رفتم و سلام كردم. مثل هميشه كه لبخند بسيار مليحى بر لب دارند، جواب سلامم را دادند.

نمى دانم چه انقلابى در قلبم رخ داد، ولى خوب مى دانم آن نگاه پدرانه و چهره ى ملكوتى و دوست داشتنى، چنان قوت و اراده اى در من احيا نمود كه از هيچ ملامتى (لومةلائمى) و مشكلى (كه هميشه در سر راه يك طلبه بوده و هست)، نه هراسى داشته باشم و نه از انتخابى كه نموده ام، دلسرد و مرددشوم.

با گفتن يك يا على عليه السلام گام در مسير طلبگى نهادم.

آرى؛ سال هاست كه با چنين استادى آشنا هستم و هميشه از ايشان كسب فيض نموده ام.

مدت ها بود دوست داشتم به طريقى (در حد توانم) از زحمات ايشان قدردانى نمايم، تا اين كه در ماه مبارك رجب در سال 1382 در سفر مدينه ى منوره و مكه ى معظمه با ايشان همسفر شدم. نمى توانم آن سفر با بركت و به ياد ماندنى را توصيف كنم؛ فقط همين قدر بگويم كه با ايشان در مسجد النبى قرآن خواندن و به قبرستان بقيع رفتن و توفيق روضه ى خصوصى براى ايشان خواندن و گريه هاى استاد را ديدن و دعاهاى جانسوز ايشان را شنيدن، و نيز در مكه با ايشان نماز خواندن و طواف و اعمال به جا آوردن، چه صفايى دارد.(والله يدرك و لايوصف است).

شبى در بين طواف به همراه ايشان، به اين فكر افتادم كه از خداوند مدد جويم و درخواست كنم تا راه تشكر از زحمات ايشان را در حد توانم به من عنايت فرمايد.

بعد از سفر عمره در ماه شعبان المعظم به قلبم خطور كرد با طرح سؤالات و مصاحبه اى با مولا و امام و معشوق عالم

هستى حضرت اميرالمومنين عليه السلام در نهج البلاغه به همراه پاسخ هاى آن حضرت در يك مجلد، قلب استاد را شاد كنم و اين كتاب بسيار با عظمت (به جهت كلام و خطبه ها و نامه ها و كلمات قصار مولى الموحدين روحى و ارواح العالمين له الفداء) را به استاد ارجمند و فرزانه حضرت آيت الله امامى تقديم نمايم.

اميد است خداوند سايه ى پر بركت ايشان را بر سر تمامى طلاب عزيز و منِ حقير مستدام بدارد و با صحت و سلامت و عزت، سال هاى متمادى به تربيت طلاب و ارشاد مردم مشغول باشند.(جانم فداى استاد)

اشعارى از استاد معظم حضرت آيت الله حاج آقا حسن امامى(زيدعزه الشريف)

على است

بابها»

دستم را بالا بردم و عرض كردم: يا رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم! سؤالاتم را از چه كسى بپرسم؟

فرمودند: مگر قرآن نخوانده اى؟ كه مى فرمايد:

«فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لاتعلمون»

گفتم: اهل الذكر كيانند؟

فرمودند: اميرالمؤمنين على بن ابى طالب.

گفتم: اگر كسى بخواهد از شهر علم استفاده كند، چه بايد بكند و كجا بايد برود؟

حضرت لبخندى زدند و فرمودند:

«فمن اراد المدينه و الحكمه فليأتها من بابها»

عرض كردم: كجا و به چه كسى بايد رجوع كنم؟

حضرت با دست مباركشان به طرف نجف اشرف اشاره كردند و فرمودند: مسير راه حق آن جاست و مگر نمى دانى «الحقّ مع علىّ و علىّ مع الحقّ»

با لبخند و اشك، از مهربان ترين مخلوق عالم خداحافظى كردم و از همان جا راهى عتبات و نجف اشرف شدم. خيلى دلم مى خواست زودتر به آن جا برسم، چون واقعاً صبرم رو به اتمام بود. خلاصه، هر طورى بود خودم را به نجف رساندم. البته انتظار و توقع من از مردم نجف يك جور ديگر بود. فكر مى كردم مردم آن جا از مهربانى هاى چنين مولايى بايد خيلى چيزها ياد گرفته باشند، ولى دريغ از يك لبخند. از بعضى سؤال كردم كجا مى توان با حضرت على عليه السلام ملاقات كرد؟ با حالت عجيبى به من نگاه كرده و با سكوت خاصى، مرا از اين كه از آن ها سؤال كرده ام پشيمان كردند.

نمى دانستم چه كنم. به راهم ادامه دادم تا به مسجد بزرگى رسيدم. از كسى كه در گوشه اى نشسته بود، پرسيدم: آقا! نام اين جا و اين مسجد چيست؟

گفت: مسجد كوفه.

گفتم: با مولايم على كار دارم؛ نمى دانى ايشان را كجا مى توان زيارت كرد؟

با اشاره ى دستش به داخل مسجد، فهميدم آقايم آن جاست.

با عجله و بدون رعايت آداب ورود، به مسجد كوفه داخل شدم. تا به حال مسجدى با اين عظمت و با روح بعد از مسجدالحرام و مسجدالنبى نديده بودم. آن قدر بزرگ بود كه نمى دانستم كجا بايد بروم و كجا مى توانم مولايم را زيارت كنم. دوان دوان به طرف مقامات انبيا و مقام طشت و دكة القضاء حركت كردم، ولى آقايم را نديدم. دوست داشتم فرياد بزنم و نام مولايم را با صداى بلند بگويم تا ببينم صداى او از كجا به گوشم مى رسد، بلكه زودتر به محبوبم برسم، ولى ترسيدم اين گونه جستجو كردن خلاف ادب باشد.

واقعاً نمى دانستم چه كنم. هر چه بود، بايد بدون سر و صدا به دنبال عزيزترين مخلوق خدا مى گشتم. ناگهان روبروى خود محرابى نورانى و با عظمت ديدم كه تمام بدنم لرزيد و بدون اختيار شروع به گريه نمودم. اشك ها امانم نمى داد تا درست جايى را ببينم، اما آقايى را كه زانوى غم به بغل گرفته و كنار محراب نشسته بود، مشاهده كردم. به پايش افتادم و او را بوسيدم و عرض كردم: آقاى من! ببخشيد اين گونه بدون اذن دخول محضرتان شرفياب شدم.

حضرت با تبسم دستان مباركشان را بر سرم كشيدند و فرمودند: مدت ها بود منتظرت بودم.

گفتم: آقا! سؤالات بسيارى دارم. چه كنم و از كجا شروع نمايم؟

حضرت فرمودند: يقيناً از اهل كوفه نيستى؟

گفتم: چطور؟

فرمودند: بارها به مردم گفتم: «سلونى قبل ان تفقدونى»

گفتم: مولاى من! از شهر اصفهان آمده ام.

حضرت تبسمى كرده، فرمودند: خداوند سلمان فارسى را رحمت كند؛ او از ما اهل البيت بود.

گفتم: نشانى شما و اين جا را در مدينه از رسول خداصلى الله عليه وآله

گرفتم. تا اسم مبارك پيامبر را شنيدند، بسيار گريستند. گفتم: آيا مردم اين شهر از شما استفاده ى علمى و اخلاقى نمى كنند؟

حضرت با حالت تأسف فرمودند: چند روز پيش بر فراز منبر به مردم گفتم كه از على سؤال كنيد قبل از اين كه از ميان شما بروم. ناگاه «اشعث بن قيس» دست بلند كرد و به سخنان من ايراد گرفت؛ به او گفتم:

ما يدريك ما على مما لى؟ عليك لعنة الله و لعنة اللاعنين. حايك ابن حايك. منافق ابن كافر. والله لقد اسرك الكفر مره و الاسلام اخرى...(1)

تو چه مى دانى آن چه را به ضرر من است يا به نفع من؟ لعنت خدا و لعنت كنندگان بر تو باد. اى منافق پسر كافر! سوگند به خدا يك بار ملت كفر تو را اسير كرده و بار ديگر اسلام تو را اسير نموده است... .

عرض كردم: آقا! همين جا سؤالاتم را بيان كنم؟

فرمودند: بلند شو تا برويم در مكانى ديگر با تو سخن بگويم.

عرض كردم: آقا! شنيده ام يكى از بهترين كلاس هاى درس شما نخلستان هاى كوفه است.

فرمودند: آرى.

از مسجد با حضرت بيرون آمديم و كم كم از مسجد كوفه و كوفى ها فاصله گرفتيم، تا جايى كه نه ما آن ها را مى ديديم و نه كوفيان ما را. در دل نخلستان همراه با مولا قدم زدن و درد دل كردن چه صفايى دارد.

ايشان فرمودند: آن چه مى خواهد دل تنگت بگو و بپرس.

عرض كردم: آقاى من! دوست دارم با شما مصاحبه اى صميمانه داشته باشم، تا هم من به پاسخ سؤالاتم برسم و هم تمامى جوانانى كه همانند من به دنبال پاسخ هاى متقن و محكم شمايند.

بعضى از علاقه مندان شما با

درك كمى از اقيانوس فضايل و مناقبتان، چنان شما را زيبا توصيف نموده اند كه با خواندن اشعارشان، آدمى به وجد مى آيد. يكى از كسانى كه زندگى خويش را وقف شما و فرزندان برومندتان كرده و در تبرّى و تولّى كم نظير مى باشد، جناب استاد سازگار است كه در نخل ميثم خود، شما را چنين توصيف مى نمايد:

چو جانم

من كى ام بالاى وهمم، من كى ام فوق بيانم

من كى ام روح وجودم، من كى ام جان جهانم

من كى ام سر تا به پا معراج رب العالمينم

من علىّ عالى اعلى اميرالمؤمنينم

من كى ام خير العبادم، من كى ام روح الفؤادم

من كى ام دارالسلامم، من كى ام باب المرادم

من كى ام لطف و لطيفم، من كى ام جود و جوادم

من كى ام عبدالودودم، من كى ام رب الودادم

من كى ام عين الحياتم، من كى ام حق اليقينم

من علىّ عالى اعلى اميرالمؤمنينم

من كى ام جان جهانم، من كى ام جانان جانم

من كى ام كهف الامانم، من كى ام غوث زمانم

من كى ام نور عيانم، من كى ام سرّ نهانم

من كى ام ماه مكان ها در زمين و آسمانم

من كى ام ممدوح خلق اولين و آخرينم

من علىّ عالى اعلى اميرالمؤمنينم

من كى ام فصل الفصولم، من كى ام اصل الاصولم

من كى ام باب الائمه، من كى ام صهر رسولم

من كى ام مير دو عالم، من كى ام زوج بتولم

من كى ام بحر معارف، من كى ام كنز عقولم

من كى ام دانا به هر كس در جنان و در جبينم

من علىّ عالى اعلى اميرالمؤمنينم

من كى ام ركن و مقامم، من كى ام بيت الحرامم

من كى ام دوم فروغم، من كى ام اول امامم

من كى ام صحرا مقيمم، من كى ام گردون مقامم

من كتابم من خطابم، من جهادم من قيامم

من بصير بالعبادم، من هدى للمتقينم

من علىّ عالى اعلى اميرالمؤمنينم

من كى ام خضر حياتم، من كى ام باب النجاتم

من كى ام روح صفاتم، من كى ام انوار ذاتم

من كى ام صوم و صلاتم، من كى ام حج و زكاتم

من كى ام شوينده ى لوح تمام سيئاتم

من اميد هر گنهكارى به روز واپسينم

من علىّ عالى اعلى اميرالمؤمنينم

من كى ام من باء بسم اللّه رحمن الرحيمم

من كى ام معناى ياسين رمز قرآن حكيمم

من كى ام بعد از نبى تنها صراط مستقيمم

من كى ام خير كثيرم من، كى ام فوز عظيمم

من كى ام دست تواناى خدا

در آستينم

من علىّ عالى اعلى اميرالمؤمنينم

من حكيمم من كريمم من عليمم من زعيمم

من سميعم من بصيرم من كبيرم من عظيمم

من حياتم من مماتم من سلامم من سليمم

من خليلم من مسيحم من ذبيحم من كليمم

من سپهرم من نجومم من امانم من امينم

من علىّ عالى اعلى اميرالمؤمنينم

حضرت با مهربانى خاصى اجازه فرمودند كه سؤالاتم را شروع كنم.

عرض كردم:

مولاى من! منزلت خود را با حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم بيان بفرماييد.

حضرت فرمودند:

... و انا من رسول الله كالضوء من الضوء و الذراع من العضد.(2)

من و رسول خدا مانند دو شاخه از يك درخت هستيم و مانند آرنج به بازو.

مولاى من! دوست داشتيد از شما چه سؤالى را مى پرسيدند؟

أمّا بَعْدَ حَمْدِ اللهِ وَالثَّنَاءِ عَلَيْهِ أيُّهَا النّاسُ فَإِنّي فَقَاتُ عَيْنَ الْفِتْنَةِ وَلَمْ يَكُنْ لِيَجْتَرى ءَ عَلَيْهَا أحَدٌ غَيْري بَعْدَ أنْ مَاجَ غَيْهَبُهَا وَاشْتَدَّ كَلَبُهَا فَاسْألُونِي قَبْلَ أنْ تَفْقِدُوني فَوَ الَّذي نَفْسِي بِيَدِهِ لاتَسْألُوني عَنْ شَي ءٍ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ السَّاعَةِ وَلا عَنْ فِئَةٍ تَهْدِي مِائَةً وَ تُضِلَّ مِائَةً إلاَّ أنْبَاْتُكُمْ بِنَاعِقِهَا وَ قَائِدِهَا وَ سَائِقِهَا وَ مُنَاخِ ركَابِهَا و مَحَطِّ وَ لَوْ قَدْ فَقَدْتُمُونِي وَ نَزَلَتْ بِكُمْ كَرَائِهُ الاُمُور وَ حَوَازبُ الْخُطُوب لَأَطْرَقَ كَثِيرٌ مِنَ السَّائِلِينَ وَ فَشِلَ كَثِيرٌ مِنَ المَسْئولِينَ وَ الْخُطُوب لأطْرَقَ كَثِيرٌ مِنَ السّائِلينَ وَ فَشِلَ كَثيرٌ مِنَ الْمَسْئُولِينَ وَ ذلِكَ إذَا قَلَّصَتْ حَرْبُكُمْ وَ شَمَّرَتْ عَنْ سَاقِ وَ ضَاقَتِ الدُّنْيا عَلَيْكُمْ ضِيقاً تَسْتَطيلُونَ مَعَهُ أيَّامَ الْبَلاءِ عَلَيْكُمْ ضِيقاً تَسْتَطيلُونَ مَعَهُ أيّامَ الْبَلاءِ عَلَيْكُمْ حَتّى يَفْتَحَ اللّهُ لِبَقِيَّةِ الأبْرار مِنْكُمْ.(3)

حضرت فرمودند:

پس از حمد و ثناى خداوند؛ اى مردم! بعد از آن كه افواج فتنه ها در همه جا گسترده شده و به آخرين درجه ى شدت رسيده بود

و كسى جرأت نداشت وارد معركه گردد، اين من بودم كه چشم فتنه را كور كردم.

بنابراين، پيش از آن كه مرا از دست بدهيد، هر چه مى خواهيد از من بپرسيد. سوگند به كسى كه جانم در دست قدرت اوست، ممكن نيست از آن چه بين امروز تا قيامت واقع مى شود و نه درباره ى گروهى كه صد نفر را هدايت يا صد نفر را گمراه كند، از من پرسش كنيد، جز آن كه از دعوت كننده و رهبر و آن كس كه زمام اين گروه را به دست دارد و جايگاه خيمه و خرگاه و كحل اجتماع آن ها و آنان كه از گروهى كشته مى شوند و يا به مرگ طبيعى مى ميرند (از همه ى اين ها) شما را آگاه مى سازم.

اگر مرا از دست دهيد و ناراحتى هاى زندگى و مشكلات بر شما فرو بارد، بسيارى از پرسش كنندگان سر در پيش افكنده و به حيرت فرو روند (كه سرانجام چه خواهد شد) و گروهى از مسؤولان از پاسخ فرو مانند. اين حوادث و بلاها هنگامى است كه جنگ بر شما طولانى شود و دامن به كمر زند و دنيا آن چنان بر شما تنگ گردد كه ايام بلا را بس طولانى بشماريد(اين وضع همچنان ادامه دارد) تا آن دم كه خداوند پرچم فتح و پيروزى را براى باقى مانده ى نيكان شما به احتزاز درآورد.

آقاى من! ترسناك ترين فتنه ها را براى مردم زمان خود چه مى دانيد؟

ألا وَ إنَّ أخْوَفَ الْفِتَنِ عِنْدِي عَلَيْكُمْ فِتْنَةُ بَنِي اّمَيَّةَ فَإنَّهَا فِتْنَةٌ عَمْيَاءُ مُظْلِمَةٌ عَمَّتْ خُطَّتُهَا وَ خَصَّتْ بَلِيَّتُهَا وَ أصَابَ الْبَلاءُ مَنْ أبْصَرَ فِيهَا وَ أخْطَا الْبَلاءُ مَن عَمِيَ عَنْهَا.(4)

آگاه باشيد! ترسناك ترين فتنه ها براى شما از

نظر من فتنه ى بنى اميه است؛ فتنه اى است كور و ظلمانى كه حكومتش همه جا را فرا گيرد و بلاى آن مخصوص نيكوكاران است.

هر كس در آن فتنه بصير و بينا باشد و با آن ستيزه كند، بلا و سختى به او مى رسد و هر كس در برابر آن نابينا باشد، حادثه اى براى او رخ نمى دهد.

سَقْفاً مَحْفوُظا. وَ سَمْكاً مَرْفُوعا. بِغَيْرِ عَمَدٍ يَدْعَمُها. وَ لا دِسارٍ يَنْظِمُها.

ثُمَّ ذَيَّنَها بِزينَةٍ الْكَواكِبْ. وَ ضِياءِ الْثَواقِبِ وَ اَجْرى فيها سِراجاً مُسْتَطيرا. وَ قَمَراً مُنيرا. فى فَلَكٍ دائِر. وَ سَقْفٍ سائِر. وَ رَقيمٍ مائِرٍ.

بساط هستى را بى مادّه ى پيشين بگسترانيد و نخستين بنياد خلقت را بى سابقه ى هستى بنا نهاد.

در امر آفرينش نه انديشه و تدبيرى به جولان آورد و نه تجربه و آزمايشى او را در خور بود. كاخ مجلل هستى را بدون حركت و تحولّى در ذات پاكش بر افراشت و بى نياز از آن كه قواى مضطربى در درونش متمركز شود، چراغ هستى را بر افروخت.

موجودات را در مجراى قانون اوقات خود به جريان انداخت و حقايق گوناگون را در عالى ترين نظمى هماهنگ ساخت.

هر يك از آن حقايق را به طبيعتى معيّن اختصاص داد و ملتزم به تعيين خود فرمود.

او به همه ى مخلوقاتش پيش از آغاز وجودشان دانا، و به همه ى حدود و پايان جريان آن ها محيط و به هويت و جوانب كل كائنات عالِم و داناست.

سپس خداوند سبحان، جوّها را از هم شكافت و جوانب و ارتفاعات فضا را باز نمود. آب انبوه و پر موج و خروشان را كه بر پشت باد تندوز و پر قدرتى قرار داده بود، در لابلاى فضاهاى باز شده به جريان انداخت. باد تندوز، آب را از جريان طبيعى بازداشت و آن گاه باد نيرومند را بر آب مسلّط كرد و آب را در بر آن قرار داد. فضا در زير باد پرقدرت باز و آب در روى باد، جهنده و جنبان گرديد.

سپس خداوند سبحان، باد ديگرى بيافريد كه فرمانى جز به حركت درآوردن

آب نداشت. اين باد دست به كار زد و تحريك آب را ادامه داد. جريان اين باد را تند و منبعش را دور از مجراى طبيعى قرار داد. خداوند سبحان همان باد را به بر هم زدن آب انبوه و برانگيختن امواج درياها دستور داد و مانند مشك شير كه براى گرفتن كره جنبانده شود، آب را به حركت و زير و رو شدن درآورد. وزش باد بر آن آب چنان بود كه در فضاى خالى وزيدن بگيرد.

آب در مقابل جريان باد مقاومتى از خود نشان نمى داد. آب را سخت به حركت درآورد، و اولش را به آخرش و متحركش را به ساكنش برگرداند. در اين هنگام، انبوهى از آب سر به بالا كشيد و كف برآورد. خداوند سبحان آن كف را در فضايى باز و تهى بالا برد و آسمان هاى هفتگانه را ساخت. پايين ترين آسمان ها را از موجى مستقر بنا نهاد كه حركت انتقالى به اين سو و آن سو ندارد، و بالاترين آسمان ها را سقفى محفوظ در مرتفع ترين فضا قرار داد؛ بى ستونى كه آن را بر پا دارد و بدون ميخ و طنابى كه آن ها را به هم بپيوندد.

آن گاه آسمان را با زينت و زيور ستارگان و روشنايى ها بياراست و خورشيد را با فروغ گسترده و ماه فروزان را با روشنايى اش در فلكى گردان و سقفى دوران و صفحه اى منقوش با ستارگان به جريان انداخت.

الْشَيْطانَ.

من شهادت به يگانگى بى انباز آن معبود مطلق مى دهم كه جز او خدايى نيست. شهادتى كه خلوصش از آزمايش ها گذشته و حقيقت نابش در دل و جان نشسته است، تا مشيّت ربوبى او بر بقاى ما حكم كند. شهادت به يگانگى اش دستاويز ماست تا سر حدّ ديارش، و ذخيره ى فناناپذير ما در راه پر هول و هراس از آن چه كه در سر راه ماست. شهادت به وحدانيّتش لازمه ى ايمان است و آغاز احسان و موجب رضاى خداوند رحمان و طرد شيطان.

را توشه ى پس از مرگش ساخت؛

(14) راه روشنى را پيش گرفت و طريق واضح و آشكارى را ملتزم گشت؛

(15) زندگى را با امكاناتش غنيمت شمرد؛

(16) و به آن روز كه به سراغش خواهد آمد، پيشدستى نمود و زاد و توشه اى از عمل خود برداشت.

آلات تناسلى مردان، و مى داند ابرهاى تازه تشكّل يافته و به هم پيوسته را و ريزش قطره هاى باران را از ابرهاى متراكم.

اوست دانا به آن چه كه گردبادها با دامن خود مى پاشند و باران ها با سيل هاى خود آن ها را از بين مى برند.

و مى داند فرورفتن و حركات حشرات زمينى را در تلّ هاى ريگ ها و قرارگاه بالداران را در بلندى هاى قله هاى كوه ها. خداوند سبحان مى داند، ترانه ها و نغمه هاى پرندگان نغمه سرا را در تاريكى هاى آشيانه هايشان و آن چه را كه صدف ها در برگرفته اند در ته درياها...

رضايت بخش ترين، محبوب ترين و ممتازترين باشد؛ سپاسى كه آفريدگانت را سرشار سازد و تا آن جا كه تو بخواهى، تداوم يابد؛ سپاسى كه از تو پوشيده نباشد و از رسيدن به پيشگاهت باز نماند؛ سپاسى كه شمارش آن پايان نپذيرد و تداوم آن از بين نرود.

خدايا! حقيقت بزرگى تو را نمى دانيم؛ جز آن كه مى دانيم تو زنده اى و احتياج به غير ندارى، خواب سنگين يا سبك تو را نمى ربايد، هيچ انديشه اى به تو نرسد و هيچ ديده اى تو را ننگرد، اما ديده ها را تو مى نگرى، و اعمال انسان ها را شماره مى فرمايى، و قدم ها و موى پيشانى ها (زمام امور همه) به دست توست.

خدايا! آن چه را كه از آفرينش تو مى نگريم، و از قدرت تو به شگفت مى آييم و بدان بزرگى قدرت تو را مى ستاييم، بسى ناچيزتر است در برابر آن چه كه از ما پنهان است و چشم هاى ما از ديدن آن ها ناتوان، و عقل هاى ما از درك آن ها عاجز است.

به بندگان خدا روى مى آورند؛ پس حق بنده را ادا مى كنند و حق خداى را بر زمين مى گذارند. چرا در حق خداى متعال كوتاهى مى شود و كم تر از حق بندگان رعايت مى گردد؟ آيا مى ترسى در اميدى كه به خدا دارى، دروغگو باشى، يا او را در خور اميد بستن نمى پندارى؟

هرگز خلق خود را خالى و محروم از پيامبران و كتاب و حجّت و برهان لازم و رساننده به مقصود رها نساخته است. اين پيامبران خدا ساخته، پيروزمندانى بودند كه نه كم بودند تا عددشان اخلالى به انجام مأموريتشان وارد كند و نه فراوانى تكذيب كنندگان تبهكار، آنان را از اجراى تصميم الهى باز دارد.

هم گسيخته ، پايه ها و ستون هاى يقين به لرزه درآمده، اصول بنيادين حقايق متلاشى و واقعيت امر پراكنده بود. جامعه اى كه راه هايش براى حركت هاى رهايى بخش تنگ و باريك، و منابع و عقول و انديشه هاى افرادش در مسير حيات نابينا و تاريك بود. اثرى از رشد و هدايت وجود نداشت و كورى و ظلمت همه جا و همه ى شؤون بشرى را فرا گرفته بود.

نافرمانى از خدا شايع بود و يارى به شيطان رايج. ايمان در همه ى شؤون حيات شكست خورده، ستون هاى برپا دارنده اش فرو ريخته، نشان ها و علايمش تيره و ناشناخته، راه هايش متروك و جاده هايش محو و نابود گشته بود. در آن دوران كه نور رسالت را بر افروخت، مردم اطاعت از شيطان را پيشه ى خود نموده، راه هاى آن پليد نابكار را پيش گرفته، سيراب نشدن خود را از چشمه هاى آن مطرود ابدى مى جستند. علم هاى شيطانى به دوش گرفته، پرچم آن مردودِ بارگاه ربانى را به اهتزار درآورده بودند. در فتنه ها و شورش هايى غوطه ور بودند كه با ناخن هاى خود، آنان را خرد مى كردند، با سم هاى ويرانگر آنان را كوبيده و همواره روى سر ناخن ها به انتظار برپا كردن اضطراب و بلوا ايستاده بودند.

مردمى سرگردان و حيران و نادان هايى شورش زده در بهترين جايگاه و با بدترين همسايگان زندگى مى كردند. محروميّت از خواب گوارا، خوابشان، و اشك هاى سوزان بينوايى، سرمه هاى ديدگانشان بود. در سرزمينى كه دانايش بند بر دهان بود و نادانش محترم و در امان.

دارندگان راز پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و پشتيبان امر وى و ظرف علم و مرجع قوانين و در بردارنده ى كتاب رسالت و كوه هاى پا برجاى دين او هستند. پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم به وسيله ى آنان بود كه خميدگى پشت دين را راست و لرزش پهلوهاى آن را مبدل به سكون و آرامش ساخت.

هُمْ اَساسُ الدّينِ وَ عِمادُ الْيَقْينِ.(28)

آل محمدصلى الله عليه وآله وسلم اركان اساسى دينند، و ستون برپا دارنده ى يقين.

كه به هلاكت مى افتيد.

س 8: على جان عليه السلام! اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و ياران واقعى او چگونه بودند؟(31)

لَقَدْ رَأَيْتُ اَصْحابَ مُحمّدصلى الله عليه وآله وسلم فَما أرى اَحَداً يُشبِهُهُمْ مِنْكُمْ!

لَقَدْ كانُوا يُصبِحُونَ شُعْثاً غَبْراً وَقَدْ باتُوا سُجَّداً وَقِياماً.

من اصحاب رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم را ديده ام. كسى را از شما (مردم كوفه) نمى بينم كه شبيه به آنان باشيد.

اصحاب پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم ژوليده مو و غبارآلود، شب را در حال سجده و قيام به صبح مى رساندند و پيشانى ها و صورت هاى خود را متناوباً بر زمين مى نهادند.

يُراوِحُونَ بَيْنَ جِباهِهِمْ وَخُدُودِهِمْ وَيَقِفُونَ عَلى مِثْلِ الْجَمْرِ مِنْ ذِكْرِ مَعادِهِمْ! كَاَنَّ بَيْنَ اَعْيُنِهِمْ رُكَبَ الْمِعْزى مِنْ طُولِ سُجُودِهِمْ! اِذا ذُكِراللَّهُ هَملَتْ اَعْيُنُهُمْ حَتَّى تَبُلَّ جُيُوبَهُمْ وَمادُوا كَما يَميدُ الشَّجَرُ يَوْمَ الرّيحِ الْعاصِفِ خَوْفاً مِنَ الْعِقابِ وَرَجاءً لِلثَّوابِ!(32)

آن رشد يافتگان در حال يادآورى معادشان مانند اخگر شعله ور مى گشتند. از طول سجودى كه انجام مى دادند، ميان چشمانشان برآمدگى مانند زانوهاى بُز نمودار مى شد.

در آن هنگام كه خدا به يادشان آورده مى شد، از چشمانشان چنان اشك مى باريد كه گريبان هايشان خيس مى گرديد و خود به اضطراب مى افتادند؛ چنان كه درخت در روزى كه باد تُند بِوَزَد، به اضطراب مى افتد. اين همه بى قرارى آنان به جهت ترس از كيفر بود و اميد به پاداش.

يَقُولُ رَبِّ إنِّي لِما أنْزَلْتَ إلَي مِنْ خَيْرِ فَقيرٌ وَاللّهِ مَا سَألَهُ إلاّ خُبْزاً يَأكُلُهُ لِأَنَّهُ كَانَ يَأكُلُ بَقْلَةَ الأرْضِ وَ لَقَدْ كَانَتْ خُضْرَةُ الْبَقْلِ تُرَى مِنْ شَفِيفِ صِفَاقِ.

وَ إنْ شِئْتَ ثَلّثْتُ يدَاوُدَ صَاحِبِ الْمَزامِير وَ قَارىِ بَطْنِهِ لِهُزالِهِ وَ تَشُّبِ لَحْمِهِ أهْلِ الْجَنَّةِ فَلَقَدْ كَانَ يَعْمَلُ سَفائِفَ الْخُوصِ بِيَدِهِ وَ يَقُولُ لِجُلَسِائِهِ أيّذكُمْ يَكْفِينِي.

وَ إنْ شِئتَ قُلْتُ فِي عيسى ابن مريمَ بَيْعَهَا وَ يَأكُلُ الْجَشِب وَ كانَ إدامُهُ الْجُوعَ وَ سِراجُهُ بِاللَّيْلِ الْقَمَرَ وَ ظِلالُهُ فِي الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الأرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ فَاكِهَتُهُ وَ رَيْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الأرضُ لِلْبَهَائِمِ وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَ لاَ وَلَدٌ يَحْزُنُهُ وَ لاَمَالٌ يَلْفِتُهُ وَ لاَ طَمَعٌ يُذِلُّهُ دَابَّتُهُ رجلاهُ وَ خَادِمُهُ يَدَاهُ.

براى تو كافى است كه راه و رسم پيامبر اسلام روحى فداه را اطاعت نمايى، تا راهنماى خوبى براى تو در شناخت بدى ها و عيب هاى دنيا و رسوايى ها و زشتى هاى آن باشد؛ چه اين كه دنيا از هر سو بر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم بازداشته و براى غير او گستردانده شد؛ از پستان دنيا شير نخورد و از زيورهاى آن فاصله گرفت.

اگر مى خواهى دومى را، حضرت موسى عليه السلام و زندگى او را تعريف كنم؛ آن جا كه مى گويد: پروردگارا! هر چه به من از نيكى عطا كنى، نيازمندم. به خدا سوگند! موسى جز قرص نانى كه گرسنگى را برطرف سازد، چيز ديگرى نخواست، زيرا موسى از سبزيجات زمين مى خورد، تا آن جا كه بر اثر لاغرى و آب شدن گوشت بدن، سبزى گياه از پشت پرده ى شكم او آشكار بود.

و اگر مى خواهى سومى را، حضرت داوود صاحب نى هاى نوازنده و خواننده ى بهشتيان

را الگوى خويش سازى كه با هنر دستان خود از ليف خرما زنبيل مى بافت و از همنشينان خود مى پرسيد چه كسى از شما اين زنبيل را مى فروشد؟ و با بهاى آن به خوردن نان جويى قناعت مى كرد.

و اگر مى خواهى از عيسى بن مريم عليه السلام بگويم كه سنگ را بالش خود قرار مى داد، لباس پشمينه ى خشن به تن مى كرد و نان خشك مى خورد. نان خورش او گرسنگى، و چراغش در شب ماه، و پناهگاه زمستان او شرق و غرب زمين بود. ميوه و گل او سبزيجاتى بود كه زمين براى چهارپايان مى روياند. زنى نداشت كه او را فريفته ى خود سازد، و فرزندى نداشت تا او را خوار و ذليل نمايد. مركب سوارى او دوپايش و خدمتگزار وى دست هايش بود.

كند، زيرا پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم با نزديكان خود گرسنه به سر مى برد و با آن كه مقام و منزلت بزرگى داشت، زينت هاى دنيا از ديده ى او دورماند.

س 18: آقا و سرور من! بهترين سؤال در مورد پيامبر را چه مى دانيد؟(42)

فَلْيَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ أكْرَمَ اللّهُ مُحَمَّداً بِذَلِكَ أمْ أهَانَهُ فَإنْ قَالَ أهَانَهُ فَقَدْ كَذَبَ وَاللّهِ الْعَظيمِ بِالإفكِ الْعظيمِ وَ إنْ قَالَ أكْرَمَهُ فَلْيَعْلَمْ أنَّ اللّهَ قَدْ أهَانَ غَيْرَهُ حَيٌثُ بَسَطَ الدُّنْيَا لَهُ وَ زَوَاهَا عَنْ أقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ.

پس تفكر كننده اى بايد با عقل خويش به درستى انديشه كند كه آيا خداوند، محمدصلى الله عليه وآله وسلم را به داشتن اين صفات اكرام فرمود يا او را خوار كرد؟ اگر بگويد خوار كرد، دروغ گفته و بهتانى بزرگ زده است و اگر بگويد او را اكرام كرد، پس بداند خداوند كسى را خوار شمرد كه دنيا را براى او گستراند و از نزديك ترين مردم به خويش دور نگه داشت.

عامل صلح و صفا نمود، و برهان براى كسى كه با اسلام سخن گفت، و شاهدى براى كسى كه درباره ى آن با ديگران به احتجاج پرداخت.

خداوند؛ اسلام را نورى براى كسى كه طلب روشنايى از آن نمود، قرارداد، و فهمى براى كسى كه تعقّل ورزيد، و مغزى براى آن كس كه انديشيد، و علامت براى كسى كه فراست و فهم لطيف به كار برد، و بينايى براى انسانى كه داراى عزم و تصميم (براى خيرات) است، و عبرت براى كسى كه پند پذيرد، و نجات براى تصديق كننده، و اطمينان براى كسى كه توكل كند، و راحتى براى كسى كه همه ى امور خود را به خدا بسپارد، و صبر براى كسى كه شكيبا باشد.

پس راه هاى اسلام روشن ترين راه ها و مدخل هاى آن واضح ترين مدخل ها است. منار مشعلگاه آن بلندترين مشعلگاه ها است. جادّه هاى آن درخشان و چراغ هاى آن فروزان است. ميدان تكاپويش با كرامت، داراى غايتى رفيع و وسايل جامع براى سبقت (در تكاپو براى كمال) و جايزه (پاداش سبقت) در آن رقابت شديد است و سوارانش شريف مى باشند.

التَّصْديقُ مِنْهاجُهُ وَالصَّالِحاتُ مَنَارُهُ وَالْمَوْتُ غَايَتُهُ وَالدُّنْيا مِضْمارُهُ وَالْقِيامَةُحَلْبَتُهُ وَالْجَنَّةُ سُبْقَتُهُ.

راه راست اسلام، تصديق اصول اوليه ى آن؛ و اعمال صالح، منار آن است؛ و مرگ پايان گرفتارى هاى مسلمان است؛ و دنيا ميدان مسابقه ى او و قيامت موقع اجتماع همه ى وسايل مسابقه ى او و بهشت، پاداشش.

قرآن شفاى سينه ها است؛

4. و آن را نيكو تلاوت كنيد، زيرا سود بخش ترين سرگذشت ها است.

بر انديشه ها غالب و قساوت و سنگدلى بر دل ها مسلط بود. و مردم حرام را حلال مى شمردند، و دانشمندان را تحقير مى كردند، و جداى از دين الهى زندگى مى نمودند و در حال كفر و بى دينى جان سپردند.

آن تمسك جويد، كژى در او راه ندارد تا نياز به راست نمودن داشته باشد و منحرف نمى گردد و خطا نمى كند تا پوزش بطلبد.

خواندن و شنيدن مكررش موجب كهنگى و يا ناراحتى سامعه نگردد (و هر قدر آن را بخوانند و تكرار كنند، باز روح پرور است و شيرينى اش دلپذير). كسى كه با قرآن سخن بگويد، راست گفته و هر كس بدان عمل كند، پيشتاز است.

راه انديشيدم:

يا مى بايست با دستى خالى به مخالفانم حمله كنم و يا در برابر حادثه اى ظلمانى و پر ابهام صبر و شكيبايى پيشه گيرم. (چه حادثه اى؟)حادثه اى بس كوبنده كه بزرگسالان را فرتوت و كم سالان را پير و انسان باايمان را تا به ديدار پروردگارش در رنج و مشقّت فرو مى برد.

داراى لبانى خشك بودند، و از شب بيدارى ها، صورتى زرد رنگ داشتند، و بر چهره هاى آنان غبارى چون غبار خشوع كنندگان بود. آنان برادران من بودند كه رخت از اين كهنه رباط بربستند و رفتند. پس شايسته است كه تشنه ى ديدار آنان باشيم، و از حسرت دمسازى آن ها و تأسف بر جدايى آنان دست ها با دندان بگزيم.

از جدايى و پراكندگى بپرهيزيد.

شد و درخشنده اى درخشيد و آشكار شونده اى آشكار گرديد. و آن كه از جاده ى حقّ منحرف شد، به راه راست بازگشت. خداوند گروهى را به گروهى تبديل و روزى را برابر روزى قرار داد.

و ما چونان مانده در خشكسالان كه در انتظار بارانند، انتظار چنين روزى را مى كشيديم.

همانا امامان از طرف خدا، تدبير كنندگان امور مردم، و كارگزاران آگاه بندگانند. كسى به بهشت نمى رود، جز آن كه آنان را شناخته و آن ها او را بشناسند و كسى در جهنم سرنگون نمى شود، مگر آن كه آنان را انكار كند و او را انكار كنند.

همانا خداى متعال شما را به اسلام اختصاص داد و براى اسلام برگزيد، زيرا اسلام نامى از سلامت است، و فراهم كننده ى كرامت جامعه مى باشد. راه روشن آن را خدا برگزيد و حجت هاى آن را روشن گردانيد.

اساس محكم آن بركندند و در غير محل حقيقى اش نهادند. آنان معادن هر خطايى بودند و پناهگاه هاى همه ى كسانى كه فتنه جو و آشوبگرند. آن ها همانند فرعونيان در وادى حيرت سرگردان و در غفلت مستى فرو رفته بودند. برخى از آنان از آخرت بريده، به دنياگرويده و به آن تكيه كرده، و برخى از دين جدا گشته و حالت خصومت با دين خود گرفته بودند.

فرمان قضا و امر ربوبى اش.

7. جمعى از آنان را نگهبانان بندگانش فرمود.

8. و جمع ديگرى را پاسبان درهاى فردوس برينش.

9. بعضى از فرشتگان پاهايى در سطوح پايين زمين دارند و گردن هايى بالاتر از مرتفع ترين آسمان ها و اعضاى كالبدى گسترده تر از پهنه ى صفحات كيهان بيكران و دوش هايى همسان پايه هاى عرش. اين موجودات مقدس در برابر عرش خداوندى از روى تعظيم چشم به پايين دوخته اند و در زير عرش ربّانى به بال هاى خويشتن پيچيده اند.

10. ميان اين فرشتگان و كائنات پايين تر، حجابى از عزت ملكوتى و پرده هايى از قدرت فوق طبيعى زده شده است.

آنان هرگز خدا را با تصوير و ترسيم هاى محدود كننده نمى پندارند، و صفات ساخته ها را به مقام شامخش نسبت نمى دهند، و او را با تصوير در جايگاه ها محدود نمى سازند، و با امثال و نظاير، اشاره به ذات اقدسش نمى كنند.

خاتمه داد و پرخورى به رويش انداخت.

شهر به آب و دورترين آن ها از آسمان است. شرّ در شهر شماست. كسى كه در اين سرزمين مانده است، زندانى گناه خويش است و آن كه از اين سرزمين بيرون رود، عفو الهى نصيبش گشته است. آبادى شما را چنين مى بينم كه آب از همه سو آن را فرا گرفته و ديوارهاى مسجد شما را كه مانند سينه ى پرنده اى در دريا ديده مى شود، از شهر شما نمانده است.

خَفَّتْ عُقُولُكُمْ وَ سَفِهَتْ حُلُومُكُمْ فَاَنْرُ غَرَضٌ لِنابِلٍ وَ اُكَلَةً لِاكِلٍ وَ فَريسَةُ لِصائلٍ (صائِرٍ).(91)

عقول شما سبك، و رؤياها و آرزوهايتان بى اصل است، پس شما نشانه گاه هر تيرانداز و لقمه ى هر خورنده و شكار هر صيّادى هستيد.

خداصلى الله عليه وآله وسلم حكم شود، باز ما شايسته ترين و سزاوارترين مردم به درك و پذيرش و عمل به آن هستيم.

قرار مى دهد. پس اگر آن طناب بريده شود، دانه ها پراكنده مى شوند و از بين مى روند و سپس همه ى آن ها با يكديگر جمع نمى گردد. اگر چه عدد عرب امروز كم است، ولى به جهت ايمان راستين به اسلام زيادند، و با اتحادى كه دارند، عزيزند. تو قطب و محور باش و آسياب عرب را بگردان و آتش جنگ را به دور از خود شعله ور ساز.

تو اگر از اين سرزمين حركت كنى، عرب از اطراف و اكناف اين زمين از تو سرپيچى كنند و پيمان ها بشكنند؛ تا آن جا كه اختلالات مرزى كه پشت سر تو به وجود مى آيد، با اهميت تر و سخت تر از آن پيكار خواهد گشت كه در پيش رو دارى. اگر عجم ها در تو بنگرند، خواهند گفت: اين است اصل و رييس عرب، پس اگر او را بريديد و از بين برديد، راحت خواهيد شد. و اين تخيّل و تلقين باعث تشديد جسارت و هجوم و طمع غلبه ى آنان بر تو خواهد بود.

انس و الفت گرفتند. و دورى گزيدند از آن چه كه مأمور به محبت به آن بودند و بنا را از اساس محكم آن بركندند و در غير محل حقيقى اش نهادند. آنان معادن هر خطايى بودند و پناهگاه هاى همه ى كسانى كه فتنه جو و آشوبگرند. آنان همانند فرعونيان در وادى حيرت سرگردان و در غفلت مستى فرو رفته بودند. برخى از آنان از آخرت بريده، به دنياگرويده و به آن تكيه كرده و برخى از دين جدا گشته و حالت خصومت با دين خود گرفته بودند.

نبات و رويشى نمى تواند از آب بى نياز باشد. آب ها گوناگون و مختلف اند: آن چه آبيارى اش پاكيزه باشد، غرس و نشاى آن پاكيزه، و ميوه اش شيرين است؛ و آن چه آبيارى اش ناپاك باشد، درخت آن ناپاك و ميوه اش تلخ خواهد بود.

كه به زودى ثروتش را از او مى گيرند، با (اين همه) اموال دنيا چه مى كند؟ آن هم ثروتى كه مؤاخذه و حسابش بر اوست (و سودش براى ديگران).

مى آيد و بدان مى رسد. گويى هر يك از شما در دل زمين به خانه ى مخصوص خود رسيده است و در گودالى كه كنده اند، آرميده ايد. وه! كه چه خانه ى تنهايى! و چه منزل وحشتناكى! و چه سياهچال غريبى!

و گويى هم اكنون بر صور اسرافيل دميده اند و قيامت فرا رسيده است، و براى قضاوت و حسابرسى قيامت بيرون آمده ايد. پندارهاى باطل دور گرديده، بهانه ها از ميان برخاسته، و حقيقت ها بر شما آشكار شده است و شما را به آن جا كه لازم بود، كشانده اند. پس از عبرت ها پند گيريد و از دگرگونى روزگار عبرت پذيريد و از هشدار دهندگان بهره مند گرديد.

خدا باز نمى ايستد، و براى ايمان به خدا و مشيّت او از هيچ واعظى پند نمى گيرد؛ با اين كه گرفتار شدگان فريب خورده را مى بيند كه به هيچ وجه نمى توانند محصول تباهى هاى خود را برگردانند. او مى بيند كه چگونه آن چه سرمايه باختگان نمى دانستند، بر سرشان فرود آمد.

كه رهسپاران ديار خاموش ديده اند، از ديدگان شما پوشيده است، و به زودى اين حجاب از جلو چشمان شما برطرف مى گردد.

اگر شما مى خواستيد ديده بگشاييد و واقعيات را ببينيد، وسايل بينايى در اختيار شما گذاشته شده است؛ اگر مى خواستيد گوش باز كنيد و واقعيات را بشنويد، شنيده هايى كه واقعيات را با گوش شما آشنا بسازد، طنين انداز گشته است؛ اگر مى خواستيد راه رشد و هدايت را در پيش بگيريد، اين راه براى شما باز است. در حقيقت به شما مى گويم حوادث و حقايق عبرت انگيز براى شما آشكار است. (خود را به نادانى نزنيد) شما از آن چه كه بايد خوددارى كنيد، جلوگيرى شده ايد. و از طرف خداوند متعال، بعد از رسولان آسمانى، كسى جز بشر تبليغ نمى كند.

آنان را به يغما برده اند. اين بينوايان در برابر آن غارتگران جز گفتن«انّا للّه و انّا اليه راجعون» و سوگند دادن آنان به رحم يا طلب رحم و دلسوزى، چاره اى نداشته اند. آن گاه سپاهيان خونخوار با دست پر و كامياب برگشته اند؛ نه زخمى بر يكى از آنان وارد شده و نه خونى از آنان ريخته شده است.

اگر پس از چنين حادثه اى دلخراش مردى مسلمان از شدت تأسف بميرد، مورد ملامت نخواهد بود، بلكه مرگ براى انسان مسلمان به جهت تأثر از اين حادثه، در نظر من امرى است شايسته.

شگفتا! سوگند به خدا! اجتماع اين قوم بر باطلشان و پراكندگى شما از حقّتان، قلب را مى ميراند و اندوه را به درون آدمى مى كشاند. زشتى و اندوه بر شما باد! زيرا نشانه ى تيرهاى دشمن گشته ايد. غارت مى شويد و هجوم نمى بريد؛ مورد حمله و كشتار قرار مى گيريد و حمله نمى كنيد؛ معصيت بر خدا مى شود و شما رضايت مى دهيد.

فردا روز سبقت است؛ سبقت بر بهشت و (پايان عقب ماندگى) دوزخ. آيا بازگشت كننده اى از گناه خود پيش از فرا رسيدن مرگش نيست؟ آيا كسى نيست كه پيش از روز سخت و دردناكش براى خود كارى كند؟

2. هوشيار باشيد! شما در اين زندگانى، روزگار آرزو را مى گذرانيد كه اجل را به دنبال دارد. كسى كه در روزگار آرزو و پيش از آن كه اجلش فرا رسد، عمل نمايد، عمل براى او سودمند خواهد بود و مرگى كه به سراغش مى آيد و آمده است، ضررى براى او نخواهد داشت؛ و آن كه در روزگار آرزويش پيش از آن كه اجلش فرا رسد، تقصير نمايد، عملش خسارت بار، و اجلش به ضررش تمام خواهد گشت.

3. هوشيار باشيد! در هنگام خوشى و رغبت چنان عمل كنيد كه در موقع ترس و وحشت عمل مى كنيد.

4. هوشيار باشيد! من نديده ام كسى را كه جوياى بهشت باشد و بخوابد، و گريزان از آتش باشد و در خواب فرو رود.

5. هوشيار باشيد! كسى را كه حقّ سودش نبخشد، باطل ضررش خواهد زد، و كسى را كه هدايت راستش نسازد، گمراهى به هلاكتش خواهد كشيد.

مِنْ شَخْصِه وَ قارَبَ مِنْ خَطْوِه وَ شَمَّرَ مِنْ ثَوْبِه وَ زَخْرَفَ مِنْ نَفْسِه لِلْاَمانَةِ. وَ اتَّخَذَ سِتْرَ اللّهِ ذَريعَةً اِلَى الْمَعْصِيَة.

وَ مِنْهُمْ مَنْ اَبْعَدَهُ عَنْ طَلَبِ الْمُلْكِ ضُؤُوُلَةُ نَفْسِه وَ انْقِطاعُ سَبَبِه فَقَصَرَتْهُ الْحالُ عَلى حالِه . فَتَحَلَّى بِاسْمِ الْقَناعَةِ وَ تَزَيَّنَ بِلِباسِ اَهْلِ الزَّهادَة. وَ لَيْسَ مِنْ ذلِكَ فى مَراحٍ وَ لا مَغْدى .

مردم بر چهار گروهند:

1. گروهى از آنان از فساد در روى زمين امتناع نمى ورزند، مگر به جهت پستى و ناتوانى شخصيت و كندى شمشير و تهيدستى از مال دنيا.

2. گروهى شمشير كشيده و شرّ خود را آشكار ساخته و سوار و پياده ى خود را بسيج كرده، نفس خود را براى فساد در جامعه مقيّد نموده و دين خود را نابود ساخته اند؛ براى به دست آوردن پشيزى از مال دنيا كه به غنيمت ببرند و برترى بر ديگران بجويند. و چه سوداگرى بدى است كه دنيا را قيمت خود بينى و آن را عوض آن چه كه در نزد خدا براى تو آماده است، تلقّى كنى!

3. گروهى به وسيله ى عمل آخرت، دنيا را طلب مى كنند و آخرت را به وسيله ى عمل دنيا نمى جويند؛ شخصيتشان را تصنعى پايين مى گيرند و گام ها را كوچك بر مى دارند و دامن جامه شان را كوتاه مى كنند و خود را به امانت دارى مى آرايند، و پرده پوشى خداوند را وسيله ى معصيت كارى خود قرار مى دهند.

4. و گروهى هم احساس حقارت در شخصيت خويش است كه آنان را از سلطه جويى دور مى سازد و نداشتن وسيله (مانع از خودنمايى و جاه طلبى آنان مى گردد) آنان را (به طور جبر) به حال خود محدود مى نمايد. در نتيجه با نام قناعت

خود را مى آرايند و با لباس مردم پارسا خود را زينت مى دهند؛ در حالى كه اين ناتوانان هرگز نه در شبى و نه در روزى شايسته ى قناعت و پارسايى نيستند.

شده است، و از هر طرف كه جمع آورى شوند، از طرف ديگر پراكنده مى گردند.

كسى پايدار نمى ماند.

عَيْبٍ يَعْمَلُونَ فِى الشُّبَهاتِ وَيَسيرُونَ فِى الشَّهَواتِ. اَلْمَعْرُوفِ فيهِمْ ما عَرَفُوا وَالْمُنْكَرُ عِنْدَهُمْ ما اَنْكَرُوا. مَفْزَعُهُمْ فِى الْمُعضَلاتِ اِلى اَنْفُسِهِمْ وَتَعْويلِهِمْ فِى الْمُهِمَّاتِ (اَلْمُبْهَماتِ) عَلى ارائِهِمْ. كَاَنَّ كُلَّ امْرِئٍ مِنْهُمْ اِمامُ نَفْسِه . قَدْ اَخَذَ مِنْها فيما يَرى بِعُرىً ثِقاتٍ وَاَسْبابٍ مُحْكَماتٍ.

شگفتا! چرا از خطاكارى اين فرقه ها با اختلاف استدلال هايى كه در دين خود دارند، در شگفت نباشم!

1. اينان نه از اثر پيامبرى تبعيّت مى كنند؛

2. و نه از كردار وصىّ او پيروى مى نمايند؛

3. نه ايمان به غيبى دارند؛

4. و نه از عيبى خوددارى و عفّت مى ورزند؛

5. عمل در مشتبهات مى كنند؛

6. و سِير در شهوات دارند؛

7. معروف (نيكو) در نظر آنان چيزى است كه (خود) آنان زشتش مى دانند؛

8. پناهگاهشان در مشكلات، خودشان هستند؛

9. و مرجعشان در امور مهمّ، آرا و نظراتى است كه خود ابراز مى دارند؛

10. گويى هر شخصى از آنان امام خويشتن است؛

11. هر شخصى چنين مى پندارد كه در نظرات خود به طناب هاى مورد اطمينان چنگ زده و دستاويز محكمى به دست آورده است.

فساد) داشتند؛ و در دورانى كه امور پراكنده و از هم گسيخته و آتش جنگ ها شعله ور بود.

نور دنيا تيره شده، و تاريكى همه جا را فراگرفته و دنيا چهره ى فريباى خود را آشكار ساخته بود.

برگ هاى (درخت حيات در دنيا) زرد و نوميدى از بارور شدن آن بر دل ها مسلّط و آب (رحمت) دنيا در آن دوران فروكش نموده بود.

عَلَم ها و مشعل هاى روشنگر هدايت از كار افتاده و علامات هلاك بُروز كرده بود.

دنياى آن روز چهره ى خشن و موذى به اهلش نشان مى داد و به روى جوينده اش عبوس و متنفّر مى نگريست.

ميوه ى دنياى آن روز فتنه، طعامش لاشه، پوشاكش ترس و هراس، و آن چه كه مردم روى لباس بر خود مى بستند، شمشير بود.

اى بندگان خدا! عبرت بگيريد. آن حالات را به ياد بياوريد كه پدران و برادرانتان در گِرو آن ها و بر مبناى آن ها مورد مُحاسبه قرار گرفتند.

قبيح و وحشتناك و دسته دسته با وضع جاهليّت بر شما وارد مى گردد؛ نه مناره ى هدايتى در آن وجود دارد و نه نشانه اى كه ديده شود.

كه بزرگ تر از آن معصيت بوده است. و سوگند به خدا! اگر آن عيب جو، خدا را با گناه بزرگ نافرمانى نكرده و گناهى كوچك تر انجام داده باشد، جرأت او به ابراز عيب مردم گناهى بزرگ تر است.

كه در برابر او تواضع كنند و سلامت كسانى كه مى دانند قدرت او چيست، در آن است كه تسليم او شوند. پس هرگز از حقّ گريزان نباشيد؛ آن چنان كه انسان داراى مزاج صحيح از مبتلاى به بيمارى (گرى و كچلى) مى گريزد و آدم تندرست از مريض گريزان است.

سوارى دعوت شوند؛ و به قبرها فرود آمدند، بدون اين كه مهمان خوانده شوند.

2. و از براى آنان از زمين ها قبرها، از خاك كفن ها و از پوسيده ها، همسايگان ساخته شد؛ همسايگانى كه هيچ خواننده اى را پاسخ ندهند، و هيچ ظلم و تعدّى را از خود منع نكنند و توجهى به ناله كننده ندارند. اگر بارانى روى قبرشان ببارد، شاد نگردند، و اگر خشكسالى روى آورد، نوميدى ندارند؛ با همند و تنها. همسايگانى هستند دور از هم. نزديك به هم هستند، ولى يكديگر را ديدار نمى كنند؛ پهلوى هم خوابيده اند، اما انسى با هم ندارند. صبورانى (بردبارانى) هستند كه كينه هايشان زايل شده و نادان هايى هستند كه عداوتشان مرده است. ترسى از مصيبتشان نيست و اميدى به دفاعشان. پشت زمين را به شكم زمين تبديل و تنگى را به جاى وسعت، و غربت را به جاى انس با خويشان، و ظلمت را به جاى نور گرفتند.

فَجاؤُوها كَما فارَقُوها حُفاةً عُراةً قَدْ ظَعَنُوا عَنْها بِاَعْمالِهِمْ اِلَى الْحَياةِ الدَّاِئمَةِ وَ الدَّارِ الْباقِيَةِ.

همان گونه كه اين دنيا را ترك كردند، به اين دنيا آمده بودند. پابرهنه و عريان با اعمالشان از اين دنيا به حيات ابدى و سرايى پايدار كوچ كردند.

به مقدار توانايى اش تكليف شده، بايد براى اداى آن بكوشد.

7. و به مردم نادان تخفيف داده شود. (خداوند متعال در مراعات قدرت براى تكليف، بندگان خود را مورد ترحم قرار داده است).

8. پروردگارى است رحيم و مهربان و دينى است محكم و مستقيم و امامى است دانا. من تا ديروز با شما بودم و امروز عبرتى براى شما هستم و فردا از شما جدا مى شوم. خداوند مرا و شما را ببخشايد.

بندگى را آسان فرمود.

خويش پسنديده است، واگذار. فخر فروشى را كنار بگذار و از مركب تكبّر به زير آى. به ياد قبرت باش كه گذرگاه تو به سوى عالم آخرت از آن جاست. همان گونه كه به ديگران جزا مى دهى، به تو جزا خواهند داد و همان گونه كه بذر مى افشانى، درو خواهى كرد.

و آن چه امروز از پيش مى فرستى، فردا بر آن وارد خواهى شد. پس براى خود در سراى ديگر جايى مهيا ساز و براى آن روزت چيزى از پيش بفرست. اى شنونده! زنهار، زنهار و اى غافل! كوشش كوشش، و بدان هيچ كس جز شخص آگاه تو را از حقايق امور باخبر نمى سازد.

در سبقت در خير و صلاح جامعه بالاتر از آنان بودم. من با عنان كمالات به پرواز درآمدم و وسيله ى سبقت در اختيار من بود. همانند كوه بودم كه بادهاى تندوز از متزلزل ساختن آن ناتوان و طوفان ها از بركندن آن عاجز است.

هيچ كسى توانايى عيب جويى در من نداشت و هيچ گوينده اى نمى توانست عيبى بر من وارد كند. انسان ضعيف و خوار در نزد من عزيز است تا حقّ او را براى او بگيرم، و انسان قوى در نزد من ضعيف است تا حقّ ديگران را از او بگيرم.

منحرف غنايم را جمع مى كند و به واسطه ى او جهاد با دشمن را به راه مى اندازد و راه ها به وسيله ى او امن مى گردد و به وسيله ى او حق ضعيف از قوى گرفته مى شود، تا نيكوكار راحت شود و مردم از شرّ تبهكار در امان باشند.

احسان بى شمارش.

حقوق مردم را ضايع كند و آن را چنان كه بايد، ادا نكند. (از اجراى احكام خداوندى خوددارى نمايد).

6. و همچنين نبايد والى مسلمين سنّت را متوقف كند و مسلمين را از اين راه به هلاكت بيندازد.

ترس و وحشت و زير شكنجه نگه مى داشتند) از درون وحشت و از برون شمشير را بر آن ها مسلط خواهد كرد. اين گروه مركب هاى معاصى و شتران باركش گناهانند.

از شمشيرها گريزان تر خواهيد بود.

بهترين عامل براى برطرف كردن زبونى و شكست، بى سر و صدا بودن در ميدان كارزار است.

5. و بيرق ها را به اين سو و آن سو نكشانيد.

6. و پيرامون و اطراف بيرق ها را خلوت نكنيد.

7. و بيرق را فقط به دست دلاوران و مردان غيور و رزم آورانى بسپاريد كه داراى حميّت و غيرت براى حفظ وابستگان نيازمند به حفظ و نگهدارى و نگهبانى مى باشند، زيرا كسانى كه تحمل فرود آمدن حوادث سخت و كوبنده را دارند، افرادى هستند كه دور پرچم هاى خود مى گردند، و به محافظت راست و چپ و پس و پيش آن ها به طور كاملاً جدى مى پردازند. آنان از بيرق ها عقب تر نمى افتند، تا آن ها را تسليم دشمن نمايند و از آن ها پيش نمى افتند، تا آن ها را تنها بگذارند.

امور، راه حيله گرى را مى بيند، ولى در مقابل او از امر و نهى خداوندى مانعى براى ارتكاب به حيله گرى وجود دارد و در نتيجه آن حيله گرى را درعمق حال كه قدرت بر اعمال آن دارد، رها مى كند، و كسى كه هيچ تأثر و اجتنابى در دين ندارد، فرصت را براى حيله گرى غنيمت مى شمارد.

دارند.

ملامت شايسته تر است.

است.

پس شقاوت دامنگير يا رستگارى جاويدان در انتظار شماست. پس در اين دنياى نابود شدنى براى زندگى جاويدان آخرت، توشه برگيريد كه شما را به زاد و توشه راهنمايى كردند و به كوچ كردن از دنيا فرمان دادند و شما را براى پيمودن راه قيامت برانگيخته اند.

بود، بزرگ و از آن چه كه براى انسان امان تلقين كرده بود، بر حذر مى دارد.

و هيچ كس مال خود را در مصرف ناحق و براى كسانى كه شايستگى آن مال را ندارند، صرف نمى كند، مگر اين كه خداوند او را از سپاسگزارى همان مردم محروم مى نمايد و محبّت آنان براى كسى ديگر برقرار مى گردد. پس اگر روزى پايش در حوادث روزگار بلغزد و به كمك آنان نيازمند شود، همان مردم بدترين دوست و لئيم ترين رفيق محسوب مى گردند.

گسترده است، خالى از باران و قطعاتش گسيخته از هم مباد. ابرى پر باران، نه باران هايى نرم همراه با بادهايى خنك باشد كه به جهت سر برآوردن روييدنى ها، بندگان و جانداران و زمين هاى قحطى زده از نعمت هاى فراوان، برخوردار، و به بركت آن، موجودات در مشقّت افتاده احيا گردند، زيرا تويى كه باران را مى فرستى، پس از آن كه مردم در نوميدى فرو رفته اند، و رحمتت را بر آنان مى گسترانى، و تويى ولىّ نعمت ها و ستوده در همه ى صفات و افعال.

تَطِيرُ وَ وَلَدُهَا لاَصِقٌ بِهَا لاَجِى ءٌ إِلَيْهَا، يَقَعُ إِذَا وَقَعَتْ، وَ يَرْتَفِعُ إَذَا ارْتَفَعَتْ، لاَيُفَارِقُهَا حَتَّى تَشْتَدَّ أَرْكَانُهُ، وَ يَحْمِلَهُ لَلنُّهُوضِ، جَنَاحُهُ، وَ يَعْرِفَ مَذَاهِبَ عَيْشِهِ، وَ مَصَالِح نَفْسِهِ. فَسُبْحَانَ الْبَارِىِ ء لِكُلِّ شَىْ ءٍ، عَلَى غَيْرِ مِثَالٍ خَلَا مِنْ غَيْرِهِ!

از زيبايى هاى صنعت پروردگارى و شگفتى هاى آفرينش او، همان اسرار پيچيده ى حكيمانه در آفريدن خفّاشان است. روشنى روز كه همه چيز را مى گشايد، چشمانشان را مى بندد، و تاريكى شب كه هر چيز را به خواب فرو مى برد، چشمان آن ها را باز مى كند. چگونه چشمان خفّاش كم بين است، كه نتوان از نور آفتاب درخشنده روشنى گيرد؟ نورى كه با آن راه هاى زندگى خود را بيابد، و در پرتو آشكار خورشيد، خود را به جاهايى رساند كه مى خواهد. روشنى آفتاب، خفّاش را از رفتن در تراكم نورهاى تابنده اش باز مى دارد، و در خلوتگاه هاى تاريك پنهان مى سازد، كه از حركت در نور درخشان ناتوان است، پس خفاش در روز پلك ها را بر سياهى ديده ها اندازد، و شب را چونان چراغى بر مى گزيند، كه در پرتو تاريكى آن، روزى خود را جستجو مى كند، و سياهى شب، ديده هاى او را نمى بندد، و به دليل تاريكى زياد، از حركت و تلاش بازنمى ماند. آن گاه كه خورشيد پرده از رخ بيفكند، و سپيده ى صبحگاهان بدمد و لانه ى تنگ سوسمارها از روشنى آن روشن گردد، خفّاش، پلك ها بر هم نهد، و بر آن چه در تاريكى شب به دست آورده است، قناعت كند.

پاك و منزّه است خدايى كه شب را براى خفّاشان چونان روز روشن و مايه ى به دست آوردن روزى قرار داد، و روز را چونان شب تار مايه ى آرامش و استراحت آن ها

انتخاب فرمود، و بال هايى از گوشت براى پرواز آن ها آفريد، تا به هنگام نياز به پرواز، از آن استفاده كنند. اين بال ها، چونان لاله هاى گوشند(234)،بى پر و رگ هاى اصلى، اما جاى رگ ها و نشانه هاى آن را به خوبى مشاهده خواهى كرد.

براى شب پره ها دو بال قرار داد، نه آن قدر نازك كه در هم بشكند، و نه چندان محكم كه سنگينى كند؛ پرواز مى كنند، در حالى كه فرزندانشان به آن ها چسبيده و به مادر پناه برده اند؛ اگر فرود آيند با مادر فرود مى آيند، و اگر بالا روند، با مادر اوج مى گيرند. از مادرانشان جدا نمى شوند تا آن هنگام كه اندام جوجه نيرومند و بال ها قدرت پرواز كردن پيدا كند، و بداند كه راه زندگى كردن كدام است و مصالح خويش را بشناسد. پس پاك و منزه است پديد آورنده ى هر چيزى كه بدون هيچ الگويى باقيمانده از ديگرى، همه چيز را آفريد.

در لغزشگاه ها نمود و خطا و انحراف را در ديدگاه آنان بياراست.

در زندگى، رفتار كسى را پيش گرفتند كه شيطان او را در سلطه ى خود شريك نموده است و باطل را از زبانشان بيرون مى آورد.

صِدْقَهُمْ عَلَى اللَّهِ فِرْيَهً.

وَ جَعَلُوا فِى الْحَسَنَةِ عُقُوبَةَ السَّيِّئَةِ.

و قطعى است كه پس از من، روزگارى براى شما روى خواهد آورد كه:

1. چيزى پوشيده تر از حق و آشكارتر از باطل؛

2. و فراوان تر از دروغ بستن به خدا و رسولش نخواهد بود؛

3. و در نزد اهل آن زمان، كالايى كسادتر از قرآن وجود نخواهد داشت، اگر حق خواندن آن ادا شود، و متاعى با رونق تر از كتاب الهى نخواهد بود، اگر از معانى و حقايق خود منحرف شود؛

4. و در آن روزگار هيچ چيزى ناشناخته تر از معروف (يا زشت تر از نيكو) و شناخته تر از ناشناخته (يا نيكوتر از زشتى)ها وجود نخواهد داشت؛

5. در آن زمان، آنان كه به كتاب الهى معتقد بودند و آن را با خود داشتند، آن را دور خواهند انداخت؛

6. و حافظانش آن را فراموش خواهند كرد. (يا خود به فراموش كارى خواهند زد)؛

7. در آن موقع، كتاب و مدافعان و معتقدان و عمل كنندگان به آن مطرود و مهجور از جامعه گشته، دو همدم در يك مسير خواهند بود، كه هيچ كسى پناه به آن دو نخواهد داد؛

8. در آن روزگار، كتاب خداوندى و معتقدان و عمل كنندگان به آن، در ميان مردم خواهند بود، ولى از آنان نخواهند بود، و با آنان ديده خواهند شد، ولى با آنان نيستند، زيرا گمراهى با هدايت توافق و هماهنگى ندارند، اگر چه كنار يكديگر ديده شوند؛

9. در آن هنگام، مردم به پراكندگى و جدايى از يكديگر، متّفق مى شوند، و براى به دست آوردن اتفاق و اجتماع از يكديگر جدا و پراكنده اند؛

10. گويى آنان هستند كه پيشوايان قرآنند، نه اين كه قرآن پيشواى آنان

باشد؛

11. نمانده است از قرآن در ميان آنان، مگر نامى از قرآن، و نمى شناسند از آن كتاب الهى، مگر خط و حروف نوشته شده ى آن را؛

12. و آنان پيش از آن زمان عذاب هايى بر مردمان صالح وارد كردند؛

13. و سخنان راست آنان را افترا به خدا تلّقى نمودند؛

14. و آن (نابكاران) كيفر گناه را براى كار نيك و داراى ثواب قرار دادند.

بيمارى (گرى و كچلى) مى گريزد و آدم تندرست از مريض گريزان است.

هنگام ملاقات، يكديگر را لعن و نفرين مى كنند.

ميان راهش نابود مى گردند؛

13. با تلخى و سرسختى وارد شود و خون هاى تازه و خالص را مى دوشد؛

14. و نشانه هاى دين را خراب مى كند و يقين را از بين مى برد؛

15. افراد زيرك و عاقل از آن مى گريزند و افراد پليد در تدبير آن مى كوشند؛

16. آن فتنه بسيار پر رعد و برق و پر مشقت است؛

17. در آن پيوند خويشاوندى قطع گردد؛

18. و از اسلام جدايى حاصل شود؛

19. آن چنان شديد است كه تندرستانش بيمار و كوچ كنندگانش مقيم هستند.

رديف 29.

42) خطبه ى 160، رديف 32.

43) همان، رديف 34.

44) خطبه ى 160، رديف 36.

45) خطبه ى 1، رديف 46.

46) خطبه ى 106، رديف 1.

47) خطبه ى 110، رديف 6.

48) خطبه ى 114، رديف 4.

49) خطبه ى 125، رديف 1.

50) خطبه ى 151، رديف 1.

51) خطبه ى 152، رديف 8.

52) خطبه ى 156، رديف 8.

53) خطبه ى 158، رديف 1.

54) خطبه ى شقشقيه (خطبه ى 3)، رديف 1.

55) خطبه ى شقشقيه، رديف 3.

56) همان، رديف 12.

57) همان، رديف 16.

58) خطبه ى 5، رديف 3.

59) خطبه ى 6، رديف 2.

60) خطبه ى 34، رديف 1.

61) همان، رديف 9.

62) خطبه ى 70، رديف 1.

63) خطبه ى 94، رديف 6.

64) خطبه ى 121، رديف 4.

65) خطبه ى 123، رديف 3.

66) خطبه ى 125، رديف 5.

67) خطبه ى 127، رديف 6.

68) خطبه ى 128، رديف 5.

69) خطبه ى 129، رديف 8.

70) خطبه ى 131، رديف 2.

71) خطبه ى 139، رديف 1.

72) خطبه ى 144، رديف 4.

73) خطبه ى 147، رديف 14.

74) خطبه ى 152، رديف 6.

75) خطبه ى 150، رديف 8.

76) خطبه ى 154، رديف 2.

77) خطبه ى 160، رديف 37.

78) خطبه ى 160، رديف 36.

79) خطبه ى 1، رديف 18.

80) خطبه ى 91، رديف 42.

81) همان، رديف 49.

82) خطبه ى 109، رديف 8.

83) خطبه ى شقشقيه، رديف 1.

84) همان، رديف 5.

85) خطبه ى شقشقيه، رديف 10.

86) خطبه ى شقشقيه، رديف 13.

87) همان، رديف 15.

88) خطبه ى 6، رديف 1.

89) خطبه ى 13، رديف 1. (منظور از اهل بصره، مردم زمان حضرت على عليه السلام هستند.)

90) همان، رديف 4.

91) خطبه ى 14، رديف 6.

92) خطبه ى 17، رديف 11.

93) خطبه ى 27، رديف

13.

94) خطبه ى 30، رديف 2.

95) خطبه ى 31، رديف 1.

96) خطبه ى 31.

97) خطبه ى 71، رديف 2.

98) خطبه ى 80، رديف 1.

99) خطبه ى 84، رديف 1.

100) خطبه ى 87، رديف 13.

101) همان، رديف 16.

102) خطبه ى 125، رديف 2.

103) خطبه ى 134، رديف 2.

104) خطبه ى 146، رديف 2.

105) خطبه ى 150، رديف 8.

106) خطبه ى 23، رديف 6.

107) خطبه ى 85، رديف 6.

108) خطبه ى 102، رديف 1.

109) خطبه ى 145، رديف 1.

110) خطبه ى 145.

111) خطبه ى 148، رديف 4.

112) خطبه ى 153، رديف 9.

113) خطبه ى 154، رديف 10.

114) خطبه ى 156، رديف 4.

115) خطبه ى 156، رديف 1.

116) خطبه ى 157، رديف 6.

117) خطبه ى 157، رديف 2.

118) خطبه ى 157، رديف 12 و 13.

119) خطبه ى 160، رديف 35.

120) خطبه ى 23، رديف 10.

121) خطبه ى 23، رديف 9.

122) خطبه ى 32، رديف 11.

123) خطبه ى 42، رديف 2.

124) خطبه ى 82، رديف 1.

125) خطبه ى 109، رديف 14.

126) همان.

127) خطبه ى 111، رديف 1.

128) خطبه ى 111، رديف 13.

129) همان، رديف 12.

130) خطبه ى 125، رديف 6.

131) خطبه ى 126، رديف 2.

132) خطبه ى 133، رديف 5.

133) خطبه ى 157، رديف 7.

134) خطبه ى 157، رديف 9.

135) خطبه ى 20.

136) خطبه ى 27، رديف 16.

137) خطبه ى 28، رديف 1.

138) خطبه ى 32، رديف 2.

139) خطبه ى 32، رديف 8.

140) همان، رديف 9.

141) خطبه ى 34، رديف 3.

142) همان، رديف 5.

143) خطبه ى 34، رديف 6.

144) خطبه ى 38.

145) خطبه ى 87، رديف 10.

146) خطبه ى 88، رديف 3.

147) خطبه ى 89، رديف 1.

148) خطبه ى 93، رديف 9.

149) خطبه ى 103، رديف 6.

150) خطبه ى

113، رديف 8.

151) خطبه ى 113، رديف 10.

152) خطبه 116، رديف 5.

153) خطبه ى 140، رديف 1.

154) خطبه ى 140، رديف 2.

155) خطبه ى 141، رديف 1.

156) خطبه ى 147، رديف 11.

157) خطبه ى 150، رديف 50.

158) خطبه ى 151، رديف 5.

159) خطبه ى 153، رديف 12.

160) خطبه ى 154، رديف 5.

161) خطبه ى 154، رديف 10.

162) خطبه ى 5، رديف 1.

163) خطبه ى 11.

164) خطبه ى 71، رديف 4.

165) خطبه ى 108، رديف 11.

166) همان، رديف 19.

167) خطبه ى 126، رديف 2.

168) خطبه ى 140، رديف 5.

169) خطبه ى 141، رديف 2.

170) خطبه ى 142، رديف 2.

171) خطبه ى 149، رديف 2.

172) خطبه ى 150، رديف 1.

173) خطبه ى 151، رديف 14.

174) خطبه ى 153، رديف 3.

175) خطبه ى 153، رديف 5.

176) خطبه ى 1، رديف 42.

177) خطبه ى 57.

178) خطبه ى 71.

179) خطبه ى 97، رديف 9. منظور از اهل كوفه، مردم زمان حضرت مى باشد.

180) خطبه ى 15، رديف 1.

181) خطبه ى 16، رديف 7.

182) خطبه ى 16، رديف 5.

183) خطبه ى 37، رديف 1.

184) خطبه ى 40، رديف 1.

185) خطبه ى 99، رديف 5.

186) خطبه ى 99، رديف 10.

187) خطبه ى 100، رديف 5.

188) خطبه ى 125، رديف 7.

189) خطبه ى 131، رديف 2.

190) همان، رديف 5.

191) خطبه ى 146، رديف 2.

192) خطبه ى 145، رديف 5.

193) خطبه ى 154، رديف 4.

194) خطبه ى 158، رديف 3.

195) خطبه ى 159.

196) خطبه ى 12.

197) خطبه ى 27، رديف 1.

198) همان، رديف 2.

199) خطبه ى 22، رديف 5.

200) خطبه ى 27، رديف 10.

201) خطبه ى 66، رديف 1.

202) همان، رديف 3.

203) خطبه ى 124، رديف 1.

204) خطبه ى 41، رديف 1.

205) خطبه ى 81،

رديف 1.

206) خطبه ى 83، رديف 31.

207) خطبه ى 110، رديف 1.

208) خطبه ى 110، رديف 7.

209) خطبه ى 143، رديف 3.

210) خطبه ى 143، رديف 5.

211) خطبه ى 154، رديف 2.

212) همان، رديف 1.

213) خطبه ى 153، رديف 12.

214) خطبه ى 156، رديف 3.

215) خطبه ى 156، رديف 2.

216) خطبه ى 157، رديف 5.

217) خطبه ى 83، رديف 28.

218) خطبه ى 83، رديف 42.

219) خطبه ى 87، رديف 1.

220) خطبه ى 126، رديف 3.

221) خطبه ى 142، رديف 1.

222) خطبه ى 80، رديف 1.

223) خطبه ى 94، رديف 3.

224) خطبه ى 153، رديف 12.

225) خطبه ى 23، رديف 7.

226) خطبه ى 46، رديف 1.

227) خطبه ى 72، رديف 2.

228) خطبه ى 109، رديف 4.

229) خطبه ى 115، رديف 7.

230) خطبه ى 157، رديف 1.

231) خطبه ى 79، رديف 4.

232) خطبه ى 149، رديف 1.

233) خطبه ى 155، رديف 4.

234) خفّاش، در پروازها و شكار كردن ها از چشم خود استفاده نمى كند، بلكه به وسيله ى فرستادن امواج و دريافت آن، موانع را تشخيص مى دهد؛ درست مانند يك دستگاه رادار عمل مى كند كه امواج «ماوراى صوت» را به وسيله ى يك فرستنده ى قوى به فضا مى فرستد. امواج همه جا به پيش مى رود، وقتى به مانعى بر مى خورد، منعكس مى گردد؛ به همين ترتيب وجود هواپيماى دشمن را تشخيص مى دهند، خفاش در حال پرواز در هر ثانيه 30 تا 60 بار امواج ماوراى صوت از خود بيرون فرستاده، كه پس از بازگشت امواج، راه ها، موانع و غذا را به خوبى تشخيص مى دهد.

235) خطبه ى 7.

236) خطبه ى 93، رديف 12.

237) خطبه ى 102، رديف 5.

238) خطبه ى 103، رديف 8.

239) خطبه ى 147، رديف 4.

240) خطبه ى 147، رديف 11.

241) خطبه ى 150، رديف 3.

242) خطبه ى 151، رديف 4.

243) همان، رديف 8.