتل دانستند و راه پيكار در پيش گرفتند. تمام درهاي صلح و مذاكره بروي علي و يارانش بسته شده است.

[صفحه 136]

حضرت دستور آماده باش داد و نظاميان را به دو جناح منظم و يك قلب با اسلوب خاص نظامي كه مخصوص خودش بود تقسيم نمود. و فرماندهان آنها را نيز انتخاب نمود. و دستور داد تا حمله ي جدي و عمومي از آنان آغاز نشود «جنگ را شما آغاز نكنيد».

و اين آخرين مرحله ي انسان دوستي علي درباره آنان بود.

خوارج هم فشرده تر همانند بازي كه آماده شكار است دقيقه شماري مي كنند غلافهاي شمشيرها را شكسته اند، اسب ها را رها كرده و به خيال خام خود مشتاق شهادت و بهشت هستند.

جنگ آوري به نام اخنس طائي [95] كه ديروز در صفين همدوش

علي پيكار مي كرد اينك از صفوف خوارج خارج شده و براي پيكار با خود حضرت صفوف را مي شكافد. حضرت جواب اين گستاخي را داد و با يك ضربت او را نقش زمين ساخت.

ناگاه «عبدالله بن وهب راسبي» فرياد زد: اي پسر ابوطالب دست از پيكار برنخواهيم داشت تا اينكه يا تو به ما دست يابي و يا ما بر تو چيره شويم، و من مايلم كه تو در برابرم قرار بگيري.

حضرت تبسمي تلخ بر لبانش نقش بست و فرمود: قاتله الله من رجل ما اقل حياوه اما انه ليعلم اني لحليف السيف و خدين الرمح ولكنه قد يئس من الحياه و انه ليطمع طمعا كاذبا.

خدا او را بكشد چه مرد بي حيائي است. بيچاره از زندگي نااميد شده است وگرنه مي داند كه من دوست قسم خورده ي شمشير و نيزه ام. بدبخت هوس بيجائي كرده است.

حضرت همچون شير بر او جست و با يك ضربت او را نقش بر زمين ساخت.

[صفحه 137]

خوارج كم كم به جنگ نزديكتر مي شوند ديري نمي پايد كه اين وضع پايان مي پذيرد.

ناگهان كمانها را كشيدند و تيرها به سوي سربازان علي رها كردند.

سربازان گفتند:

يا اميرالمومنين رمونا «اي اميرمومنان ما را تيرباران كردند فرمان حمله بدهيد» حضرت فرمود: كفوا «دست نگهداريد».

براي بار دوم سربازان را تيرباران كردند، باز حضرت فرمود آرام باشيد.

بار سوم كه تيرها را رها كردند حضرت فرمود:

الان طاب القتال احملوا عليهم.

«اينك پيكار با آنان روا و لذت بخش است حمله كنيد، فرمان حمله علي گويا براي هر دو لشگر صادر شده بود كه ناگهان برق آسا خوارج در حالي كه شعارهاي محكم مي دادند و ياران خود را با گفتن «بپيش به سوي بهشت به پيش

به سوي بهشت» تشويق مي كردند.

همچون گردبادي در سينه ي لشگر علي فرورفتند. گرد خاك ميدان را فراگرفت، صداي شيهه ي اسبان و چكاچك شمشير، فرياد جانخراش مقتولين سرزمين نهروان را به لرزه درآورده بود.

هر دو سپاه تا سرحد مرگ و با عقيده اي محكم به شهادت و جانبازي مي جنگيدند خصوصا خوارج كه راه نجاتي نداشتند و ناچار بودند تا آخرين تلاش پيكار كنند، سربازان علي از همه طرف آنها را در قلب خود محاصره كردند و ضربات خونين و مهلك خود را بر پيكر آنان وارد ساختند و بدون آنكه به آنها فرصت پيكار بدهند همه را نقش زمين ساختند. ساعتي بيش نگذشت كه گرد و خاك فرونشست و سربازان به كنار ايستادند و چيزي جز منظره ي خونين و دهشتناك اجساد و جوي هاي خون بيش نمانده بود.

تنا، آن دورها، در سينه ي تپه ها، تعدادي كمتر از انگشتان دست هراسناك و

[صفحه 138]

فلك زده در حال فرار بودند. [96] آنها رفتند تا بنياد نوي براي خوارج آينده و پرورش اين نسل عصيانگر باشند و از ياران علي به جز 8 نفر كشته نشدند و آنها سالم و صحيح آماده ي بازگشت بودند.

پس از پايان كارزار در نهروان يكي از ياران علي عليه السلام گفت:

مثل اينكه از شر خوارج آسوده شديم و تمامي آنان نابود گشتند؟

حضرت در پاسخ او فرمود:

كلا والله، انهم نطف في اصلاب الرجال و قرارات النساء كلما نجم منهم قرن قطع حتي يكون آخرهم لصوصا سلابين.

شما گمان كرديد كه آنها (خوارج) به كلي نابود شدن و اجتماع، از آنها پاك گرديد چنين نيست به خدا قسم كه آنها به صورت نطفه هائي كه در پشت مردان و رحم زنها به سر مي برند و

در اعصار آينده هرگاه شاخي از آنان سر درآورد و بريده شود شاخ ديگري سر در خواهد آورد و بريده خواهد شد «يعني هر گروهي از آنان قيام كند سركوب مي شود» تا اينكه آخرين جمعيت آنها غارتگران و ربايندگان اموال عمومي گردند. [97].

اين هشداري بود كه حضرت به نسل آينده داد تا آنان بدانند بر اساس پراكندگي و عدم رشد فكري و جهالتي كه بر آنها حكمفرماست جسم اجتماع بيمار خواهد بود و همواره نمونه هائي به نام خوارج و مذهب سازان دروغين در آنها پديدار خواهد گشت و تا زماني كه ملتها كاملا آگاه و به اصول اسلامي و فرهنگ قرآن آشنا نشوند خوارج و نظائر آنها از ميانشان ريشه كن نخواهد شد.

[صفحه 139]

آنان بنمايند، بلكه مي بايست با اتحاد و همبستگي به نبرد با معاويه ي غاصب و ستمگر ادامه دهند. چنانكه بر همين اساس امام مجتبي در پاسخ معاويه و هنگامي كه او پس از قرارداد صلح به امام عليه السلام گفت: از شما مي خواهم كه چون در اطراف كوفه افرادي از خوارج به سر مي برند و گاهي دست به عمليات ضد دولتي مي زنند جلوي آنها را بگيريد.

حضرت فرمود:

اگر قدرت مي داشتم و ارتش مجهزي مي يافتم ابتدا با تو مي جنگيدم زيرا خطر تو براي اسلام و مسلمانان به مراتب از خطر خوارج بيشتر است. [99] پس بنابراين اميرمومنان مي خواستند كه مسلمانان براي قطع ايادي معاويه و عمالش بپا خيزند و به چيزهاي جزئي و غافل كننده سرگرم نشوند تا وقايع خونبار ضد اسلامي تكرار نشود و جهان اسلام دستخوش طوفانهاي ستمگرانه نگردد. اين بود تحليلي از تاريخ پرماجراي خوارج و جلوه هاي انساني علي عليه السلام.

خوارج سرانجام غائله بزرگي در عالم اسلام بوجود آوردند و با تلاشهاي ضد اسلامي خود چرخهاي علم و فضيلت و عدالت و آزادي حكومت علي را در ميان انسانها متوقف ساختند.

[صفحه 141]

خوارج با عصيان خود فرصتي به دست دشمنان كينه توز و منافقان خيانتكار دادند يعني ميدانرا براي معاويه كه دشمن اسلام و عترت بود باز كردند. ماجراي خوارج نمايشگر بزرگترين فراز بردباري و مسالمت و دلسوزي علي عليه السلام با ملت است.

تاريخ پرماجراي خوارج درسي بزرگ براي جامعه شناسان و انسان شناسان جهت هشدار نسلهاي ديگر است، تا عواقب فقدان رشد عقلي را درك كنند و در تقويت عقل توده ي مردم و آگاهي دادن به آنها بكوشند. طغيان خوارج لزوم رواج فرهنگ و ثقافت اسلامي را با مباني صحيح علمي و

عملي در جامعه هاي اسلامي قطعي كرد.

خوارج گرچه لكه ننگي بر دامن تاريخ اسلام بودند اما در ضمن تاريخ آنها به چهره واقعي يك زمامدار عادل و انساندوست يعني علي اميرمومنان عليه السلام پي مي بريم، و هزاران نكته ي ديگر از مطالعه ي درسهائي از نهج البلاغه كه مربوط به اين گروه است بر ما روشن خواهد شد.

پيكار نهروان را به وجود آورده، در نتيجه از پاي درآمدند و همين امر موجب گرديده بود كه هاله اي از تاثر و اندوه چهره هاي پيروز در جنگ را فراگرفته بود.

و اين تاثر از نظر اين بود كه چرا فرزنداني از جامعه مسلمانان آنقدر ناخلف باشند كه از اين همه اعلان خطر، احساس خطر نكنند و در برابر اين همه هشدار هشيار نگردند، تا هم تيشه به ريشه ي سعادت خود بزنند و هم مانعي در راه پيشرفت اسلام بوجود بياورند.

[صفحه 143]

اينكه آنها اگر داراي رشد عقلي بودند به هدايت الهي و مباني صريح و روشن اسلامي توجه مي كردند و به نداها و نصايح رهبري دلسوز و عادل و مهربان چون حضرت علي پاسخ مثبت مي دادند اما جهل و لجاجت و نداشتن تشخيص صحيح موجب گرديد كه پشت پا به عوامل سعادت خود بزنند و تسليم افكار شيطاني گردند.

راستي حادثه ي عبرت آميز و تاسف انگيز «خوارج نهروان» خود درسي است بزرگ و هشداري است براي تمام انسانها تا عقل خود را تقويت كنند و به نويدها و آرزوهاي خام كه در هر گامي بر سر راه آنها است دل نبندند تا به سرانجام شوم و ننگين خوارج مبتلا نشوند.

[صفحه 146]

از جرياني كه قرآن درباره ي آنان نقل مي كند اين مطلب به دست مي آيد مثلا حضرت نوح مي گويد: «و لا اقول لكم عندي خزائن الله و لا اعلم الغيب» يعني من به شما نمي گويم كه گنجينه هاي خداوند نزد من است و نيز ادعا نمي كنم كه «علم غيب» دارم.

پيغمبر اسلام مي گويد: و لو كنت اعلم الغيب لاستكثرت من الخير و ما مسني السو يعني اگر «علم غيب» مي داشتم خير بيشتري به دست مي آوردم و هرگز ناراحتي و ضرري به من نمي رسيد.

و نيز قل ما كنت بدعا من الرسل و ما ادري ما يفعل بي و لا بكم ان اتبع الا ما يوحي الي يعني من نخستين پيغمبر خدا نيستم و پيش از من نيز پيغمبراني به سوي مردم آمده اند و نمي دانم كه درباره ي من و شما چه حوادثي پيش خواهد آمد و فقط از وحي الهي متابعت مي كنم كه آنچه را كه به من وحي مي رسد مي دانم.

قرآن كريم ضمن داستان آمدن فرشتگان به حضور حضرت ابراهيم (ع) به منظور اينكه به او مژده بدهند كه خداوند بوي فرزندي به نام «اسحاق» مي خواهد عنايت فرمايد به اين نكته تصريح مي كنند كه «حضرت ابراهيم» آنها را نشناخت و به منظور ميهمان نوازي براي آنها غذا آورد و چون ديد آنها به سوي آن غذا دست دراز نمي كنند، احساس ترس و ناراحتي كرد

[صفحه 148]

تا اينكه آنها اعلان كردند كه ما: فرشتگان خدا مي باشيم و براي ابلاغ بشارت آمده ايم. [101].

دسته ي سوم: آياتي است كه دلالت دارد برخي از انسانها از «علم غيب» بهره اي دارند، بخشي از اين آيات مربوط به پيغمبران است و بخش ديگر آن شامل غير پيامبران نيز مي گردد از

اين قبيل است آيه اي كه به اين مضمون است و ما كان الله ليطلعكم علي الغيب و لكن الله يجتبي من رسله من يشاء [102] يعني خداوند همه شما را از غيب آگاه نمي كند ولي براي اين موضوع هر يك از پيغمبران خود را كه بخواهد برمي گزيند و او را از علم غيب آگاه مي سازد آيه اي كه مي گويد:

عالم الغيب فلا يظهر علي غيبه احدا الا من ارتضي من رسول. [103] يعني داناي غيب خداوند است و غيب خود را جز بر پيغمبري كه او را انتخاب كند بر كسان ديگر آشكار نمي نمايد و نيز آيه اي كه مربوط به معجزات حضرت عيسي است به اين مضمون:

اني اخلق لكم من الطين كهئيه الطير فانفخ فيه فيكون طيرا باذن الله و ابري الاكمه و الابرص و اخي الموتي باذن الله و انبئكم بما تاكلون و ما تدخرون في بيوتكم ان في ذلك لايه لكم ان كنتم مومنين [104] يعني من از گل مجسمه مرغي مي سازم و در آن مي دمم و آن بامر خدا مرغي مي گردد، و كور مادرزاد و شخصي كه به مرض برص مبتلا مي باشد به امر خدا شفا مي دهم و مردگان را به خواست خداوند زنده مي گردانم و به شما خبر مي دهم كه در خانه هاي خود چه مي خوريد و چه ذخيره مي كنيد، اين موضوعات نشانه ي حقانيت من است اگر اهل ايمان باشيد.

و از اين قبيل است آيه اي كه خطاب به پيغمبر اسلام است و مي گويد «ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك. [105] يعني شرح جريان يوسف (ع) از اخبار

[صفحه 149]

غيب بود كه ما به تو وحي كرديم. از اين دسته است آياتي كه مرتبه اي از «علم

غيب» را براي همه متقين تثبيت مي كند و در وصف آنها مي گويد: «الذين يومنون بالغيب» [106] يعني افراد با تقوي ايمان به غيب دارند كه منظور از غيب در اين مورد بهشت و دوزخ و صراط و ميزان و برزخ است كه از ديدگاه اين جهان پنهان است و اين نكته نيز روشن است كه ايمان بعد از علم است و تا انسان نسبت به موضوعي علم پيدا نكند ايمان نمي آورد بنابراين افرادي كه به غيب ايمان دارند علم به آن نيز دارند.

باشد با اين بيان معناي هر سه

[صفحه 150]

دسته از آيات روشن مي گردد زيرا دسته اول مربوط به علم غيب ذاتي است و دسته دوم و سوم به علم غيب كسبي مربوط مي شود، آن آيات كه مي گويد علم غيب مخصوص خدا است و يا پيامبران مي گويند ما آگاه به غيب نيستيم منظور از آنها اين است كه علم غيب اصلي مخصوص خداوند است.

و معناي آن آيات كه مي گويند: خداوند هر كه را بخواهد از غيب آگاه مي كند و يا پيامبران يا احيانا غير پيغمبران نيز ادعاي علم غيب مي كنند اين است كه: پس از اخبار خدا ديگران نيز از غيب آگاه مي شوند و مي توانند از غيب خبر بدهند نتيجه اينكه علم غيب ذاتا مخصوص خداوند است و اما علم غيب كسبي را برخي از انسانهاي پاك نظير پيامبران و امامان پس از اخبار خداوند مي دانند.

البته اين نوع علم غيب مراتبي دارد كه هر انسان پسنديده ي خداوند مرتبه و درجه اي از آن را طبق شايستگي و صلاحيت خودش دارا مي باشد.

كه داشتن علم غيب را براي غير خدا ممكن بداند، زيرا دانستن غيب مخصوص كسي است كه ذاتا همه معلومات را بداند و كسي كه داراي اين وصف است منحصرا خدا است و هيچكس در اين وصف با آن ذات مقدس شركت ندارد و هر كس كه معتقد باشد كه غير خدا با خداوند در اين صفت شركت دارد از ملت اسلام خارج است.

[صفحه 151]

و اما آنچه از اميرمومنان (ع) خاصه و عامه نقل نموده اند كه از مغيبات خبر داده مانند اينكه از صاحب زنج خبر داده و فرموده.

كاني به و قد سار بالجيش الذي لا يكون له غبار و لا لجب و لا قعقعه لجم و لا حمحمه خيل يثيرون الارض باقدامهم كانها اقدام النعام. [109].

اي احنف: مانند آنست كه من او را (رئيس زنگيان را) مي بينم در حالتي كه با لشگري خروج مي كند كه گرد و غبار و غوغا و هياهو و صداي لجام و آواز اسبها ندارند، به قدمهاي خود زمين را مي كوبند قدمهاشان مانند قدمهاي شترمرغان است.

او «رئيس زنگيان» از اهل ري بود و خود را علوي مي دانست و مدعي بود كه پدرش محمد بن احمد بن عيسي بن زيد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب است. ولي در نسب او طعن زده و علماي انساب متفقند كه او علي بن محمد بن عبدالرحيم است و جد مادرش محمد بن حكيم اسدي با زيد بن علي بن الحسين بر هشام بن عبدالملك خروج كرد و پس از كشته شدن زيد به قريه اي به نام «ورزنين» فرار كرد و در اين قريه علي بن محمد رئيس زنگيان به دنيا آمد.

سپس به عراق رفت و كنيزي خريداري كرد كه از او محمد پدر علي متولد گرديد. خلاصه در سال 255 آهنگ بصره نمود و غلامان زنگي را كه كاركنان اهل بصره بودند به ياري خود دعوت نمود و آنها خواجه هاي خود را كشته و انواع فتنه و فساد بر اهل بصره وارد ساختند.

و از فرمانروائي «مروان بن حكم» خبر داده:

اما ان له امره كلعقه الكلب انفه و هو ابو الاكبش الاربعه و ستلقي الامه منه و من ولده يوما احمر. [110] يعني آگاه باشيد كه او را امارت و حكومتي خواهد بود بسيار كوتاه چون ليسيدن سگ بيني خود را و او پدر چهار رئيس است و زود است كه مردم از مروان

[صفحه 152]

و فرزندانش روز سرخ را دريابند.

و آنچه از ائمه هدي در مورد اخبار از غيب نقل شده مثل آنچه حضرت صادق (ع) به عبدالله بن حسن در حضور جمعي از علويين و عباسيين كه اجتماع كرده بودند تا با فرزند وي محمد بيعت كنند فرمود قسم به خدا خلافت به تو و فرزندانت نخواهد رسيد ولي خلافت نصيب آنهاست و اشاره كرد به عباسيين و فرزندان تو مقتول خواهند شد. از آن پس حضرت از جا برخواست در حالي كه بر بازوي عبدالعزيز بن عمران تكيه داده بود و رو به وي كرد و فرمود آيا صاحب عباي زرد (منظور وي ابوجعفر دوانيقي بود) را نديدي؟ گفت چرا فرمود قسم به خدا او محمد فرزند عبدالله را خواهد كشت.

عاقبت امر همانطور كه آن حضرت فرمود گرديد.

و نيز مانند گفتار حضرت رضا (ع) كه فرمود «بورك قبر بطوس و قبران ببغداد» حضار سوال

كردند يكي از اين قبور (كه قبر موسي بن جعفر است) مي شناسيم ديگر كدام است؟ فرمود در آينده خواهيد شناخت، سپس دو انگشتش را به هم نزديك كرد و فرمود قبر من و هارون اين چنين است.

و همچنين گفتار حضرت رضا (ع) به علي بن احمد وشاء در هنگامي كه از كوفه به مرو مي آمد: همراه تو حله اي در ميان بقچه است كه دخترت به تو داد و گفت اين را بفروش و از قيمت آن براي من فيروزه بخر، و امثال اين روايات، همه از پيغمبر اكرم (ص) اقتباس شده است و خداوند آن حضرت را از اين امور آگاه كرده است.

بنابراين كساني كه به ما نسبت بدهند كه ما معتقديم كه ائمه (ع) غيب مي دانسته اند، نسبت ناروائي به ما داده اند كه ما هرگز به اين نسبت راضي نيستيم. [111].

علامه اميني چه مي گويد؟

محقق فقيد اميني كه:

جاويد جنان جاي بادش جا در كنف خداي بادش

[صفحه 153]

در كتاب گرانمايه «الغدير مي گويد: برخي از دانشمندان تسنن [112] به شيعيان اين نسبت را داده اند كه آنان معتقدند كه امامانشان «غيب» مي دانند و بر اساس اين نسبت شيعيان را مورد توبيخ قرار داده اند. مرحوم علامه اميني در پاسخ به اين اتهام و روشن ساختن اعتقاد شيعه در ضمن بررسي آيات قرآن و روايات معتبر همان مطلبي را كه ما قبلا خاطرنشان ساختيم بيان مي كند و مي گويد علم غيب ذاتا و اصالتا مخصوص خداوند است و هر كس را كه او بخواهد از «غيب» آگاه مي سازد و هر كه را خداوند از غيب آگاه كند علم غيب او كسبي خواهد بود سپس ايشان براي اينكه اهل تسنن آگاهي بيشتري از

موازين اعتقادي شيعه پيدا كنند اين حديث را از امالي شيخ مفيد نقل مي كند: شخصي به نام يحيي از حضرت موسي ابن جعفر (ع) سوال كرد كه برخي از مردم گمان مي كنند كه شما علم غيب مي دانيد؟

حضرتش از شنيدن اين سخن برآشفت و از روي تعجب فرمودند سبحان الله سپس گفتند دست بر سر من بگذار قسم بخدا موهاي بدن من از شنيدن اين كلام راست شد اين چه نسبتي است كه به ما مي دهند، اينچنين نيست كه گمان كرده اند ما آنچه داريم و مي دانيم از پيغمبر (ص) به ارث برده ايم و به پيغمبر هم از خدا رسيده است. [113] سپس علامه اميني مي گويد تعجب است كه آقايان اهل تسنن ما را براي اعتقاد به چنين علمي كه ما براي امامان قائليم و هيچگونه اشكالي ندارد سرزنش مي كنند در صورتي كه آنها در برخي از كتابهاي خود براي بعضي از عباد و زهاد خودشان بالاتر از آنچه ما براي امامان قائليم گفته اند چنانكه نوشته اند. حذيفه يماني گفت اني اعلم ما كان و ما يكون الي يوم القيامه» من آگاهم به آنچه بوده و آنچه تا قيامت خواهد شد.

[صفحه 154]

يا مي گويند در جلوي چشم برخي از زهاد لوح محفوظ بود كه هر چه را مي خواست بداند به آن لوح نگاه مي كرد و آگاه مي شد.

شگفت اين است كه اينگونه نسبتهاي بزرگ را به اين افراد مي دهند و اشكالي هم در آن نمي بينند، اما نسبت «علم غيب» را به آن ترتيبي كه ما گفتيم به ائمه مورد اشكال و توبيخ قرار مي دهند.

سپس حضرت طريقه ي آگاهي از غيب را به اين صورت بيان فرمودند كه اسرار غيبي را خداوند

به جبرئيل و جبرئيل به حضرت محمد (ص) و حضرت محمد به هر كس كه خواسته است (منظور خودت اميرمومنان است) اعلام داشته.

خبر چهارم باب مذكور نيز كه ركود وثوق است به اين مضمون است كه عمار ساباطي مي گويد: از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم كه امام غيب مي داند؟ فرمودند نمي داند، اما هرگاه بخواهد از غيب آگاه شود خداوند او را بدان چيز آگاه مي سازد. [114].

يافتن به علومي را كه قوام و نظام دين به آنها بستگي دارد بر آنان به بندد.

سپس حمران كه در جمع ياران آن حضرت بود به عرض رسانيد كه شما مي دانيد عاقبت قيام علي (ع) و دو فرزندش حسن و حسين براي دست يافتن به رهبري و حفظ قوانين اسلام به كجا كشيد؟ و چگونه نهضت آنان ناتمام ماند و به شهادت رسيدند و جباران و ستمكاران بر آنان پيروز شدند؟

حضرتش فرمود: اي حمران نه چنين است كه گمان كردي بلكه آنان بر اساس علم و آگاهي و اختيار خود چنين پيش آمدهائي را از خداي بزرگ پذيرفتند و چون به دلخواه پذيرفتند خداي قضا و قدر (يعني شكست ظاهري امامان بر اثر نافرماني ملت) خويش را بر آنان جاري ساخت و آگاهي آنان از پيش آمدها و سرنوشت آينده ي آنها به وسيله پيامبر صورت گرفت پس با آگاهي قبلي از وقايع آينده ي علي و فرزندانش قيام كردند و هر يك از امامان كه نهضت نكرد با علم و آگاهي دست به نهضت نزد. اي حمران چنانچه امامان در آن حال كه طاغوتهاي زمان و ستمگران مقدمات پيروزي را فراهم مي كردند و آن پيش آمدها آغاز مي شد از خداوند مي خواستند كه سختي ها و مصائب را از آنان برطرف كند، قدرت و سلطنت را از ستمگران بگيرد، خداوند تقاضاي آنان را به زودي اجابت مي فرمود ولي آنان چنين امري را از خدا نخواستند، اي حمران كشته شدن و سختي ديدن و رنج كشيدن آنان از ستمگران به خاطر گناه و نافرماني نبود، بلكه شهادت و رنج براي نجات خلق، خود موجب عزت و شايستگي آنها در پيشگاه خداوند است.

اي

حمران مراقب باش مبادا نارسائي هاي فكري بعضي از افراد در

[صفحه 156]

شناخت امام تو را از دست يافتن به حقيقت و توجه به رهبران واقعي بازدارد. [115].

از اين روايت به طوري كه مي بينيد اين نكته به دست مي آيد كه امامان به اسرار آسمانها و زمين و سرنوشت خويش كاملا آگاه بودند.

دارد و ميزان هوش او را تعيين مي كند و اين سن هميشه و در تمام افراد با سن تقويمي (عمر) مطابق نيست به اين معنا كه «حسن» پانزده ساله ممكن است «سن عقلي» پانزده ساله يا بيشتر و يا كمتر از آن داشته باشد كه پس از سنجش و نسبت ديگري با اين عناوين مشخص مي شود:

معمولي و متوسط سن زماني برابر با سن هوش

بالاتر از متوسط سن زماني كمتر از سن هوش

پائين تر از متوسط سن زماني بيشتر از سن هوش

بهرهوشي

براي به دست آوردن «نسبت» يا «بهرهوشي» سن عقلي را بر سن تقويمي تقسيم كرده سپس براي تبديل نتيجه به عدد صحيح، خارج قسمت را در صد ضرب مي كنند به اين ترتيب:

بهرهوشي مساوي است با 100 ضربدر سن عقلي

سن تقويمي

مثلا اگر حسن ده سال داشته باشد و سن عقلي او هم ده باشد نسبت يا بهرهوشي او 100 خواهد بود كه متوسط است.

متوسط 100 مساوي است با 100 ضربدر ده دهم

[صفحه 158]

و اما اگر سن هوشي او 12 باشد در اين صورت «بهرهوشي» او برتر از متوسط خواهد بود

برتر از متوسط 120 مساوي است با 100 ضربدر دوازده دهم

و اگر سن هوشي او كمتر از سن تقويمي او باشد در اين صورت «بهرهوشي» او پائين تر از متوسط خواهد بود.

پائين تر از متوسط 80 مساوي است با 100 ضربدر هشت دهم

پخش هوش

بايد دانست كه تنها تعيين سن عقلي يك فرد با سن تقويمي او مفيد و كافي نيست بلكه بايد بستگي موجود ميان «نسبت هوشي» يك فرد با نسبت هوشي افراد يك گروه بزرگ مقايسه گردد از اين رو روانشناسان خارج قسمتهاي هوشي را طبقه بندي مي كنند و هر

هر صد نفر افراد را نسبت به بهرهوشي آنان با نامهاي معين نمودار مي سازند [116] كه اين موضوع را در جدول زير مطالعه مي كنيد:

جدول تعيين گروه در هر صد نفر

گروه بهرهوشي صدي چند در هر طبقه

نابغه 140 و بالاتر130 تا 139

بسيار عالي 120 تا 8- 129

عالي يا برتر از متوسط 110 تا 16- 119

متوسط 100 تا 109

90 تا 99

[صفحه 159]

متوسط كندهوش پائين تر از متوسط 80 تا 89

كندهوش 70 تا 79

ناقص عقل يا كوته خرد 60 تا 69

و پائين تر از آن 1

و اقتصادي و عملي را هم به دنبال خواهد داشت.

پيامبران بزرگ الهي كه نقش اصلاح و سازندگي همه جانبه ي اجتماع را به عهده گرفته اند، در مرحله اول به بالا بردن سطح فكر و تعقل مردم و آگاهي بخشيدن به آنها مي پردازند.

[صفحه 160]

و به عكس دشمنان انسانيت كه نقش استعمار و استثمار جوامع را ايفا مي كنند براي رسيدن به مقاصد غير انساني خود نخست چراغ عقل و انديشه ي جامعه را خاموش و تخدير مي كنند. قرآن مجيد اين حقيقت را در ضمن جريان داستان «فرعون» كه طبق اصطلاح قرآن «استضعاف» كننده ي بني اسرائيل بود و واژه استضعاف برحسب معني گسترده خود شامل استعمار و استثمار و استبعاد مي گردد، با عبارت زيبا بازگو مي كند فاستخف قومه فاطاعوه [118] يعني فرعون به منظور رام و مطيع ساختن بني اسرائيل در ابتدا تجهيزات فكري آنها را سبك كرد يعني عقل و فكر آنان را تخدير نمود [119].

اين نكته نيز روشن است كه هرگاه كابوس «جهل و فقدان رشد فكري» بر جامعه اي سايه افكند قهرا ذلت و بردگي نخستين فرآورده ي آن خواهد بود كه به دنبال آن تمام منابع مالي و ارزشهاي انساني آن جامعه بيغما خواهد رفت.

بدترين جنبندگان

قرآن شديدترين توبيخ خود را متوجه گروهي مي سازد كه بر عقلهاي خود سرپوش نهاده و آن را به كار نمي گيرند، چنانكه در سوره انفال چنين تلاوت مي كنيم: ان شر الدواب عندالله الصم البكم الذين لا يعقلون [120] يعني: بدترين جنبندگان در پيشگاه خداوند گروهي هستند كه از بازگو كردن حقايق لب فروبسته و بشنيدن آن گوش نمي دهند و عقل خود را به كار نمي اندازند.

تحصيل رشد عقلي

به اين نكته هم بايد توجه داشت كه «جوينده يابنده

است» و يافتني ها را بايد از راه صحيح دنبال كرد، تا به دست آورد. روي هين جهت براي رسيدن به رشد عقلي و تكامل انديشه نيز مقدماتي لازم است و يكي از مزاياي روشن قرآن اين

[صفحه 161]

كتاب بزرگ آسماني اين است كه راهگشاي اين مقدمات است و به منظور تربيت فكري و ارتقاء عقل و انديشه ي انسانها آنان را در ضمن صدها آيه به دقت و تفكر در حوادث و وقايع زندگي و پديده هاي آفرينش دعوت مي كند تا از اين راه به رشد فكري و ارتقاء عقلي برسند.

يك آيه و هشت علم

براي نمونه اين آيه كه يكي از آيات اين كتاب مقدس است مردم را به فراگرفتن 8 علم در راه آشنائي با پديده هاي گوناگون خلقت ترغيب مي نمايد:

ان في خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و النهار و الفلك التي تجري في البحر بما ينفع الناس و ما انزل الله من السماء من ماء فاحيا به الارض بعد موتها و بث فيها من كل دابه و تصريف الرياح و السحاب المسخر بين السماء و الارض لايات لقوم يعقلون. [121].

نخستين علم مورد توجه قرآن علم مربوط به «اجرام كيهاني» است كه در سايه ي آن به رازهاي شگرفي از عالم آفرينش پي مي بريم مخصوصا به عظمت و وسعت عالم خلقت واقف مي گرديم.

امروز بر اثر توسعه ي اين علم دانشمندان به مقدار وزن و حجم و درجات نور ستارگان پي برده و با فورمولهاي دقيق و متدهاي علمي پرده از روي اسرار آنها برداشته اند. به منظور اطلاع از آخرين نظريه هاي علمي در مورد ستارگان استاد اخيرا كتابي را به رشته ي تاليف درآورده اند كه در همين نزديكي ها با توفيق

خداوند در دسترس قرار خواهد گرفت ولي در اينجا به مناسبت آشنائي مختصري با رازهاي اجرام آسماني، قسمتي، از مطالب آن كتاب را كه مربوط به مقدار جرم و حجم سيارات [122] منظومه ي خورشيدي و جرم و حجم و نور برخي از ستارگان [123] مي باشد از نظر

[صفحه 162]

خوانندگان محترم مي گذرانيم.

تذكر اين نكته نيز لازم به نظر مي رسد كه چون به دست آوردن مقدار جرم و حجم [124] و نور اين اجرام آسماني بر اساس موازين علمي و روابط دقيق فني صورت گرفته است كاملا قابل اعتماد و اطمينان است.

مثلا براي به دست آوردن جرم يك ستاره از سه رابطه ي زير استفاده نموده اند:

1- رابطه ي جرم با سرعت سير يك ستاره.

2- رابطه ي ميزان درخشندگي با جر آن.

3- رابطه ي جرم با حجم.

توضيح: اين روابط و روابط و موازين ديگر به كتابي كه به آن اشاره شد موكول مي گردد و در اينجا فقط به منظور پي بردن به قسمتي از اسرار شگرف آفرينش فهرستي از نتائج يكي از مباحث آن كتاب را خاطرنشان مي سازيم:

سيارات منظومه شمسي، حجم نسبت به كره زمين، جرم نسبت به كره زمين

عطارد، 5، يك شانزدهم

زهره، 82،97

مريخ، يك هفتم، 1

مشتري، 320،1300

زحل، 95،750

اورانوس، 15، 63

نبتون، 17، 60

پلوتون، نامعلوم، 9

[صفحه 163]

نسبتهائي كه اين سيارات از لحاظ حجم و جرم نسبت به كره ي زمين دارند از اين قرار است كه مذكور گرديد.

و اما حجم خود كره ي زمين از اين قرار است:

0 1083320000000 يكهزار و هشتاد و سه ميليارد و سيصد و بيست مليون) كيلومتر مكعب.

و وزن كره ي زمين 5955000000000000000000 پنجهزار و نهصد و پنجاه و پنج ميليارد ميليارد تن. [125].

و بالاخره حجم خورشيد 1391000 (يك مليون و سيصد و

نود و يك هزار) برابر حجم زمين و جرم آن 330000 (سيصد و سي هزار) برابر جرم زمين است. [126].

به اين نكته نيز توجه داشته باشيد كه در منظومه ي شمسي ما تعداد 32 قمر تاكنون كشف گرديده كه وزن و حجم و خصوصيات ديگر آنها نيز كاملا به دست آمده است براي مطالعه ي اين موضوع به كتاب جهان آفرين كه از تاليفات استاد است مراجعه كنيد.

ستارگان در ترازوي علم

دانشمندان پس از اينكه وزن و حجم اعضاء خاندان منظومه ي شمسي را به دست آوردند به منظور پي بردن به مقدار وزن و حجم ستارگان دست به كار فعاليتهاي علمي گرديدند و البته در اين مرحله كار بسيار دشوارتر بود زيرا سر و كارشان با اجرامي بود كه چندين «سال نوري» با زمين فاصله داشتند ولي در سايه ي فعاليتهاي مداوم و تلاشهاي پي گير بر تمام مشكلات فائق آمدند و در نتيجه توانستند وزن و حجم ستارگان معروف را به دست بياورند.

و دانشمندان فن هيات و ستاره شناسي در ضمن كشف معماي وزن و

[صفحه 164]

حجم ستارگان به اين نكته پي بردند كه وزن و حجم آنها به اندازه اي زياد است كه ناگزير «كره زمين» را كه به عنوان واحد و مقياس براي سنجش جرم و حجم اعضاء منظومه ي شمسي انتخاب كرده بودند بايد كنار بگذارند و جسم بزرگتري را به عنوان مقياس انتخاب كنند زيرا كره ي زمين نسبت به ستارگان آنقدر كوچك و ناچيز است كه نمي تواند مقياس گويائي براي شناخت جرم و حجم ستارگان گردد و لذا «خورشيد» را كه چندين هزار برابر زمين است براي اين منظور انتخاب نمودند.

در اين دو جدول طبق همين مقياس جرم و حجم

تعدادي از ستارگان را مطالعه بفرمائيد.

نام ستاره جرم نسبت به خورشيد

عيوق 4 برابر خورشيد

شعراي يماني 5/ 2 برابر خورشيد

نام ستاره حجم نسبت خورشيد

سماك رامح 80 برابر خورشيد

اركتوروس 8000 برابر خورشيد

بتلژور 22000000 برابر خورشيد

آنتارس 22000000 برابر خورشيد

كهكشان ما (كهكشاني كه منظومه ي شمسي ما از اعضاء آن به شمار مي رود 200 ميليارد برابر خورشيد [127] تا كهكشانهائي كه هزاران ميليارد برابر خورشيد ماجرم دارند.

درجات نورستارگان

دانشمندان در ضمن تحقيق در ميزان درخشندگي ستارگان به اين موضوع

[صفحه 165]

نيز پي برده اند كه آنها به اندازه اي قدرت درخشندگي دارند كه با مقياسهاي معمولي روي زمين از قبيل «شمع» كيلووات نمي توان آن را معرفي كرد لذا «خورشيد» را به عنوان يك مقياس براي اين منظور انتخاب نموده و ميزان درخشندگي آنها را با آن مي سنجند طبق اين مقياس نام چند ستاره ي معروف را از نظر شما مي گذرانيم.

نام ستاره نسبت به خورشيد

شعراي شامي 7 برابر نور خورشيد

شعراي يماني 40 برابر نور خورشيد

عيوق 100 برابر نور خورشيد

ستارگان ثريا 1000 برابر نور خورشيد

جدي 2000 برابر نور خورشيد

سماك رامح 8000 برابر نور خورشيد

سهيل 90000 برابر نور خورشيد

و بالاخره امروز ستارگان بسياري كه نور آنها به يك ميليون و چند ميليون برابر نور خورشيد است كشف گرديده است مثلا نور «ستارگان غول پيكر آبي رنگ» هر يك 100 ميليون برابر نور خورشيد مي باشد. [128].

دومين علمي كه مورد نظر قرآن است علم به ساختمان و اسرار «زمين» است «زمين» از لحاظ عوامل و اسباب «حيات» از قبيل هوا، آب، نور، حرارت، معادن، محصول و ماكول 0000 و از لحاظ حركات وضعي و انتقالي منظم و غير آن داراي شگفتيهاي فراواني است كه بايد توضيح كامل آن را در

كتابهاي مخصوص به اين موضوع مطالعه كرد.

[صفحه 166]

سومين علم: علم به اوقات مختلف شب و روز و توجه به اين نكته كه اين تفاوت منظمو دقيق شب و روز در ظرف سال چگونه پديد مي آيد و اين نظام كه طي ميلياردها سال بر زمين حكومت مي كند قطعا نمونه اي از شاهكار قدرت و حكمت جهان آفرين است.

چهارم: علم به كيفيت تشكيل و تاسيس درياها و اقيانوسها و سير كشتيها بر سطح آن و منافعي كه از اين راه عايد بشريت مي گردد اين موضوع نيز حقا موضوع جالبي است.

پنجم: علم به كيفيت ريزش باران و خاصيت حياتبخش آب در زندگي بشر و چگونه اين مايه ي حيات با تدبير حكيمانه اي به اين وسيله در سطح زمين توزيع مي شود.

ششم: پي بردن به آفرينش انواع جانوران و اسرار زندگي آنها كه شرح هر قسمتي از آن احتياج به تاليف كتاب مستقلي دارد.

هفتم: علم به چگونگي وزش بادها و ارزش آن در تعديل هوا و ساير نيازمنديهاي طبيعي موجودات زنده.

هشتم: علم به چگونگي تكون ابرها و حركت آنها در فضا و ساير عوامل جوي.

علوم نامبرده رابطه اي مستقيم در رشد عقلي و بروز استعدادهاي نهفته ي انسانها دارد و ضمنا يكي از نتايج مهم آن معرفت و آشنائي با مبدا دانا و تواناي اين جهان است.

و نيز روشن است كه بهره برداري از اين موجودات در صورتي سعادت همه جانبه ي انسانها را تامين مي كند كه بر اساس آشنائي با خداوند و ايمان به او باشد.

تجليل نموده است و محدثين بزرگ شيعه نظر به اهميت اين موضوع در كتابهاي گرانمايه ي حديث مانند «بحارالانوار» و «اصول كافي» و «وافي» فصل اول اين كتابها با به بحث در عقل و خرد اختصاص داده اند و به طور كلي مي توان اين احاديث را به دو دسته تقسيم كرد:

دسته اول در اهميت عقل و انديشه.

دسته دوم در بيان علائم و نشانه هاي عقل.

ما براي نمونه از هر يك از اين دو گروه احاديثي را خاطرنشان مي كنيم:

1- فيلسوف و متفكر ژرف انديش اسلام «صدرالمتالهين» شيرازي در شرح اصول كافي پيرامون عقل حديثي را از پيامبر (ص) بدين صورت گزارش مي دهد كه پيامبر اكرم به حضرت علي (ع) فرمودند: هرگاه مردم براي تقرب به خداوند به اعمال نيك توجه كنند، تو به وسيله توجه به عقل به خداوند متعال تقرب پيدا كن. [129].

2- و نيز آن بزرگوار فرمودند: «خداوند نعمتي بالاتر از عقل ميان بندگان خود تقسيم نكرده است. [130].

3- حضرت امير فرمود: بهترين سرمايه ها عقل است.

4- باز حضرت رسول فرمود: خواب خردمند از شب زنده نداري جاهل و سكون و سكوت عاقل از تلاش و فعاليت جاهل بهتر است. [131].

بالاترين عبادت

حضرت صادق (ع) به هشام به حكم فرمودند:

[صفحه 168]

خداوند به چيزي كه بالاتر از تعقل و انديشه ي صحيح باشد مورد عبادت قرار نگرفته است. [132].

از نظر اسلام بهترين مقياس براي سنجش شخصيت يك انسان نحوه ي تعقل و انديشه ي اوست نه اعمال و حركات چشمگير وي.

چه بسا نمازهاي فراوان و روزه هاي بي تاب كننده ي پي در پي و رنج هاي بسيار در راه انجام مراسم حج و صدقات و بخششها كه اگر بر اساس تعقل و طبق برنامه هاي عقلي انجام نگيرد نتيجه ي مطلوب

ببار نياورد.

همانطور كه «خوارج» در زمان حكومت حضرت علي (ع) چنين بودند «خوارج» ديگر نيز در جوامع ديگر چنين خواهند بود، يعني افرادي كه برنامه ي كار خود را بر اساس تعقل و مال انديشي استوار نكنند در هر جامعه اي كه باشند جز ذلت و سقوط چيزي به بار نخواهند آورد، از اين رو رهبران عاليقدر اسلام به جامعه هشدار مي دهند كه عقل خود را تقويت كنند و در اجتماع دوشا دوش خردمندان قدم بردارند و هرگز حركات چشمگير بي خردان كم عمق آنها را فريب ندهد حضرت صادق (ع) مي فرمايد پيامبر اسلام فرمود: تنها با مشاهده نماز و روزه ي زياد شخصي بوجود او افتخار نكنيد تا عقلش را نيز بسنجيد اگر عقلش در ترازوي امتحان سنگين از كار درآمد آن وقت وجود او در اجتماع مايه ي مباهات است. [133].

اسحاق بن عمار از همسايه اش كه نماز زيادي مي خواند و روزه بسيار مي گرفت، در حضور حضرت صادق (ع) تمجيد كرد حضرتش به وي هشدار داد كه عقلش در چه حد است؟ اسحاق گفت از لحاظ عقل تعريفي ندارد، حضرت فرمود: در اين صورت او از نماز و روزه اش نتيجه مطلوب را به دست نخواهد آورد. [134].

[صفحه 169]

رابطه عقل با پاداش

امام صادق فرمودند: هرگاه در حضور شما از اعمال كسي تمجيد و تعريف كردند شما مراتب تعقل و انديشه ي او را در نظر بگيريد زيرا پاداش و ثواب اعمال با درجات عقل بستگي كامل دارد. [135].

روزي در محضر پيامبر اسلام شخصي را به نيكوئي ياد كردند و صفات گوناگون نيكو برايش برمي شمردند. حضترش فرمودند:

كيف عقل الرجل؟ عقلش چگونه است حضار آن مجلس گفتند ما از كوشش او در عبادت و كارهاي

خيرش سخن مي گوئيم شما از عقل او سوال مي كنيد؟ فرمود: پيشرفتهاي انساني و طي مدارج و مقامات قيامت تنها با نردبان عقل پيموده مي شود. [136].

فقر مالي و فقر عقلي

در مقايسه ي فقر مالي و فقر عقلي شايد در بدو امر ركود اقتصادي و فقر مالي مهمتر جلوه كند، ولي از نظر رهبران اسلام فقر عقل و ركود فكري بدترين فقرها و از بين بردن آن حياتي ترين وظيفه انسانها است زيرا با تكامل عقل به كليه سعادتها از جمله رشد اقتصادي نيز مي توان نائل گشت.

چنانكه پيامبر بزرگ اسلام مي فرمايد: هيچ فقري بدتر از جهل، و هيچ ثروتي سودمندتر از عقل نيست. [137].

در مورد نشانه هاي عقل و عقلاء نيز احاديث بسيار از پيشوايان بزرگ

[صفحه 170]

اسلام رسيده است كه اين نشانه ها در حقيقت «تست» هائي هستند كه به وسيله آنها درجات عقل و انديشه افراد سنجيده مي شود نكته ي مهم در اين مورد اين است كه اين «تست»ها چون بر اساس كردار و صفات اخلاقي افراد استوار است در ضمن اينكه راه اساسي براي شناخت كامل انسانها است پي بردن به آنها نيز معمولا آسان است، اينك براي نمونه به ذكر قسمتي از اين روايات مبادرت مي شود:

الف- حضرت رسول اكرم (ص) فرمودند دوست داشتن مردم نيمي از خرد است [138].

ب- حضرت اميرمومنان فرمودند: درجات عقل به وسيله ي اين شش موضوع شناخته مي شود:

1- معامله.

2- معاشرت.

3- مقام و موقعيت اجتماعي.

4- معزول شدن از مقام.

5- توانگري.

6- تهيدستي [139].

ج- و نيز حضرتش در حديث ديگر اين سه موضوع را حاكي از مراتب انديشه عقل اشخاص معرفي نمودند:

1- چه كسي را انسان به عنوان «قاصد» براي رساندن پيغام خود انتخاب مي كند.

2- چه مطالبي را انسان

مي نويسد و به عنوان «اثر فكري» خود معرفي مي نمايد.

[صفحه 171]

3- چه چيز را به عنوان «هديه» به اشخاص تقديم مي كند. [140].

د- حضرت صادق در ضمن حديثي كه تمام اوصاف و كردار نيك را علامت عقل و نادرستي ها را نشانه ي جهل معرفي مي كند مي فرمايد «خير» وزير عقل و «شر» وزير جهل است [141] يعني انسان عاقل نيت و هدف و كردار و سخن و خوي و خلقش همه نيك و انسان جاهل به عكس نيت و كردار و سخن و اخلاقش همه بد است

ه- و نيز آن حضرت مي فرمايد: هر كس به هر اندازه كه روح حسن معاشرتش بيشتر و اجتماعي تر باشد به همان نسبت عاقلتر است. [142].

و- حضرت كاظم (ع) فرمودند:

عاقل كسي است كه هنگامي كه از راه مشروع به ثروت و مال رسيد از شكر و سپاسگزاري خداوند غفلت نكند و هنگام دست يافتن به كارهاي حرام پايداري خود را حفظ كند تا آلوده نشود. [143].

رمز سقوط ملتها

قرآن كه مهمترين بازگوكننده ي رمز عظمت و انحطاط ملتها و اجتماعات گذشته است منشا بسياري از سقوطها و انحرافات را جهل و عدم رشد عقلي معرفي مي كند مثلا:

ملت يهود

يك رهبر بزرگ و نجات بخش به نام موسي (ع) براي درهم كوبيدن رژيم ديكتاتوري و ضد بشري فرعون برمي خيزد و با تاييدات الهي و زحمات

[صفحه 172]

طاقت فرسا او را نابود مي سازد و رنجبران محروم بني اسرائيل را از چنگال او نجات مي بخشد اما مهمترين مشكل بر سر راه اين اصلاح و انقلاب جهل و ناآگاهي بني اسرائيل است كه مانع به ثمر رسيدن اين انقلاب مي گردد.

قرآن در سوره ي اعراف با اين تعبير پرده از روي جهل و ناآگاهي آنان بر مي دارد و

مي گويد:

قالوا يا موسي اجعل لنا الها كما لهم آلهه قال انكم قوم تجهلون.

يعني اي موسي براي ما نيز بتي مانند بتهاي بت پرستان قرار بده راستي بزرگتري مظهر جهل همين است كه مردمي از خداي جهان دست كشيده موجودات ناتوان و بي اثر را ستايش كنند، موسي بر آنها پرخاش كرد كه شگفتا شما هنوز هم به رشد عقلي نرسيده و به جهل و بي خردي خويش استوار مي باشيد.

قوم لوط

يكي ديگر از مصلحين دلسوز و پيامبران پيشين «لوط» است كه در برابر اجتماعي منحرف برنامه ي اصلاحي خود را آغاز كرد ولي آن مردم هرگز حاضر نبودند كه گامي در راه رسيدن به رشد عقلي بردارند و به نداي اصلاح طلبانه ي آن پيامبر الهي جواب مثبت بدهند بلكه با شدت هر چه تمامتر با عقل و انديشه ي خود مبارزه مي كردند، آنان برخلاف قوانين طبيعي و فطري به عمل همجنس گرائي مبادرت مي كردند ناگفته پيداست كه اين عمل نتيجه اي جز سقوط و اضمحلال در بر نداشت قرآن منشاء سقوط آنها را با اين تعبير بازگو مي كند:

اانكم لتاتون الرجال شهوه من دون النساء بل انتم قوم تجهلون. [144].

واي بر شما كه براي ارضاء تمايلات جنسي از زنان كناره گيري كرده به مردان رو آورده ايد اين بدان جهت است كه شما مردمي جاهل مي باشيد.

به قدري آن گروه در اين انحراف جنسي سرسخت بودند كه سخنان لوط در

[صفحه 173]

مغز آنها فرونرفت و سرانجام نتائج جهل و گريز از تعقل آنان به صورت عذاب الهي درآمد و نابودشان ساخت.

ملت عاد

مردم عاد در سرزمين احقاف «ريگزار» زندگي مي كردند و از ميان آنان مرد شايسته اي به نام «هود» به پيامبري برانگيخته گشت و براي رهبري و ارشاد آنان بسيار

كوشيد زيرا نادرست ترين روش آن مردم پرستش بتها بود يعني بجاي نيايش و عبادت آفريدگار تواناي جهان هستي بتهائي را كه خود ساخته بودند مي پرستيدند.

بالاخره هود (ع) هر قدر كوشيد نتوانست با سخنان گرم و مستدل خويش آنان را از اين انحراف بزرگ رهائي بخشد در نتيجه خداوند قهر خويش را بر آنان ظاهر ساخت و با وزش بادهاي مرگ آفرين به حياتشان خاتمه داد و تنها هود و پيروان معدودش از اين بليه آسماني رهائي يافتند.

قرآن مجيد فقدان رشد عقلي آنان را كه همان موجب عدم توجه به سخنان حكيمانه و مترقي آفرين هود گرديد با اين عبارت بازگو مي كند و ابلغكم ما ارسلت به ولكني اريكم قوما تجهلون. [145] يعني من آنچه را كه مامورم به شما مي رسانم ولي «افسوس» شما مردمي بي خرد و جاهل هستيد.

ملت نوح

نوح (ع) پيامبر بزرگوار در ميان مردمي به پيامبري برگزيده شد كه بسيار كوته بين و كم انديش بودند به طوري كه در طول 950 سال دعوت به سخنان وي توجه نكردند و به روش كفرآميز خويش با اصرار ادامه دادند و رسالت وي را به مسخره گرفتند بالاخره طغيان و خودسري آن گروه به صورت طوفان امواج سهمگين و

[صفحه 174]

خروشان آبها پديدار شد و آنان را به كام خود كشيد و تنها حضرت نوح (ع) وعده ي كمي كه به او گرويده بودند از غرق شدن رهائي يافتند. قرآن عامل خودسري و ستيزه گري اين گروه را نيز كه موجب نابودي آنها گرديد در يك كلمه ي «فقدان رشد عقلي» بازگو مي كند.

ولكني اراكم قوما تجهلون. [146].

يعني شما را مردمي جاهل مي نگرم.

برادران يوسف

رفتار غير انساني برادران يوسف با يوسف (ع) كه موجب حوادث

ناگواري براي يوسف عزيز و سقوط آنان گرديد همانطور كه قرآن گزارش مي دهد علتي جز بي خردي آنان نبود

قال هل علمتم ما فعلتم بيوسف و اخيه اذ انتم جاهلون. [147] يعني ماه كنعان گفت: اي برادران يوسف شما دانستيد كه با يوسف و برادرش بنيامين چه كرديد اين بر اثر آنست كه شما جاهل بوديد

تعصبهاي جاهلانه

و بالاخره قرآن تعصبهاي نابجائي را كه ثمره اي جز نفاق و شكست براي ملت ها ندارد اثر جاهليت و حماقت مي داند چنانكه در سوره ي الفتح مي فرمايد:

اذ جعل الذين كفروا في قلوبهم الحميه حميه الجاهليه. [148] يعني از آن جهت نسبت به اين حقايق كفر مي ورزيدند كه قلوبشان را زنگار تعصبهاي خشك و ناروا كه زائيده جهل و جاهليت است فراگرفته است.

بنابراين عظمت و اعتلاي ملتها از نظر معنوي و مادي در پرتو رشد عقلي و درك مفاهيم انساني آنهاست و بعكس انحطاط و ضعف آنها نيز علتي جز فقدان رشد عقلي و انحطاط فكري ندارد.

[صفحه 175]

انبياء گفتند در دل علتي است

كه از او در حقشناسي آفتي است

نعمت از وي جملگي علت شود

طعمه در بيمار كي قوت شود

هر خوشي كايد به تو ناخوش شود

آب حيوان گر رسد آتش شود

بس غذائي كه ز وي دل زنده شد

چون بيامد در تن تو گنده شد

بس عزيزي كه بناز اشكار شد

چون شكارت شد بر تو خوار شد

كيست كو نشنيد آن طوفان نوح

يا مصاف لشگر فرعون و روح

روحشان بشكست و اندر آب ريخت

ذره ذره آبشان بر ميگسيخت

كيست كو نشنيد ز احوال ثمود

و آنكه صر صر عاديان رامير بود

گر دو عالم پر بود خورشيد و نور

چون روي در ظلمتي مانند كور

بي نصيب آئي از آن نور عظيم

بسته روزن باي از

ماه كريم

تو درون چاه رفتستي ز كاخ

چه گنه دارد جهانهاي فراخ

لحن داودي بسنگ و كه رسيد

گوش آن سنگين دلانش كه شنيد

احمقانرا اين چنين حرمان چراست

مي نسازد گمرهان را راه راست

گر نخواهي دوست را، فردا نفير

دوستي با عاقل و با عقل گير

ص 66.

[28] خطبه 191.

[29] خطبه ي 6 صبح الصالح ص 53.

[30] خطبه 166.

[31] خطبه 216 صبحي الصالح 335.

[32] نامه 40 صبحي الصالح ص 412.

[33] نامه 5 ص 366 صبحي الصالح.

[34] نامه 51 صبحي الصالح ص 425.

[35] نامه 67 صبح الصالح ص 457.

[36] نامه 62.

[37] نامه 57 نهج البلاغه صبحي الصالح ص 448.

[38] يعني هنگامي كه نهضتي را به منظور اداره امور ملت آغاز كردم گروهي پيمان خود را شكستند، و جمعي از دين خارج گرديدند، و عدهاي راه انحراف و ظلم را پيش گرفتند.

[39] النص و الاجتهاد ص 122 چاپ بيروت.

[40] علي و فرزندانش نوشته دكتر طه حسين ص 123.

[41] انساب الاشراف ص 335.

[42] شرح خوئي ج 8 ص 133.

[43] شرح خوئي ج 4 ص 106

[44] شرح خوئي جلد 17 ص 34.

[45] المجموعه الكامله ج 5 ص 122.

[46] شرح خوئي ج 20 صفحه ي 365 نامه ي 62.

[47] سوره حجرات آيه 9.

[48] نامه 63 ص 453.

[49] شرح خوئي ج 16 ص 6.

[50] خطبه 238 نهج البلاغه صبحي الصالح ص 357.

[51] الامام علي عبدالفتاح ج 5 ص 103.

[52] شرح خوئي ج 15 ص 349.

[53] المجموعه الكامله ج 5 ص 174 و شرح خوئي ج 4 ص 105.

[54] المجموعه الكامله ج 5 ص 121.

[55] المجموعه الكامله ج 5 ص 122.

[56] المجموعه الكامله ج 5 ص 161.

[57] المجموعه الكامله ج 5 ص 164.

[58] كلمه 130 ص 492 در نهج البلاغه صبحي الصالح.

[59] كلمه 130 ص 492 در نهج البلاغه صبحي الصالح.

[60] المجموعه الكامله ج 5 ص 165 و كلمه قصار 125.

[61] المجموعه الكامله ج 5 ص 171.

[62] آيه 60 سوره ي روم.

[63] انعام آيه 57.

[64] سوره ي نساء 35.

[65] المجموعه الكامله ج 5 ص 169.

[66] شرح خوئي

ج 4 خطبه 40 ص 182.

[67] خطبه 40 صبحي الصالح ص 82.

[68] خطبه 33 نهج البلاغه، شرح خوئي ج 4 ص 60 شرح ابن ابي الحديد ج 2 ص 185. شرح بحراني ج 1 ص 71. و صبحي الصالح ص 76- كلام 33.

[69] شرح نهج البلاغه خوئي ج 4 ص 124 خطبه 36.

[70] نهج البلاغه نامه 77 صبحي الصالح ص 465.

[71] خطبه 122 صبحي الصالح ص 178.

[72] خطبه 122 صبحي الصالح ص 178 و 179.

[73] خطبه 121 و 122 صبحي الصالح ص 178.

[74] خطبه 122 صبحي الصالح 178.

[75] نهج البلاغه صبحي الصالح ص 183 -182.

[76] خطبه 177 نهج البلاغه صبحي الصالح ص 256.

[77] شرح خوئي ج 4 ص 127.

[78] المجموعه الكامله ج 5 ص 204.

[79] شرح خوئي ج 4 ص 126.

[80] شرح خوئي ج 4 ص 126.

[81] داستان مردي است كه حضرت به خاطر اجراي حد پنجه راستش را قطع كرده … تفسير كبير رازي سوره كهف ذيل آيه ام حسبت ان …

[82] شرح خوئي ج 4 ص 128.

[83] شرح خوئي ج 4 ص 127.

[84] شرح خوئي ج 4 ص 127.

[85] شرح خوئي ج 4 ص 128.

[86] شرح خوئي ج 4 ص 128.

[87] خطبه 127.

[88] نهج البلاغه صبحي الصالح كلام 127 ص 184.

[89] خطبه 58 صبحي الصالح ص 92.

[90] ايها الناس فوالله ما ينبغي لقوم يومنون بالرحمن و ينسبون الي حكم القرآن ان تكون هذه الدنيا آثر عندهم من الامر بالمعروف و النهي عن المنكر و القول بالحق و ان ضر و مرفانه يضر و يمر في هذه الدنيا فان ثوابه يوم القيامه رضوان الله و خلود الجنه، فاخرجوا بنا من هذه القريه الظالم اهلها الي كور الجبال اوالي بعض هذه المدائن

متكرين لهذه البدعه المضله و الاحكام الجائره (الامامه و السياسه ج 1 ص 121 چاپ حلبي).

[91] لو لم يكن احد علي تغيير المنكر و قتال القاسطين مساعدا لقتلتهم وحدي فردا.

[92] چون بعضي از پژوهشگران تاريخ عقيده دارند كه حضرت مايل نبود جنگ با خوارج را آغاز كنند بلكه مي خواست پيكار با دشمن بزرگ يعني معاويه را هر چه زودتر آغاز كند ولي برخي از افسران نظير اشعث دفع خوارج را مقدم دانسته آن هم به خاطر اينكه جنگ با خوارج كه بستگان عراقيان بودند موجب شود كه بعدا افراد ارتش براي رفتن به جبهه جنگ با معاويه كوتاهي كنند و در نتيجه معاويه بر سر كار بماند.

[93] خطبه 59 نهج البلاغه صبحي الصالح ص 93.

[94] نهج البلاغه صبحي الصالح خطبه 36 ص 80.

[95] شرح خوئي ج 4 ص 36.

[96] شرح خوئي ج 4 صفحه ي 134 به نقل از كشف الغمه مي نويسد از گروه چهار هزار نفري خوارج در نبرد نهروان تنها 9 نفر جان سالم به در بردند كه دو نفر از آنها به سيستان و خراسان فرار كردند و دو نفر ديگر به بلاد عمان گريختند و دو نفر آنها به طرف يمن رفتند و دو نفر به بلاد جزيره در محلي به نام سن و موازيخ و كناره هاي فرات رفتند و يك نفر ديگر از آنها به محلي به نام تل موزون فرار كرد. و به اين نحو در نقاط مختلف پراكنده شدند.

[97] خطبه 60 صبحي الصالح ص 93 و 94.

[98] خطبه- 61 صبحي الصالح ص 94.

[99] الكامل لابن اثير ج 3 صفحه 205 چاپ مصر- و گفتار عاشورا ص 16 لو آثرت ان اقاتل

احدا من اهل القبله لبدات بقتالك فاني تركتك لصلاح الامه و حقن دمائها.

[100] كلمه قصار 315.

[101] سوره هود آيه 73 -68.

[102] سوره آل عمران آيه 179.

[103] سوره جن آيه 26 و 27.

[104] سوره آل عمران آيه 49.

[105] سوره يوسف آيه 102.

[106] سوره بقره آيه ي 3.

[107] نهج البلاغه خطبه 131.

[108] سوره هود آيه 123.

[109] صبحي الصالح ص 185 كلام 128.

[110] خطبه 73 صبحي الصالح ص 102.

[111] مجمع البيان ج 5 صفحه ي 205.

[112] كه نامشان را ذكر مي كند.

[113] الغدير ج 5 صفحه ي 58 حديثي را از امالي مفيد نقل فرموده در بحارالانوار ج 25 طبع جديد ص 69 نيز مذكور است نظر علاوه شارح خوئي درج 8 شرح نهج البلاغه ص 226 نيز نسبت به علم غيب پيغمبر و امام مانند علامه اميني است.

[114] … عن عمار الساباطي قال سالت اباعبدالله عليه السلام عن الامام يعلم الغيب فقال: لا ولكن اذا اراد ان يعلم الشي ء اعلمه الله ذلك (اصول كافي ج 1 ص 257 روايت 4).

[115] اصول كافي ج 2 ص 261.

[116] قسمت تعين سن عقلي و جدولها از صفحه 272 تا 275 كتاب روانشناسي رشد اقتباس شده است.

[117] نهج البلاغه خطبه اول.

[118] زخرف آيه 54.

[119] به تفسير مجمع البيان و بيضاوي در تفسير آيه مراجعه بفرمائيد.

[120] آيه 22 سوره انفال.

[121] آيه 163 سوره ي بقره.

[122] «سيارات» اصطلاحا به «كراتي» گفته مي شود كه ذاتا تاريك مي باشند و از منابع نور كسب روشنائي و حرارت مي كند مانند زمين ما كه تاريك است و از خورشيد كسب روشنائي مي كند.

[123] ستارگان اصطلاحا به «كراتي» مي گويند كه خود سرچشمه ي نور و حرارت مي باشند مانند خورشيد ما.

[124] فرق جرم با حجم اين است كه مقدار فضائي را كه

يك جسم اشغال مي كنند «حجم» و وزن و سنگيني آن جسم را «جرم» آن گويند، مثلا يك ليوان آب كه يك كيلو وزن دارد جرمش همان يك كيلو است، چه آب در ليوان به صورت مايع باشد و يا به صورت بخار فضاي يك اطاق را پر كند در هر صورت وزن همان يك كيلو است ولي حجمش فرق مي كند در ليوان حجمش همان ظرفيت ليوان بود اما در صورت بخار شدن حجمش فضاي يك اطاق را پر مي كند.

[125] از جهانهاي دور صفحه ي 294.

[126] زمين و سرگذشت آن صفحه ي 30.

[127] در تحصيل اين مطالب از كتابهاي: يك دو سه، از جهانهاي دور، دنياي ستارگان، پيدايش و مرگ خورشيد، مرزهاي نجوم، اتم تا ستاره، استفاده شده است.

[128] درجات نور ستارگان فوق از اين كتابها به دست آمده است:

مرزهاي نجوم، پيدايش و مرگ خورشيد، يك دو سه، از جهانهاي دور دنياي ستارگان، اتم تا ستاره، ستارگان.

[129] شرح اصول كافي ملاصدرا: يا علي اذا تقربت الناس الي خالقهم بابواب البر فتقرب انت بعقلك.

[130] اصول كافي ج 1 ص 12 حديث 11: ما قسم الله للعباد شيئا افضل من العقل.

[131] اصول كافي ج 1 ص 12 حديث 11: نوم العاقل افضل من سهر الجاهل و اقامه العاقل افضل من شخوص الجاهل.

[132] اصول كافي ج 1 ما عبدالله بشي ء افضل من عقل.

[133] اذا رايتم الرجل كثير الصلاه و كثير الصوم فلا تباهوا به حتي تنظروا كيف عقله (اصول كافي ج 1 ص 26 حديث 28.(.

[134] … كيف عقله؟ قال قلت له: جعلت فداك ليس له عقل قال لا يرتفع بذلك منه (اصول كافي ج 1 ص 24 حديث 19.(.

[135] اذا

بلغكم عن رجل حسن حاله فانظروا في حجسن عقله فانما يجازي بعقله (اصول كافي ج 1 ص 12 حديث 9.

[136] ان الاحمق يصيب بحمقه اعظم من فجور الفاجر و انما يرتفع العباد غدا في الدرجات و ينالون الزلفي من ربهم علي قدر عقولهم تحف العقول باب مواعظ النبي و حكمه ص 44 چاپ لبنان).

[137] لا فقر اشد من الجهل و لا مال اعود من العقل (كافي ج 1 ص 20.

[138] التودد الي الناس نصف العقل.

[139] ناسخ التواريخ جلد حضرت امير و منظور اين است كه در هر يك از اين 6 حال طرز رفتار انسان مبين درجه عقل و انديشه اوست.

[140] نهج البلاغه.

[141] اصول كافي ج 1 فصل عقل و جهل.

[142] اكمل الناس عقلا احسنهم خلقا.

[143] يا هشام ان العاقل الذي لا يشغل الحلال شكره و لا يغلب الحرام صبره (اصول كافي ج 1 ص 16).

[144] سوره نمل آيه 55.

[145] سوره احقاف آيه 23.

[146] سوره هود آيه 31.

[147] سويه يوسف آيه 89.

[148] سوره فتح آيه 25.