انفاق و ايثار گري

ج- عمران و آبادي

د- كشاورزي و باغداري

4- امام علي عليه السلام و امور نظامي

الف- اخلاق نظامي

ب- امور دفاعي و مبارزاتي

5- امام علي عليه السلام و مباحث اطّلاعاتي و امنيتّي

6- امام علي عليه السلام و علم و هنر

الف- مسائل آموزشي و هنري

ب- مسائل علمي و فرهنگي

7- امام علي عليه السلام و مديريّت

8- امام علي عليه السلام و امور قضائي

الف- امور قضائي

ب- مسائل جزائي و كيفري

9- امام علي عليه السلام و مباحث اعتقادي

10- امام علي عليه السلام و مسائل حقوقي

11- امام علي عليه السلام و نظارت مردمي (امر به معروف ونهي از منكر)

12- امام علي عليه السلام و مباحث معنوي و عبادي

13- امام علي عليه السلام و مباحث تربيتي

14- امام علي عليه السلام و مسائل بهداشت و درمان

15- امام علي عليه السلام و تفريحات سالم

الف- تفريحات سالم

ب- تجمّل و زيبائي

مطالب و مباحث هميشه نوراني مباحث ياد شده، از نظر كاربردي مهّم و سرنوشت سازند، زيرا تنها جنبه نظري ندارند، بلكه از رفتار و سيره و روشهاي الگوئي امام علي عليه السلام نيز خبر مي دهند،

تنها داراي جذبه «قال» نيست كه دربردارنده جلوه هاي «حال» نيز مي باشد.

دانه هاي انگشت شماري از صدف ها و مرواريد هاي هميشه درخشنده درياي علوم نَبَوي است

از رهنمودها و راهنمائي هاي جاودانه عَلَوي است

از محضر حقّ و حقيقت است

و از زلال و جوشش هميشه جاري واقعيّت هاست

كه تنها نمونه هائي اندك از آن مجموعه فراوان و مبارك را در اين جزوات مي يابيد و با مطالعه مطالب نوراني آن،

از چشمه زلال ولايت مي نوشيد

كه هر روز با شناسائي منابع جديد در حال گسترش و ازدياد و كمال و قوام يافتن است.(1).

و در آينده به

عنوان يك كتاب مرجع و تحقيقاتي مطرح خواهد بود تا:

چراغ روشنگر راه قصّه پردازان

و سناريو نويسان فيلم نامه ها و طرّاحان نمايشنامه ها

و حجّت و برهان جدال احسن گويندگان و نويسندگان متعهّد اسلامي باشد،

تا مجالس و محافل خود را با ياد و نام آن اوّل مظلوم اسلام نوراني كنيم.

كه رسول گرامي اسلام فرمود:

نَوِّروُا مَجالِسَكُمْ بِذِكرِ عَلِيّ بْنِ اَبي طالِب

(جلسات خود را با نام و ياد علي عليه السلام نوراني كنيد)

با كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام» حقيقتِ «چگونه بودن؟!» براي ما روشن مي شود

و آنگاه چگونه زندگي كردن؟! نيز مشخص خواهد شد.

پيروي از امام علي عليه السلام و الگو قرار دادن راه و رسم زندگي آن بزرگ معصوم الهي،بر اين حقيقت تكيه دارد كه با مطالعه همه كتب و منابع و مآخذ روائي و تاريخي و سياسي موجود كشف كنيم كه:

«امام عليه السلام چگونه بود؟»

آنگاه بدانيم كه:

«چگونه بايد باشيم»

زيرا خود فرمود:

اَيُّهَا النّاسُ اِنّي وَاللّهِ ما أَحُثُّكُم عَلي طاعَةٍ اِلاَّ وَ أَسْبِقُكُم الَيْهَا، وَ لا أَنْهاكُم عَنْ مَعْصِيَةٍ اِلاّ وَ أَتَناهي قبلَكُمْ عَنها(2).

(اي مردم! همانا سوگند به خدا من شما را به عمل پسنديده اي تشويق نمي كنم جز آنكه در عمل كردن به آن از شما پيشي مي گيرم، و شما را از گناهي باز نمي دارم جز آنكه پيش از نهي كردن، خود آن را ترك كرده ام)

پس توجه به الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام براي مبارزان و دلاوراني كه با نام او جنگيدند، و با نام او خروشيدند، و هم اكنون در جاي جاي زندگي، در صلح و سازندگي، در جنگ و ستيز با دشمن، در خودسازي و جامعه سازي و در همه جا

بدنبال الگوهاي كامل روانند، بسيار مهمّ و سرنوشت ساز است تا در تداوم راه امام رحمه الله بجوشند، و در همسوئي با امير بيان بكوشند، كه بارها پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

«آنانكه از علي پيروي كنند اهل نجات و بهشتند»

و به علي عليه السلام اشاره كرد و فرمود:

«اين علي و پيروان او در بهشت جاي دارند» (3).

و اميدواريم كه كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام» آغاز مباركي باشد تا اين راه تداوم يابد، وبه كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري» ديگر معصومين عليهم السلام بيانجامد.

در اينجا توجّه به چند تذكّر أساسي لازم است.

*****

(1) تاكنون هزاران فيش تحقيقاتي از حدود 700 عنوان در يك هزار جلد، كتاب پيرامون حضرت امام علي عليه السلام فراهم آمده است.

(2) خطبه 6 /175، نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

(3) ينابيع المودّة ص 40، قالت فاطمه (س): نَظَرَ رَسُولَ اللَّه(ص) اِلي عَلِيٍّ(ع) و قال: هذا وَ شِيعَتُهُ فِي الْجَنَّة.

اگر آن لباس ها را بپوشيم، مورد اعتراض مردم قرار خواهيم گرفت.

يعني عُنصر زمان و مكان، در كيفيّت ها تأثير بسزائي دارد.

پس اگر الگوهاي رفتاري، درست تبيين نگردد، ضمانت اجرائي ندارد و از نظر كاربُردي قابل الگو گيري يا الگو پذيري نيست، مانند:

- غذاهاي ساده اي كه امام علي عليه السلام ميل مي فرمود، در صورتي كه فرزندان و همسران او از غذاهاي بهتري استفاده مي كردند.

- لباس هاي پشمي و ساده اي كه امام علي عليه السلام مي پوشيد، امّا ضرورتي نداشت كه ديگر امامان معصوم عليهم السلام بپوشند.

- در برخي از مواقع، امام علي عليه السلام با پاي برهنه راه مي رفت، كه در زمان هاي ديگر قابل پياده شدن نبود.

امام علي عليه السلام خود نيز تذكّر داد كه:

لَنْ تَقْدِروُنَ عَلي ذلِك وَلكِن اَعينوُني بِوَرَعٍ وَاجْتَهاد

(شما نمي توانيد همانند من زندگي كنيد، لكن در پرهيزكاري و تلاش براي خوبي ها مرا ياري دهيد(1).

وقتي عاصم بن زياد، لباس پشمي پوشيد و به كوه ها مي رفت و دست از زندگي شُست و تنها عبادت مي كرد، امام علي عليه السلام او را مورد نكوهش قرار داد، كه چرا اينگونه زندگي مي كني؟

عاصم بن زياد در جواب گفت:

قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، هذَا أَنْتَ فِي خُشُونَةِ مَلْبَسِكَ وَجُشُوبَةِ مَأْكَلِكَ!

(عاصم گفت، اي اميرمؤمنان، پس چرا تو با اين لباس خشن، و آن غذاي ناگوار بسر مي بري؟)

امام علي عليه السلام فرمود:

قَالَ: وَيْحَكَ، إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَي فَرَضَ عَلَي أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ، كَيْلَا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ!(2).

واي بر تو، من همانند تو نيستم، خداوند بر پيشوايان حق واجب كرده كه خود را با مردم ناتوان همسو كنند، تا فقر و نداري، تنگدست را به هيجان نياورد،

و به طغيان نكشاند.

*****

(1) نامه 5/45 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

(2) خطبه 3/209 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

را تحقّق بخشند و هم نظم سياسي در جامعه انسان استقرار يابد.

كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

وَاعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُتَّقِينَ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ الدُّنْيَا وَآجِلِ الْآخِرَةِ، فَشَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ، وَلَمْ يُشَارِكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي آخِرَتِهِمْ؛ سَكَنُوا الدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ، وَأَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ، فَحَظُوا مِنَ الدُّنْيَا بِمَا حَظِيَ بِهِ الْمُتْرَفُونَ، وَأَخَذُوا مِنْهَا مَا أَخَذَهُ الْجَبَابِرَةُ الْمُتَكَبِّرُونَ.

ثُمَّ انْقَلَبُوا عَنْهَا بِالزَّادِ الْمُبَلِّغِ؛ وَالْمَتْجَرِ الرَّابِحِ. أَصَابُوا لَذَّةَ زُهْدِ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ، وَتَيَقَّنُوا أَنَّهُمْ جِيرَانُ اللَّهِ غَداً فِي آخِرَتِهِمْ. لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ، وَلَا يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنْ لَذَّةٍ.

(آگاه باشيد، اي بندگان خدا، پرهيزكاران از دنياي زودگذر به سلامت گذشتند و آخرت جاودانه را گرفتند، با مردم دنيا در دنيا شان شريك گشتند، امّا مردم دنيا در آخرت آنها شركت نكردند، پرهيزكاران در بهترين خانه هاي دنيا سكونت كردند، و بهترين خوراكهاي دنيا را خوردند، و همان لذّتهايي را چشيدند كه دنيا داران چشيده بودند، و از دنيا بهره گرفتند آنگونه كه سر كشان و متكبّران دنيا بهرمند بودند.

سپس از اين جهان با زاد و توشه فراوان، و تجارتي پُر سود، به سوي آخرت شتافتند، لذّت پارسايي در ترك حرام دنيا را چشيدند، و يقين داشتند در روز قيامت از همسايگان خدايند، جايگاهي كه هرچه درخواست كنند، داده مي شود، و هرگونه لذّتي در اختيارشان قرار دارد.)(1).

*****

(1) نامه 16/27 نهج البلاغه، اسناد و مدارك اين نامه به شرح زير است:

1- كتاب الغارات ص 235 و 249: ابن هلال ثقفي (متوفاي 283 هجري)

2- تحف العقول ص 176 و 177: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 هجري)

3- كتاب المجالس ص 137: شيخ مفيد (متوفاي 413 هجري)

4- كتاب أمالي ص 24:

شيخ طوسي (متوفاي 460 هجري)

5- بشارة المصطفي ص 52: طبري (متوفاي 553 هجري)

6- مجموعه ورام ص 62 و 489: شيخ ورام (متوفاي 605 هجري)

7- جمهرة رسائل العرب ج 1 ص 487: احمد زكي صفوت

8- تاريخ طبري ج 6 ص 3246: طبري (متوفاي 310 هجري)

9- كتاب أمالي ص 152 و 153: شيخ مفيد (متوفاي 413 هجري)

10- بحار الانوار ج 2 ص 110: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

11- منية المريد (بنقل بحار): شهيد ثاني (متوفاي 965 هجري)

12- بحار الانوار ج 8 ص 286 و 324/ كمپاني: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

13- ارشاد القلوب ص 108: مرحوم ديلمي (متوفاي 771 هجري)

14- بحار الانوار ج 80 ص 23: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

15- غرر الحكم ج 3 ص 47 و 60: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

16- غرر الحكم ج 2 ص 91 و 282 و 283/ و388 و 589: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري).

جَهْلٍ!

از حالات زندگي فرزندان اسماعيل پيامبر، و فرزندان اسحاق پيامبر، فرزندان اسراييل «يعقوب» (كه درود بر آنان باد) عبرت گيريد، راستي چقدر حالات ملّتها با هم يكسان، و در صفات و رفتارشان با يكديگر همانند است.

در احوالات آنها روزگاري كه از هم جدا و پراكنده بودند انديشه كنيد، زماني كه پادشاهان كسري و قيصر بر آنان حكومت مي كردند، و آنها را از سرزمينهاي آباد، از كناره هاي دجله و فرات، و از محيطهاي سرسبز و خرّم دور كردند، و به صحرا هاي كم گياه، و بي آب و علف، محل وزش بادها، و سرزمين هايي كه زندگي در آنجاها مشكل بود تبعيد كردند، آنان را در مكان هاي نامناسب، مسكين و فقير، هم نشين شتران ساختند، خانه هاشان پست ترين خانه ملّت ها، و سرزمين زندگيشان خشك ترين بيابانها بود، نه دعوت حقّي وجود داشت كه به آن روي آورند و پناهنده شوند، و نه سايه ألفتي وجود داشت كه در عزّت آن زندگي كنند، حالات آنها دگرگون، و قدرت آنها پراكنده، و جمعيّت انبوهشان متفرّق بود، در بلايي سخت، و در جهالتي فراگير فرو رفته بودند، دختران را زنده به گور، و بت ها را پرستش مي كردند، و قطع رابطه با خويشاوندان، و غارتگري هاي پياپي در ميانشان رواج يافته بود.(1).

بنابراين، ملّتي كه در حال پيمودن راه استقلال و كمال است بايد، به ارزش ها توجّه لازم داشته، و از رشد و رونق ضد ارزشها نگران باشد، و با تمام تلاش در ريشه كن نمودن آن همّت گمارد.

زيرا كه بي تفاوت بودن نسبت به ارزش ها و ضد ارزشها، قدم هاي آغازين سقوط است كه اميرالمؤمنين عليه

السلام هشدار گونه نسبت به رهبران صالح و فاسد فرمود:

فَإِنَّهُ لَا سَوَاءَ، إِمَامُ الْهُدَي وَإِمَامُ الرَّدَي، وَوَلِيُّ النَّبِيِّ، وَعَدُوُّ النَّبِيِّ. وَلَقَدْ قَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله: «إِنِّي لَا أَخَافُ عَلَي أُمَّتِي مُؤْمِناً وَلَا مُشْرِكاً؛ أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيَمْنَعُهُ اللَّهُ بِإِيمَانِهِ، وَأَمَّا الْمُشْرِكُ فَيَقْمَعُهُ اللَّهُ بِشِرْكِهِ. وَلكِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنَافِقِ الْجَنَانِ، عَالِمِ اللِّسَانِ، يَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ، وَيَفْعَلُ مَا تُنْكِرُونَ».

امام هدايتگر، و زمامدار گمراهي هيچگاه مساوي نخواهند بود، چنانكه دوستان پيامبر صلي الله عليه وآله و دشمنانش برابر نيستند، پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله به من فرمود:

«بر امّت اسلام، نه از مؤمن و نه از مشرك هراسي ندارم، زيرا مؤمن را ايمانش بازداشته، و مشرك را خداوند به جهت شرك او نابود مي سازد، من بر شما از مرد منافقي مي ترسم كه دروني دو چهره، و زباني عالمانه دارد، گفتارش دلپسند و رفتارش زشت و ناپسند است» (2).

*****

(1) خطبه 93/192 نهج البلاغه، اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است:

1- كتاب اليقين ص 196: سيد بن طاووس (متوفاي 664 هجري)

2- فروع كافي ج 4 ص 198 و 168 / ج 1 ص 219: مرحوم كليني (متوفاي 328 هجري)

3- من لايحضره الفقيه ج 1 ص 152: شيخ صدوق (متوفاي 380 هجري)

4- ربيع الابرار ص 113 ج 1: زمخشري (متوفاي 538 هجري)

5- اعلام النبوة ص 97: ماوردي (متوفاي 450 هجري)

6- بحار الانوار ج 13 ص 141 و ج 60 ص 214: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

7- منهاج البراعة ج 2 ص 206: ابن راوندي (متوفاي 573 هجري)

8- نسخه خطي نهج البلاغه ص 180: نوشته سال 421

9- نسخه خطي نهج البلاغه ص 216: نوشته ابن مؤدب

سال 499 هجري

10- دلائل النبوة: بيهقي (متوفاي 569 هجري)

11- كتاب السيرة والمغازي: ابن يسار

12- كتاب خصال ج 1 ص 163 حديث 171 / ص 655 و 500: شيخ صدوق (متوفاي 380 هجري)

13- غرر الحكم ج 1 ص 294 و ج 2 ص 110: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

14- بحار الانوار ج 63 ص 214 و ج 13ص 141: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

15- غرر الحكم ج 4 ص 435 و 438 و 477: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

16- غرر الحكم ج 3 ص 20 و 39 و 300 و311 و 373: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

17- غرر الحكم ج 6 ص 276 و 279 و 431: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

18- غرر الحكم ج 2 ص 262 و 343: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

19- غرر الحكم ج 5 ص 119 و 156: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

20- ارشاد ج 1 ص 315: شيخ مفيد (متوفاي 413 هجري)

21- بحار الانوار ج 14 ص 477: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

22- احتجاج ج 1 ص 141: مرحوم طبرسي (متوفاي 588 هجري).

(2) نامه 16/27 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

وَإِنْ يَعْفُ فَهُوَ أَكْرَمُ.

با مردم فروتن باش، نرم خو و مهربان باش، گشاده رو و خندان باش، در نگاههايت، و در نيم نگاه و خيره شدن به مردم به تساوي رفتار كن، تا بزرگان در ستمكاري تو طمع نكنند، و ناتوانها در عدالت تو مأيوس نگردند، زيرا خداوند از شما بندگان درباره اعمال كوچك و بزرگ، آشكار و پنهان پرسش مي كند، اگر كيفر دهد شما استحقاق بيش از آن را داريد، و اگر ببخشد از بزرگواري اوست.(1).

تذكّرات و رهنمودهاي امام علي عليه السلام بدان جهت مطرح مي شود كه هر كسي در جايگاه ارزشي خود قرار گيرد، تبيين شود، و ضد ارزشها در جامعه اسلامي رواج پيدا نكند، و ارزشهاي اخلاقي همواره راهبر انسانها و جهت دهنده دل ها و مغزها باشد.

*****

(1) نامه 16/27 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

حسابگري در طلوع و غروب ستاران تحقّق مي يابد، همه و همه به بركت نظم عمومي، نظم جهاني، نظم كيهاني، نظم هدفدار، و نظم جاودانه و هميشگي است كه قلب ها با وجود نظم در هوا و نظم در فشار هوا، مي تپد، و پديده ها در حركت منظّم زمين پديد مي آيند.

اگر نظم در كهكشان خدشه بردارد، ديگر نظمي در منظّومه و زمين وجود نخواهد داشت، و ديگر در بي نظمي حركت زمين، و بي نظمي در فشار هوا قلبي نيز نخواهد تپيد، و حياتي نيز وجود نخواهد داشت. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به اين نظم كيهاني اشاره مي فرمايد كه:

وَنَظَمَ بِلَا تَعْلِيقٍ رَهَوَاتِ فُرَجِهَا، وَلَاحَمَ صُدُوعَ انْفِرَاجِهَا وَوَشَّجَ بَيْنَهَا وَبَيْنَ أَزْوَاجِهَا، وَذَلَّلَ لِلْهَابِطِينَ بِأَمْرِهِ، وَالصَّاعِدِينَ بِأَعْمَالِ خَلْقِهِ، حُزُونَةَ مِعْرَاجِهَا، وَنَادَاهَا بَعْدَ إِذْ هِيَ دُخَانٌ، فَالْتَحَمَتْ عُرَي أَشْرَاجِهَا، وَفَتَقَ بَعْدَ الِارْتِتَاقِ صَوَامِتَ أَبْوَابِهَا، وَأَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَي نِقَابِهَا، وَأَمْسَكَهَا مِنْ أَنْ تَمُورَ فِي خَرْقِ الْهَوَاءِ بِأَيْدِهِ، وَأَمَرَهَا أَنْ تَقِفَ مُسْتَسْلِمَةً لِأَمْرِهِ.

وَجَعَلَ شَمْسَهَا آيَةً مُبْصِرَةً لِنَهَارِهَا، وَقَمَرَهَا آيَةً مَمْحُوَّةً مِنْ لَيْلِهَا، وَأَجْرَاهُمَا فِي مَنَاقِلِ مَجْرَاهُمَا، وَقَدَّرَ سَيْرَهُمَا فِي مَدَارِجِ دَرَجِهِمَا، لُِيمَيِّزَ بَيْنَ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ بِهِمَا، وَلِيُعْلَمَ عَدَدُ السِّنِينَ وَالْحِسَابُ بِمَقَادِيرِهِمَا، ثُمَّ عَلَّقَ فِي جَوِّهَا فَلَكَهَا، وَنَاطَ بِهَا زِينَتَهَا، مِنْ خَفِيَّاتِ دَرَارِيِّهَا وَمَصَابِيحِ كَوَاكِبِهَا، وَرَمي مُسْتَرِقِي السَّمْعِ بِثَوَاقِبِ شُهُبِهَا، وَأَجْرَاهَا عَلَي أَذْلاَلِ تَسْخِيرِهَا مِنْ ثَبَاتِ ثَابِتِهَا، وَمَسِيرِ سَائِرِهَا، وَهُبُوطِهَا وَصُعُودِهَا، وَنُحُوسِهَا وَسُعُودِهَا.

فضاي باز و پستي و بلندي و فاصله هاي وسيع آسمانها را بدون اينكه به چيزي تكيه كند، نظام بخشيد، و شكافهاي آن را به هم آورد، و هر يك را با آن چه كه تناسب داشت و جفت بود پيوند داد، و دشواري فرود آمدن و برخاستن را

آسان كرد، بر فرشتگاني كه فرمان او را به خلق رسانند يا اعمال بندگان را بالا برند.

در حالي كه آسمان به صورت دود و بخار بود به آن فرمان داد، پس رابطه هاي آن را برقرار ساخت، سپس آنها را از هم جدا نمود و بين آنها فاصله انداخت، و بر هر راهي و شكافي از آسمان، نگهباني از شهاب هاي روشن گماشت، و با دست قدرت آنها را از حركت نا موزون در فضا نگهداشت، و دستور فرمود تا برابر فرمانش تسليم باشند

و آفتاب را نشانه روشني بخش روز، و ماه را، با نوري كمرنگ براي تاريكي شب ها قرار داد، و آن دو را در مسير حركت خويش به حركت درآورد، و حركت آن دو را دقيق اندازه گيري نمود تا در درجات تعيين شده حركت كنند كه بين شب و روز تفاوت باشد، و قابل تشخيص شود، و با رفت و آمد آن ها شماره سالها، و اندازه گيري زمان ممكن باشد، پس در فضاي هر آسمان فلك آن را آفريد، و زينتي از گوهرهاي تابنده و ستارگان درخشنده بياراست، و آنان را كه خواستند اسرار آسمانها را دزدانه در يابند، با شهاب هاي سوزان تير باران كرد، و تمامي ستارگان از ثابت و استوار، و گردنده و بي قرار، فرود آينده و بالا رونده، و نگران كننده و شادي آفرين را، تسليم اوامر خود فرمود.(2).

پس حيات و تكامل بدون نظم امكان خارجي نخواهد داشت.

تكامل معنوي و اخلاقي انسان در زندگي فردي و اجتماعي نيز چنين سرنوشتي را دارد، اگر زندگي انسان در پرتو نظم و حساب و قانون سامان يابد، پيمودن راه تكامل

ممكن است كه استقرار نظم اجتماعي و سياسي در زندگي انسانها يك ضرورت غيرقابل انكار خواهد بود.

قرآن كريم اين حقيقت را در رابطه با نظم عمومي جهان مطرح مي فرمايد كه:

وَالسّماء رَفعها ووضع الميزان. اَلاّ تطغوا في الميزان

(آسمانها را برافراشتيم و نظم را در تمامي آنها پديد آورديم، تا شما انسانها نيز منظّم باشيد و در ميزان و عدل، تجاوز نكنيد).

يعني تكامل انسان ها نيز جز در سايه نظم و عدل، امكان نخواهد داشت واژه نظم با واژه عدل هماهنگ است.

نظم و عدل يعني قرار گرفتن هر چيزي در جايگاه ارزشي خود كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در وصف عاقل فرمود:

و سئل عليه السلام: أيهما أفضل: العدل، أو الجود؟ فقَالَ عليه السلام: الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا، وَالْجُودُ يُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا، وَالْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ، وَالْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ، فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَأَفْضَلُهُمَا.

(از امام علي عليه السلام پرسيدند عدل يا بخشش، كدام يك برتر است، فرمود:)

عدالت هرچيزي را در جاي خود مي نهد، در حالي كه بخشش آن را از جاي خود خارج مي سازد، عدالت تدبير عمومي مردم است، در حالي كه بخشش گروه خاصّي را شامل است، پس عدالت شريف تر و برتر است(3).

اگر نظم و عدل، قانونمند شدن افراد جامعه است.

كه هر كسي در جايگاه خود قرار گيرد و همه چيز با حساب و ميزان اداره شود.

اينجاست كه نظم اجتماعي، سياسي جامعه محتاج به تكيه گاه هاي مستحكم و استوار است.

بايد ديد كه چه عواملي در پيدايش نظم دخالت دارند؟

و نظم و عدل عمومي را مي توانند پديد آورده تداوم بخشند؟

در اينجا جايگاه واقعي ارزش هاي اخلاقي روشن مي گردد.

كه بدون ارزشهاي اخلاقي، نظم و عدل تحقّق نخواهد يافت، بدون اخلاق در

زندگي فردي و اجتماعي، نمي توان انتظار استقرار نظم و عدل را داشت كه عدالت اجتماعي ثمره شيرين اخلاق اجتماعي است اگر همه افراد جامعه راستگو باشند.

به قانون احترام بگذارند، احساس تعهّد و مسئوليّت كنند، وفادار و مهربان باشند، به حقوق جامعه و مردم احترام بگذارند، ديگران را برخود مقدّم بدارند، نظم اجتماعي استقرار مي يابد و آنگاه نظم سياسي نيز در زندگي صحيح اجتماعي به بار مي نشيند.

با توجّه به واقعيّت هاي ياد شده ارتباط اخلاق و ارزشهاي اخلاقي با نظم اجتماعي، سياسي به اثبات مي رسد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اين حقيقت را در خطبه ها و نامه هاي گوناگوني به ارزيابي مي گذارد:

فَلَيْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلاَةِ، وَلَا تَصْلُحُ الْوُلاَةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِيَّةِ،

فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِيَّةُ إِلَي الْوَالِي حَقَّهُ، وَأَدَّي الْوَالِي إِلَيْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَيْنَهُمْ، وَقَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّينِ، وَاعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ، وَجَرَتْ عَلَي أَذْلاَلِهَا السُّنَنُ، فَصَلَحَ بِذلِكَ الزَّمَانُ، وَطُمِعَ فِي بَقَاءِ الدَّوْلَةِ، وَيَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ.

پس رعيّت اصلاح نمي شود جز آن كه زمامداران اصلاح گردند، و زمامداران اصلاح نمي شوند جز با درستكاري رعيّت.

و آنگاه كه مردم حق رهبري را اداء كنند، و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت يابد، و راههاي دين پديدار، و نشانه هاي عدالت برقرار، و سنّت پيامبر صلي الله عليه وآله پايدار گردد، پس روزگار اصلاح شود، و مردم در تداوم حكومت اميدوار، و دشمن در آرزوهايش مأيوس مي شود.(4).

پس اگر ارزش هاي اخلاقي حاكم باشد و مردم اصلاح شوند جامعه نيز اصلاح خواهد شد، كه با استقرار ارزشهاي اخلاقي، نظم اجتماعي و سياسي هم تحقّق خواهد يافت.

و آنگاه به اين حقيقت مي پردازند كه اگر اخلاق در جامعه اي بميرد، و ضدّ

ارزشها رواج يابد، نظم اجتماعي درهم پاشيده خواهد شد، و نظم سياسي هم جايگاه ارزشي نخواهد داشت.

كه امام علي عليه السلام فرمود:

وَإِذَا غَلَبَتِ الرَّعِيَّةُ والِيَها، أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِي بِرَعِيَّتِهِ، اخْتَلَفَتْ هُنَالِكَ الْكَلِمَةُ، وَظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ، وَكَثُرَ الْإِدْغَالُ فِي الدِّينِ، وَتُرِكَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ، فَعُمِلَ بِالْهَوَي، وَعُطِّلَتِ الْأَحْكَامُ، وَكَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوسِ، فَلَا يُسْتَوْحَشُ لِعَظِيمِ حَقٍّ عُطِّلَ، وَلَا لِعَظِيمِ بَاطِلٍ فُعِلَ! فَهُنَالِكَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ، وَتَعِزُّ الْأَشْرَارُ، وَتَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ. فَعَلَيْكُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِي ذلِكَ، وَحُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَيْهِ.

امّا اگر مردم بر حكومت چيره شوند، يا زمامدار بر رعيّت ستم كند، وحدت كلمه از بين مي رود، نشانه هاي ستم آشكار، و نيرنگ بازي در دين فراوان مي گردد، و راه گسترده سنّت پيامبر صلي الله عليه وآله متروك، هواپرستي فراوان، احكام دين تعطيل، و بيماريهاي دل فراوان گردد، مردم از اينكه حقّ بزرگي فراموش مي شود، يا باطل خطرناكي در جامعه رواج مي يابد، احساس نگراني نمي كنند، پس در آن زمان نيكان خوار، و بدان قدرتمند مي شوند، و كيفر الهي بر بندگان بزرگ و دردناك خواهد بود، پس بر شماست كه يكديگر را نصيحت كنيد، و نيكو همكاري نماييد.(5).

*****

(1) سوره الرّحمن آيه 7.

نهج البلاغه خطبه 32/91 معجم المفهرس مؤلّف، اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است:

1- عقد الفريد ج 2 ص 406: ابن عبدربه (متوفاي 328 هجري)

2- كتاب توحيد ص 34: شيخ صدوق (متوفاي 380 هجري)

3- ربيع الابرار ج 1 باب الملائكة: زمخشري (متوفاي 538 هجري)

4- النهاية ج 2 ص 116 (اكثر لغات اين خطبه شرح شده است): ابن أثير (متوفاي 606 هجري)

5- فرج المهموم ص 56: سيدبن طاووس (متوفاي 664 هجري)

6- تيسير المطالب ص 202: يحيي بن الحسين

(متوفاي 424 هجري)

7- غرر الحكم ج 6 ص 193 و 212: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

8- غرر الحكم ج 5 ص 21: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

9- تفسير عياشي: عياشي (متوفاي 300 هجري)

10- بحارالانوار ج3 ص 257 و ج 3 ص 148: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

11- بحارالانوار ج 4 ص 274 و ج 57 ص 115: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

12- بحارالانوار ج 54 ص 106: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

13- غرر الحكم ج 4 ص 633: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

14- غرر الحكم ج 5 ص 102: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري)

15- احتجاج ج 1 ص 200: مرحوم طبرسي (متوفاي 588 هجري)

16- اصول كافي ج 1 ص 90 و 135: مرحوم كليني (متوفاي 328 هجري)

17- ارشاد ج 1 ص 217: شيخ مفيد (متوفاي 413 هجري).

اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است:

1- ربيع الابرار ج 1 ص 227: زمخشري (متوفاي 538 هجري)

2- منهاج البراعة ج 3 ص 341: ابن راوندي (متوفاي 573 هجري)

3- نسخه خطي نهج البلاغه ص 338: نوشته سال 421 هجري

4- غرر الحكم ج 5 ص 84: مرحوم آمدي (متوفاي 588 هجري).

اسناد و مدارك اين جملات نوراني به شرح زير است:

1 - روضه كافي ج 8 ص 352: مرحوم كليني (متوفاي 328 هجري)

2- منهاج البراعة ج 2 ص 348: ابن راوندي (متوفاي 573 هجري)

3- نسخه خطي نهج البلاغه ص 184: نوشته سال 421 هجري

4- دعائم الاسلام ج 2 ص 539: قاضي نعمان (متوفاي 363 هجري)

5- بحار الانوار ج 8 ص 707 و ج 27 ص 251: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

6- بحار الانوار ج 17 ص 93: مرحوم مجلسي (متوفاي

1110 هجري)

7- بحار الانوارج 41 ص 360: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري).

خطبه 10/216 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

جهت سرپرستي حكومت، حقّي قرار داده، و براي شما همانند حق من، حقّي تعيين فرموده است، پس حق گسترده تر از آن است كه توصيفش كنند، ولي به هنگام عمل تنگنايي بي مانند دارد.

حق اگر به سود كسي اجر نشود، ناگزير به زيان او نيز روزي به كار رود، و چون به زيان كسي اجراء شود روزي به سود او نيز جريان خواهد داشت.

اگر بنا باشد حق به سود كسي اجراء شود و زياني نداشته باشد، اين مخصوص خداي سبحان است نه ديگر آفريده ها، به خاطر قدرت الهي بر بندگان، و عدالت او بر تمام موجوداتي كه فرمانش بر آنها جاري است، لكن خداوند حق خود را بر بندگان، اطاعت خويش قرار داده، و پاداش آن را دو چندان كرده است، از روي بخشندگي، و گشايشي كه خواسته به بندگان عطا فرمايد.

پس خداي سبحان! برخي از حقوق خود را براي بعضي از مردم واجب كرد، و آن حقوق را در برابر هم گذاشت، كه برخي از حقوق برخي ديگر را واجب گرداند، و حقّي بر كسي واجب نمي شود مگر همانند آن را انجام دهد

و در ميان حقوق الهي بزرگ ترين حق، حق رهبر بر مردم، و حق مردم بر رهبر است، حق واجبي كه خداي سبحان، بر هر دو گروه لازم شمرد، و آن را عامل پايداري پيوند ملّت و رهبر، و عزّت دين قرار داد.(1).

*****

(1) خطبه 216 /1 تا 7 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

ابعاد در جامعه استقرار خواهد يافت كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

أَرْسَلَهُ عَلَي حِينِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ، وَطُولِ هَجْعَةٍ مِنَ الْأُمَمِ، وَانْتِقَاضٍ مِنَ الْمُبْرَمِ؛ فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِيقِ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ، وَالنُّورِ الْمُقْتَدَي بِهِ. ذلِكَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ، وَلَنْ يَنْطِقَ، وَلَكِنْ أُخْبِرُكُمْ عَنْهُ: أَلَا إِنَّ فِيهِ عِلْمَ مَا يَأْتِي، وَالْحَدِيثَ عَنِ الْمَاضِي، وَدَوَاءَ دَائِكُمْ، وَنَظْمَ مَا بَيْنَكُمْ.

خداوند پيامبر صلي الله عليه وآله را هنگامي فرستاد كه پيامبران حضور نداشتند، و امّتها در خواب غفلت بودند، و رشته هاي دوستي و انسانيّت از هم گسسته بود، پس پيامبر صلي الله عليه وآله به ميان خلق آمد در حالي كه كتابهاي پيامبران پيشين را تصديق كرد، و با نوري هدايتگر انسانها شد كه همه بايد از آن اطاعت نمايند و آن، نور قرآن كريم است. از قرآن بخواهيد تا سخن گويد، كه هرگز سخن نمي گويد، امّا من شما را از معارف آن خبر مي دهم، بدانيد كه در قرآن علم آينده، و حديث روزگاران گذشته است، شفا دهنده دردهاي شما، و سامان دهنده امور فردي و اجتماعي شما است.(1).

*****

(1) اسناد و مدارك اين خطبه به شرح زير است:

1- كتاب النهاية (در ماده عذر و نخم) ج 1 ص 46: ابن أثير (متوفاي 630 هجري)

2- كتاب النهاية ج 3 ص 198: ابن أثير (متوفاي 630 هجري)

3- بحارالانوار ج 8 ص 399 و ج 16 ص 284: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

4- ينابيع المودة ص 358: قندوزي (متوفاي 1270 هجري)

5- أمالي (مجلس 24): شيخ مفيد (متوفاي 413 هجري)

6- الامامة والسياسة ج 1 ص 151: ابن قتيبة (متوفاي 276 هجري)

7- تذكرة الخواص ص 100: ابن جوزي (متوفاي 576 هجري)

8- الغارات ج 2 ص 488:

ابن هلال ثقفي (متوفاي 283 هجري)

9- كتاب ارشاد ص 157 /173: شيخ مفيد (متوفاي 413 هجري)

10- كتاب مسترشد ص 73: طبري امامي (متوفاي 310 هجري)

11- تفسير قرآن ج 1 ص 384: علي بن ابراهيم قمي (متوفاي 307 هجري)

12- محاسن ج 1 ص 308: علامه برقي (متوفاي 280 هجري)

13- اصول كافي ج 1 ص 60/54 و 61 و ج 1 ص 54: مرحوم كليني (متوفاي 328 هجري)

14- روضه كافي ص 58 ج 3: مرحوم كليني (متوفاي 328 هجري)

15- تاريخ ج 2 ص 136: ابن واضح (متوفاي 292 هجري)

16- بحارالانوار ج 1 ص 159 و ج2 ص 290: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

17- بحارالانوار ج 8 ص 705 و ج 41 ص 332: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

18- دستور معالم الحكم ص 132: قاضي قضاعي (متوفاي 454 هجري)

19- احتجاج ج 1 ص 290: مرحوم طبرسي (متوفاي 588 هجري)

20- البصائر والذخائر ص 32: توحيدي (متوفاي 380 هجري)

21- مشكاة الانوار ص 223: طبرسي (متوفاي 548 هجري)

22- تاريخ ج 2 ص 198: يعقوبي (متوفاي 284 هجري)

23- تيسير المطالب ص 191: يحيي بن الحسين (متوفاي 424 هجري)

24- وافي ج 2 ص 280: علامه فيض كاشاني (متوفاي 1091 هجري)

25- مرآت العقول ص 38: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

26- فروع كافي ج 5 ص 369: مرحوم كليني (متوفاي 328 هجري).

السلام فرمود:

وَالأِمامَةَ نِظاماً لِلأُْمَّة وَالطّاعَةَ تَعْظِيماً لِلأِْمامَة

و امامت را براي سازمان يافتن امور امّت و فرمانبرداري از امام را براي بزرگ داشت مقام رهبري واجب كرد.(1).

*****

(1) حكمت 5/252 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

الْمَرْأَةِ، وَأَتْبَاعَ الْبَهِيمَةِ؛ رَغَا فَأَجَبْتُمْ، وَعُقِرَ فَهَرَبْتُمْ. أَخْلَاقُكُمْ دِقَاقٌ، وَعَهْدُكُمْ شِقَاقٌ، وَدِينُكُمْ نِفَاقٌ، وَمَاؤُكُمْ زُعَاقٌ، وَالْمُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ مُرْتَهَنٌ بِذَنْبِهِ، وَالشَّاخِصُ عَنْكُمْ مُتَدَارَكٌ بِرَحْمَةٍ مِنْ رَبِّهِ. كَأَنِّي بِمَسْجِدِكُمْ كَجُؤْجُؤِ سَفِينَةٍ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَلَيْهَا الْعَذَابَ مِنْ فَوْقِهَا وَمِنْ تَحْتِها، وَغَرِقَ مَنْ فِي ضِمْنِهَا.

شما سپاه يك زن بوديد، و پيروان حيوان «شتر عايشه»، تا شتر صدا مي كرد مي جنگيديد، و تا دست و پاي آن قطع گرديد فرار كرديد، اخلاق شما پَست، و پيمان شما از هم گُسسته، دين شما دورويي، و آب آشاميدني شما شور و ناگوار است، كسي كه ميان شما زندگي كند به كيفر گناهش گرفتار مي شود، و آن كس كه از شما دوري گزيند مشمول آمرزش پروردگار مي گردد، گويا مسجد شما را مي بينم كه چون سينه كشتي غرق شده است، كه عذاب خدا از بالا و پايين او را احاطه مي كند، و سرنشينان آن همه غرق مي شوند.(1).

حال توجّه به اين نكته ضروري است كه هم اكنون آرزوي رهبران شرق و غرب آن است كه در تمام جوامع انساني نظم اجتماعي و سياسي برقرار كنند.

امّا آيا اين آرزو تحقّق پذير است.

در غرب و اروپا چون ارزش هاي اخلاقي را ناديده گرفتند نتوانستند نظم اجتماعي صحيحي در و رابط انسانها برقرار سازند.

چون به انسان و انتخاب او اصالت دادند و انواع ارزش هاي اخلاقي را ناديده گرفتند.

وقتي گرايش فكري انسانها اومانيزم (اصالت انسان) و اصالت انتخاب انسان باشد هرچه دلش مي خواهد اصالت داشته باشد، انواع هواپرستي دامنگير انسان شده و انسان را به سوي پوچي و هرج و مرج طلبي پيش مي برد.

پشتوانه نظم اجتماعي و سياسي در جامعه انسان ها، اخلاق و ارزش هاي اخلاقي

است.

مگر مي شود بدون درك مسئوليّت ها و تعهّدات اخلاقي به نظم اجتماعي انديشيد.

از ديدگاه قرآن و نهج البلاغه تا فرد و جامعه به ارزشهاي اخلاقي نيانديشند و آن را از نظر كاربردي در زندگي روزانه خود بكار نگيرند از نظم اجتماعي و سياسي نيز خبري نخواهد بود.

*****

(1) خطبه 1/13 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، اسنادو مدارك اين خطبه به شرح زير است:

1- الاخبار الطوال ص 153: دينوري (متوفاي 282 هجري)

2- مروج الذهب ج 2 ص 377: مسعودي (متوفاي 346 هجري)

3- عيون الاخبار ج 1 ص 217: ابن قتيبة (متوفاي 276 هجري)

4- عقدالفريد ج 4 ص 328: ابن عبد ربه (متوفاي 328 هجري)

5- بحارالانوار ج 8 ص 445 كمپاني: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

6- تذكرة الخواص: سبط ابن الجوزي (متوفاي 654 هجري)

7- ارشاد ص 123: شيخ مفيد (متوفاي 413 هجري)

8- الجمل ص 203: واقدي (متوفاي 207 هجري)

9- الجمل ص 201: شيخ مفيد (متوفاي 413 هجري)

10- احتجاج ص 250/ج 1 ص 171: مرحوم طبرسي (متوفاي 620 هجري)

11- تفسير القمي ص 655: علاّمه قمي (متوفاي 307 هجري)

12- كتاب أمالي ص 78: شيخ طوسي (متوفاي 460 هجري)

13- الكني والاسماء ج 1 ص 143: علامه دولابي (متوفاي 310 هجري).

حضور جدّي داشت.

از لباس هاي معمولي كه عموم مردم مي پوشيدند استفاده مي كرد،

روزي به بازار رفت و به لباس فروشان ندا داد كه چه كسي پيراهن 3 درهمي دارد؟

مردي گفت: در مغازه من موجود است، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آن را خريد و پوشيد.

خانه اي چون خانه ديگران داشت،

و اسبي يا الاغي كه همگان در اختيار داشتند بكار مي گرفت و روزي شمشير خود را فروخت تا مشكل اقتصادي خانواده را حل كند.

هارون بن عنتره مي گويد: در شهر خورنق(1) هوا سرد بود، علي عليه السلام را ديدم كه قطيفه اي برخود پيچيده و از سرما رنج مي برد، گفتم از بيت المال سهمي بردار.

امام علي عليه السلام پاسخ داد:

چيزي از مال شما برنمي دارم و اين قطيفه را كه مي بيني برخود پوشانده ام آن را از مدينه همراه آورده ام.(2).

نان خشكيده مي خورد كه دخترش امّ كلثوم وقتي نان جوين خشك را بر سفره پدر ديد اشكش جاري شد.

در اوائل زندگي، شب ها با همسرش برروي پوستيني مي خوابيد كه در روز بر روي آن شتر را علوفه مي داد.(3).

*****

(1) پايتخت پادشاهان حيره.

(2) علي و حقوق بشر ج 1ص 82 - و - كامل ابن اثير ج 2 ص 44 - و - تذكرة الخواص ص 108 - و - كشف الغمّه ج 1 ص 203.

(3) سنن اين ماجه ج 2 ص 3 - و - تذكرة الخواص ابن جوزي ص 316 و 16 - و - كشف الغمّه ج 2 ص 78 - و - ينابيع الموّدة ص 197 - و - نهج الحياة فرهنگ سخنان حضرت فاطمه عليها السلام ص 297 حرف م (مشكلات زندگي).

حضرت زهراء عليها السلام خواستگاري كرد، و پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم موافقت نمود،فرمود:

علي جان! از درهم و دينار چه داري؟

پاسخ داد: يك شتر و زره جنگي.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود: حيوان سواري لازم است، زره را بفروش.

زره را به بازار برد و به 40 درهم فروخت و همه را تقديم رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم كرد.

خطبه عقد در حضور جمعي از ياران پيامبر خوانده شد، رسول خدا مقداري از قيمت زره را به سلمان داد تا لباس و برخي مايحتاج زندگي امام علي عليه السلام را تهيّه كند و مقداري هم به مقداد داد و فرمود:

آن را به خواهر علي عليه السلام امّ هاني بده تا به عنوان صدقه بر سر عروس بريزد كه با دادن يك غذاي ساده به جمعي از اصحاب، مراسم عروسي پايان گرفت.(1).

*****

(1) كامل بهائي ج 1ص 161 - و - خصايص نسائي.

در نقل ديگري آمده است كه:

علي عليه السلام با فاطمه عليها السلام بر مَهري به مقدار چهارصد و هشتاد دِرهم ازدواج نمود، و پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم به او امر كرد كه ثُلث آن مبلغ را به خريد عطريّات اختصاص دهد.

و نقل شد كه:

علي عليه السلام زِرِه خود را به خاطر شير بَها تقديم نمود زيرا كه رسول اللَّه صلي الله عليه وآله وسلم او را به اين امر فرمان داده بود.

سِنِّ حضرت زهراء عليها السلام در روزِ ازدواجش پانزده سال و پنج ماه و نيم بود و علي عليه السلام در آن روز بيست و يك سال و پنج ماه داشت.(1).

*****

(1) كشف الغمّة جلد 1 ص 374 - و - جلاء العيون مجلس.

در خوراك و لباس مانند فقيرترين افراد جامعه زندگي كند تا الگوي بينوايان باشد، و فقرا بتوانند مشكلات و تهيدستي را تحمّل كنند.(1).

و در نقل ديگري آمده است:

احنف بن قيس مي گويد:

روزي به دربار معاويه رفتم، وقت نهار آن قدر طعام گرم، سرد، ترش و شيرين پيش من آوردند كه تعجّب كردم.

آنگاه طعام ديگري آوردند كه آنرا نشناختم.

پرسيدم: اين چه طعامي است؟

معاويه جواب داد:

اين طعام از روده هاي مرغابي تهيّه شده، آنرا با مغز گوسفند آميخته و با روغن پسته سرخ كرده و شكر نِيشكر در آن ريخته اند.

احنف بن قيس مي گويد:

در اينجا بي اختيار گريه ام گرفت و گريستم.

معاويه با شگفتي پرسيد:

علّت گريه ات چيست؟

گفتم: به ياد علي بن ابيطالب عليه السلام افتادم، روزي در خانه او بودم، وقت طعام رسيد.

فرمود: ميهمان من باش.

آنگاه سفره اي مُهر و مُوم شده آوردند.

گفتم: در اين سفره چيست؟

فرمود: آرد جو «سويق شعير»

گفتم: آيا مي ترسيد از آن بردارند يا نمي خواهيد كسي از آن بخورد؟

فرمود: نه، هيچ كدام از اينها نيست، بلكه مي ترسم حسن و حسين عليهما السلام بر آن روغن حيواني يا روغن زيتون بريزند.

گفتم: يا اميرالمؤمنين مگر اين كار حرام است؟

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

لا وَ لكِنْ يَجِبُ عَلي اَئِمَّةِ الْحَقِّ اَنْ يُقَدِّرُوا اَنْفُسَهُمْ بِضَعْفَةِ النَّاسِ لِئَلاَّ يَطْغِي الفَقيرَ فَقْرُهُ

(نه، بلكه بر امامان حق لازم است در طعام مانند مردمان عاجز و ضعيف باشند تا فقر باعث طغيان فقرا نگردد).

هر وقت فقر به آنها فشار آورد بگويند: بر ما چه باك، سفره اميرالمؤمنين نيز مانند ماست.

معاويه گفت: اي احنف مردي را ياد كردي كه فضيلت او قابل انكار نيست.(2).

ابو رافع مي گويد:

روز عيدي خدمت امام علي عليه السلام رسيدم،

ديدم كه سفره اي گره خورده در پيش روي حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام است، وقتي آنرا باز كرد ديدم نان جوين است.

گفتم: چرا گره مي زني؟

فرمود: براي اينكه بچه ها دوغي يا روغني بر آن نيافزايند.

امام علي عليه السلام بيشتر از سبزيجات استفاده مي فرمود.

و اگر غذاي بهتري مي خواست شير شتر ميل مي كرد

گوشت بسيار كم مي خورد و مي فرمود:

شكم ها را مدفن حيوانات نكنيد با اين همه، از همه قدرتمندتر و قوي تر بود.(3).

*****

(1) ينابيع المودة ص 172 - و - تذكرة الخواص.

(2) اصل الشّيعه و اصُولُها ص 65 - و - نثر الدّرر، سعيد بن منصور بن الحسين الآبي.

(3) شرح ابن ابي الحديد ج 1 ص 7.

رفتاري درس ساده زيستي به مديران جامعه مي دهد كه تلاش كنند در غذا و لباس و مسكن همانند محرومان جامعه زندگي كنند، گرچه مصداق هاي خارجي مهمّ نيست.

زيرا در آن روزگاران ممكن بود فا لوده غذاي سرمايه داران جامعه به حساب مي آمد و امروز به يك غذاي عمومي تبديل شده باشد،

همواره بايد پيام الگوها را شناخت و بكار گرفت، گرچه نمونه هاي خارجي ملاك نباشد.

*****

(1) حلية الابرار ج 1 ص 357.

وَخِطَّةِ الْهَالِكِينَ. وَتَجْمَعُ هذِهِ الدَّارَ حُدُودٌ أَرْبَعَةٌ:

الْحَدُّ الْأَوَّلُ - يَنْتَهِي إِلَي دَوَاعِي الْآفَاتِ، وَالْحَدُّ الثَّانِي - يَنْتَهِي إِلَي دَوَاعِي الْمُصِيبَاتِ، وَالْحَدُّ الثَّالِثُ - يَنْتَهِي إِلَي الْهَوَي الْمُرْدِي، وَالْحَدُّ الرَّابِعُ - يَنْتَهِي إِلَي الشَّيْطَانِ الْمُغْوِي، وَفِيهِ يُشْرَعُ بَابُ هذِهِ الدَّارِ.

اشْتَرَي هذَا الْمُغْتَرُّ بِالْأَمَلِ، مِنْ هذَا الْمُزْعَجِ بِالْأَجَلِ، هذِهِ الدَّارَ بِالْخُرُوجِ مِنْ عِزِّ الْقَنَاعَةِ، وَالدُّخُولِ فِي ذُلِّ الطَّلَبِ وَالضَّرَاعَةِ.

فَمَا أَدْرَكَ هذَا الْمُشْتَرِي فِيَما اشْتَرَي مِنْهُ مِنْ دَرَكٍ، فَعَلَي مُبَلْبِلِ أَجْسَامِ الْمُلُوكِ، وَسَالِبِ نُفُوسِ الْجَبَابِرَةِ، وَمُزِيلِ مُلْكِ الْفَرَاعِنَةِ، مِثْلِ كِسْرَي وَقَيْصَرَ، وَتُبَّعٍ وَحِمْيَرَ.

وَمَنْ جَمَعَ الْمَالَ عَلَي الْمَالِ فَأَكْثَرَ، وَمَنْ بَنَي وَشَيَّدَ، وَزَخْرَفَ وَنَجَّدَ، وَادَّخَرَ وَاعْتَقَدَ، وَنَظَرَ بِزَعْمِهِ لِلْوَلَدِ، إِشْخَاصُهُمْ جَمِيعاً إِلَي مَوْقِفِ الْعَرْضِ وَالْحِسَابِ، وَمَوْضِعِ الثَّوَابِ وَالْعِقَابِ، إِذَا وَقَعَ الْأَمْرُ بِفَصْلِ الْقَضَاءِ «وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ».

شَهِدَ عَلَي ذلِكَ الْعَقْلُ إِذَا خَرَجَ مِنْ أَسْرِ الْهَوَي، وَسَلِمَ مِنْ عَلَائِقِ الدُّنْيَا.(1).

*****

(1) اسناد و مدارك نامه 3 به شرح زير است:

51203- كتاب أمالي ص256 مجلس51 حديث10: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

51204- تذكرة الخواص ص138: ابن جوزي حنفي (متوفاي 654 ه)

51205- دستور معالم الحكم ص 135: قاضي قضاعي (متوفاي 454 ه)

51206- كتاب اربعين ص98 ح14: شيخ بهائي (متوفاي 1030 ه)

51207- بحار الانوار ج 17 ص 77: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

51208- منهاج البراعة ج 3 ص 8: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

51209- بحار الانوار ج74 ص277 ح1 ب12: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

51210- بحارالانوار ج 41 ص 155 ح48 ب107: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

51211- شرح نهج البلاغه ج3 ص19: مجلسي (متوفاي 1110ه)

51212- بحارالانوار ج33 ص485 ح690: مجلسي (متوفاي 1110ه)

51213- حلية الاولياء ج8 ص101 و102: ابونعيم اصفهاني (متوفاي 402ه).

و گواهاني آن را امضا كرده اند.

(شريح گفت: آري اي اميرمؤمنان،(1) امام عليه السلام نگاه خشم آلودي به او كرد و فرمود)

اي شريح! به زودي كسي به سراغت مي آيد كه به نوشته ات نگاه نمي كند، و از گواهانت نمي پرسد، تا تو را از آن خانه بيرون كرده و تنها به قبر بسپارد.

اي شريح! انديشه كن كه آن خانه را با مال ديگران يا با پول حرام نخريده باشي، كه آنگاه خانه دنيا و آخرت را از دست داده اي.

اما اگر هنگام خريد خانه، نزد من آمده بودي، براي تو سندي مي نوشتم كه ديگر براي خريد آن به درهمي يا بيشتر، رغبت نمي كردي و آن سند را چنين مي نوشتم:

*****

(1) شريح بن حارث را عمر منصب قضاوت داد و حدود 60 سال در مقام خود باقي ماند امّا سه سال در دوران عبداللّه بن زبير از قضاوت كناره گرفت و در زمان حجّاج استعفا داد، در دوران حكومت امام عليه السلام خلافي مرتكب شد كه او را به روستايي در اطراف مدينه تبعيد كرد و دوباره به كوفه بازگرداند.

كه خود به زودي از جهان رخت برمي بندد، به مبلغي كه او را از عزّت و قناعت خارج و به خواري و دنياپرستي كشانده، خريداري نموده است.

هرگونه نقصي در اين معامله باشد، بر عهده پروردگاري است كه اجساد پادشاهان را پوسانده، و جان جبّاران را گرفته، و سلطنت فرعون ها چون «كسري» و «قيصر» و «تُبّع» و «حمير» را نابود كرده است.

320 ب3: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

9- بحار الانوارج 40 ص 336 ح17: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

10- بحارالانوار ج73 ص155 ح36 ب26: مجلسي (متوفاي 1110ه)

11- بحارالانوار ج67 ص118 ح8 ب51: مجلسي (متوفاي 1110ه)

12- تفسير نورالثقلين ج2 ص24 و25: حويزي (متوفاي 1112ه)

13- تفسير نور الثقلين ج5 ص189: عبد علي حويزي (متوفاي 1112ه)

14- بحارالانوار ج41 ص123 ح32: مجلسي (متوفاي 1110ه)

15- مستدرك الوسائل ج3 ص237: محدّث نوري (متوفاي 1320ه).

28: ابن سعد(متوفاي 230 ه)

3- حلية الاولياء ج 1 ص 83: ابونعيم اصفهاني (متوفاي 402 ه)

4- مطالب السؤول ج 1 ص 15: ابن طلحه شافعي (متوفاي 652 ه)

5- سراج الملوك ص 244: طرطوشي (متوفاي 520 ه)

6- روض الاخيار ص 72 و 180: محمد بن قاسم

7- تذكرة الخواص ص108: ابن جوزي حنفي (متوفاي 654 ه)

8- ذخائر العقبي ص102: طبري شافعي (متوفاي 460 ه)

9- كتاب أمالي ج1 ص153: سيد مرتضي متوفاي 436 ه)

10- بحار الانوار ج 41 ص161 باب107: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

11- غرر الحكم ج 2 ص 656: آمدي (متوفاي 588 ه)

12- خصائص الائمة ص96 و97: سيّد رضي (متوفاي 406ه)

13- ارشاد القلوب ج1 ص199 باب26: ديلمي (متوفاي قرن8ه)

14- بحارالانوار ج70 ص129: مجلسي (متوفاي 1110ه)

15- مستدرك الوسائل ج3 ص273: محدث نوري (متوفاي 1320ه)

16- ربيع الابرار ج4 ص630 ح3: زمخشري معتزلي (متوفاي 538ه)

17- نثرالدّر ج1 ص286: وزير ابي سعد آبي (متوفاي 421ه).

را تبلور مي بخشد كه فرمود:

فَوَاللَّهِ مَا كَنَزْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ تِبْراً، وَلَا ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً، وَلَا أَعْدَدْتُ لِبَالِي ثَوْبِي طِمْراً، وَلَا حُزْتُ مِنْ أَرْضِهَا شِبْراً، وَلَهِيَ فِي عَيْنِي أَوْهَي وَأَهْوَنُ مِنْ عَفْصَةٍ مَقِرَةٍ.

به خدا سوگند از دنياي شما طلائي نيندوختم و از غنائم آن چيزي ذخيره نكردم و براي كهنه جامه خود جايگزيني تهيّه نديدم و از زمين آن يك وجب به تصرّف در نياوردم و توشه ناچيزي از آن برنگرفتم.و همانا دنيا در نظر من از آن گياه تلخ، پست تر و بي اعتبار تر است.» (3).

*****

(1) مناقب ابن شهر آشوب ج1 ص366 از احياء العلوم.

(2) براي اطّلاع بيشتر از زهد امام علي عليه السلام به بحارالانوار ج40 - و - تذكرة الخواص ابن جوزي - و - مناقب آل ابي طالب - و - ابن شهر آشوب ج1، مراجعه كنيد.

(3) نامه 45 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

خطاب به مردم فرمود:

مَنْ يَشْتَري سَيْفي هذا؟

(چه كسي اين شمشير مرا مي خَرَد؟)

مردم در حالي كه دچار شگفتي بودند به امام علي عليه السلام نگاه مي كردند.

حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام توضيح داد كه:

وَ لَوْ اَنَّ لي قُؤتُ لَيْلَةٍ ما بِعْتُهُ!!

(اگر غذاي يك شب را مي داشتم اين شمشير را نمي فروختم).(2).

از اين رو صاحب نظران و ياران امام علي عليه السلام نوشتند:

وَ عَلِيٌّ عليه السلام قُتلَ في سَبيلِ اللَّهِ وَ ما تَرَكَ اِلاَّ سَبْعَمِأَةَ دِرهَمٍ، فَضْلاً عَنْ عَطائِهِ اَعَدَّها لِخادِمِ.

(علي عليه السلام در حالي به شهادت رسيد كه جز هفتصد درهم كه آن را براي بخشيدن به يكي از خادمها كنار گذاشته بود، باقي نگذاشت.)(3).

*****

(1) حلية الابرار بَحراني ج 1 ص 356.

(2) حلية الابرار بَحراني ج 1 ص 355.

(3) حلية الابرار ج 1 ص 333.

رسيدن به آخرت، بدينسان كه:

در آن از ميهمانان پذيرائي كني.

در آن صله ارحام به جاي آوري.

حقوق واجب و مستحب را به وسيله اين خانه وسيع به صاحبانشان برساني.

در آن صورت با اين خانه به آخرت رسيده اي.

*****

(1) اصول كافي ج 1ص 411 - و - شرح خوئي ج 13 - و - وسائل الشيعه ج 1ص 279.

نياورد، و به طغيان نكشاند.)(1).

عاصم گفت:

يا اميرالمؤمنين خودت نيز مانند من هستي، با اين لباس خشن كه مي پوشي و با اين طعام خشك و بي خورش كه مي خوري.

امام علي عليه السلام فرمود:

قالَ: وَيْحَكَ لَسْتُ كَاَنْتَ، اِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَي أئِمَّةِ الْعَدْلِ اَنْ يُقَدِّرُوا اَنْفُسَهُم بِضَعَفَةِ النَّاسِ، كَيْلا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقيرِ فَقْرُهُ.(2).

«واي بر تو من مانند تو نيستم، خداوند بر پيشوايان عادل واجب كرده كه خود را با مردم در زندگي برابر كنند تا فقرا را فقر شان به طغيان وادار نكند.»

*****

(1) نهج البلاغه خطبه 209 معجم المفهرس مؤلّف.

(2) نهج البلاغه خطبه 209 (معجم المفهرس).

نان خشك بود اشاره كرد و فرمود:

وَاللَّهِ مَا هِيَ اِلاَّ مِنْ غَلَّتي بِالْمَدينَةِ

(سوگند به خدا اين نيست جز همان خوراك مختصري كه از مدينه همراه خود آورده ام)

آنگاه خطاب به مردم فرمود:

فَاِنْ أَنَا خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِكُم بِأَكْثَرِ مِمَّا تَروْن، فَأنَا عِنْدَ اللّه مِنَ الْخائِنِين

(پس اگر من از نزد شما مردم بصره خارج شوم، و زياده از آنچه كه ديديد برداشته باشم پس در نزد خدا از خيانتكاران مي باشم.)(1).

در روايات نقل شد كه همين سخنراني را امام علي عليه السلام براي مردم كوفه نيز ايراد كرده و مطالب فوق را تذكر داد.(2).

*****

(1) منهاج البراعة ج 17 ص 85 - و - بحارالانوار ج 40 ص 325.

(2) وسائل الشيعه ج 11 ص 83.

درحاشيه اصابه ج 2 ص 50 - و - كشف الغمه ج 1 ص 222 - و - تذكرة الخواص ص 109.

جايگاه خدا است، و من دوست دارم پاهايم برهنه باشد.

*****

(1) مناقب ابن شهرآشوب ج 2 ص 104.

از ولايت تا شهادت ص 279 - و - مناقب ابن شهر آشوب ج 2 ص 124 - و - بحارالانوار ج 84 ص 196.

جاي كند و برروي خندقي قرار داد كه سر بازان اسلام از آن عبوركنند وخود فرمود:

ما قَلَعْتُ بابَ خَيْبَرَ وَ دَكْدَكْتُ حِصْنَ يَهُودٍ بِقُوّةٍ جِسْمانِيَّةٍ بَلْ بِقُوّةٍ اءلهِيَّة

(من در بزرگ خيبر و حصار يهود را با دست مادّي از جاي نكندم و درهم نكوبيدم، بلكه با قدرت الهي موفّق گرديدم.)(3).

و باز نسبت به شجاعت و قوّت قلب خود فرمود:

اِنّي وَاللّهِ لَو لَقيتُهُمْ واحِداً وهم طِلاعُ الْاَرْضِ كُلِّها ما بالَيْتُ وَ لا اِسْتَوْحَشْتُ

(سوگند به خدا همانا من اگر دشمنان را در حالي ملاقات كنم كه تمام روي زمين را پُر كرده باشند باكي نداشته، وحشتي نخواهم كرد.)(4).

آيا ويژگي هاي ياد شده را در انسان دلاور ديگري مي توان سراغ گرفت؟

آيا اگر همه جهان و همه قدرت ها هماهنگ شوند، مي توانند چنان مبارز بي همانندي را پديد آورند؟

در كدام عصر و زماني، دلاوري يافت مي شود كه شكست ناپذير باشد؟

و در هيچ شرائطي فرار نكند، و هرگز نترسد؟

*****

(1) بحارالانوار ج 33 ص 233 - و - صحيح مسلم ج 15 ص 178 - و - صحيح بخاري ج 5 ص 245 - و - كنز العمّال ج 13 ص 121 ش 36388.

نهج البلاغه نامه 19/45 معجم المفهرس مؤلف.

شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ج20 ص316 و 626.

نهج البلاغه نامه 7/62 معجم المفهرس مؤلّف.

زخم ها در قسمت جلوي بدن او وجود داشت.

ب- زخم ها فراوان و عميق بود. «كه تا هزار زخم را توانستند بشمرند»

چون امام علي عليه السلام به دشمن پُشت نمي كرد، وهمواره در حالت پيشروي و خط شكني و دفاع بود.

نوشتند:

زِرِه حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام تنها قسمت جلوي بدن را مي پوشاند، زيرا نيازي نداشت تا پُشت سر را حفظ كند.

و عميق بودن و فراواني زخمها در طول 94 جنگ و يورش و تهاجم بيگانگان در زمان رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم و سه جنگ مهم در دوران 5 ساله حكومت، حقيقت ديگري از ايثار گري هاي امام علي عليه السلام را به اثبات مي رساند.

وقتي در روز بيست و يكم ماه رمضان سال چهلم هجري بدن حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام را غسل مي دادند و زخمهاي فراوان بدن آنحضرت را شمردند، ديدند كه آثار حدود هزار زخم بر پيكر آن حضرت باقيمانده است كه تنها هشتاد موردش مربوط به جنگ اُحُد بود آن هنگام كه همه فرار كرده و تنها امام علي عليه السلام و ابودجّانه باقي مانده واز پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم دفاع مي كردند.(1).

و زخم هاي پيكر حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام پس از جنگ اُحُد چنان عميق بود كه جرّاحان و پرستاران از دوختن زخم ها در مانده شدند، زخم اوّل را مي دوختند و به هنگام دوختن زخم دوّم، زخم دوخته پاره مي شد، كه حضرت زهرا عليه السلام با مشاهده آن فراوان گريست.

*****

(1) سفينة البحار ج 1 ص 149.

و پيشاپيش سپاه، خود رابه قلب سپاه دشمن زد، و حملات شديدي كرد كه دشمن چون روباه در مقابلش مي گريخت.

در حمله اوّل جناح راست لشگر دشمن را در هم ريخت،

و در حمله دوّم جناح چپ لشگر بصره را دچار پراكندگي كرد.

و چند بار شمشير حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام خم شد كه به خيمه برگشت تا آن را اصلاح كند، اصحاب و فرزندان و مالك اشتر به امام علي عليه السلام مي گفتند:

حملات را به ما واگذار.

ولي حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام پاسخ نمي داد و دوباره حمله مي كرد، و صف ها را درهم مي شكست.

وقتي اصحاب اصرار كردند كه:

«إِنْ تُصَبْ يَذْهَبُ الدِّين»

(اگر به شما آسيبي برسد دين در خطر است)

در پاسخ فرمود:

«وَاللّه ما اُريدُ بِما تَرَوْنَ اِلاَّ وَجْهَ اللَّهِ وَالدَّارَ الاخِرَة»

(به خدا سوگند آنچه مي بينيد بخاطر خدا وآخرت است)(1).

*****

(1) شرح ابن ابي الحديد ج 1 خطبه 13.

نقش تعيين كننده داشت، در حالي كه بيست و پنج ساله بود.

ابن سَرّاج در تاريخ خويش از قول ابن عبّاس گفته است: رسول اللّه صلي الله عليه وآله وسلم پرچم را در روز «بدر» به دست علي عليه السلام سپرد، در حالي كه علي عليه السلام بيست ساله بود.(2).

*****

(1) مصعب بن عمير بن هاشم بن عبد مناف مكنّي به ابوعبداللّه از فضلاء و از بهترين صحابه و از سبقت گيرندگان به اسلام است. اسلام آورد هنگامي كه رسول اللّه صلي الله عليه وآله وسلم در دار الارقَم بود. اسلام خويش را از ترس پدر و مادرش پوشيده داشت و چون پدر و مادر از اين امر آگاه شدند او را زنداني نمودند تا اينكه او به حبشه مهاجرت كرد. پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم او را با دوازده تن، اهل عقبه دوّم فرستاد تا اهالي مدينه را فقاهت بياموزد و بر آنها قرآن تلاوت كند.

او نخستين كسي است كه به گردآوري جماعت در دين پرداخت. به دست او سعد بن معاذ اسلام آورد. جنگ بدر را ديده است و در اُحُد به شهادت رسيد در حالي كه 40 ساله بود، همسر او وحمنه دختر جحش بود. (تهذيب الاسماء - 97 - 1).

ارشاد مفيد ص 47 - و - تاريخ ابن سَرّاج.

پرچمدار و سرنگوني پرچم مايه تزلزل روحي آنان مي گرديد، به همين جهت پيش از آغاز جنگ به منظور جلوگيري از شكست روحي سربازان، چند نفر از شجاعترين رزمندگان به عنوان پرچمدار تعيين مي گرديد.

در جنگ اُحُد نيز قريش به همين ترتيب عمل كردند، و پرچمداراني از قبيله «بني عبدالدّار» كه به شجاعت معروف بودند، انتخاب كردند ولي پس از آغاز جنگ پرچمداران آنان يكي پس از ديگري به دست تواناي علي عليه السلام كشته شدند و سرنگوني پي در پي پرچم باعث ضعف و تزلزل روحي سپاه قريش گرديد و افرادشان پا به فرار گذاشتند.

از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود:

پرچمداران سپاه شرك در جنگ اُحُد نُه نفر بودند كه همه آنها به دست علي عليه السلام به هلاكت رسيدند.(1).

ابن اثير نيز مي نويسد:

كسي كه پرچمداران قريش را شكست داد، علي عليه السلام بود.(2).

به نقل مرحوم شيخ صدوق، علي عليه السلام در استدلال هاي خود در شوراي شش نفره كه پس از مرگ خليفه دوّم، جهت تعيين خليفه تشكيل گرديد، روي اين موضوع تكيه نموده و فرمود:

«شما را به خدا سوگند مي دهم آيا در ميان شما كسي جز من هست كه نُه نفر از پرچمداران بني عبدالدّار را (در جنگ احد) كشته باشد؟»

پاسخ دادند: نه.

سپس حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام فرمود:

«پس از كشته شدن اين نُه نفر بود كه غلام آنان بنام صوأب كه هيكلي بس درشت داشت، به ميدان آمد و در حالي كه دهانش كف كرده بود و چشمانش سرخ گشته بود،

مي گفت: به انتقام اربابانم جز محمّد را نمي كشم.

شما با ديدن او جا خورده، خود را كنار كشيديد ولي من به

جنگ او رفتم و ضربت متقابل بين من و او ردّ و بدل شد و من آنچنان ضربتي به او وارد كردم كه از كمر دو نيم شد.

اعضاء شوراء همگي سخنان علي عليه السلام را تصديق كردند.(3).

*****

(1) اختصاص شيخ مفيد ص 47.

ابن اثير، الكامل في التّاريخ ج 2 ص 154.

كتاب خصال شيخ صدوق ص 560.

سپاه شرك، اكثريّت قريب به اتّفاق مسلمانان عقب نشيني كرده و پراكنده شدند، و در ميدان جنگ افرادي انگشت شمار در كنار پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم ماندند و لحظات بحراني و سرنوشت ساز در تاريخ اسلام فرا رسيد.

اينجا بود كه نقش بزرگ علي عليه السلام به عنوان تنها مدافع خستگي ناپذير نمايان گرديد، زيرا علي عليه السلام با شجاعت و رشادتي بي نظير در كنار پيامبر شمشير مي زد و از وجود مقدّس پيشواي عظيم الشّأن اسلام در برابر يورشهاي مكرّر فوج هاي متعدّد مشركان حراست مي كرد.

ابن اثير در تاريخ خود مي نويسد:

پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم گروهي از مشركين را مشاهده كرد كه آماده حمله بودند، به علي عليه السلام دستور داد به آنان حمله كند، علي عليه السلام به فرمان پيامبر به آنان حمله كرد و با كشتن چندين تن موجبات فرار آنان را فراهم ساخت.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم سپس گروه ديگري را مشاهده كرد و به علي عليه السلام دستور حمله داد و علي عليه السلام آنان را كشت و متفرّق ساخت.

در اين هنگام فرشته وحي به پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

اين نهايت فداكاري است كه علي عليه السلام از خود نشان مي دهد.

رسول خدا فرمود:

او از من، و من از او هستم،

در اين هنگام صدايي از آسمان شنيدند كه مي گفت:

لا فَتي اِلاَّ عَلِيّ، لا سَيْفَ اِلاَّ ذُو الْفَقار

«جوانمرد شجاعي چون علي عليه السلام و شمشيري چون ذوالفقار وجود ندارد».

ابن ابي الحديد نيز مي نويسد:

هنگامي كه غالب ياران پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم پا به فرار نهادند، فشار دسته هاي مختلف دشمن به سوي پيامبر صلي الله

عليه وآله وسلم بالا گرفت.

دسته اي از قبيله بني كنانه، و گروهي از قبيله بني عبد مناة، كه در ميان آنان چهار جنگجوي نامور به چشم مي خورد، به سوي پيامبر يورش بردند.

پيامبر به علي عليه السلام فرمود:

حمله اينها را دفع كن.

علي عليه السلام كه پياده مي جنگيد، به آن گروه كه پنجاه نفر بودند، حمله كرده و آنان را متفرّق ساخت.

آنان چند بار مجدّداً گرد هم جمع شده و حمله كردند، باز هم علي عليه السلام حمله آنان را دفع كرد.

در اين حملات، چهار نفر قهرمان مزبور و ده نفر ديگر كه نامشان در تاريخ مشخّص نشده است به دست علي عليه السلام كشته شدند.

جبرئيل به رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم گفت:

راستي كه علي عليه السلام فداكاري مي كند، فرشتگان از فداكاري او به شگفت آمده اند.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

چرا چنين نباشد، او از من و من از او هستم.

جبرئيل گفت: من هم از شما هستم.

آنگاه صدايي از آسمان شنيده شد كه مكرّر مي گفت:

لا سَيْفَ اِلاَّ ذُوالفَقار وَلافَتي اِلاَّ عَلِيّ

ولي گوينده ديده نمي شد.

از پيامبر سؤال كردند كه: گوينده كيست؟

فرمود: جبرئيل است.(1).

*****

(1) ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه ج 14 ص 251، و خوارزمي نيز در كتاب المناقب ص 223 روايت مي كند كه (علي عليه السلام در جريان شوراء به اين فداكاري كه نداي آسماني را در پي داشت، بر اعضاي شوراء احتجاج كرد).

از سه هزار نفر تجاوز نمي كرد.

سران قريش كه فرماندهي اين سپاه را به عهده داشتند، با توجّه به نفرات و تجهيزات جنگي فراوان خود، نقشه جنگ را چنان طرّاحي كرده بودند كه به خيال خود با اين يورش، مسلمانان را به كلّي نابود سازند و براي هميشه از دست محمّد صلي الله عليه وآله وسلم و پيروان او آسوده شوند!

زماني كه گزارش تحرّك قريش به اطّلاع پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم رسيد، حضرت، شوراي نظامي تشكيل داد.

در اين شوراء سلمان فارسي پيشنهاد كرد كه در قسمت هاي نفوذ پذير اطراف مدينه خندقي كنده شود كه مانع عبور و تهاجم دشمن به شهر گردد.

اين پيشنهاد را همه قبول كردند و تصويب شد و ظرف چند روز با همّت و تلاش مسلمانان خندق آماده گرديد.

خندقي كه پهناي آن به قدري بود كه سواران دشمن نمي توانستند از آن با پرش بگذرند و عمق آن نيز به اندازه اي بود كه اگر كسي وارد آن مي شد به آساني نمي توانست بيرون بيايد.

سپاه قدرتمند شرك با همكاري يهود از راه رسيد.

آنان تصوّر مي كردند كه مانند گذشته در بيابان هاي اطراف مدينه با مسلمانان روبرو خواهند شد، ولي اين بار اثري از آنان در بيرون شهر نديده و به پيشروي خود ادامه دادند و به دروازه شهر رسيدند و مشاهده خندقي ژرف و عريض در نقاط نفوذ پذير مدينه، آنان را حيرت زده ساخت.

زيرا استفاده از خندق در جنگ هاي عرب بي سابقه بود، ناگزير از آن سوي خندق شهر را محاصره كردند.

محاصره مدينه مطابق بعضي از روايات حدود يك ماه به طول انجاميد.

سربازان قريش هر وقت به فكر عبور

از خندق مي افتادند، با مقاومت مسلمانان و پاسداران خندق كه با فاصله هاي كوتاهي در سنگرهاي دفاعي موضع گرفته بودند، روبرو مي شدند و سپاه اسلام هر نوع انديشه تجاوز را با تيراندازي و پرتاب سنگ پاسخ مي گفت.

تيراندازي از هر دو طرف روز و شب ادامه داشت و هيچ يك از طرفين بر ديگري پيروز نمي شد.

از طرف ديگر، محاصره مدينه توسّط چنين لشگري انبوه، روحيّه بسياري از مسلمانان را به شدّت تضعيف كرد، بويژه آنكه خبر پيمان شكني قبيله يهود بني قريظه نيز فاش شد و معلوم گرديد كه اين قبيله به بت پرستان قول داده اند كه به محض عبور آنان از خندق مسلمانان را از اين سوي خندق از پشت جبهه، مورد هجوم قرار دهند.

قرآن مجيد وضع دشوار و بحراني مسلمانان را در جريان اين محاصره در سوره احزاب به خوبي ترسيم كرده است:

(8) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَجُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيراً (9) إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتْ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَ (10) هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِيداً (11) وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (12) وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمْ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَاراً (13) وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا يَسِيراً (14)

8- به اين منظور كه خدا راستگويان را از صدقشان (در ايمان و عمل صالح) سؤال كند؛ و

براي كافران عذابي دردناك آماده ساخته است.

9- اي كساني كه ايمان آورده ايد! نعمت خدا را بر خود به ياد آوريد در آن هنگام كه لشكرهايي (عظيم) به سراغ شما آمدند؛ ولي ما باد و طوفان سختي بر آنان فرستاديم و لشكرياني كه آنها را نمي ديديد (و به اين وسيله آنها را درهم شكستيم)؛ و خداوند هميشه به آنچه انجام مي دهيد بينا بوده است.

10- (به خاطر بياوريد) زماني را كه آنها از طرف بالا و پايين (شهر) بر شما وارد شدند (و مدينه را محاصره كردند) و زماني را كه چشم ها از شدت وحشت خيره شده و جانها به لب رسيده بود، و گمانهاي گوناگون بدي به خدا مي برديد.

11- آنجا بود كه مؤمنان آزمايش شدند و تكان سختي خوردند!

12- و (نيز) به خاطر آوريد زماني را كه منافقان و بيمار دلان مي گفتند: «خدا و پيامبرش جز وعده هاي دروغين به ما نداده اند!»

13- و (نيز) به خاطر آوريد زماني را كه گروهي از آنها گفتند: «اي اهل يثرب (اي مردم مدينه)! اينجا جاي توقف شما نيست؛ به خانه هاي خود بازگرديد!» و گروهي از آنان از پيامبر اجازه بازگشت مي خواستند و مي گفتند: «خانه هاي ما بي حفاظ است!»، در حالي كه بي حفاظ نبود؛ آنها فقط مي خواستند (از جنگ) فرار كنند.

14- آنها چنان بودند كه اگر دشمنان از اطراف مدينه بر آنان وارد مي شدند و پيشنهاد بازگشت به سوي شرك به آنان مي كردند مي پذيرفتند، و جز مدّت كمي (براي انتخاب اين راه) درنگ نمي كردند!(1).

با توجّه به همه مشكلات دفاعي، خندق همچنان مانع عبور سپاه احزاب شده و ادامه اين وضع براي آنان سخت و گران

بود.

زيرا هوا رو به سردي مي رفت و آذوقه و علوفه اي كه تدارك ديده بودند تنها براي جنگ كوتاه مدّتي مانند جنگ «بَدر» و «اُحُد» بود،

با طول كشيدن محاصره، كمبود علوفه و آذوقه به آنان فشار مي آورد و مي رفت كه حماسه و شور جنگ از سرشان بيرون رود و سستي و خستگي در روحيّه آنان تزلزل ايجاد كند.

از اين جهت سران سپاه چاره اي جز اين نديدند كه رزمندگان دلاور و تواناي خود را از خندق عبور دهند و بگونه اي بن بست موجود جنگ را بشكنند.

بنابر اين، پنج نفر از قهرمانان لشگر احزاب، اسب هاي خود را در اطراف خندق به تاخت و تاز در آورده و از نقطه تنگ و باريكي به جانب ديگر خندق پريدند و براي جنگ تن به تن هماورد خواستند.(2).

يكي از اين جنگاوران، قهرمان نامدار عرب به نام (عمرو بن عبدَوُدّ) بود كه نيرومند ترين و دلاورترين مرد رزمنده عرب به شمار مي رفت.

او را با هزار مرد جنگي برابر مي دانستند،

و چون در سرزميني بنام يَليَل به تنهائي بر يك گروه دشمن پيروز شده بود، فارس يَليَل شهرت داشت.

عمرو در جنگ بدر شركت كرد و زخمي شد. به همين دليل از شركت در جنگ اُحُد باز مانده و اينك در جنگ خندق براي آنكه حضور خود را نشان دهد، خود را نشاندار ساخته بود.

عمرو پس از پرش از خندق، فرياد زد:

(هَلْ مِنْ مُبارز)

و چون كسي از مسلمانان آماده مقابله با او نشد، جسور تر گشت و عقائد مسلمانان را به باد استهزاء گرفت و گفت:

شما كه مي گوئيد كشتگان شما در بهشت و مقتولين ما در دوزخ قرار دارند، آيا يكي

از شما نيست كه من او را به بهشت بفرستم و يا او مرا به دوزخ روانه كند؟!

سپس اشعاري حماسي خواند و ضمن آن گفت:

وَلَقَدْ بَحَحْتُ عَنِ النِّداءِ

بِجَمْعِكُمْ هَلْ مِنْ مُبارِزٍ

«بس كه فرياد كشيدم و در ميان جمعيّت شما مبارز طلبيدم، صدايم گرفت!، آيا هما وردي نيست تا با من نبرد كند؟»

نعره هاي پي در پي عمرو، چنان رعب و وحشت در دل هاي مسلمانان افكنده بود كه در جاي خود ميخكوب شده، قدرت حركت و عكس العمل از آنان سلب شده بود.(3).

هر بار كه فرياد عمرو براي مبارزه بلند مي شد، فقط علي عليه السلام برمي خاست و از پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم اجازه مي خواست كه به ميدان برود ولي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم موافقت نمي كرد.

اين كار سه بار تكرار شد.

آخرين بار علي عليه السلام باز اجازه مبارزه خواست،

پيامبر به علي عليه السلام فرمود: اين عمرو بن عبدَوَدّ است!

علي عليه السلام فرمود: من هم علي هستم!(4).

علي عليه السلام كه به ميدان جنگ رهسپار شد، در آن حال پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

بَرَزَ الْاِيمَانَ كُلُّهُ اِلي شِرْكِ كُلِّهِ

«تمام ايمان در برابر تمام شرك قرار گرفته است.» (5).

اين بيان به خوبي نشان مي دهد كه پيروزي يكي از دو نفر بر ديگري، پيروزي ايمان بر كفر يا پيروزي كفر بر ايمان بود، و به تعبير ديگر كارزاري بود سرنوشت ساز كه آينده ايمان و شرك را مشخّص مي كرد.

پيامبر شمشير خود را به علي عليه السلام داد، عمامه مخصوصي بر سر او بست و در حقّ او چنين دعا كرد:

خداوندا علي را از هر بدي حفظ بنما، پروردگارا در روز بدر، عبيدة

بن الحارث و در جنگ احد شير خدا حمزه از من گرفته شد، پروردگارا علي را از گزند دشمن حفظ بنما.

سپس اين آيه را خواند:

رَبِّ لا تَذَرْني فَرْداً وَ أنْتَ خَيْرُ الْوارِثينَ(6).

«بار الها مرا تنها مگذار و تو بهترين وارثي.» (7).

علي عليه السلام براي جبران تأخير با سرعت هرچه زيادتر به راه افتاد و رجزي بر وزن و قافيه رَجَز حريف سرود و فرمود:

لاتَعْجَلَنَّ فَقَدْ أتاكَ

مُجيبٌ صَوْتِكَ غَيْرُ عاجِزٍ

«عجله نكن! پاسخگوي نيرومندي به ميدان تو آمد.»

سراسر بدن علي عليه السلام زير سلاح هاي آهن قرار گرفت و چشمان او از ميان كلاه خود مي درخشيد.

عمرو خواست حريف خود را بشناسد. به علي عليه السلام گفت:

تو كيستي؟

علي عليه السلام كه به صراحت لهجه معروف بود، فرمود:

علي فرزند ابوطالب.

عمرو گفت:

من خون تو را نمي ريزم، زيرا پدر تو از دوستان ديرينه من بود، من در فكر پسر عموي تو هستم كه تو را به چه اطمينان به ميدان من فرستاده است، من مي توانم تو را با نوك نيزه ام بردارم و ميان زمين و آسمان نگاهدارم، در حالي كه نه مرده باشي و نه زنده.

ابن ابي الحديد مي گويد:

استاد تاريخ من (ابوالخير) هر موقع اين بخش از تاريخ را شرح مي داد، چنين مي گفت:

عمرو در حقيقت از نبرد با علي عليه السلام مي ترسيد، زيرا او در جنگ بَدر و اُحُد حاضر بود و دلاوري هاي علي عليه السلام را ديده بود.

از اين نظر، مي خواست علي عليه السلام را از نبرد با خود منصرف سازد.

علي عليه السلام فرمود:

تو غُصّه مرگ مرا مخور، من در هر دو حالت (كشته شوم و يا بكشم) سعادتمند بوده و جايگاه من بهشت است؛ ولي در همه

احوال دوزخ انتظار تو را مي كشد.

عمرو لبخندي زد و گفت:

علي! اين تقسيم عادلانه نيست، بهشت و دوزخ هر دو مال تو باشد.

در اين هنگام علي عليه السلام او را به ياد پيماني انداخت كه روزي دست در پرده كعبه كرده و با خدا پيمان بسته بود كه:

هر قهرماني در ميدان نبرد سه پيشنهاد كند، يكي از آنها را بپذيرد.

حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام از اين رو پيشنهاد كرد كه نخست اسلام را بپذيرد.

عمرو گفت: علي! از اين بگذر كه ممكن نيست.

امام علي عليه السلام فرمود:

دست از نبرد بردار و محمّد را به حال خود واگذار، و از معركه جنگ بيرون رو.

عمرو گفت:

پذيرفتن اين مطلب براي من وسيله سر افكندي است، فردا شعراي عرب، زبان به هجو و بد گوئي من مي گشايند، و تصوّر مي كنند كه من از ترس به چنين كاري دست زدم.

امام علي عليه السلام فرمود:

اكنون حريف تو پياده است، تو نيز از اسب پياده شو تا با هم نبرد كنيم.

وِي گفت:

علي! اين يك پيشنهاد ناچيزي است كه هرگز تصوّر نمي كردم عربي از من چنين درخواستي بنمايد.(8).

سپس نبرد ميان دو قهرمان به شدّت آغاز گرديد و گَرد و غُبار اطراف دو قهرمان را فرا گرفت و تماشا گران از وضع آنان بي خبر بودند.

تنها صداي ضربات شمشير بود كه با برخورد آلات دفاعي از سپر و زِرِه به گوش مي رسيد.

پس از زد و خوردهائي عمرو شمشير خود را متوجّه سَرِ علي عليه السلام كرد،

حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام ضربت او را با سپر مخصوص دفع كرد، با اين حال شكافي در سَرِ وِي پديد آورد؛

امّا امام علي عليه السلام از فرصت استفاده كرد و

ضربتي بُرّنده بر پاي حريف وارد ساخت كه هر دو يا يك پاي او را قطع كرد و عمرو قهرمان بزرگ قريش نقش بر زمين گشت.

صداي تكبير از ميان گرد و غبار كه نشانه پيروزي علي عليه السلام بود بلند شد.

منظره به خاك غلطيدن عمرو آن چنان ترس و رعبي در دل قهرماناني كه در پشت سر عمرو ايستاده بودند افكند، كه بي اختيار عنان اسب ها را متوجّه خندق كرده و همگي به لشگرگاه خود بازگشتند.

جز نوفل كه اسب وي در وسط خندق سقوط كرد و سخت به زمين خورد و مأموران خندق او را سنگباران نمودند،

امّا وي با صداي بلند گفت:

اين طرز كشتن، دور از جوانمردي است، يك نفر فرود آيد با هم نبرد كنيم.

ناگاه علي عليه السلام با آنكه از زخم سَر درد مي كشيد، وارد خندق گرديد و او را كُشت.

وحشت و بُهت سراسر لشگر شرك را فرا گرفته و بيش از همه ابوسفيان مبهوت شده بود.

او تصوّر مي كرد كه مسلمانان بدن نوفل را براي گرفتن انتقام حمزه، «مُثْلِه» (9) خواهند كرد.

كسي را فرستاد كه جسد او را به ده هزار دينار بخرد.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

نعش را بدهيد كه پول مرده در اسلام حرام است.

ظاهراً علي عليه السلام قهرماني را كشته بود، ولي در حقيقت افرادي را كه از شنيدن نعره هاي دلخراش عمرو رعشه بر اندام آنها افتاده بود، زنده كرد و يك ارتش ده هزار نفري را كه براي پايان دادن حكومت جوان اسلام كمر بسته بودند؛ مرعوب و وحشت زده ساخت.

اگر پيروزي از آنِ عمرو بود، معلوم مي شد كه ارزش اين فداكاري چقدر بوده است؟

وقتي علي عليه

السلام خدمت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم رسيد، رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم ارزش ضربت علي عليه السلام را چنين برآورد كرد:

ضَرْبَةُ عَلِيٍّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ اَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثّقلين

«ارزش اين فداكاري بالاتر از عبادت تمام جنّ و انس است».(10).

زيرا در سايه شكست بزرگترين قهرمان كفر، عموم مسلمانان عزيز مي شدند و ملّت شرك خوار و ذليل گرديد.

*****

(1) احزاب آيه 14 - 8.

تاريخ طبري ج 2 ص 239 - و - طبقات كبري ج 2 ص 68.

واقدي رعب شديد مسلمانان را با اين جمله مجسّم مي كند: كَأنَّ فَوْقَ رُؤُسِهُمُ الطَّيْر: گويي بر سرشان پرنده نشسته بود. كتاب المغازي ج 2 ص 470 ط - أعلمي.

ابن ابي الحديد شرح نهج البلاغه ج 13 ص 248.

بحارالانوار ج 20 ص 215.

سوره انبياء آيه 89.

كنز الفوائد ص 137.

بحارالانوار ج 20 ص 227.

مُثله كردن، يعني: قطعه قطعه كردن بدن شخص.

بحارالانوار ج 20 ص 216 - و - مستدرك حاكم ج 3 ص 32.

مخصوص گِرد آورده است) نتوانستند پيروز شوند و بيش از ده روز با جنگاوران يهود، دست و پنجه نرم كرده، و هر روز بدون نتيجه به لشگرگاه باز مي گشتند.

در يكي از روزها، ابي بكر مأمور فتح قلعه ها گرديد و با پرچم سفيد تا كنار دژ آمد.

مسلمانان نيز به فرماندهي او حركت كردند، ولي پس از مدّتي بدون نتيجه بازگشتند و فرمانده و سپاه هر كدام گناه را به گردن يكديگر انداخته و همديگر را به فرار متّهم نمودند.

روز ديگر فرماندهي لشكر به عهده عمر واگذار شد.

او نيز داستان دوست خود را تكرار نمود و بنا به نقل طبري(1) پس از بازگشت از صحنه نبرد، با توصيف دلاوري و شجاعت فوق العاده رئيسِ دژِ «مَرْحَبْ»، ياران پيامبر را مرعوب مي ساخت.

اين وضع پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم و سرداران اسلام را سخت ناراحت كرده بود.

در اين لحظات پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم، افسران و دلاوران ارتش را گرد آورد، و جمله ارزنده زير را فرمود:

لَاُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَدَاً رَجُلاً يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، يَفْتَحُ اللَّهُ عَلَي يَدَيْهِ لَيْسَ بِفَرّارٍ.(2).

«اين پرچم را فردا به دست كسي مي دهم كه خدا و پيامبر را دوست دارد و خدا و پيامبر او را دوست مي دارند و خداوند اين دژ را به دست او مي گشايد. او مردي است كه هرگز پشت به دشمن نكرده و از صحنه نبرد فرار نمي كند.»

و به نقل طبري و حلبي چنين فرمود:

كَرّارٍ غَيْرَ فَرّار

«به سوي دشمن حمله كرده، و هرگز فرار نمي كند.» (3).

اين جمله كه حاكي از فضيلت و برتري معنوي و شهامت آن سرداري است كه مقدّر بود فتح و

پيروزي به دست او صورت بگيرد؛ شادي زيادي توأم با اضطراب و دلهره در ميان ارتش و سرداران سپاه برانگيخت.

هر فردي آرزو مي كرد(4) كه اين مدال بزرگ نظامي نصيب وِي گردد.

سياهي شب همه جا را فرا گرفت. سربازان اسلام به خوابگاه خود رفتند. همه مي خواستند هرچه زودتر بفهمند كه اين پرچم پرافتخار به دست چه كسي داده خواهد شد.(5).

ناگاه پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود: علي كجا است؟!

در پاسخ او گفته شد: كه او دچار چشم درد است و در گوشه اي استراحت نموده است.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود: او را بياوريد.

طبري مي گويد:

علي عليه السلام را بر شتر سوار نموده و در برابر خيمه پيامبر فرود آوردند.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم دستي بر ديدگان او كشيد، و در حقّ او دعا كرد.

اين عمل و آن دعا، مانند دَمِ مسيحائي آنچنان اثر نيك در ديدگان او گذارد كه سردار نامِيِ اسلام تا پايان عمر به چشم درد مبتلا نگرديد.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم به علي عليه السلام دستور پيشروي داد.

و ياد آور شد كه قبل از جنگ نمايندگاني را به سوي سران دِژ اعزام دارد و آنها را به آئين اسلام دعوت نمايد.

اگر آن را نپذيرفتند، آنها را به وظايف خويش تحت لواي حكومت اسلام آشنا سازد كه بايد خلع سلاح شوند و با پرداخت جزيه در سايه حكومت اسلام آزادانه زندگي كنند.(6).

و اگر به هيچ كدام گردن ننهادند، با آنان بجنگيد.

و حديث معروف را فرمود:

لَئِنْ يَهْتَدي اللَّهُ بِكَ رَجُلاً واحِداً خَيْرٌ مِنْ اَنْ يَكُونَ لَكَ حُمْرُ النَّعَمِ

«هرگاه خداوند يك فرد را به وسيله تو هدايت كند، بهتر از اين است

كه شتران سرخ موي مال تو باشد و آنها را در راه خدا صرف كني.» (7).

هنگامي كه اميرمؤمنان عليه السلام، از ناحيه پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم مأمور شد كه دژهاي «وطيح» و «سلالم» را بگشايد،(8) زِرِه محكمي بر تن كرد و شمشير مخصوص خود (ذوالفقار) را حمايل نمود و هَرْوَله كنان و با شهامت خاصّي كه شايسته قهرمانان ويژه ميدان هاي جنگي است به سوي دژ حركت كرد و پرچم اسلام را كه پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم به دست او داده بود، در نزديكي خيبر بر زمين نصب نمود.

در اين لحظه دَرِ خيبر باز گرديد و دلاوران يهود از آن بيرون ريختند.

نخست برادر مَرْحَب به نام «حارث» جلو آمد، هيبتِ نعره او آنچنان مهيب بود كه سربازاني كه پشت سر علي عليه السلام بودند، بي اختيار عقب رفتند، ولي علي عليه السلام مانند كوه پابرجا ماند، نبرد آغاز شد،

لحظه اي نگذشت كه جسم مجروح حارث به روي خاك افتاد و جان سپرد.

مرگ برادر، مرحب را سخت غمگين و متأثّر ساخت.

او براي گرفتن انتقام برادر در حالي كه غرق سلاح بود، و زره يماني بر تن داشت و كلاهي كه از سنگ مخصوص تراشيده بود بر سر داشت، در حالي كه كلاه خود را روي آن قرار داده بود، جلو آمد و به رسم قهرمانان عرب رجز زير را خواند:

قَدْ عَلِمَتْ خَيْبَرُ إنّي مَرْحَبٌ

شاكي السَّلاحِ بَطَلٌ مُجَرَّبٌ

«در و ديوار خيبر گواهي مي دهد كه من مرحبم، قهرماني كارآزموده و مجهّز به سلاح جنگي هستم».

اِنْ غَلَبَ الدَّهْرُ فَاِنّي اَغْلَبُ

وَ الْقَرْنَ عِنْدي بِالدِّماءِ مُخَضَّبُ

«اگر روزگار پيروز است، من نيز پيروزم، قهرماناني كه در صحنه هاي

جنگ با من روبرو مي شوند، با خون رنگين مي گردند.»

علي عليه السلام نيز رجزي در برابر او سرود، و شخصيّت نظامي و نيروي بازوان خود را به رخ دشمن كشيد و چنين فرمود:

اَنَا الَّذي سَمَّتْني اُمّي حَيْدَرَة

ضَرْغامَ آجامٌ وَ لَيْثٍ قَسْوَرَةٌ

«من همان كسي هستم كه مادرم مرا حيدر (شير) خوانده؛ مرد دلاور و شير بيشه ها هستم.»

عَبْلَ الذَّراعَيْنِ غَليظُ الْقَصْرَه

كَلَيْثِ غاباتِ كَرِيْهُ الْمَنْظَرَةِ

«بازوان قوي و گردن نيرومند دارم و در ميدان نبرد مانندِ شير بيشه ها صاحب منظَري مهيب هستم.»

رَجَزهاي دو قهرمان پايان يافت.

صداي ضربات شمشير و نيزه هاي دو قهرمان اسلام و يهود، وحشت عجيبي در دل ناظران پديد آورد.

ناگهان شمشير برّنده و كوبنده قهرمان اسلام بر فرق مرحب فرود آمد و سپر و كلاه خود و سنگ و سر را تا دندان دو نيم ساخت.

اين ضربت آنچنان سهمگين بود كه برخي از دلاوران يهود كه پشت سر مرحب ايستاده بودند، پا به فرار گذارده به پناهگاه خود پناهنده شدند.

و عدّه اي كه فرار نكردند، با علي تن به تن جنگيده و كشته شدند.

علي يهوديان فراري را تا درِ حصار تعقيب نمود.

در اين كشمكش، يك نفر از جنگجويان يهود با شمشير بر سپر علي عليه السلام زد و سپر از دست وي افتاد.

علي عليه السلام فوراً متوجّه دَرِ دژ گرديد و آن را از جاي خود كَند، و تا پايان كارزار به جاي سِپَر بكار برد.

پس از آنكه آن را به روي زمين افكند، هشت نفر از نيرومند ترين سربازان اسلام از آن جمله ابو رافع سعي كردند كه آن را از اين رو به آن رو كنند، نتوانستند.(9).

در نتيجه قلعه اي كه مسلمانان ده روز پشت

آن معطّل شده بودند، در مدّت كوتاهي گشوده شد.

يعقوبي، در تاريخ خود مي نويسد:

دَرِ حصار از سنگ و طول آن چهار ذرع و پهناي آن دو ذرع بود.(10).

شيخ مفيد در ارشاد به سند خاصّي از اميرمؤمنان، سرگذشت كندن درِ خيبر را چنين نقل مي كند:

من دَرِ خيبر را كنده به جاي سپر به كار بردم و پس از پايان نبرد آن را مانند پل به روي خندقي كه يهوديان كنده بودند قرار دادم. سپس آن را ميان خندق پرتاب كردم.

مردي پرسيد:

آيا سنگيني آن را احساس نمودي؟

پاسخ داد:

به همان اندازه سنگيني كه از سپر خود احساس مي كردم.(11).

نويسندگان تاريخ اسلام مطالب شگفت انگيزي درباره كندن درِ خيبر و خصوصيّات آن و رشادت هاي علي عليه السلام كه در فتح اين دِژ انجام داده، نوشته اند.

اين حوادث، هرگز با قدرت هاي معمولي بشري وِفق ندارد.

اميرمؤمنان خود در اين باره توضيح داده و شكّ و ترديد را از بين برده است.

آن حضرت در پاسخ شخصي چنين فرمود:

ما قَلَعْتُها بِقُوَّةٍ بَشَرِيَّةٍ وَ لكِنْ قَلَعْتُها بِقُوَّةٍ اِلهِيَّةٍ وَ نَفْسٍ بِلِقاءِ رَبِّها مُطْمَئِنَّةٌ رَضِيَّةٌ.(12).

«من هرگز آن در را با نيروي بشري از جاي نكندم، بلكه در پرتو نيروي خدا داد و با ايماني راسخ به روز قيامت اين كار را انجام دادم.»

*****

(1) تاريخ طبري ج 2 ص 300.

مجمع البيان ج 9 ص 120 - و - سيره حلبي ج 2 ص 43 - و - سيره ابن هشام ج 3 ص 349 - و - بحارالانوار ج 21 ص 40.

ابن ابي الحديد از سرگذشت فرار اين دو سردار سخت متأثّر گشته و در قصيده معروف خود چنين مي گويد:

و ما انس لا انس اللَّذينَ تقدما

وفرهما

و الفر، قد علما

(خوب اگر همه چيز را فراموش كنم كه هرگز سرگذشت اين دو سردار را فراموش نخواهم كرد، زيرا آنان شمشير به دست گرفته و به سوي دشمن رفتند و با اينكه مي دانستند فرار از جهاد حرام است، پشت به دشمن كرده، فرار نمودند.)

و للراية العظمي و قد ذهبابها

ملابس ذل فوقها و جلابيب

(آنها پرچم بزرگ را به سوي دشمن بردند ولي در عالم معني پرده هائي از ذلّت و خواري آن را پوشانيده بود.)

يشلّهما من آل موسي شمردل

طويل نجاد السّيف، اجيد يعبوب

(يك جوان تندرو از فرزندان موسي آنان را طرد مي كرد، جوان بلند بالا كه بر اسب تندرو سوار بود).

هنگامي كه علي عليه السلام در خيمه سخن فوق را از پيامبر شنيد، با دلي پر از شوق چنين گفت: اللّهُمَّ لا مُعْطي لِمَا مَنَعْتَ وَلاَمَانِعَ لِمَا اَعْطَيْتَ «سيره حلبي ج 3 ص 41.

عبارت تاريخ طبري در اين بحث چنين است؛ فتطاول ابوبكر و عمر.

بحار ج 21 ص 28.

صحيح مسلم ج 5 ص 195 - و - صحيح بخاري ج 5 ص 23 -22.

دژ هائي كه دو فرمانده قبلي موفّق به گشودن آنها نشده بودند و با فرار خود ضربه جبران ناپذيري بر حيثيّت ارتش اسلام زده بودند.

تاريخ طبري ج 2 ص 300 - و - سيره ابن هشام ج 3 ص 349.

تاريخ يعقوبي ج 2 ص 46.

ارشاد ص 59.

بحار الانوار ج 21 ص 40.

دلاوران معروف با يكديگر مبارزه مي كردند.)

در جنگ بدر نيز ابتداء سه نفر از دلاوران نامي قريش، از صفوف قريش بيرون آمدند و مبارز طلبيدند.

اين سه نفر عبارت بودند از:

عُتبه

و برادر او شَيْبَة

و فرزند عتبه، وليد(1).

هر سه نفر در حالي كه غرق سلاح بودند، در وسط ميدان غُرِّش كنان اسب دوانيده هماورد طلبيدند.

سه جوان رشيد از جوانان انصار، به نام هاي:

عوف،

معوذ،

عبداللَّه رواحه،

براي نبرد آنان از اردوگاه مسلمانان به سوي ميدان آمدند.

وقتي عُتبه شناخت كه آنان از جوانان مدينه هستند، گفت:

ما با شما كاري نداريم.

سپس يك نفر از آنان داد زد:

محمّد از اقوام ما كه هم شأن ما هستند، به سوي ما بفرست.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم رو كرد به، عبيده، حمزه و علي عليه السلام و فرمود: برخيزيد.

سه افسر دلاور سر و صورت خود را پوشانيده، روانه رزمگاه شدند.

هر سه نفر خود را معرّفي كردند.

عتبه هر سه نفر را براي مبارزه پذيرفت و گفت:

هم شأن ما شما هستيد.

مورّخان اسلامي مي نويسند:

علي عليه السلام رزمنده مقابل خود را در همان لحظه نخست به خاك افكندند، سپس به كمك حمزه رفت.

هردو به كمك عبيده شتافتند و طرف نبرد او كه عُتبه جدّ مادري معاويه بود را كشتند.(2).

كه اميرمؤمنان عليه السلام در نامه اي به معاويه مي نويسد:

وَعِنْدي السَّيْفُ الَّذي اَعْضَضتُهُ بِجَدِّكَ وَ خالِكَ وَ اَخيكَ في مَقامٍ واحدٍ

«شمشيري كه من آن را در يك روز بر جدّ تو (عتبه، پدر هِنده، مادر معاويه) و دائي تو (وليد فرزند عتبه) و برادرت (حنظله) فرود آوردم در نزد من است و هم اكنون نيز به آن نيرو و قدرت مجهّز هستم.» (3).

از اين نامه به خوبي استفاده مي شود كه حضرت، در

جنگ بدر در كشتن جدِّ كافرِ معاويه (عتبه) همكاري كرده است.

*****

(1) عتبة بن ربيعه پدَرِ مادَرِ معاويه، و وليد بن عتبه دائي او، و شيبه برادر عتبه بود.

تاريخ طبري ج 2 ص 148 - و - سيره ابن هشام ج 1 ص 625.

نهج البلاغه نامه 64.

با آن خود را به زحمت مي افكنيد، و در آخرت دچار رنج و زحمت مي گرديد، و چه زيانبار است رنجي كه عذاب در پي آن باشد، و چه سودمند است آسايشي كه با آن امان از آتش جهنّم باشد.)(1).

*****

(1) حكمت 37 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

برداشت، و به آزاد كرده خودش قنبر هم 3 درهم داد.

برخلاف شيوه هاي سه خليفه قبلي، بزرگان انصار را ولايت داد، از قريش و بني هاشم هم استفاده كرد،

و حتّي در نشستن و برخاستن نيز چونان رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم عدالت رفتاري را رعايت كرد.

روزي اشعث بن قيس بر امام علي عليه السلام وارد شد، ديد كه حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام در ميان عرب و غير عرب از نژادهاي گوناگون نشسته است و جاي خالي براي او نيست، با ناراحتي به امام علي عليه السلام اعتراض كرد كه:

اي اميرمؤمنان، سرخ پوست ها بين ما و تو فاصله انداختند.(2).

حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام خشمناك شده، به او فرمود:

چه كسي مرا بر اين آدم هاي چاق و فربه ياري مي دهد؟

و نپذيرفت كه ايرانيان و غير عرب پراكنده شوند، تا اشعث و ديگر بزرگان عرب در كنار امام علي عليه السلام بنشينند.(3).

و در تقسيم مساوي بيت المال به حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام اعتراض كردند و گفتند:

آيا اين عدالت است كه بين ما و آنان كه با شمشير ما مسلمان شدند يا بنده آزاد شده ما هستند، يكسان عمل كنيد و به همه 3 درهم بدهيد؟

*****

(1) تاريخ يعقوبي ج 2 ص 29 - و - الغارات ثقفي ص 32.

به اعراب باديه نشين كه در آفتاب چهره شان سرخ مي شد و ايرانيان كه رنگشان سرخ و سفيد بود، سرخ پوست مي گفتند.

كتاب الغارات ثقفي ص 341 - و - نقش ائمّه در احياء دين ج 14 علاّمه عسگري.

حامله از فريادها و هياهوي فراريان، به شدّت ترسيد و بچّه او سِقط شد.

پس از مدّتي كوتاه آن زن نيز فوت كرد.

وقتي خبر به امام علي عليه السلام رسيد، ناراحت شده، چنين قضاوت كرد؛

ديه آن كودك و ديه آن مادر را از بيت المال به خانواده اش بپردازيد.(1).

با اينكه مردم بصره از شورش گراني بودند كه با امام علي عليه السلام جنگيدند، چنين قضاوت عادلانه اي عقل ها را به شگفتي وامي دارد.

*****

(1) خبر ياد شده در كتاب كافي و وافي و تهذيب و مَن لايحضره الفقيه آمده است.

آشوب.

بوديم، چون ما دو يتيم را ديد، آه آتشيني كشيد و گفت:

ما اِنْ تأوَّهْتُ مِنْ شَيْي ءٍ رُزِيتُ بِهِ

كَما تَأَوَّهْتُ لِلأَْطفالِ فِي الصَّغَرِ

قَدِمْتَ ولِدَهُم مَن كانَ يَكْفُلُهُمْ

فِي النَّائِباتِ وَ في الأَْسْفارِ وَ الْحَضَرِ

«در هيچ مصيبتي كه پيش آمده آه و ناله نكرده ام، مانند آنكه براي اطفال خردسال كرده ام.

اطفالي كه پدرشان مرده، چه كسي كفيل و عهده دار آنها مي شود؟

در پيشامدهاي روزگار و در سَفَر و حَضَر»

آنگاه ما را پيش خود آورد، دست مبارك خويش را بر چشم من و برادرم ماليد.

سپس دعاهائي كرد، دستش را پايين آورد كه چشمان نابيناي ما بينا شد.

اكنون من شتر را از يك فرسخي مي بينم كه همه اش از بركت او است، (صلوات خدا بر او باد).

كمربند خويش را باز كرده كه دو دينار بقيّه مخارج خود را به او بدهم از اين كار تبسّمي كرد و گفت:

اين پول را قبول نمي كنم، گرچه اميرالمؤمنين عليه السلام از دنيا رفته ولي بهترين جانشين را در جاي خود گذاشته است،

ما امروز در كفالت حضرت حسن مجتبي عليه السلام هستيم، او ما را تأمين مي كند، نيازي نداريم: كه از ديگران كمك قبول كنيم.

سپس آن دختر به من گفت:

علي عليه السلام را دوست مي داري؟

گفتم: آري

گفت: بشارت بر تو باد، تو بر دستگيره محكمي چنگ زده اي كه قطع شدن ندارد.

آنگاه از من جدا شد و اين اشعار را زمزمه مي كرد:

ما بُثَّ عَلِيٍ فِي ضَمِير فَتيً

اِلاَّ لَهُ شَهِدَتْ مَنْ رَبِّهِ النِّعَمُ

وَ لا لَهُ قَدَمٌ زَلَّ الزَّمانُ بِها

اِلاَّ لَهُ ثَبَتَتْ مِنْ بَعْدِها قَدَمُ

ما سَرَّني اِنَّنِي مِنْ غَيْرِ شِيعَتِهِ

وَ إِنْ لِي ما حَواهُ الْعَرَبُ وَ العَجَمُ(1).

«دوستي علي در قلب هيچ جوانمردي گسترش پيدا نكرده، مگر

آنكه نعمت هاي خداوندي نصيب او شده است.

دوست علي عليه السلام، اگر روزگار قدمي از او بلرزاند، قدمي ديگر براي او ثابت مي ماند.

دوست ندارم كه من از پيروان علي نباشم در عوض مال همه عرب و عجم از آن من باشد.»

*****

(1) بحار الانوار ج 41 ص 221 - 220، از بشارة المصطفي ص 86 - و - ابن شهر آشوب آنرا در مناقب تج 2 ص 334 باب اموره مع المرضي و الموتي بطور اختصار نقل كرده است.

كنم و يا من خمير كنم و تو آنها را آرام كني؟

زن گفت:

من به نان پختن آگاه ترم و شروع به خمير گرفتن كرد.

حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام گوشت را آماده كرد و لقمه لقمه به دهان اطفال گوشت و خرما مي گذاشت و به هر يك مي فرمود:

«علي را حلال كن، در حقّ تو كوتاهي شده است»

چون خمير آماده شد، زن گفت:

بنده خدا تنور را آتش كن.

امام علي عليه السلام تنور را آتش كرد.

حرارت شعله به چهره آن حضرت مي رسيد و مي فرمود:

«بچش حرارت آتش را، اين سزاي كسي است كه از زنان بيوه و اطفال يتيم بي خبر باشد.»

در اين ميان زني از همسايه داخل خانه شد، كه اميرالمؤمنين عليه السلام را مي شناخت به زن صاحب خانه گفت:

واي بر تو اين كيست كه براي تو تنور را آتش مي كند؟

زن جواب داد:

مردي است كه به اطفال من رحم كرده است.

زن همسايه گفت:

واي بر تو اين اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب عليه السلام است.

آن زن چون حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام را شناخت پيش دويد و گفت:

واحَيائِي مِنْكَ يا أَمِيرَالْمُؤْمنين

«اي اميرمؤمنان از شرمندگي آتش گرفتم، مرا ببخشيد»

امام علي عليه السلام فرمود:

بَل واحَيائِي مِنْكَ يا اَمَةَ اللَّه فيما قَصُرْتَ فِي حِقِّكَ

«بلكه من از تو شرمنده ام، اي كنيز خدا، در حقّ تو كوتاهي شده است.» (1).

*****

(1) بحار الانوار ج 41 ص 52 - و - مناقب آل ابيطالب ج 2 ص 116.

بپوشد، و خود پيراهن ساده را پوشيد.

قنبر گفت:

مولاي من، بهتر است كه پيراهن بهتر را شما بپوشيد.

حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام فرمود:

تو جواني و بايد لباس خوب بپوشي، و سنّ من بالاست بايد لباس ارزانتر داشته باشم.

من از پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم شنيدم كه فرمود:

از طعامي كه مي خوريد به غلامانتان بدهيد، و از لباس هائي كه مي پوشيد به آنها بپوشانيد.

من از خداي خود خجالت مي كشم كه پيراهن نو را خودم، و كهنه را به تو بپوشانم.(1).

*****

(1) مناقب ابن شهر آشوب ج 1 ص 366 - و - بحارالانوار ج 8 - و - الغارات ج 1.

است، چون 25 سال مردم منحرف شدند، مسخ گرديدند، و احكام دين را تغيير دادند.(1).

*****

(1) ثمرات الانوار ج 2 ص 260.

اللَّه صلي الله عليه وآله وسلم كَما كانَ … وَرَدَدْتُ دارُ جَعْفَرٍ اِلي وَرَثَتِهِ وَ هُدِمَتْها مِنَ الْمَسْجَدِ، وَرَدَدْتُ قَضايا مِنَ الْجَوْرِ قَضي بِها وَ نَزَعَتْ نِساءً تَحْتَ رِجالٍ بِغَيْرِ حَقٍّ وَ رَدَدْتُهُنَّ اِلي اَزْواجِهِنَّ …

وَ مَحَوْتُ دَوَّاوينَ الْعَطايا وَ اعْطَيْتُ كَما كانَ رَسُولُ اللَّه صلي الله عليه وآله وسلم يُعْطي بِالسَّوِيَّةِ وَ لَمْ اَجْعَلُها دَوْلَةً بَيْنَ الْأغْنِياءِ …

وَ رَدَدْتُ مَسْجِدَ رَسُولُ اللَّه صلي الله عليه وآله وسلم اِلي ما كانَ عَلَيْهِ وَ سَدَدْتُ ما فَتَحَ فيهِ مِنَ الاَبْوابِ وَ فَتَحْتُ ما سَدَّ مِنْهُ

وَ حَرَّمْتُ الْمَسْحَ عَلَي الْخِفَّيْنِ

وَ حَدَدْتُ عَلَي النَّبيذِ

وَ اَمَرْتُ بِالْأحَلالِ الْمُتْعِتينِ

وَ اَمَرْتُ بِالتَّكْبيرِ عَلَي الْجَنائِزِ خَمْسَ تَكْبيراتٍ

وَ الْزَمْتُ النَّاسَ الْجَهْرَ بِبِسْمِ اللَّهِ الْرَحْمنِ الْرَحيم …

وَ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَي حُكْمِ الْقُرْآنَ وَ عَلَي الطَّلاقِ عَلَي السُّنَّةِ

وَ اَخَذْتُ الصَّدَقاتَ عَلَي اِصْنافِها وَ حُدُودِها …

اِذاً لِتَفَرَّقُوا عَنّي وَ اللَّهِ لَقَدْ اَمَرْتُ النَّاسَ اَنْ لا يَجْتَمِعُوا في شَهْرُ رَمَضانِ اِلاَّ في فَريضَةٍ وَ اعْلَمَتْهُمْ اِنَّ اجْتِماعِهِمْ في النَّوافِلِ بِدْعَةَ فَتَنادي بَعْضُ اهْلِ عَسْكَري مِمَّنْ يُقاتِلُ مَعي:

يا اَهْلَ الْاِسْلامِ غُيِّرَتْ سُنَّةُ عُمَرٍ يَنْهانا عَنِ الصَّلوةِ في شَهْرُ رَمَضانِ تَطَوُّعاً. وَلَقَدْ خِفْتُ اَنْ يَثُورُوا في ناحِيَةِ جانِبِ عَسْكَريٍّ …

(اگر مقام ابراهيم را كه خليفه دوّم تغيير داد به همان مكاني مي گذاشتم كه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله وسلم قرار داده بود؛

و فدك را به صاحب اصليش مي دادم؛

و پيمانه رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم را به مقدار تعيين شده پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم باز مي گرداندم؛

و خانه جعفر را كه در توسعه مسجد به زور خراب كردند، باز پس مي گرفتم؛

و احكام و قضاوت هاي ظالمانه را طرد مي كردم؛

و زنان مسلمان را كه بدون حقّي

گرفتند و با آنان ازدواج كردند، به خانواده هايشان برمي گرداندم؛

و دفتر حقوق را به روش حقوق پيامبر خدا صلي الله عليه وآله وسلم تغيير مي دادم؛

و دفتر بخشش ها و امتياز دادنها را نابود مي كردم؛

و مسجد رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم آنگونه كه لازم بود درست مي كردم؛

و در هائي كه بيجا باز كردند مي بستم؛

و مسح برروي كفش را منع مي كردم؛

و برخوردن آبجو حدّ شراب مي زدم؛

و متعه و حجّ تمتّع را حلال اعلام مي كردم؛

و دستور مي دادم كه بر جنازه ها پنج تكبير بگويند؛

و بسم اللَّه را در نماز بلند بگويند؛

و مردم را به حكم قرآن باز مي گرداندم؛

و طلاق را مطابق اسلام جاري مي كردم؛

و صدقات را از اقشار مردم مي گرفتم؛

هر آينه از اطراف من پراكنده مي شدند، من تا دستور دادم كه نماز مستحبّي را به جماعت نخوانند كه بدعت است، جمعي از لشگريان من فرياد زدند:

كه اي اهل اسلام، سنّت خليفه دوّم را تغيير دادند، ترسيدم كه لشگريانم را دچار پراكندگي نمايند.)

*****

(1) روضه كافي ص58 و 63 - و - تاريخ الخلفاء سيوطي 136.

عليه السلام را نمي شناخت، مُشتي بر سينه امام علي عليه السلام كوبيد و گفت:

از مغازه خارج شو، اين معامله به شما ربطي ندارد.

امام علي عليه السلام مُشت آن قصّاب را تحمّل كرد و بيرون آمد و كنيز را به خانه اربابش برد.

آنها حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام را شناختند، احترام گذاشتند، و آن كنيز را با محبّت پذيرفتند.

امّا همسايگان قصّاب، اطراف او جمع شده و گفتند:

مي داني مشت بر سينه چه كسي نواختي؟ آن شخص امير المؤمنين بود.

مرد قصّاب امام علي عليه السلام را بسيار دوست مي داشت، امّا نمي شناخت، از جسارت و گناه خود در نزد حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام عذر خواهي كرد.

و برخي نوشتند كه:

با ساطور قصّابي دست خود را قطع كرد. كه امام علي عليه السلام ضمن دلداري دادن، دست او را شفا داد.(1).

*****

(1) بحارالانوار ج 41 ص 48 حديث 1.

برخاستند، و اين شعار را دادند.

امام علي عليه السلام با بزرگواري خاصّي مخالفت هاي آنان را تحمّل كرد.

آنگاه خطاب به مردم فرمود:

كَلِمَةُ حَقٍّ يُرادُ بِها الْباطِلْ

«شعار حقّي است كه از آن باطل اراده مي كنند»

سپس خطاب به خوارج در مسجد فرمود:

تا وقتي كه دست به شمشير نبرديد، و با ما هستيد از سه اصل اساسي برخورداريد:

1- لا نَمْنَعَكُمْ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ تَذْكُرُوا فيها إِسْمُهُ

«از ورود شما به مسجد براي نماز جلوگيري نمي كنيم»

2- لا نَمْنَعَكُمْ مِنَ الْفِيْ ءْ ما دامَتْ أَيْدِيكُمْ مَعَ أَيْدِينا

«تا وقتي كه با ما هستيد از حقوق بيت المال شما را محروم نمي كنيم»

3- لا نُقَاتِلُكُمْ حَتَّي تَبْدَؤُنا

«با شما نمي جنگيم تا شما جنگ را آغاز كنيد» (1).

*****

(1) تاريخ طبري ج 4 ص 53.

است، و در زمان رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله وسلم با پياده شدن احكام دين، با انواع مفاسد اجتماعي مبارزه مي گرديد كه:

حلال الهي درست رواج پيدا كرد.

و ريشه هاي بسياري از مفاسد خشكيد.

امّا پس از سقيفه و بدعت هاي خليفه اوّل و خليفه دوّم، و سياست تغيير احكام الهي، ازدواج موقّت نيز برداشته شد، و خليفه دوّم آن را حرام اعلام كرد و آشكارا گفت كه:

هركس مُتعه انجام دهد، گردنش را خواهم زد.

با تعطيل شدن حكم خدا، و بر زمين ماندن بسياري از مشكلات جنسي جوانان و زنان بي شوهر، دوباره روابط نامشروع رواج يافت كه متعه تا زمان حكومت حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام به صورت ضدّ ارزش در آمد، و آن را يك امر خلاف اسلام مي پنداشتند، كه امام علي عليه السلام با تأسّف فرمود:

لَو لا ما فَعَلَ عُمَرُ بنُ الخَطَّاب فِي الْمُتْعَةِ ما زَنَي إِلاَّ شَقِيٌّ

«اگر خليفه دوّم حكم خدا را نسبت به متعه تحريف نمي كرد، هيچكس جز افراد جنايتكار مرتكب روابط نامشروع نمي شدند.» (1).

*****

(1) روضة المتقين ج 8 ص 266 - و - شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ج 20 ص 25 و ج 12 ص 253.

كنار بستر شهادت سفارش كرد كه پس از او ازدواج كند،

و شوهر او را معيّن فرمود كه با «مغيرة بن نوفل» از نوادگان عبدالمطلّب ازدواج كند.

(امامه پس از عدِّه وفات به وصيّت امام علي عليه السلام عمل نمود، و ازدواج كرد، و داراي فرزندي بنام يحيي شد).(1).

*****

(1) سفينة البحار ج 1 ص 34 و 35 - و - كافي ج 5 ص 555 - و - روضة المتّقين ج 8 ص 123.

اسلامي، و جانشين پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم بر جنّ و آدميان مي باشي» (1).

*****

(1) ابواب الجنان و مجالس الواعظين ج 1 ص 281.

و اكرام قرار گرفتيد، شما نيز متقابلاً آن را به وجه نيكو تر و يا دست كم به همان گونه پاسخ گوئيد، كه خداوند بدون ترديد همه چيز را به حساب مي آورد».

اگر سلام كننده، عبارت؛

«وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ»

را بر سلام خويش افزود بهتر آن است كه به همان نحو پاسخ گفته و چيزي بر آن اضافه نكنند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بر جماعتي مي گذشت و بر آنها سلام كرد، آنان در پاسخ خويش عبارت؛

«وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوَانُهُ» را افزودند.

حضرت فرمود:

از حدّ سلام ملائكه به پدر ما ابراهيم عليه السلام تجاوز نكنيد.

و نيز فرمود:

صيغه سلام را 10 حَسَنه و ثواب است و افزودن كلمه «وَ رَحْمَةُ اللَّهِ» را 20 حَسَنه و كلمه «وَ بَرَكاتُهُ» را 30 حَسَنه است.(2).

*****

(1) سوره نساء آيه 86.

حلية المتّقين باب يازدهم فصل دوّم.

آسان، و مشكلات را هموار فرمايد. ان شاءاللّه، با درود.» (1).

*****

(1) نامه 70 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف - و - ترجمه صوت العدالت الانسانيّه ص102.

و توانِ كاري لازم را دارند، تعمير و لاي روبي كنند و از ره آورد كار خود نيز بهره مند باشند.

از اين دستورالعمل حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام انواع پيمانكاري را مي شود قانوني و مجاز شمرد.

*****

(1) قرظه از ياران پيامبر خدا صلي الله عليه وآله وسلم است. اسدالغابة ج 4 ص 202 است.

علي عليه السلام و فرزندانش ص 170.

با آن حضرت به كوفه آمد و چون امام را شناخت، اسلام آورد.(2).

*****

(1) ذمّي به يهوديان و مسيحياني مي گويند كه در پناه اسلام زندگي مي كنند.

كافي ج 2 ص 670 كتابُالعِشرة بابُ حُسنِ الصَّحابِة.

أنّي فاعِلٌ فِيكُم؟

«اي جمعيّت قريش! تصوّر مي كنيد من با شما چه رفتاري انجام مي دهم؟»

پاسخ دادند:

خَيْراً، أخٍ كَريمٍ وَ ابن أخٍ كَريم

(نيكي «كه ما جز نيكي تصوّر ديگري درباره ات نداريم» تو برادر كريم «بزرگوار» و برادرزاده بزرگوار ما هستي»

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

أذْهَبوُا فَأَنْتُم الطُّلَقاء

«برويد كه همه تان آزاديد»

رسالت او چنين اقتضا مي كرد كه فرمود:

إِنَّ اللَّهَ أرْسَلَني مُبَلِّغاً وَ لَمْ يُرْسِلُني مُتِعَنّتاً

«به درستي كه خداوند مرا براي تبليغ فرستاده است و نه براي عيب جويي و سرزنش «مردمان».

خليفه اوّل بيشتر شد.(1).

سليم بن قيس مي نويسد:

امام علي عليه السلام اضافه كرد و فرمود:

از پيمانتان (در روز غدير) زمان زيادي نگذشته است كه آنرا فراموش كرديد، ابابكر خوب مي داند كه لقب «اميرالمؤمنين» جز براي من، بر ديگري سزاوار نيست.

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم در جمعي كه هفت نفر بودند و ابابكر هم جزو آنها بود، امر فرمود كه:

بيايند و با لقب اميرالمؤمنين، بر من سلام كنند.

در آن هنگام خليفه اوّل و رفيقش از پيامبر سئوال كردند:

آيا اين دستور از جانب خدا و پيامبر است؟

پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم در پاسخ فرمود:

بلي، اين دستور از جانب خدا و پيامبر او مي باشد كه علي، اميرالمؤمنين و رئيس مسلمين و صاحب پرچم سفيدِ نشان دار است.(2).

*****

(1) الامامة و السّياسة ج 1 ص 19 - 20.

اسرار آل محمّد ص 32.

صلي الله عليه وآله وسلم، ببين بعد از تو از سوي عُمَر و ابابكر بر ما چه مي رسد.)

برخي از شنيدن صداي فاطمه عليها السلام صحنه را ترك كردند، ولي خليفه دوّم با برخي افراد ديگر، ماندند تا بلكه علي عليه السلام را با اجبار از خانه بيرون آورند.(1).

سليم بن قيس(2) چنين نقل مي كند:

خليفه دوّم با عدّه اي كه در اطرافش باقي مانده بودند، دستور داد تا هيزم آورده در اطراف خانه علي عليه السلام و فاطمه عليها السلام و فرزندانش قرار دادند.

آنگاه با صداي بلند (بطوري كه علي عليه السلام و فاطمه زهرا عليها السلام بشنوند)، فرياد زد:

قَسَم به خدا! يا علي بايد از منزل خارج شود و با خليفه بيعت كند و يا شما را با آتش مي سوزانيم.

حضرت فاطمه عليها السلام فرمود:

اي خليفه دوّم ما را با تو كاري نيست.

خليفه دوّم گفت:

دَر را باز كن و اِلاّ خانه را با خودتان آتش مي زنم.

حضرت فاطمه عليها السلام دوباره فرمود:

آيا از خدا نمي ترسي كه به خانه من داخل مي شوي؟

كلام مستدل و سوزناك دختر پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم در خليفه دوّم تأثيري نكرد و از كار خود منصرف نشد.

آتش خواست و درب خانه را به آتش كشيد و با فشار به خانه وارد شد.

فاطمه عليها السلام پيش آمد و ندا داد:

يا أبَتا يا رَسُولَ اللَّهِ

(اي پدر! اي رسول خدا بنگر كه چه بدرفتاري از ابابكر به ما مي رسد.)

خليفه دوّم شمشير كشيد و بر پهلوي فاطمه عليها السلام زد.

باز حضرت فاطمه عليها السلام ناله (وا أبَتا) كشيد.

در روايت ديگر:

قُنفُذ فاطمه عليها السلام را در پشت لنگ دَر قرار داده و دَرب را فشار داد تا استخوان

پهلوي آن بانو شكست و طفلي كه در رَحِم داشت سِقط شد.(3).

چون مسئله به اين مرحله كشيد، ناگهان امام علي عليه السلام مانند شيرِ غضبناك از خانه بيرون پَريد، گريبان فرزند خطّاب را گرفت و محكم كشيد و او را نقش بر زمين ساخت «بر روي سينه او نشست» و با پنجه خود بيني و گلوي خليفه دوّم را كوبيد و محكم فشار داد.

ناگاه وصيّت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم را بخاطر آورد و خطاب به خليفه دوّم فرمود:

(قَسَم به خدائي كه محمّد صلي الله عليه وآله وسلم را به رسالت برانگيخته، اي پسر ضهّاك، اگر نبود كتابي كه از جانب خداست و نيز نبود عهدي كه با پيامبر خدا صلي الله عليه وآله وسلم بسته ام، آنگاه مي ديدي كه تو نمي تواني به خانه من داخل شوي.)

سپس او را رها ساخت.

خليفه دوّم فهميد كه خطر گذشته است و علي عليه السلام دست به شمشير نخواهد بُرد ولي با اين حال از صلابت فرزند ابوطالب دلهره داشت، لذا بيرون خانه دويد و از مردم كمك خواست تا دوباره به خانه وَحي هجوم آورند.

بنابر آنچه بيان شد، كسي در صحّت اين موضوع ترديدي نخواهد داشت كه در ميان مهاجمين نامِ:

خالد بن وليد،

عبدالرّحمن بن عوف،

خليفه دوّم،

زيد بن سالم،

قُنْفُذْ غُلام خليفه اوّل،

اسيد بن خضير و سلمة بن اسلم، به چشم مي خورد.(4).

*****

(1) الامامة و السّياسة ج 1 ص 19.

سليم بن قيس كوفي كه از تابعين بشمار مي رود، عصر اميرالمؤمنين عليه السلام و حسنين عليهما السلام و امام سجاد عليه السلام را درك كرده و در دوران حكومت حجّاج بن يوسف در حدودِ سالِ نَوَدِ هجري قمري درگذشت. كتاب او

بنام اصل سليم يكي از اصول معتبر شيعه بشمار مي رود. امام صادق عليه السلام فرمود: هركس از دوستان و پيروان ما كتاب سليم بن قيس هلالي را نداشته باشد، چيزي از مسائل امامت نزد او نيست و از وسيله هاي ما هيچ آگاهي ندارد. آن كتاب الفباي شيعه و سرّي از اسرار آل محمّد صلي الله عليه وآله وسلم است، كه اخيراً با نام اسرار آل محمّد صلي الله عليه وآله وسلم منتشر شده است.

اسرار آل محمّد ص 34 - 35.

اسرار آل محمّد ص 34 - 35.

هاشم شمشير بگيرند و كارهاي ناجوانمردانه ديگري انجام دهند.

اسرار آل محمّد ص 34.

همان را به تو مي گويم. (يعني: اگر مي خواهي آئين اسلام و نام مبارك پدرت محمّد صلي الله عليه وآله وسلم تا قيامت زنده و پابرجا بماند، مرا بحال خود و شمشيرم را در غلاف بگذار.)(1).

*****

(1) شرح ابن ابي الحديد ج 2 ص 20.

الله عليه وآله از اهل بيت او بگرداند، يا مرا پس از وي از عهده دار شدن حكومت باز دارند، تنها چيزي كه نگرانم كرد شتافتن مردم به سوي فلان شخص بود كه با او بيعت كردند.

آنجا كه ديدم گروهي از اسلام بازگشته، مي خواهند دين محمد صلي الله عليه وآله را نابود سازند، پس ترسيدم كه اگر اسلام و طرفدارانش را ياري نكنم، رخنه اي در آن بينم يا شاهد نابودي آن باشم، كه مصيبت آن بر من سخت تر از رها كردن حكومت بر شماست، كه كالاي چند روزه دنياست، به زودي ايّام آن مي گذرد چنانكه سراب ناپديد شود، يا چونان پاره هاي ابر كه زود پراكنده مي گردد.

پس در ميان آن آشوب و غوغا بپا خواستم تا آن كه باطل از ميان رفت، و دين استقرار يافته، آرام شد.» (1).

*****

(1) نامه 62 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

پنهاني، آگاهي دارم كه اگر باز گويم مضطرب مي گرديد، چون لرزيدن ريسمان در چاه هاي عميق!!.(1).

*****

(1) خطبه 5 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

مؤثّري داشت.

و بعضي ديگر گفتند:

اگر شما در سقيفه مي بوديد، يك نفر هم در امامت و رهبري شما مخالفت نمي كرد.(1).

*****

(1) اختصاص ص 178 - و - بحارالانوار ج 8 ص 103.

در آن روز همكاتانا بود.

آتش پرستان.

خداوند علم و شمشير ص 123 -124 نقل از علي عليه السلام پيشواي مسلمين.

منطقه شخصاً رهبري لشگر اسلام را به عهده گيرم،

در اين رابطه هر كس رأي و انديشه خود را اظهار مي داشت.

طلحة بن عبداللَّه كه از خطباي قريش بود، برخاست و چرب زباني كرد و كار خليفه را صواب قلمداد نمود و او را از رأي ديگران مستغني دانست و چاپلوسي را از حد گذرانيد.

پس از او خليفه سوم بن عفّان نه تنها خليفه را به ترك مدينه تشويق نمود، بلكه پيشنهاد كرد كه به سپاه اسلام و يَمَن أمر فرمائيد، همگي هردو محل را به سوي تو ترك گويند، تو هم با مسلمانان مكّه، مدينه، مصر، كوفه و بصره به سوي نبرد با كافران حركت كن.

در اين موقع علي عليه السلام برخاست و از هر دو نظريّه انتقاد كرد و فرمود:

«هرگاه شَهر يَمَنْ و منطقه شام را از سپاه و مردان رزمجو خالي سازي و به سركوبي ايران فراخواني، به احتمال زياد ارتش بي باكِ روم، شام را اشغال كنند و اگر حجاز را تَرك گوئي، اعراب اطراف اين منطقه از اين فرصت استفاده كرده و فتنه اي برپا مي كنند كه ضرر و خسارت آن به مراتب بيش از ضرر و فتنه ايست كه به استقبال آن مي رويد.»

و افزود:

«فرمانروائي كشور مانند رشته تسبيح است كه آنها را به هم پيوسته، اگر رشته از هم گسيخته شود، مُهره ها از هم مي پاشند.

اگر نگراني تو بخاطر كمي سپاه اسلام است، يقين بدان مسلمانان به وسيله عقيده پاك و ايماني كه دارند، بسيارند، تو مانند ميله وسط آسيا باش و گردونه نبرد و آسياي رزم را توسّط ارتش به حركت درآور.

شركت تو در جبهه مايه جرأت دشمن مي گردد، زيرا آنان

با خود مي انديشند كه تو پيشواي عرب هستي و مسلمانان بجز تو پيشواي ديگري ندارند، اگر او را از ميان برداريم، مشكلات ما بر طرف مي شود، اين انديشه، حرص و علاقه ايشان را بر جنگ و پيروزي دو چندان مي سازد.» (3).

خليفه دوّم پس از شنيدن سخنان مستدلّ امام علي عليه السلام نه تنها از رفتن خود منصرف شد، بلكه از دعوت لشكر يمن و شام نيز خودداري ورزيد و گفت:

رأي، رأي علي عليه السلام است و من دوست دارم كه از رأي او پيروي كنم.(4).

سخن حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام اينگونه آغاز شد:

إِنَّ هذَا الْأَمْرَ لَمْ يَكُنْ نَصْرُهُ وَلَا خِذْلاَنُهُ بِكَثْرَةٍ وَلَا بِقِلَّةٍ.

وَهُوَ دِينُ اللَّهِ الَّذِي أَظْهَرَهُ، وَجُنْدُهُ الَّذِي أَعَدَّهُ وَأَمَدَّهُ، حَتَّي بَلَغَ مَا بَلَغَ، وَطَلَعَ حَيْثُ طَلَعَ؛ وَنَحْنُ عَلَي مَوْعُودٍ مِنَ اللَّهِ، وَاللَّهُ مُنْجِزٌ وَعْدَهُ، وَنَاصِرٌ جُنْدَهُ.

وَمَكَانُ الْقَيِّمِ بِالْأَمْرِ مَكَانُ النِّظَامِ مِنَ الْخَرَزِ يَجْمَعُهُ وَيَضُمُّهُ:

فَإِنِ انْقَطَعَ النِّظَامُ تَفَرَّقَ الْخَرَزُ وَذَهَبَ، ثُمَّ لَمْ يَجْتَمِعْ بِحَذَافِيرِهِ أَبَداً.

وَالْعَرَبُ الْيَوْمَ، وَإِنْ كَانُوا قَلِيلاً، فَهُمْ كَثِيرُونَ بِالْإِسْلَامِ، عَزِيزُونَ بِالْإِجْتَِماعِ! فَكُنْ قُطْباً، وَاسْتَدِرِ الرَّحَا بِالْعَرَبِ، وَأَصْلِهِمْ دُونَكَ نَارَ الْحَرْبِ، فَإِنَّكَ إِنْ شَخَصْتَ مِنْ هذِهِ الْأَرْضِ انْتَقَضَتْ عَلَيْكَ الْعَرَبُ مِنْ أَطْرَافِهَا وَأَقْطَارِهَا، حَتَّي يَكُونَ مَا تَدَعُ وَرَاءَكَ مِنَ الْعَوْرَاتِ أَهَمَّ إِلَيْكَ مِمَّا بَيْنَ يَدَيْكَ.

إِنَّ الْأَعَاجِمَ إِنْ يَنْظُرُوا إِلَيْكَ غَداً يَقُولُوا:

هذَا أَصْلُ الْعَرَبِ، فَإِذَا اقْتَطَعْتُمُوهُ اسْتَرَحْتُمْ، فَيَكُونَ ذلِكَ أَشَدَّ لِكَلَبِهِمْ عَلَيْكَ، وَطَمَعِهِمْ فِيكَ.

فَأَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ مَسِيرِ الْقَوْمِ إِلَي قِتَالِ الْمُسْلِمِينَ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ هُوَ أَكْرَهُ لِمَسِيرِهِمْ مِنْكَ، وَهُوَ أَقْدَرُ عَلَي تَغْيِيرِ مِا يَكْرَهُ.

وَأَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ عَدَدِهِمْ، فَإِنَّا لَمْ نَكُنْ نُقَاتِلُ فِيَما مَضَي بِالْكَثْرَةِ، وَإِنَّمَا كُنَّا نُقَاتِلُ بالنَّصْرِ وَالْمَعُونَةِ!

*****

(1) شرح نهج البلاغه فيض ج 1 ص 43.

پژوهش عميق ص 411.

نهج البلاغه

خطبه 146 و 134 مربوط به مشورت خليفه دوّم با امام است.

شرح نهج البلاغه فيض، ذيل كلام 146 - و - تاريخ كامل ج 2 ص 450 - و - ارشاد شيخ مفيد ج 1 ص 197.

آن چه كه دوست ندارند تواناتر است.

امّا آن چه از فراواني دشمن گفتي، ما در جنگ هاي گذشته با فراواني سرباز نمي جنگيديم، بلكه با ياري و كمك خدا مبارزه مي كرديم.)(1).

و در سخنراني ديگري امام علي عليه السلام فرمود:

وَقَدْ تَوَكَّلَ اللَّهُ لِأَهْلِ هذَا الدِّينِ بِإِعْزَازِ الْحَوْزَةِ، وَسَتْرِ الْعَوْرَةِ. وَالَّذِي نَصَرَهُمْ، وَهُمْ قَلِيلٌ لَا يَنْتَصِرُونَ، وَمَنَعَهُمْ وَهُمْ قَلِيلٌ لَا يَمْتَنِعُونَ، حَيٌّ لَا يَمُوتُ. إِنَّكَ مَتَي تَسِرْ إِلَي هذَا الْعَدُوِّ بِنَفْسِكَ، فَتَلْقَهُمْ فَتُنْكَبْ، لَا تَكُنْ لِلْمُسْلِمِينَ كَانِفَةٌ دُونَ أَقْصَي بِلَادِهِمْ.

لَيْسَ بَعْدَكَ مَرْجِعٌ يَرْجِعُونَ إِلَيْهِ. فَابْعَثْ إِلَيْهِمْ رَجُلاً مِحْرَباً، وَاحْفِزْ مَعَهُ أَهْلَ الْبَلَاءِ وَالنَّصِيحَةِ، فَإِنْ أَظْهَرَ اللَّهُ فَذَاكَ مَا تُحِبُّ، وَإِنْ تَكُنِ الْأُخْرَي، كُنْتَ رِدْأً لِلنَّاسِ وَمَثَابَةً لِلْمُسْلِمِينَ.

*****

(1) خطبه 146 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

و نامه اي به ابوعبيده نوشت و او را به ادامه نبرد و پيشروي به سوي بيت المقدّس تشويق كرد و افزود:

پسر عموي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم به ما بشارت داد كه بيت المقدّس به وسيله تو فتح خواهد شد.(1).

*****

(1) ثمرة الاوراق ج 2 ص 15 به نقل از پژوهش عميق ص 414.

ارشاد شيخ مفيد باب 1 فصل 58 ص 190 - و - مناقب ابن شهرآشوب ج 2 ص 356.

خداوند به تعداد موهاي بدن او عبادت يك سال، كه روزها روزه گرفته، و شب ها شب زنده داري كرده باشد ثواب به شوهر مي دهد.)(1).

*****

(1) جامع السعادات ج 2 ص 140.

به بازارها مي روند و با جوانان قوي و خوش هيكل روبرو مي شوند؟» (1).

*****

(1) محجّةالبيضاء ج 3 ص 104.

واز مفاسد اجتماعي جلوگيري مي شود.

*****

(1) مغيرة قرشي، هاشمي است در زمان رسول خدا صلي الله عليه وآله در مكّه پيش از هجرت متولّد شد و گفته اند جز شش سال از زندگاني رسول خدا صلي الله عليه وآله را درك ننمود.كنيه اش ابو يحيي بود. علي عليه السلام وصيّت كرد كه مغيره پس از او با امامه ازدواج كند. او نيز امامه را همسر خود نمود. و او كسي است كه بر روي ابن ملجم چادر انداخت در هنگامي كه علي عليه السلام را شمشير زدند.

او بسيار نيرومند بود و با علي عليه السلام در صفّين حضور يافت. در خلافت خليفه سوم قاضي بود و از پيامبر عليه السلام يك حديث روايت كرده است (اسد الغابة - 408 - 4).

ناسخ التواريخ اميرالمؤمنين عليه السلام ج 4 فصل آخر.

و من از علي هستم، و او وليّ هر مؤمن و زن مؤمنه است.»

و به اعتراض كنندگان فهماند كه عمل حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام هيچگونه ايرادي ندارد.(1).

*****

(1) حقّ اليقين، ص 52 - و - صحيح مسلم - و - صحيح ترمذي.

اميرالمؤمنين علي عليه السلام پس از جنگ بدر، در ماه رمضان و شب زفاف در ماه ذيحجّه از سال دوّم هجرت اتّفاق افتاد.(2).

*****

(1) امالي شيخ صدوق ص43 - و - جلاء العيون مجلسي.

كشف الغُمّة ج1 ص374 - و - جلاء العيون مجلسي.

لِبَنِي عَلِيٍّ، وَإِنِّي إِنَّمَا جَعَلْتُ الْقِيَامَ بِذلِكَ إِلَي ابْنَيْ فَاطِمَةَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ، وَقُرْبَةً إِلَي رَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه وآله، وَتَكْرِيماً لِحُرْمَتِهِ، وَتَشْرِيفاً لِوُصْلَتِهِ.

وَيَشْتَرِطُ عَلَي الَّذِي يَجْعَلُهُ إِلَيْهِ أَنْ يَتْرُكَ الْمَالَ عَلَي أُصُولِهِ، وَيُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَيْثُ أُمِرَ بِهِ وَهُدِيَ لَهُ، وَأَلَّا يَبِيعَ مِنْ أَوْلَادِ نَخِيلَ هذِهِ الْقُرَي وَدِيَّةً حَتَّي تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً.

وَمَنْ كَانَ مِنْ إِمَائِي - اللَّاتِي أَطُوفُ عَلَيْهِنَّ - لَهَا وَلَدٌ، أَوْ هِيَ حَامِلٌ، فَتُمْسَكُ عَلَي وَلَدِهَا وَهِيَ مِنْ حَظِّهِ، فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَهِيَ حَيَّةٌ فَهِيَ عَتِيقَةٌ، قَدْ أَفْرَجَ عَنْهَا الرِّقُّ، وَحَرَّرَهَا الْعِتْقُ.

قوله (ع) في هذه الوصية: «وألا يبيع من نخلها وَدِيةً»، الوَدِيّةُ: الفَسِيلَةُ، وجمعها وَدِيّ.

و قوله (ع): «حتي تشكل أرضها غراساً» هو من أفصح الكلام، والمراد به أن الأرض يكثر فيها غراس النخل حتي يراها الناظر علي غير تلك الصفة التي عرفها بها فيشكل عليه أمرها ويحسبها غيرها.

حرمت او، و احترام پيوند خويشاوندي پيامبر صلي الله عليه وآله را فراهم آورم.

و فرمود «اي همّام! از خدا بترس و نيكوكار باش كه خداوند با پرهيزكاران و نيكوكاران است» امّا همّام دست بردار نبود و اصرار ورزيد، تا آن كه امام(ع) تصميم گرفت صفات پرهيزكاران را بيان فرمايد. پس خدا را سپاس و ثنا گفت، و بر پيامبرش درود فرستاد، و فرمود)

سيماء المتّقين

ليالي المتّقين

نهار المتّقين

علامات المتّقين

*****

(1) همّام بن شريح از شيعيان اميرالمؤمنين عليه السلام بود. (قاموس الرّجال).

جايگاه خويش قرار داد.

امّا پرهيزكاران! در دنيا داراي فضيلت هاي برترند، سخنانشان راست، پوشش آنان ميانه روي، و راه رفتنشان با تواضع و فروتني است، چشمان خود را بر آنچه خدا حرام كرده مي پوشانند، و گوش هاي خود را وقف دانش سودمند كرده اند، و در روزگار سختي و گُشايش، حالشان يكسان است. و اگر نبود مرگي كه خدا بر آنان مقدّر فرموده، روح آنان حتي به اندازه برهم زدن چشم، در بدن ها قرار نمي گرفت، از شوق ديدار بهشت، و از ترس عذاب جهنّم.

خدا در جانشان بزرگ و ديگران كوچك مقدارند، بهشت براي آنان چنان است كه گويي آن را ديده و در نعمت هاي آن به سر مي برند، و جهنّم را چنان باور دارند كه گويي آن را ديده و در عذابش گرفتارند.

دل هاي پرهيزكاران اندوهگين، و مردم از آزارشان در أمان، تن هايشان لاغر، و درخواست هايشان اندك، و نفسشان عفيف و دامنشان پاك است.

در روزگار كوتاه دنيا صبر كرده تا آسايش جاودانه قيامت را به دست آورند: تجارتي پر سود كه پروردگارشان فراهم فرموده، دنيا مي خواست آنها را بفريبد امّا عزم دنيا نكردند، مي خواست آنها را اسير خود گرداند كه با فدا كردن جان، خود را آزاد ساختند.

تَعَالي فِي فَكَاكِ رِقَابِهِمْ.

ترجمه: شب پرهيزكاران

پرهيزكاران در شب برپا ايستاده مشغول نمازند، قرآن را جزء جزء و با تفكّر و انديشه مي خوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروي درد خود را مي يابند.

وقتي به آيه اي برسند كه تشويقي در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روي آورند، و با جان پر شوق در آن خيره شوند، و گمان مي برند كه نعمت هاي بهشت برابر ديدگانشان قرار دارد، و هرگاه به آيه اي مي رسند كه ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن مي سپارند، و گويا صداي برهم خوردن شعله هاي آتش، در گوششان طنين افكن است، پس قامت به شكل ركوع خم كرده، پيشاني و دست و پا بر خاك ماليده، و از خدا آزادي خود را از آتش جهنّم مي طلبند.

خود خشنود نيستند، و اعمال زياد خود را بسيار نمي شمارند. نفس خود را متّهم مي كنند، و از كردار خود ترسناكند. هرگاه يكي از آنان را بستايند، از آنچه در تعريف او گفته شد در هراس افتاده مي گويد: «من خود را از ديگران بهتر مي شناسم و خداي من، مرا بهتر از من مي شناسد، بار خدايا، مرا بر آنچه مي گويند محاكمه نفرما، و بهتر از آن قرارم ده كه مي گويند، و گناهاني كه نمي دانند بيامرز!»

بِالْأَلْقَابِ، وَلَايُضَارُّ بِالْجَارِ، وَلَايَشْمَتُ بِالْمَصَائِبِ، وَلَايَدْخُلُ فِي الْبَاطِلِ، وَلَايَخْرُجُ مِنَ الْحَقِّ. إِنْ صَمَتَ لَمْ يَغُمَّهُ صَمْتُهُ، وَإِنْ ضَحِكَ لَمْ يَعْلُ صَوْتُهُ،وَإِنْ بُغِيَ عَلَيْهِ صَبَرَ حَتَّي يَكُونَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي يَنْتَقِمُ لَهُ. نَفْسُهُ مِنْهُ فِي عَنَاءٍ، وَالنَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ. أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِآخِرَتِهِ، وَأَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ. بُعْدُهُ عَمَّنْ تَبَاعَدَ عَنْهُ زُهْدٌ وَنَزَاهَةٌ، وَدُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِينٌ وَرَحْمَةٌ. لَيْسَ تَبَاعُدُهُ بِكِبْرٍ وَ عَظَمَةٍ،وَلَادُنُوُّهُ بِمَكْرٍ وَخَدِيعَةٍ.

قال: فصعق همام صعقة كانت نفسه فيها. فقال أميرالمؤمنين عليه السلام:

أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ كُنْتُ أَخَافُهَا عَلَيْهِ. ثُمَّ قَالَ: أَهكَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا؟ فقال له قائل: فما بالك يا أمير المؤمنين؟ فقال عليه السلام: وَيْحَكَ، إِنَّ لِكُلِّ أَجَلٍ وَقْتاً لَا يَعْدُوهُ، وَسَبَباً لَا يَتَجَاوَزُهُ. فَمَهْلاً، لَا تَعُدْ لِمِثْلِهَا، فَإِنَّمَا نَفَثَ الشَّيْطَانُ عَلَي لِسَانِكَ!

ترجمه: نشانه هاي پرهيزكاران

و از نشانه هاي يكي از پرهيزكاران اين است كه او را اينگونه مي بيني: در دينداري نيرومند، نرمخو و دورانديش است، داراي ايماني پر از يقين، حريص در كسب دانش، با داشتن علم بردبار، در توانگري ميانه رو، در عبادت فروتن، در تهيدستي آراسته، در سختي ها بردبار، در جستجوي كسب حلال، در راه هدايت شادمان و پرهيز كننده از طمع ورزي، مي باشد.

اعمال نيكو انجام مي دهد و ترسان است، روز را به شب مي رساند با سپاسگزاري، و شب را به روز مي آورد با ياد خدا، شب مي خوابد اما ترسان، و بر مي خيزد شادمان، ترس براي اينكه دچار غفلت نشود، و شادماني براي فضل و رحمتي كه به او رسيده است.

اگر نفس او در آنچه دشوار است فرمان نبرد، از آنچه دوست دارد محرومش مي كند. روشني چشم پرهيزكار در چيزي قرار دارد كه جاودانه است، و آن

را ترك مي كند كه پايدار نيست، بردباري را با علم، و سخن را با عمل، در مي آميزد. پرهيزگار را مي بيني كه: آرزويش نزديك، لغزش هايش اندك، قلبش فروتن، نَفْسش قانع، خوراكش كم، كارش آسان، دينش حفظ شده، شهوتش در حرام مرده و خشمش فرو خورده است.

مردم به خيرش اميدوار، و از آزارش در أمانند. اگر در جمع بيخبران باشد نامش در گروه يادآوران خدا ثبت مي گردد، و اگر در يادآوران باشد نامش در گروه بيخبران نوشته نمي شود. ستمكار خود را عفو مي كند، به آن كه محرومش ساخته مي بخشد، به آن كس كه با او بريده مي پيوندد، از سخن زشت دور، و گفتارش نرم، بدي هاي او پنهان، و كار نيكش آشكار است. نيكي هاي او به همه رسيده، آزار او به كسي نمي رسد. در سختي ها آرام، و در ناگواري ها بردبار و در خوشي ها سپاسگزار است. به آن كه دشمن دارد ستم نكند، و نسبت به آن كه دوست دارد به گناه آلوده نشود. پيش از آن كه بر ضد او گواهي دهند به حق اعتراف مي كند، و آنچه را به او سپرده اند ضايع نمي سازد، و آنچه را به او تذكّر دادند فراموش نمي كند. مردم را با لقب هاي زشت نمي خواند، همسايگان را آزار نمي رساند، در مصيبت هاي ديگران شاد نمي شود و در كار ناروا دخالت نمي كند، و از محدوده حق خارج نمي شود. اگر خاموش است سكوت او اندوهگينش نمي كند، و اگر بخندد آواز خنده او بلند نمي شود، و اگر به او ستمي روا دارند صبر مي كند تا خدا انتقام او را بگيرد. نَفس او از دستش در زحمت، ولي مردم در آسايشند. براي قيامت

خود را به زحمت مي افكند، ولي مردم را به رفاه و آسايش مي رساند. دوري او از برخي مردم، از روي زهد و پارسايي، و نزديك شدنش با بعضي ديگر از روي مهرباني و نرمي است. دوري او از تكبّر و خودپسندي، و نزديكي او از روي حيله و نيرنگ نيست. (سخن امام كه به اينجا رسيد، ناگهان همّام ناله اي زد و جان داد. امام عليه السلام فرمود:) سوگند به خدا من از اين پيش آمد بر همّام مي ترسيدم. سپس گفت: آيا پندهاي رسا با آنان كه پذيرنده آنند چنين مي كند؟. شخصي رسيد و گفت: چرا با تو چنين نكرد؟ امام عليه السلام پاسخ داد:

واي بر تو، هر أجلي وقت معيّني دارد كه از آن پيش نيفتد و سبب مشخّصي دارد كه از آن تجاوز نكند. آرام باش و ديگر چنين سخناني مگو، كه شيطان آن را بر زبانت رانده است.(1).

*****

(1) آن شخص با تفكّرات شيطاني مي خواست بگويد: آنچه را به همام گفتي واقعيّت ندارد وگرنه در جان تو نيز تأثير مي كرد، كه امام(ع) فرمود اين سخن از شيطان است، زيرا هر كسي توان و قدرت تحمّل خاصّي دارد.

يَكُنْ عَصَاهُ فِي الْكَبِيرِ، وَعَصَاهُ فِي الصَّغِيرِ، لَجَرَاءَتُهُ عَلَي عَيْبِ النَّاسِ أَكْبَرُ!

يَا عَبْدَ اللَّهِ، لَا تَعْجَلْ فِي عَيْبِ أَحَدٍ بِذَنْبِهِ، فَلَعَلَّهُ مَغْفُورٌ لَهُ، وَلَا تَأْمَنْ عَلَي نَفْسِكَ صَغِيرَ مَعْصِيَةٍ، فَلَعَلَّكَ مُعَذَّبٌ عَلَيْهِ. فَلْيَكْفُفْ مَنْ عَلِمَ مِنْكُمْ عَيْبَ غَيْرِهِ لِمَا يَعْلَمُ مِنْ عَيْبِ نَفْسِهِ، وَلْيَكُنِ الشُّكْرُ شَاغِلاً لَهُ عَلَي مُعَافَاتِهِ مِمَّا ابْتُلِيَ بِهِ غَيْرُهُ.

ترجمه: پرهيز دادن از غيبت و بدگويي

به كساني كه گناه ندارند، و از سلامت دين برخوردارند، رواست كه به گناهكاران ترحّم كنند، و شكر اين نعمت گذارند، كه شكر گذاري آنان را از عيب جويي ديگران بازدارد، چرا و چگونه آن عيب جو، عيب برادر خويش گويد؟ و او را به بلايي كه گرفتار است سرزنش مي كند؟ آيا به خاطر ندارد كه خدا چگونه او را بخشيد و گناهان او را پرده پوشي فرمود؟ چگونه ديگري را بر گناهي سرزنش مي كند كه همانند آن را مرتكب شده! يا گناه ديگري انجام داده كه از آن بزرگتر است؟ به خدا سوگند! اگر خدا را در گناهان بزرگ عصيان نكرده و تنها گناه كوچك انجام داد، اما جرأت او بر عيب جويي از مردم، خود گناه بزرگتري است.

اي بنده خدا، در گفتن عيب كسي شتاب مكن، شايد خدايش بخشيده باشد، و بر گناهان كوچك خود ايمن مباش، شايد براي آنها كيفر داده شوي، پس هر كدام از شما كه به عيب كسي آگاه است، به خاطر آن چه كه از عيب خود مي داند بايد از عيب جويي ديگران خودداري كند، و شكر گذاري از عيوبي كه پاك است او را مشغول دارد از اينكه ديگران را بيازارد.

أَخِيهِ وَثِيقَةَ دِينٍ وَسَدَادَ طَرِيقٍ، فَلَا يَسْمَعَنَّ فِيهِ أَقَاوِيلَ الرِّجَالِ.

أَمَا إِنَّهُ قَدْ يَرْمِي الرَّامِي، وَتُخْطِئُ السِّهَامُ، وَيُحِيلُ الْكَلَامُ، وَبَاطِلُ ذلِكَ يَبُورُ، وَاللَّهُ سَمِيعٌ وَشَهِيدٌ. أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ بَيْنَ الْحَقِّ وَالْبَاطِلِ إِلَّا أَرْبَعُ أَصَابِعَ.

ترجمه: پرهيز از شنيدن غيبت

اي مردم! آن كس كه از برادرش اطمينان و استقامت در دين، و درستي راه و رسم را سراغ دارد، بايد به گفته مردم درباره او گوش ندهد.

آگاه باشيد! گاهي تيرانداز، تير افكند و تيرها به خطا مي رود، سخن نيز چنين است، درباره كسي چيزي مي گويند كه واقعيّت ندارد و گفتار باطل تباه شدني است، و خدا شنوا و گواه است.

بدانيد كه ميان حق و باطل جز چهار انگشت فاصله نيست.

و مسائل سياسي

3- امام علي عليه السلام و اقتصاد

الف- كار و توليد

ب- انفاق و ايثار گري

ج- عمران و آبادي

د- كشاورزي و باغداري

4- امام علي عليه السلام و امور نظامي

الف- اخلاق نظامي

ب- امور دفاعي و مبارزاتي

5- امام علي عليه السلام و مباحث اطّلاعاتي و امنيتّي

6- امام علي عليه السلام و علم و هنر

الف- مسائل آموزشي و هنري

ب- مسائل علمي و فرهنگي

7- امام علي عليه السلام و مديريّت

8- امام علي عليه السلام و امور قضائي

الف- امور قضائي

ب- مسائل جزائي و كيفري

9- امام علي عليه السلام و مباحث اعتقادي

10- امام علي عليه السلام و مسائل حقوقي

11- امام علي عليه السلام و نظارت مردمي (امر به معروف ونهي از منكر)

12- امام علي عليه السلام و مباحث معنوي و عبادي

13- امام علي عليه السلام و مباحث تربيتي

14- امام علي عليه السلام و مسائل بهداشت و درمان

15- امام علي عليه السلام و تفريحات سالم

الف- تفريحات سالم

ب- تجمّل و زيبائي

مطالب و مباحث هميشه نوراني مباحث ياد شده، از نظر كاربردي مهّم و سرنوشت سازند، زيرا تنها جنبه نظري ندارند، بلكه از رفتار و سيره و روشهاي الگوئي امام علي عليه السلام نيز خبر مي دهند،

تنها داراي جذبه «قال» نيست كه دربردارنده جلوه هاي «حال» نيز مي باشد.

دانه هاي انگشت شماري از صدف ها و مرواريد هاي هميشه درخشنده درياي علوم نَبَوي است

از رهنمودها و راهنمائي هاي جاودانه عَلَوي است

از محضر حقّ و حقيقت است

و از زلال و جوشش هميشه جاري واقعيّت هاست

كه تنها نمونه هائي اندك از آن مجموعه فراوان و مبارك را در اين جزوات مي يابيد و با مطالعه مطالب نوراني آن،

از چشمه زلال ولايت مي نوشيد

كه هر روز با شناسائي منابع جديد در حال

گسترش و ازدياد و كمال و قوام يافتن است.(1).

و در آينده به عنوان يك كتاب مرجع و تحقيقاتي مطرح خواهد بود تا:

چراغ روشنگر راه قصّه پردازان

و سناريو نويسان فيلم نامه ها و طرّاحان نمايشنامه ها

و حجّت و برهان جدال احسن گويندگان و نويسندگان متعهّد اسلامي باشد،

تا مجالس و محافل خود را با ياد و نام آن اوّل مظلوم اسلام نوراني كنيم.

كه رسول گرامي اسلام فرمود:

نَوِّروُا مَجالِسَكُمْ بِذِكرِ عَلِيّ بْنِ اَبي طالِب

(جلسات خود را با نام و ياد علي عليه السلام نوراني كنيد)

با كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام» حقيقتِ «چگونه بودن؟!» براي ما روشن مي شود

و آنگاه چگونه زندگي كردن؟! نيز مشخص خواهد شد.

پيروي از امام علي عليه السلام و الگو قرار دادن راه و رسم زندگي آن بزرگ معصوم الهي،بر اين حقيقت تكيه دارد كه با مطالعه همه كتب و منابع و مآخذ روائي و تاريخي و سياسي موجود كشف كنيم كه:

«امام عليه السلام چگونه بود؟»

آنگاه بدانيم كه:

«چگونه بايد باشيم»

زيرا خود فرمود:

اَيُّهَا النّاسُ اِنّي وَاللّهِ ما أَحُثُّكُم عَلي طاعَةٍ اِلاَّ وَ أَسْبِقُكُم الَيْهَا، وَ لا أَنْهاكُم عَنْ مَعْصِيَةٍ اِلاّ وَ أَتَناهي قبلَكُمْ عَنها(2).

(اي مردم! همانا سوگند به خدا من شما را به عمل پسنديده اي تشويق نمي كنم جز آنكه در عمل كردن به آن از شما پيشي مي گيرم، و شما را از گناهي باز نمي دارم جز آنكه پيش از نهي كردن، خود آن را ترك كرده ام)

پس توجه به الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام براي مبارزان و دلاوراني كه با نام او جنگيدند، و با نام او خروشيدند، و هم اكنون در جاي جاي زندگي، در صلح و سازندگي، در جنگ و

ستيز با دشمن، در خودسازي و جامعه سازي و در همه جا بدنبال الگوهاي كامل روانند، بسيار مهمّ و سرنوشت ساز است تا در تداوم راه امام رحمه الله بجوشند، و در همسوئي با امير بيان بكوشند، كه بارها پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

«آنانكه از علي پيروي كنند اهل نجات و بهشتند»

و به علي عليه السلام اشاره كرد و فرمود:

«اين علي و پيروان او در بهشت جاي دارند» (3).

و اميدواريم كه كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام» آغاز مباركي باشد تا اين راه تداوم يابد، وبه كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري» ديگر معصومين عليهم السلام بيانجامد.

در اينجا توجّه به چند تذكّر أساسي لازم است.

*****

(1) تاكنون هزاران فيش تحقيقاتي از حدود 700 عنوان در يك هزار جلد، كتاب پيرامون حضرت امام علي عليه السلام فراهم آمده است.

(2) خطبه 6 /175، نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

(3) ينابيع المودّة ص 40، قالت فاطمه (س): نَظَرَ رَسُولَ اللَّه(ص) اِلي عَلِيٍّ(ع) و قال: هذا وَ شِيعَتُهُ فِي الْجَنَّة.

السلام تنها در روزگار خودش قابل پياده شدن بود، امّا هم اكنون اگر آن لباس ها را بپوشيم، مورد اعتراض مردم قرار خواهيم گرفت.

يعني عُنصر زمان و مكان، در كيفيّت ها تأثير بسزائي دارد.

پس اگر الگوهاي رفتاري، درست تبيين نگردد، ضمانت اجرائي ندارد و از نظر كار بُردي قابل الگو گيري يا الگو پذيري نيست، مانند:

- غذاهاي ساده اي كه امام علي عليه السلام ميل مي فرمود، در صورتي كه فرزندان و همسران او از غذاهاي بهتري استفاده مي كردند.

- لباس هاي پشمي و ساده اي كه امام علي عليه السلام مي پوشيد، امّا ضرورتي نداشت كه ديگر امامان معصوم عليهم السلام بپوشند.

- در برخي از مواقع، امام علي عليه السلام با پاي برهنه راه مي رفت، كه در زمان هاي ديگر قابل پياده شدن نبود.

امام علي عليه السلام خود نيز تذكّر داد كه:

لَنْ تَقْدِروُنَ عَلي ذلِك وَلكِن اَعينوُني بِوَرَعٍ وَاجْتَهاد

(شما نمي توانيد همانند من زندگي كنيد، لكن در پرهيزكاري و تلاش براي خوبي ها مرا ياري دهيد(1).

وقتي عاصم بن زياد، لباس پشمي پوشيد و به كوه ها مي رفت و دست از زندگي شُست و تنها عبادت مي كرد، امام علي عليه السلام او را مورد نكوهش قرار داد، كه چرا اينگونه زندگي مي كني؟

عاصم بن زياد در جواب گفت:

قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، هذَا أَنْتَ فِي خُشُونَةِ مَلْبَسِكَ وَجُشُوبَةِ مَأْكَلِكَ!

(عاصم گفت، اي اميرمؤمنان، پس چرا تو با اين لباس خشن، و آن غذاي ناگوار بسر مي بري؟)

امام علي عليه السلام فرمود:

قَالَ: وَيْحَكَ، إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَي فَرَضَ عَلَي أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ، كَيْلَا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ!(2).

واي بر تو، من همانند تو نيستم، خداوند بر پيشوايان حق واجب كرده كه خود را با

مردم ناتوان همسو كنند، تا فقر و نداري، تنگدست را به هيجان نياورد، و به طغيان نكشاند.

*****

(1) نامه 5/45 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

(2) خطبه 3/209 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

فروع اعتقادي به گونه اي مستدل و روشن در آيات نوراني قرآن به اثبات رسيده است،

و باورهاي اعتقادي انسان و تكيه گاه هاي عبادي و معنوي بشر به درستي مورد ارزيابي قرار گرفته است.

پس قرآن يك كتاب اعتقادي است،

كه همه مباحث اعتقادي از اصول و فروع در آن نهفته و به روشني اثبات شده است.

اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه 1 نهج البلاغه مي فرمايد:

كِتَابَ رَبِّكُمْ فِيكُمْ: مُبَيِّناً حَلَالَهُ وَحَرَامَهُ، وَفَرَائِضَهُ وَفَضَائِلَهُ، وَنَاسِخَهُ وَمَنْسُوخَهُ، وَرُخَصَهُ وَعَزَائِمَهُ، وَخَاصَّهُ وَعَامَّهُ، وَعِبَرَهُ وَأَمْثَالَهُ، وَمُرْسَلَهُ وَمَحْدُودَهُ، وَمُحْكَمَهُ وَمُتَشَابِهَهُ، مُفَسِّراً مُجْمَلَهُ، وَمُبَيِّناً غَوَامِضَهُ، بَيْنَ مَأْخُوذٍ مِيثَاقُ عِلْمِهِ، وَمُوَسَّعٍ عَلَي الْعِبَادِ فِي جَهْلِهِ.

وَبَيْنَ مُثْبَتٍ فِي الْكِتَابِ فَرْضُهُ، وَمَعْلُومٍ فِي السُّنَّةِ نَسْخُهُ، وَوَاجِبٍ فِي السُّنَّةِ أَخْذُهُ، وَمُرَخَّصٍ فِي الْكِتابِ تَرْكُهُ، وَبَيْنَ وَاجِبٍ بِوَقْتِهِ، وَزَائِلٍ فِي مُسْتَقْبَلِهِ. وَمُبَايَنٌ بَيْنَ مَحَارِمِهِ، مِنْ كَبِيرٍ أَوْعَدَ عَلَيْهِ نِيرَانَهُ، أَوْ صَغِيرٍ أَرْصَدَ لَهُ غُفْرَانَهُ، وَبَيْنَ مَقْبُولٍ في أَدْنَاهُ، مُوَسَّعٍ فِي أَقْصَاهُ.

«كتاب پروردگار ميان شماست، كه بيان كننده حلال و حرام، واجب و مستحب، ناسخ و مَنسوخ، مُباح و مَمنوع، خاصّ و عام، پندها و مَثَلها، مُطْلَق و مُقَيَّد، مُحكَمُ و مُتَشابِه مي باشد، عبارات مُجْمَل خود را تفسير، و نكات پيچيده خود را روشن مي كند، از واجباتي كه پيمان شناسايي آن را گرفت، و مستحبّاتي كه آگاهي از آنها لازم نيست.

قسمتي از احكام ديني در قرآن واجب شمرده شد كه ناسخ آن در سنّت پيامبر صلي الله عليه وآله آمده، و بعضي از آن، در سنّتِ پيامبر صلي الله عليه وآله واجب شده كه در كتاب خدا ترك آن مجاز بوده است، بعضي از واجبات، وقتِ محدودي داشته، كه در آينده از بين رفته است، محرّمات الهي از هم جدا

مي باشند، برخي از آنها، گناهان بزرگ است كه وعده آتش دارد، و بعضي كوچك كه وعده بخشش داده است، و برخي از اعمال كه اندكش مقبول و در انجام بيشتر آن آزادند.» (1).

و اين حقيقت را همه مي دانند كه:

الف - تنها با داشتن قرآن نمي توان به همه معارف بلند آن دست رسي پيدا كرد.

ب - قرآن احتياج به تفسير و تحليل دارد.

ج - همه كس نمي توانند مباحث و علوم و فنون نهفته در قرآن را كشف كنند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه 125 نهج البلاغه مي فرمايد:

إِنَّا لَمْ نُحَكِّمِ الرِّجَالَ، وَإِنَّمَا حَكَّمْنَا الْقُرْآنَ. هذَا الْقُرْآنُ إِنَّمَا هُوَ خَطٌّ مَسْتُورٌ بَيْنَ الدَّفَّتَيْنِ، لَا يَنْطِقُ بِلِسَانٍ، وَلاَبُدَّ لَهُ مِنْ تَرْجُمَانٍ. وَإِنَّمَا يَنْطِقُ عَنْهُ الرِّجَالُ.

«ما افراد را داور قرار نداديم، تنها قرآن را به حكميّت «داوري» انتخاب كرديم.

(كه آنها بر سر نيزه كرده و داوري آن را مي خواستند)

اين قرآن، خطّي نوشته شده كه ميان دو جلد پنهان است، زبان ندارد تا سخن گويد، و نيازمند به كسي است كه آن را ترجمه كند، و همانا انسان ها مي توانند از آن سخن گويند.» (2).

و همه اعتراف دارند كه:

تنها رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله وسلم و عترت پاك او كه آموزش هاي لازم را از آن حضرت دريافت كرده اند،

و امام علي عليه السلام كه باب علم نبي است.

از ديگران بهتر قرآن را درك مي كنند و به رموز و اسرار قرآن آشنا مي باشند.

كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه 147 فرمود:

فَالَْتمِسُوا ذلِكَ مِنْ عِنْدِ أَهْلِهِ، فَإِنَّهُمْ عَيْشُ الْعِلْمِ، وَمَوْتُ الْجَهْلِ. هُمُ الَّذِينَ يُخْبِرُكُمْ حُكْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ، وَصَمْتُهُمْ عَنْ مَنْطِقِهِمْ، وَظَاهِرُهُمْ عَنْ بَاطِنِهِمْ؛ لَا يُخَالِفُونَ الدِّينَ وَلَا يَخْتَلِفُونَ فِيهِ؛ فَهُوَ بَيْنَهُمْ

شَاهِدٌ صَادِقٌ، وَصَامِتٌ نَاطِقٌ.

«پس رستگاري را از اهل آن جستجو كنيد، كه اهل بيت پيامبر صلي الله عليه وآله رمز حيات دانش، و راز مرگ جهل و ناداني هستند، آنان كه حكمتشان شما را از دانش آنان و سكوتشان از منطق آنان، و ظاهرشان از باطنشان، اطّلاع مي دهد، نه با دين خدا مخالفتي دارند، و نه در آن اختلاف مي كنند، دين در ميان آنان گواهي صادق، و ساكتي سخنگوست.» (3).

و رسول گرامي اسلام بارها به اين حقيقت اشاره فرمود كه:

عَلِيٌّ مَعَ الْقُرآنْ وَ الْقُرآنُ مَعَ عَلِيّ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّي يَرِدَا عَلَيَّ الْحُوْض(4).

«علي با قرآن است و قرآن با علي است، هرگز از يكديگر جدا نمي شوند تا در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند.»

*****

(1) خطبه 1 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد و مدارك آن به اين شرح است:

1- عيون المواعظ والحكم ص350 ح5951: واسطي (متوفاي 600ه)

2- بحارالانوار ج 74 ص 300 و 423: مجلسي (متوفاي 1110ه)

3- ربيع الابرار ج1 ص97 وص312 وج2 ص297: زمخشري معتزلي (متوفاي 538 ه)

4- منهاج البراعة ج 1 ص 22: قطب راوندي (متوفاي 573 ه)

5- تحف العقول ص67: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

6- اصول كافي ج 1 ص 138/140: كليني رازي (متوفاي 328 ه)

7- احتجاج ج 1 ص 473 و 475 و 209: طبرسي (متوفاي 588 ه)

8- مطالب السئوول ص27: محمد بن طلحة شافعي (متوفاي 652 ه)

9- دستور معالم الحكم ص 153: قاضي قضاعي (متوفاي 454 ه).

خطبه 1/125 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد و مدارك آن به اين شرح است:

1 تاريخ طبري ج3 ص124 سنة 37: طبري شافعي (متوفاي 310 ه)

2- تذكرة

الخواص ص96: ابن جوزي حنفي (متوفاي 567 ه)

3- كتاب ارشاد ص144 ج1 ص266: شيخ مفيد (متوفاي 413 ه)

4- كتاب احتجاج ج1 ص275 و 186 و 440: طبرسي (متوفاي 588 ه)

5- شرح قطب رواندي ج 2 ص 38: راوندي (متوفاي 573 ه)

6- الكامل ج3 ص205: ابن أثير شافعي (متوفاي 606ه)

7- عقدالفريد ج2 ص206: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

8- كتاب أمالي: سيد ابوطالب (متوفاي 424 ه).

خطبه 147 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد و مدارك آن به اين شرح است:

1- فروع كافي ج 5 ص 369: كليني (متوفاي 328 ه)

2- غرر الحكم ج3 ص198 وج5 ص69 و302: آمدي (متوفاي 588 ه)

3- روضه كافي ج8 ص386 الي 391 ح586: كليني (متوفاي 328 ه)

4- اصول كافي ج 1 ص 138: كليني (متوفاي 328 ه)

5- تحف العقول ص 163: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه).

مستدرك حاكم ج 3 ص 134 «باب مناقب علي عليه السلام»، و صواعق محرقة ابن حجر ص 122 «باب فضائل علي عليه السلام»، و مختصر كنز العمّال و مسند احمد (در حاشيه) ج 5 ص 30، و ينابيع المودّة باب 20 ص 90.

با راه هاي روشن، و استدلال هاي قوي به اثبات مي رساند و آنگاه صفات پروردگاري را در «جمال» و «جلال» به تماشا مي گذارد.

و ديگر باورهاي اعتقادي را به گونه اي مستدل اثبات مي كند.

ضرورت بعثت پيامبران (نبوّت عامه) و ضرورت بعثت رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله وسلم را با بياني مستدلّ و زيبا به گونه اي تشريح و تبيين مي كند كه براي همه اقشار فكري انسان ها، قابل فهم و درك باشد.

و ضرورت «امامت» را در تمام اديان و ملل، به ارزيابي مي گذارد كه بدون «امامت» راه پيامبران، تداوم نخواهد داشت،

كه امام علي عليه السلام در خطبه اوّل مي فرمايد:

فَقَبَضَهُ إلَيْهِ كَرِيماً صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ. وَخَلَّفَ فِيكُمْ مَا خَلَّفَتِ الْأَنْبِيَاءُ فِي أُمَمِهَا، إذْ لَمْ يَتْرُكُوهُمْ هَمَلاً، بِغَيْرٍ طَرِيقٍ وَاضِحٍ، وَلَا عَلَمٍ قَائِمٍ.

«سپس ديدار خود را براي پيامبر صلي الله عليه وآله برگزيد، و آن چه نزد خود داشت براي او پسنديد، و او را با كوچ دادن از دنيا گرامي داشت، و از گرفتاريها و مشكلات رهايي بخشيد و كريمانه قبض روح كرد.

رسول گرامي اسلام، در ميان شما مردم جانشيناني برگزيد كه تمام پيامبران گذشته براي اُمّت هاي خود برگزيدند، زيرا آنها هرگز انسان ها را سرگردان رها نكردند، و بدون معرّفيِ راهي روشن، و نشانه هاي استوار، از ميان مردم نرفتند.» (1).

امام در دوران پنج سال حكومت عدالت گستر خويش هرجا كه لازم بود براي تصحيح عقائد و مباني فكري مردم، در هر كجا كه لازم بود بپاخاست و سخنراني هاي مهم و ارزشمندي ارائه فرمود.

آن روز كه در مسجد كوفه شخصي به پا خاست و گفت:

صِفْ لَنا رَبَّنا

«خدا را براي ما تعريف كن»

فوراً

به منبر رفت و خطبه «اَشباح» (2) را در؛

«خداشناسي»

و «راه هاي خداشناسي»

و «صفات پروردگار»

و «پيامبر شناسي»

و «امام شناسي»

و «معاد شناسي»

و «راه هاي اثبات عدالت خدا»

ايراد فرمود، به گونه اي كه همه مردم در جذبه هاي معنوي آن بي تاب شدند؛ (قسمتي از آن خطبه به شرح زير است:)

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَفِرُهُ الْمَنْعُ وَالْجُمُودُ، وَلَا يُكْدِيهِ الْإِعْطَاءُ وَالْجُودُ؛ إِذْ كُلُّ مُعْطٍ مُنْتَقِصٌ سِوَاهُ، وَكُلُّ مَانِعٍ مَذْمُومٌ مَا خَلَاهُ؛ وَهُوَ الْمَنَّانُ بِفَوَائِدِ النِّعَمِ، وَعَوَائِدِ الْمَزِيدِ وَالْقِسَمِ عِيَالُهُ الْخَلَائِقُ، ضَمِنَ أَرْزَاقَهُمْ، وَقَدَّرَ أَقْوَاتَهُمْ، وَنَهَجَ سَبِيلَ الرَّاغِبِينَ إِلَيْهِ، وَالطَّالِبِينَ مَا لَدَيْهِ، وَلَيْسَ بِمَا سُئِلَ بِأَجْوَدَ مِنْهُ بِمَا لَمْ يُسْأَلْ.

الأَوَّلُ اَلَّذِي لَمْ يَكُنْ لَهُ قَبْلٌ فَيَكُونَ شَيْ ءٌ قَبْلَهُ، وَالْاخِرُ الّذي لَيْسَ لَهُ بَعْدٌ فَيَكُونَ شي ءٌ بَعْدَهُ وَالرَّادِعُ أَنَاسِيَّ الْأَبْصَارِ عَنْ أَنْ تَنَالَهُ أَوْ تُدْرِكَهُ، مَا اخْتَلَفَ عَلَيْهِ دَهْرٌ فَيَخْتَلِفَ مِنْهُ الْحَالُ، وَلَا كَانَ فِي مَكَانٍ فَيَجُوزَ عَلَيْهِ الْإِنْتِقَالُ.

وَلَوْ وَهَبَ مَا تَنَفَّسَتْ عَنْهُ مَعَادِنُ الْجِبَالِ، وَضَحِكَتْ عَنْهُ أَصْدَافُ الْبِحَارِ، مِنْ فِلِزِّ اللُّجَيْنِ وَالْعِقْيَانِ، وَنُثَارَةِ الدُّرِّ وَحَصِيدِ الْمَرْجَانِ، مَا أَثَّرَ ذلِكَ فِي جُودِهِ، وَلَا أَنْفَدَ سَعَةَ مَا عِنْدَهُ، وَلَكَانَ عِنْدَهُ مِنْ ذَخَائِرِ الْأَنْعَامِ مَا لَا تُنْفِدُهُ مَطَالِبُ الْأَنَامِ، لِأَنَّهُ الْجَوَادُ الَّذِي لَا يَغِيضُهُ سُؤَالُ السَّائِلِينَ، وَلَا يُبْخِلُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّينَ.

«ستايش خدايي را سزاست كه نبخشيدن بر مال او نيفزايد، و بخشش او را فقير نسازد، زيرا هر بخشنده اي جز او، اموالش كاهش يابد، و جز او هر كس از بخشش دست كشد مورد نكوهش قرار گيرد، اوست بخشنده انواع نعمتها و بهره هاي فزاينده و تقسيم كننده روزي پديده ها، مخلوقات همه جيره خوار سفره اويند، كه روزيِ همه را تضمين، و اندازه اش را تعيين فرمود.

به مشتاقان خويش

و خواستاران آن چه در نزد اوست راه و روشن را نشان داد، سخاوت او در آنجا كه از او بخواهند، از آنجا كه از او در خواست نكنند، بيشتر نيست.

خدا اوّلي است كه آغاز ندارد، تا پيش از او چيزي بوده باشد، و آخري است كه پايان ندارد تا چيزي پس از او وجود داشته باشد، مردمك چشمها را از مشاهده خود بازداشته است، زمان بر او نمي گذرد تا دچار دگرگوني گردد،و در مكاني قرار ندارد تا پندار جابجايي نسبت به او روا باشد.

اگر آن چه از درون معادن كوهها بيرون مي آيد، و يا آن چه از لبان پر از خنده صدف هاي دريا خارج مي شود، از نقره هاي خالص، و طلاهاي ناب، دُرهاي غلطان، و مرجان هاي دست چپن، همه را ببخشد، در سخاوت او كمتر اثري نخواهد گذاشت، و گستردگي نعمتهايش را پايان نخواهد داد، در پيش او آنقدر از نعمت ها وجود دارد كه هر چه انسان ها درخواست كنند تمامي نپذيرد، چون او بخشنده اي است كه درخواست نيازمندان چشمه جود او را نمي خشكاند، و اصرار و درخواست هاي پياپي او را به بخل ورزيدن نمي كشاند.» (3).

و سيره نويسان نوشتند كه:

پس از ايراد اين سخنراني گوش ها تيز و رنگ چهره ها سرخ و اشك ها جاري شد.

در ميدان جنگ، آنگاه كه سربازي در مباني اعتقادي دچار ترديد شد، همانجا به بحث و گفتگو پرداخت و شبهات فكري را از جان و دل سرباز زدود.

هركس اشكال و ايرادي را مطرح كرد فوراً امام جواب او را داد.

و هركس سئوالي از عقائد و آراء اسلامي داشت پاسخ هاي مستدل و روشني از امام دريافت كرد.

در دوران

خلافت ديگران كه امام علي عليه السلام در انزواي سياسي به سر مي برد.

هرجا كه سران سقيفه در برابر دانشمندان مسيحي و يهودي و ديگر اقوام و ملل درمانده مي شدند و نمي توانستند پاسخگو باشند،

خدمت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام رسيده و نيازهاي فكري خود را برطرف مي ساختند.(4).

اينكه در نوشته ها يا در سخنراني ها اظهار مي داريم:

«امام علي عليه السلام اوّل مسلمان است»

سخني در مقابله با خصم است.

وگرنه در ژرفاي جان ما چيز ديگري است كه:

امام علي عليه السلام شاهد «اَزَل» و «اَبَد» هست.

حضرت آدم عليه السلام با نام و ياد او، زمزمه مي كند و خدا را سوگند مي دهد.

و به خدا تقرّب مي جويد.

و حضرت نوح، براي آرام كردن طوفان و به سلامت گذشتن «كشتي» از خطرات امواج «يا علي» مي گويد،

و با نام و ياد پنج تن آل عبا، سفر را آغاز و دوران آرامش را به جان مي خرد.

و هم در بدنه كشتي نوح، حَك مي گردد.

و تمام پيامبران الهي در دعاهاي خود خدا را با نام «پنج تن» و «امام علي عليه السلام» سوگند مي دادند،

و درجات معنوي مي طلبيدند،

و او در دوران حاملگي مادر، تنها يار و مونس مادر است.

با مادر حرف مي زد، خدا را به ياد او مي آورد.

و آنگاه كه مادرش «حضرت فاطمه بنت اسد» به طرف بُت ها مي رفت فرزند در شكم مادر تكان سختي مي خورد. (يعني مادر به اين بُت ها نزديك مشو)

و به حرمت او ديوار كعبه شكاف برداشت و كعبه جايگاه تولّد او گرديد كه به شرافت او شرافت پيدا كرد.

و آنگاه كه قنداق او بر روي دست پيامبر قرار گرفت، آيات قرآني را خواند كه هنوز بر رسول گرامي اسلام «به ظاهر» نازل نشده بود.

امام علي عليه السلام

از لحظه تولّد تا دوران نوجواني با ياد و نام خدا زندگي كرد كه دوست و دشمن و خانواده خود را دچار شگفتي هاي فراوان ساخت كه فرمود:

وَقَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه وآله بِالْقَرَابَةِ الْقَرِيبَةِ، وَالْمَنْزِلَةِ الْخَصِيصَةِ. وَضَعَنِي فِي حِجْرِهِ وَأَنَا وَلَدٌ يَضُمُّنِي إِلَي صَدْرِهِ، وَيَكْنُفُنِي فِي فِرَاشِهِ، وَيُمِسُّنِي جَسَدَهُ، وَيُشِمُّنِي عَرْفَهُ. وَكَانَ يَمْضَغُ الشَّيْ ءَ ثُمَّ يُلْقِمُنِيهِ، وَمَا وَجَدَ لِي كَذْبَةً فِي قَوْلٍ، وَلَا خَطْلَةً فِي فِعْلٍ.

وَلَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ صلي الله عليه وآله مِنْ لَدُنْ أَنْ كَانَ فَطِيماً أَعْظَمَ مَلَكٍ مِنْ مَلَائِكَتِهِ يَسْلُكُ بِهِ طَرِيقَ الْمَكَارِمِ، وَمَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ، لَيْلَهُ وَنَهَارَهُ. وَلَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِيلِ أَثَرَ أُمِّهِ، يَرْفَعُ لِي فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْ أَخْلَاقِهِ عَلَماً، وَيَأْمُرُنِي بِالْإِقْتِدَاءِ بِهِ.

وَلَقَدْ كَانَ يُجَاوِرُ فِي كُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ، وَلَا يَرَاهُ غَيْرِي. وَلَمْ يَجْمَعْ بَيْتٌ وَاحِدٌ يَوْمَئِذٍ فِي الْإِسْلَامِ غَيْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وَخَدِيجَةَ وَأَنَا ثَالِثُهُمَا. أَرَي نُورَ الْوَحْيِ وَالرِّسَالَةِ، وَأَشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ.

وَلَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّيْطَانِ حِينَ نَزَلَ الْوَحْيُ عَلَيْهِ صلي الله عليه وآله فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هذِهِ الرَّنَّةُ؟ فَقَالَ:

«هذَا الشَّيْطَانُ قَدْ أَيِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ. إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ، وَتَرَي مَا أَرَي، إِلَّا أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ، وَلكِنَّكَ لَوَزِيرٌ وَإِنَّكَ لَعَلَي خَيْرٍ».

«شما موقعيّت مرا نسبت به رسول خدا صلي الله عليه وآله در خويشاوندي نزديك، در مقام و منزلت ويژه مي دانيد، پيامبر مرا در اتاق خويش مي نشاند، در حالي كه كودك بودم مرا در آغوش خود مي گرفت، و در استراحتگاه مخصوص خود مي خوابانيد، بدنش را به بدن من مي چسباند، و بوي پاكيزه خود را به من مي بوياند، و گاهي غذايي را لقمه لقمه در دهانم مي گذارد، هرگز دروغي

در گفتار من، و اشتباهي در كر دارم نيافت.

از همان لحظه اي كه پيامبر صلي الله عليه وآله را از شير گرفتند، خداوند بزرگ ترين فرشته خود را مأمور تربيت پيامبر صلي الله عليه وآله كرد تا شب و روز، او را به راه هاي بزرگواري و راستي و اخلاق نيكو راهنمايي كند،

و من همواره با پيامبر بودم چونان فرزند كه همواره با مادر است،(5) پيامبر صلي الله عليه وآله هر روز نشانه تازه اي از اخلاق نيكو را برايم آشكار مي فرمود، و به من فرمان مي داد كه به او اقتداء نمايم، پيامبر صلي الله عليه وآله چند ماه از سال را در غار حراء مي گذراند، تنها من او را مشاهده مي كردم، و كسي جز من او را نمي ديد، در آن روزها، در هيچ خانه مسلماني راه نيافت جز خانه رسول خدا صلي الله عليه وآله كه خديجه هم در آن بود و من سوّمين آنان بودم، من نور وحي و رسالت را مي ديدم، و بوي نبوّت را مي بوييدم

من هنگامي كه وحي بر پيامبر صلي الله عليه وآله فرود مي آمد، ناله شيطان را شنيدم، گفتم اي رسول خدا، اين ناله كيست؟

گفت: شيطان است كه از پرستش خويش مأيوس گرديد و فرمود:

«علي! تو آن چه را من مي شنوم، مي شنوي، و آن چه را كه من مي بينم، مي بيني، جز اينكه تو پيامبر نيستي، بلكه وزير من بوده و به راه خير مي روي.» (6).

و آنگاه كه از امام پرسيدند:

وقد سأله ذعلب اليماني فقال: هل رأيت ربك يا أمير المؤمنين؟ فقال عليه السلام: أفأعبد ما لا أري؟ فقال: وكيف تراه؟ فقال:

معرفة اللّه

اعتقادي

اعتقاد

عقيده

خداشناسي

خدا

ذات

ازلي، ازليّت

الهي

توحيد (منوريسم «علم توحيد»)

شرك

عدل و عدالت

عدل، عدالت

پيامبر

شناسي

انبياء

بعثت پيامبر

پيامبر

پيامبران

جاهل، جاهلي، جاهلان

جاهليّت

رسول خدا

نبوّت

محمّد

امام شناسي

امامان

امامت

ائمّه

امام علي

امام حسن و امام حسين

امام زمان

امام مهدي

اميرالمؤمنين علي

ولايت

اهل بيت

رهبر

حاكم، حاكمان

حجّت، حجج الهي

خلافت

عترت

معاد شناسي

آخرت

آخرت گرايي

اجل

بهشت

شرايط راه يافتن به بهشت

نمونه اي از بهشتيان

پاداش

حساب، حسابرسي، حسابگري

رستاخيز

شفاعت

عذاب

آتش

آتش جهنّم

عوامل ورود به آتش

عوامل نجات از آتش

قيامت

قبر، قبرستان

مرگ

مكافات

فروع دين

فروع دين

روزه

نماز، نماز جماعت، نماز جمعه

زكات

صدقه

حج، حُجّاج

كعبه

جهاد

مجاهدين، مجاهدان

امر به معروف

آفات ترك امر به معروف

شرايط امر بمعروف

نواهي

نهي، نهي از منكر

قرآن

اسلام

اسلام

خاتميّت

دين

دينداري

دين گريزي (گروه هاي لائيك)

شبهه، شبهات

مناظره

ارزش هاي عقيدتي

ارزش و ارزش ها

آثار شناخت مقايسه اي ارزش ها

نسبيّت ارزش ها

جستجو و گزينش ارزش ها

زهد (پارسائي)

ريا

جبر

فتاليزم

قضا و قدر

*****

(1) خطبه 44 / 1 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد و مدارك آن به اين شرح است:

1- عيون المواعظ والحكم ص350 ح5951: واسطي (متوفاي 600ه)

2- بحارالانوار ج 74 ص 300 و 423: مجلسي (متوفاي 1110ه)

3- ربيع الابرار ج1 ص97 وص312: زمخشري معتزلي (متوفاي 538 ه)

4- منهاج البراعة ج 1 ص22: قطب راوندي (متوفاي 573 ه)

5- تحف العقول ص67: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

6- اصول كافي ج 1 ص 138/140: كليني رازي (متوفاي 328 ه)

7- احتجاج ج 1 ص 473 و 475 و 209: طبرسي (متوفاي 588 ه).

خطبه 91 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

خطبه 91 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد و مدارك آن به اين شرح است:

1- عقد الفريد ج4 ص207 وج2 ص406: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

2- كتاب توحيد ص48 ح13: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

3- ربيع الابرار ج 1 باب الملائكة ص310 ح11: زمخشري معتزلي (متوفاي 538 ه)

4- النهاية ج2 ص116: ابن أثير شافعي(متوفاي 606ه)

5- فرج المهموم ص 56: سيدبن طاووس (متوفاي 664 ه)

6- تيسير المطالب ص202 و203: سيّد ابوطالب (متوفاي 424 ه)

7- غرر

الحكم ج 6 ص 193 و 212: آمدي (متوفاي 588 ه).

در جلد 6 امام علي و علم و هنر نمونه هاي آن را مطالعه مي نمائيد.

اِتّباعَ الفصيلَ اَثَرَامّه (شتر بچّه همواره با شتر است) وقتي مي خواستند بگويند كه آن دو نفر هميشه با هم بودند از اين ضرب المثل استفاده مي كردند.

خطبه 192 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد و مدارك آن به اين شرح است:

1- كتاب اليقين ص 196: سيد بن طاووس (متوفاي 664 ه)

2- فروع كافي ج4 ص198 الي201 ح2: كليني (متوفاي 328 ه)

3- من لايحضره الفقيه ج 1 ص 152: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

4- ربيع الابرار ص333 ج1 وج5 ص175: زمخشري معتزلي (متوفاي 538 ه)

5- اعلام النبوة ص 97: ماوردي (متوفاي 450 ه)

6- بحارالانوار ج13 ص141وج60ص214و264: مجلسي (متوفاي 1110 ه).

دست و پا، لطافت دارد نه آن كه پوشيده و مخفي باشد، بزرگ است نه با ستمكاري، بيناست نه با حواس ظاهري، مهربان است نه با نازك دلي، سرها و چهره ها در برابر عظمت او بخاك افتاده، و دلها از ترس او بي قرارند.» (1).

رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله وسلم با توجه به اين وارستگي ها، والائي ها و جاودانگي هاي امام علي عليه السلام است كه آن حضرت را ترجمان قرآن و معيار حقّ و باطل معرّفي كرده است.

بنابراين زبان گوياي اميرالمؤمنين عليه السلام ترجمان واقعي قرآن است.

و نهج البلاغه تفسير صحيح و مفاهيم نوراني كتاب خداست.

از كانال «نهج البلاغه» و «حديث» بايد به اقيانوس بيكرانه قرآن راه يافت،

و سفارش پيامبر اسلام در حديث «ثقلين» است كه فرمود:

اِنِّي تارِكٌ فِيكُمُ الثِّقْلَين كِتابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي

«من در ميان شما دو چيز گرانبها باقي گذاشته ام، اوّلي آن قرآن و ديگري عترت من است.»

و سپس ادامه داد كه:

ما اِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِما لَنْ تَضِلُّوا

«مادام كه به هردو (كتاب و عترت) عمل مي كنيد گمراه نخواهيد شد.»

هم اكنون معارف بلند اعتقادي را بايد از نهج البلاغه فرا گرفت، و شبهات فكري را بايد با زلال حقيقت نهج البلاغه از جان و دل زدود.

كه در اين قسمت به برخي از جوانب مباحث عقيدتي اشاره مي شود، مانند: (2).

اعتقادي

اعتقاد

عقيده

خداشناسي

خدا

ذات

ازلي، ازليّت

الهي

توحيد (منوريسم «علم توحيد»)

شرك

عدل و عدالت

عدل، عدالت

پيامبر شناسي

انبياء

بعثت پيامبر

پيامبر

پيامبران

جاهل، جاهلي، جاهلان

جاهليّت

رسول خدا

نبوّت

محمّد

امام شناسي

امامان

امامت

ائمّه

امام علي

امام حسن و امام حسين

امام زمان

امام مهدي

اميرالمؤمنين علي

ولايت

اهل بيت

رهبر

حاكم، حاكمان

حجّت، حجج الهي

خلافت

عترت

معاد شناسي

آخرت

آخرت گرايي

اجل

بهشت

شرايط راه يافتن به بهشت

نمونه اي از بهشتيان

پاداش

حساب، حسابرسي، حسابگري

رستاخيز

شفاعت

عذاب

آتش

آتش جهنّم

عوامل ورود به آتش

عوامل نجات از آتش

قيامت

قبر، قبرستان

مرگ

مكافات

فروع دين

فروع دين

روزه

نماز، نماز جماعت، نماز جمعه

زكات

صدقه

حج، حُجّاج

كعبه

جهاد

مجاهدين، مجاهدان

امر

به معروف

آفات ترك امر به معروف

شرايط امر بمعروف

نواهي

نهي، نهي از منكر

قرآن

اسلام

اسلام

خاتميّت

دين

دينداري

دين گريزي (گروه هاي لائيك)

شبهه، شبهات

مناظره

ارزش هاي عقيدتي

ارزش و ارزش ها

آثار شناخت مقايسه اي ارزش ها

نسبيّت ارزش ها

جستجو و گزينش ارزش ها

زهد (پارسائي)

ريا

جبر

فتاليزم

قضا و قدر

*****

(1) خطبه 179 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد و مدارك آن به اين شرح است:

1- عيون المواعظ والحكم ص350 ط جديد: واسطي (متوفاي 600ه)

2- بحارالانوار ج 74 ص 300 و 423: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

3- ربيع الابرار ج1 ص97: زمخشري معتزلي (متوفاي 538 ه)

4- منهاج البراعة ج 1 ص 22: قطب راوندي (متوفاي 573 ه)

5- تحف العقول ص67: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

6- اصول كافي ج 1 ص 138/140: كليني رازي (متوفاي 328 ه)

7- احتجاج ج 1 ص 473 و 475 و 209: طبرسي (متوفاي 588 ه).

شماره ها بر اساس شماره هاي نهج البلاغه نسخه معجم المفهرس مؤلّف است.

خداوند خطبه 21/91

. بي همتايي خداوند خطبه 2/2

. پاسدار خدا در زمين حكمت 332

. پرده پوشي خدا حكمت 30

. پرهيز از توجه به غير خدا خطبه 79

. پرهيز از مهلت دادن خدا حكمت 260

. تَجَّلي خدا خطبه 1/65

. تجلي خدا در مخلوقات خطبه 1/108

. ترس از خدا حكمت 383، حكمت 30

. ترس از خدا در برابر نعمتها حكمت 25

. تسليم خواسته هاي خدا خطبه 4/23

. تشبيه و مقايسه در خدا ممنوع خطبه 42/1، خطبه 1/213، خطبه 2/49

. تعريف علم خداوند خطبه 91

. تقوا و خدا گرائي خطبه 1/24

. توبه پذيري خدا حكمت 435

. توجه به خدا و مسئوليتهاي الهي نامه 1/25

. توجه به خدا در نعمتها نامه 88/31، خطبه 4/79

. توكل به خدا نامه 1/26، نامه 27/28

. جاودانگي خدا و فنا پذيري موجودات خطبه 29/186

. جايگاه اميدواري به خدا حكمت 87

. جايگاه ترس از خدا حكمت 25

. جايگاه حمد و ستايش خداوند خطبه 1/132

. حجّتهاي خدا بر خلق خطبه 2/81

. حضور همه جايي خدا خطبه 1/96، خطبه 5/195

. حفظ حرمت نام خدا نامه 2/69

. حق خدا در خدا شناسي خطبه 8/91

. حكمت اوامر و خواسته هاي خدا خطبه 1/160

. حمد و ستايش خدا خطبه 1/191، خطبه 160

. خدا آفريده نشده خطبه 11/186

. خدا از هر چيزي به ما نزديكتر است خطبه 2/49

. خدا اصل همه خوبي ها و كمال خطبه 1/65 تا 5

. خدا با همه موجودات و در همه جا حضور دارد خطبه 5/195 و 6

. خدا ترس در خلوتگاهها خطبه 324

. خدا تنها پناهگاه در مصيبت ها خطبه 3 - 2/227

. خدا داناي اسرار خطبه 1/86

. خدا ديدني نيست خطبه 1/49

. خدا ذليل كردن بنده

نا فرمان حكمت 288

. خدا شناسي خطبه 2/1 خطبه 1/8، خطبه 3 - 1/2، خطبه 1/178، خطبه 1/45، خطبه 9/185، خطبه 1/192، خطبه 1/49، خطبه 1/48، حكمت 129، خطبه 1/65، خطبه 1/72، خطبه 1/78، خطبه 1/83، خطبه 1/85، خطبه 1/86، خطبه 1/90، خطبه 1/91، خطبه 1/96، خطبه 1/101، خطبه 1/108، خطبه 1/109، خطبه 1/152، خطبه 1/155، خطبه 1/160، خطبه 1/163، خطبه 1/165، خطبه 1/171، خطبه 1/178، خطبه 1/179، خطبه 13/182، خطبه 1/183، خطبه 1/185، خطبه 1/186، خطبه 1/191، خطبه 1/93، خطبه 1/195، خطبه 1/198، خطبه 1/213، خطبه 29/31، حكمت 203، خطبه 49، نامه 31

. خدا شناسي در حوادث روزگار حكمت 250

. خداشناسي در قرآن خطبه 8/91، خطبه 147

. خدا شناسي، شناخت خدا و پيامبران و امامان معصوم عليه السلام خطبه 18/190

. خداشناسي علي عليه السلام خطبه 20/91

. خدا گرائي خطبه 79

. خدا گرائي در عمل حكمت 204

. خدا گرائي در مبارزه با ستمگران خطبه 130

. خدا گرائي و اخلاص نامه 88 - 89/31

. خدا گرايي عاشق حق خطبه 13/91

. خدا گرايي مومن خطبه 6/87

. خدا مالك اصلي وجود حكمت 404

. خدا مربي انسان نامه 11/28

. خدا مفتاح مشكلات انسان نامه 69/31

. خدا نگري عارف خطبه 1/132

. خدا و انتقام از ظلم خطبه 1/97

. خدا و پديدها خطبه 4/152

. خدا و چگونگي حسابرسي بندگان حكمت 300

. خدا و حاجت مؤمنان حكمت 3/269

. خدا و حجاب نور خطبه 22/1

. خدا و رزق و روزي انسان خطبه 16/114

. خدا و كامروايي ضعفيان حكمت 2/273

. خداوند نعمت ها خطبه 13 - 12/109

. خداي ازلي و ابدي نامه 46/31، خطبه 2/163

. خداي بي نياز خطبه 1/193

. خداي جاودانه (ازلي و ابدي)

خطبه 29/186

. خداي جاويدان خطبه 1/94

. خداي داناي راز خطبه 3/193

. خداي روزي دهنده خطبه 2/109، حكمت 139

. خلقت موجودان نشانه روشن وجود خدا خطبه4-1/49

. در بزرگي و بزرگواري خدا بي مانند است خطبه 3/49

. درخواست از خدا خطبه 4/227

. درخواست خوبيها از خدا خطبه 6/215

. درخواست عفو و گذشت از خدا خطبه 5/227

. دلايل يگانگي خدا نامه 45/31

. دوستان خدا و ترك دنيا حكمت 2/432

. دين و شناخت خدا خطبه 1

. ذكر و ياد خدا خطبه 5/110، خطبه 13/190، خطبه 22 - 21/193، خطبه 9/183، خطبه 37 - 36/83

. رابطه خدا با خلق خطبه 7/1، خطبه 2 - 1/188

. رابطه خدا با انسان خطبه 84/91، خطبه 86

. راه اثبات ازليّت خدا خطبه 1/152، خطبه 3/185، خطبه 18 - 10/186

. راه اثبات وجود خدا خطبه 1/152

. راه خدا شناسي حكمت 250، خطبه 1/179، خطبه 182، خطبه 9/185، خطبه 2 - 1/108، خطبه 9/1، خطبه 1/49، خطبه 4/155، خطبه 1/179

. راه ديدن و مشاهده كردن خدا خطبه 2 - 1/179

. راه رسيدن عقول بشري به خدا خطبه 17 - 5/182

. راه شناخت صفات خدا خطبه 10 - 8/91

. راهنمايان خداشناسي خطبه 17/91

. راه هاي اثبات وجود خدا خطبه 1/195، خطبه 1/152

. راه هاي ارتباط با خدا خطبه 1/190، خطبه 1/114، خطبه 1/151، خطبه 161، خطبه 190، حكمت 435، نامه 11/27، نامه 68 - 42/31

. راه هاي بازگشت به خدا حكمت 299

. راه هاي تقرب به خداوند 1/110

. راه هاي خدا شناسي حكمت 250، خطبه 9/185، خطبه 160، خطبه 2 - 1/108، خطبه 9/185، خطبه 1،

. راه هاي نادرست خداشناسي خطبه 5/152

. راه هاي نزديك شدن به

خداوند خطبه 5/223

. راه هاي هدايت و خدا حكمت 158

. راهيابي عقول و انديشه بشري به خدا خطبه 8 - 7/186

. روانشناسي پوينده راه خدا خطبه 1/220

. روزگار ظهور حجت خدا حكمت 209

. روش اثبات ازليّت خدا خطبه 2 - 1/163

. روش اثبات توحيد خدا نامه 45/31

. روش برخورد خدا با مجرمان حكمت 30

. روش برخورد مهربانانه خدا با بندگان خطبه 2/188

. روش خدا شناسان راستين خطبه 10/91

. روش درخواست از خداوند خطبه 199، حكمت 361

. روشهاي صحيح خدا شناسي خطبه 7/1

. روش ياري خواستن از خدا خطبه 2/182

. ره آورد ارتباط با خدا حكمت 435

. ره آورد اطاعت خداوند خطبه 6/198

. ره آورد بزرگ داشتن خداوند حكمت 129

. ره آورد توجه به عظمت حكومت خداوند نامه 14/53

. ره آورد شوم غرور زدگي در برابر خداوند نامه 16/53

. سيره ائمه و خدا شناسي خطبه 9/91

. سيماي دوستان و بندگان خدا خطبه 1/87، خطبه 5/114

. شرائط اجراي اوامر خدا حكمت 110

. شرط تأثير ذكر و ياد خدا خطبه 9/222

. شكوه ها با خدا خطبه 8/143، خطبه 2 - 1/212

. شگفتي آفرينش و راه هاي اثبات خدا خطبه19 -6 -5/91

. شناخت روشهاي دروغين خداشناسي خطبه5/1، خطبه 91

. شناخت صفات الهي خطبه 1/185 تا 6، خطبه 1/90، خطبه 1/186 تا 8

. شناخت صفات خدا خطبه 1/132، نامه 46/31

. شناخت صفات خدا در قرآن خطبه 8/91

. شناخت صفات و ويژگي هاي خدا خطبه 3 - 1/179، خطبه 2 -1/191، خطبه 8 -7/195، خطبه 3/185، خطبه 192

. شناخت عدالت و حكمت خدا خطبه 3 -2/191

. شناخت عظمت و قدرت خدا خطبه 12/91 تا 18

. شناخت كيفيت رابطه خدا با موجودات خطبه

2/186

. شناخت محبت هاي خدا حكمت 435

. شناساندن صحيح خداوند سبحان خطبه 186

. شهادت در راه خدا خطبه 3/123

. شيريني شناخت خدا (عقل و عشق) خطبه 52/91

. صفات ثبوتيه خداوند خطبه1/179، خطبه186، خطبه 109

. صفات خدا (خداشناسي) خطبه 1/85، خطبه 1/96، خطبه 5 - 2/152، خطبه 9/1، خطبه 8 - 1/1، خطبه 3 - 1/2، خطبه 83، خطبه 1/90، خطبه 108، خطبه 109، خطبه 1/178، حكمت 129، خطبه 1/190، خطبه 1/192، خطبه 86، خطبه 1، خطبه 132، خطبه 214، خطبه 1/45

. ضرورت بكارگيري قدرت در اطاعت خدا حكمت 383

. ضرورت پناه دادن به خداوند خطبه 1/24، خطبه 2 - 1/46، خطبه 1/151

. ضرورت توجه به لطف و پرده پوشي خدا خطبه 5 - 2/140، خطبه 9 - 8/223

. ضرورت توكل به خداوند حكمت 273

. ضرورت حمد و ستايش خدا خطبه 2 -1/183، خطبه 1/182، خطبه 1/35، خطبه 1/45، خطبه 1/48، خطبه 1/49، خطبه 1/114، خطبه 6/132، خطبه 1/157، خطبه 1/163، خطبه 1/173

. ضرورت خدا گرائي خطبه 13 - 12/147

. ضرورت دوستي با دوستان خدا نامه 15/69

. ضرورت كمك و يار خواستن از خداوند خطبه 10/133

. ضرورت ياد خدا در همه حالات نامه 1/56

. طلب رحمت از خدا نامه 64/31

. ظاهر و باطن بودن خدا خطبه 3/152

. عجز از شناخت و توصيف خدا خطبه 3 - 1/1

. عجز از معرفت خدا خطبه 1/195

. عجز از وصف خدا خطبه 14/182

. عجز انسان از درك خدا خطبه 1/185، خطبه 4/160، خطبه 13/182، خطبه 12/91

. عجز انسان از درك عظمت خدا خطبه 1/94، خطبه 2/112، خطبه 4/160

. عجز انسان از شناخت خدا خطبه 12/186

. عجز انسان از شناخت ذات

خدا خطبه 1

. عجز اوصاف و واژهها از بيان حقيقت خدا خطبه 1/155

. عجز حواس مادي از درك خدا خطبه 4 - 3/152، خطبه 1/185، خطبه 4/91

. عجز زبان از توصيف خداوند خطبه 1/178، خطبه 2/213، خطبه 26/165

. عجز عقول از درك خدا خطبه 3/49 - 26/165، خطبه 2 - 1/155، خطبه 4 - 1/195، خطبه 2/213، خطبه 25 - 24/91، خطبه 8 - 6/160، خطبه 17/182

. عجز وهم و خيال و انديشه از درك ذات خدا خطبه 3 -2/155، خطبه 4 - 3/163، خطبه 26/165

. عدالت خدا خطبه 1/214

. عزّت و كبريايي خدا خطبه 1/192

. عشق خداي عرش آفرين خطبه 58/91

. عظمت خدا خطبه 6/185، خطبه 1/213، خطبه 1/133

. عظمت ذات خدا خطبه 2/49

. عظمت و بزرگي خداوند خطبه 3/179

. عقلها از درك خدا عاجزند خطبه 3/49

. علل گمراهي و سقوط دشمنان خدا خطبه 2 - 1/38

. علل نيازمندي انسان به خدا خطبه 1/2

. علم بي پايان خداوند خطبه 1/172، خطبه 100 - 88/91

. علم خدا به باطن و پنهاني ها خطبه 14 - 13/199

. علم خدا به نهان ها خطبه 1/49

. علم خدا به همه موجودات خطبه 9 - 4/90

. علم خداوند خطبه 5/109، خطبه 6 -5/83

. علم خداوند به اعمال انسان خطبه 11/183، خطبه 1/86 تا 4

. علم فراگير الهي خطبه 2/108 - 2/227

. علم فراگير خدا به همه موجودات و پنهانها خطبه 2 -1/178، خطبه 12 - 9/182

. علم فراگير و جهان شمول خدا خطبه 5 - 2/109

. علم فراگير خدا به همه چيز و همه جا خطبه 10 - 5/163

. علم و آگاهي خداوند خطبه 4/163

. غفلت مردم از خدا 1/175

. فرمان

و خواسته هاي حتمي خداوند خطبه 7/65

. فضل بي پايان خدا خطبه 100/91

. فطرت خدا جوئي خطبه 2/57، خطبه 1/72، خطبه 36/1، خطبه 2/110

. فطرت خدا خواهي و حق آشنائي نامه 1/15

. فلسفه حمد و ستايش خداوند خطبه 1/100

. فوائد ذكر و ياد خدا خطبه 2/222

. قدرت بي همانند خدا خطبه 4/109

. قدرت خدا خطبه 1/183

. قرب خدا با پديده ها خطبه 2/49

. قلب عاشق خدا خطبه 2/227

. قلبها از مشاهده خدا عاجزند خطبه 2 - 1/49

. كيفيت دور و نزديك بودن خدا با مخلوقات خطبه 5 - 4/163

. كيفيت نزديك بودن خدا با موجودات خطبه 9 - 8/195

. محدود بودن شناخت انسان از خداوند خطبه 2/112

. محدود نبودن خدا خطبه 3 - 2/186

. مراحل آفرينش انسان و قدرت خدا خطبه 14-11/163

. مراحل شناخت خدا و انسان خطبه 4 - 3/1

. مشاهده قدرت خدا در همه چيز حكمت 250

. معرفي بهترين بنده خدا خطبه 87

. معناي توكل به خدا خطبه 5/161

. موجودات در اطاعت خدا خطبه 1/143

. مؤمن و ياد خدا خطبه 2/227

. نشانه هاي تسليم بودن انسان در برابر خدا حكمت 99

. نشانه هاي خدا خطبه 2/182، خطبه 7/186، خطبه 183

. نشانه هاي خدا در آفرينش خطبه 11 - 9/185، خطبه 8 - 1/211، خطبه 1، خطبه 1/171، خطبه 6 - 5/182

. نشانه هاي خدا در طبيعت خطبه 5/182 خطبه 1/171، خطبه 1، خطبه 19 - 17/185، خطبه 5/180، خطبه 1/211، خطبه 1/165، خطبه 163

. نشانه هاي خدا در هستي خطبه 1/171، خطبه 18/91

. نشانه هاي محبّت خدا به بندگان خطبه 1/87

. نشانه بندگان راستين خدا خطبه 4/214

. نعمتهاي خداوند خطبه 19/182، خطبه 83

. نعمتهاي

خداوند و سوء استفاده ها خطبه 109

. نقش ايمان به خدا و پيامبر در پيروزي ها خطبه 1/56

. نقش ياد خدا در مبارزه با گناهان حكمت 324

. نكوهش عمل براي غير خدا خطبه 6/23

. نگرش دوستان خدا به دنيا حكمت 432

. نيازمندي انسان به خدا نامه 68/31، خطبه 5/65

. نيازمندي پديده ها به خدا خطبه 1/109

. نيازمندي همه به خدا نامه 3/59، خطبه 6/109

. والائي قدرت خدا خطبه 7/109

. وصف اميدواري به خدا خطبه 160

. وصف خداي سبحان خطبه 94

. ويژگي هاي اخلاقي دوستان خدا خطبه 6/114

. ويژگي هاي خدا در آغاز آفرينش خطبه 2 - 1/108

. ويژگي هاي شهادت به خدا و رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 2/132

. ويژگي هاي شهادت خداوند خطبه 1/132

. ويژگي هاي و صفات پروردگار خطبه 3 - 2/223

. هدفداري خدا در آفرينش خطبه 4 - 3/109، خطبه 32/186

. همه به خدا محتاجند خطبه 3 - 2/79

. همه در برابر خدا ناچيزند حكمت 129

. همه موجودات در اطاعت خدا خطبه 1/143

. يادآوري نعمتهاي خدا خطبه 1/72

. ياد خدا خطبه 5/199

. ياد خدا در خلوت ها حكمت 324

. ياري خدا خطبه 10/133

. ياري خدا در پيروزي بر نفس خطبه 1/87

. ياري خواستن از خدا در مشكلات اقتصادي خطبه 225

. يگانگي خدا خطبه 30/186، نامه 45/31

اميدواري دروغين به پاداش الهي نامه 2/21

. انتقام الهي خطبه 147، خطبه 83، نامه 64

. انسان و مقدرات الهي نامه 72

. اهلبيت عليهم السلام درهاي علم الهي خطبه 1/120

. اهميت واجبات الهي حكمت 279

. بخشش الهي خطبه 2/91، نامه 18/31

. بي نيازي و عظمت الهي خطبه 1/109 تا 7

. پاداش الهي خطبه 5/83

. پاداش بندگان الهي خطبه 30/109 تا 34

. پاداش و كيفر الهي نامه 3 - 2/27، خطبه 75

. پاكان و نعمتهاي الهي خطبه 140

. پرهيز از عذاب الهي حكمت 377

. پرهيز از مهلت الهي حكمت 260

. پيامبر و اجراي حدود الهي خطبه 4 - 3/127

. پيمان الهي از آگاهان حكمت 478

. تداوم حضور حجت الهي حكمت 11/147

. تدبير الهي خطبه 26/91

. تسليم بودن در برابر خواسته هاي الهي خطبه 62

. تسليم بودن در برابر فرمان الهي خطبه 1/160

. تقوا و اطاعت الهي خطبه 6/161

. تناسب امداد الهي با نيازها حكمت 139

. توجه به خدا و مسئوليتهاي الهي نامه 1/25

. توجه به پاداش بهشت و عذاب الهي خطبه 6/52

. توجه به خدا و امدادهاي الهي در جنگ خطبه 4 - 1/171

. توجّه به خدا و مسئوليّتهاي الهي نامه 1/25

. توجه به قدرت عظيم الهي نامه 14/53

. توجه به لطف الهي و رزق و روزي خطبه 2/91

. توجه دادن به عفو و گذشت الهي نامه 3/23

. توفيق الهي حكمت 2/113، نامه 27/28

. جايگاه پاداش و عذاب الهي خطبه 7 - 6/90، حكمت 42

. جايگاه قضا و قدر الهي حكمت 287

. جلوه امتحان الهي خطبه 8/192

. جنگ طلبي قريش و پيروزيهاي الهي نامه 2/9

. حاكم اسلامي و نعمتهاي الهي نامه 7 - 6/69

. حكم الهي خطبه

1/40

. خبر از استقرار حكومت عدل الهي خطبه 3/138

. خشم و قهر الهي خطبه 6/90

. خواست و اراده الهي خطبه 8/34

. خوبان و امدادهاي الهي حكمت 20

. خوف الهي خطبه 18/193

. درخواست آمرزش الهي خطبه 5/115

. دست انتقام الهي و ستمگران خطبه 4/158 تا 6

. دعا براي رزق و روزي فراوان الهي خطبه 1/225

. دنيا و خشم الهي خطبه 6/161

. دو امان الهي در زمين حكمت 88

. راه رسيدن روزي الهي حكمت 355، حكمت 356

. رحمت و غضب الهي خطبه 7/195

. رزق و روزي فراگير الهي حكمت 300

. رسول خدا و اجراي حدود الهي خطبه 2/127 تا 5

. روزي الهي حكمت 139

. روش برخورد با نعمتهاي الهي حكمت 358

. ره آورد انقلاب الهي خطبه 2/16

. ره آورد شوم اطاعت نكردن از حكومت الهي خطبه 3 - 2/169

. ره آورد يقين به پاداش الهي حكمت 137

. رهبري الهي از ديدگاه امام عليه السلام خطبه 5

. رهنمودهاي روشن الهي خطبه 2 - 1/116

. سوء استفاده از حكومت الهي حكمت 198

. سهم الهي فقرا در اموال توانگران حكمت 328

. سياست استدراج الهي خطبه 1/88

. شرائط اجراي و تحقّق اوامر الهي حكمت 110

. شگفتي عظمت وقدرت الهي خطبه 7 - 6/109

. شناخت آثار علم و حكمت الهي خطبه 17/91 تا 18

. شناخت اداء حقوق الهي حكمت 244

. شناخت امامان و حجت هاي الهي حكمت 11/147 تا 14

. شناخت پيامبران الهي خطبه 38/192، خطبه 16/160

. شناخت حدود الهي حكمت 271، حكمت 105

. شناخت صفات الهي خطبه 1/83، خطبه 1/185 تا 6، خطبه 1/90، خطبه 1/186 تا 8

. شناخت صفات و ويژگي هاي الهي خطبه 1/186 تا 8

. شناخت قضاء و

قدر الهي حكمت 78

. شناخت نعمتهاي گوناگون الهي در زمين خطبه 14 - 12/109

. شناخت واجبات و حدود الهي حكمت 105

. شناخت ويژگي ها و صفات الهي خطبه 7 -2/91، خطبه 14/182 تا 16

. صفات پسنديده الهي خطبه 100/91

. صفات پيامبران الهي خطبه 34/1

. صفات و ويژگي هاي حجج الهي حكمت 11/147

. ضرورت اطاعت از دستورات الهي خطبه 13/176

. ضرورت اطمينان به وعده هاي الهي حكمت 310

. ضرورت امامت پس از پيامبران الهي خطبه 44/1

. ضرورت انجام واجبات الهي خطبه 2/167

. ضرورت ترسيدن از عذاب الهي حكمت 377

. ضرورت حمد و سپاس الهي خطبه 1/157، خطبه 1/96، خطبه 1/101، خطبه 1/114، خطبه 1/163، خطبه 1/182 - 1/157، خطبه 180

. ضرورت شكر الهي خطبه 1/214

. ضرورت عبرت و پند پذيري رهنمودهاي الهي خطبه 2 -1/176، خطبه 2/117

. ضرورت ياد قيامت و عذاب الهي خطبه 182

. ضمانت اجرائي قوانين الهي خطبه 1/167

. عبادت و رضاي الهي خطبه 8/129

. عدل الهي خطبه 3 - 2/185

. عزّت الهي خطبه 2/65

. عفو رحمت الهي خطبه 2/191

. عفو و بخشش الهي خطبه 6/223 تا 7

. عفو و رحمت الهي خطبه 2/191

. عفو و عدل الهي خطبه 5/227

. عفيف، ملكي از ملائك الهي است حكمت 476، حكمت 474

. علل نياز جوامع اسلامي به قوانين الهي خطبه 50

. علم الهي خطبه 198، خطبه 88/91 خطبه 13/199، خطبه 5 - 4/163

. علم الهي و پيدايش آفرينش خطبه 2/191

. علم فراگير الهي خطبه 2/108 - 2/227، خطبه 14 - 13/199 خطبه 2/108، خطبه 1/172، خطبه 1/198، خطبه 2/214

. علم فراگير الهي بر همه موجودات خطبه 1/198

. علي عليه السلام و عشق الهي نامه 3 - 2

- 1/227 - 8/62

. عوامل امتحان و آزمايش الهي حكمت 260 -116

. عوامل پيروزي، امدادهاي الهي حكمت 174، خطبه 1/56

. غناي الهي خطبه 54/1

. فضل و رحمت الهي خطبه 1/100

. فلسفه آزمايش و امتحان الهي خطبه 1/144

. فلسفه احكام الهي حكمت 252

. فلسفه اطاعت و پيروزي از دستورات الهي خطبه 4/86

. فلسفه اطاعت و تعظيم الهي خطبه 6/183

. فلسفه كيفر و پاداش الهي حكمت 368

. فوائد حمد و ستايش الهي خطبه 157

. قدرت از بين نرفتني الهي خطبه 12/143

. قدرت الهي خطبه 5/160 -4/111

. قدرت الهي در آفرينش پديدها خطبه 30/91

. قدرت بي مانند الهي نامه 8/51

. قدرت لايزال الهي خطبه 12/143

. قدرت مطلق الهي خطبه 2/65

. قضا و قدر الهي خطبه 4/109، خطبه 3/227، حكمت 201، حكمت 16

. قضا و قدر حتمي الهي خطبه 7/65

. قوانين تخلّف ناپذير الهي خطبه 1/97، خطبه 1/88

. گداي درگاه الهي خطبه 16/160

. مأموريت مأموران غيبي الهي خطبه 5/85

. مرگ و قضا و قدر خطبه 29/193

. مسئوليت الهي سرمايه داران حكمت 328

. مسئوليت الهي نعمت ها حكمت 358، حكمت 425

. معرفي الگوهاي پرهيزكاري خطبه 83، خطبه 193

. مهاجر و شناخت حجت الهي خطبه 3/189

. مؤمن و امدادهاي الهي حكمت 309

. نشانه رحمت الهي نامه 28

. نشانه هاي آشكار الهي خطبه 1/195

. نشانه هاي رحمت الهي نامه 28

. نعمتهاي الهي خطبه 1/23، خطبه 223، خطبه 241

. نعمتهاي بيكران الهي خطبه 6/223

. نقش امدادهاي الهي در جنگ خطبه 4 - 1/56

. نقش ايمان در مبارزات رهائي بخش خطبه 2 - 1/10

. وصف يكي از رهبران الهي حكمت 467

. وظائف رهبران الهي خطبه 10 - 4/154

. ويژگي هاي رهبر الهي خطبه 1/19

اصول سياست توحيدي خطبه 16/3، خطبه 2 - 1/10

. اعلان اصول سياست اجتماعي توحيدي خطبه 3/37

. اهداف حكومت و سياست توحيدي خطبه42-4-3/131

. اهداف سياست توحيدي خطبه 2 - 1/55

. تعريف توحيد حكمت 470

. تعريف توحيد و عدل حكمت 470

. توحيد راستين حكمت 470

. در سياست توحيدي هدف وسيله را توجيه نمي كند خطبه 1/126

. روش اثبات توحيد خدا نامه 45/31

. سفارش به توحيد و پرهيز از شرك نامه 2/23

. سياست توحيدي امام در برابر ناملايمات خطبه 4/26

. شناخت توحيد و عدل حكمت 470

. شناخت سياست هاي توحيدي خطبه 1/41

. مالكيت توحيدي حكمت 404

. نشانه هاي توحيد خطبه 4 - 3/186

فرار از عدالت خطبه 1/44

. قاطعيت در اجراي عدالت خطبه 15

. نقش رهبر در اجراي عدالت خطبه 8 - 7/224

خطبه 4/133، نامه 3، خطبه 1/144، خطبه 3 - 1/147، خطبه 178، خطبه 4/185، خطبه 72، نامه 1/62، خطبه 72، خطبه 83، خطبه 116، خطبه 147، نامه 62، خطبه 144، خطبه 1/147

. فلسفه بعثت انبياء و رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم 84 - 83/91، خطبه 1/116

. فلسفه بعثت پيامبران 1/183، خطبه 144، خطبه 1

. فلسفه بعثت رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 8/72، خطبه 3/83، خطبه 10 - 4/2، خطبه 3 - 1/26، خطبه 3/33، خطبه 23 - 1/89، خطبه 2 - 1/95، خطبه 1/104، خطبه 5 - 4/178

. وصف روزگاران بعثت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 89

. ويژگي هاي بعثت رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 3 - 1/161، خطبه 1/169، خطبه 1/173، خطبه 5 -4/178، خطبه 8 -7/185، خطبه 2/190، خطبه 3/195، خطبه 4/213، خطبه 1/196، خطبه 2-1/231

وسلم خطبه 7/106 - 41/1، خطبه 2 - 1/151

. پيامبر اسلام و دنيا خطبه 25/160 تا 35

. پيامبر بهترين اسوه خطبه 4/160

. پيامبر شناسي خطبه 41/1 تا 44، خطبه 4/2 تا 10، خطبه 1/89، خطبه 3 - 2/94، خطبه 2 - 1/95، خطبه 1/105، خطبه 7 - 6/106، خطبه 3/108، خطبه 36 - 3/109، خطبه 1/116، خطبه 195، خطبه 72، خطبه 160، خطبه 214

. پيامبر واجراي حدود الهي خطبه 4 - 3/127

. پيامبر و امامت امام علي عليه السلام خطبه 122/192

. پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم و ترك دنياي حرام خطبه 29/160

. تاريخ سياسي پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 44 - 41/1

. جاهليّت پس از پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 2/26، خطبه 4/56

. جهاد و پيكار رهائي بخش پيامبر خطبه 2/104

. حكومت سليمان پيامبر عليه السلام خطبه 19/182

. درد فراق پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 1/235 - 2/203

. در سوگ پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 197، خطبه 235

. در وصف پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 118/192 - 1/214

. دشمن ترين افراد با پيامبر عليه السلام حكمت 96

. دعا براي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 72، خطبه 106

. دعاهاي ارزشمند براي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 7/92 تا 9

. دنيا از ديدگاه پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 35/109

. دوري از دين و سنت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 4 -3/88

. راهنمايي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 1/169

. راه و رسم زندگي پيامبر اسلام خطبه 160

. ره آورد بعثت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم

خطبه 98/192، خطبه 6/152 و 3/23، خطبه 4 - 3/151

. رهنمودها و تبليغات مداوم پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه3- 2/104

. سيماي شهيدان و ياران پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 4/116

. سيماي ياران پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 135/192، خطبه 14/97

. شرافت خاندان پيامبر خطبه 2/96

. شفاعت خواهي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 8/72، خطبه 98/192 تا 120

. شكوه ها با پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 70

. شناخت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 1/105

. شناخت پيامبر اسلام خطبه 98/192 تا 102

. شناخت دشمنان اهلبيت پيامبر عليه السلام خطبه 4

. شناخت گروههاي مختلف عصر پيامبر خطبه 150

. شناساندن عترت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم و امامان راستين خطبه 87

. شناسايي عترت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 5/94

. شهادت به پيامبري رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 1/35 تا 3

. صفات پيامبر خاتم صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 6/94

. ضرورت اطاعت از اهلبيت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 12/97

. ضرورت رهبري پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم نامه 43/31

. ضرورت شناخت خدا و پيامبر و ائمه عليهم السلام خطبه 18/190

. ضرورت شهادت دادن به پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 2/195

. ضرورت صلوات بر پيامبر عليه السلام به هنگام دعا حكمت 361

. ضرورت عمل كردن به قرآن و سنت پيامبر خطبه 5/169

. ضرورت گرايش به سنت پيامبر خطبه 5/110

. ضرورت مناظره با روايات پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم نامه 1/77

. عترت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 15 14/87

. عزاي پيامبر و بي تابي ها حكمت 292

.

عظمت اهلبيت پيامبر و امام زمان عليهم السلام خطبه 38/109

. عظمت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 36/160

. علل پيروزي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 231

. علل شايستگي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم براي درود خداوند خطبه 72

. علي عليه السلام اول مؤمن به پيامبر خطبه 133/192

. علي عليه السلام و پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 120/192 تا 121

. عمق حزن و اندوه از دست دادن پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 3 - 1/235

. فضائل عترت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم نامه 17

. فضايل اهلبيت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 239، خطبه 7 - 6/100

. فضيلت اهلبيت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم و امام زمان (عج) خطبه 7 - 6/100

. فلسفه بعثت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 1/147 تا 3، خطبه 1/104، خطبه 41/1، خطبه 1/116، خطبه 4/133، خطبه 1/144، خطبه 1/158، خطبه 32/1 تا 34 خطبه 1/26 تا 3، خطبه 3/33، خطبه 2 - 1/59، خطبه 4/2 تا 10، نامه 3، خطبه 178، خطبه 4/185، خطبه 72، نامه 1/62، خطبه 1

. كينه توزي هاي قريش با پيامبر نامه 1/9، نامه 3/36 تا 5، نامه 3 -2/61

. گواهي به يگانگي خدا و پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 3/114

. گواهي درخت بر رسالت پيامبري صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 127/192

. مبارزات پيگير و مداوم پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم 1/116

. مسخ ارزش هاي اخلاقي پس از پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 2 - 1/32

. مشاهده پيامبر در رؤيا خطبه 70

. مشكلات سياسي پيامبر صلي الله عليه

وآله وسلم خطبه 3 - 2/194

. مصيبت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم حكمت 292

. مصيبت هاي پس از پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 5 - 4/202

. منزلت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم 2/198 - 99 - 98/192، خطبه 1/173

. موفّقيّت هاي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 4 - 3/127، خطبه 4/133، خطبه 5 - 4/108، خطبه 37 - 36 - 35/109، خطبه 1/116

. موفّقيّت هاي رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 3/96

. نزديكترين افراد به پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم حكمت 96

. نقش ايمان به خدا و پيامبر در پيروزي ها خطبه 1/56

. نقش پيامبر اسلام در رستگاري انسان خطبه 15 - 14/87

. نقش پيامبر اسلام در سازندگي انسان خطبه 6 - 5/86

. وصف اصحاب پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 97

. وصف پيامبر اسلام و اهلبيت عليهم السلام خطبه 94، خطبه 161

. وصف پيامبر عليه السلام و اهلبيت عليهم السلام خطبه 161

. وصف روزگاران بعثت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 89

. وصف ياران جهادگر پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 122

. ويژگي اهلبيت پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 3 - 2/154، خطبه 1/105

. ويژگي هاي اخلاقي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 6 - 5 - 4/72، خطبه 2/95، خطبه 3/100

. ويژگي هاي اخلاقي رواني پيامبر خطبه 36 - 35/109

. ويژگي هاي اخلاقي معنوي رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 7 -6/94، خطبه 4 - 3/100

. ويژگي هاي اعتقادي معنوي اصحاب رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 16 - 15/97

. ويژگي هاي پيامبر صلي الله

عليه وآله وسلم خطبه 6/72، خطبه 3/108، خطبه 6/106، خطبه 3/185، خطبه 41/1، خطبه 1/105، خطبه 1/116، خطبه 3/94، خطبه 2/96، خطبه 133، خطبه 2، خطبه 14/160، خطبه 1/173، خطبه 2/190، خطبه 37/192، خطبه 4/213، خطبه 1/214، خطبه 1، خطبه 96، خطبه 158، خطبه 5 -4/94، خطبه 2/100

. ويژگي هاي تبليغي آموزشي پيامبر خطبه 37/109

. ويژگي هاي سياسي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 4 - 3 - 2/73

. ويژگي هاي علمي و اخلاقي اهلبيت عليهم السلام پيامبر خطبه 38/109

. هنر پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم خطبه 2/72

. ياد آوري حوادث تلخ بعد از وفات پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم نامه 1/62

. ياد مبارزات دوران پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم در صفين خطبه 56