ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

رسیدن به کمال نهایی و واقعی است که هر گروهی آن را به چیزی تعریف و تعبیر کرده اند و اصحاب خرد ، کمال واقعی را درک حقیقت حضرت محبوب جلّت عظمته دانسته اند ، که درک این حقیقت نیز محتاج کمال عقل نظری و دانش و علم اندوزی در این موضوع است.

برای کسب معرفت نسبت به حقیقت حقیقة الحقائق راه های بسیاری است که الطرق الی اللّٰه بعدد أنفس الخلائق و از آن جمله تفکر و تدبر و تعمق در همه عالم است که نشانه قدرت او است . الکل عبارة و انت المعنی یا من هو للقلوب مغناطیس

تمام هستی ، ناخودآگاه اشاره به او است ، زیرا آنچه برگرفته از اصلی باشد مشیر به اصل است . جمالک فی کل الحقائق سائر و لیس له الا جلالک ساتر

و البته این تفکر در مخلوق برای رسیدن به خالق ، راهی از هزار راه شناخت حضرت او است .

یکی دیگر از راه های معرفت اللّٰه که بشر مادی را از بیداء جهل و ظلمت و از دریای بیکران شهوت و کثرت و موج سهمگین علائق مادی برهاند اندیشه در اسماء و صفات خالق متعال است ، که قرآن و اهل بیت علیهم السلام به تعقل و تفکر در این امر برای رسیدن به کعبه مقصود و قبله مطلوب بسیار ترغیب نموده اند .

اسماء و صفاتی که چون ذات بی مثال واجب ، مقدس و مبدا برکات هستند ، لذا انسان نسبت به آن مامور به تسبیح است .

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ (1) .

ص:16

اگر انسان به حقیقت اسما و صفات نائل شود کار خدایی می کند که اهل معرفت گفته اند: «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ » از عبد ، به منزله «کُنْ » از جانب مولا است .

برای ما تهیدستان ، در بین اسماء و اوصاف خدای رحمان و رحیم ، نامی همانند اسمائی که او را موصوف به رحمت می کند ، حلاوت و شیرینی ندارد ، که شرح رحمت او و جلوه ای از این صفت الهی ، مکتوب پیش روی شما است که در آثار مکتوب اسلامی برگرفته شده از آیات کتاب حضرت حق و کلام گهربار ائمه اطهار علیهم السلام برای رسیدن به اعلی درجه معرفت با تدبر و اندیشه در آثار و جلوه های رحمت الهی تأکید فراوان شده است که :

فَانْظُرْ إِلیٰ آثٰارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ

این اثر که از قلم محققانه اندیشمند فرزانه استاد حسین انصاریان - مد ظله العالی - تراوش نموده است جلوه ای از دریای بی کران و اقیانوس مواج رحمت الهی را مکتوب کرده و به مراتب رحمت حق و رحمت عام و خاص حضرت احدیت و جلوه ها و موجبات رحمت الهی اشاره می نمایند و به بیان مسئولیت انسان در برابر نعمتها می پردازند و در پایان از محرومین از رحمت الهی سخن به میان می آورند .

امید است برای اهل تحقیق دری برای ورود به مباحث عمیق رحمت ربوبی و برای امیدواران به رحمت الهی سفره ای پربار از معنویت باشد .

مرکز علمی تحقیقاتی دار العرفان

واحد تحقیقات

ص:17

ص:18

ص:19

ص:20

غفلت و مرض نسیان در میدان تأمین سعادت دنیا و آخرت قرار گیرد.

از معارف الهیه استفاده می شود که شروع آفرینش بر پایه رحمت بوده، تا جایی که می گویند مجموعه هستی و همه مخلوقات ظهور رحمت حق اند و تداوم حیاتشان - چه در مرحله مادی و چه در میدان هدایت و معنویت - به رحمت حضرت اوست.

آسمان ها و زمین و آنچه در آنهاست جلوه رحمت حق است و کتاب های آسمانی و نبوت پیامبران و امامت امامان ، مظاهر رحمت حضرت ارحم الراحمین است.

او بنابر آیات و روایات به دشمنان و مخالفان نیز برای زمینه سازی نجاتشان چشم محبت دارد و دوست دارد آنان هم چون دیگر بندگان به راه مستقیم آیند و به عبادت و اطاعت گردن نهند و به توبه واقعی موفق آیند.

محبت و مهر او در این زمینه تا جایی است که نقل شده:

« أوَّلْ ما خَلَقَ اللّٰه القَلَم، أوَّل ما کَتَب القَلَم أنا التَّوّابُ أتُوبُ علیٰ مَنْ تابَ » (1) .

توّابی او - که به معنای قبول کردن توبه اهل توبه است - عین رحمت و مهر او به تائبین است و این گنهکارانند که باید فرصت عظیم توبه را - که از مظاهر رحمت و مهر حضرت محبوب است - غنیمت بشمارند و خود را در معرض این نسیم ویژه ملکوتیّه قرار دهند.

رحمت و مهر حضرت او ، بنا بر اعتقاد اهل دل و متخصصان علوم اسلامی و معارف الهیه دارای جلوه عام و جلوه خاص است، که از جلوه

ص:22

عامش تعبیر به رحمت رحمانیه و از جلوه خاصش تعبیر به رحمت رحیمیه می شود، توضیح رحمت عام و رحمت خاص نیاز به کتابی به پهنای آفرینش و همه صفحات هستی دارد و در این دفتر مختصر از باب : آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید (1)

مسائلی از جلوه رحمت عام و جلوه رحمت خاص به رشته تحریر آمده تا برای خوانندگان عزیز نشان اندکی از دریای بی پایان مهر و رحمت حق باشد، شاید از این رهگذر دست دوستی به حضرت حق دهند و از شیطان و حزبش که دشمنان سرسخت انسان اند دست بردارند و به راه مستقیم که همان راه پیامبران و صدیقان و صالحان و شهیدان است درآیند و عمر به ایمان و اخلاق و عمل صالح سپری نمایند.

ص:23

بود پرسید : پدر جان قیمت و ارزش مرا می دانی ؟ پیرمرد با کمال شجاعت پاسخ داد : آری ؛ امیر تیمور گفت : ارزشم را بگو ؛ پیرمرد گفت :

دویست دینار ؛ تیمور گفت : پیرمرد ! فقط لنگ من دویست دینار ارزش دارد ؛ گفت : قربان ارزش شما را با لنگی که به کمر بسته اید حساب کردم ! !

آری ؛ اگر انسان از ویژگی های انسانی تهی باشد و از صفات عالی اخلاقی بهره ای نداشته باشد و محروم از ایمان و عمل صالح زندگی کند و به خلق خدا سودی نرساند با دارا بودن همه عناصر مادی و رزق و روزی ظاهری تهیدست و فقیر و بدبخت است و ارزش و اعتباری برای او نخواهد بود .

سفره عام سفره ای نیست که کسی را از آن محروم کنند و در عطا کردنش نسبت به آن دریغ ورزند ، این سفره ای است که کافر و مؤمن ، مشرک و مسلمان ، مخلص و منافق می توانند از آن بهره مند شوند ، برای بنده کمال و ارزشی نیست که سر سفره عام پروردگار باشد چرا که خداوند از روی فضل خود همه را بر سر این سفره دعوت کرده ، بار عام داده است .

کُلاًّ نُمِدُّ هٰؤُلاٰءِ وَ هَؤُلاٰءِ مِنْ عَطٰاءِ رَبِّکَ وَ مٰا کٰانَ عَطٰاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً (1) .

هر یک از دو گروه دنیا طلب و آخرت خواه را در این دنیا از عطای پروردگارت یاری دهیم و عطای پروردگارت در این دنیا از کسی ممنوع شدنی نیست .

ص:25

ای کریمی که از خزانه غیب

داده ایم تا نیکان به پاداش نیکی و عاصیان به عذاب عصیانشان برسند .

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمٰا خَلَقْنٰاکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنٰا لاٰ تُرْجَعُونَ (1) .

آیا پنداشته اید که شما را بیهوده و عبث آفریدیم و اینکه به سوی ما بازگردانده نمی شوید ؟

بی تردید خدای عالِم و دانا و حکیم و توانا هیچ موجودی را بی هدف نیافریده ، به ویژه انسان را - که از او به عنوان گل سرسبد آفرینش تعبیر می شود - از مشتی خاک آفریده و از روح خود در او دمیده تا این ظرف ذاتاً پاک ، به دانش و دانایی و عبادت و بندگی (2) و احسن عمل (3) و نهایتاً به رحمت رحیمیه حق در دنیا و آخرت برسد .

حال اگر کسی محروم از دانش و عبادت و احسن عمل و در نتیجه محروم از رحمت حق شود و به خاک تیره بختی و سیه روزی بنشیند ، بلای عظیم محرومیت را خود برای خود فراهم آورده و زمینه شقاوت ابدی را به دست خود بر ضد خود مهیا نموده است .

حتی رحمت رحیمیّه که جمیع هدایت هادیان طریق توحید از جلوه آن می باشد شامل همه هست ، جز آنکه افرادی که از فطرت استقامت خارج شده اند به سوء اختیار خود و به خواست خود ، خود را از آن محروم نمودند ، نه اینکه این رحمت شامل حال آنان نیست حتی در عالم آخرت که روز دروی کِشته های زشت و زیباست ، آنان که کِشته های زشت دارند خود قاصرند که از رحمت رحیمیه استفاده نمایند (1) .

. . . أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلیٰ (1) .

. . . من پروردگار بزرگ تر شما هستم .

و علوّ و فسادش بر پایه ای قرار گرفت که درباره او نازل شده :

. . . یُذَبِّحُ أَبْنٰاءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِسٰاءَهُمْ . . . (2) .

. . . پسرانشان را سر می برید و زنانشان را برای بیگاری گرفتن زنده می گذاشت . . .

و به مجرّد خوابی که دید و کَهَنه و سَحَره به او خبر دادند که موسی بن عمران علیه السلام طلوع خواهد کرد ، زن ها را از مردها جدا کرد و بچه های بی گناه را ذبح نمود و آن همه فساد مرتکب شد ! !

خدای رحمان به رحمت رحیمیه خود در جمیع زمین نظر کرد و متواضع ترین و کامل ترین نوع بشر یعنی نبی عظیم الشأن و رسول عالی مقام مکرّمی مانند موسی بن عمران علی نبیّنا و آله و علیه السلام را انتخاب فرمود و او را با دست تربیت خود تعلیم و تربیت نمود چنانکه می فرماید :

وَ لَمّٰا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَویٰ آتَیْنٰاهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (3) .

چون به توانایی جسمی و عقلی خود رسید و رشد و کمال یافت ، به او حکمت و دانش دادیم ؛ و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم .

ص:29

و پشت او را به برادر بزرگواری چون هارون قوی فرمود و هر دو بزرگوار را که از گل های سرسبد عالم انسانیت بودند انتخاب فرمود ، چنانکه در قرآن می فرماید :

وَ أَنَا اخْتَرْتُکَ . . . (1) .

و من تو را به پیامبری برگزیدم . . .

و می فرماید :

. . . وَ لِتُصْنَعَ عَلیٰ عَیْنِی (2) .

با مراقبت کامل من پرورش یابی و ساخته شوی .

و می فرماید :

وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی * اِذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوکَ بِآیٰاتِی وَ لاٰ تَنِیٰا فِی ذِکْرِی (3) .

و تو را برای اجرای اهداف خود ساختم و انتخاب کردم . * تو و برادرت با معجزات من برای هدایت گمراهان بروید و درباره ذکر من که ابلاغ وحی است سستی نورزید .

و دیگر آیات شریفه که در این موضوع وارد شده است و از حوصله بیان خارج است و قلب عارف را خصوصاً از این دو کلمه شریفه وَ لِتُصْنَعَ عَلیٰ عَیْنِی ، وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی نصیبی است که گفتنی نیست !

تو نیز اگر چشم دل باز کنی یک نغمه روحانی لطیفی می شنوی که

ص:30

جمیع مسامع قلبت و سراسر وجودت از سرّ توحید پر می شود .

و بالجمله با همه تشریفات خدای تعالی این همه را تهیه دید و موسای کلیم را به ورزش های روحانی ورزیده فرمود چنانکه می فرماید :

. . . وَ فَتَنّٰاکَ فُتُوناً . . . (1) .

. . .و چنانکه باید امتحانت نمودیم . . .

و سال ها او را در خدمت شعیب پیامبر - مرد راه هدایت و ورزیده عالم انسانیت - فرستاد ، چنانکه می فرماید :

. . . فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلیٰ قَدَرٍ یٰا مُوسیٰ (2) .

. . . پس سالیانی در میان اهل مدین ماندی ، سپس ای موسی ! بر اساس تقدیر الهی برای انتخاب شدن به مقام پیامبری اینجا آمدی .

و پس از آن برای اختیار و افتتان بالاتری ، او را در بیابان در طریق شام فرستاد و او راه را گم کرد و باران بر او فرو ریخت و تاریکی را بر او چیره فرمود و درد زایمان را بر همسرش عارض کرد و چون جمیع درهای طبیعت به روی او بسته شد و قلب شریفش از کثرات منفجر گشت و به جبّلت فطرت صافیه به حق منقطع شد و سفر روحانی الهی در این بیابان ظلمانی بی پایان به آخر رسید ، از سوی کوه طور آتشی دید .

. . . آنَسَ مِنْ جٰانِبِ الطُّورِ نٰاراً . . . فَلَمّٰا أَتٰاهٰا نُودِیَ مِنْ شٰاطِئِ الْوٰادِ الْأَیْمَنِ

ص:31

فِی الْبُقْعَةِ الْمُبٰارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یٰا مُوسیٰ إِنِّی أَنَا اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِینَ (1) .

. . . از جانب طور آتشی دید ، . . . * چون نزد آن آمد ، از جانب راست آن وادی در آن جایگاه مبارک از آن درخت ندا رسید که : ای موسی ! یقیناً منم خدا پروردگار جهانیان .

پس از این همه امتحانات و تربیت های روحانی برای چه هدفی خدای تعالی او را آماده کرد و پرورش داد ؟ برای دعوت و هدایت و ارشاد و نجات دادن یک طاغی یاغی که کوس أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلیٰ (2)می کوفت و آن همه در زمین فساد می کرد ! !

ص:32

حقایق احاطه پیدا کند وارد دریای معارف الهیه شود خود را به هلاکت می اندازد و دیگران را هم به دنبال خود به وادی هلاکت می کشاند :

أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دٰارَ الْبَوٰارِ (1) .

آیا کسانی را که شکر نعمت خدا را به کفران و ناسپاسی تبدیل کردند و قوم خود را به سرای نابودی و هلاکت درآوردند ، ندیدی ؟

زمینه یعنی ایمان و عمل صالح و اخلاق و نیز توبه که از بزرگ ترین الطاف و عنایت حضرت حق به عبد است و اینکه این حقایق سبب طلوع رحمت ویژه از افق وجود انسان است می باشد .

وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنٰاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیٰاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاٰةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکٰاةَ وَ یُطِیعُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ أُولٰئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّٰهُ إِنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (1) .

مردان و زنان با ایمان دوست و یار یکدیگرند ؛ همواره به کارهای نیک و شایسته فرمان می دهند و از کارهای زشت و ناپسند بازمی دارند و نماز را برپا می کنند و زکات می پردازند و از خدا و پیامبرش اطاعت می نمایند ؛ به زودی خدا آنان را مورد رحمت قرار می دهد ؛ زیرا خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است .

إِلاَّ الَّذِینَ تٰابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولٰئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ (2) .

مگر کسانی که توبه کردند و مفاسد خود را اصلاح نمودند و آنچه را پنهان کرده بودند برای مردم روشن ساختند ، پس توبه آنان را می پذیرم ؛ زیرا من بسیار توبه پذیر و مهربانم .

بر خوانندگان این نوشتار روشن باشد که این نوشتار می خواهد به توضیح گوشه ای از رحمت خاص خدا و فضل و احسان ویژه او بپردازد و پرده ای از این صفت جمالیه الهیه را بنمایاند و شما را تا حدّی با این

ص:35

حقیقت آشنا کند و به شناخت شما نسبت به جلوه ای از جلوات عینی این واقعیت در زندگی انسان مؤمن و تائب و مطیع خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله کمک دهد .

شناخت رحمت ویژه خدا و فضل و احسان حضرت حق و لطایف و ظرایفش و افق های باارزش طلوعش به انسان بصیرت و بینش شگرفی می دهد و زندگی او را با تحول و دگرگونی عجیبی دمساز می کند و دریچه ای از عالم ملکوت و جهان غیب و دنیای الهامات و سرای کرامات به روی این میهمان خاک نشین و شایسته خلافت و لایق هدایت و سزاوار کرامت و درخور دانایی بصیرت و مسجود فرشتگان و مورد توجه کروبیان می گشاید .

انسان زمانی که مورد رحمت و فضل حق قرار گیرد ، از سنگین ترین خسارت و زیان که بر باد رفتن سرمایه وجود اوست و نیز از دچار شدن به فقر و تهیدستی معنوی در دنیا و آخرت که سبب گرفتار آمدن به عذاب دردناک همیشگی است و همچنین از غرق شدن در مفاسد ظاهری و باطنی و لگدمال شدن صفات و آثار انسانی در امان می ماند و نهال وجودش در کشتزار دنیا و باغستان حیات و گلستان تکلیف و بوستان وظیفه و مسؤولیت ، با باغبانی پیامبران و امامان و جذب حقایق آیات و روایات و تغذیه از ایمان و عمل و اخلاق به رشدی مطلوب می رسد و به فرموده قرآن تبدیل به شجره طیبه همراه با میوه و محصول دائم با ریشه ای ثابت و تنه و شاخ و برگی به وسعت آسمان ها می گردد .

ص:36

. . . کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِی السَّمٰاءِ * تُؤْتِی أُکُلَهٰا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهٰا. . . (1) .

. . . مانند درخت پاک است ، ریشه اش استوار و پابرجا و شاخه اش در آسمان است . * میوه اش را به اجازه پروردگارش در هر زمانی می دهد . . .

فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِرٰاطاً مُسْتَقِیماً (1) .

اما کسانی که به خدا ایمان آوردند و به او تمسّک جستند ، به زودی آنان را در رحمت و فضلی از سوی خود درآورد و به راهی راست به سوی خود راهنمایی می کند .

. . وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ مٰا زَکیٰ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یُزَکِّی مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (2) .

. . . و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، هرگز احدی از شما از عقاید باطل و اعمال و اخلاق ناپسند پاک نمی شد ، ولی خدا هر که را بخواهد پاک می کند ؛ و خدا شنوا و داناست .

خیری که انجام می دهد و هر حالت و اخلاق حسنه ای که بکار می گیرد و هر قدم مثبتی که برمی دارد و مایه مادی و معنوی و توفیقی که رفیق راه اوست همه و همه از ناحیه خداست و اگر با دقت عقلی بنگرد می یابد که مالک خود و جان و دل و حیات و هستی و عبادات و آثار مثبت خود نیست و بر این اساس از حضرت حق نسبت به ذره ای از اعمال و اخلاق و کارهای خیرش هیچ طلبی ندارد .

ولی کرم و بزرگواری حق و آقایی و عنایت و لطف و رحمت او اقتضا کرده که بین خود و بنده اش نسبت به حالات و اعمال و اخلاق مثبت او سخن از بیع و شراء و تجارت و کسب و ثمن و مثمن و قرض الحسنه به میان آورد و در این بیع و شراء پاداش و مزد و ثمن مقابل جنس را بر پایه فضل و تفضل یعنی : « عطای بیش از استحقاق » قرار دهد و وعده ثمن معنوی و مادی را یا مساوی و یا برابر جنس ، یا چند برابر ، یا ده برابر ، یا هفتصد برابر یا بی حساب و بی شمار بدهد !

إِنَّ اللّٰهَ اشْتَریٰ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوٰالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ . . (1) .

یقیناً خدا از مؤمنان جان ها و اموالشان را به بهای آنکه بهشت برای آنان باشد خریده . . .

راستی شگفت آور است ، مالک حقیقیِ جان و مال انسان خداست ، ولی گویا جان و مال را هم چون دو جنسی که مالک حقیقی اش انسان است به حساب آورده و خود با قیمتی چون بهشت به بازار خرید آمده

ص:39

و اعلام می کند من این جان و مال را از اهل ایمان به قیمت بهشت ابدی و جاویدان می خرم !

جانی محدود و مالی اندک در صورت تحقق بیع و شراء در برابر عطایی بیش از استحقاق و ثمنی همیشگی و بی حساب ! !

مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّٰهُ یُضٰاعِفُ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ (1) .

مَثَل آنان که اموالشان را در راه خدا انفاق می کنند ، مانند دانه ای است که هفت خوشه برویاند ، در هر خوشه صد دانه باشد ؛ و خدا برای هر که بخواهد چند برابر می کند و خدا بسیار عطا کننده و داناست .

إِنْ تُقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً یُضٰاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّٰهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ (2) .

اگر به خدا وام نیکو دهید ، آن را برای شما دو چندان می کند و شما را می آمرزد و خدا عطا کننده پاداش فراوان در برابر عمل اندک می باشد و بردبار است .

شگفتا در این آیه دست نیازمند و محتاج به قرض را چون دست خود به حساب آورده ، صریحاً اعلام می دارد : قرض الحسنه ای که به برادر دینی خود یا هم نوعتان می دهید در حقیقت به خدا می پردازید ، ثمن این داد و ستد را خدا به چند برابر به شما عطا می کند چرا که خدا در برابر

ص:40

عمل اندک ، پاداش بسیار می بخشد !

اگر انسان برای به دست آوردن فضل و رحمت خاص حق - که با آراسته شدن به ایمان و عمل شایسته و اخلاق حاصل می شود - بکوشد و به تلاش برخیزد ، گوی سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت را از میدان حیات برده و خود را به درجه ای رسانده که در آخرت لیاقت همنشینی با پیامبران و صدیقین و شهداء و صالحان را پیدا کرده است و برای همیشه در بهشت عنبرسرشت جای خواهد داشت و همه ارزش و اعتبار و کرامت و شرف انسان به این است که افق طلوع رحمت خاص و فضل و احسان حضرت حق شود و در غیر این صورت طلوع رحمت عام که در چهارچوب امور ظاهری و مادی است و سبب طلوعش فقط و فقط جنبه ظاهری و عنصری و بدنی و جسمی است و جز رشد مرحله حیوانی میوه دیگری ندارد مایه اعتبار و ارزش و قدر و قیمت انسان و زمینه قرب و منزلت او نیست .

ص:41

ص:42

ص:43

ص:44

و آسمانی مأمور به پذیرایی از او هستند ، تاج کرامت را در این مهمان سرای پرنعمت فقط بر سر او نهاده اند و لباس فضیلت و برتری را تنها بر او پوشانیده اند و تمام دارایی و ثروت زمین و آسمان را نثار مقدم او کرده اند ؟

وَ لَقَدْ کَرَّمْنٰا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنٰاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنٰاهُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ وَ فَضَّلْنٰاهُمْ عَلیٰ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنٰا تَفْضِیلاً (1) .

به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم و آنان را در خشکی و دریا بر مرکب هایی که در اختیارشان گذاشتیم سوار کردیم و به آنان از نعمت های پاکیزه روزی بخشیدیم و آنان را بر بسیاری از آفریده های خود برتری کامل دادیم .

از این رو برای پیروی از قرآن که نگریستن به آثار رحمت خدا را برای استحکام توحید در قلب و پابرجایی عبادت در اعضا و جوارح فرمان داده به چند مثال کوتاه در این زمینه بسنده می شود ، باشد که دری یا دریچه ای برای دیدن لطایف و ظرایف آثار رحمت الهی در پهن دشت هستی باشد .

منبع فیض و کمال و رحمت و لطف ، وجود مقدس حق تعالی است ، شناخت فرع ، بدون توجه به ریشه و اصل سود چندانی ندارد ، بسیاری از دانشمندان غربی و شرقی بخشی از آثار را خوب می شناسند ولی شناخت خود را وسیله شناخت حق و توجه به او قرار نمی دهند آنچه در این زمینه مهم است شناخت آثار برای شناخت مؤثر است :

فَانْظُرْ إِلیٰ آثٰارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ . . . (1) .

پس با تأمل به آثار رحمت خدا بنگر . . .

شناخت آثار بدون اینکه زمینه شناخت اللّٰه قرار گیرد جداً بی فایده است .

در هر صورت هم اکنون در این جهان به سر می بریم ، بیندیشیم چند مرحله زندگانی را پشت سر گذاشته ایم ؟ زمانی خاک بودیم که خود جهانی دارد ، زمانی در ساقه نباتات و اصل و فرع آن بودیم که باز خود عالمی دارد ، زمانی بخشی از وجودمان جزء بدن حیوانات بود و از آن همه یعنی از خاک و گیاه و حیوان به صورت غذا به بدن پدر سپس به صلب او منتقل شدیم و آنگاه در رحم مادر قرار گرفتیم . هر مرحله ای از

ص:47

این مراحل برای آگاهان و اهل بصیرت جهانی اعجاب آور و شگفت انگیز است .

فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسٰانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِنْ مٰاءٍ دٰافِقٍ * یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرٰائِبِ * إِنَّهُ عَلیٰ رَجْعِهِ لَقٰادِرٌ (1) .

پس انسان باید با تأمل بنگرد که از چه چیز آفریده شده است؟ * از آبی جهنده آفریده شده است ؛ * آبی که از صلب مرد و از میان استخوان های سینه زن بیرون می آید . * بی تردید خدا بر بازگرداندن انسان پس از مرگش تواناست .

خاک و گیاه و حیوان و صلب و رحم و ظلمات ثلاث هر یک نمایی از علم و قدرت و حکمت خداست .

این آیات دیدگاه انسان را در مسئله آفرینش خودش تا افق ابدیت باز می کند و به او می فهماند که زندگی او منحصر در این جهان محدود زودگذر نیست ، بلکه روزی به حضرت حق باز می گردد و وارد صحرای قیامت می شود و پس از رسیدگی به اعمالش به پاداشی که درخور اوست می رسد .

بقای نسل با هم ازدواج کرده و درآمیخته باشند ، در هر هزار نوزاد شاید پیدایش 999 نفر آنان نتیجه تمایل جنسی بوده است ، پدر و مادر به قصد عیش و عشرت به سراغ یکدیگر می روند ولی خدا نمی گذارد این عیش به هدر رود بلکه از آن برای بقای نوع استفاده می کند .

اگر تمایل جنسی وجود نداشت نه انسانی بر روی زمین باقی می ماند و نه حیوانی ، در نتیجه خلقت این دو لغو می گردید .

آری ؛ آفریننده مهربان نگهبان بقای وی نیز هست ، مارکسیست ها خدا را نمی شناسند و تمام تفضلات او را به پای ماده و طبیعت می ریزند ، باید از آنان پرسید آیا ماده می تواند حدوث را بفهمد و بقا را درک کند و برای حفظ و تداوم بقا برنامه ریزی کند ؟ هرگز (1) .

هستند و از نظر دانایی و توانایی هزاران بار از مرد ناتوان ترند .

زن نیز مانند مرد فاقد این قدرت است به آن افرادی که از خداشناسی محروم اند و ماده را به جای خدا می شناسند باید گفت : ماده که شعور ندارد تا مبادی و ریشه اعضا را از یکدیگر جدا کند ، سپس آنها را به فعلیت برساند .

پس چه دانش و چه قدرتی این کارخانه دقیق پیکرسازی را ساخته و به کار انداخته است ؟ کارخانه ای که مواد اولیه اش یک چیز است ، یعنی یکی از جانوران و سلول های یک جور ولی فرآورده های گوناگون از نظر حجم و رنگ و اثر و چیزهای دیگر تولید می کند ، آن گاه همه را جمع کرده و یک موجود واحد تشکیل می گردد .

نطفه نر مبدأ اصلی پیدایش جنین است ، اجزای نطفه به طور منظم در همه جانداران ، جنین را به وجود می آورند ، هر جزئی از اجزای نطفه عضوی از اعضای جنین می شود .

جنین سازی نطفه از روی تصادف نیست زیرا این قانون ، همگانی است و در همه سلسله جانداران به اجرا درآمده است و تصادف با قانون ناسازگار است .

نمی توان گفت جنین سازی از عقل و تدبیر نطفه است ؛ زیرا خود نطفه فاقد عقل و فاقد تدبیر است .

آیا ممکن است که نطفه چنین کاری را در وقت نطفه بودن انجام دهد ولی هنگامی که به کمال رسید و انسانی کامل و یا حیوانی تمام عیار شد عاجز از این کار باشد ؟ هرگز !

آیا دنیای علم با آن همه ترقی و تکامل ، با آن همه آلات و ادوات ، با

ص:50

آن همه دانشمندان و محققان می تواند اجزای نطفه را بشناسد و بگوید :

کدام زبان می شود و کدام دهان و کدام سر و کدام پا ؟

وجود مبارکی که نطفه را در جنس نر پرورش می دهد همه اینها و بیش از اینها را می داند ولی انسان سرکش و خودخواه نمی خواهد بفهمد چیزی را که با اندک تأملی می تواند بفهمد (1) ! !

این وسیله خواسته است جگر گوشه خود را حفظ کند ؟ آیا جز حکمت و رحمت الهی چیزی توانایی درک و فهم ایجاد آن را دارد ؟

پیدایش جفت در رحم مادر برای چیست ؟ آیا برای آن است که جنین بسیار لطیف است و دستگاه پالایش غذای بدن مادر برای آماده کردن غذای وی کافی نیست و نیاز به پالایشگاه دیگری دارد تا غذایی لطیف تر و پالوده تر به جنین برساند ؟ پس اگر جفت نبود کمتر جنینی از شکم مادر زنده بیرون می آمد آیا مادر از تأثیر جفت در حیات جنین آگاهی داشت ؟ آیا قدرت آفریدن آن را داشت ؟ هرگز !

پس دانشی و قدرتی آن را آفریده است که پیش از پیدایش ماده و پس از پیدایش انسان بوده و هست و خواهد بود (1) .

این لابراتوار عظیم و دقیق در کجای پیکر مادر نهاده شده که خورده های مادر را تجزیه می کند و این اجزا را از میان آنها بیرون می آورد و سپس آنها را ترکیب می کند و موجود واحدی بنام شیر می سازد ؟ چند دکتر و مهندس بر این لابراتوار نظارت می کنند ؟ چند کارگر دارد ، ماشین آلات و ابزار و ادوات این لابراتوار کجا ساخته شده و از کجا آورده شده است ؟ چه کسی در پیکر مادر نهاده و به پدر نداده است (1) ؟ !

جان دارند به فرزند خدمت می کنند .

آیا ماده و طبیعت ناتوانی نوزاد را تشخیص داده که چنین پرستارانی برای او تعیین کرده است ؟ هرگز ماده که نمی تواند میان نوزاد و چیز دیگر فرق بگذارد تا چه رسد به فرق میان دو نوزاد : نوزاد انسان و نوزاد حیوان ، تصادف هم که نیم شود که در تمام حیوانات همیشه آن چنان باشد و در میان انسان ها همیشه این چنین در دعای عرفه حضرت امام حسین علیه السلام آمده است :

« وَ عَطَفْتُ عَلیٰ قُلُوبِ الحَواضِنِ » .

خدایا ! تو بودی که دل کسانی که حضانت و پرورش مرا به عهده داشتند مهربان کردی .

ص:54

و جنت لقا و کاخ وصال و عرصه رحمت جایش دهند . ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند

راستی انسان چه موجود عجیبی است ، معجونی از آب و گل و عقل و فطرت و روح و نفس که وزن عنصری اش اندک و وزن شخصیتی و هویتش عظیم و غیر قابل درک است .

او باید ما دون خود را در راه برقراری حیاتش به کار گیرد و برای تنها ما فوق خودش که حضرت ربّ العزه است با کمال خلوص و عشق بندگی کند .

انسان به سبب رحمت رحمانیه و رحیمیه حق هم از نظر ظاهر بهترین و معتدل ترین صورت را (1) و هم از نظر باطن نیکوترین سیرت را دارد (2) ، او مسجود فرشتگان است (3) و عنایت و لطفی که به او شده به فلک و ملک نشده است .

ص:56

جان ها فلکی گردد اگر این تن خاکی بیرون کند از خود صفت دیو و ددی را (1)

حلال گوشت باشد اندکی به قیمت مالی اش افزوده می گردد و نه چون درخت و نبات است که عامل رشدش پایین ترین بخش آن یعنی ریشه است و عرصه رشدش تنها خاک و عالم مادّه .

انسان ، سروقامتی است که مهم ترین بخش وجودش یعنی مغز این نیروی عظیم ادراکی و واسطه بین او و همه معارف و حقایق در سرش قرار دارد ، کنایه از اینکه راه رشد و کمالش به سوی عالم بالاست و مقصد نهایی حرکت و سفر عمری اش حضرت حق جل و علاست .

او با این استعدادهای شگرفی که دارد و با این سرمایه عظیم عقلی و فطری ، سر و کارش فقط و فقط باید با خدا باشد و آنچه را غیر خداست لازم است به عنوان ابزار و وسیله برای رسیدن به مقام قرب حق و لقای دوست و وصال محبوب به کار گیرد .

به خاطر استعدادهای باارزشی که در اوست و محض عقل و فطرتی که با ذات او و آب و گلش عجین است ، کتاب های آسمانی به ویژه کتابی چون قرآن و رهبرانی آسمانی چون پیامبران و امامان به استقبالش فرستاده شده اند ، تا با ارائه حقایق اعتقادی و ایمانی و حلال و حرام و مسائل بسیار عالی اخلاقی و تربیتی از وجود ذی جود او پذیرایی کنند و وی را به سوی ربّ کریم و پروردگار عزیزش راهنمایی نمایند تا در آن بارگاه باعظمت به خاطر اینکه وجودش را به وسیله وحی و پیامبران و امامان به ایمان و اخلاق و عمل آراسته نمود از رحمت ویژه محبوب برای ابد بهره مند گردد و در بستر قرب دوست بیارامد و از لقای معشوق ازل و ابد ، جاودانه لذّت ببرد .

خدای کریمی که او را آفرید و اندام هایش را به قرار دادن هر عضوی

ص:58

در محل مناسب خودش طبق حکمت بالغه ، درست و منظم ساخت و با ایجاد توازن و تعاون میان اعضا در ایفای اهداف مربوطه تعدیل کرد و سامان داد و به هر صورتی که خواست از نظر خصوصیات هر عضو و هیئت ، مجموعه اعضای وی را ترکیب کرد ، سپس برای راه یافتنش بر عرصه رشد و کمال و ثمر دادن وجودش و نهایتاً برای رسیدن به رحمت خاص و اقامت گزیدن در بهشت قیامت او را به دست وحی و پیامبران و امامان سپرد .

چون استعدادهای انسان در سایه قرآن و هدایت انبیا و امامان به فعلیت درآید و به ایمان و اخلاق و عمل آراسته گردد ، به قله ارزش و کرامت نشیند و در والایی و ارزش ، به ویژه زمانی که غرق در رحمت ویژه حق گردد ، فوق همه موجودات قرار گیرد و والی ملک مصر هستی گردد و شایستگی اش را برای مسجود ملائک قرار گرفتن اثبات نماید .

بر همین اساس است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود :

« مَا مِنْ شَیءٍ أکْرَمُ عَلَی اللّٰهِ جَلَّ ذِکْرُهُ یَوْمَ القِیَامَةِ مِنْ بَنی آدم » (1) .

در روز قیامت هیچ چیز نزد خدا از آدمی زاده گرامی تر نیست .

و در روایتی از حضرت امام باقر علیه السلام آمده است :

« وَ مَا خَلَقَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً أکْرَم عَلَی اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْمُؤمِنَ لِأَنَّ الْمَلائِکَةَ خُدّامُ المُؤمِنینَ وَ أنَّ جِوارَ اللّٰهِ لِلمُؤمِنینَ وَ أنَّ الجَنَّةَ لِلْمُؤمِنینَ وَ أنَّ الحُورَ العِینَ لِلْمُؤمِنینَ » (2) .

ص:59

خدای عزّ و جلّ هیچ آفریده ای را نیافرید که از مؤمن نزد خدا گرامی تر باشد ، زیرا فرشتگان خدمتگزار مؤمنان هستند و جوار خدا ویژه مؤمنان است و بهشت برای مؤمنان است و حور العین اختصاص به مؤمنان دارد .

کنیم پس ما را نسزد که بر هیچ یک از فرزندانش امامت نماییم (1) .

نظیر همین صحنه در معراج رسول خدا صلی الله علیه و آله رخ داده است ، حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید :

شبی که پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج برده شد وقت نماز رسید ، جبرئیل اذان و اقامه گفت و سپس عرض کرد : ای محمد ! ( برای امامت نماز ) پیش برو ؛ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : تو پیش برو . جبرئیل گفت :

« إنّا لا نَتَقَدَّمُ الآدمیینَ مُنْذُ أُمِرنا بالسُّجُودِ لآدَمَ علیه السلام » (2) .

از آن زمان که به ما فرمان دادند بر آدم سجده کنیم ، خود را بر آدمیان مقدم نمی داریم .

شَهْوَةً بِلا عَقْلٍ وَ رَکَّبَ فِی بَنِی آدَمَ کِلْتَیْهِما ، فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنَ المَلائِکَةِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ البَهائِمِ » (1) .

خدای عزّ و جلّ در ملائکه فقط عقل نهاده است خواهش های نفسانی که به سوی گناه و معصیت می کشاند و سبب آلودگی معنوی می شود ندارند و در حیوانات فقط میل و خواهش نهاده است ، ولی به فرزندان آدم عقل و خواهش های نفسانی داده است ، پس کسی که عقلش بر خواهش هایش پیروز گردد و زندگی اش در مسیر عقلانیت دینی و انسانی قرار گیرد از فرشتگان برتر و بالاتر و بهتر است و هرکس خواهشش بر عقلش چیره شود از چهارپایان بدتر است .

با دقت در آیات کریمه قرآن و این گونه روایات که در کتاب های اصیل و پرقیمت نقل شده است روشن می شود که خدا تا چه اندازه به انسان زمینه و میدان ترقی و استعداد و قابلیت رشد و کمال عنایت کرده است .

انسان ، اگر عقلش را با نبوت پیامبران و امامت امامان و به آیات خدا پیوند زند ، یقیناً از طریق این پیوند برتر و بهتر از فرشتگان می شود و اگر عقل را تعطیل کند و فقط به امور مادی بپردازد و بر حیاتی چون حیات حیوانات تکیه زند و شخصیت الهی و انسانی خود را به اسارت هوا و هوس و خواهش های بیجا و شیطانی دهد خود را در معرض سقوط و هلاکت قرار داده و وجودش را از همه حیوانات بری و بحری و وحوش صحرایی و بیابانی پست تر کرده و اضافه بر همه این امور به

ص:62

صف ناسپاسان و کفران کنندگان نعمت پیوسته است .

آری ؛ ارزش و والایی ویژه مؤمنان آگاه و دلدادگان بیناست ، بخصوص مؤمنانی که پیامبران و امامان را ندیده اند ولی از طریق آیات و روایات منقّش روی صفحات کاغذ به حقیقت و راستی مؤمن شده اند و در راه ایمان ، در میدان هر نوع حادثه و بلا استقامت می ورزند و ثبات قدم به خرج می دهند .

در روایتی آمده :

روزی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از جمع اصحاب پرسیدند : چه ایمانی شگفت تر است ؟ برخی پاسخ دادند : ایمان فرشتگان ؛ حضرت فرمود :

مگر چه چیز شگفت انگیزی در کیفیت ایمان فرشتگان است ؟ آیا وحی خدا بر آنان نازل می شود ؟ اصحاب عرض کردند : پس ایمان ما شگفت انگیز است ! حضرت فرمود : چه شگفتی در ایمان شما وجود دارد با توجه به اینکه شما مرا می بینید و با دیدن من ایمان آورده اید و این گونه ایمان آوردن هنری به حساب نمی آید این بار یاران جوابی ندادند و عرض کردند : خود پاسخ ما را بفرمایید .

حضرت فرمود :

« إیمانُ قَومٍ فی آخِرِ الزَّمانِ بِسَوادٍ عَلیٰ بَیاضٍ » (1) .

عجیب ترین و شگفت آورترین ایمان ها و باورها ، ایمان گروهی از مردم آخر الزمان است که به وسیله خطی سیاه بر کاغذی سپید ایمان می آورند .

یعنی با اینکه معصوم و معجزاتش را ندیده اند و زمان او را درک

ص:63

نکرده اند فقط با تکیه بر آیات و روایات که روی صفحات کتاب هاست دین باور و معتقد به معاد و دیگر اصول و فروع دین می شوند و از این راه خود را با تمام وجود به رحمت رحیمیه حق می رسانند .

هستی خود حتی جانشان برای خدا و تحقق توحید گذشتند .

دعوت آسمانی که همه جلوه هایش در کتاب های الهی و به ویژه قرآن مجید و افق نبوت و امامت دیده می شود گوشه ای از فضل و رحمت بی نهایت حق نسبت به انسان است که انسان اگر به این دعوت دقت عقلی کند و با گوش جان آن را بشنود ، بدون شک آن را اجابت می کند و نسبت به آن قدرشناسی می نماید و حاضر می شود همه هستی و جانش را در تحقق آن بکار گیرد ، ولی متأسفانه اکثر مردم در پرده غفلت به سر می برند و لباس کبر بر اندام باطنشان که مانع رسیدن ندای حق به گوش دلشان است و هوای نفس و خواهش های بیجا و جاذبه های دنیایی آنان را از پاسخ گفتن به دعوت حق محروم کرده است .

ای خدایی که به من اذن و اجازه دعا و سخن گفتن با خود را داده ای .

اگر حضرت او اجازه مناجات به درگاهش را نمی داد چه کسی جرأت و قدرت دعا و سخن گفتن داشت ؟

« أَیْنَ التُّراب وَ رَبُّ الأَرْباب (1) ؟ » .

انسان خاکی کجا و پروردگار همه فرمانروایان کجا ؟ !

و نیز آن حضرت به محبوب ازل و ابد عرض می کند :

« إلهی ! تَصاغَرَ عِنْدَ تَعاظُمِ آلائِکَ شُکری وَ تضاءَلَ فی جَنْبِ إکرٰامِکَ إیّایَ ثَنایَ وَ نَشرِی » (2) .

معبودا ! در برابر بزرگی نعمت هایت سپاسم اندک و کوچک می نماید و ستایش و گزارشم در برابر آن همه اکرام و احترامی که بر من نهادی کم و ناچیز است .

در هر صورت کرامت و ارزش کامل و حقیقی انسان هنگامی تحقق می یابد که دعوت حضرت حق را اجابت کند و به تکالیف و مسؤولیت های شرعی و انسانی اش عمل نماید و در برابر دعوت شیطان و حزب او ، به ویژه در این عصر پر از فساد و فتنه و آشوب « نه » بگوید و به سینه نامحرم دست ردّ بزند .

ص:66

دروازه های این غوغاسرای پر زرق و برق به روی همه باز است ، از تبلیغ کالا و تجارت گرفته تا انواع مکتب ها و مذهب ها و احزاب و فلسفه ها عرضه می شود و از من و شما دعوت می شود ، صد رحمت به تبلیغات بازرگانی که اهدافشان روشن و تا حدی کم غلّ و غش تر از دگران است ، معلوم است که دنبال رونق بازار و جذب مشتری و کسب سود و کاسبی هستند ، ولی احزاب سیاسی ، مکتب های اجتماعی ، فلسفه های گوناگون شرقی و غربی ، چپ و راست و . . . می کوشند تا اهداف اصلی خویش را که جدا کردن انسان از حق در همه زمینه هاست پشت نقاب خدمت به ما پنهان کنند و ماهیت حقیقی خود را پوشیده نگه دارند .

من و شما باید به این واقعیت توجه کنیم که مشتریان مشرک و کافر فراوانی بر سر بازار یوسف فکر ما و دین ما صف کشیده اند و بازار بورس بسیار داغی داریم و خطر و حساسیت آن جاست که آن ابزار در اختیار رجال سیاسی و اجتماعی آخر الزمان و انسان های شیطان صفت ، بیشتر قرار گرفته است .

در این میان که بیشترین سرمایه گذاری تبلیغاتی برای خرید جان انسان و فکر و عقل و دین و آیین اش و به عبارتی عاشقانه در پی دلبری من و شما هستند ، خدای مهربان که آفریننده ما و روزی دهنده به ماست و نهایتاً بازگشت ما به سوی اوست نیز ما را دعوت می کند ، تنها با یک تفاوت که همه دعوت کنندگان زمینی ما را برای خود و حمل بار شهوات و امیال و خواسته های بی منطقشان می خواهند و می طلبند ، ولی حضرت حق ما را برای خودمان و کمال و رشدمان و سعادت دنیا

ص:68

و آخرت و وصل شدنمان به رحمت و لطفش و رسیدنمان به وصال و قربش می خواهد .

دگران اعم از شرقی و غربی و . . . مشتری فکر و دل و دین ما هستند و با انواع ابزار و وسائل ما را دعوت می کنند تا شیفته و فریفته آنان شویم و پس از پذیرش دعوت و مجذوب شدن و خود فروختن به آنان ، کارگری داوطلب و اجیری بی اجرت و مزدوری بی مزد در پی ترویج اهداف و خواسته هایشان باشیم . یک فرد مادی یا سیاسی ، یک حزب یا یک سازمان ، یک دفتر یا مکتب می کوشد تا با تبلیغات و دعوت یارگیری کند و از آراء بیشتری برخوردار گردد و صاحب کرسی ها و منصب های حکومتی بیشتر در یک کشور ، یا در یک منطقه و حتی در جهان گردد تا افسار خر مراد به دستش آید و آن را هر جا که دل خواه اوست گرچه به زیان یک ملت یا ملت ها ، براند !

نظیر همین آیه پنج بار دیگر یکی در سوره نساء خطاب به پیامبر عزیز اسلام و چهار مورد خطاب به مؤمنان در سوره مبارکه نور آمده است :

وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طٰائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ . . (1) .

و اگر فضل و رحمت خدا بر تو نبود ، گروهی از عشیره و قبیله خائنان تصمیم داشتند تو را از داوری عادلانه منحرف کنند . . .

. . . وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطٰانَ إِلاّٰ قَلِیلاً (2) .

. . . و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، یقیناً همه شما جز اندکی از شیطان پیروی می کردید .

وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللّٰهَ تَوّٰابٌ حَکِیمٌ (3) .

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و اینکه خدا بسیار توبه پذیر و حکیم است به کیفرهای بسیار سختی دچار می شدید .

وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ لَمَسَّکُمْ فِیمٰا أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذٰابٌ عَظِیمٌ (4) .

و اگر فضل و رحمت خدا در دنیا و آخرت بر شما نبود ، به یقین به خاطر آن تهمت بزرگی که در آن وارد شدید ، عذابی بزرگ به شما می رسید .

ص:70

وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللّٰهَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (1) .

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و اینکه خدا رئوف و مهربان است به کیفرهای بسیار سختی دچار می شدید .

. . . وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ مٰا زَکیٰ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً . . . (2) .

. . . و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، هرگز احدی از شما از عقاید باطل و اعمال و اخلاق ناپسند پاک نمی شد . . .

مسأله فضل و رحمت در قرآن کریم بسیار گسترده و پربار مطرح شده است تا جایی که نیازمند یک تفسیر مستقل است ، با یک نگاه گذرا بر فهرست این دو حقیقت می بینیم که نود و هفت بار فضل و دویست و نود بار رحمت در آیات کتاب حق مطرح است .

تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل

در آیه شصت و چهارم سوره بقره جزای شرط چنین آمده است :

لَکُنْتُمْ مِنَ الْخٰاسِرِینَ ، اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود یقیناً از زیانکاران بودید .

و در سوره نساء جزای شرط به این صورت ذکر شده است : لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطٰانَ إِلاّٰ قَلِیلاً (3) ، اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود همه شما جز اندکی پیروی از شیطان می کردید .

و در سوره مبارکه نور آیه بیست و یکم جزای شرط این گونه آمده

ص:71

است : مٰا زَکیٰ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً ، اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود یک نفر از شما توفیق تزکیه و پاکی نمی یافت .

ولی در دو آیه از آیات سوره نور جزای شرط ذکر نشده است و به عبارت دیگر بیان نکرده که اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود چه پیامدی در زندگی شما داشت . گاهی سکوت ، باعث اهمیت و ابهّت بیشتر می شود و احتمال های زیادی را در ذهن خواننده برمی انگیزد که هر کدام مفهوم تازه ای به آن سخن می دهد .

مثلاً در آیه 10 سوره نور ممکن است جزای شرط چنین باشد : اگر فضل و رحمت الهی نبود پرده از روی کار شما برمی داشت یا به شتاب شما را مجازات و هلاک می کرد ، یا اگر فضل و رحمت خدا نبود چنین احکام دقیق و حساب شده ای را برای تربیت شما انسان ها مقرر نمی داشت (1) .

در تفسیر شریف « المیزان » جواب شرط به صورت جامع نقل شده است می فرماید : تقدیر آیه چنین است :

« لو لا ما أنعم الله علیکم من نعمة الدین و توبته لمذنبیکم و تشریع الشرایع لنظم أمور حیاتکم أزمتکم الشقوة و أهلکتکم المعصیة و الخطیئة و اختل حیاتکم بالجهالة » (2) .

اگر نعمت هایی که خدا به شما عنایت کرده است مانند نعمت دین و توبه پذیری حق نسبت به گنهکاران و تنظیم مقررات و شریعت برای امور زندگی شما نبود بی تردید

ص:72

بدبخت می شدید و معصیت و گناه شما را نابود می کرد و بر اثر نادانی و نداشتن شریعت شیرازه امور زندگی شما از هم می پاشید .

فضل و رحمت در این آیات تفسیر به دین ، نبوت ، انبیا ، توبه ، مهلت توبه ، توفیق توبه و احکام حلال و حرام شده است که اگر سایه اش بر سر انسان نبود از شیطان پیروی می کرد و هرگز از آلودگی ها پاک نمی شد و به بدبختی و تیره روزی می نشست و نهایتاً از زیانکاران و خسران زدگان می شد .

از جمله خسران زدگان و زیانکاران کسانی هستند که فردای قیامت وزنه اعمالشان سبک و کار خیری برای توزین ندارند (1) و نیز افرادی که خود را از توفیق ایمان به خدا و پیامبر و معصومان و قیامت محروم نمودند (2) و آنان که دو رویی و نفاق پیشه کردند و دل به شیطان سپردند (3) .

هنگامی که ابلیس در برابر خدای متعال طغیان کرد و گفت : همه بندگانت را می فریبم و به گمراهی می اندازم پروردگار هم با باز گذاشتن راه توبه و بعثت انبیا و ولایت امامان و نازل کردن کتاب های آسمانی

ص:73

و قرار دادن عقل و قدرت و وجدان اخلاقی در باطن انسان که همه و همه از عنایات ویژه اوست به انسان قدرتی فوق العاده بخشید تا بتواند با این دشمن نابکار و حزب و دار و دسته اش بجنگد و از میدان جنگ پیروز درآید و بر اثر این پیروزی به رحمت واسعه حق برسد .

امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید :

« وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیطَانِ حینَ نَزَلَ الوَحیُ عَلَیْهِ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللّٰهِ مَا هَذِهِ الرَّنّةُ ؟ فَقَالَ : هَذَا الشَّیطَانُ قَد آیَسَ مِنْ عِبَادَتِهِ » (1) .

به هنگام نزول وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله صدای ناله شیطان را شنیدم ، پس گفتم : یا رسول اللّٰه ! این صدای ناله چیست ؟ فرمود : این ناله شیطان است که از پرستیده شدنش به وسیله مردم به ناامیدی نشسته !

آری ؛ کسی که از وحی و هدایت رهبران آسمانی ارتزاق کند فقط در مدار عبادت حق قرار می گیرد و شیطان را از اینکه به وسیله او پرستیده شود ناامید می کند .

شیطان در صورتی با وسوسه و فریبش بر انسان مسلّط می شود که خود انسان از او استقبال کند و کمر پیش او خم نماید و از زمره راست قامتان درآید و در ردیف أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ (2) درآید .

آری ؛ کسی که ساختمان احسن تقویمی خود را با کلنگ گناه

ص:74

و معصیت و ناسپاسی و بد اخلاقی و تجاوز و ستم خراب کند ، چون چارپایان و بلکه بی راه تر و گمراه تر از آنان است .

اما کسی که ساختمان احسن تقویمی خود را از خطر تخریب مواظبت کند و با طاعت و عبادت و خدمت و کار خیر به استحکام آن کمک نماید از فرشته برتر است .

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید :

« فَطُوبَی لِذِی قَلْبٍ سَلیمٍ أطَاعَ مَن یَهدیهِ وَ تَجَنَّبَ مَنْ یُردِیهِ وَ أصَابَ سَبِیلَ السَّلَامَةِ بِبَصَرِ مَنْ بَصَّرَهُ وَ طَاعَةِ هَادٍ أمَرَهُ وَ بَادَرَ الهُدیٰ قَبْلَ أنْ تُغلَقَ أبوابُهُ و تُقطَعَ أَسْبابُهُ وَ استَفْتَحَ التوبَةَ وَ أمَاطَ الحَوبَةَ فَقَدْ أُقیمَ عَلَی الطَّریقِ وَ هُدِیَ نَهْجَ السَّبیلِ » (1) .

خوشا به حال دارنده قلب سلیم که از هدایت کننده پیروی نمود و از گمراه کننده کناره گرفت و به کمک بصیرت و بینایی کسی که به او بصیرت داد و به پیروی آن هدایت گری که به او فرمان داد به راه سلامت رسید و به طریق هدایت شتافت ، پیش از آنکه درهای آن بسته شود و اسباب آن قطع گردد ، خوشا به حال آنکه باب توبه را گشود و گناه را از خود راند ، چنین کسی به راه خدا ایستاده و به راه راست هدایت شده است .

از جمله دعاهایی که امیر المؤمنین علیه السلام زیاد می خواند این است :

« اللَّهُمَّ اجعَلْ نَفسِی أوَّلَ کَریمَةٍ تَنْتَزِعُهَا مِنْ کَرَائِمی وَ أوَّلَ وَدیعَةٍ تَرْتَجِعُهَا مِن وَدَائِعِ نِعَمِکَ عِنْدِی » (2) .

ص:75

خدایا ! جانم را اولین کریمه و عضو باارزشی قرار ده که از من می ستانی و اولین امانت از امانت های نعمتت نزد من که آن را به سوی خودت باز می گردانی .

که شاید معنای حقیقی این دعا این باشد که : خدایا ! هنگام مرگم آن احسن تقویمی و صورت ملکوتی نفس محفوظ مانده باشد و با توطئه های شیطان به حیوان تبدیل نشده باشد .

« اللَّهُمَّ إنّا نَعُوذُ بِکَ أنْ نَذْهَبَ عَنْ قَوْلِکَ ، أو نُفْتَنَ عَنْ دینِکَ أو تُتَابِعَ بِنَا أهوَاؤُنَا دُونَ الهُدَی الَّذی جَاءَ مِنْ عِنْدِکَ » (1) .

خدایا ! به تو پناه می بریم از اینکه از محدوده قرآن و گفته ات بیرون رویم یا از دینت رو گردانده به گمراهی افتیم ، یا پیش از هدایتی که از جانب تو آمده هواها و هوس ها به ما دست یابد .

به حضرت امام سجاد علیه السلام گفته شد : حسن بصری می گوید : در شگفتم از کسی که نجات یافته است چگونه نجات یافته ؟

حضرت فرمودند : ولی من می گویم :

« لَیْسَ العَجَبُ مِمَّن نَجَا کَیْفَ نَجیٰ وَ إنَّما العَجَبُ مِمَّنْ هَلَکَ کَیْفَ هَلَکَ مَعَ سَعَةِ رَحْمَةِ اللّٰهِ » (2) .

از کسی که نجات یافت و اهل بهشت شد تعجبی نیست ، فقط تعجب از کسی است که با وجود رحمت گسترده حق چگونه هلاک شده است ؟ ! .

ص:76

یعنی با وجود آن همه زمینه ها و اسباب هدایت که گسترده است و وسایل نجات که فراهم است و باب رحمت که گشوده است جای شگفتی دارد که انسانی بیراهه رود و ساختمان احسن تقویمی خود را خراب کند و وجودش را از چهارپایان پست تر نماید .

ص:77

و همه امور زندگی اش را با آن هماهنگ سازد .

آری ؛ حضرت او به اقتضای رحمت و رأفتش انسان را به راه مستقیم هدایت می کند و پیامبران و امامان معصوم را در خیمه حیات بشر چون مشعل های نور می فرستد و قرآن را به عنوان قانون سعادت نازل می کند و این انسان است که باید با اختیار و اراده خود راه سعادت را با بندگی و طاعت و خدمت به خلق بپیماید و از این طریق خود را لایق و شایسته رحمت خاصه حق کند و زمینه آمرزش و ورود در بهشت را نسبت به خود فراهم آورد و از ناسپاسی در برابر دین بپرهیزد که ناسپاسی در برابر دین بلایی عظیم و مصیبتی سنگین است که هر کس دچار آن شود از رحمت ویژه حق و آمرزش حضرت محبوب و ورود در بهشت محروم می گردد .

او با ارائه دین کامل ، راه رسیدن به خوشبختی را برای انسان ترسیم کرد ولی انسان ها در برابر این راه به دو گروه تقسیم شدند ، گروهی عقل و انصاف به خرج داده راه خدا را انتخاب کردند و گروهی بر اثر کبر و لج بازی و عناد جاهلانه به ناسپاسی نسبت به این نعمت عظیم برخاستند و به دست خود مایه بدبختی و تیره روزی را برای خود فراهم آوردند .

إِنّٰا هَدَیْنٰاهُ السَّبِیلَ إِمّٰا شٰاکِراً وَ إِمّٰا کَفُوراً (1) .

ما راه را به او نشان دادیم یا سپاس گزار خواهد بود یا ناسپاس .

مقررات دینی به احکام پنج گانه واجب و حرام و مستحب و مکروه

ص:79

و مباح تقسیم می گردد و عمدتاً از آنها به عنوان اوامر و نواهی الهی یاد می شود .

حضرت حق اوامر و نواهی خود را که بر اساس سعادت دنیا و آخرت انسان نظام داده شده به وسیله کتاب هایی آسمانی چون « صحف » ابراهیم علیه السلام و « زبور » داود علیه السلام و « تورات » موسی علیه السلام و « انجیل » عیسی علیه السلام فرستاد و همه آنها را در قرآن مجید بر پایه نیاز انسان تا قیامت کامل کرد .

شیرازه دین در همه دوره ها بر اساس توحید و معاد و حقایق اعتقادیه پایه گذاری شده و تنها کیفیت برنامه ها و عبادت ها در هر عصری متناسب با مردم همان روزگار بوده و روز به روز تطور تکاملی داشته است تا به صورت قرآن و روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام که تا روز قیامت پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی انسان است جلوه کرده و رخ نموده است .

شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مٰا وَصّٰی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ وَ مٰا وَصَّیْنٰا بِهِ إِبْرٰاهِیمَ وَ مُوسیٰ وَ عِیسیٰ أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لاٰ تَتَفَرَّقُوا فِیهِ . . (1) .

از دین آنچه را به نوح سفارش کرده بود ، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم ؛ و آنچه را به ابراهیم و موسی و عیسی به آن توصیه نمودیم این است که : دین را برپا دارید و در آن فرقه فرقه و گروه گروه نشوید . . .

ص:80

در این آیه شریفه از پنج پیامبر اولوالعزم یاد شده و واژه « دین » هم مفرد آمده است .

انسان محدود و ضعیف البنیه و حقیر و کوچک را مورد خطاب و توجه خویش قرار می دهد و از او تکلیف و عبادت و بندگی و خدمت و انجام خیر می خواهد ، عبادت و خدمت را بر او سهل و روان می کند و دلش را شایسته تحمل اسرار ملکوت می نماید و جانش را آیینه تجلی دهنده اسما و صفات می کند .

لیاقت و شایستگی انسان است که کتابی چون قرآن که دریایی از معارف و حاوی مسائل ملکوتی و برنامه های تربیتی و خودسازی است به او عنایت می شود و پیامبران و امامان به عنوان آموزگاران آسمانی برای به کمال رساندن او در کنارش قرار می گیرند .

فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرٰاتِ (1) .

به جانب نیکی ها و کارهای خیر پیشی جویید .

سٰابِقُوا إِلیٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهٰا کَعَرْضِ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ ذٰلِکَ فَضْلُ اللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (2) .

سبقت جویید به آمرزشی از سوی پروردگارتان و بهشتی که پهنایش چون پهنای آسمان و زمین است ، برای کسانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند ، آماده شده است ؛ این فضل خداست که آن را به هرکس بخواهد عطا می کند و خدا دارای فضل بزرگ است .

راستی کسی که در مسابقه خیرات شرکت نکند و به سوی مغفرت و بهشت نشتابد بزرگ ترین ستم را بر خود روا داشته و به خاطر محروم نمودن خویش از راه یافتن به بارگاه ربوبی ، خود را از هر حیوانی پست تر کرده و حقا که سزاوار جریمه ای سنگین و عذابی سخت است . هرکه به دل بار عشق یار ندارد

ص:83

إِذْ قٰالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قٰالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعٰالَمِینَ (1) .

و یاد کنید هنگامی که پروردگارش به او فرمود : تسلیم باش . گفت : به پروردگار جهانیان تسلیم شدم .

و آن حضرت و نیز یعقوب علیه السلام به فرزندانشان همین سفارش را داشتند :

وَ وَصّٰی بِهٰا إِبْرٰاهِیمُ بَنِیهِ وَ یَعْقُوبُ یٰا بَنِیَّ إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفیٰ لَکُمُ الدِّینَ فَلاٰ تَمُوتُنَّ إِلاّٰ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (2) .

و ابراهیم و یعقوب پسرانشان را به آیین اسلام سفارش کردند که : ای پسران من ! یقیناً خدا این دین را برای شما برگزیده ، پس شما باید جز در حالی که مسلمان باشید ، نمیرید .

و حضرت ابراهیم علیه السلام است که ما را به شرط رعایت این حقیقت مسلمان نامید :

. . . هُوَ سَمّٰاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ . . . (3) .

. . . او شما را پیش از این « مسلمان » نامید و در این قرآن هم به همین عنوان نامگذاری شده اید . . . .

ص:85

. . . وَ أَقِمِ الصَّلاٰةَ لِذِکْرِی (1) .

. . . و نماز را برای یاد من برپا دار .

و نیز از درخواست های ابراهیم علیه السلام از خدا توفیق اقامه نماز از جانب خود و فرزندان و نسلش می باشد :

رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاٰةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنٰا وَ تَقَبَّلْ دُعٰاءِ (2) .

پروردگارا ! مرا بر پادارنده نماز قرار ده و نیز از فرزندانم برپادارندگان نماز قرار ده . و پروردگارا ! دعایم را بپذیر .

و مردم شهر مدین به حضرت شعیب علیه السلام می گفتند : چرا و به چه دلیل با بت پرستی ما مبارزه می کنی ؟ آیا نمازت ترا به نکوهش ما وا داشته ؟

. . . أَ صَلاٰتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مٰا یَعْبُدُ آبٰاؤُنٰا. . . (3) .

. . . آیا نمازت به تو فرمان می دهد که آنچه را پدرانمان می پرستیدند رها کنیم ؟ . . .

و نیز درباره اسماعیل علیه السلام صادق الوعد آمده است که همواره خاندان خویش را به نماز و زکات فرمان می داد و به سبب همین کار مرضی و محبوب پروردگارش شد :

ص:87

وَ کٰانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاٰةِ وَ الزَّکٰاةِ وَ کٰانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا (1) .

و همواره خانواده اش را به نماز و زکات فرمان می داد و نزد پروردگارش پسندیده بود .

قرآن مجید پس از بیان راه و روش ده تن از پیامبران چنین هشدار می دهد که : در پی آنان افرادی جانشین شدند که نماز را ضایع و تباه و از شهوات و خواسته های شیطانی پیروی کردند :

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضٰاعُوا الصَّلاٰةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوٰاتِ . . . (2) .

سپس بعد از آنان نسلی جایگزین آنان شد که نماز را ضایع کردند و از شهوات پیروی نمودند . . .

پس موضوع نماز یا زکات یا سایر احکام ویژه شریعت محمدی نیست ، حقایقی است که متوجه همه انسان ها بوده تا از این طریق به رحمت ویژه حق برسند و سعادت دنیا و آخرتشان تأمین گردد .

در سوره مبارکه نحل با برشماری بسیاری از جلوه های رحمت مادّی و معنوی گوشزد می کند که این ها آیاتی برای اهل تفکر (3) ،

ص:88

تعقل (1) ، تذکر (2) ، اطاعت و ایمان (3) و به امید هدایت (4) و سپاسگزاری (5) و تسلیم پذیری شماست :

. . . کَذٰلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ (6) .

. . . نعمت هایش را بر شما کامل می کند تا تسلیم فرمان های او شوید .

ص:89

ص:90

ص:91

ص:92

داد ، تا خود را در این زمینه بیازمایید ، اگر در شما وجود دارد خدای عزّ و جلّ را سپاس گویید و به سوی آن در افزونی اش رغبت کنید ، پس ده بخش از ارزش ها را ذکر کرد : یقین و قناعت و صبر و شکر و بردباری و اخلاق نیکو و سخاء و غیرت و شجاعت و جوانمردی .

قرآن مجید از مصادیق نیکی و نیکوکاری را ایمان به پیامبران الهی می داند و مؤمنان به پیامبران را اهل صدق و تقوا می شمارد و صدق و تقوا را مایه رساندن انسان به رحمت الهی به حساب می آورد .

مراعات می نماید ، حتی در اجرای قصاص و حدود و تعزیرات و امثال آنکه به نظر می رسد با ملاحظه نظام مدینه فاضله تأسیس و تقنین شده است ، هر دو سعادت منظور است ، زیرا که این امور در اکثر موارد برای تربیت فرد جنایتکار و رساندن او به سعادت دخالت کامل دارد ، حتی کسانی که نور ایمان و سعادت ندارند و آنان را با جهاد و امثال آن به قتل می رسانند - مثل یهود بنی قریظه - برای خود آنان نیز این قتل صلاح و اصلاح بود و می توان گفت : از رحمتِ کامله نبیّ ختمی قتل آنان است زیرا که با بودنشان در این عالم در هر روزی برای خود عذاب های گوناگون آخرتی تهیه می کردند ، که تمام حیات اینجا به یک روز عذاب و سختی های آنجا برابری نکند .

و این مطلب برای کسانی که میزان عذاب و عقاب آخرت و اسباب و مسببات آنجا را می دانند پر واضح است ، پس شمشیری که به گردن یهود بنی قریظه و امثال آن زده می شد به افق رحمت نزدیک تر بوده و هست تا به افق غضب و سخط (1) .

ممکن بود خدای تعالی فرعون را به صاعقه غضب بسوزاند ولی رحمت رحیمیّه برای او ، دو پیامبر بزرگ چون موسی و هارون علیهما السلام فرستاد و در عین حال سفارش او را فرمود که : با کلام نرم و لَیّن با وی گفتگو کنید ، باشد که یاد خدا افتد و از کردار خود و عاقبت کار بترسد .

این قانون امر به معروف و نهی از منکر است . این کیفیت ارشاد کسی مثل فرعونِ دچار طغیان و یاغی گری است ! !

ص:96

اکنون تو نیز که می خواهی امر به معروف و نهی از منکر کنی و خلق خدا را ارشاد نمایی از این آیات شریفه الهیه که برای تذکّر و تعلّم فرود آمده متذکر شو و تعلیم بگیر .

با قلب پر محبت و دل باعاطفه با بندگان خدا برخورد کن و خیر آنان را از صمیم قلب طالب شو و چون قلب خود را رحمانی و رحیمی یافتی به امر و نهی و ارشاد قیام کن تا دل های سخت را برق عاطفه قلبت نرم کند (1) .

از برکت آیة الکرسی بار و بنه ما را از دستبرد فضیل و نوچه هایش حفظ فرما .

فضیل فرمان داد : همه مال اهل قافله را به آنان باز گردانید و دیناری از آنان را دست نزنید که ما دزد کالاییم نه دزد عقیده و ایمان ، صاحب این اموال به اعتقاد اینکه آیة الکرسی اموالش را در حفظ خدا قرار می دهد آیة الکرسی را در بار و بنه اش نهاده ، اگر ما این اموال را ببریم عقیده یک نفر را به قرآن دزدیده ایم و این ضربه ای است که قابل جبران نیست (1) .

او یک بار دیگر بنا به نقل « تذکرة الأولیاء » عطار به یک آیه دیگر قرآن آیه شریفه :

أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللّٰهِ . . . (2) .

آیا برای اهل ایمان وقت آن نرسیده که دل هایشان برای یاد خدا و و قرآنی که نازل شده نرم و فروتن شود ؟ . . .

ادب کرد و همین ادب سبب نجات و هدایت او شد و پس از هدایت یافتن تبدیل به عارفی کم نظیر گشت ! (3)

گفت : زهری برای من آماده کن تا با غذا مخلوط کنم و به خورد رقیبم بدهم و او را از پای در آورم ، طبیب گفت : من هنگام گرفتن دانشنامه پزشکی سوگند خورده ام که به مردم خدمت کنم و جانشان را از خطر برهانم و از خیانت به آنان بپرهیزم ، روی این حساب دست به چنین کاری که جز خیانت چیزی نیست نمی زنم .

حاکم دستور داد طبیب را به زندان اندازند ، طبیب به زندان رفت و حدود شش ماه رنج زندان را تحمل نمود ، پس از شش ماه دوباره حاکم درخواستش را با طبیب در میان گذاشت ، ولی طبیب از اجابت حاکم سرپیچی کرد ، حاکم بر تعهد طبیب آفرین گفت و او را نجات داد و در نهایت نزد حاکم بسیار محبوب شد (1) .

اوج ادب انسان ، ادب در برابر حق و فرمان ها و دستورات اوست ، این ادب مایه رشد و تکامل و سبب سعادت دنیا و آخرت و نهایتاً عامل اتصال به رحمت رحیمیه و رضوان الهی و بهشت عنبر سرشت و بالاتر از همه رسیدن به مقام قرب و لقا و وصال است .

به قول سالک مسالک الهیه و معارف ربانیه حضرت فیض : قومی به منتهای ولایت رسیده اند

ص:99

هرچند گشته اند سراپای صنع را

تحقق این ادب همان بندگی و طاعت خالصانه است که انسان را به اوج کرامت و معیت مع اللّٰه و قلّه انسانیت می رساند .

ص:100

گفتیم چند نفر به حضورت آمدند و هر کدام از چیزی شکایت کردند و شما همه آنان را به آمرزش خواهی از خدا فرمان دادی ، فرمود : من از پیش خود آنان را به آمرزش خواستن از حق راهنمایی نکردم من به اعتبار گفته خدا که از نوح علیه السلام حکایت کرده است که به قومش گفت : برای رسیدن به انواع نعمت ها از خدا درخواست آمرزش کنید ، آنان را به آمرزش خواستن هدایت نمودم (1) .

آری ؛ به فرموده قرآن توبه از گناه و آمرزش خواهی باعث تجلی رحمت به صورت انواع نعمت ها خواهد شد .

و نیز همه حقایق معنوی چون معرفت ، سلوک در راه حق ، ادای واجبات ، ترک محرمات ، تقوا و خدمت به بندگان خدا به ویژه مؤمنان سبب می شود که انسان استحقاق رحمت خدا را که به صورت رضایت او و بهشت عنبرسرشتش جلوه می کند پیدا کند .

قرآن مجید درباره توبه و عمل صالح و پاداشش می فرماید :

فَأَمّٰا مَنْ تٰابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً فَعَسیٰ أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ (2) .

و اما کسی که از شرک و عصیان توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام داده ، امید است که از رستگاران باشد ،

وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصّٰالِحٰاتِ فَأُولٰئِکَ لَهُمُ الدَّرَجٰاتُ الْعُلیٰ (3) .

و کسانی که مؤمن بیایند در حالی که کارهای شایسته انجام داده اند ، برای آنان برترین درجات است .

ص:103

برگزیدند و چرا با گشوده بودن درهای رحمت الهی به دوزخ راه سپردند ؟ ! (1) .

و نیز روایت شده حضرت امام حسین علیه السلام پس از شهادت همه یاران و فرزندان و اهل بیتش به دشمن خطاب کرد :

تا خون گلویم را بر زمین نریخته اید باب رحمت خدا به رویتان باز است ، توبه کنید تا نجات یابید .

لشکر یزید می خواستند امام را به قتل برسانند ، ولی آن حضرت می کوشید تا جان مرده آنان را زنده کند و قلب تاریکشان را به نور ایمان منور سازد .

لشکر یزید می خواستند حضرت امام حسین علیه السلام را چون دیگر یارانش قطعه قطعه کنند و او را به درد و رنج اسلحه دچار سازند ، ولی آن حضرت اراده جدی داشت که آنان را از عذاب ابد برهاند و به بهشت برساند ، راستی مهر و رحمت و لطف و مهربانی امام معصوم علیهم السلام و جانشین به حق پیامبر صلی الله علیه و آله تا کجاست ؟ ! با چنین حسن و ملاحت اگر اینان بشرند از دیار دگر و آب و هوای دگرند

آری ؛ رحمت اینان به بشر در طول رحمت همان حقیقت حقّه ای است که در قرآن مجید فرموده است :

. . . وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ (2) .

. . . و ما به او از رگ گردن نزدیک تریم .

ص:105

در روزگارتان نسیم های رحمت ویژه می وزد ، مواظب باشید خود را در معرض وزش آن نسیم ها قرار دهید و استفاده کنید .

بهره وری از رحمت تام حق که قرآن است و خود باعث جلب رحمت واسعه الهی در دنیا و آخرت به سوی انسان می باشد شرایطی دارد از جمله :

وَ إِذٰا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (1) .

و هنگامی که قرآن خوانده شود ، به آن گوش فرا دهید و سکوت کنید تا مشمول رحمت شوید .

پس استماع کامل و سکوت تام ، زمینه ای است که انسان مورد رحمت حق قرار گیرد و در نقطه مقابل اگر انسان با بی اعتنایی به کتاب خدا بر خود ستم ورزد زمینه بدبختی و خسارت را برای خود فراهم آورده است ، چنانکه در آیه ای دیگر می فرماید :

وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مٰا هُوَ شِفٰاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لاٰ یَزِیدُ الظّٰالِمِینَ إِلاّٰ خَسٰاراً (2) .

و ما از قرآن آنچه را برای مؤمنان مایه درمان و رحمت است ، نازل می کنیم و ستمکاران را جز خسارت نمی افزاید . زان که از قرآن بسی گمره شدند زین رسن قومی درون چه شدند

ص:107

مر رسن را نیست جرمی ای عنود چون تو را سودای سر بالا نبود (1)

و این که قرآنِ شفابخش برای بیمار دلان زیان آور است نظیر میوه های رسیده و پرآب و شیرین است که برای کسی که مبتلا به زخم معده و اثنی عشر است زیان آور است .

یا قند شیرین که برای مبتلایان به بیماری قند خسارت بار است . گر تو می خواهی مسلمان زیستن نیست ممکن جز به قرآن زیستن

نقش قرآن چون در این عالم نشست

این کتاب بزرگ الهی که از عالم غیب الهی و قرب ربوبی نازل شده و برای استفاده ما مهجوران و خلاص ما زندانیان سجن طبیعت و مغلولان زنجیرهای پیچ در پیچ هوای نفس و آمال به صورت لفظ و کلام در آمده از بزرگ ترین مظاهر رحمت مطلقه الهیه است که ما کور و کرها از آن به هیچ وجه استفاده نکردیم و نمی کنیم (2) .

ص:108

. . . و نور روشنگری مانند قرآن به سوی شما نازل کردیم .

و نیز

. . . قَدْ جٰاءَکُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ وَ کِتٰابٌ مُبِینٌ (1) .

. . . بی تردید از سوی خدا برای شما نور و کتابی روشنگر آمده است .

و نیز می فرماید : ما قرآن را نور قرار دادیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن هدایت می کنیم .

. . . وَ لٰکِنْ جَعَلْنٰاهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِنٰا . . (2) .

. . . ولی آن کتاب را نوری قرار دادیم که هر کس از بندگانمان را بخواهیم به وسیله آن هدایت می کنیم ؛ بی تردید تو مردم را به راهی راست هدایت می نمایی .

و در آیه ای از ما می خواهد که به خدا و رسول و نوری که نازل فرموده ایمان آوریم .

فَآمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنٰا . . . (3) .

پس به خدا و پیامبرش و نوری که نازل کردیم ، ایمان آورید . . .

در این چهار آیه به زبان های گوناگون نور بودن این نعمت گوشزد شده است .

نور ، خودش ذاتاً روشن است و هم سایه چیزها را روشن و نمایان

ص:110

می کند و اگر نور نبود هیچ چیزی قابل مشاهده نبود حتی اگر در شب غیر مهتابی انسان چیزی را می بیند و تشخیص می دهد بر اثر نور اندک ستارگان است .

ظریفی می گفت : قرآن کریم تنها بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله نازل نشده است بلکه بر امت ایشان هم نازل شده است و این حقیقتی است که نحوه رابطه خدا و بنده و تفضل فراوان او را بیشتر نمایان می کند ، او این ظرافت را از مضمون تعبیر حق در بخشی از آیات کریمه استفاده کرده بود ، مثلاً آنجا که می فرماید :

. . . وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّٰاسِ مٰا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ . . . (1) .

. . . و قرآن را هم به سوی تو نازل کردیم به خاطر اینکه برای مردم آنچه را که برای هدایتشان به سویشان نازل شده بیان کنی .

کسی که بتواند مخاطب قرآن قرار گیرد و از قرآن جدا نباشد می یابد که نه تنها قرآن برای هدایت او نازل شده ، بلکه به سوی او نیز نازل شده است ، با این تفاوت که پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله واسطه نزول قرآن به سوی امت و مردم نزول قرآن را از طریق ایشان دریافت می کنند . خدای مهربان که صادق ترین صادقان است می فرماید :

. . . وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً (2) .

. . . و نور روشنگری مانند قرآن به سوی شما نازل کردیم .

ص:111

یعنی آنچه که به قلب امت اسلامی می رسد همان مرحله پایانی و نازله قرآن و وحی الهی است که خدا با آن سخن می گوید نه اینکه این نور تا قلب پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و از آن به بعد قطع شده باشد .

قلب پاک رسول اسلام صلی الله علیه و آله و زبان مقدسش افق طلوع وحی است نه چیزی را کتمان می کند چون :

وَ مٰا هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ (1) .

و او نسبت به ابلاغ و تعلیم آنچه به او وحی می شود ، بخیل نیست .

تا وحی را کتمان کند و نه جز وحی چیزی می گوید :

وَ مٰا یَنْطِقُ عَنِ الْهَویٰ (2) .

و از روی هوا و هوس سخن نمی گوید .

و آنچه تلاوت می کند همان است که نازل می شود و نطق و سخنش الهی است .

إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ (3) .

گفتار او چیزی جز وحی که به او نازل می شود ، نیست .

هنگام شنیدن خطاب یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مستحب است بگوییم :

لبیک ، برای آنکه خطاب خدای مهربان خطابی فعلی است و هم اکنون خدا با ما سخن می گوید و اگر هم اکنون تکلم حضرت او نباشد دیگر

ص:112

لبیک گفتن برای چیست ؟ چگونه می شود که کسی با قصد جدی جواب متکلم را که درگذشته سخن گفته بگوید ، هنگامی انسان لبیک می گوید که گوینده ای حاضر باشد و دستوری به او داده باشند و خطابی متوجه او نموده باشند .

گاهی امکان دارد خطاب منتفی شده گذشته را که حکمش هنوز باقی و نافذ است در ذهن ترسیم کنیم و هنگام تلفظ آن لبیک گوییم ، ولی چنین توجیه و تکلفی نیازمند به عنایت زاید و مجاز است و اگر بدون چنین عنایتی به طور جد جریان لبیک گویی مطرح باشد معلوم می شود آن خطاب هم اکنون زنده است و جواب ویژه می طلبد (1) .

کردند کامل کنیم ، و برای اینکه همه احکام و معارفی که مورد نیاز بنی اسرائیل بود ، تفصیل و توضیح دهیم و برای اینکه هدایت و رحمت بر آنان باشد تا به دیدار پاداش و مقام قرب پروردگارشان ایمان آورند . * و این قرآن کتابی پرفایده است که ما آن را نازل کردیم پس آن را پیروی کنید و از مخالفت با آن بپرهیزید تا مشمول رحمت شوید . * آری ، قرآن را نازل کردیم تا شما مشرکان نگویید : کتاب آسمانی فقط بر دو گروه پیش از ما یهود و نصاری نازل شد و چون به لغت ما نبود از یاد گرفتن قرائت آنان و آموزششان بی خبر ماندیم . * یا نگویید : اگر کتاب آسمانی بر ما نازل می شد ، مسلماً از آن دو گروه راه یافته تر بودیم ، اینک برهانی آشکار و هدایت و رحمتی از سوی پروردگارتان برای شما آمد ، پس ستمکارتر از کسی که آیات خدا را تکذیب کند و از آن ها روی بگرداند کیست ؟ به زودی کسانی را که از آیات ما روی می گردانند ، به خاطرِ روی گرداندنشان به عذابی سخت مجازات خواهیم کرد (1) .

ص:114

نظیر همین تعبیر هُدیً وَ رَحْمَةً در این آیات آمده است : اعراف ( 7 ) :

52 ؛ یونس ( 10 ) : 57 ؛ یوسف ( 12 ) : 111 ؛ نحل ( 16 ) : 64 و 89 ؛ نمل ( 27 ) : 77 ؛ لقمان ( 31 ) : 3 .

که کمال نهایی است می رسد ، خدای سبحان این مائده رحمت را به عنوان تبیان به مردم شناسانیده است .

. . . وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْریٰ لِلْمُسْلِمِینَ (1) .

. . . و این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر هر چیزی و هدایت و رحمت و مژده ای برای تسلیم شدگان به فرمان های خدا ست .

هر چیزی که در تأمین سعادت انسان ها سهم مؤثر دارد در این کتاب الهی بیان شده است و اگر انجام کاری سعادت بشر را فراهم کند در قرآن آمده است ، همچنین اگر ارتکاب عملی باعث شقاوت و بدبختی انسان ها می شود مطرح شده و فرمان آمده که از آن بپرهیزند .

قرآن مجید برای جهان آفرینش آغازی قائل است به نام مبدأ که فیض خلقت از آنجا شروع شده و انجامی به نام معاد که نظام هستی به آن سمت می رود و مسیری به نام صراط مستقیم و دین که با پیمودن این مسیر و راه صحیح باید به آن مقصد رسید همه معارف دین در همین سه بخش مبدأ و معاد و صراط آمده است .

حضرت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام برای اینکه ما را به اهمیت این سه حقیقت فراگیر آگاه کند در روایتی می فرماید :

« رَحِمَ اللّٰهُ امرءً عَرَفَ مِنْ أیْنَ وَفِی أیْنَ وَ إلیٰ أیْنَ ؟ » (2) .

ص:116

خدا رحمت کند کسی را که بشناسد از کجاست و در کجاست و به سوی کجا روان است .

یعنی خدا رحمت کند انسانی را که خدای خود را می شناسد و آشنای به توحید و مبدءشناس است و بفهمد که اکنون در کجاست و در چه جهت و وضعیتی قرار دارد و باید در چه راهی گام بردارد و صراطشناس باشد و تشخیص دهد به کدام مقصد در حرکت است و معادشناس باشد .

قرآن برترین کلامی است که خدا نازل فرموده است ، چه از نظر الفاظ و عبارات و چه از نظر فصاحت و بلاغت و چه از نظر معنی و مضمونی که غنی و انسان ساز است .

اگر سخنی بهتر و عمیق تر از این امکان داشت بی تردید خدای تعالی آن را برای پیامبر صلی الله علیه و آله که خاتم پیامبران اوست نازل می کرد .

اگر کلام و پیامی بالاتر از قرآن قابل فرض بود ممکن نبود که خدای مهربان آن را به دست آخرین پیامبرش ابلاغ نفرماید ، زیرا نه خدا جاهل به حقایق یا ناتوان و عاجز است و نه بخیل ، خدایی که بر هر کاری و بر هر چیزی قادر است .

. . . وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (1) .

. . . و او بر هر کاری تواناست .

از عطا کردن پیام بهتر و بالاتر به پیامبرش عاجز نیست و نیز خدا از هر عیب و نقصی از جمله بخل پاک و منزه است چنانکه مکرر در آیات قرآن به وسیله لغت تسبیح و مشتقاتش به پاکی او از هر عیب و نقصی اشاره شده است ، بنابراین قرآن کریم بهترین پیام و کامل ترین ره آوردِ جاودانی و برترین نعمت الهی و سفره رحمت گسترده و واسعه حق است و کلامی برتر از آن ممکن نخواهد بود .

خوانندگان باشد بلکه کتابی است الهی و دارای مرتبت ها و مرحله ها ، ظاهر و باطن دارد و باطنش نیز دارای بطونی است ، مرحله اعلای آن ام الکتاب است چنانکه می فرماید :

وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتٰابِ لَدَیْنٰا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ (1) .

و همانا که آن در امّ الکتاب که لوح محفوظ است نزد ما بلند مرتبه و حکیم است .

اصل و ریشه و مادر آنکه عالی ترین مرحله و وجود حقیقی است نزد خدا و لدی اللّٰه است ، همان مرتبه عالیه ای که در دست فرشتگان مقرب و مورد اکرام الهی است .

بِأَیْدِی سَفَرَةٍ * کِرٰامٍ بَرَرَةٍ (2) .

در دست سفیرانی * بزرگوار و نیکوکار .

و مرتبه پایین و نازل آن به دست مردم و به زبان عربی آشکار است .

إِنّٰا جَعَلْنٰاهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (3) .

که ما آن را به زبان عربی فصیح و گویا قرار دادیم تا در آن تعقّل کنند .

و در این مرحله آن ، محتوا در قالب الفبایی در می آید ، شنیده می شود ، دیده و نوشته می شود ، تفسیر و تأویل می گردد ، تا زمینه فهم

ص:119

و تعقل و ترقی و تکامل انسان فراهم آید ، در همین آیه یادآور شده که قرآن را به صورت عربی فصیح درآورده ایم تا منشأ تعقل و فهم و اندیشیدن شما باشد : لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ .

و حقیقت الهی قرآن شریف قبل از تنزل به منازل خلقیه و تطور به اطوار فعلیه از شؤون ذاتیه و حقایق علمیه در حضرت واحدیت است و آن حقیقت « کلام نفسی » است که مقارنت ذاتیه در حضرات اسمائیه است .

و این حقیقت برای احدی حاصل نشود به علوم سهمیه و نه به معارف قلبیه و نه به مکاشفه غیبیه مگر به مکاشفه تامّه الهیه برای ذات مبارک نبی ختمی مرتبت در محفل انس قٰابَ قَوْسَیْنِ (1) بلکه در خلوتگاه سرّ مقام أَوْ أَدْنیٰ (2) و دست آمال عائله بشریه از آن کوتاه است مگر خُلّص از اولیاء اللّٰه که به حسب انوار معنویه و حقایق الهیه با روحانیت آن ذات مقدس مشترک و به واسطه تبعیت تامّه فانی در آن حضرت شدند که علوم مکاشفه را بالوراثه از آن حضرت تلقی کنند و حقیقت قرآن به همان نورانیت و کمال که در قلب مبارک آن حضرت تجلی کند به قلوب آنان منعکس شود ، بدون تنزل به منازل و تطور به اطوار و آن قرآن بی تغییر است و از کتاب وحی الهی کسی که تحمل این قرآن را دارد وجود شریف ولی اللّٰه مطلق علی بن ابی طالب علیه السلام است .

و سایرین نتوانند این حقیقت را دریابند مگر با تنزل از مقام غیب به موطن شهادت و تطور به اطوار ملکیّه و تکسّی به کسوت الفاظ و حروف دنیاویه (3) .

ص:121

6 - عنوان هایی که بر صحیح بودن محتوی و محکم و متقن بودن مضمون و روشنی مفاهیم آن دلالت دارد ، مفاهیمی که قوای فکری و عقلانی انسان را تغذیه می نماید و حق و باطل را از یکدیگر جدا می سازد مانند : « علم ، برهان ، تبیان ، بیان ، بینات ، فرقان ، فصل ، قیم و غیر ذی عوج » .

7 - اوصافی که دلالت بر نیروی انگیزنده قرآن دارد ، نیرویی که انسان را برای حرکت تأمّلی به فعالیت وا می دارد مانند : « بشری ، بشیر و نذیر » .

8 - اوصافی که دلالت دارد قرآن دل را بیدار نموده و از غفلت و بی خبری خارج و برای پذیرش حق آماده می سازد مثل « ذکری ، ذی الذکر ، تذکر و موعظه » .

9 - عناوینی که دلالت دارد قرآن امراض روحی را شفا می دهد و موانع را برطرف می سازد مانند : « شفا » .

10 - اوصافی که دلالت بر روشن گری قرآن نسبت به همه مراحل کمال یا ابعاد انسان دارد یعنی هم در مرحله شناخت فکر و عقل را هدایت می کند و بینش صحیح و یقین به انسان می بخشد و هم به دل روشنی و آگاهی داده و آن را برای گرایش و پذیرش حق آماده می سازد و هم روح را در سیر صعودی قدم به قدم همراهی و راهنمایی می کند تا درجات عالیه کمال را یکی پس از دیگری طی کند و به هدف نهایی برسد .

ص:123

یَهْدِی بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ سُبُلَ السَّلاٰمِ . . . (1) .

خدا به وسیله آن نور و کتاب کسانی را که از خشنودی او پیروی کنند به راه های سلامت راهنمایی می کند . . .

آنچه صریحاً یا ظاهراً در قرآن کریم آمده در چند دسته است :

الف : معارفی که به اسماء و صفات الهی مربوط می شود از قبیل :

حیات ، علم ، قدرت ، سمع ، بصر ، توحید و سایر اوصاف کمالی که به ذات خدا بستگی دارد .

ب : معارفی که مرتبط است به افعال الهی مانند : خلق و امر و اراده و مشیت ، هدایت ، قضا و قدر ، جبر و تفویض ، رضا و سخط و . . .

ج : معارف مربوط به واسطه های فیضی مانند : لوح ، قلم ، بیت معمور و امثال آنکه واسطه فیضی بین خدای متعال و انسان ها هستند .

د : مباحث مربوط به شناخت انسان و تبیین حقیقت وی در جهان چه انسانِ پیش از دنیا و چه انسان پس از دنیا و چه انسان در دنیا .

و مباحثی که در زمینه پیدایش انسان ، معرفت انسان ، معرفت اصول اجتماعی انسان ، انسان های کامل و نمونه و کمال انسان به عنوان نبوت رسالت وحی ، الهام ، شریعت و نیز آنچه بیانگر آینده انسان یعنی برزخ و معاد است .

و همچنین معارفی که درباره اخلاق ، تهذیب ، تربیت و مقام های اولیای الهی است .

در مجموع هر آنچه به سعادت بشر مربوط است از عقیده و اخلاق و عمل همه در قرآن بیان شده است و از آنجا که عقیده و اصول دین زیربنا و پایه اخلاق و عمل است خدای سبحان نسبت به آن عنایت ویژه ای فرموده و می توان گفت هیچ عقیده ای در جهان نیست که قرآن درباره آن سخن نگفته باشد . قرآن حق را تأیید و باطل را نفی می کند و این امر شامل همه عقاید گذشته و آینده می شود ، باید همه مکتب های

ص:125

بشری بر این میزان الهی عرضه شود و صحت و سقم آنها روشن گردد ، زیرا قرآن دراین باره اظهار نظر کرده است .

و کینه و ریا و غرور اعمال فاسد ظاهری در انسان باشد مشاهده امور ملکوتیه ممکن نخواهد بود .

2 - انجام همه فرایض و واجبات قلبیه و قالبیه و بدنیه و مالیه و حقوقیه است .

3 - اتصال به ولایت اهل بیت علیهم السلام و عشق ورزی به آنان و پیروی و اطاعت از دستورات حیات بخش آن بزرگواران .

4 - مداومت بر عمل صالح و اخلاق حسنه و حفظ و رعایت تقوا در همه امور و شؤون زندگی فردی و خانوادگی و اجتماعی .

ص:127

و زکات و امر بمعروف و نهی از منکر و . . . به کیفیتی که برای انسان نظام داده شده حکم و دستورش بر فرشتگان و دیگر موجودات مقرر نشده است ، عبادات و به عبارت دیگر این مقامات مخصوص خلیفة اللّٰه یعنی انسان است .

از طریق درک عبادات ، رأفت و محبت و رحمت حق به انسان قابل درک است ، اگر این حقیقت به خوبی شناخته شود به راستی راه و رسم انسان و روحیاتش عوض می شود ، این مهر و محبت و رأفت و لطف اوست که باب عبادت و راز و نیاز و مناجات و دعا را به روی انسان گشوده است ورنه حضرت او هیچ وقت به عبادت کسی و اطاعت موجودی نیاز نداشته و ندارد و نخواهد داشت .

امیر المؤمنین علیه السلام در مقدمه خطبه متقین می فرماید :

« فَإنَّ اللّٰهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالی خَلَقَ الْخَلْقَ حِینَ خَلَقَهُمْ غَنِیّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ آمِناً مِنْ مَعْصِیَتِهِمْ لأنَّهُ لَا تَضُرُّهُ مَعْصِیَةُ مَنْ عَصَاهُ وَ لا تَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أطَاعَهُ » (1) .

خدای پاک و برتر مخلوقات را آفرید در حالی که از طاعتشان بی نیاز و از گناهانشان ایمن بود زیرا سرکشی سرکشان به او زیان نرساند و بندگی بندگان او را سود نبخشید .

قرآن می فرماید :

إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللّٰهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ (2) .

ص:129

و موسی به بنی اسرائیل گفت : اگر شما و همه مردم روی زمین کافر شوید زیانی به خدا نمی رسد ؛ زیرا خدا بی نیاز و ستوده است .

گرچه هیچ کس از خدا هیچ طلبی ندارد و حضرتش از باب لطف و کرم ، نعمت های مادی و معنوی اش را بی دافع به مخلوقات می رساند ولی رحمت رحیمیه اش اقتضا کرده که اگر انسان به عنوان تکلیف الهی و وظیفه وجدانی و انسانی کار مثبتی گرچه اندک و هزینه کردن حسنه اخلاقی گرچه کم به بازار زندگی بیاورد و به عنوان عبادت خدا آن را انجام دهد - تا چه رسد به کار مثبت فراوان و ظهور دادن اخلاق حسنه - چون باران بهار مزدی و پاداشی نه درخور عمل و اخلاق مکلّف بلکه درخور کرم و لطف و عنایت و محبتش که اندازه ندارد به او عطا کند .

آری ؛ حضرت او بدون اینکه کسی مستحق نعمتی باشد ابتدا به عطا کردن نعمت می کند (1) ولی وقتی انسان نعمت مادی و معنوی او را تبدیل به عبادت می کند و با عمر کوتاهش در چهارچوبی محدود خدا را بندگی می کند رحمت ویژه حق به صورت پاداشی جاویدان به سراغ او می آید ! !

قرآن به کیفیتی شگرف و اعجاب انگیز به این حقیقت در آیات بسیاری اشاره دارد از جمله در دو آیه از آیات سوره مبارکه فاطر :

إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتٰابَ اللّٰهِ وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ سِرًّا وَ عَلاٰنِیَةً یَرْجُونَ تِجٰارَةً لَنْ تَبُورَ * لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ

ص:130

غَفُورٌ شَکُورٌ (1) .

قطعاً کسانی که همواره کتاب خدا را می خوانند و نماز را برپا می دارند و از آنچه روزی آنان کرده ایم در نهان و آشکار انفاق می کنند ، تجارتی را امید دارند که هرگز کساد و نابود نمی شود . * این همه را انجام می دهند تا خدا پاداششان را کامل عطا کند و از فضلش بر آنان بیفزاید ؛ یقیناً او بسیار آمرزنده و عطا کننده پاداش فراوان در برابر عمل اندک است .

مراتب خسران و زیانکاری است ، که پس از خروج از این نشئه و ورود در محاسبه الهیه موجب حسرت هایی است که عقل ما از ادراک آن عاجز است .

ما تا در حجاب عالم ملک و پرده طبیعت هستیم نمی توانیم آن عالم را ادراک کنیم و دستی از دور بر آتش داریم .

کدام حسرت و ندامت و زیان و خسارت بالاتر از آن است که چیزی که وسیله کمال و سعادت انسان و دوای دردها و نقایص قلبیه است و در حقیقت صورت کمالیه انسانیه است ، ما پس از چهل ، پنجاه سال تعب در راه آن از آن به هیچ وجه استفاده روحی نکرده سهل است ، مایه کدورت قلبیه و حجاب های ظلمانیه شود و آنچه موجب قرةالعین رسول اکرم صلی الله علیه و آله است موجب ضعف بصیرت ما گردد !!

. . . یٰا حَسْرَتیٰ عَلیٰ مٰا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللّٰهِ . . . (1) .

. . . دریغ و افسوس بر اهمال کاری و تقصیری که درباره خدا کردم . . .

پس ای عزیز ! دامن همت به کمر زن و دست طلب بگشای و با هر دشواری و زحمتی که باشد حالات خود را اصلاح کن و شرایط روحی اهل معرفت را تحصیل کن و از این معجون و داروی الهی که با کشف تام محمدی برای درمان تمام دردها و نقص های نفوس و جان ها فراهم آمده استفاده کن (2) .

ص:132

ص:134

. . رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَةٍ وٰاسِعَةٍ . . (1) .

. . . پروردگارمان صاحب رحمتی گسترده است . . .

نزدیک به دویست و نود بار واژه رحمت و مشتقاتش در قرآن مجید به کار رفته و عمدتاً در رابطه با انسان هم مطرح شده است .

این واژه در ارتباط با انسان و اینکه این موجود عاقل مکلّف با ادای تکلیف راه به رحمت خدا دارد حتی اگر یک بار به کار گرفته می شد مثلاً در همین آیه جلوه داشت :

. . إِنَّ اللّٰهَ بِالنّٰاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ (2) .

. . . یقیناً خدا به همه مردم رئوف و مهربان است .

باز از سرِ ما زیاد بود ، ما که هستیم و چه هستیم و نسبت به رحمت او چه استحقاقی داریم ؟

مگر نه این است که خاکی بی قدر و قیمت بودیم ، اراده حکیمانه اش به آفرینش ما تعلق گرفت ، پس ما را موجودی معتدل و استوار و عاقل و مکلف و مرید و مختار و به صورت احسن تقویم آفرید و میلیاردها نعمت را سر سفره حیات ما قرار داد و روز و شب و هفته و ماه و سال و سالیان و خورشید و ماه و ستارگان و نجوم و آنچه که در زمین و دریاست مسخّر و رام ما نمود و همه ابزار و وسایل را برای قیام ما به عبادت و خدمت به خلق در اختیار ما گذاشت و توفیق هر کار مثبتی را به

ص:135

ما عنایت فرمود تا جایی که اگر دقت کنیم می یابیم که هرچه از خیر و خوبی انجام می دهیم با ابزار و وسایل و نعمت ها و اراده و توفیق اوست و از خود چیزی نداریم که به عنوان داشتِ خود به او بپردازیم .

پس باید نسبت به هیچ عبادت و خدمتی ذاتاً از او طلبکار نباشیم ولی با این همه درحالی که هیچ نیازی به ما ندارد حاضر شده با ما به تعامل برخیزد و آنچه را که ما از سرمایه های مِلکی او هزینه می کنیم و به صورت عبادت و خدمتِ به خلق تحویل او می دهیم به صورت پاداشی عظیم و اجری کریم در عین اینکه ذره ای مستحق آن نیستیم به ما برگرداند ! !

جملاتی از دعای بعد از زیارت حضرت امام رضا علیه السلام که از طرفه دعاهاست و نظیر آن در میان دعاها بسیار کم است ما را به این حقایق شگرف و بهت انگیز راهنمایی می کند :

« وَ کُلَّما وَفَّقْتَنی بَخَیْرٍ فَأنْتَ دَلیلی عَلَیهِ وَ طریقی إلَیْه » .

و هرگاه مرا به هر کار نیکی موفّق نمودی راهنمایم بر آن و راهم به سوی آن تو بودی .

« ما زِلْتُ مَصْحُوباً مِنْکَ بِالنِّعَمِ جارِیاً عَلَیٰ عَادَاتِ الْإِحْسانِ وَ الْکَرَمِ » .

همواره از سوی تو همنشین و همراه نعمت های مادی و معنوی ات بوده ام ، نعمت هایی که بر اساس کثرت تجلی های احسان و کرم تو بر من جاری بوده است .

« لَا تُحْمَدُ یَا سَیِّدِی إِلَّا بِتَوْفِیقٍ مِنْکَ یَقْتَضِی حَمْداً وَ لا تُشْکَرُ عَلَیٰ أَصْغَرِ مِنَّةٍ إِلَّا اسْتَوْجَبْتَ بِها شُکْراً فَمَتیٰ تُحْصیٰ نَعْماؤُکَ یَا إِلٰهِی وَ تُجازیٰ آلاؤُکَ

ص:136

یَا مَوْلایَ وَ تُکافَأُ صَنَائِعُکَ یَا سَیِّدِی » .

ای سرورم ! سپاست نگذارند مگر به توفیقی از سوی خودت ، که آن نیز موجب سپاس دیگری است و بر کوچک ترین نعمت شکرت ننمایند مگر آنکه بر آن شکر شکری دیگر را سزاوار شوی ، ای معبود من ! پس چه زمانی نعمت هایت برشمرده شود و ای آقای من ! چه هنگامی به عطاهایت پاداش داده شود و پاداش متقابل به خوبی هایت برگردانند ؟ !

« فَکَمْ مِنْ سَیِّئَةٍ أَخْفاها حِلْمُکَ حَتَّیٰ دَخِلَتْ وَ حَسَنَةٍ ضاعَفَها فَضْلُکَ حَتَّیٰ عَظُمَتْ عَلَیْهَا مُجَازَاتُکَ » (1) .

چه بسیار گناهانی که آن را با بردباریت پوشانیدی تا از میان رفت و چه بسیار نیکی هایی که فضل و احسانت آن را چندین برابر کرد تا پاداش دادنت بر آن بزرگ شد ! !

کَما أُحِبُّ فَاجْعَلْنِی کَما تُحِبُّ » (1) .

معبودا ! مایه سرافرازی و عزت من همین بس که بنده تو باشم و برای افتخارم همین بس که تو معبود من باشی ، معبودا ! تو همانگونه ای که من دوست دارم ، پس مرا برای آنچه که تو دوست داری موفق فرما .

سبب ارزشمندی و عزت که نهایتاً انسان را به رحمت خاص حق اتصال می دهد ایمان ، تقوا ، جهاد ، عمل صالح و اخلاق حسنه است نه زندگی اشرافی و زرق و برق های مادی و پوچ و گذرا .

. . . یَرْفَعِ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ . . . (2) .

خدا مؤمنان از شما را به درجه ای و دانشمندانتان را به درجاتی عظیم و باارزش بلند گرداند .

. . إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّٰهِ أَتْقٰاکُمْ . . (3) .

بی تردید گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست .

. . . فَضَّلَ اللّٰهُ الْمُجٰاهِدِینَ عَلَی الْقٰاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً (4) .

. . . و جهادکنندگان را بر خانه نشینانِ بی عُذر به پاداشی بزرگ برتری داده است .

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلیٰ رَبِّهِمْ أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ

ص:138

هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ (1) .

قطعاً کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و به پروردگارشان آرامش و اطمینان یافتند ، اهل بهشت اند و در آن جاودانه اند .

وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغٰاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ سِرًّا وَ عَلاٰنِیَةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولٰئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدّٰارِ (2) .

و برای به دست آوردن خشنودی پروردگارشان در برابر گناهان و انجام وظایف و حوادث شکیبایی ورزیدند و نماز را بر پا داشتند و بخشی از آنچه را روزی آنان کردیم در نهان و آشکار انفاق نمودند و همواره با نیکیِ عبادت زشتی و پلیدی گناه را دفع می کنند و با خوبی های خود نسبت به مردم ، بدی های آنان را نسبت به خود برطرف می نمایند ، اینانند که فرجام نیک آن سرای ویژه آنان است .

از آنجا که عنوان های این روایات متنوع و همه آموزنده است به سه نمونه اشاره می شود .

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید :

« إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّٰهَ رَغبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْتُّجَارِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّٰهَ رَهْبَةً فَتِلکَ عِبَادَةُ الْعَبیدِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّٰهَ شُکْراً فَتِلکَ عِبَادَةُ الأحْرَارِ » (1) .

گروهی خدا را به امید دست یافتن به بهشت پرستیدند و این پرستش تاجران و بازرگانان است و قومی خدا را به خاطر ترس از دوزخ عبادت کردند و این عبادت بردگان است و جمعی او را از سر سپاس و شکر بندگی کردند و این بندگی آزادگان است .

حضرت امام صادق علیه السلام با تعبیر و توضیحی بیشتر در این زمینه می فرماید:

« إنَّ النَّاسَ یَعبُدُونَ اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلیٰ ثَلَاثَةِ أوجُهٍ فَطَبَقَةٌ یَعْبُدُونَهُ رَغْبَةً فِی ثَوَابِهِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الحُرَصَاءِ وَ هُوَ الطَّمَعُ و آخَرُونَ یَعْبُدُونَهُ خَوْفاً مِنَ النَّارِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ العَبِیدِ وَ هِیَ رَهْبَةَ وَ لکنّی أعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الکِرَامِ وَ هُوَ الأمن لِقَوْلِه عَزَّ وَ جَلَّ : . . . وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (2) و لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ : قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّٰهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّٰهُ . . . (3)فَمَن أحَبَّ اللّٰهَ أحَبَّهُ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ أحَبَّهُ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَانَ مِنَ

ص:140

الآمِنینَ » (1) .

مردم در عبادت و بندگی خدای عزّ و جلّ سه گروهند : گروهی او را به خاطر رسیدن به پاداش عبادت می کنند ، که این عبادت حریصان و آزمندان است و آن طمع است . گروهی او را از ترس دوزخ می پرستند که این عبادت بردگان است و آن ترس است . ولی من خدای عزّ و جلّ را به خاطر عشق و محبت عبادت می کنم و این عبادت اهل کرامت است و آن مایه امن و امان است به دلیل آیه شریفه که می فرماید : و آنان در آن روز از هول و هراسی بزرگ ایمن اند و به دلیل آیه شریفه ای که می گوید : بگو :

اگر خدا را دوست دارید ، پس مرا پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد . . .

بنابراین هر که خدا را دوست بدارد خدای عزّ و جلّ نیز او را دوست دارد و هر که خدای عزّ و جلّ دوستش بدارد از وحشت روز قیامت در امان است .

اگر کسی فقط به نیت معامله و معاوضه عبادت کند به گونه ای که گویی با طرف مقابلش فقط سر سودا و داد و ستد دارد ، مثلاً نماز می خواند تا بخشی از بهشت را خریداری کند ، یا عبادت می کند تا از دوزخ رهایی یابد ، چنین عبادتی گرچه باطل نیست ولی آن ارزش لازم را ندارد ، ولی آنان که خدا را برای خدا عبادت می کنند عبادتشان از ارزش لازم برخوردار است و پاداش این عبادت پاداش عظیم و پاداش

ص:141

بسیار والایی است ، زیرا تراز ارزیابی اعمال انسان را بر کیفیت نیت نهاده اند ، هر چه انگیزه و نیت عالی تر و خالص تر باشد عبادت از ارزش بالاتری برخوردار است ، قرآن می فرماید :

اَلَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً . . . (1) .

آنکه مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید . . .

و بدون تردید احسن عمل آن طاعتی است که خالصانه تر باشد .

اهل دل می گویند : بندگانی که خدا را می پرستند اهداف و انگیزه هایی دارند که این اهداف و انگیزه ها یکسان نیست ، عبادت هر انسانی به تناسب معرفت و هدفش در رتبه و سکویی قرار می گیرد .

البته این نکته بسیار مهم را در مسئله عبادت باید مورد توجه قرار داد که عبادت انسان ها بر چند گونه است : برخی در اوج بندگی اند و بندگی آنان بر اساس معرفت و عشق است و برخی عبادتی ناآگاهانه و جاهلانه دارند و گروهی بر اساس ریا و نفاق به عبادت برمی خیزند و عده ای بر پایه رسم و عادت خدا را می پرستند ، در توضیح این مقوله باید گفت :

عبادات انواعی دارد :

1 . خدا را فقط برای خدا پرستیدن چنانکه امیر المؤمنین علیه السلام به آن اشاره فرموده است :

« إلَهی مَا عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِنَّ نَارِکَ وَ لا طَمَعاً فِی جَنَّتِکَ وَ لَکِنْ وَجَدْتُکَ أهلاً

ص:142

لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُکَ » (1) .

معبودا ! تو را از ترس دوزخ و طمع به بهشت عبادت نکردم بلکه فقط تو را شایسته عبادت شدن یافتم به این خاطر به عبادت تو برخاستم . نیست در لوح دلم جز الف قامت یار چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم (2)

2 - خدا را به خاطر سپاسگزاری در برابر نعمت هایش عبادت کردن .

3 - پرستیدن خدا برای تحصیل رضای خدا و رهایی از سخط و غضب او .

4 - طاعت و عبادت برای به دست آوردن ترقی معنوی و وصول به قرب حق .

5 - عبادت برای رهایی از دوزخ و دست یابی به نعمت های بهشت .

این ها مراتب و درجاتی است که در نیت اهل عبادت وجود دارد و بدیهی است هر جا معرفت خدا بیشتر و خودخواهی و خود دیدن کمتر باشد نیت بهتر و پاک تر و خالص تر و عبادت بر پایه آن نیت خالصانه باارزش تر است و تکرار و تداوم این گونه عبادت برای روح و جان و قلب و نفس کاربردی قوی تر و سازندگی بهتر دارد .

و دشوار حسّ می کنند و وقت ادای هر عبادتی در فکرند به نحوی دوش خود را از این بار گران سبک کنند ، قرآن می فرماید :

وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ وَ إِنَّهٰا لَکَبِیرَةٌ إِلاّٰ عَلَی الْخٰاشِعِینَ (1) .

از صبر و نماز یاری بخواهید و یقیناً این کار جز بر فروتنان ، گران و دشوار است .

اینان برای فرار از انجام عبادت صدها بهانه می آورند و پس از آنکه آن را عجولان به جا می آورند نفس عمیقی کشیده و می گویند :

راحت شدیم !

گرد می کنند و به بی دینی و ارتداد می گرایند ، دنیا و آخرت را از دست داده اند و این است همان زیان آشکار .

در سفر قشلاق و ییلاق یکی از عشایر از خوزستان به سوی مناطق سردسیر اصفهان فرزند یکی از افراد بر اثر استفاده از غذاهای نامناسب و نبود بهداشت و درمان می میرد ، پدر خانواده می گفت : از آن پس همسرم در اعتراض به این که چرا خدا دخترم را از من گرفت دست از دعا و نماز برداشت و دیگر رو به قبله نایستاد .

پس از چهل روز او را به اصفهان و از آنجا به تخت فولاد و در تخت فولاد کنار گلزار شهیدان بردم و گفتم : بنگر که این جوانان با اختیار خود شهادت را برگزیدند و خانواده آنان به فراق این عزیزان مبتلا شدند ، نه از خدا گله کردند و نه رابطه خود را با بندگی و عبادت بریدند ، با مشاهده آن همه مزار شهید بنا گذاشت به نماز و عبادت باز گردد .

برخی عبادت های فصلی عبادت های از روی بیچارگی است ، فراوان اند افراد مرفهی که غرق عیش و عشرت اند و تا ایام به کام است از معنویّت و معاد و طاعت و عبادت غافل و بی خبرند و حتی گاهی ثروت و مال توانایی های مادی آنان را طاغی و یاغی نیز می کند ، چنانکه قرآن مجید به این واقعیت هشدار داده است :

کَلاّٰ إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَیَطْغیٰ * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنیٰ (1) .

این چنین نیست که انسان سپاس گزار باشد مسلماً انسان سرکشی می کند .

* برای اینکه خود را بی نیاز می پندارد .

ص:145

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید :

« تَعرَّفْ إلَی اللّٰهِ فِی الرَّخَا یَعْرِفکَ فِی الشِّدَّةِ » (1) .

هنگام رفاه و آسایش خود را ( با عبادت و طاعت ) به خدا بشناسان تا هنگام گرفتاری و سختی تو را مورد توجه قرار دهد .

حضرت حق به داود وحی فرمود :

« اذکُرنِی فِی أیّامِ سَرَّائِکَ حَتّی أسْتَجِیْبَ لَکَ فِی أیّامِ ضَرّائِکَ » (2) .

زمان آسایش و خوشی به یاد من باش ، تا هنگام گرفتاری و سختی دعایت را اجابت کنم .

در هر صورت گروهی وقت رفاه و خوشی و زمان داشتن مال و منال مست و غافل اند و کاری به عبادت و پرستش حق و طاعت و خدمت به خلق ندارند ، ولی هنگامی که بر اثر حادثه ای مال و ثروت از دست می رود و به رنج و سختی دچار می شوند عابد و زاهد می شوند و روی به محراب عبادت می کنند و البته قصدشان از عبادت معطوف کردن توجه خدا به اوضاع زندگی خودشان می باشد ، تا شاید با کمک عبادت و طاعت از آن رنج خلاصی یابند و بار دیگر چهاراسبه در میدان هوا و هوس بتازند .

قصّه آن چوپانی که سر زبان هاست در این زمینه قصه آموزنده ای

ص:146

است ، هنگامی که تنها و در بیابان سرد و برفی گرگ ها از هر طرف به گله اش حمله کردند از دور چشمش به گنبد امام زاده محل افتاد و از همانجا متوسل شد و با تضرع و زاری نذر کرد که اگر رمه گوسپندان جان سالم به در برند چند کوزه روغن برای روشنایی چراغ های امام زاده هدیه کند ، اتفاقاً چنین شد و رمه از گزند گرگ ها سالم ماند .

با رفع خطر و عادی شدن اوضاع تعهد از میان رفت و نذر کأن لم یکن اعلام شد !

از قضا سال بعد نیز در فصل سرمای زمستان نظیر همان پیش آمد رخ داد ، چوپان می خواست دوباره متوسل شود ولی خاطره نذر سابق او را نزد وجدانش شرمنده ساخت ولی گرگ لحظه به لحظه به رمه نزدیک تر می شد ، بالاخره رو به امام زاده به التماس افتاد و گفت : شما که ظرف ندادی که تا من از روغن پر کنم !!

قرآن در این زمینه انسان را چه نیکو روانکاوی کرده است :

وَ إِذٰا مَسَّ الْإِنْسٰانَ الضُّرُّ دَعٰانٰا لِجَنْبِهِ أَوْ قٰاعِداً أَوْ قٰائِماً فَلَمّٰا کَشَفْنٰا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنٰا إِلیٰ ضُرٍّ مَسَّهُ کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ (1) !

و چون انسان را گزند و آسیبی رسد ، ما را در همه حالات به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده به یاری می خواند ، پس زمانی که گزند و آسیبش را برطرف کنیم ، آن چنان به راه ناسپاسی و گناه می رود که گویی هرگز ما را برای برطرف کردن گزند و آسیبی که به او رسیده به یاری نخوانده است ! ! این گونه برای اسراف کاران اعمالی که همواره انجام

ص:147

می دادند ، آراسته شده تا جایی که زشتی اعمالشان را نمی فهمند .

قبول حضرت حق است .

عابد این گونه عبادت ، هدفش فقط خداست و خوشی ها و ناخوشی ها و بود و نبودها ، هیچ نقشی در عبادت او ندارد .

عابد این گونه عبادت ، عارف به خدا و عاشق خداست و حضرت او را سزاوار پرستش می داند و روی این حساب برای خدا و به انگیزه جلب رضای او به عبادت روی می آورد .

و از آنجا که خلوص ، درجات و مراتب متعددی دارد ، عبادت های خالصانه نیز به میزان ارزش خلوص و انگیزه آن دارای مراتب و درجات متفاوتی است و به همین جهت است که مراتب بهشتیان نیز در بهشت متفاوت و گوناگون است .

و در روایتی حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید :

« لَوْ لَمْ یَتَوَعَّدِ اللّٰهُ عَلیٰ مَعصِیَتِهِ لَکَانَ یَجِب إلّا یُعصَی شُکراً لِنِعَمِهِ » (1) .

اگر خدا بر گناهی وعده عذاب نمی داد باز لازم بود به خاطر سپاسگزاری از نعمت هایش نافرمانی نشود .

آن عبادتی سازنده جان و تأثیرگذار بر روح آدمی است که با حضور قلب و عشق باشد .

و از آداب قلبیه نماز و سایر عبادت ها که موجب نتایج نیکویی است بلکه باعث فتح بعضی از ابواب و کشف بعضی از اسرار عبادات است آن است که سالک جدیت کند که عبادت را از روی نشاط و به جهت قلب و فرح و انبساط خاطر به جا آورد و از کسالت و ادبار نفس در وقت

ص:149

عبادت احتراز شدید کند ، پس وقتی را که برای عبادت انتخاب می کند ، وقتی باشد که نفس را به عبادت اقبال است و دارای نشاط و تازگی است و خستگی ندارد .

زیرا اگر نفس را در اوقات کسالت و خستگی وادار به عبادت کند ممکن است آثار بدی به آن مترتب شود که از جمله آنها آن است که انسان از عبادت منزجر شود و تکلّف و تعسّف آن زیاد گردد و کم کم باعث تنفر طبع و جان انسان شود و این علاوه بر آنکه ممکن است انسان را به کلی از ذکر حق منصرف کند و روح او را از مقام عبودیت که منشأ همه سعادات است برنجاند ، از چنین عبادتی نورانیت قلبیه حاصل نگردد و باطن نفس از آن منفعل نگردد و صورت عبودیت را صورت باطن قابل نشود با این که مطلوب و هدف از عبادت آن است که باطن نفس انسان صورت عبودیت بگیرد .

آنچه ذکر شد تحقق پیدا نکند مگر آنکه عبادت ها از روی نشاط و بهجت به جا آورده شود و از تکلّف و تعسّف و کسالت به کلّی احتراز شود تا حالت محبت و عشق به ذکر حق و مقام عبودیت رخ دهد و انس و تمکّن حاصل آید و انس به حق و ذکر او از اعظم مهمّاتی است که اهل معرفت را به آن عنایت شدید است و اصحاب سیر و سلوک برای آن تنافس کنند و چنانچه اطبا عقیده دارند که اگر غذا را از روی سرور و بهجت میل کنند زودتر هضم شود ، همین طور طب روحانی اقتضا می کند که اگر انسان غذای روحانی را از روی بهجت و اشتیاق تناول کند از کسالت و تکلّف احتراز نماید ، آثار آن در قلب زودتر واقع شود و باطن

ص:150

قلب با آن زودتر تصفیه گردد (1) .

در هر صورت ظهور نتایج و آثار عبادت در گرو انجام آن با خلوص نیت و با نشاط و اشتیاق و با پرهیز از افراط و تفریط است .

حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید : یکی از مسلمانان همسایه ای نصرانی داشت ، آن قدر از مزایای اسلام برای او گفت تا مسلمان شد .

سحرگاهان به درب خانه تازه مسلمان رفت و در کوبید ، تازه مسلمان از پشت در پرسید چکار داری ؟ مرد گفت : وقت نماز صبح نزدیک می شود برخیز وضو بگیر و لباس هایت را بپوش تا با یکدیگر به مسجد برویم و نماز به جای آوریم .

تازه مسلمان وضو گرفت ، جامه پوشید و همراه او به مسجد رفت و مشغول نماز شدند ، پیش از نماز صبح هر چه توانستند نماز خواندند تا سپیده دمید ، آنگاه نماز صبح را خواندند و ماندند تا کاملاً هوا روشن شد و آفتاب سر زد .

تازه مسلمان برخاست تا به خانه اش برود مرد گفت : کجا می روی ؟ روز کوتاه است و تا ظهر چیزی نمانده است بمان تا نماز ظهر را بخوانیم ، او را نگه داشت تا ظهر فرا رسید و نماز ظهر را نیز خواندند ، دوباره گفت :

وقت نماز عصر نزدیک است نماز عصر را نیز بخوانیم ، او را نگه داشت تا نماز عصر را نیز خواندند .

تازه مسلمان برخاست به منزل برود مرد گفت : چیزی از روز نمانده

ص:151

است ، نزدیک غروب آفتاب است نماز مغرب را هم با هم بخوانیم ، او را نگه داشت تا آفتاب غروب کرد ، نماز مغرب را نیز با هم خواندند ، باز هنگامی که تازه مسلمان خواست برود مرد گفت : یک نماز بیش نمانده است آن را نیز به جا آوریم ، او را نگه داشت تا عشا را نیز خواندند و از یکدیگر جدا شدند و هر یک به خانه خویش رفتند .

با فرا رسیدن سحر مسلمان قدیمی باز درب خانه تازه مسلمان رفت و گفت : فلانی هستم ، پرسید : چکار داری ؟ مرد از او خواست وضو بگیرد و لباس هایش را بپوشد و همراه او برود تا نماز بخوانند . تازه مسلمان با ناراحتی گفت : برو من فقیر و عیال وارم باید زندگی ام را سر و سامان دهم ، برو برای این دین کسی را پیدا کن که بیکارتر از من باشد .

حضرت امام صادق علیه السلام پس از نقل این ماجرا می فرماید : او را در دین نصرانیت که از آن بیرونش آورده بود وارد کرد (1) !!

از این روایت بسیار مهم نتیجه می گیریم که باید از افراط در عبادت و عبادات مستحبی و تحمیلی و عبادت بدون شوق و عشق ، به شدّت احتراز کرد ، چرا که این گونه عبادت موجب خروج انسان از اصل عبودیت و بندگی و سستی در واجبات می شود .

عارفان همواره لحظه شماری می کنند تا وقت عبادت و هنگام راز و نیاز با خدای بی نیاز فرا رسد ، تا عاشقانه وارد آن شوند .

بدان که اهل معرفت و اصحاب مراقبه را به قدر قوّت معرفت آنها به مقام مقدس ربوبیت و اشتیاق آنها به مناجات حضرت باری عز اسمه ، از اوقات نمازها که میقات مناجات و میعاد ملاقات با حق است مراقبت و مواظبت بوده و هست .

آنان که مجذوب جمال جمیل و عاشق و دلباخته حسن ازلند و از جام محبت سرمست و از پیمانه الست بی خودند ، از هر دو جهان رسته و چشم از اقالیم وجود بسته و به عزّ قدس جمال اللّٰه پیوسته اند ، برای آنان دوام حضور است و لحظه ای از ذکر و فکر و مشاهدت و مراقبت مهجور نیستند .

و آنان که اصحاب معارف و ارباب فضایل و فواضل اند و شریف النفس و کریم الطینه اند ، چیزی را به مناجات حق اختیار نکنند و از خلوت و مناجات حق ، وجود مبارک خود او را طالب اند و عزّ و شرف و فضیلت و معرفت را همه در تذکر و مناجات با حق دانند .

اینان اگر توجه به عالم کنند و نظر به کونین اندازند نظر آنان عارفانه باشد و در عالم هستی حق جو و حق طلب اند و تمام موجودات را جلوه حق جمال و جمیل دانند . به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست (1)

اینان اوقات نمازها را به جان و دل مواظبت کنند و خود را برای میقات گاه حق حاضر و مهیا کنند ، دل آنان حاضر است و از محضر حاضر را طلبند و احترام محضر را حاضر کنند و عبودیت را مراودت و معاشرت با کامل مطلق دانند و اشتیاق آنان برای عبادت از این باب است .

و آنان که مؤمن به غیب و عالم آخرت و شیفته کرامات حضرت حق جل و علای اند و نعمت های ابدی بهشتی و لذّت ها و بهجت های دائمی سرمدی را با حظوظ دایره دنیویه و لذایذ ناقصه موقته مشوبه مبادله نکنند و به هنگام عبادات که بذر نعم اخرویه است قلوب خود را حاضر نمایند و از روی شوق و اشتیاق قیام به امر کنند و نسبت به اوقات نمازها که وقت حصول نتایج و کسب ذخایر است انتظار کشند و چیزی را به نعم جاویدان اختیار نکنند .

اینان نیز چون قلبشان از عالم غیب باخبر است و ایمان قلبی به نعم همیشگی و لذّات دائمه عالم آخرت دارند اوقات خود را غنیمت شمارند و اوقات خود را ضایع نکنند ، عبادات نیز برای آنان لذاتی است به حسب مراتب آنها و معارف آنان و کلفت و تکلیف برای آنان به هیچ وجه نیست .

ولی ما بیچاره های گرفتار آمال و امانی و بسته زنجیرهای هوا و هوس و فرورفتگان در بحر ظلمانی عالم طبیعت که نه بویی از محبت و عشق به شامه روحمان رسیده و نه لذّتی از عرفان و فضیلت را ذائقه قلبمان چشیده ، نه اصحاب عرفان و عیانیم و نه ارباب ایمان و اطمینان ، عبادات الهیه را تکلیف و کلفت دانیم و مناجات با قاضی الحاجات را سر

ص:153

ص:154

بار و تکلّف شماریم ، جز دنیا که معلف حیوانات است رکون به چیزی نداریم و جز به دار طبیعت که معتکف ظالمان است تعلّقی نداریم ، چشم بصیرت قلبمان از جمال جمیل کور و ذائقه روح از ذوق عرفان مهجور است (1) .

باللّٰه - یا ملائکة اللّٰه و انبیا سودی تصور بشود (1) .

حضرت امام صادق علیه السلام درباره حضرت امام زین العابدین علیه السلام می فرماید :

« کَانَ عَلیُّ بنُ الحُسَیْنِ إذَا قَامَ إلَی الصَّلاةِ تَغَیَّرَ لَونُهُ فَإذَا سَجَدَ لَمْ یَرْفَعْ رَأسَهُ حَتّی یرَفَّضَ عَرَقاً » (1) .

همواره هنگامی که علی بن الحسین به نماز می ایستاد رنگش دگرگون می شد و چون به سجده می رفت سر برنمی داشت تا عرق می ریخت .

و در روایت دیگر می فرماید :

پدرم امام باقر علیه السلام می فرمود :

علی بن الحسین علیه السلام وقتی به نماز می ایستاد گویا تنه درختی بود که جز آنچه باد از او به حرکت درآورد چیزی از او تکان نخورد (2) .

فاطمه دختر امیر المؤمنین علیه السلام روزی دید وجود مبارک حضرت امام زین العابدین علیه السلام بر اثر کثرت عبادت ضعیف و رنجور شده است ، نزد جابر بن عبد اللّٰه انصاری که از یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام بود آمد و گفت :

جابر ! ما بر عهده شما حقوقی داریم ، یکی این که اگر ببینی کسی از ما خود را از کثرت عبادت به سختی می اندازد به او تذکر دهی تا جان خود را حفظ کند . اینک علی بن الحسین یادگار برادرم آن قدر عبادت

ص:157

کرده که خود را رنجور نموده ، پیشانی و زانوهایش پینه بسته است .

جابر به خانه امام چهارم رهسپار شد ، نرسیده به درب خانه کودکانی را در حال بازی دید ، یکی از آنان نظر او را جلب کرد به نحوه راه رفتن او به دقت نظر انداخت و با خود گفت شبیه راه رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله است ، سپس پرسید : پسر جان ! نامت چیست ؟ فرمود : محمد بن علی بن حسینم .

جابر به شدّت گریست و گفت : پدرم به فدایت ، نزد من آی ، کودک پیش آمد ، جابر دست به سینه او گذاشت و گفت : من از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله به تو سلام می رسانم ، آن حضرت دستور داده بود که با شما چنین رفتار کنم ، سپس گفت : از پدر بزرگوارت برایم اجازه دیدار بگیر .

حضرت نزد پدر آمد و رفتار پیرمرد و پیام او را عرض کرد ، امام سجاد علیه السلام فرمود : فرزندم ! او جابر است ، بگو وارد شود .

جابر وارد شد حضرت را در محراب عبادت دید در حالی که عبادت پیکرش را رنجور و ناتوان کرده بود . امام به احترام جابر برخاست و از او احوال پرسی کرد و او را کنار خویش نشانید .

جابر عرض کرد : ای پسر پیامبر ! شما که می دانی خدا بهشت را برای شما و دوستانتان و دوزخ را برای دشمنانتان آفریده است ، پس این همه تلاش و کوشش در بندگی و زحمت عبادت برای چیست ؟

حضرت پاسخ داد : مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله را ندیده بودی با آنکه خدا در قرآن درباره اش می فرماید :

لِیَغْفِرَ لَکَ اللّٰهُ مٰا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ مٰا تَأَخَّرَ . . . (1) .

ص:158

تا خدا آنچه را از تبعات گذشته که به ناحق از گفتار و کردار مردم ، درباره تو پدید آمده و بعد از آن را تا امروز برای تو بپوشاند . . .

پدر و مادرم فدایش باد ، با این که آمرزیده بود آن قدر عبادت کرد که قدم هایش به ورم نشست .

به او گفتند : با این مقام چرا این همه عبادت می کنی ؟ فرمود :

« أ فَلَا أکُونُ عَبْداً شَکُوراً ؟ » .

آیا بنده ای سپاسگزار نباشم ؟

جابر دریافت سخنانش در کاهش عبادت امام تأثیری ندارد ، عرض کرد : فرزند پیامبر ! پس دست کم جانت را حفظ کن و مواظب خود باش که از پا در نیایی ، زیرا شما از خانه ای هستید که بلا و گرفتاری از مردم به وسیله آنان دفع می شود و باران رحمت الهی به برکت وجودشان نازل می گردد .

فرمود : جابر ! من از شیوه پدرانم دست برنمی دارم تا به دیدارشان نایل گردم .

جابر گفت : به خدا سوگند ! میان پیامبرزادگان کسی را مانند علی بن الحسین علیهما السلام نمی بینم مگر یوسف نبی را ، به پروردگار سوگند ! فرزندان این بزرگوار بهتر از فرزندان حضرت یوسف هستند و شخصیتی از میان فرزندانش به وجود می آید که زمین را پر از عدل و داد می کند ، پس از آنکه پر از ستم و جور شده باشد (1) .

ص:159

« فَاجْعَل قَلبَکَ قِبْلةً لِلِسَانِکَ ، لَا تُحَرِّکهُ إلّا بِإشَارَةِ القَلْبِ وَ مُوَافَقَةِ العَقْلِ وَ رِضَی الإیمَانِ » (1) .

قلب خود را قبله زبانت قرار ده ، جز به اشاره قلب و موافقت عقل و رضای ایمان زبان مجنبان .

در ابتدای امر که زبانت گویا نشده ، سالک راه آخرت باید آن را تعلیم دهد و با طمأنینه و سکونت ذکر را به آن القا کند ، همین که زبان قلب باز شد ، قلب قبله لسان و سایر اعضا شود ، با آن ذکر مملکت وجود انسان نیز ذاکر گردد ، اما اگر این ذکر شریف را بی سکونت قلب و طمأنینه آن و با عجله و اضطراب و اختلال حواس گفت ، از آن در قلب اثری حاصل نشود و از حد زبان و گوش حیوانی به باطن و سمع انسانی نرسد و حقیقت آن در باطن قلب محقق نگردد و صورت کمالیه قلب نشود که قابل زوال نباشد (2) .

« اللّٰهُمَّ احْمِلْنا فِی سُفُنِ نَجاتِکَ، وَ مَتِّعْنا بِلَذِیذِ مُنَاجَاتِکَ، وَ أَوْرِدْنا حِیَاضَ حُبِّکَ، وَ أَذِقْنا حَلاوَةَ وُدِّکَ وَ قُرْبِکَ » (1) .

خدایا ! ما را بر کشتی های نجات حمل کن و از لذّت مناجات و راز و نیاز با حضرتت بهره مند گردان و به حوض های دوستی ات در آور و شیرینی محبت و مقام قرب خود را به ما بچشان . .

آن حضرت که دریایی از معرفت و عشق بود در مناجات مریدین به محبوب عرض می کند :

« فَأَنْتَ لَاٰ غَیْرُکَ مُرادِی، وَ لَکَ لَاٰ لِسِوَاکَ سَهَرِی وَ سُهادِی، وَ لِقاؤُکَ قُرَّةُ عَیْنِی، وَ وَصْلُکَ مُنَیٰ نَفْسِی، وَ إِلَیْکَ شَوْقِی، وَفِی مَحَبَّتِکَ وَلَهِی، وَ إِلَیٰ هَواکَ صَبابَتِی، وَ رِضاکَ بُغْیَتِی، وَ رُؤْیَتُکَ حاجَتِی، وَ جِوارُکَ طَلَبِی، وَ قُرْبُکَ غایَةُ سُؤْلِی، وَفِی مُناجَاتِکَ رَوْحِی وَ رَاحَتِی » .

پس تنها تویی مراد من نه غیر تو و بیداری و بی خوابی و شب زنده داریم تنها برای توست نه دیگری و دیدارت قرةالعین و مایه شادمانی من است و وصالت آرزوی دلم و اشتیاقم تنها به سوی توست و تنها در مسیر عشق توست ، شیفتگی در هوای تو و دلدارگی ام و منظور و مقصودم تنها رضای توست و حاجتم دیدار تو و خواسته ام مُؤانِست و جوار توست و قرب تو نهایت درخواست من است و آسودگی و راحتی من در راز و نیاز با توست .

در مناجات محبین که سراسر شور و شوق است می گوید :

ص:163

« إِلٰهِی مَنْ ذَا الَّذِی ذاقَ حَلاوَةَ مَحَبَّتِکَ فَرامَ مِنْکَ بَدَلاً وَ مَنْ ذَا الَّذِی أَنِسَ بِقُرْبِکَ فَابْتَغَیٰ عَنْکَ حِوَلاً . . . یَا مُنَیٰ قُلُوبِ الْمُشْتَاقِینَ، وَ یَا غَایَةَ آمَالِ الْمُحِبِّینَ، أَسْأَلُکَ حُبَّکَ، وَ حُبَّ مَنْ یُحِبُّکَ، وَ حُبَّ کُلِّ عَمَلٍ یُوصِلُنِی إِلَیٰ قُرْبِکَ » (1) .

معبودا ! کیست آنکه شیرنی محبت و عشقت را چشید و پس از آن دیگری را به جای تو برگزید ؟ و کیست آنکه با مقام قرب تو انس یافت پس مایل به روی تافتن از تو شد ؟ ای آرمان دل مشتاقان ! ای نهایت آرزوی عاشقان ! محبتت را و محبت دوستانت را از تو درخواست دارم و نیز دوستی هر کاری که مرا به میدان قرب تو میرساند . دلم عشق تو را کاشانه باشد

از بهترین و کاربردترین عبادات که عامل تقرب و سبب نزدیک شدن عبد به حق می باشد سجده طولانی و عاشقانه و خالصانه به ویژه در نمازهای واجب و در خلوت و تاریکی شب است قرآن در این زمینه می فرماید :

سجده کن و مقام قرب بدست آر (1) .

طول دادن سجده برنامه و روش امامان علیهم السلام بوده است و از شکننده ترین امور بر ابلیس است و گناهان را چون زمان برگ ریزان می ریزد و نزدیک ترین حالات عبد به خدا هنگامی است که در سجده است و آن نهایت عبادت انسان است (2) .

و چون خواستی مردم تو را دوست بدارند به آنان احسان کن و چشم طمع به دارایی آنان مدوز و اگر خواستی ثروت و مالت افزون شود زکاتش را بپرداز و هر گاه خواستی بدنت صحیح و سالم باشد زیاد صدقه بده و چون عمر طولانی خواستی به ارحامت نیکی و اگر خواستی خدا تو را با من محشور کند سجده ها را در پیشگاه خدای واحد قهار طولانی کن (1) .

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید :

« ثُمَّ إنَّ الزّکَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُربَاناً لِأهْلِ الإسلَامِ » (2) .

به راستی زکات و نماز برای اهل اسلام وسیله قرب به خدا قرار داده شده است .

و تحریکی بنده مقربش را زیر نظر می گیرد و او را در فضای ولایت خود از هر نقصی به کمال می رساند .

. . . یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ . . . (1) .

. . . آنان را از تاریکی های جهل ، شرک ، فسق و فجور به سوی نورِ ایمان ، اخلاق حسنه و تقوا بیرون می برد . . .

در این زمینه حدیث معروف و بسیار مهم قرب فرائض و قرب نوافل که مورد قبول شیعه و غیر شیعه است بسیار گویاست .

حضرت امام باقر علیه السلام در حدیثی قدسی از جناب حق جل و علا روایت می کند که خدا فرمود :

« وَ مَا یَتَقَرَّبُ إلَیَّ عَبْدٌ مِن عِبَادِی بِشَیءٍ أحَبَّ إلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ وَ إنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إلَیَّ بِالنَّافِلَةِ حَتّی أحِبَّهُ فَإذَا أحْبَبْتَهُ کُنْتُ إذاً سَمْعَهُ الَّذی یَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذی یُبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذی یَنْطِقُ بِهِ وَ یَدَهُ الَّتی یَبْطِشُ بِهَا إن دَعانی أجَبْتُهُ وَ إن سَألَنی أعْطَیْتُهُ » (2) .

هیچ بنده ای از بندگانم به سبب چیزی محبوب تر از انجام واجباتی که بر او واجب نموده ام به من تقرب نمی جوید و او به وسیله مستحبات آن قدر به من نزدیک می شود تا محبوب من گردد ، چون محبوب من شود گوشش خواهم بود که با آن می شنود و چشمش خواهم بود که با آن می نگرد و زبانش خواهم بود که با آن سخن می گوید و دستش خواهم بود که با آن

ص:167

اعمال قدرت می نماید اگر مرا بخواند او را اجابت می کنم و اگر از من بطلبد به او عطا می نمایم .

قرآن مجید می فرماید :

. . . فَمَنْ کٰانَ یَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صٰالِحاً وَ لاٰ یُشْرِکْ بِعِبٰادَةِ رَبِّهِ أَحَداً (1) .

. . . پس کسی که دیدار پاداش و مقام قرب پروردگارش را امید دارد ، پس باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نکند .

کننده نیز باید بیش از هر چیز به ترک گناه توجه نماید . در روایات آمده که معیار ارزیابی و قبولی طاعات ترک گناه است و از حضرت امام صادق علیه السلام روایت است :

کسی که می خواهد ببیند آیا نمازش مقبول است یا نه ، باید ببیند آیا نمازش او را از زشتی ها و منکرات باز داشته یا نه ، به همان مقدار که باز داشته قبول است (1) .

قرآن می فرماید :

. . . إِنَّ الْحَسَنٰاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئٰاتِ (2) .

. . . یقیناً نیکی ها بدی ها را از میان می برند . . .

در پاره ای از روایات حسنات به نمازها تفسیر شده است . نظیر همین نکته در آخر سوره فرقان درباره عباد الرحمن بیان شده است :

. . . فَأُوْلٰئِکَ یُبَدِّلُ اللّٰهُ سَیِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ . . . (3) .

. . . که خدا بدی هایشان را به خوبی ها تبدیل می کند . . .

از همه روشن تر بیان امیر المؤمنین علیه السلام است که در تأثیر نماز از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند :

« وَ أنَّها لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الوَرَقِ وَ تُطْلِقُهَا إطلَاقَ الرِّبَقِ وَ شَبَّهَهَا رَسُولُ اللّٰهِ بِالحَمَّةِ تَکُونُ عَلیٰ بَابِ الرَّجُلِ فَهُوَ یَغْتَسِلُ مِنهَا فِی الْیَومِ وَ اللَّیْلَةِ

ص:169

خَمسَ مَرّاتٍ فَمَا عَسَی أن یَبقَی عَلَیْهِ مِنَ الدَّرَنِ » (1) .

نماز مانند ریختن برگ درخت گناهان را می ریزد و همچون بندی که گشوده شود بند گناهان را می گشاید ، رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز را به چشمه آب گرمی که بر خانه انسان باشد و شبانه روز پنج نوبت خود را در آن بشوید تشبیه کرده است که آیا چرک و آلودگی در بدن چنین کسی باقی خواهد ماند ؟

حضرت امام باقر علیه السلام در مکه سخن می گفت ، فرمود :

رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن شخص ثقفی که برای سؤال درباره وضو و نماز آمده بود فرمود : همین که دست به آب زدی و بسم اللّٰه الرحمن الرحیم گفتی گناهانی که دستانت مرتکب شده می ریزند و آنگاه که صورتت را شستی گناهانی که چشمانت با نگاه کردن یا دهانت با سخن گفتن انجام داده می ریزد و هنگامی که دستانت را شستی گناهان از دست راست و چپت می ریزد و زمانی که سر و پایت را مسح کردی آن گناهانی که به سوی آنها گام برداشتی می ریزد ، این از وضو و ... پس از نماز کامل هر گناهی که پیش از نماز داشتی بخشوده می شود (2) .

این حقیقت که عبادت و تقوا و بندگی و طاعت سبب مغفرت و ریختن گناهان است سند قرآنی دارد ، پس از آنکه حضرت نوح علیه السلام خود را به عنوان پیامبری که هشدار دهنده آشکار است معرفی نمود

ص:170

پیامبریش را چنین آغاز می فرماید :

أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِیعُونِ * یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ . . . (1) .

که خدا را بپرستید و از او پروا کنید و از من اطاعت نمایید ، * تا خدا گناهانتان را بیامرزد . . .

فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (1) .

پس بی تردید با دشواری آسانی است . * آری بی تردید با دشواری آسانی است .

حضرت حق به داود پیامبر علیه السلام وحی کرد : به بنده ام دانیال - که از عابدان بنی اسرائیل است - بگو : یک بار خطا کردی و تو را مورد عفو قرار دادم ، بار دوم گناه کردی باز تو را آمرزیدم ، بار سوم خود را به معصیت آلودی باز تو را مورد بخشش قرار دادم ، اگر برای بار چهارم گناه کنی از آمرزشم محروم خواهی شد !

داود پیام حق را به دانیال رسانید ، دانیال گفت : ای داود ! تو مأموریت خود را انجام دادی و پیام حق را به من ابلاغ نمودی .

آنگاه در نیمه شب به راز و نیاز با خدا پرداخت و در مناجاتش به محبوب گفت : پروردگارا ! حضرت داود پیامبر بزرگوارت پیامت را به من ابلاغ کرد که اگر بار چهارم به گناه آلوده شوم مرا مورد بخشش قرار نخواهی داد !

« فَوَ عِزَّتِکَ لَئِنْ لَمْ تَعْصِمنِی لَأعصِیَنَّکَ ثُمَّ لَأعصِیَنَّکَ ثُمَّ لَأعصِیَنَّکَ » (2) .

پروردگارا ! به عزتت سوگند اگر تو مرا حفظ نکنی و در سپر حمایتت قرار ندهی و تنهایم گذاری و به خودم واگذاری دوباره به گناه آلوده می شوم ، باز به گناه آلوده می شوم ، باز به گناه آلوده می شوم .

ص:172

یوسف صدیق با همه عظمت روحی و پاکی باطن در برابر فتنه ها از الطاف و عنایات حق استمداد می کرد و به پیشگاه حضرتش عرضه می داشت :

. . . وَ إِلاّٰ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَ أَکُنْ مِنَ الْجٰاهِلِینَ (1) .

. . . و اگر نیرنگشان را از من نگردانی به آنان رغبت می کنم و از نادانان می شوم .

و از آیه دیگر روشن می شود که حضرت حق او را یاری و کمک داد و او را با ارائه برهان از فتنه زلیخا حفظ کرد :

وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِهٰا لَوْ لاٰ أَنْ رَأیٰ بُرْهٰانَ رَبِّهِ . . . (2) .

بانوی کاخ چون خود را در برابر یوسفِ پاکدامن ، شکست خورده دید با حالتی خشم آلود به یوسف حمله کرد و یوسف هم اگر برهان پروردگارش را که جلوه ربوبیت و نور عصمت و بصیرت است ندیده بود به قصد دفاع از شرف و پاکی اش به او حمله می کرد .

آری ؛ یوسف با قرار داشتن در کنف حمایت حق بدون این که اجباری از ناحیه ملکوت در کار باشد در اوج فشار غریزه جنسی و فراهم بودن زمینه شهوت رانی مقام عصمت و پاکی اش حفظ شد و حتی دامن فکر و خیال و خطورات قلبی اش به گناه آلوده نشد .

بر اساس روایتی در آن کاخ بتی بود که زلیخا همسر عزیز مصر آن را می پرستید ، ناگهان چشم زلیخا به آن بت افتاد و احساس شرمساری

ص:173

کرد ، از این رو پارچه ای به روی بت افکند تا آن اتفاق سوء در محضر بت انجام نگیرد .

با مشاهده این صحنه حال یوسف دگرگون و دریای احساسات معنوی اش متلاطم شد و گفت : تو از یک بت بی عقل و شعور شرم می کنی و خجالت می کشی چگونه من از پروردگار دانا و بینا حیا نکنم (1) ؟!

شما را چه شده که در راه خدا و رهایی مردان و زنان و کودکان مستضعفی که ستمکاران هر گونه راه چاره را بر آنان بسته اند نمی جنگید ؟ . . .

در این آیه از مصادیق سبیل اللّٰه کمک به خلق خدا برای نجاتشان از دست ستمگران و مشکلات اجتماعی و سیاسی مشخص شده است و نشان داده شده که انسانی که به خلق کمک می کند در حقیقت با خدا طرف حساب است و حتی این دیدگاه احساس مسؤولیت انسان را نیز تقویت می کند .

در آیه دیگر می فرماید :

مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضٰاعِفَهُ لَهُ أَضْعٰافاً کَثِیرَةً وَ اللّٰهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (1) .

کیست آنکه به خدا وام نیکو دهد ، تا آن را برایش چندین برابر بیفزاید ؟ و خداست که روزی را تنگ می گیرد و وسعت می دهد ؛ و همه شما برای دریافت پاداش به سوی او بازگردانده می شوید .

با این که خدا نیازی به بندگان ندارد این تعبیر شگفت که : کیست که به خدا قرض الحسنه دهد ارج نهادن به این عمل خیر و ارزش دادن به انفاق و خلوص و پاکی نیت است .

وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمُ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ

ص:175

جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصٰابَهٰا وٰابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهٰا ضِعْفَیْنِ . . . (1) .

و مثل کسانی که اموالشان را برای طلب خشنودی خدا و استوار کردن نفوسشان بر حقایق ایمانی و فضایل اخلاقی انفاق می کنند ، مانند بوستانی است در جایی بلند که بارانی تند به آن برسد ، در نتیجه میوه اش را دو چندان بدهد . . .

در آیه شریفه هدف انفاق کننده را جلب رضای خدا عنوان کرده است ، بدیهی است با چنین دیدگاهی دیگر نه زمینه دغل و تقلب می ماند و نه جایی برای ریا و خودنمایی و نه میدانی برای منت گذاری و تحقیر مردم .

بلکه عبادت و خدمت به قصد تقرب به حق و به هدف جلب خوشنودی محبوب ، اندیشه و تفکر را چنان در مدار سلامت و صحت قرار می دهد که انسان را از کمترین شائبه و ناخالصی باز می دارد و عمل را به مایه ای برای بهشت سازی قیامت تبدیل می کند .

کسی که روزی ده بار در نمازهای واجب و بارها در مستحبات و گفتن اذکار زمزمه خالصانه و عاشقانه نام خدا را به عنوان رحمان و رحیم بر زبان دارد و با توجه قلب او را مالک همه هستی می داند ، از سوءظن به بندگان و بخل و حسادت و حرص و طمع و کبر و غرور و خود محوری و منیت رها شده و یا رها می شود زیرا هر نعمتی را به خود یا به دیگران می بیند ، آن را جلوه ای از رحمانیت و رحیمیت

ص:176

و رزاقیت حق به حساب می آورد و خوشحال و شادمان است که به او و به دیگران عنایت شده است نه ناراحت و دل تنگ .

با این تفکر سالم جایی برای حسادت و بدبینی و بخل و طمع و حرص و آز و خودبینی و غرور نمی ماند ، حتی اگر روزی تهیدست باشد و یا پس از ثروت به فقر دچار آید فقط چشم امید به خدا می دوزد و با خدای خود مناجات می کند : تو که این همه نعمت به بندگانت عنایت کرده ای به من نیز عنایت فرما . و به اصطلاح علم اخلاق همه عنایات حق را به دیگران با چشم غبطه می نگرد نه با حسادت و بخل و اصولاً خوشحال است که بندگان حق دارای نان و نوا و ثروت و مال هستند یا به نان و نوا می رسند .

اینان با چنین تفکری و اندیشه صحیحی اگر تهیدست باشند صبر و استقامت به میدان می آورند تا برای جبران تهیدستی به گناه و معصیت دچار نشوند و اگر ثروت و مال داشته باشند پس از اداره امر معاش خود برای قرض الحسنه دادن و انفاق کردن و خدمت به خلق اقدام می کنند و دست خود را چنانکه در روایات توصیه شده است پایین تر از دست سائل می گیرند زیرا به این معنا توجه دارند که دست گیرنده دست خداست ، همان طور که در قرآن مجید آمده است .

أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبٰادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقٰاتِ . . . (1) .

آیا نداسته اند که فقط خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را دریافت می کند ؟ . . .

برخی از معصومین پس از انفاق دست خود را که به دست سائل

ص:177

برخورده بود می بوسیدند و در روایت است که حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام فرموده :

« المِسکینُ رَسُولُ اللّٰهِ » (1) .

تهیدست فرستاده خداست .

تا ما را بیازماید که چگونه برخورد می کنیم .

و استعمارگران شود و پلی برای فروش ذخایر معنوی و مادی مملکتش و ملتش گردد امتناع ندارد .

خودفراموش ، فردی از لشگر شیطان و نیرویی برای پیشبرد اهداف قابیلیان زمان است .

عبادات و طاعات و اذکار موجب زنده شدن یاد خدا در قلب و آرامش دل و تداوم ایمان به حق و یقین به قیامت است .

عبادات و طاعات از انسان موجودی با اندیشه صحیح و عقلی پخته و روحی استوار و مقاوم و کوهی ثابت در برابر حوادث و فتنه ها می سازد و به طور دائم او را متوجه حضور در محضر خدا می کند و یکی از آثارش غفلت زدایی است ، چنانکه در قرآن مجید به این حقیقت اشاره شده است :

. . . وَ أَقِمِ الصَّلاٰةَ لِذِکْرِی (1) .

. . . و نماز را برای یاد من برپا دار .

همان ذکر و یادی که دل را غرق آرامش می کند و اضطراب و هیجان زیانبارش را از بین می برد .

. . . أَلاٰ بِذِکْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (2) .

. . . آگاه باشید ! دل ها فقط به یاد خدا آرام می گیرد .

و نهایتاً این آرامش و آثار ثمربخش آن است که انسان را هنگام مرگ شایسته و لایق خطاب حق می کند که به او گفته شود :

ص:179

یٰا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * اِرْجِعِی إِلیٰ رَبِّکِ رٰاضِیَةً مَرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبٰادِی * وَ ادْخُلِی جَنَّتِی (1) .

ای جان آرام گرفته و اطمینان یافته ! * به سوی پروردگارت در حالی که از او خشنودی و او هم از تو خشنود است ، باز گرد . * پس در میان بندگانم درآی * و در بهشتم وارد شو .

حقایق و نهی از منکر را برای جلوگیری از فساد جاهلان و صله رحم را برای تکثیر فرد و قصاص را برای حفظ خون جامعه و اقامه حدود را برای اثبات عظمت محرمات و ترک شراب خواری را برای حفظ عقل و اجتناب از سرقت را برای پابرجا کردن پاک دامنی و عفت و ترک زنا را برای حفظ نسب و ترک لواط را برای افزایش نسل و اقامه شهادت را برای برطرف کردن انکارها و ترک دروغ را برای احترام راست گویی و سلام کردن را برای اعلام امنیت از ترس ها و حفظ امانت را برای رعایت نظام زندگی ملت و اطاعت از رهبری صحیح را برای احترام امامت (1) .

اوست از دست رفتنی نیست از این رو نه غمی به سراغ عارف می آید و نه اندوهی او را فرا می گیرد .

گاهی انسان از گذشته غمگین یا از آینده هراسناک است ، اگر کسی خود از گذشته و آینده نجات پیدا کند دیگر در زندگی و اندیشه اش سخن از ماضی و مستقبل و گذشته و آینده نیست ، چنین فردی از زمان بالاتر آمده و بر روی گذشته و آینده پا گذاشته است .

چیزی را قبلاً از دست نداده تا اندوهگین باشد و چیزی را بعداً از دست نمی دهد تا از هم اکنون ترسناک باشد ، تعلقش در گذشته به حق بوده و در آینده هم قلبش به حق تعلق دارد ، پس جایی برای ترس و اندوه نیست ، به تعبیر بو علی سینا عارف فرحان است :

« العارِفُ هَشٌّ بَشٌّ ، یُبَجِّلُ الصَّغیرَ مِن تَواضُعِهِ ، کَما یُبَجِّلُ الکَبیرَ . . . وَ کَیْفَ لا یَهَشُّ وَ هُوَ فَرحانٌ بِالحَقِّ وَ بِکُلِّ شَیءٍ فَإنَّهُ یَریٰ فیهِ الحَقَّ » (1) .

عارف گشاده رو ، بشّاش و متبسم است ، کوچک و بزرگ از فروتنی اش بهره می برند . . . و چگونه گشاده رو و متبسم نباشد در حالی که او به حق و به همه چیز خوشحال است زیرا حق را در همه چیز می بیند .

« عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست » این نشانه پی بردن به حکمت عبادت است (2) .

سوره 72 قرآن مجید شرح حال آن دسته از جن است که به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و ایمان آوردند و شرحی از جامعه خود بیان

ص:182

داشتند از جمله :

وَ أَنَّهُ کٰانَ رِجٰالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجٰالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزٰادُوهُمْ رَهَقاً (1) .

و اینکه مردانی از آدمیان به مردانی از جن پناه می بردند ، پس مردان جن بر طغیان و تباهی شان افزودند .

ولی مؤمنان جن می گویند :

وَ أَنّٰا لَمّٰا سَمِعْنَا الْهُدیٰ آمَنّٰا بِهِ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلاٰ یَخٰافُ بَخْساً وَ لاٰ رَهَقاً (2) .

و اینکه چون هدایت قرآن را شنیدیم به آن ایمان آوردیم ؛ زیرا کسی که به پروردگارش ایمان آورد نه از کاسته شدن ثواب می ترسد و نه از اینکه سختی و رنجی او را احاطه کند .

و هم معتقد است که جهان هستی خالق حکیمی دارد که آن را بیهوده نیافریده است و می داند و یقین دارد که خالق حکیمش او را برای معرفت و بندگی و عبادت و خدمت آفریده و نتیجه این عبادت و خدمت حیات طیبه در دنیا و رضا و خوشنودی حق و بهشت عنبر سرشت ابدی و سرمدی در آخرت است .

مؤمن با همه وجودش یافته و درک کرده که همه اجزاء هستی ، حق است ، لذا به پیشگاه مقدس حضرت محبوب اعلام می کند :

. . . رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلاً سُبْحٰانَکَ فَقِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ (1) .

. . . و از عمق قلب همراه با زبان می گویند : پروردگارا ! این جهان با عظمت را بیهوده نیافریدی ، تو از هر عیب و نقصی منزّه و پاکی ؛ پس ما را از عذاب آتش نگاهدار .

د . ممکن است اضطراب و نگرانی از این باشد که کار و کوشش و زحمات مثبتش قدرشناسی نخواهد شد ، این نیز نسبت به عبد متعهد و مؤمن منتفی است زیرا او از طریق قرآن مجید و روایات به این حقیقت یقین پیدا کرده است که کمترین عمل خوب او بی پاداش نخواهد ماند و بهشت با همه نعمت هایش جزای اعمال مؤمنان است .

وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا وَ مَسٰاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنّٰاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوٰانٌ مِنَ اللّٰهِ أَکْبَرُ ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (2) .

ص:184

خدا به مردان و زنان با ایمان بهشت هایی را وعده داده که از زیرِ درختانِ آن نهرها جاری است در آن جاودانه اند و نیز سراهای پاکیزه ای را در بهشت های ابدی وعده فرموده و همچنین خشنودی و رضایتی از سوی خدا که از همه آن نعمت ها بزرگ تر است ؛ این همان کامیابی بزرگ است .

وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا أَبَداً وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ قِیلاً (1) .

و کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند ، به زودی آنان را در بهشت هایی که از زیرِ درختانِ آن نهرها جاری است ، درآوریم ، در آن جاودانه اند . وعده خدا حق است و راستگوتر از خدا در وعده کیست ؟

از حضرت امام حسین علیه السلام روایت است که : اگر یکی از شما کار خیری انجام دهد و از او سپاسگزاری نشود و مزدی به او ندهند نگران نباشد ، زیرا خدا برای او مکافات و جبران می کند ، بی تردید اجر و پاداش الهی بزرگ تر و باارزش تر است (2) .

و در دعای عرفه اش درباره این که خدا در هر زمینه ای تکیه گاه و یار انسان است می خوانیم :

« یَا مُونِسَ کُلِّ وَحِیدٍ، یَا قُوَّةَ کُلِّ ضَعِیفٍ، یَا ناصِرَ کُلِّ مَظْلُومٍ » (3) .

ص:185

ای انیس و همدم هر تنهایی ، ای توان و قدرت هر ضعیف ، ای یار و یاور هر ستمدیده .

ه . بسیاری از نگرانی ها و دلهره ها سببش دنیاپرستی و محبت شدید به مال و ثروت و حرص و طمع ورزی است ، که همه این اموال از دایره حیات اهل ایمان و عاشقان حق و حقیقت و اهل عبادت و بندگی بیرون است ، سالکان مسلک معرفت و طاعت ، دلدادگان حق اند و سر و جان باخته حضرت محبوب اند و قدر و ارزش خود را برتر از آن می دانند که زندانی و اسیر آشپزخانه و یا نوکر مال و منال شوند و دل در لجن زار طمع و حرص اندازند ، آنان خواسته هایشان بسیار مثبت و فوق خواسته های غلامان حلقه بگوش هوا و هوس و شهوات اند .

همه وجودشان مترنم به این حقیقت عالی است که :

« اللّهُمَّ إنّی أَسْأَلُکَ حُبَّکَ وَ حُبَّ مَنْ یُحِبُّکَ وَ حُبَّ کُلِّ عَمَلٍ یُوصِلُنِی إِلَیْکٰ وَ أَنْ تَجْعَلَکَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا سِوَاکَ، وَ أَنْ تَجْعَلَ حُبِّی إِیَّاکَ قائِداً إِلَیٰ رِضْوَانِکَ، وَ شَوْقِی إِلَیْکَ ذَائِداً عَنْ عِصْیانِکَ » (1) .

خدایا ! از تو دوستی خودت و دوستی دوستانت را می خواهم و نیز عشق به هر کاری که مرا به تو می رساند و از تو درخواست دارم که خودت را از ماسوای خودت برایم محبوب تر قرار دهی و محبتم را به وجودت راهبر به سوی رضوان و خوشنودیت گردانی و شوقم را به حضرتت باز دارنده از نافرمانیت سازی .

ص:186

و . شاید راز اضطراب و دلهره و وحشت ، یأس و ناامیدی نسبت به حل مشکلات و برطرف شدن مصائب و گرفتاری های زندگی باشد ، بدیهی است در جهان بینی الهی نه این که یأس و ناامیدی وجود ندارد ، بلکه مأیوس و ناامید کافر قلمداد شده است .

. . . لاٰ یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکٰافِرُونَ (1) .

. . . جز مردم کافر از رحمت خدا مأیوس نمی شوند .

اتکال و اعتماد مؤمنان همواره به رحمت و لطف خداست و آنان یقین قطعی دارند که هر مشکلی به دست اراده خدا قابل حل است و راه نجات با عنایت او از هر نوع بن بست به روی مؤمن باز است .

. . . وَ کَذٰلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ (2) .

. . . و این گونه مؤمنان را نجات می دهیم .

گاندی بانی استقلال و رهبر هند می گوید :

دعا و نماز زندگی مرا نجات داده است ، من بدون آنها مدت ها پیش دیوانه بودم ، من در تجارب زندگی عمومی و خصوصی خود ، تلخ کامی های بسیار سخت داشته ام که مرا دست خوش ناامیدی می ساخت ، اگر توانسته ام بر این ناامیدی ها چیره شوم به خاطر دعا و نمازهایم بوده است (3) .

ص:187

دکتر کارل فرانسوی که از دانشمندان مشهور غرب است می نویسد :

حال دعا و مناجات اثراتی در بدن ها به جا می گذارد که در نوع خود بی سابقه است ، در روز اول خیلی جالب توجه نیست اما کم کم وقتی عادی شد ، هیچ لذتی در مقابل آن نمی تواند برابری کند...

قوی ترین قدرتی که ممکن است انسان تولید کند نیروی دعا و عبادت است ، قدرتی که مانند جاذبه زمین ، وجودش حقیقی و قابل لمس و حس است .

من در زندگی پزشکی ام با کسانی روبرو شده ام که هیچ یک از وسایل مداوا برای آنان مؤثر نبوده و هیچ دارویی روی بیماری آنان اثر نمی گذاشت اما به یاری دعا و اعتقاد به فضل الهی ، نجات می یافتند .

نیایش به آدمی نیروی تحمل غم ها و مصائب را می بخشد ، هنگامی که کلماتی منطقی برای امیدواری نمی توان یافت نیایش ، انسان را امیدوار می کند (1) .

مسالمت آمیز و واقعاً جهانی است که جنبه صد در صد معنوی و مادی و مردمی دارد و از صوری بودن خالی و عاری است .

میلیون ها نفر به حالت اجتماع و علاقه مند و مهربان به یکدیگر در صفی واحد با مودّت و محبت و با توجه به حق و با هزینه سنگین به نفع جهان اسلام به مناسک حج می پردازند ، گرچه نوکران مستکبران یعنی حاکمان فعلی حجاز (1) و متولیان مکتب استعمار ساخته وهابیت مانع بهره وری کامل و صحیح و درست این مراسم هستند ولی همین حداقلّی که انجام می گیرد برتری اسلام را در توجه به امور اجتماعی بر مدعیان تمدن نشان می دهد .

نشان می دهد که این اسلام است که از عرب و عجم سیاه و سپید ، سرخ رنگ و زرد رنگ ، پیر و جوان و از هر منطقه و کشوری جمعیتی یک دل و با یک هدف بدون این که دولت و یا حزبی دخالت داشته باشد در یک سرزمین جمع می کند تا عبادتی را هماهنگ انجام دهند و مشکلات کشورها و ملت های اسلامی را بررسی و برای حلّ آن تبادل نظر کنند .

هم اکنون در کشورهای پیشرفته و پرمدّعا مثل آمریکا ، مدارس سیاه پوستان و سپیدپوستان جداست ، محله های مسکونی ثروتمندان و فقیران جداست ، روح تبعیض نژادی جنایت می آفریند ، آنان که از نزدیک اوضاع مدعیان تمدن را دیده اند می گویند : در بعضی از پارک ها نیمکت نیست ، وقتی از علت نبودن نیمکت سؤال شود ، پاسخ می دهند :

ص:190

برای جلوگیری از درگیری و نزاع است ، زیرا امکان دارد بر روی نیمکتی سپیدپوستی بنشیند و سیاه پوستی هم بیاید بنشیند ، حتی از روی سهو و غفلت و آن زمان است که نزاع و درگیری شروع می شود !!

بی تردید باشکوه ترین اجتماعات مردمی سراسر جهان و صفوف فشرده اجتماع در مسجد الحرام و عرفات و مشعر و مِناست ، نمایش یکرنگی و یکدلی اسلامی که هزاران سال است نمایش دارد .

نمازهای عید فطر و قربان نیز هم جنبه عبادی و الهی دارد و هم با دادن زکات فطره و قربانی در راه خدا باعث خوشنودی نیازمندان و تحکیم روابط اجتماعی و محبت قلبی است ، آن هم در این عصر که دوران خشک سالی عاطفه و احساسات انسانی است ، خطیب در خطبه های نمازهای جمعه و عید قربان و فطر می تواند مشکلات جامعه خود و دیگر جوامع را مطرح و همراه با نمازگزاران چاره اندیشی کند .

از این رو بسیاری از عبادات در رابطه میان انسان و خدا خلاصه نمی شوند ، بلکه برنامه چند بُعدی است ، سیاسی ، اجتماعی ، مادی ، معنوی ، مردمی و . . .

« لَا رَهبَانِیَّةَ فِی الإسلَامِ » (1) .

گوشه گیری و کناره گیری از جامعه در اسلام وجود ندارد .

عبادات اسلامی نظیر ریاضت کشی های بوداییان و هندوها نیست که به صورت انفرادی در گوشه ای می خزند و به شکنجه خود می پردازند تا با آزار جسم ، روحشان قوی شود ، آن هم از هر راه زشت و زیبا و حلال و حرام . مثلاً اگر از خوردن مواد متعفن و مشمئز کننده ناراحت اند برای مخالفت با خواهش نفس همان را می خورند تا روحشان تقویت گردد و بر اثر تقویت روح به کارهایی موفق شوند .

گذشته از آنکه برنامه های عبادی اسلام بسیار معقول و منطقی و حساب شده است و در اجرا بسیار سهل و آسان می باشد و به ابعاد گوناگون اجتماعی ، مردمی و ... توجه شده است .

همه مسلمانان باید گوش جان را با این روایت پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله بنوازند که فرمود :

« مَنْ أصْبَحَ لَا یَهْتَمَّ بِأَمْرِ المُسلِمِینَ فَلَیْسَ مِنَ الإسلام فِی شَیءٍ وَ مَنْ شَهِدَ رَجُلاً یُنادِی یَا لَلْمُسلِمِینَ فَلَمْ یَجِبْهُ فَلَیْسَ مِنَ المُسلِمین » (2) .

کسی که صبح کند در حالی که به امر مسلمانان توجه و اهتمام نداشته باشد ، از اسلام هیچ بهره ای نبرده است و هر که شاهد فریاد خواهی و کمک خواهی مردم باشد که مسلمانان را به یاری می خواند ، پس پاسخی به او ندهد از مسلمانان نیست .

ص:192

هیچ سخنی را به زبان نمی گوید جز اینکه نزد آن برای نوشتن و حفظش نگهبانی آماده است .

حضرت فرمود : ای اسحاق ! اگر فرشتگان مراقب نشوند خدای آگاه به پنهانی ها می شنود و می بیند (1) .

آنان که از سرچشمه های زلال معنویت و ارتباط با خالق هستی و آن وجود مقدسی که کلید حلّ همه مشکلات به دست رحمت و قدرت اوست محروم اند در آغاز به این و آن مراجعه می کنند تا شاید بتوانند شعله سرکش سختی و مشکل را فرو نشانند و هنگامی که دریافتند از این مسیر به توفیقی نمی رسند و کاری از دستشان برنمی آید خود را به برنامه های سرگرم کننده ای چون فیلم ها ، دیدار از مجالس لهو و لعب ، خواندن مجلات و نهایتاً مواد مخدر سرگرم می کنند ولی به زودی می فهمند که این امور مسکّن های مقطعی و لحظه ای هستند نه داروی درمان درد .

در مرحله بعد به داروهای اعصاب و روان پناه می برند ولی پس از اندک مدتی این نیز در وجودشان عادی و بی اثر می گردد و در مرحله سوم به مشروبات الکلی و بالاخره به انواع مواد مخدری که فوق تریاک و هرویین است پناه می برند و چون پاسخ قطعی نمی گیرند ، به خودکشی روی می آورند .

از این جهت آمار خودکشی در میان مرفهان و به ویژه مردم غرب بسیار بالاست و راز و رمزش همین جدایی از ملجأ و مأوای معنوی است .

خودکشی هایی که در مشرق زمین و در ممالک اسلامی رخ می دهد گرچه بسیار کمتر از دنیای پر رفاه غرب است ولی آن هم عمدتاً مستند به خلأ معنوی در برابر مشکلات مادی و بن بست های ظاهری و فشار مصائب و حوادث است .

ارتباط صمیمانه و استوار و محکمی که از راه عشق به خدا و بندگی

ص:196

و پرستش او ایجاد می گردد ، سازنده بهترین و قوی ترین تکیه گاه معنوی و روحی برای انسان است که وی را در برابر حوادث و مشکلات ، از این که خود را ببازد و برای نجات خویش به هر گناهی و نهایتاً خودکشی متوسل شود مصونیت می دهد و سبب می گردد که حادثه دیده با وقار و سنگینی و با روشی درست ، با حادثه برخورد کند تا زمان حادثه به خوبی پایان یابد و مشکل و سختی جایش را به آسانی و راحتی واگذارد .

مؤمن ، همه حوادث را امتحان خدا می داند و با هدایت حضرت محبوب با حوادث برخورد می کند و از امتحان و آزمایش سرافراز بیرون می آید .

مؤمن ، اگر عزیزترین فرد خود را هم از دست بدهد و امیدی به برگشت او نداشته باشد با حالی الهی و ملکوتی قلب و زبانش مترنم به :

. . . إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ (1) .

. . . ما مملوک خداییم و یقیناً به سوی او بازمی گردیم .

می شود و با اتصال به این حقیقت که ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم و در محضر حضرتش به دیدار ابدی و همیشگی عزیزمان نایل می شویم به خود آرامش می دهد و به زندگی طبیعی اش باز می گردد و هم چون گذشته به عبادت خدا و خدمت به خلق مشغول می شود و پیوسته از منبع عظیمی چون عبادت و خدمت به بندگان خدا نیرو می گیرد .

ص:197

وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ . . . (1) .

از صبر و نماز یاری بخواهید . . .

دانشمند بزرگ ، بو علی سینا هنگامی که به بن بست و مشکل علمی می رسید وضو می گرفت و به مسجد جامع می رفت و دو رکعت نماز می خواند و حلّ مشکل را از خدای مهربان می خواست

صدر المتألهین بنیانگذار فلسفه عالی و حکمت متعالیه می گوید : در مشکلات بسیار سخت از منطقه کهک پیاده به قم می آیم ، در حریم حضرت معصومه علیها السلام دو رکعت نماز می خوانم و رفع مشکل را با توسل به حضرت معصومه علیها السلام از خدا استمداد می جویم .

چنانکه قرآن از قول حضرت مسیح نقل می کند :

. . . وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتیٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ . . . (1) .

. . . و کور مادرزاد و مبتلای به پیسی را بهبود می بخشم ؛ و مردگان را به اذن خدا زنده می کنم . . .

تجلی رحمت خاص حق که افقش عبادت و بندگی واقعی است ، انسان را چنان مورد عنایت قرار می دهد که مقامی ما فوق همه موجودات پیدا کند و از ملک و ملکوت برتر رود و نهایتاً متخلق به اخلاق الهی شود و رنگ الهی به خود گیرد ، رنگی که نیکوترین رنگ است .

صِبْغَةَ اللّٰهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ صِبْغَةً . . . (2) .

به یهود و نصاری بگویید : رنگ خدا را که اسلام است ، انتخاب کنید و چه کسی رنگش نیکوتر از رنگ خداست ؟ . . . رنگ باقی صبغة اللّٰه است و بس

بی نهایت است و دین جامع و کامل که همان اسلام است از افق آن کمالات بی نهایت برای رشد و تربیت انسان و رساندن این موجود به کمالات لایق خودش طلوع کرده است و انسان در محدوده وجود و توان و قلمرواش با متدین شدن به دین خدا تا جایی که میّسر است در نجات خویش از نقایص و عیوب و کاستی ها بکوشد و متخلق به اخلاق الهی گردد ، در حقیقت رنگ خدا به خود گرفته و به دایره صبغة اللّٰه وارد شده و از این راه به کسب مقامات و درجاتی فوق همه مخلوقات نایل آمده است .

حضرت حق مالک الملوک است .

. . . الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (1) .

. . . خدایی که فرمانروای هستی و بی نهایت پاکیزه و توانای شکست ناپذیر و حکیم است .

و پادشاهی خداست نه موازی یا معارض با آن و به این معناست که همه کارهای مثبتی که از انسان سر می زند جلوه اراده و پادشاهی حق و در چهارچوب رضایت حضرت محبوب و مقید به لطف و رحمت اوست .

از طریق همین مالکیت بر نفس و خواهش های آن است که انسان خود را تصفیه می کند و به مقام ولایت اللهی می رسد که نتیجه آخرتی آن رضوان و بهشت و درجات و مقامات عالیه است و ابزار آن مالکیت هم قوانین و دستورات و احکام الهی است که به وسیله انسان با خلوص نیت به کار گرفته می شود و همه آن را رحمت ویژه حق در این دنیا و در آن دنیا برای آدمی فراهم می سازد .

« المَعرُوفُ هَدِیَّةٌ مِنّی إلیٰ عَبْدِیَ الْمُؤمِنِ فَإنْ قَبِلَهَا فَبِرَحْمَتِی وَ مَنّی وَ إنْ رَدَّهَا عَلَیَّ فَبِذَنْبِهِ حُرِمَهَا وَ مِنْهُ لَا مِنّی » (1) .

این دین و اوامر و نواهی و احکام من هدیه و لطفی است از سوی من به بنده مؤمن ام ، پس اگر آن را پذیرفت به سبب رحمت من پذیرفته و لطفی از جانب من به اوست و اگر آن را ردّ کرد و نپذیرفت به خاطر گناهان خودش از آن محروم شده است نه از طرف من .

بی تردید برنامه های تربیتی الهی و احکام آسمانی آب زلال و پاکی است که برای طهارت و ترقی ما نازل می شود :

. . . وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ

ص:201

اَلشَّیْطٰانِ . . . (1) .

. . . و برایتان آبی از آسمان نازل کرد تا شما را به وسیله آن از آلودگی ها پاک کند و وسوسه شیطان را که از بدترین کثافات است از شما برطرف نماید . . .

شخصی که مأنوس با نماز است ، عاشقانه روزه می گیرد ، خالصانه حج می رود ، از روی رغبت و شوق انفاق می کند و خلاصه عامل به دستورات حق است و سراسر معرفت و صفا و کرامت است ، از خدا رنگ گرفته و ارزش وجودی اش ما فوق همه ارزش ها و مخلوقات است .

چنین انسانی با خداست و قطعاً خدا هم با اوست .

« مَنْ کَانَ للّٰهِ ِ کَانَ اللّٰهُ لَهُ » (2) .

از طرفی هر که با خداست و با حضرت او معیت دارد خدا هم از هر جهت متکفل امور اوست .

أَ لَیْسَ اللّٰهُ بِکٰافٍ عَبْدَهُ . . . (3) .

آیا خدا برای بنده اش در همه امور کافی نیست ؟ . . . با عبادت نی توان اللّٰه شد می توان موسی کلیم اللّٰه شد

رحمت الهیه در جلوه ابتدایی به صورت قوانین ، مقررات و دستورات و احکام و در یک کلمه به صورت دین کامل و جامع است که

ص:202

هم چون آب پاک باران از آسمان معنی نازل شود تا انسان را به پاکی و سلامت و صحت و کرامت و اوج انسانیت برساند .

دینی که از جانب خدا برای تربیت و ترقی و رشد و تکامل انسان نازل شده قابل مقایسه با فرهنگ های مادی و زمینی و ادیان دست پخت بشر نیست . دین از طرف خدا آمده تا مرغ جان را به اعلا مرتبه ملکوت پرواز دهد و میان اندیشه و فکر با معارف الهیه پیوند ایجاد نماید و باطن و روح را از عیوب و نواقص شفا دهد و آدمی را به صفات الهی متصف کند و اراده انسان را برای رسیدن به مقام قرب و درجه وصال و نقطه کمال و دایره لقا تقویت نماید و او را مملوک خدا و از طرف دیگر مالک ما سوی اللّٰه کند . فیض روح القدس ار باز مدد فرماید دیگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد (1)

حصیری و محقر اطراق کردند ، مسافران میان قهوه خانه مشغول غذا خوردن شدند و شیخ هم در گوشه ای از خارج قهوه خانه گره سفره اش را باز و مشغول خوردن نان خشک و خالی از خورش شد .

کبوتری در بین شتران خوابیده در حال برچیدن دانه بود ، افراد کاروان شترها را برای برخاستن و حرکت نهیب زدند ، کبوتر زیر پای شتران ماند و در هم کوبیده شد .

شیخ از این حادثه ناراحت و پریشان گشت و در باطن از این که در این سفر زیارتی آن هم زیارت حضرت امام حسین علیه السلام برای کبوتر بی گناهی چنین اتفاقی رخ داد فوق العاده غمناک و افسرده شد .

پیش آمد و کبوتر مرده را که استخوان و گوشتش در هم کوبیده شده بود از روی زمین برداشت و به طرف حرم امام حسین علیه السلام ایستاد و با توسل خالصانه به حضرت سیدالشهدا علیه السلام رو به کبوتر کرد و گفت :

دوست دارم پر بکشی و بروی ، کبوتر جان گرفت و پر کشید و رفت !

یکی از همراهان از این کرامت بسیار تعجب کرد و شگفت زده شد ، آن عارف عاشق که به مقام مالکیت بر نفس و درجه ولایت رسیده بود به او گفت تعجبی ندارد مگر آدم ندیده ای ؟

ما گر چه فعلاً قدرت نداریم تا پرنده مرده ای را جان دهیم اما قدرت داریم که کبوتر نفس خود را که زیر پای شهوات و گناهانمان در هم کوبیده شده با توسل به اهل بیت علیهم السلام و اتصال به توبه واقعی و قرار گرفتن در گردونه عبادت و طاعت و خدمت به خلق زنده کنیم .

ص:204

و هروله و دویدن میان دو کوه آن است که باد غرور و تکبر از دماغ مردم ، البته مردمی که دچار غرور و تکبرند خارج شود .

« لیذلّ الجَبّارین » (1) .

سعی و صفا و مروه و هروله برای این است که متکبران را خوار و فروتن کند .

یکی از بزرگان در توضیح این مطلب می گوید : راز دستورات حق طهارت ضمیر است و این طهارت محبوب ذات اقدس حق است .

در قرآن مجید آمده است : هر آینه مسجدی که از روز اول بر پایه تقوا بنیان گذاری شده است ، شایسته است در آن اقامه عبادت داشته باشید ، در این مسجد مردانی هستند که دوست دارند پاکی همه جانبه پیدا کنند و خدا پاکان را دوست دارد .

. . . لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْویٰ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجٰالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ (2) .

. . . قطعاً مسجدی که از نخستین روز بر پایه تقوا بنا شده شایسته تر است که در آن به نماز و عبادت بایستی ، در آن مردانی هستند که خواهان پاکیزگی و طهارت جسم و جان هستند ؛ و خدا پاکیزگان را دوست دارد .

انسان اگر بکوشد تا به طهارت برسد ، محبوب خدا می شود و از

ص:206

طرف دیگر هم محبوب همه هستی می شود .

« مَحْبُوبَةً فِی أَرْضِکَ وَ سَمائِک » (1) .

در زمین و آسمانت مرا بحبوب قرار بده . .

ممکن نیست انسان محبوب خدا شود و نظام آفرینش در خدمت او نباشد .

محبوب حق در همه میدان ها فاتح و پیروز است و هیچ عاملی قدرت شکست او را ندارد .

طهارت همه جانبه و به ویژه پاکی باطن از چنان ارزشی برخوردار است که سبب رسیدن انسان به حقایق آیات قرآن و معارف الهیه و باطن کتاب الهی است :

لاٰ یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ (2) .

جز پاک شدگان از هر نوع آلودگی به حقایق و اسرار و لطایف آن دسترسی ندارند .

به همه ما فرمان داده اند که به اندازه توان و طاقت خود از اسرار عبادات آگاه شوید و به آنها عمل کنید ، وضو ، نماز ، روزه ، حج و دیگر تکالیف از احکام واجب الهی است و هر یک را اسرار و حکمت هایی است که با فراگیری آنها و عمل بر پایه شان ، طهارت دل حاصل می شود و گل حریت و آزادی از سرزمین وجود انسان می شکفد .

شیخ صدوق روایت می کند :

ص:207

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پس از نماز صبح در مسجد نشستند و به پرسش های مردم پاسخ می گفتند ، روزی دو نفر نوبت گرفتند تا سؤالاتی را مطرح کنند .

حضرت به نفر اول فرمود : گر چه شما پیش از آن برادر آمدید ولی نوبت خود را به او بدهید ، چون شما اهل کرم و ایثار هستید و او برای رفتن به خاطر کار لازم عجله دارد - حضرت با این کار خود ادب رعایت نوبت یکدیگر را به ملت آموختند - سپس فرمودند : من بگویم : برای چه آمده اید یا خود شما ؟ عرض کردند : یا رسول اللّٰه شما بفرمایید .

فرمود : یکی برای یادگیری مسائل حج و دیگری برای آموختن مسائل وضو آمده ، آنگاه پرسش ها را پاسخ دادند :

وضو یعنی : شستن صورت و دست ها و مسح سر و پا .

شستن صورت یعنی : خدایا ! هر گناهی را که با این صورت انجام داده ام شستشو می کنم که با صورت پاک به سوی تو عبادت آورم و با پیشانی پاک سر به خاک بگذارم .

شستن دست ها یعنی : خدایا ! از گناه دست کشیدم و گناهانی را که با دست هایم مرتکب شده ام ، آنها را با شستن دست هایم پاک می کنم .

مسح سر یعنی : سرم را از هر خیال باطل و هوس خام که در سر پرورانده ام تطهیر می کنم و آنها را از سر به دور می اندازم .

مسح پا یعنی : من از جای بد رفتن پا می کشم و این پا را از هر گناهی

ص:208

که با آن مرتکب شده ام پاک می نمایم (1) .

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید :

« یَحشُرُ اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ امَّتِی یَومَ القِیَامَةِ بَیْنَ الأُمَمِ غُرّاً مُحَجَّلِینَ مِنْ آثَارِ الوُضُوءِ » (2) .

خدا امت مرا در قیامت میان سایر امت ها ممتاز و نورانی محشور می کند و این بر اثر وضوی آنان است . .

حضرت امام صادق علیه السلام به محمد بن سنان فرمود :

حکمت وضو این است که انسان با اعضای پاک متوجه خداوند سبحان گردد ، آیا می شود انسان با چشم گناه کند و با همان چشم و صورت متوجه خدا شود ؟

« إنَّ عِلَّةَ الوُضُوءِ ... فَلقِیَامِهِ بَیْنَ یَدَیِ اللّٰهِ تَعَالیٰ وَ اسْتِقبَالِهِ إیّاهُ بِجَوَارِحِهِ الظّاهِرَةِ وَ مُلاقَاتِهِ بِهَا الکِرَامَ الکَاتِبِینَ ، فَغَسْلُ الوَجْهِ لِلسُّجُودِ وَ الخُضُوعِ وَ غَسْلُ الیَدَیْنِ لِیُقَلِّبَهُمَا وَ یَرغَبَ بِهِمَا وَ یَرهَبَ وَ یَتَبَتَّلَ ... » (3) .

به راستی علت وضو... به خاطر قیام عبد در پیشگاه خدای متعال و روی آوردنش به سوی خدا با همه اعضاء ظاهری و ملاقاتش همراه با آن اعضاء با فرشتگان باکرامتی است که اعمال او را می نویسند ، پس شستن صورت

ص:209

برای آن است که با آن سجود و فروتنی آورد و شستن دو دست برای این است که آنها را در دعا و نیایش با خدا جابجا کند و به وسیله آنها به سوی پروردگارش رغبت نماید .

اگر حقیقت قرآن را جز افراد با طهارت ، لمس و مس نمی کنند حقیقت عبادت را نیز جز افراد پاک درنمی یابند .

عبادت در کام انسان پاک لذّت ایجاد می کند و در حال عبادت هیچ چیزی وی را به خود مشغول نخواهد کرد .

در وضو ، شستن با آب تنها کافی نیست ، بلکه شستن با نیت خالص و با توجه به اسرار آن لازم است . اگر کسی صورت را با این نیت بشوید که خدایا ! برای وضو گرفتن و امتثال امر تو و بپا داشتن نماز و برای این که با وجودی پاک بر خاک بیفتم صورتم را از هر گناه می شویم و پاک می کنم ، او در حقیقت به بخشی از اسرار عبادت پی برده و با فرشتگان ملاقات نموده است .

انسان باید با فکری پاک و نیتی خالص و اعضا و جوارحی طاهر به سوی خدا برود تا از عبادت لذّت ببرد .

یاری و کمک حضرت حق انسان را بدرقه می کند و گرنه : گر که از جانب معشوق نباشد کششی کوشش عاشق بیچاره به جایی نرسد

قرآن در این زمینه می فرماید :

وَ الَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا . . . (1) .

و کسانی که برای به دست آوردن خشنودی ما با جان و مال کوشیدند ، بی تردید آنان را به راه های خود راه رشد ، سعادت ، کمال ، کرامت ، بهشت و مقام قرب راهنمایی می کنیم . . .

در ابتدا باید از جانب عبد حرکتی باشد تا از سوی خدا برکتی ویژه عنایت شود .

فضیل عیاض بر اثر یک جوانمردی مورد رحمت و دستگیری حق قرار گرفت ، خسی بود و کسی شد ، ابو ذر یک چوپان و سلمان یک غلام بود ، ولی بر اثر بندگی حق و تلاش مثبت در محضر خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله به مقامات و درجات بالایی رسیدند .

موسی علیه السلام از ستم فرعون به مدین فرار کرد ، گرسنه و تشنه بود ولی تشنگان را سیراب کرد و بدون این که نظر خائنانه و بلهوسانه ای به دختران شعیب علیه السلام که در بیابان تنها بودند بیفکند زیر سایه درختی پناه برد و دست به دعا برداشت که :

. . . رَبِّ إِنِّی لِمٰا أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ (2) .

. . . پروردگارا ! به آنچه از خیر بر من نازل می کنی ، نیازمندم .

ص:211

بر اثر آن فداکاری ، و عفت خدا مشکلاتش را حل کرد . مشکل یک جوان غریب ، سرمایه و اشتغال و ازدواج و مسکن است که خدا همه آن را برای آن جوان مؤدب و پاکدامن حل فرمود و مهم تر از آن نعمت های مادی آنکه خدا سایه یک استاد اخلاق و مربّی معصوم و معلم دلسوزی چون شعیب علیه السلام را بر سر او قرار داد و موسی علیه السلام حدود ده سال در اردوی تربیتی و خودسازی به عنوان میهمان یک پیامبر ، ریاضت کشید و نهایتاً به مقام اولوالعزمی رسید .

آیه ای در قرآن مجید در همین موضوع بسیار گویاست که می فرماید :

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّٰهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقٰاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (1) .

ای اهل ایمان ! اگر در همه امورتان از خدا پروا کنید ، برای شما بینایی و بصیرتی ویژه برای تشخیص حق از باطل قرار می دهد و گناهانتان را محو می کند و شما را می آمرزد ؛ و خدا دارای فضل بزرگ است .

حکایت عامر بن عبد اللّٰه قیس

عامر بن عبد اللّٰه قیس از مسلمانان پارسا و وارسته و جزء قهرمانان صدر اسلام است . در یکی از جنگ ها هنگام غروب آفتاب ، تنهای تنها وارد نیزاری شد ، اسب خود را در نیزار بست و بالای تپه ای رفت و به عبادت و دعا و مناجات پرداخت .

ص:212

یکی از سربازان اسلام می گوید : من او را زیر نظر داشتم و شنیدم در دعا و مناجاتش می گوید : خدایا ! سه چیز از تو خواستم ، دو چیزش را به من عنایت کردی ، سومی آن را نیز به من مرحمت کن تا آن گونه که می خواهم تو را عبادت کنم ، ناگاه متوجه من شد و گفت : گویا مراقب من بودی ، چرا چنین کردی ؟ گفتم : از این سخن بگذر و بگو بدانم که آن سه خواسته چیست ؟ که خدا دو خواسته اش را اجابت فرموده و یکی را عنایت نکرده است .

ابتدا از من عهد و پیمان گرفت که تا زنده ام به کسی نگو ، سپس گفت :

اولین تقاضایم این بود که محبت و علاقه به زنان را از دلم بیرون کند ، زیرا از هیچ چیز همچون طغیان غریزه جنسی در آسیب رسانی به دینم نمی ترسیدم ، این تقاضا و خواسته ام برآورده شده است و اکنون نامحرمان و دیوار در نظرم یکسان اند .

دومین خواسته ام نترسیدن از غیر خدا بود که اینک خود را این چنین می یابم .

سومین تقاضایم این بود که خدا خواب را از من بگیرد تا آن گونه که می خواهم خدا را عبادت کنم ولی این خواسته و تقاضایم برآورده نشد !

عامر بن عبد اللّٰه هنگام احتضار می گریست ، پرسیدند : چرا گریانی ؟ گفت : گریه ام از ترس مرگ و یا علاقه به دنیا نیست ، بلکه برای آن است که از لذّت بندگی و روزه در روزهای گرم و شب زنده داری در شب های سرد محروم می شوم (1) .

ص:213

در خطبه متقین در وصف یقینِ پارسایان به عالم غیب می خوانیم :

« فَهُم وَ الجَنَّةَ کَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُنَعَّمُونَ ، وَ هُمْ وَ النّارُ کَمَنْ قَدْ رَاهَا فَهُمْ فِیهَا مُعَذَّبُونَ » (1) .

آنان با بهشت چنان اند که گویی آن را به چشم دیده و در آن غرق نعمت اند و با عذاب دوزخ چنان اند که گویی آ ن را مشاهده کرده و در آن معذب اند .

و در بخشی دیگر می خوانیم :

« فَمِن عَلَامَةِ أحَدِهِمْ أنَّکَ تَریٰ لَهُ قُوَّةً فِی دِینٍ وَ حَزماً فِی لِینٍ وَ إیمَاناً فِی یَقِینٍ ... » (2) .

از نشانه های دیگرشان آن است که هر کدام را دارای نیرومندی در دین و دوراندیشی با نرمی و ایمان همراه با یقین می بینی .

خودسازی و تکاپو باز ماند ، شروع پژمردگی آن است .

انسان نیز مانند سایر موجودات از آغاز زندگی تا پایان حیات دنیوی اش کادح الی ربّ است و با رنج و زحمت به سوی حق در حرکت می باشد و باید بداند که فلاح و رستگاری حقیقی اش زمانی است که به خوشنودی و رضای حق برسد و جایگاه ابدی اش بهشت عنبرسرشت شود .

قرآن کریم عبادت و بندگی و انجام خیرات و مبرّات و خدمت به بندگان خدا را مایه فلاح و رستگاری و سبب سعادت دنیا و آخرت می داند :

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (1) .

ای اهل ایمان ! رکوع به جا آورید و سجده نمایید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید تا رستگار شوید .

و در سوره معارج می فرماید :

بی تردید انسان طبعاً حریص و بی صبر آفریده شده است ، هنگامی که بدی و زیانی به او رسد سخت بی قراری می کند و چون خیر به او برسد بخل ورزد مگر نمازگزاران واقعی ، آنان که بر نمازشان مداومت دارند و آنان که در اموالشان حقی معین و معلوم برای سائل و محروم است و آنان که روز قیامت را تصدیق دارند و آنان که از عذاب پروردگارشان ترسانند ، بی تردید عذاب پروردگارشان را ایمنی نیست

ص:215

و آنکه نگهدارنده اندام شهوت از گناه است ، مگر نسبت به همسرانشان و کنیزانشان که در این زمینه بر آنان ملامت و سرزنش نیست و هر که از شهوت حلال تجاوز کند بی تردید از متجاوزان و ستمکاران است و آنان که امانات و پیمانشان را رعایت می کنند و آنان که قیام به شهاداتشان« در دادگاه عدل اسلامی » دارند و آنان که همواره بر نمازهایشان محافظت می نمایند ، اینانند که در باغ هایی از بهشت گرامی خواهند بود (1) .

ص:216

لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (1) .

ای اهل ایمان ! روزه بر شما مقرّر و لازم شده ، همان گونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد ، تا پرهیزکار شوید .

شواهد تاریخی فراوانی بر این مطلب وجود دارد که در منابع مذاهب دیگر - حتی بعد از تحریف - آمده است .

از تورات و انجیل فعلی چنین برمی آید که روزه در میان یهود و نصاری بوده و اقوام و ملل دیگر هنگامی که با غم و اندوه مواجه می شدند روزه می گرفتند و قوم یهود به هنگام توبه و طلب خشنودی خداوند روزه می گرفتند (2) .

از بخشی از تورات چنین برمی آید که موسی علیه السلام چهل روز روزه داشته است (3) .

حضرت مسیح (4) و حواریون مسیح (5) نیز چنانکه از انجیل استفاده می شود روزه می گرفتند.

2 - از ماه رمضان در کلام گهربار ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان ماه رحمت، ماهی که درهای رحمت در آن باز می شود و ... یاد شده است.

حضرت امام سجاد علیه السلام در هر روز از ماه مبارک رمضان این دعا را می خواندند:

ص:218

« اللّهُمَّ إِنَّ هذا شَهْرُ رَمَضَانَ وَ هذا شَهرُ الصیامِ وَ هذا شَهرُ الإنابَةِ وَ هذا شَهْرُ التّوبَةِ وَ هذا شَهْرُ المَغْفِرَةِ و الرَّحْمَةِ » (1) .

خدایا ! این ماه، ماه رمضان است و این ماه، ماه روزه است و این ماه، ماه بازگشت است و این ماه، ماه توبه است و این ماه، ماه مغفرت و رحمت است .

حضرت امام باقر صلی الله علیه و آله می فرمایند:

رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که به هلال ماه رمضان نظر می انداختند صورت خود را به طرف قبله می کردند و دعائی می خواندند... و بعد رو به سوی مردم می کردند و می فرمودند:

« یا مَعْشَرَ المُسلِمین ! إذا طَلَعَ هِلالُ شَهْرِ رَمضانَ غُلّت مَرَدَةُ الشَیاطِین وَ فُتِحَتْ أبوابُ الجِنان، و أبوابُ الرَّحْمَةِ... » (2) .

ای گروه مسلمانها ! هنگامی که هلال ماه رمضان طلوع کند پیروان شیطان ها به غل و زنجیر کشیده می شوند، و درهای آسمان و بهشت ها و رحمت باز می شود .

حضرت امام رضا علیه السلام می فرمایند :

« . . . شَهْرُ رَمَضانَ شَهْرُ البَرَکَةِ وَ شَهْرُ الرّحْمَةِ » (3) .

ماه رمضان، ماه برکت و ماه رحمت است .

ص:219

خطبه معروف حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در آخرین جمعه ماه شعبان نیز به این مطلب اشاره دارد که حضرت فرمودند :

« أیُّهَا النّاس ! قَدْ أقْبَلَ إلَیْکُمْ شَهْرُ اللّٰهِ بِالبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ المَغْفِرَةِ » (1) .

ای مردم ! ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما روی کرده است .

در این بخش بعد از ذکر مقدمه ای به گوشه ای از حقیقت این عبادت پر برکت اشاره می شود .

یُزَکِّی مَنْ یَشٰاءُ (1) .

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، هرگز احدی از شما از عقاید باطل و اعمال و اخلاق ناپسند پاک نمی شد ، ولی خدا هر که را بخواهد پاک می کند ؛ و خدا شنوا و داناست .

و نیز می فرماید :

. . . وَ لَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطٰانَ إِلاّٰ قَلِیلاً (2) .

. . . و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، یقیناً همه شما جز اندکی از شیطان پیروی می کردید .

در رابطه با این واقعیت در فصول گذشته این نوشتار به طور گسترده مطالبی مورد بحث قرار گرفت .

در رابطه با این موضوع حقایقی را گوشزد می نماید .

وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (1) .

و هر کس به خدا ایمان بیاورد ، خدا قلبش را به حقایق راهنمایی می کند ؛ و خدا به همه چیز داناست .

وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زٰادَهُمْ هُدیً وَ آتٰاهُمْ تَقْوٰاهُمْ (2) .

و کسانی که هدایت یافته اند خدا بر هدایتشان افزوده و پرهیزکاری و تقوایشان را به آنان عطا کرده است .

در زمینه تحقق نعمت های پاداشی برای نمونه لازم است به طور مفصل یکی از عبادات که انسان را جداً شایسته پاداش دنیایی و آخرتی می نماید مورد بحث قرار گیرد و آن روزه است .

رحمت خدا و فیض حضرت او بهره مند می شود .

از جمله کلیدهای کسب لیاقت معنوی و ایجاد شایستگی بیشتر و ظرفیت گسترده تر ، عبادت والا و با ارزشی چون روزه است که آثار و برکات گوناگون روحی و جسمی و دنیوی و آخرتی دارد .

کمترین سود این عبادت ، صحت بدن و ایجاد توازن و تعادل جسمی و درمان برخی از بیماری های بدنی است ، چنانکه رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله اعلام فرموده اند :

« صُومُوا تَصِحُّوا » (1) .

روزه بگیرید تا تندرست و سالم شوید .

بسیاری از بیماری ها یا زمینه های آنها با روزه و امساک از بین می رود و برخی از پزشکان در این راه تجربه های سودمندی دارند و ده ها بیماری بی درمان را از طریق امساک از خوردن و آشامیدن درمان کرده اند .

یَدْعُوکُمْ (1) ، است ، یعنی : همه شما را فرا می خواند .

در سوره مبارکه ابراهیم پس از آنکه گوشزد می کند :

کتاب آسمانی برای نجات شما از تاریکی ها و آوردنتان به عالم نور و معنویت است ، به سرگذشت و دعوت چند تن از پیامبران مانند موسی و نوح و قوم عاد و ثمود اشاره دارد و می فرماید :

پیامبرانشان گفتند : آیا در خدا که آفریننده آسمان ها و زمین است ، شکی هست ؟ او شما را دعوت به ایمان می کند تا همه گناهانتان را بیامرزد و شما را تا زمانی معینِ عمرتان مهلت دهد (2) .

پروردگارا ! میراث و نتیجه روزه چیست ؟

پروردگار مهربان پاسخ داد :

« الصَّومُ یُورِثُ الحِکمَةَ وَ الحِکمَةُ تُورِثُ المَعرِفَةَ و المَعرِفَةُ تُورِثُ الیَقینَ فَإذَا استَیقَنَ العَبدُ لَا یُبالی کَیفَ أصبَحَ ، بِعُسرٍ أم بِیُسرٍ (1) ؟ » .

روزه حکمت به جای می گذارد و حکمت ، معرفت و معرفت ، یقین و چون عبد به یقین رسد دیگر برایش اهمیتی ندارد که چگونه شب و روز خود را بگذارند ، به سختی یا به آسانی .

به تحقیق ماه خدا با منفعت و سود و رحمت به شما روی آورده است .

راز شرافت روزه آن است که :

اولاً : سایر عبادت ها ظهور و جلوه دارد و نمایان است ، زیرا جنبه عملی و فعلی دارد و انجام شدنی است ولی روزه ترک فعل و عمل است و جنبه رها کردن و واگذاشتن و اجتناب از خورد و خوراک و گناه دارد و به عبارت دیگر حقیقت روزه و ماهیت آن ترک است که از خود نمایی و جلوه خالی است و از اینجا روشن می شود که روزه داران فقط برای خدا و از روی اخلاص روزه گرفته اند ، زیرا می توانستند در نهان و خلوت افطار کنند و در عیان و آشکار اظهار روزه نماید ، پس معلوم می شود هر که به عنوان عبادت روزه گرفته خدا را در نظر داشته است و بی تردید میزان ارزیابی هر عبادتی خلوص آن است از این جهت امیر بیان و امام مخلصان ، در راز واجب شدن روزه می فرماید :

« وَ الصِّیَامُ ابْتِلَاءً لِإخلَاصِ الخَلْقِ » (1) .

خداوند روزه را برای آزمایش اخلاص مردم واجب کرده است .

ثانیاً : روزه ، زمینه نزدیکی به حضرت حق و مایه قرب به پروردگار عزیز جهانیان و سبب رهایی از دشمن شماره یک انسان ، شیطان و جنود اوست .

روزه ، او را خلع سلاح می کند و به انسان مدد و همت می بخشد تا بر دشمن خود و خدا پیروز گردد .

ص:226

میدان تاخت و تاز شیطان ، شهوات است که با خورد و خوراک و سایر امور مادی تقویت و در نتیجه ابزار و ساز و برگ گناه فراهم تر می شود و انسان را به امور دنیوی سرگرم و به تدریج قلب را چراگاه شیطان و دار و دسته اش می گرداند و روزه عبادت بسیار پر قدرتی است که باعث تضعیف و شکستن شهوات و خلع سلاح شیطان است .

حالت معنوی روزه دار ، دژ محکمی است که راه نفوذ دشمن را می بندد و یاد خدا و آخرت که هنگام روزه زیاد و در اوج است ، دست ردی است بر سینه نامحرم و تیر غیبی است بر تلبیس ابلیس .

چیزی بخواهد می تواند آن را فراهم آورد . از این جهت خدای عزیز و جلیل خواست تا میان آفریدگانش برابری و هم دردی ایجاد کند و سختی گرسنگی را به توانگر بچشاند تا بر ناتوان دل بسوزاند و به گرسنه رحم کند .

میان آگاهی و احساس ، خیلی فرق است ، به همین خاطر گفته اند :

شنیدن کی بود مانند دیدن و از آن بالاتر ، شنیدن کی بود مانند چشیدن ، ولی با روزه به ویژه در روزهای بلند و گرم اندکی از رنج بی نوایان احساس می شود .

2 . در برخی از سخنان معصومین علیهم السلام آمده است : این احساس گرسنگی و تشنگی زمینه ای است برای درک گرسنگی و تشنگی روز قیامت و صحرای محشر .

بدیهی است که یاد محشر و محاسبات قیامت بهترین عامل سازنده انسان است .

حضرت امام رضا علیه السلام می فرماید :

« . . . لِکَی یَعرِفُوا ألَمَ الجُوعِ وَ العَطَشِ فَیَستَدِلُّوا عَلیٰ فَقرِ الآخِرَةِ » (1) .

از جمله حکمت ها و اسرار واجب شدن روزه آن است که مردم رنج گرسنگی و تشنگی را بچشند و در نتیجه به نداری و بی نوایی خود در عالم آخرت پی ببرند .

3 . در ادامه روایت آمده است :...و این عمل واجب شده است تا

ص:228

روزه دار خداترس و خاشع و در برابر حق ذلیل و خوار و مسکین باشد .

روزه دار در جستجوی رضای حق و در مدار عرفان و صبر و استقامت قرار می گیرد و بر اثر سختی ها پاداش و ثواب نصیب خود می کند و نیز روزه هواها و شهوات و خواهش های نفسانی را می شکند .

چندانکه مشرق از مغرب دور است ؟

یاران گفتند : آری ؛ حضرت فرمود :

« الصَّومُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ ، وَ الصَّدَقَةَ تَکْسِرُ ظَهْرَهُ ، وَ الحُبُّ فِی اللّٰهِ المُوازَرَةُ عَلیٰ العَمَلِ الصَّالِحِ یَقْطَعُ دَابِرَهُ ، وَ الاستِغفَارُ یَقطَعُ وَتِینَهُ ، وَ لِکُلِّ شَیءٍ زَکَاةٌ وَ زَکاةُ الأبدَانِ الصِّیَامُ » (1) .

روزه روی شیطان را سیاه می کند و صدقه پشت او را می شکند و محبت در راه خدا و همیاری بر عمل صالح ریشه او را برمی کند و توبه و استغفار شاهرگش را می زند و برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدن ها روزه است .

اگر حضرت حق مردم را در قرآن مجید به دارالسلام دعوت کرده است ، سلاح مبارزه با دشمن را نیز در اختیار آنان قرار داده است ؛ امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید :

« إتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسلَحةً بَینَکُم وَ بَینَ عَدُوِّکُم إبلِیسَ وَ جُنُودهِ فَإنَّ لَهُ مِن کُلِّ أمَّةٍ جُنُوداً وَ أعوَاناً وَ رِجْلاً وَ فُرسَاناً » (2) .

تواضع و فروتنی را انبار اسلحه میان خود و دشمنتان ابلیس و سپاهیانش قرار دهید ، زیرا او در هر امتی لشگریان و یاران و نیروهای پیاده و سواره دارد .

تواضع و فروتنی میان برادران دینی ، محیط جامعه را از آلودگی

ص:230

حفاظت می کند و زمینه گناهان اجتماعی نظیر درگیری ها ، کینه ها ، بدبینی ها از بین می رود و جای رشد این میکروب ها نابود می گردد ، از این رو شیطان نمی تواند بذر گناه بپاشد و تخم نفاق بکارد .

« کُلُّ أُمَّتی مُعافیً إلّا الْمُجاهِرینَ » (1) .

همه امتم در معرض عفو و آمرزشند مگر آنان که علنی به گناه می پردازند .

تمام مردم برای حفظ معنویت و طهارت جامعه و سالم ماندن همه افراد لازم است به سوی خوبی ها بشتابند و یکدیگر را در برنامه های مثبت کمک دهند و نهالی در بوستان خیرات بکارند و لااقل اگر توفیق انجام خیرات ندارند زیان و شرّ نرسانند .

قرآن مجید می فرماید :

. . . وَ تَعٰاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْویٰ وَ لاٰ تَعٰاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوٰانِ . . . (2) .

و یکدیگر را بر انجام کارهای خیر و پرهیزکاری یاری نمایید و یکدیگر را بر گناه و تجاوز یاری ندهید .

و کم خوابی را دوست دارد و بعضی امور را مثل پرخوری ، پرگویی و پرخوابی را دشمن دارد (1) .

و نیز از آن حضرت روایت شده است :

منفورترین مردم نزد خدا کسی است که روز زیاد می خوابد در حالی که شب نماز نخوانده است و کسی که زیاد می خورد و هنگام خوردن نام خدا را بر زبان جاری نمی کند و سپاس و حق را به جای نمی آورد (2) .

و نیز آن حضرت فرمود :

« لَیسَ شَیءٌ أبغَضَ إلَی اللّٰهِ مِن بَطْنٍ مَلانَ » (3) .

چیزی نزد خدا منفورتر و مغبوض تر از شکم پر نیست .

معمولاً در ماه مبارک رمضان توفیق توبه ، تقوا ، طهارت باطن ، توکل ، احسان به نیازمندان ، عشق ورزی به اولیای الهی ، محبت به مردم ، صبر و پایدارای در برابر گناه و تحمل مشقت در راه حق به خاطر روزه فراوان است و همه این موارد از عوامل کسب محبت خداست .

از طرفی خود روزه داری و تحمل گرسنگی و تشنگی و پرهیز از محرمات و رعایت آداب معنوی روزه یک فریضه دینی به شمار می رود و در حدیث معتبر و معروفی از حضرت امام صادق علیه السلام در باب فریضه آمده است که : حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : خدای متعال می فرماید :

ص:233

« مَا تَقَرَّبَ إلَیَّ عَبدٌ بِشَیءٍ أحَبَّ إلَیَّ مِمَّا افتَرَضتُ عَلَیهِ » (1) .

عبد با هیچ وسیله ای محبوب تر از آنچه بر او واجب کرده ام به من تقرب نیافته است .

بی جهت نیست که خدا فرشتگانی را به نوازش روزه دار می گمارد ، چنانکه حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید :

هر که برای خدای عزیز و جلیل ، روزی را در شدّت گرما روزه بدارد و از پی آن دچار عطش و تشنگی زیاد گردد ، خدا هزار فرشته بر او می گمارد که دست نوازش بر رویش می کشند و به او مژده و بشارت می دهند تا هنگامی که افطار کند خدای تعالی به او می فرماید :

« مَا أطیَبَ رِیحَکَ وَ رَوحَکَ یَا مَلائِکَتی اشهَدُوا أنِّی قَد غَفَرتُ لَهُ » (2) .

چه پاکیزه و خوشبوست بویت و رویت ، ای فرشتگانم ! گواه باشید که او را آمرزیدم .

بی سبب نیست که روزه دار هنگام وفات که به لقای حق می رسد خوشنود و شادمان می شود ، یعنی از حساس ترین لحظه های عمر در جهان و در آغاز ورود به عالم آخرت که دست از همه چیز این دنیا بریده است ، همان لحظه ای که روزه خواران متکبر و گردنکشان و مستکبران با

ص:234

سخط و خشم و نفرت خدا روبرو می شوند ، با روزه دار با لطف و رحمت الهی برخوردار می شود ، امام صادق علیه السلام بر اساس روایتی می فرماید :

« لِلصَّائِمِ فَرحَتانِ ، فَرحَةٌ عِندَ إفطَارِهِ وَ فَرحَةٌ عِندَ لِقَاءِ رَبِّهِ » (1) .

برای روزه دار دو شادمانی وجود دارد : یکی خرسندی در هنگام افطارش و دیگر هنگام لقای پروردگارش .

یقیناً پاداش آخرتی روزه ، قابل مقایسه با تحمل سختی چند ساعت گرسنگی و تشنگی و خودداری از شهوات و مفطرات روزه نیست و روزه در قیامت به فرموده پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله سپری در برابر آتش دوزخ است :

« الصَّومُ جُنَّةٌ مِنَ النّارِ » (2) .

پاداش روزه بر پاداش سایر عبادت ها امتیازهایی دارد . چنانکه در حدیث قدسی آمده است :

« کُلُّ الحَسَنَةِ بِعَشْرِ أمثَالِهَا إلیٰ سَبعمِائَةِ ضِعفٍ إلّا الصّیَامَ فَإنَّهُ لِی وَ أنَا أُجزَی بِهِ » (3) .

هر کار خوبی پاداشش ده برابر و یا بیشتر تا هفتصد برابر است جز روزه ، زیرا که روزه برای من است و من به آن پاداش می دهم « یا » خود من پاداش آن هستم .

ص:235

از طرفی روزه ماه مبارک رمضان مصداق صبر و استقامت است ، روزه دار خود را برای حفظ ظاهر و باطن روزه اش ملزم می داند که در برابر هر گناهی استقامت و پایداری نماید ، از خوردن و آشامیدن و شهوت رانی و نگاه به نامحرم و شنیدن غیبت و تهمت و یا انجام غیبت و تهمت و خلاصه در برابر هوا و هوس و دعوت شیطان پایداری کند و به همین خاطر حضرت امام صادق علیه السلام در تفسیر و تأویل آیه شریفه :

. . . وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ . . . (1) .

. . . از صبر و نماز در همه امور زندگی یاری جویید . . .

می فرماید : مراد از صبر روزه است ، هر گاه بلا و سختی دامنگیر مردی شد روزه بگیرد ، زیرا خدای عزّ و جلّ می فرماید : و از صبر مدد بخواهید ، یعنی از روزه .

و از طرفی خداوند سبحان پاداش صابران را بی حساب عنایت می کند :

. . . إِنَّمٰا یُوَفَّی الصّٰابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسٰابٍ (2) .

. . . فقط شکیبایان پاداششان را کامل و بدون حساب دریافت خواهند کرد .

تفضل و احسان آخرتی حق و پاداش های فراوان خدای مهربان بی شمار است ، به عنوان نمونه در ماه مبارک رمضان خواب روزه داران

ص:236

عبادت و نفس زدن آنان عین تسبیح و ذکر خداست .

با این که همه وجودمان از اوست و هستی ما در سیطره مالکیت و قدرت اوست و توفیق روزه گرفتن ما نیز از جانب اوست و از این جهت نباید شایسته مزد و پاداشی باشیم ، ولی بزرگواری حق گویا ما را مستقل به حساب آورده و طرف حساب خود قرار داده است که اگر کار مثبتی انجام دهیم حتماً شایسته مزد و پاداشیم .

کرم و عنایت او تا کجاست که برای هر بار نفس کشیدن روزه دار و هر لحظه خواب او و حضورش در مساجد و محافل دینی و ... پاداش قرار داده است .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله درباره پاداش اهل ایمان می فرماید :

شایسته و سزاوار است که خدای عزیز و جلیل در پاداش گرایش به پیامبر ، در روز قیامت شما را نزد او در بهشتی قرار دهد که دارای نعمت هایی است که تاکنون هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب بشری خطور نکرده است .

« وَ فِیهَا مَا لَا عَینٌ رَأتْ وَ لا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لا خَطَرَ عَلیٰ قَلْبِ بَشَرٍ » (1) .

آن حضرت درباره پاداش روزه داران ماه رجب فرموده است :

« مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ أربَعَةَ عَشَرَ یَوماً أعطَاهُ اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الثَّوَابِ مَا لَا عَینٌ رَأت وَ لا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لا خَطَرَ عَلیٰ قَلبِ بَشَرٍ مِن قُصُورِ الجِنَانِ الَّتی بُنِیَت بِالدُّرّ وَ الیَاقُوت » (2) .

ص:237

هر که از ماه رجب چهارده روز را روزه بگیرد خدای عزیز و جلیل از بهشت هایی که با درّ و یاقوت ساخته شده پاداشی به او عنایت می کند که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه بر دل بشری خطور کرده است .

اگر بنا شود کسانی را که رنج تکلیف کشیده و به زحمت افتاده اند و خدا را عبادت نموده و به طاعت او تن داده اند هم ردیف افراد راحت طلب و معصیت کار قرار دهند و هر دو گروه را به بهشت ببرند هم با عدالت حق ناسازگار است و هم با حکمت او و برای اعتراض آن بندگانی که با سختی و مشقت اوامر خدا را اطاعت کردند و در برابر لذّت گناه دندان بر جگر نهادند و خویشتن داری کردند ، زمینه ای فراهم می شود .

بی تردید برخورد حق با بندگانش بر پایه عدل و حق است و با زجر کشیدگان و روزه داران ، بسان افراد بو الهوس و خوش گذران رفتار نمی کند .

و آخرتی است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید :

« مَن صَامَ یَوماً تَطَوُّعاً فَلَو أُعطِیَ مِلءَ الأَرضِ ذَهَباً مَا وُفِّیَ أجرُهُ دُونَ یَوْمِ الحِسَابِ » (1) .

هر که داوطلبانه یک روزه مستحبی بگیرد ، اگر به اندازه پر بودن زمین ، طلا به او داده شود ، پاداشش را کامل دریافت نکرده است و فقط در روز حساب پاداش کاملش را دریافت می کند .

امام صادق علیه السلام فرمود :

« إیَّاکُم وَ الکَسَلَ إنَّ رَبَّکَ رَحیمٌ یَشکُرُ القَلِیلَ ، إنَّ الرَّجُلَ... لَیَصُومُ الیَومَ تَطَوُّعاً یُرِیدُ بِهِ وَجهَ اللّٰهِ تَعَالی فَیُدْخِلُهُ بِهِ الجَنَّةَ » (2) .

از کاهلی و تنبلی دوری کنید ، زیرا پروردگار شما مهربان است ، او به عمل اندک پاداش بسیار می دهد ، آدمی... یک روز برای رضای خدای تعالی دوطلبانه روزه می گیرد و خدا به سبب آن او را به بهشت می برد .

امور مستحبه در مقایسه با واجبات این امتیاز را دارد که خالصانه تر و فقط برای خوشنودی خدا و انجام شکرگذاری است نه به طمع بهشت و ترس از دوزخ ، زیرا عبد می داند که ترک عبادت مستحب عذاب و عقابی ندارد .

ص:239

« مَن صَامَ للّٰهِ ِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوماً فِی شِدَّةِ الحَرِّ فَأصَابَهُ ظَمأٌ وَکَّلَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ ألفَ مَلَکٍ یَمسَحُونَ وَجهَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ ، حَتّیٰ إذَا أفطَرَ قَالَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ : مَا أطیَبَ رِیحَکَ وَ رَوحَکَ ، مَلَائِکَتِی اشَهدُوا أنّی قَد غَفَرتُ لَهُ » (1) .

هر که در روز بسیار گرم برای خدای عزیز و جلیل روزه بگیرد و دچار تشنگی شود خدای عزیز و جلیل بر او هزار فرشته بگمارد که بر چهره اش دست نوازش کشند و بشارت و مژده اش دهند تا هنگامی که افطار کند ، خدا می فرماید : چه خوش است بوی تو و روح تو ، ای فرشتگان من ! گواه باشید که او را آمرزیدم .

در عصر جاهلیت هنگام ورود به خانه یا اطاق یا هر مکان دیگر ، اگر سقف درگاه به اندازه لازم بلند نبود ، آن چنان اسیر نخوت و تکبر بودند که حاضر نمی شدند اندکی سر فرود آورند تا بتوانند عبور کنند ، ولی در سایه توفیق حق و نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله با همین ورزش های عبادی و همین روزه و نماز چنان خود ساخته و ملکوتی و متواضع شدند که هنگام حفر خندق برای پیشگیری از هجوم احزاب با زبان روزه سنگ بر شکم می بستند تا گرسنگی و تشنگی راحت تر تحمل شود و با تلاشی شگفت به کندن خندق می پرداختند .

هر چه عبادت دشوارتر باشد تأثیرش در ایجاد روحیه انقیاد و تسلیم و تعبد و بندگی در برابر پروردگار بیشتر است .

ص:241

المِسکِ » (1) .

به آن خدایی که جان محمد صلی الله علیه و آله به دست اوست سوگند ، تغییر بوی دهان روزه دار نزد خدا از بوی مشک خوشبوتر است .

آیه شریفه صوم در قرآن مجید (2) روزه را سبب پیدایش روح تقوا می داند و از طرف دیگر می فرماید :

. . . فَإِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ (3) .

پس بی تردید خدا پرهیزکاران را دوست دارد .

« نَومُ الصَّائِمِ عِبَادَةٌ ، وَ صَمتُهُ تَسبِیحٌ ، وَ دُعَاؤهُ مُستَجَابٌ ، وَ عَمَلُهُ مُضَاعَفٌ ، إنَّ لِلصائِمِ عِندَ إفطَارِهِ دَعوَةً لا تُرَدُّ » (1) .

خواب روزه دار عبادت و سکوتش تسبیح و دعایش مستجاب و عملش دو برابر است ، بی تردید برای روزه دار هنگام افطارش دعایش مستجاب است .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود :

« إنَّ لِلجَنَّةِ بَاباً یُدعَی الرَّیَّانَ ، لاَ یَدخُلُ مِنهُ إلّا الصَّائِمُونَ » (2) .

برای بهشت درب ویژه ای است به نام ریّان که هیچ کس جز روزه داران از آن وارد نمی شود .

زبان از حرام و خویشتن داری در مورد خورد و خوراکم ، پس هرکه در رعایت این امور کمتر از این باشد از من پست تر است و هر که بیش از این رعایت کند از من فراتر است و هر که به این موارد عمل کند همتا و مانند من است (1) .

یکی از بزرگان می گوید : خدای سبحان راه رسیدن به حکمت عبادات و اسرار جهان را فراسوی بندگان خود و سالکان الی اللّٰه نصب کرده است و نیز راه های رسیدن به این امور را یکی پس از دیگری به ما آموخته است ، به طور مثال : انسان در ماه مبارک رمضان احساس عظمت روحی و معنوی می کند و به خود می گوید : من بزرگ تر از آن هستم که آلوده شوم و تن به گناه دهم ، یافتن این بزرگی بر اثر روزه است و از مقدمات اولیّه روزه داری امساک و کم خوری است .

« یَا مُحَمَّد ! مَا أبغَضتُ وِعَاءً قَطُّ إلّا بَطناً مَلان » (1) .

ای محمد ! هیچ ظرفی نزد من مبغوض تر نیست مگر شکمی که پر است .

چون شخص پرخور مانند حیوان می خورد و مانند جماد می افتد .

برای راه یابی به حکمت و اسرار هستی چاره ای جز سبک بار شدن از خوراک و شهوت و معصیت و گناه نیست ، از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده است :

« تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا » (2) .

سبک شوید تا ملحق شده و برسید .

این در راستای کلام خداست که فرمود :

. . . وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاّٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ (3) .

. . . و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند و سرانجام به شرف شهادت نایل می شوند شادی می کنند ، که نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند .

جمله لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ عدم و ملکه است یعنی : به کسانی که در راه خدایند و می توانند به شهیدان راه حق برسند مژده می دهند ، اما اگر

ص:246

کسی در راه نباشد ، در مورد او چنین تعبیری گفته نمی شود ، مانند اتومبیلی که در پارکینگ متوقف است و حرکتی ندارد ، اما اگر یکی از دو اتومبیل که در جاده در حال حرکت اند سرعت کمتری داشته باشد و در نتیجه دیرتر به مقصد می رسد درباره آن گفته می شود : « هنوز نرسیده است » .

سبک بار شدن سبب رسیدن است ، گاهی انسان آن چنان سبک بار می شود که هم به هدف می رسد و هم می رساند .

آتش سوزی یا سیلی در مدائن اتفاق افتاد ، استاندار وقت جناب سلمان فارسی بود ، جنس اندکی که داشت همراه با قرآن و شمشیری برداشت و از عرصه حادثه جان خود را نجات داد ، ولی دیگران تا آمدند وسایل گسترده و فراوان خود را جمع کنند آسیب دیدند و گرفتار زیان و خسارت شدند ، سلمان فرمود :

« هَکَذَا یَنجُوا المُخِفُّون » (1) .

این گونه انسان سبک بار در روز خطر نجات پیدا می کند .

رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود :

« یا عَلِیُّ نَجَی المُخِفُّونَ وَ هَلَکَ المُثقِلُون » (2) .

ای علی سبک باران نجات می یابند و سنگین باران هلاک می شوند .

امیر المؤمنین علیه السلام درباره آنان که اموال مسلمین رابه غارت برده بودند

ص:247

و بار قیامتی خود را سنگین نموده بودند فرمود :

« بَینَ نَثِیلِهِ وَ مُعتَلَفِهِ » (1) .

زندگی آنان میان آشپزخانه و محل قضای حاجت سپری می شود .

نه خدمتی کردند و نه چیزی فهمیدند و نه دانستند برای چه آمده اند و چه باید انجام دهند .

و رعایت اعتدال در خورد و خوراک ، سلامتی ، طول عمر و نورانیت دل می بخشد .

خوردن بیش از حد ، هم روح را سرگرم می کند تا غذای زاید هضم شود و هم بدن را به سوخت و ساز بیشتری وادار می کند و سرانجام انسان را زودتر از موعد از پا درمی آورد . نوعاً انسان های پرخور عمر طولانی ندارند . زیاده روی در خوردن بر کسالت و خواب می افزاید .

هنگامی که اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله حضور آن حضرت شرفیاب می شدند حضرت از آنان می پرسید :

« هَل مِن مُبَشَّراتٍ » (1) .

شب گذشته چه خوابی دیدید که مایه بشارت باشد ؟

انسان می خوابد که چیز بفهمد نه آنکه زیاد بخورد تا بیشتر بخوابد .

شخصی در محضر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آروغ زد حضرت فرمود :

« قَصِّر مِن جَشائِکَ فَإنَّ أطوَلَ النَّاسِ جُوعاً یَوْمَ القِیامَةِ أکْثَرُهُمْ شِبْعاً فِی الدُّنیا » (2) .

کمتر بخور ، گرسنه ترین افراد در قیامت کسانی هستند که در دنیا سیرترین افراد بودند .

در حالات امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده است که روزی حضرت به باغبانش فرمود : غذایی داری ؟ گفت : غذای ساده ای دارم که شایسته

ص:249

شما نیست ، از کدوی بی روغن خوراکی تهیّه کرده ام ، حضرت فرمود :

حاضر کن ، سپس دستانش را شست و آن غذا را میل فرمود ، آنگاه به شکم خود اشاره کرد و گفت : شکمی که با این غذای ساده سیر می شود ، بدا به حال کسی که شکمش او را به آتش ببرد (1) .

ص:250

ص:251

ص:252

حالی که خسته و کم سو شده و از یافتن خلل ، نابسامانی و ناهمگونی فرو مانده و درمانده گشته است ، به سویت باز گردد .

قرآن مجید مکرّر گوشزد می کند که همه افراد از این آیات و آثار استفاده نمی کنند و این ها برای اهل خرد و تفکر و بصیرت است .

قرآن گاهی با گلایه می فرماید :

أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهٰا أَوْ آذٰانٌ یَسْمَعُونَ بِهٰا . . . (1) .

آیا در زمین گردش نکرده اند تا برای آنان دل هایی بیدار و بینا پیدا شود که با آن بیندیشند یا گوش هایی که با آن اندرزها را بشنوند ؟

و گاهی اهل غفلت را که به آیات و آثار حق نمی نگرند بدتر از بهائم معرفی می کند .

وَ لَقَدْ ذَرَأْنٰا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاٰ یَفْقَهُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاٰ یُبْصِرُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ آذٰانٌ لاٰ یَسْمَعُونَ بِهٰا أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولٰئِکَ هُمُ الْغٰافِلُونَ (2) .

و مسلماً بسیاری از جنّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم زیرا آنان را دل هایی است که به وسیله آن معارف الهی را در نمی یابند و چشمانی است که توسط آن حقایق و نشانه های حق را نمی بینند و گوش هایی است که به وسیله آن سخن خدا و پیامبران را نمی شنوند ،

ص:254

آنان مانند چهارپایانند بلکه گمراه ترند ؛ اینانند که بی خبر و غافل از معارف و آیات خدای اند .

. . . هٰذٰا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ . . . (1) .

. . . این از فضل و احسان پروردگار من است ، تا مرا بیازماید که آیا سپاس گزارم یا بنده ای ناسپاسم ؟

او هر روز غروب پس از دست کشیدن از کار حکومت به شغل سبد فروشی برای امرار معاش اقدام می کرد و هنگامی که به اندازه رفع نیاز سبد می فروخت به یکی از مساجد فلسطین برای عبادت می رفت و اگر کسی در صف نماز از او می پرسید کیستی ؟ پاسخ می داد : مسکین من المساکین (2) ! !

منطق اولیای حق فقط خدا می باشد و ورد جان و زبانشان تعبیرهایی چون للّٰه، من اللّٰه ، فی اللّٰه و الی اللّٰه است ، اصولاً به خود نظر ندارند و همه چیز را از خدا می دانند و خود را فانی فی اللّٰه می بینند .

حکومت و ثروت را امانت حق می دانند و آن را در همان جایی قرار می دهند که صاحب امانت می خواهد .

. . . وَ أَنْفِقُوا مِمّٰا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ . . (3) .

. . . و از اموالی که خدا شما را در آن جانشین خود قرار داده انفاق کنید . . .

اینان صحنه های مادی و نعمت ها و لذّت ها و مصائب و سختی ها و مشکلات را زمینه رشد ، آزمون و ابتلا و مزرعه عمل خالصانه می دانند

ص:256

و دنیا را به منطق قرآن کریم محل آزمایشگاه اخلاص و احسن عمل و نمایشگاه ارزش های واقعی باور دارند .

بی تردید اگر کسی خود را امانت دار خدا بداند ، نه با روی آوردن دنیا طغیان گر و مغرور می شود و نه با از دست رفتن دنیا به همه چیز بدبین می گردد و از کوره مسلمانی در می رود .

زاهد واقعی که از زنجیر تعلق نامعقول به دنیا آزاد است ، در دو آیه قرآن چنین معرفی شده است :

مٰا أَصٰابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فِی أَنْفُسِکُمْ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهٰا إِنَّ ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ یَسِیرٌ * لِکَیْلاٰ تَأْسَوْا عَلیٰ مٰا فٰاتَکُمْ وَ لاٰ تَفْرَحُوا بِمٰا آتٰاکُمْ وَ اللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ مُخْتٰالٍ فَخُورٍ (1) .

هیچ گزند و آسیبی در زمین چون زلزله ، سیل ، توفان و قحطی و در وجود خودتان چون بیماری ، رنج ، تعب و از دست رفتن مال و ثروت روی نمی دهد مگر پیش از آنکه آن را به وجود آوردیم در کتابی چون لوح محفوظ ثبت است ، بی تردید این تقدیر حوادث و فرمان قطعی به پدید آمدنش بر خدا آسان است . * تا با یقین به اینکه هر گزند و آسیبی و هر عطا و منعی فقط به اراده خداست و شما را در آن اختیاری نیست بر آنچه از دست شما رفت ، تأسف نخورید و بر آنچه به شما عطا کرده است ، شادمان و دلخوش نشوید و خدا هیچ گردنکش خودستا را که به نعمت ها مغرور شده است دوست ندارد .

ثروت و دارایی دنیا ملاک ارزش نیست و سند عزّت و شخصیت

ص:257

نمی باشد ، اگر بود قرآن مجید آن را تأیید می کرد ، اما به عکس همواره سفارش می کند که نباید انسان ، فریفته و دلباخته و بنده و اسیر دنیا گردد و هدف های عالی تر و والاتر را از دست بگذارد .

زُیِّنَ لِلنّٰاسِ حُبُّ الشَّهَوٰاتِ مِنَ النِّسٰاءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنٰاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعٰامِ وَ الْحَرْثِ ذٰلِکَ مَتٰاعُ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ اللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ (1) .

محبت و عشق به خواستنی ها که عبارت است از زنان و فرزندان و اموال فراوان از طلا و نقره و اسبان نشاندار و چهارپایان و کشت و زراعت ، برای مردم آراسته شده است ؛ اینها کالای زندگیِ زودگذرِ دنیاست ؛ و خداست که بازگشت نیکو نزد اوست .

و در آیه دیگری می فرماید :

زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ . . (2) .

زندگی زودگذرِ دنیا برای کافران آراسته شده و به این سبب مؤمنان را مسخره می کنند ، در حالی که پروا پیشگان در روز قیامت از هر جهت برتر از آنان هستند . . .

دارند و قانون زندگی و حیاتشان قرآن است در برابر حوادث و مصائب به ویژه توطئه های شیطان و شیطان صفتان چون کوه استوار و سنگ سخت اند . هرگز نمی گذارند به ساختمان شخصیت و بنای احسن تقویمی آنان ضربه و زیانی وارد شود . درونشان از آرامشی عجیب برخوردار است و ظاهرشان غرق وقار و سنگینی است .

از عبادت و طاعت لذّت می برند و از خدمت به خلق خوشحال و مسرور می شوند و نسبت به بود و نبود امور مادی ، حالی یکسان و مساوی دارند و همواره به داده خدا قناعت می ورزند و آنچه را دیگران در ظاهر گرفتاری می دانند گرفتاری نمی دانند .

آنان بیچاره و گرفتار و مصیبت زده را کسی می دانند که در جهت دینش لطمه خورده و اسیر چنگال شیطان شده است .

نیستی ! در هر صورت چون غذایی در خانه نبود من و خانواده اش گرسنه سر به بالین خواب گذاشتیم .

پس از نماز صبح و تعقیبات نماز فرزندش آمد و گفت : بابا ! بسیار گرسنه هستیم ، پاسخ داد : می دانم ، چند جلد از کتاب هایم را نزد نانوا ببر گرو بگذار و نانی چند بگیر و به خانه بیاور ، او هم چند جلد کتاب برداشت و به سوی نانوایی رفت تا نانی چند فراهم کند .

من به محضر او که بسیار آرام و با شخصیت می نمود گفتم :

نمی دانستم شما هم خیلی گرفتار هستید ، او هم آرام به من نگریست و گفت : من هم نمی دانستم شما آدم نیستی ! مگر نداشتن نان و محرومیت از امور مادی گرفتاری است ؟ ! انسان اگر از کرائم انسانی برخوردار باشد و در عرصه مقامات معنوی زندگی کند این امور را هرگز گرفتاری و بلا نمی بیند . یکی درد و یکی درمان پسندد

آری ؛ تکلّف گر نباشد خوش توان زیست تعلّق گر نباشد خوش توان مرد

می گویند : آن امام جماعت که در همان بخش از دنیا رفت ، نیم ساعت پیش از مرگش به وسیله همسایگانش در حرم مطهر امیر المؤمنین علیه السلام دیده شده بود ! !

ص:260

اینان همه سرمایه خود را خدا می دانستند ، دوست و رفیق خود را خدا می شمردند :

« یَا عُدَّتِی فِی کُرْبَتِی، وَ یَا صاحِبِی فِی شِدَّتِی . . . » (1) .

ای همه سرمایه من در روز پریشانی و ای دوست و رفیق من در رنج و دشواری . والی ملک ولایت ذو النون

ص:262

و نعمت فزون تر سبب ارزش و قیمت انسان است !

آنان به این حقیقت توجه ندارند که سفره نعمت های مادی بین انسان و همه موجودات زنده زمینی سفره ای مشترک است و محصولی جز رشد کالبد و اضافه شدن به طول و عرض و حجم بدن و شعله ور ساختن آتش شهوت و خستگی و گاهی اندوه و غم ندارد و در پایان عمر هم بناچار باید دست از همه آنها کشید و سر به تیره تراب فرو برد ، قرآن در این زمینه مسایل بسیار عمیق و جالبی دارد :

وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذٰلِکَ دَحٰاهٰا * أَخْرَجَ مِنْهٰا مٰاءَهٰا وَ مَرْعٰاهٰا * وَ الْجِبٰالَ أَرْسٰاهٰا * مَتٰاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعٰامِکُمْ * فَإِذٰا جٰاءَتِ الطَّامَّةُ الْکُبْریٰ * یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسٰانُ مٰا سَعیٰ * وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَنْ یَریٰ * فَأَمّٰا مَنْ طَغیٰ * وَ آثَرَ الْحَیٰاةَ الدُّنْیٰا * فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْویٰ (1) .

و زمین را پس از آن گسترانید ، * و از آن آب و چراگاهش را بیرون آورد ، * و کوه ها را محکم و استوار نمود * تا مایه بهره وری شما و دام هایتان باشد . * پس زمانی که آن حادثه بزرگ تر و غیر قابل دفع در رسد ، * در آن روز انسان آنچه تلاش و کوشش کرده به یاد آورد * و دوزخ را برای هر بیننده ای آشکار سازند ، * و اما کسی که طغیان و سرکشی کرده * و زندگی دنیا را بر زندگی ابد و جاوید آخرت ترجیح داده ، * پس بی تردید جایگاهش دوزخ است ؛

بنا بر ارزیابی این آیات نه اینکه دنیا و نعمت های مادی اش معیار ارزش نیست ، بلکه کسی که دنیا و عناصر مادی و ابزار ظاهری اش را بر

ص:264

خدا و دین و پیامبران و امامان و قرآن و تکالیف شرعیه و وظایف انسانیه ترجیح دهد و جز به دنیا نیندیشد و جز به دنیا دل نبندد و جز از پی دنیا نرود ، دوزخ و آتش برافروخته اش جایگاه اوست .

اولیائش و کیفر برای دشمنانش نپسندید ، اهل دنیا چون کاروانند که در اثنای فرود آمدن آن ، سالارشان فریاد می زند کوچ کنید .

امیر المؤمنین علی علیه السلام در معمولی بودن کالای دنیا و بی ارزش بودن امور مادی آن ، - در صورتی که جهت ادای تکلیف و اجرای مسایل الهی و انسانی به کار گرفته نشود - می فرماید :

« أمَا وَ الَّذی فَلَقَ الحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ لَا حُضُورُ الحَاضِرِ وَ قِیَامُ الحُجَّةِ بِوُجودِ النّاصِرِ وَ مَا أخَذَ اللّٰهُ عَلَی العُلَمَاءِ أنْ لَا یُقارُّوا عَلیٰ کِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَألْقَیْتُ حَبْلَهَا عَلیٰ غَارِبِهَا وَ لَسَقَیْتُ آخِرَها بِکَأسِ أوَّلِهَا وَ لَألْفَیْتُم دُنیَاکُم هذِهِ أزهَدَ عِنْدی مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ (1) ! ! » .

هان ! به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید ، اگر حضور حاضر برای بیعت با من نبود و تمام بودن حجت بر من به خاطر وجود یاور نبود و اگر نبود عهدی که خدا از دانشمندان گرفته که در برابر شکم بارگی هیچ ستمگر و گرسنگی هیچ مظلومی سکوت ننمایند ، دهنه شتر حکومت را بر کوهانش می انداختم و پایان حکومت را با پیمانه خالی اولش سیراب می کردم ، هر آینه می یافتید و می فهمیدید که ارزش دنیایتان نزد من از اخلاط دماغ بز کمتر است ! !

و به گورستان بیرون کوفه نظر انداخت فرمود :

ای صاحبان سراهای وحشت زا ! و مکان های بی آب و گیاه ! و قبرهای تاریک ! ای خاکیان ! ای غریبان ! ای بی کسان ! ای وحشت زدگان ! شما ما را پیشروید که بر ما پیشی جستید و ما شما را پیرویم که به دنبال شما می رسیم اما خانه ها ، غیر شما در آن ساکن شدند ، اما همسران : دیگران با آنان ازدواج کردند ، اما اموال : همه آنها تقسیم شد ، این است خبری که نزد ماست ، خبر آنچه نزد شماست چیست ؟ پس رو به سوی یاران کرد و فرمود : اگر به آنان اجازه سخن می دادند به شما می گفتند : که بهترین توشه تقواست (1) .

آری ؛ برای اهل خدا و تربیت شدگان مدرسه پیامبران و رشد یافتگان مکتب امامت و ولایت و شاگردان قرآن ، ملاک و معیار ارزش حقایقی چون تقوا و عمل صالح و اخلاق حسنه و عقاید پاک و اندیشه تابناک است که همه آنها زمینه و سبب طلوع رحمت رحیمیه حق در خیمه حیات و شبستان زندگی است .

اما آنچه موجب تحقق رحمت ویژه حق در زندگی انسان نگردد ملاک ارزش نیست . بگذار افراد کم ظرفیت و سبک مغز و ظاهربین مادیات را معیار ارزشمندی خود و نداری را ضد ارزش بپندارند و همه چیز را با عینک مادی بنگرند و توقع داشته باشند که حتی مقامات و مرتبت های انسانی ویژه مرفهان و ثروتمندان و صاحبان زر و سیم باشد چنانکه سرمایه داران و قلدران قریش در برابر نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله

ص:267

اعتراض داشتند که چرا یکی از ثروتمندان مکه یا طائف را عهده دار وظیفه رسالت و نبوت نکردند و گفتند :

. . لَوْ لاٰ نُزِّلَ هٰذَا الْقُرْآنُ عَلیٰ رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ (1) .

. . . این قرآن چرا بر مردمی بزرگ از میان یکی از این دو شهر مکه و طائف نازل نشد ؟ !

یا جهت اعتراض به موسی علیه السلام می گفتند : چرا زر و سیم ندارد ؟ !

فَلَوْ لاٰ أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ . . (2) .

اگر موسی ، عزت ، سربلندی ، کرامت و شخصیت داشت پس چرا دستبندهای زرین و طلا بر او آویخته نشده است ؟

این تهیدستانِ از نعمت هدایت و معنویت که در ارزیابی نسبت به حقایق راه صحیحی نمی پیمایند اکثراً از باده مال و ثروت مست و مغرور می شوند و دچار سرکشی در برابر حق و بندگان حق می شوند و با دست آلوده خویش برای خود ورطه هلاکت می سازند و با کلنگ و تیشه گناه به تخریب ساختمان شخصیت خود برمی خیزند !

بی تردید بینش محدود که همه هستی و اهداف انسان را مقید به نیازهای حیوانی می داند و احتیاجات آدمی را در محسوسات و مادیات می پندارد و در رشد بدنی و خور و خواب و شهوت محدود می کند ، درک و شعورش به بالاتر از این زندگی زودگذر نمی رسد ، به این خاطر

ص:268

همه دوستی و محبت خود را متوجه مادیات می کند و هرکه را و هرچه را بخواهد فقط برای اضافه شدن ثروت و مال هایش می خواهد .

کَلاّٰ بَلْ تُحِبُّونَ الْعٰاجِلَةَ * وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ (1) .

اینکه می پندارید قیامتی در کار نیست این چنین نیست ، بلکه شما عاشق این دنیای زودگذر هستید ، * و همواره آخرت را برای این عشق بی پایه رها می کنید .

آنچه نزد خدا ارزش دارد امور کیفی است نه امور کمّی ، امور کمّی برای حضرت حق تفاوت ندارد که سر سفره کافری باشد یا در کامِ حیوانی دور از فهم و شعور .

قرآن از امور مادی دنیا تعبیر به مَتٰاعٌ قَلِیلٌ (2) و یا با تعبیر عَلیٰ حَیٰاةٍ (3) با تنوین نکره که بر حقارت و صغارت دلالت دارد یاد کرده است .

چنان زرق و برق مادی نزد حق بی ارزش است که اگر زمینه گمراهی برخی مردم نبود ، برای کافران خانه هایی با سقف هایی زرین و نردبان های سیمین قرار می داد :

وَ لَوْ لاٰ أَنْ یَکُونَ النّٰاسُ أُمَّةً وٰاحِدَةً لَجَعَلْنٰا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمٰنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعٰارِجَ عَلَیْهٰا یَظْهَرُونَ (4) .

ص:269

و اگر بهره مندی کفار از انواع نعمت های مادی و تهیدستی مؤمنان ، سبب این نبود که همه مردم به خاطر ضعف ایمان و ناآگاه بودن به حقایق بر محور کفر امتی واحد شوند ، ما برای خانه های کافران به خدای رحمان سقف هایی از نقره قرار می دادیم و نردبان هایی که با آن بر بالای خانه ها برآیند .

آفریننده ای جدا قائل اند ، از این گروه به عنوان جمعیت ثنوی مذهب یاد شده است .

گروهی هستی را خیر محض می دانند و عقیده به شر ندارند و عده ای هستی را شر می دانند و قائل به خیر نیستند ، ولی اسلام نظر و دیدگاه هر یک از گروه ها را باطل و بی اعتبار می داند و بر پایه آیات قرآن و روایات استوار و حکیمانه آنچه خیر است را از خدا می داند و آنچه شر است را یا امر عدمی به حساب آورده ، یا انحراف در فکر و راه انسان را موجب پدید آمدن شر دانسته و مولّد و سازنده آن را انسان بی ایمان و جدای از هدایت و منحرف از راه خدا و جاهل و نادان به حقایق به شمار آورده است .

قرآن مجید همه خیر را در اختیار خدا و صادر شده از سوی حضرت حق می داند و ظاهر و باطن هستی را با آنچه تکویناً در آن است از آثار رحمت خدا برشمرده و شر را نتیجه انحراف از راه مستقیم ویژه خودش به حساب می آورد .

مؤمن قرآن شناس دیدگاهش را نسبت به پهن دشت هستی با آیات قرآن تغذیه می کند آنگاه به هستی و اوضاع و احوالش حق بینانه نظر می اندازد .

مؤمن نه تنها شرور را از جانب خدا نمی داند ، بلکه در یک دید عالی عرفانی بدی ها در نظام کلّی آفرینش از نظرش محو است و می گوید :

اساساً بدی وجود ندارد یا « بد آن است که نباشد » . غزالی می گوید :

ص:272

لیس فی الإمکان أبدع مما کان (1) .

نظامی زیباتر از نظام موجود ، امکان ندارد .

این انسان دست پرورده اسلام است ، که فکری این چنین لطیف و عالی پیدا کرده ، درک می کند که بلاها و رنج ها و مصائب در یک دید زشت و نامطلوب است ، در نظری بالاتر و دیدی عمیق تر ، همه لطف و زیبایی است ، حافظ که به حق لسان الغیب نام گرفته و اندیشه های عمیق فلسفی و عرفانی را در پوشش های کنایه وار و استعاری در نهایت فصاحت و بلاغت بیان می کند تفاوت دو نظر را این گونه بیان کرده است : پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاک خطا پوشش باد (2)

یعنی در نظر بی آلایش و پاک از محدودیت و پایین نگری پیر ، که جهان را به صورت یک واحد تجلّی حق می بیند همه خطاها و نبایستنی ها که در دیدهای محدود آشکار می شود محو می گردد .

جهان ظلّ و سایه حق است ، ذات حق ، جمیل علی الاطلاق و کامل علی الاطلاق است ، ظل جمیل ، جمیل است محال است که جمیل نباشد .

در هر اندام زیبا اگر عضوی تک و تنها ، بدون توجه به اینکه موقعیّت عضوی دارد و با یک سلسله اعضای دیگر مجموعاً یک اندام را تشکیل می دهند مورد نظر قرار دهیم حقانیت و درستی و کمال او را درک نخواهیم کرد و احیاناً فکر می کنیم که اگر به گونه ای دیگر بود بهتر بود ،

ص:273

اما همین که با دیدی گسترده آن را به عنوان یک عضو در مجموعه یک اندامِ زیبا ببینیم نظر ما دگرگون می شود و آنچه را قبلاً نادرست و نبایستنی می پنداشتیم به کلی محو می گردد .

حافظ در غزل های دیگر خویش نیز این حقیقت را که عارف پس از وصول به حقیقت جز کمال و جمال و لطف و زیبایی در تفسیرش - نسبت به همه امور هستی و تکوینی - نیست مکرّر بیان کرده است مانند آنجا که می گوید : روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد زین سبب جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما (1)

اساساً مردی چون حافظ که جهان بینی اش جهان بینی عرفانی است وحدت را جانشین کثرت فلسفی ، تجلی را جانشین علیت فلسفی و عشق و زیبایی را جانشین عقل و وجوب فلسفی می کند و جهان را جلوه یگانه زیبای علی الاطلاق می داند ، چگونه ممکن است خیام مآبانه و ابو العلا مآبانه بیندیشد . حافظ عنصرهای سه گانه وحدت ، جلوه و زیبایی را در جهان بینی عرفانی خویش در این سه بیت از غزل معروف خود به نیکوترین و صریح ترین شکلی بیان کرده است (2) : عکس روی تو چو در آینه جام افتاد عارف از پرتو می در طمع خام افتاد

ص:274

حسن روی تو به یک جلوه که در آینه کرد

مؤمنان آگاه و عارف با فرا گرفتن این حقیقت که :

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمٰاتِ وَ النُّورَ . . . (1) .

همه سپاس ها ویژه خداست که آسمان ها و زمین را آفرید و تاریکی ها و روشنی را پدید آورد .

و با اعتقاد به این معنی که :

اَلَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ . . (2) .

همان کسی که آنچه را آفرید نیکو ساخت .

و با ایمان و درک این واقعیت که :

. . . رَبُّنَا الَّذِی أَعْطیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدیٰ (3) .

. . . پروردگار ما کسی است که به هر موجودی ، آفرینش ویژه او را آن گونه که سزاوارش بود به وی عطا کرده ، سپس هدایت نمود .

آن چنان عشق به خدا و آفرینش و هستی و جهان سراپای

ص:275

وجودشان را فراگرفت که در ستایش نظام هستی چنین سرودند : به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست

آری ؛ مؤمن حقیقت بین ، عارف عاشق ، آگاه کامل ، هستی را با همه موجوداتش و آفرینش را با همه جریانات تکوینی اش فقط و فقط آثار رحمت و ربوبیت و فیاضیت آن وجود بی نهایت و دریای نامتناهی حکمت و لطف و کرامت می داند و در اصل و اساس و ماهیت هستی و خلقت و آنچه تکویناً در آن جریان دارد شرّی به هیچ صورت نمی بیند .

فَانْظُرْ إِلیٰ آثٰارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ . . (1) .

پس با تأمل به آثار رحمت خدا بنگر .

. . . بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (2) .

ص:276

. . . هر خیری به دست توست ، یقیناً تو بر هر کاری توانایی .

. . . وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ . . (1) .

. . . و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است . . .

فیاض ) مفروض این است که از جهت قابل نیست پس باید از جهت فاعل باشد و این معنا منافی صرفیت و مناقض واجب الوجود بالذّات و واجب الوجود من جمیع الجهات است .

بدان که بعد از تأمل در این بیان و برهان منکشف می گردد که نظام هر نوعی از انواع کاینات و مبدعات بلکه نظام هر شخصی از اشخاص سفلیات و علویات ، أتمّ و اعلای نظامات و أشرف و أکمل فیوضات است نسبت به ماهیت آن و به قیاس به مادّه قابله آن و فی کل بحسبه : دهنده ای که به گُل نکهت و به گِل جان داد به هرچه آنچه سزا بود حکمتش آن داد (1)

پس آنچه که از ماهیات و از اشخاص مندرجه در تحت آن ماهیات مشرّف به تشریف فیوضات الهیه و مزیّن به زینت لآلی خیرات وجودیه نشده اند و یا نخواهند شد و یا به تشریف أتمّ و أکمل از آن فیوضات مشرف نگردیده اند از جهت قصور قوابل و نقصان ماهیات است نه از نزد مفیض خیرات و مفید کمالات . هر چه هست از قامت ناساز بی اندام ماست ورنه تشریف تو بر بالای کس کوتاه نیست (2)

از اینجا ظاهر می شود سرّ عدل که یکی از اصول خمسه است و آن عبارت است از وضع هر شیئی در موضع خود کما ینبغی و علی ما ینبغی

ص:278

چنانکه در صحیفه الهیه وارد است .

. . . وَ مٰا رَبُّکَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ (1) .

و پروردگارت ستمکار به بندگان نیست .

می بینی که چگونه مترتب ساخته است نفی ظلم را بر ربوبیت و آن عبارت است از افاده کمالات اولیه و ثانویه و افاضه فضایل جبلیّه و کسبیّه ، یعنی چگونه متصور می باشد ظلم از پروردگارت که افاضه کرده است به هر چیزی آنچه را که لایق آن است و بر وجهی که لایق آن است .

پس این کلام معجز نظام دعوی شیئی به بیّنه و برهان و اثبات شیئی به حجت و بیان است (2) .

از گفتار این حکیم الهی و فیلسوف ربانی که آمیخته با برهان قرآنی و بیان عقلانی است استفاده می شود که عرصه هستی و همه موجوداتش فقط و فقط جلوه نورانی اسما و صفات و عین فیض و اشراق و تجلی ربوبیت و فیاضیت حق است و جز نظام أتمّ و أکمل چه در علویات و چه در سفلیات دیده نمی شود و همه موجودات اعم از غیبی و شهودی که صادر شده از اراده ربوبی اوست خیر محض و محض خیر است و هیچ شری در این نظام أتمّ و أکمل متصور نیست و اساس آفرینش بر رحمت و ربوبیت و فیاضیت است و اگر کسی شرّی در جهتی می بیند دچار بیماری خطای در دید است و باید چشم خود را با داروی قرآن

ص:279

و روایات اهل بیت علیهم السلام و حکمت حکیمان و عرفان عارفان معالجه کند تا بفهمد آنچه را شر دیده خیر محض بوده و او به خطا آن را شر دیده است . در اینجا ممکن است کسی سخن از شیطان و دوزخ به میان آورد که در نظام آفرینش اگر شیطان و دوزخ شر نیست پس چیست ؟ !

سِنِیّ الآخِرَةِ عَن کِبرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَن ذَا بَعْدَ إبلیسَ یَسلَمُ عَلَی اللّٰهِ بِمِثْلِ مَعصِیَتِهِ ؟ » (1) .

از برخورد حضرت حق در رابطه با ابلیس عبرت و پند بگیرید که اعمال طولانی و سخت کوشی او را به خاطر یک ساعت تکبر و خود بزرگ بینی تباه کرد ، در صورتی که خدا را شش هزار سال بندگی کرد که معلوم نیست از سال های دنیایی است یا سال های آخرتی ( که هر روزش هزار سال دنیایی است ) پس چه کسی پس از ابلیس با آلوده شدن به گناهی چون گناه او از عذاب خدا سالم می ماند .

ملاحظه می کنید آگاه و دانایی چون امیر المؤمنین علیه السلام آفرینش و ذات ابلیس را - که به خاطر کبر و نخوتش در برابر حق شیطان نامیده شد - درست و سالم و برای عبادت و بندگی می داند ، بنابراین قضاوت صحیح درباره آفرینش ابلیس و هر شیطانی از جنّ و انس اقتضا دارد که بگوییم ابلیس و سواران و پیاده اش و ارتش و لشکریانش به رحمت و لطف حق و برای عبادت آفریده شدند و از آفرینش آنان اراده و قصدی جز خیر وجود نداشته ولی آنان به اختیار خود نه به اجبار حق کژراهه را بر صراط مستقیم ترجیح داده و بر اثر نخوت و کبر به سرکشی و طغیان آلوده شدند و به خاطر لج بازی و عناد در کمین آدم و فرزندانش نشستند تا آنان را نیز مانند خود از رحمت رحیمیه حق و بهشت عنبرسرشت محروم نمایند ، شاید با این اغواگری گوشه ای از آتش

ص:281

حسد خود را نسبت به انسان که استعداد دارا شدن مقام خلافت اللّهی و علم الاسمائی را دارد ، فرو نشانند .

می کنند ، تسلّطی ندارد . * تسلّطش فقط بر کسانی است که او را سرپرست و دوست خود گرفته اند . . .

قرآن ، از زبان شیطان در قیامت نقل می کند که در جواب کسانی که به او اعتراض می کنند و او را مسؤول گمراهی خویش می شمارند می گوید :

. . وَ مٰا کٰانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطٰانٍ إِلاّٰ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاٰ تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ . . (1) .

مرا بر شما هیچ غلبه و تسلّطی نبود ، فقط شما را دعوت کردم به دعوتی دروغ و بی پایه و شما هم بدون اندیشه و دقت دعوتم را پذیرفتید ، پس سرزنشم نکنید ، بلکه خود را سرزنش کنید .

ص:284

و اخلاق حسنه است که انسان به اختیار خود برای خود فراهم می کند و دوزخ محصول بی دینی و کفر و شرک و زندقه و فساد و بدکرداری است که نیز انسان به اختیار خود برای خود فراهم می سازد .

در حقیقت دوزخ ، ساخت خود انسان است و شرّی است که از ناحیه خود انسان به وجود می آید و به عبارت دیگر کارگاه و کارخانه مولّد دوزخ ، انحرافات اعتقادی و اخلاقی و عملی است و هیچ ربطی به حضرت حق ندارد ، بنابراین دوزخ شرّی صادر شده از خدا در نظام طولی آفرینش نیست .

امیر المؤمنین علیه السلام در دعای کمیل می گوید :

« فَبِالْیَقِینِ أَقْطَعُ، لَوْ لَا مَا حَکَمْتَ بِهِ مِنْ تَعْذِیبِ جَاحِدِیکَ، وَ قَضَیْتَ بِهِ مِنْ إِخْلادِ مُعانِدِیکَ، لَجَعَلْتَ النَّارَ کُلَّها بَرْداً وَ سَلاماً، وَ مَا کانَ لِأَحَدٍ فِیها مَقَرّاً وَ لا مُقاماً » .

من به طور قطع و یقین اقرار دارم که اگر فرمان تو در به عذاب کشیدن منکران وجودت نبود و دستور تو به همیشه ماندن در عذاب برای دشمنانت صادر نگشته بود ، همه آتش دوزخ را سرد و سالم می نمودی و هیچ کس در آن منزل و مأوا نمی گرفت .

که یک بیمار نافرمان از فشار بیماری تحمل می کند ، هنگامی که پزشک معالج نسخه می نویسد بیمار اختیار دارد در این که برابر دستور طبیب خود را درمان و درد را نابود سازد ، یا اینکه نسخه را به کناری اندازد و از عمل به آن خودداری نماید ، در نتیجه بیماری او مزمن و ماندگار و زجرآور می شود ، این زجر و درد ، خواست پزشک نیست ، بلکه نتیجه عملکرد بیمار است ، دوزخ هم به همین صورت است ، نتیجه عملکرد زشت انسان در ایام تکلیف و محصول فرار او از وظایف و مسؤولیت های شرعی و انسانی است .

بنابراین ، خدای عزیز نه سبب ایجاد دوزخ است و نه بندگانش را برای عذاب در دوزخ آفریده و نه به اراده ازلی و ابدی اش برای کسی عذاب را خواسته ، به همین دلیل همواره در همه آیات کتاب های آسمانی اش به ویژه قرآن مجید هشدار داده که خود را از دچار شدن به آتش دوزخ حفظ کنید و خانواده خود را نیز از گرفتار شدن به عذاب دوزخ نگه دارید .

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نٰاراً وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ عَلَیْهٰا مَلاٰئِکَةٌ غِلاٰظٌ شِدٰادٌ لاٰ یَعْصُونَ اللّٰهَ مٰا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مٰا یُؤْمَرُونَ (1) .

ای مؤمنان ! خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ ها است حفظ کنید . بر آن فرشتگانی خشن و سخت گیر گمارده شده اند که از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را به

ص:286

آن مأمورند ، همواره انجام می دهند .

و می فرماید :

إِنَّ عَلَیْنٰا لَلْهُدیٰ * وَ إِنَّ لَنٰا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولیٰ * فَأَنْذَرْتُکُمْ نٰاراً تَلَظّٰی (1) .

بی تردید هدایت کردن بر عهده ماست . * و به یقین دنیا و آخرت در سیطره مالکیّت ماست . * پس شما را از آتشی که زبانه می کشد بیم می دهم .

و نیز گوشزد فرموده :

وَ اتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکٰافِرِینَ (2) .

و از آتشی که برای کافران آماده شده است بپرهیزید . بسوزند چوب درختان بی بر سزا خود همین است هر بی بری را (3)

خدای مهربان کجا گفته : دوزخ ساخت من است ؟ ! یا کجا فرموده :

من خواهان دوزخ برای بندگانم هستم ؟ ! بلکه به عکس این بندگان هستند که با کردار ناشایسته و اخلاق رذیله و تداوم بر کفر و شرک و عصیان و فسق ، خویشتن را سزاوار عذاب می کنند و چون حضرت حق عادل است حق آنان را همان گونه که خود خواسته اند و مستحق آن هستند ادا می کند :

ص:287

. . . وَ مَا اللّٰهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبٰادِ (1) .

و خدا ستمی بر بندگان نمی خواهد این بندگان اند که بر خود ستم روا می دارند .

این انسان است که با پیمودن راه انحراف و با اجابت دعوت شیطان ، خود را به این بلای عظیم و عذاب الیم که دست ساخته و پرداخته خود اوست دچار می کند ، وگرنه رحمت حق چنان گسترده است که هر کسی می تواند از آن بهره مند شود ، حتی گستردگی رحمت به صورتی است که بسیاری از دوزخیان از طریق آن و به سبب شفاعت شفیعان نجات می یابند ، افرادی هم که ماندگار در دوزخ و جاودانی و همیشگی در آتش اند خود برای خود جاودانه بودن در آتش را تدارک دیده اند نه خدا ، که خدای مهربان برنامه دینی و تکلیف شرعی و قانون و خود سازی ما را آسان نموده تا به سهولت به رشد و کمال برسیم و از این راه به رحمت خاصه حق متصل گردیم و وارد بهشت شده در آنجا اقامت جاودانه نماییم .

. . . یُرِیدُ اللّٰهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لاٰ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ . . . (2) .

. . . خدا آسانی و راحت شما را می خواهد نه دشواری و مشقت شما را . . .

حضرت حق در قرآن مجید به طور مکرر بندگانش را به پیمودن راه مستقیم و جاده سلامت و رسیدن به آمرزش و بهشت دعوت نموده است .

ص:288

وَ اللّٰهُ یَدْعُوا إِلیٰ دٰارِ السَّلاٰمِ . . (1) .

و خدا مردم را به سرای سلامت و امنیت که بهشتِ عنبر سرشت است دعوت می کند . . .

. . . وَ اللّٰهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ یُبَیِّنُ آیٰاتِهِ لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (2) .

و خدا به توفیق خود به سوی بهشت و آمرزش دعوت می کند و آیاتش را برای مردم بیان می فرماید تا متذکّر شوند .

رحمت الهی آن چنان گسترده است که اقتضا می کند بدترین افراد هم خود را مشمول آن سازند و از آتش دوزخ نجات یابند ، حضرت او در قرآن می فرماید :

. . . یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی . . (3) .

. . . او شما را دعوت به ایمان می کند تا همه گناهانتان را بیامرزد و شما را تا سرآمد معینِ عمرتان مهلت دهد .

ص:289

و حرمت گزاریم چرا که این دو واسطه فیض و رحمت خدا در خلقت و هستی ما بوده اند .

حضرت امام رضا علیه السلام فرموده :

« مَنْ لَمْ یَشْکُرْ وَالِدَیْهِ لَمْ یَشْکُرِ اللّٰهَ » (1) .

هرکه شکرگزار پدر و مادرش نباشد خدا را شکر نکرده است .

صبح فردا صحنه دیروز به خاطرم آمد ، تحریک شدم که سراغ گربه و بچه هایش بروم ، ظرفی پر از شیر با خود بردم وقتی به محل رسیدم دیدم گربه ماده مرده و نوزادان پستان خشک او را می مکند ، تصمیم گرفتم تا نوزادان به جایی برسند از آنها پذیرایی کنم .

به حقیقت رحمت خدا و آثارش چه می کند ؟ ! به گربه مادّه می فهماند که از عمر تو بیش از یک روز نمانده ، پرستاری دیگر برای نوزادان بگمار تا نوزادانت را سرپرستی کند و از آنها پذیرایی نماید .

خود را به سومی سپرد و سومی به چهارمی و چهارمی به پنجمی و این روش ادامه یافت .

هر گنجشکی با بدن گرم خود لحظه ای چند به روی یخ می خوابید و سپس برمی خاست و جای خود را به دیگری می سپرد ، کم کم یخ نازک و نازک تر شد به یکباره گنجشک ها به قشر نازک یخ هجوم برده و با نوک های خود به سوراخ کردن پرداختند ، سوراخی ایجاد شد و همگی به نوشیدن آب مشغول شدند تا سیراب گردیدند !

گنجشک می داند که در این جا برکه آبی بوده و خشک نشده بلکه روی آن یخ بسته است ، گنجشک یخ و زمین سنگی را از هم جدا می کند و می داند که در زیر یخ آب است و می داند که یخ را با نوک زدن می توان سوراخ کرد ، می داند که بدنش حرارت دارد ، می داند که حرارت هنگامی که با یخ تماس بگیرد یخ را آب می کند و از قانون حرارت و حرکت اطلاع کامل دارد و گرما را به یخ می رساند ، پس گنجشک از علوم طبیعی آگاه است .

می داند که اگر دقیقه ای چند به روی یخ بخوابد سرما نمی خورد ، سینه پهلو نمی کند ، پس گنجشک درس پزشکی خوانده و مدرسه بهداشت را دیده است ! !

می داند که پس از چند دقیقه که به روی یخ خوابید حرارت پیکرش نقصان می پذیرد ، اگر خوابیدن را ادامه دهد به خودش زیان رسانیده و برای آب کردن یخ نیز سودمند نخواهد بود ، از جای برمی خیزد تا تجدید نیرو کند و گنجشک دیگری به جای وی بخوابد .

درست در همان نقطه نه این طرف تر و نه آن طرف تر ، با استعمال

ص:293

طبیعی ترین وسایل قطعی ترین نتیجه را می گیرد . چنین کاری عقل فوق العاده می خواهد و به فکری نیرومند و مغزی دانشمند نیاز دارد (1) و این همه را مهربانی و رحمت حق در گنجشک تأمین کرده است ! !

ص:294

ص:295

ص:296

إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَفِی خُسْرٍ * إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ تَوٰاصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَوٰاصَوْا بِالصَّبْرِ (1) .

که بی تردید انسان در زیان کاری بزرگی است ؛ * مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند و یکدیگر را به حق توصیه نموده و به شکیبایی سفارش کرده اند .

فخر رازی در تفسیرش به سوره و العصر می نویسد : معنای دقیق خسران برایم روشن نبود تا روزی در گرمای تابستان در میان بازار به یخ فروشی برخوردم که پی در پی می گفت : اگر از من خرید نکنید اصل سرمایه ام با آب شدن از دستم می رود و به خسران دچار می شوم ، آنجا فهمیدم که خسران به معنای تباه شدن سرمایه است (2) .

مفسر بزرگ اسلام مرحوم طبرسی در شرح اینکه انسان در حال خسران است چنین توضیح می دهد :

زیرا انسان در سراشیبی نابودی عمر و نقصان زندگی است ، هر روزی که می گذرد و هر نفسی که درمی آید قدری به پایان زندگانی نزدیک می شود و سرمایه حیاتش در حال نابودی است ، حال اگر سرمایه اش از کف برود و طاعتی به دست نیاورد ، در طول عمر در زیان است و فردای قیامت می بیند هستی خود را از کف داده و مستحق عذاب دائم گشته است (3) .

ص:298

به دعای آموزنده کمیل بنگرید که ولیّ خدا و عاشق حضرت حق با سوگند و تضرع از معبودش درخواست می کند که عمرش را آباد و پربرکت و متصل به خدمت و عبادت قرار دهد .

« أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ وَ قُدْسِکَ، وَ أَعْظَمِ صِفَاتِکُ وَ أَسْمَائِکَ ، أَنْ تَجْعَلَ أَوْقَاتیٖ مِنَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ بِذِکْرِکَ مَعْمُورَةً ، وَ بِخِدْمَتِکَ مَوْصُولَةً » .

به حقت و قداستت و بزرگترین صفات و اسمائت از تو درخواست می کنم که همه اوقات شبانه روزم را به یادت آباد کنی و پیوسته و دائم به خدمت گزاری ات بداری .

یا در فرازی دیگر درخواست می کند :

« قَوِّ عَلَیٰ خِدْمَتِکَ جَوَارِحِی ، وَ اشْدُدْ عَلَی الْعَزِیمَةِ جَوَانِحِی ، وَ هَبْ لِیَ الْجِدَّ فِی خَشْیَتِکَ ، وَ الدَّوَامَ فِی الْإِتِّصَالِ بِخِدْمَتِکَ » (1) .

به اعضایم در راه خدمتت نیرو بخش و دلم را بر عزم و همت در راه عبادت محکم و استوار ساز و کوشش در راه خشیت و پروای از عظمتت و مداومت در پیوستن به خدمتت را به من ارزانی دار تا در میدان های پیشتازان به سویت برانم و در میان شتابندگان به کوی قرب و جوارت سبقت گیرم .

ص:299

و طاغیان و شیاطین کمر خم نموده و به پذیرش فرهنگ آنان که حاصلی جز تخریب بنای انسانیت و ساختمان شخصیت و کرامت آدمی ندارد تن در می دهند .

سوء اختیار خودش رحمت را نپذیرفت و در چاه خسارت و زیانکاری سرنگون شد !

ذُرِّیَّتَهُ إِلاّٰ قَلِیلاً (1) .

سپس گفت : مرا خبر ده این کسی که او را بر من برتری دادی سببش چه بود ؟ اگر تا قیامت مهلتم بخشی ، بی تردید فرزندانش را جز اندکی لجام می زنم و به دنبال خود به عرصه هلاکت و نابودی می کشم .

او که از انسان جز جنبه خاکی و مادی چیزی ندیده بود ، پیدایش خود را از آتش و سبک شمردن انسان خاکی را مایه برتربینی خود دید و خود را عالی تر پنداشت و آن را توجیهی برای تکبر و نافرمانیش قرار داد .

نمودم و از روح خود در او دمیدم ، برای او سجده کنید (1) .

با فرمان خدا همه فرشتگان سجده کردند جز ابلیس ، خودبینی ابلیس را فرا گرفت ، به آفرینش خود بر آدم نازید و بر نژاد خویش - که از آتش است - بالید .

پس او دشمن خدا و امام متعصبان و پیش کسوت مستکبران گشت ، کسی که اساس تعصب را بی دلیل پایه نهاد و با خدا در ردای کبریایی به رقابت پرداخت هم او که لباس عزت طلبی در بر کرد و پوشش خاکساری را از تن درآورد (2) .

ابلیس پیش از این رویداد دارای مقامی بس ارجمند در عبادت و طاعت بود ، به گونه ای که فرشتگان پاک تصور می کردند او نیز فرشته ای است مقرب :

حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید :

« إنَّ إبلیس لَمْ یَکُنْ مِنَ المَلائِکَةِ وَ کانَتِ المَلائِکَةُ تَریٰ أنَّهُ مِنْها » (3) .

بی تردید ابلیس از فرشتگان نبود ولی فرشتگان تصور می کردند او از جنس آنان است .

همه عباداتش در یک چشم به هم زدن تباه شد و چون خاکستری بر باد رفت و این رویداد تلخ به سبب تکبر و خودپسندی بود که به کفر

ص:306

و عصیان کشیده شد و کم کم ربوبیت تشریعی را انکار کرد و همانند کسانی که برخی از قوانین و آداب و رسوم مادی گران و طاغیان را بر قوانین آسمانی و وحی الهی ترجیح می دهند رأی آلوده خود را بر فرمان حق ترجیح داد و زبان حالش نعوذ باللّٰه این شد که : خدایا ! من بهتر می فهمم و بیشتر درک می کنم و چون نسبت به آدم مقامی برتر هستم تو را نسزد که به من فرمان دهی بر مشتی خاک بی ارزش سجده کنم .

چنین موضع گیری یعنی انکار ربوبیت تشریعی و علم الهی و برتر دانستن رأی خود نسبت به فرمان ها و احکام حق چیزی است که از ابلیس بروز کرد و متأسفانه برخی از انسان ها و به تعبیر بهتر انسان نماها به همان دیدگاه و همان بیماری خطرناک استکبار مبتلا هستند .

رحمت و لطف خویش محرومش نمود و این همه را ابلیس با دست خود و به سوء اختیار خویش برای خود فراهم آورد .

قٰالَ فَاخْرُجْ مِنْهٰا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ (1) .

خدا گفت : از این جایگاه والا که مقام مقربان است بیرون رو که رانده شده ای .

و فرمود :

. . . فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصّٰاغِرِینَ (2) .

. . . پس بیرون شو که قطعاً از خوارشدگانی .

پس خود ابلیس خود را بدبخت کرد و این است سرنوشت هرکه خودبین و خودپرست باشد و بدون تردید هر کس هوای خود را خدای خود قرار دهد و غیر حضرت حق را معبود خود گیرد از درگاه خدا دور می شود .

به این حقیقت هم باید توجه داشت که بیماری ابلیس یک بیماری واگیردار است ، از این جهت قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام هشدار می دهند که اولاً عبرت بگیرید و ثانیاً مواظب باشید که به آن بیماری مبتلا نشوید و پیرو شیطان نگردید و قدم جای قدم او نگذارید که تمام بلاها و مصائبی که بر سر او آمد و بعد از این می آید دامنگیر شما هم خواهد شد .

ص:308

. . . لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ (1) .

. . . هر که از آنان از تو پیروی کند ، بی تردید جهنم را از همه شما لبریز خواهم کرد .

در هر صورت روشن شد که ابلیس با سوء اختیار خود و عقیده و اخلاق و عمل بدش به ورطه هلاکت افتاد و حضرت حق بی علت و بی سبب و به زور و اجبار او را طرد و لعن نکرد .

امیر المؤمنین علیه السلام در این زمینه می فرماید :

خدا از فرشتگان خواست به ادای امانتی که نزد آنان داشت و وفا به پیمانی که به آنان سفارش کرده بود در انجام سجده بر آدم و فروتنی برای احترام به او اقدام نمایند ، پس به فرشتگان گفت : بر آدم سجده کنید ، همگان سجده کردند مگر ابلیس که غرور و تکبر او را گرفت و شقاوت و بدبختی بر او چیره شد و به آفریده شدنش از آتش احساس عزت و برتری نمود و به وجود آمده از گِلی خشکیده را پست و بی مقدار شمرد ، پس خدا هم او را برای سزاوار شدنش به خشم و غضب و به کمال رساندن آزمایش و به انجام رسیدن وعده اش مهلت داد به او گفت : تو از کسانی هستی که تا وقت معین مهلت در اختیار آنان است (2) .

به این نکته هم باید توجه داشت که آیات قرآن مجید از اعترافات عاجزانه ابلیس درباره مخلَصان پرده برمی دارد و نشان می دهد که او همه

ص:309

جا و نسبت به همه افراد توان وسوسه و فریب ندارد نه آنکه نخواهد ، بلکه نمی تواند و عاجز است ، زیرا ابزار شیطان مادّیات و هوس هاست و مخلَصان از نظر معنوی تا جایی پرواز کرده اند که از تیررس شیطان بالاترند ، آن بزرگواران نه اسیر مادیّات اند و نه تأثیرات تزیین و فریب به آنان می رسد و نه دچار هوا و هوس می گردند تا توجیهات و تسویلات آنان را منحرف کند ، بسان پرنده ای هستند که آن قدر اوج گرفته است که گلوله های شکارچی به آن نمی رسد .

که من آن را به عنوان قرض بردارم . کنار طاقچه و محل پول ها رفتم تا آنها را بردارم ولی احتیاط کردم و برگشتم و به خود گفتم : مرتضی ! شاید از دنیا رفتی ، از کجا زنده بمانی و قرض خود را بپردازی و نهایتاً از این کار منصرف شدم (1) ! !

چون اگر فرضاً حریفی نبود او نیز به کار نمی افتاد و ورزیده و آب دیده نمی شد و مجبور نبود پیوسته و بی وقفه تلاش کند و بنابراین هیچ گاه به اوج نمی رسید و ورزیده و پیشتاز نمی شد .

روی این حساب وجود حریفی بسان شیطان لازم است تا با درگیری با او توانایی های عظیم معنوی انسان که گاهی حتی برای خودمان ناشناخته است رخ نماید و خود را نشان دهد .

اصولاً از دیدگاه قرآن کریم دوره در دنیا زیستن و قرار گرفتن در کاروان سالکان سفر تکاملی و پیدایش مرگ و حیات برای ورزیدگی و آزمون و شناسایی و اثبات بهترین هاست .

اَلَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً . . . (1) .

آنکه مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید . . .

و این مرحله دنیا نوعی آزمایشگاه و گزینش گاه برای ماست همان گونه که در سخنان حضرت امیر المؤمنین علیه السلام آمده است :

« فَفِیهَا اختُبِرْتُمْ وَ لِغَیْرِهَا خُلِقْتُم » (2) .

هرکس در اینجا باید خودسازی کند و سرمایه ای فراهم سازد و با کوشش و تلاش سرنوشت خویش را رقم زند .

ص:312

وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسٰانِ إِلاّٰ مٰا سَعیٰ * وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُریٰ (1) .

و اینکه برای انسان جز آنچه تلاش کرده هیچ نصیب و بهره ای نیست ، * و اینکه تلاش او به زودی دیده خواهد شد .

با این توضیح روشن است که بدون وجود حریف و رقیب ، شکوفایی و رشد و بالندگی پیدا نمی شود و انسان به مجاهدت و خودسازی و درک مقامات و منازل انسانی نمی رسد و در همان مرحله اولیه الفبای استعداد می ماند ، اگر میدان های جهاد و یا شاهکارهایی چون کربلا نبود ، آیا اوج عظمت و انسانیت و عبودیت رهبران آزادی و انسانیت ، زمینه ای برای جلوه و ظهور می یافت ؟ و در آن صورت ، فرشتگان حق نداشتند که انسان را که می تواند اشرف موجودات باشد در چهره مفسد و خون ریز و امثال آن ملاحظه کنند ؟

ابلیس حریفی است که با وسوسه هایش زمینه کارزار را فراهم می کند و در این صحنه است که بندگان حق با درگیری و مبارزه توان فرسا با او به مقابله برمی خیزند و مشتی به سینه دشمن و دست نیازی به درگاه خدا دارند و بر اثر مجاهدت و کوشش و بکارگیری تقوا به درجات و مدال های انسانیت نایل می گردند .

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید :

« صافُوا الشَّیطانَ بِالمُجاهَدَةِ وَ اغْلِبُوهُ بِالمُخالَفَةِ تُزَکُّوا أنْفُسَکُم وَ تَعْلُوا

ص:313

عِنْدَ اللّٰهِ دَرَجاتِکُمْ » (1) .

با کوشش مثبت در برابر شیطان صف بندی کنید و با نافرمانی از او بر او چیره شوید تا وجودتان رشد یابد و درجاتتان نزد خدا بالا رود .

کشتن این ، کار عقل و هوش نیست

زیبایی های معنوی نیز همانند زیبایی های ظاهری هنگامی جلوه می کنند که در کنار زشتی ها باشد و اگر هیچ مزاحم و منافی نباشد زیبایی ها جلوه نمی کنند ، از این رو گفته اند : زشتی ها حق بزرگی بر گردن زیبایی و جمال دارند ، بنابراین وجود حریفی چون شیطان لازم است تا توانایی های عظیم معنوی ما که حتی برای خود ما هم نامعلوم است رخ نماید .

خسارت های غیر قابل جبران و زیان های ابدی است .

اگر انسان با حفظ ایمان و اعتقاد به قیامت به دنیا و مواد و عناصر آن دل ببندد و این دلبستگی به خاطر این باشد که دنیا را به عنوان ابزاری جهت عبادت و خدمت و آباد کردن قیامت بکار گیرد در حقیقت رابطه ای معقول و مثبت با دنیا برقرار کرده و دنیا برای او سرمایه تجارتی می شود که سودش ابدی و بهره اش همیشگی است .

و بهبودی از این درد جانکاه و رنج سخت چه مبلغ می پردازی ؟ هارون گفت : حاضرم نیم دیگر کشورم را بپردازم تا درمان شوم و از آن سختی نجات یابم ، بهلول گفت : کشور و سلطنتی که با شربتی آب و دفع یک بار ادرار از دست برود چه ارزشی دارد که برای به دست آوردن و حفظش این همه فکر و اندیشه و عمر هزینه شود و عاقبت هم با مردن از دست انسان برود (1) .

ابن عباس می گوید : این کفش چقدر می ارزد ؟ ابن عباس می گوید : قیمت و ارزشی ندارد ، می فرماید : به خدا سوگند ! ریاست و حکومت من بر شما از این کفش بی ارزش تر است ، مگر اینکه بتوانم با این حکومت حقی را زنده کنم و باطلی را براندازم (1) .

این دنیاداری ، دنیاداری مثبت و حقی است و پلی است که یک طرفش به عبادت و خدمت و طرف دیگرش به رحمت و جنت وصل است .

گرسنه ایم برو غذایی تهیه کن تا پس از خوردن و سیر شدن با فراغت حال و فرصت کافی به تقسیم طلاها بپردازیم .

او پس از خرید غذا ، سمّی مهلک به غذا زد تا آن دو نفر را بکشد و همه طلا را خود صاحب شود ، آن دو نفر دیگر هم با یکدیگر سازش کردند که دوست خود را وقتی آمد بکشند و هر سه شمش را خود مالک شوند ! !

هنگامی که رفیقشان آمد او را کشتند و خود هم با خوردن غذای مسموم مُردند ، مسیح علیه السلام در بازگشت از سفر هر سه دوستش را کنار خشت های طلا ، مرده یافت ، با اذن پروردگار آنان را زنده کرد و گفت :

آیا نگفتم این طلاها انسان را می کشند (1) ؟ !

پس از چراگاه آن بپرهیزید که دل کندن از آن لذّت بخش تر از اعتماد و اطمینان به آن است و به اندازه ضرورت برداشت کردن از دنیا بهتر از جمع آوری سرمایه فراوان است . بر آنکه به افزودن ثروت اقدام کند حکم به تهیدستی شده و آنکه در آن کوس بی نیازی زده به آسایشش کمک گشته ، آن را که زیور دنیا به شگفتی اندازد کوردلی از پی درآید و آنکه عشقش را به دل گیرد خاطرش را از اندوه ها پر کند ، که برای آن اندوه ها در سویدای دلش خلجان است ، اندوهی سرگرمش کند و غمی محزونش نماید ، چنین است تا نفس گلوگیرش شود و او را به بیابان اندازند ، درحالی که رگ های حیاتش قطع شده ، نابود کردنش بر خدا و انداختنش به گورستان برای دوستان آسان است ، مؤمن با دیده عبرت به دنیا می نگرد و از آن از باب اضطرار به اندازه شکم برمی دارد و وصف دنیا را به گوش خشم و دشمنی می شنود ، اگر بگویند ثروتمند شده پس از اندکی می گویند به تهیدستی نشسته و اگر به بودنش شاد شوند به مرگش اندوهگین گردند ، این است حال و وضع دنیا و هنوز اهل دنیا را روزی که در آن نومید شوند نیامده است .

کردم ! گفت : چرا گریه می کنی ؟ گفتم : به خاطرم آمد که شبی در محضر امیر المؤمنین علی علیه السلام بودم ، هنگام افطار مرا نزد خود مهمان کرد و با اصراری که داشت نزدش ماندم ، دیدم انبانی را طلبید که سرش بسته و مُهر زده شده بود ، پرسیدم در این انبان چیست ؟ فرمود : سویق جو است . عرض کردم : آیا ترسیدی کسی از آن بردارد و یا بخل کردی که این گونه سر انبان را مهر کرده ای ؟ فرمود : نه ترسیدم و نه بخل کردم بلکه ترسیدم فرزندانم بر آن روغن یا زیتون بریزند ، گفتم : آیا حرام است چنین غذایی میل کنی ؟ فرمود : حرام نیست ، ولی بر امامان عادل واجب است که نصیب خود را به اندازه تهیدست ترین مردم بردارند تا مستمندان از جادّه حق بیرون نروند (1) .

اصبغ بن نباته می گوید : در عصر خلافت و زمامداری علی هنگامی که از اطراف کشور برای حضرت اموالی می آوردند بینوایان و تهیدستان را فرا می خواند آنگاه با دست خویش اموال را جدا و تقسیم می کرد و می فرمود :

« یا صَفْراءُ یا بَیْضاءُ لا تَغُرّینی غُرّی غَیْری » .

ای طلا ! ای نقره مرا نفریبید ، دیگری را فریفته خود کنید .

و می فرمود : هذا جنای و خیاره فیه اذ کل جان یده الی فیه

این خرمن و چیده من است و بهترین و برگزیده هایش نیز موجود است ،

ص:321

« بر نداشته ام و نخورده ام » درحالی که هر چیننده ای دست در دهان دارد و بهترین هایش را خودش می خورد .

آنگاه از کنار بیت المال فاصله نمی گرفت تا تمام آن را تقسیم بندی و بین تهیدستان توزیع کند ، سپس امر می کرد که جای بیت المال را جارو کنند و آب در آن محل بپاشند ، بعد دو رکعت نماز در آنجا می خواند و پس از نماز می فرمود : ای دنیا ! خود را به من منما و مرا شیفته خود مگردان و رابطه اشتیاق با من برقرار مکن که من تو را سه طلاقه کرده ام که در آن رجوعی نیست (1) و همواره می فرمود :

« یَا دُنیَا غُرّی غَیْرِی » (2) .

دنیا غیر مرا فریب ده . چنین قفس نه سزای من خوش الحانی است روم به روضه رضوان که مرغ آن چمنم (3)

مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثیٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیٰاةً طَیِّبَةً . . . (1) .

از مرد و زن ، هر کس کار شایسته انجام دهد در حالی که مؤمن است ، مسلماً او را به زندگی پاک و پاکیزه ای زنده می داریم . . .

اسلام نگفته است که تارک دنیا باش و به کلی از همه نعمت های الهی محروم بمان ، بلکه با دیدگاهی الهی و با ایمان و عمل صالح باش و به قدر کفاف و عفاف یعنی بر پایه برخورداری از معیشتی کافی و آبرومندانه از متاع دنیا برگیر ، در مصرف اسراف نکن و در تولید قانع نباش ، رمز راحتی ، تسلیم بودن به حق و راضی بودن از خداست که او بهتر از خودمان خیر و صلاح ما را می داند و می خواهد .

نباید هر روز ناراحت این باشم که آن شخص چه دارد و من ندارم ، قرآن کریم می فرماید :

وَ لاٰ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلیٰ مٰا مَتَّعْنٰا بِهِ أَزْوٰاجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقیٰ (2) .

دیدگانت را به آنچه برخی از اصناف آنان را بهره مند کردیم مدوز ، آنچه به آنان داده ایم شکوفه بی میوه و زیور و زینت دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم و رزق پروردگارت بهتر و پایدارتر است .

ص:323

موادی بی ارزش و حتی نفرت بار تبدیل می شود .

حتی بهترین لذّت های جنسی کنار هم قرار گرفتن دو مرکز ادرار و بول و محل تجمع کثیف ترین سمومات و مدفوعات بدن است و به قول امیر المؤمنین علیه السلام :

« مَبَالٌ فِی مَبَالٍ » (1) .

است ، فرضاً که همیشه غذای ما بهترین غذا و لباسمان بهترین لباس باشد سرانجامش نابودی زرق و برق و باقی ماندن حساب و کتاب آن است . ما باید در زندگی مادی راه و رسم اولیای حق را سرمشق خود قرار دهیم ، چنانکه امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید :

« وَ لَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله کَافٍ لَکَ فِی الأُسْوَةِ ، وَ دَلیلٌ لَکَ عَلی ذَمِّ الدُّنیَا وَ عَیْبِهَا وَ کَثْرَةِ مَخَازِیهَا وَ مَساوِیهَا إذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أطرافُهَا وَ وُطِّئَتْ لِغَیْرِهِ أکْنَافُهَا وَ فُطِمَ عَنْ رَضَاعِهَا وَ زُوِیَ عَنْ زَخَارِفِهَا » (2) .

و برای تو بس است که راه و رسم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را اطاعت نمایی تا راهنمای خوبی برای تو در شناخت بدی ها و عیب های دنیا و رسوایی و زشتی های آن باشد ، چه اینکه دنیا از هر سو از پیامبر باز داشته و برای غیر او گسترانیده شد ، از پستان دنیا شیر نخورد و از زیورهای آن فاصله گرفت .

ص:325

اگر انسان همانند اولیای الهی با کالای دنیا و متاع زندگی برخورد کند بی تردید کاسب رحمت در دنیا و آخرت می شود .

گذشت از دنیا راه رسیدن به رحمت حق

از آیات قرآن مجید استفاده می شود که بهشت پس از دوزخ است ، بهشتیان باید از مسیر دوزخ بگذرند تا به بهشت برسند و این نیرو و قدرت عبور از دوزخ باید در دنیا تأمین شود و به عبارت دیگر باید در دنیا از آنچه که در قیامت به صورت آتش رخ می نماید گذشت تا بتوان در قیامت به بهشت رسید .

بهشت جلوه رحمت حق در روز محشر است و مانع تحقق این رحمت که از دنیا شروع می شود شرک و کفر و نفاق و حسد و حرص و بخل و کینه توزی و ترک عمل صالح است . کسی که در دنیا از این امور بگذرد و در مسیر زندگی ، آلوده به این خبائث نشود ، شایسته حیات طیبه می شود و در آخرت به خاطر اینکه خود را در دنیا از این آلودگی ها حفظ کرد به صورتی سهل و آسان و بدون رنج و زحمت از دوزخ می گذرد و قدم در بهشت عنبرسرشت می گذارد .

وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاّٰ وٰارِدُهٰا کٰانَ عَلیٰ رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا * ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّٰالِمِینَ فِیهٰا جِثِیًّا (1) .

و هیچ کس از شما نیست مگر آنکه وارد دوزخ می شود ، ورود همگان به دوزخ بر پروردگارت مسلّم و حتمی است . * سپس آنان را که از کفر ،

ص:326

شرک ، فساد و گناه پرهیز کردند ، نجات می دهیم، و ستمکاران را که به زانو درافتاده اند ، در دوزخ رها می کنیم .

تقوا که حقیقتی جامع است و همه ابعاد اعتقادی و عملی و اخلاقی را در پوشش خود دارد ، مایه ای است که از هدایت و ایمان تحصیل می شود و هدایت و ایمان سرمایه ای است که از وحی و نبوت و ایمان به انسان درصورتی که در برابر حق خاضع و فروتن باشد انتقال می یابد ، در حقیقت نجات اهل تقوا از دشواری های قیامت و به سلامت عبور کردن آنان از میان دوزخ و رسیدنشان به بهشت از برکت قرآن و رهبران آسمانی و پیامبران عظیم الشأن و امامان معصوم است .

آنان که زانو زده در آتش دوزخ رهایشان می کنند کسانی هستند که در دنیا در برابر حق تکبر ورزیدند و حاضر نشدند دست در دست وحی و پیامبران و امامان بگذارند و به جهالت و نادانی در خیمه حیات زیستند و دوست داشتند از قیود مذهبی و وظایف شرعی و تکالیف الهیه رها باشند ، تا جایی که خدا با همه لطف و عنایتش و در عین رحمت بی نهایتش به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان می دهد این متکبران نالایق و علاقمندان به زندگی شیطانی و کوردلان ناشایسته و فرو رفتگان در باطل و بازی گری را رها کن :

ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (1) .

بگذارشان تا بخورند و با لذایذ مادی و زودگذر کامرانی کنند و آرزوها سرگرمشان نماید ؛ پس به همین زودی حقّانیّت اسلام

ص:327

و فرجام شوم خود را خواهند فهمید .

وَ إِذٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّٰهِ وَ جٰاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قٰالُوا ذَرْنٰا نَکُنْ مَعَ الْقٰاعِدِینَ (1) .

و چون سوره ای نازل شد که : به خدا ایمان آورید و همراه پیامبرش جهاد کنید ؛ ثروتمندان و قدرتمندان از منافقان از تو اجازه می خواهند که در جهاد شرکت نکنند و می گویند : بگذار که ما با خانه نشینان باشیم .

آری ؛ تا موانع راه بهشت برطرف نشود ، رسیدن به بهشت محال است ، ابتدا باید با موانع راه که عمدتاً تاریکی دل و رذایل اخلاقی است مبارزه کرد و آنها را تا حدّ ریشه کن شدن از اعماق وجود خود زدود ، سپس با قدم ایمان و طاعت و اعتقاد و عبادت به حرکت در راه ادامه داد تا به مقصد برسیم .

عمل به وظایف و تکالیف و عبادات و مقررات حق برای انسان بینا و بیدار و متواضع و دین دار نه اینکه زحمت و مشقت ندارد ، بلکه سهل و آسان و امری محبوب است و عاشق خدا و عارف به حق آنها را عاشقانه و مشتاقانه انجام می دهد .

علی خیر العمل می شتابد و با ایستادنِ در جهت قبله و آراسته بودن به طهارت ظاهری و معنوی سخن و راز و نیازش را با گفتن (اللّٰه اکبر) به نیت اینکه محبوبش از هر چیزی بزرگ تر و برتر و بهتر است و معشوقش قدرتی فوق قدرت هاست شروع می کند و با همه وجود به سپاس و ستایش حضرتش برمی خیزد و او را به رحمانیت و رحیمیت می خواند و با جان و دل مالکیت و فرمان روایی حق را بر قیامت کبری اعلام می دارد و با شراشر وجودش می گوید : من فقط تو را می پرستم و پرستش هر بت و طاغوتی را به هر قیمتی که برایم تمام شود نفی می کنم و تنها از تو یاری می خواهم زیرا همه قدرت منحصر به توست و از تو درخواست می کنم که ما را به راه راست رهنمون باشی راه کسانی که به آنان نعمت ایمان و عمل صالح و اخلاق حسنه عنایت کردی هم آنان که نه مورد خشم اند و نه گمراه اند .

عارف عاشق این راه را عاشقانه ادامه می دهد تا جایی که در پایان تشهد ، خود را در محضر معنوی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حاضر می بیند ، به او سلام می دهد ، سلامی که از سپاس و تشکّرش نسبت به زحمات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله - که او را به این مسیر عاشقانه هدایت کرد - حکایت می کند .

سلام بر وجود مقدسی که هر رنج و مشقتی را برای مصون شدن انسان از خزی دنیا و آخرت به خود هموار کرد و بشر را به صراط مستقیم حق و در نهایت به بهشت قیامت راهنمایی فرمود .

برای عارف عاشق ، کدام لذّت لذیذتر از عبادت و طاعت و کدام سرمایه ارزنده تر از سرمایه ایمان و معرفت است ؟ !

عارف عاشق دنیای خود را با عبادت و بندگی نسبت به حق

ص:329

و خدمت به خلق سپری می کند و هنگام مردن هم به زیباترین صورت و به آسان ترین کیفیت و با آرامشی بیرون از وصف درحالی که از محبوبش راضی است و محبوب هم از او خوشنود است با تماشای جمال هادیان راه محبوب و امامان معصوم تسلیم ملک الموت که در آن موقعیّت از پدر به او مهربان تر است می شود و بدن خاکی را برای مدتی محدود رها کرده با روح پاک خود چون مرغی که در بهار زیبا و باطراوت در گلستان به پرواز می آید به سوی محبوب پرواز می کند و به قرب و وصال و لقای محبوب می رسد .

محمد و اهل بیتش آرامش داشتی و به ولایت و ثواب و پاداش خشنود و راضی شدی ، به سوی پروردگارت باز گرد و در بین بندگان من یعنی محمد و اهل بیتش درآی و به بهشت من وارد شو ، در این وقت چیزی نزد او محبوب تر از بیرون رفتن روحش و ملحق شدن به منادی حق نخواهد بود (1) .

و این غیر از حال انسان بی دین و بداخلاق و دور از عمل صالح است که هنگام مرگ از غم فراق دنیا و اهلش و ترس شدیدی که از آخرت دارد دو ساق پایش را درهم می پیچد (2) و با همه وجود می خواهد از مرگ بگریزد ولی راه فراری برای او نیست و در آن هنگامه عظیم ، فرشتگان عذاب بر او نازل می شوند و بر روی و پشتش تازیانه قهر و خشم می زنند و با سخت ترین کیفیت جانش را از بدنش جدا می کنند .

فقیر : حسین انصاریان

ص:331