کسب سعادت

و ای انسان های حیرت زده عصر حاضر تا به کی این همه در به دری در بیراهه های غربت مادّی

و کوچه پس کوچه های بن بست دوری می گردید

آیا وقت آن نرسیده تا از وابستگی محض دوگانگی به معراج یگانگی سفر کنیم

آیا زمان آن نرسیده که به سحرهای عطر آمیز که با رمزهای زیبای یک دردمند در آمیخته سفر

کنیم

آیا دوران بیداری فرا نرسیده و آیا هنگام شستشوی چشمان قی کرده و آلوده با اشک

شبانگاهی نرسیده است

در دوری مقصد و سختی راه لختی بیاندیشیم و لحظه ای به خود آییم .آیا صدای ناله های

داودی روح خویش را نمی شنوید که از دست خیال پریشان به ستوه آمده و مجال بروز و ظهور

می طلبد

--( 4 )--

آه که حقیقت خویش را در قبر تباهی مقبور کردم و هرگز صدای جان اسیر خویش را از

دست کرده های ناسنجیده و خیالات واهی نمی شنوم .

آه از فرصت های طلایی که از دست دادم .

و آه از تنهایی ابدی که آتش حسرت آن وجود کاهیده مرا می بلعد .

اگر به خود آمدی و می خواهی به خودت سفر کنی و حقیقت خویش را بشناسی و با

پروردگارت آشنا شوی و در سیر و سفر ابدی بیافتی و از خودت به خدایت برسی گرچه دل

سوخته آداب نمی خواهد این کتاب توشه راه توست و به تو می آموزد که چگونه به این سفر

بروی و ره توشه تو چیست ابن فهد حلّی ره که از کاملان روزگار خویش است مجموعه ای از

احادیث پیشوایان و آشنایان و پیش کسوتان راه خطیر آخرت را گردآوری کرده است مجموعه ای از

احادیث گرانبها که با تلاش و

کوشش چنان آنها را تالیف و انس داده که خواننده آنها را

مجموعه ای می یابد که از قلم یک تن تراوش کرده با آنکه در اصل احادیثی متفرق بوده که وی از

احاطه فراوانی که به احادیث داشته آنها را گلچین کرده و آنها را با هم تلفیق و آشتی داده است .

اولین باری که اسم این کتاب شریف به گوشم خورد از زبان مبارک حضرت استاد علامه

عارف کامل مکمل یگانه دهر خورشید عدیم المثال عصر آیت اللَّه حسن زاده آملی روحی له الفدا

بود .ایشان که خود استوانه این مسیر است تنها راه رسیدن به سعادت و حقیقت را ناله های

سحری می داند و بس و همیشه می فرماید

ایام خوش آن بود که با دوست به سر شد باقی همه بی حاصلی و بوالهوسی بود لذا برای سیر و سفر و سلوک الی اللَّه مخصوصا برای حوزویان چنگ زدن به این گنجینه های

گران سنگ را توصیه می فرمودند ایشان برای سیر علمی طلاب می فرمودند

خوب است کتابهای مفتاح الفلاح شیخ بهائی ره و عدّه الداعی ابن فهد حلی و قوت القلوب

ابو طالب مکی درسی شود و آنگاه کتاب صحیفه سجادیه زبور آل محمد ( ع ) خوانده شود .تا

طلاب به حقیقت روحانی و وارث پیامبر و ائمه ( ع ) شوند .توصیه های جناب ایشان در گوشم

بود تا به فکر افتادم که این کتاب را برای همه سالکان و روندگان مسیر حق تعالی به

فارسی درآورم که علاقمندان به اهل بیت ( ع ) از این بوستان پر گل گلی چیده و از این خرمن مبارک

خوشه ای برگیرند که شاید از بین ایشان

مگر صاحبدلی

روزی به رحمت کند در حق درویشان دعائی

--( 5 )--

قدردانی و تشکر از همه برادرانی که به نوعی در این امر خطیر یاریم کردند تشکر و قدردانی می کنم مخصوصا

از دبیر محترم جناب آقای بابک نیا که با حوصله از آغاز تا انجام کتاب را مطالعه فرمودند و

تذکراتی مفید دادند و بخشی از ویراستاری را بر عهده داشتند و نیز از دوست فاضل و

دانشمندم جناب حجت الاسلام و المسلمین داودی که تطبیق قسمت نخست کتاب را با متن

عربی با دقت فراوان بر عهده گرفتند و نیز از جناب آقای احمد جزینی که زحمت حروفچینی و

صفحه آرایی را بر عهده داشتند و نیز از جناب آقای محمود تیموری که زحمت چاپ و نشر آن را

بر عهده گرفتند تشکر می نمایم و نیز از دیگر عزیزانی که در مقابله آن در دفعات مکرر مرا یاری

دادند سپاسگزارم .

محمد حسین نائیجی نوری

--( 7 )--

58 سال است ظاهرا اشتباه ایشان از آنجا ناشی شده که دو عدد 8 و 5 را جابجا کردند .

است ....

و از سید جمال الدین بن اعرج عمیدی در تتمّه کتاب رجال از سید نقیب بهاء الدین ابی

القاسم علی بن عبد الحمید نیلی نسّابه در مورد مؤلف چنین آمده است ابن فهد یکی از مدرسین

مدرسه زعنیه در حلّه سیفیه و از دانشمندان و اهل خیر و صلاح و بخشش و بزرگواری است از

من اجازه ( نقل حدیث ) خواست به او اجازه مصنفات و روایات خود از مشایخ و رجالم را دادم

و در تکمله الرجال مؤلّف گرانقدر شیخ عبد النبی کاظمی ساکن جبل عامل که کتابش به عنوان

حاشیه ای بر نقد الرجال است .فرمود احمد بن فهد مجلسی در تعلیقه ای که به خط خود بر کتاب

زده نوشته شیخ عالم زاهد ابو العباس احمد بن فهد حلّی از شیخ ابی الحسن علی بن خازن

شاگرد شهید سعید محمد بن مکی روایت می کند .وی مردی زاهد مرتاض و عابد بود و به

تصوّف میل داشت .و در زمان میرزا اسپند ترکمانی والی عراق با جماعتی از مخالفین مذهب

خود مناظره کرد و ایشان را مغلوب نمود و همان سبب شیعه شدن والی مذکور گردید و خطبه

را به نام ائمه معصومین علیهم السلام زینت داد و سکه به نام ایشان علیهم السلام زد پایان .

و در مجالس المؤمنین نظیر همین سخنان آمده فرمود شیخ زاهد ابو العباس احمد بن فهد

حلی شاگرد شیخ فاضل ابو الحسن علی بن خازن حائری که خود شاگرد شیخ سید

سعید محمد بن مکی است .

مرحوم ابن فهد صوفی مرتاض و دارای ذوق و حال بود و مجادلات و مناظرات فراوانی

با مخالفان مذهب خود

( اهل تشیع ) داشته و در زمان میرزا اسپند ترکمان که والی عراق بود در

مجلس وی متصّدی اثبات مذهب شیعه و ابطال غیر آن گردید و بر همه علمای عراق که اغلب

ایشان در آن مجلس بودند و مخالف او بودند غالب آمد .و میرزای مذکور به مذهب تشیع

درآمد و سکّه به نام امیر المؤمنین و اولاد طاهرین او یعنی ائمه یازده گانه زد و خطبه به نام ایشان

علیهم السلام خواند .

مجلسی در تتمه کلام سابق خود روایت می کند که مرحوم ابن فهد شبی حضرت

--( 11 )--

امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه را در خواب دید .آن حضرت در روضه مطهّره غروی دست سید

مرتضی را گرفته و با وی راه می رفت و لباس آن دو بزرگوار از حریر سبز بوده است .پس شیخ

احمد بن فهد جلو آمد و به ایشان سلام کرد حضرت و سید مرتضی جواب او را دادند .سید

مرتضی به او رو کرد و گفت خوش آمدی ای ناصر و یاری کننده اهل بیت پس سید از تصانیف

ابن فهد پرسید وقتی در جواب آنها را ذکر کرد سید گفت کتابی مشتمل بر تحریر مسائل و تسهیل

طرق و دلایل تالیف کن و ابتدای کتاب را با این عبارت شروع کن بسم اللَّه الرحمن الرحیم

الحمد لله المقدّس بکماله عن مشابهه المخلوقات .وقتی شیخ ابن فهد از خواب بیدار شد در

تصنیف کتاب تحریر دست یازید و آن را با گفتار سید شروع کرد .

اساتید ابن فهد کلام مجلسی و قاضی نور اللَّه در مجالس المؤمنین این بود که گفتند وی شاگرد علی بن خازن

حایری است و

مجلسی در تتمه کلام سابق خود می فرماید ابن فهد از شاگردان شیخ بزرگوار

علی بن هلال جزایری و محقق علامه علی بن عبد العال و دیگر فضلاست پایان .و قبلا گفته شد

که ایشان اجازه از سید جمال الدین بن اعرج عمیدی دارد .

و دیگران در مورد اساتید ایشان گفتند که مرحوم ابن فهد از بسیاری از تلامذه شهید اول و

تلامذه فخر المحقّقین مثل مقداد سیوری و علی بن خازن و ابن المتوج بحرانی و سید مرتضی

بهاء الدین علی بن عبد الکریم عبد الحمید نسابه الحسینی نجفی و شیخ نظام الدین علی بن

عبد الحمید نیلی حایری از فخر الدین فرزند علامه و شیخ ضیاء الدین ابو الحسن علی بن

شهید اول روایت می کند .

در پشت نسخه اربعین شهید به نقل از خط ابن فهد چنین آمده است این احادیث را شیخ فقیه

ضیاء الدین ابو الحسن علی بن شیخ امام شهید ابی عبد اللَّه شمس الدین محمد بن مکی قدس اللَّه

سره جامع این احادیث در قریه جزین حرسها اللَّه تعالی من النوائب در یازدهم ماه محرم الحرام

ابتدای سال 824 برای من حدیث کرد و روایت این کتاب به اساتید مذکور به انضمام غیر آن از

مصنفات والدش و کتابهای احمد بن محمد بن فهد عفی اللَّه عنه را به من اجازه داد .

--( 12 )--

شاگردان مرحوم ابن فهد عده ای از بزرگان علما از وی روایت می کنند مثل شیخ حسن بن علی مشهور به ابن عشره

کرکی عاملی و شیخ عبد السمیع بن فیاض اسدی حلی که از بزرگان شاگردان ابن فهد است و نیز

شیخ رضی الدین حسین مشهور به

ابن راشد قطیفی و شیخ زین الدین علی بن محمد بن طی

عاملی و ایشان قصیده ای در مرثیه و ستایش کتاب مهذّب استادش دارد که در ترجمه آن بزرگوار

مذکور است و شاگرد دیگر وی محمد بن فلاح موسوی حویزی واسطی که جزء اولین پادشاهان

بنی مشعشع خوزستان است و این سید محمد همان است که تخلیط و فساد عقیده پیدا کرد و

ابن فهد او را طرد نمود و امر به قتل او کرد گفتند که ابن فهد کتابی از مصنفات خود را و یا کتابی

از علوم غریبه را که به دستش رسیده بود به یکی از خواص خود داد و به او امر کرد که در شط

فرات بیاندازد سید محمد مزبور به او رسید و کتاب را از او گرفت و سحری را که در آن بود

عملی کرد و ابن فهد او را طرد کرد و از او تبری جست و امر به قتل وی نمود .

سید محمد به خوزستان رفت و از وی کفریات و اختلال در عقیده به ظهور آمد حتی گفتند

ادعای خدایی کرد چنان که در ترجمه او مذکور شد .

و دیگر از شاگردان ایشان به نقل مجالس المؤمنین سید محمد نور بخش است که از بزرگان

اولیای صوفیه است و در آن روزگار ریاست سلسله علیّه همدانیه به وی رسید و از جمله

شاگردان وی شیخ علی بن فضل بن هیکل حلّی است و همه شاگردان ایشان از دانشمندان و

مجتهدینند چنان که در مجالس آمده است .

تالیفات ابن فهد 1 .المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع در فقه کتابی نیکو در سنخ خود و

مشهور است و علما از آن نقل می کنند .2 .المختصر فی شرح الارشاد 3 .

الموجز الحاوی 4 .المحرر 5 .رساله ای مختصر در فقه الصلاه 6 .رساله در معانی افعال

صلاه و ترجمه اذکار آن که فواید خوبی را جمع کرده است 7 .مصباح المبتدی و هدایه

المهتدی نیز در صلاه 8 .شرح الفیه شهید 9 .اللمعه الحلّیه فی معرفه النّیه 10 .کفایه

--( 13 )--

المحتاج فی مناسک الحاج 11 .رساله در نیات حج 12 .رساله ای در واجبات نماز

13 .رساله ای در تعقیب 14 .التحریر 15 .الدر الفرید فی التوحید 16 .التحصین فی

صفات العارفین 17 .المسائل الشامیات 18 .المسائل البحرانیات 19 .عده الداعی و

نجاح الساعی فی آداب الدعا 20 .اسرار الصلاه و شاید همان رساله معانی افعال

الصلاه باشد 21 .رساله ای در عبادات پنجگانه که مشتمل بر اصول و فروع است 22 .المصباح

فی واجبات الصلاه و مندوباتها و شاید مصباح المهتدی مذکور باشد 23 .الفصول فی الدعوات

24 .نبذه الباغی فیما لا بد منه من آداب الداعی که تلخیص همین عدّه الداعی است 25 .

رساله ای که در آن حوادث و بعضی از وقایع آینده را از کلام حضرت امیر المؤمنین علیه السلام که

در راه صفین بعد از شهادت عمار یاسر انشا کرد استخراج نمود مثل خروج چنگیز و سلطنت

صفویه و گفتند که در این رساله تعدادی از اسرار علوم غریبه را به ودیعت گذاشت و آن را برای

شاگرد خود سید محمد بن فلاح واسطی مشعشعی نوشت که از اولین سلاطین حویزه از سلسله

مشعشعیه است و ولایت و تسخیر قلوب خود را از همین رساله بواسطه به

کار بردن اسراری که

استادش ابن فهد در آن گذاشته بود بدست آورد این مطلب را دانشوران ذکر کرد و برخی دیگر

گفتند بلکه این شاگرد ( سید محمد فلاح ) بر آن کتاب مطلع شد و باعث گمراهی او گردید چون

که وی به اسرار موجود در آن کتاب عمل نمود .عده ای می گفتند آن کتاب کتاب سحری بود که به

دست ابن فهد رسید و ابن فهد آن را بدست کسی داده بود که در داخل شط بیاندازد اتفاقا ابن فلاح

آن را بدست آورد و به آن عمل کرد و به سبب آن گمراه گردید .

مرحوم امین می فرماید گمانم این است که ابن فهد رساله ای در استخراج بعضی از حوادث

مستقبله و نه بیش از آن از کلام امیر المؤمنین علیه السلام دارد و این ممکن و معقول است امّا

اینکه در آن اسراری از علوم غریبه را به ودیعت نهاده این از جمله سخنانی است که افسانه سرایان

در این گونه مقامات می گویند و نیز این سخن که ابن فلاح کتاب سحری به دستش رسید که ابن

فهد امر به اتلافش نمود گمانم این هم از جمله سخنان افسانه سرایان باشد بله از ابن فلاح

گمراهی و خروج از شریعت به ظهور پیوست و این واقعه بعد از شاگردی ابن فهد بوده که از او

تبری جست و امر به قتلش نمود و به همین خاطر مجالی برای گفتار افسانه سرایان پیدا شد به

اینکه ابن فهد رساله ای که مشتمل بر اسرار علوم غریبه بود برای او تصنیف کرد و ابن فلاح

--( 14 )--

بواسطه آن قلوب را تسخیر کرد یا آنکه گفتند کتاب سحری

بدستش رسید .هیچ کدام از این

سخنان اصلی ندارد .البته این امکان که کتاب سحری به دستش رسید اقرب به نظر می رسد از

اینکه ابن فهد برای او کتابی نوشته باشد که در آن اسرار علوم غریبه بوده باشد زیرا این کتاب نه

پیش ابن فهد پیدا شده و نه در نزد دیگران ولی مردم در حق چنین کسانی که به زهد و عبادت

مشهور شدند به چنین کلماتی دست می یازند .و شنونده هم زود تصدیق می کند 26 .کتاب

الادعیه و الختوم .نسخه آن به خط شاگردش فضل بن هیکل حلی در کتابخانه مرحوم سید

حسن صدر در کاظمیه موجود است .

--( 15 )--

آداب راز و نیاز

به درگاه بی نیاز

یا ترجمه عدّه الداعی

--( 17 )--

کرد و بر آن تحریص نمود و در معامله با خویش و اقدام بر دعا ترغیب

کرد و راه رستگاری را در مناجات با خویش قرار داد و در دعایش کلید بخشش ها و عطاها را نهاد

و برای اجابت دعا راه هایی قرار داد که عبارتند از ( 1 ) خصوصیت دعاها ( 2 ) اصناف دعاکننده ها

( 3 ) حالات ایشان ( 4 ) مکانهای دعا و ( 5 ) اوقات آن .به همین خاطر این کتاب را در همین موارد

نگاشتیم و آن را عدّه الداعی و نجاح الساعی نام گذاشتیم .و این کتاب دارای یک مقدمه و

شش باب است .

--( 18 )--

( مقدمه ) ( 1 ) مقدمه کتاب در تعریف و ترغیب دعاست اکنون به مقدمه می پردازیم پس می گوییم دعا

در لغت به معنای ندا و خواهش است گویی دعوت فلانا اذا نادیته و صحت به ترجمه

گویی فلانی را دعا کردم وقتی که او را صدا زدی و خواندی .و دعا در اصطلاح درخواست

شخص پایین تر از مقام بالاتر برای انجام کاری است .در صورتی که با فروتنی و تضرع و زاری

همراه باشد .

[تأکید بر دعا از ناحیه معصومین ] ( 2 ) و چون هدف از تألیف این کتاب ترغیب در دعا و تحریص بر آن و حسن ظن به خدا و

خواست آنچه که در نزد خداست می باشد بنا بر این بدان که اخباری از ائمه اطهار در تاکید دعا آمده

که دعا را معرفی کرده و به آن ترغیب می نمایند و انسانها را به آن رهنمون می سازند .

( 3 )

صدوق از محمد بن یعقوب به

اسنادش از ائمه اطهار علیهم السلام روایت

کرد هر کس که عمل خیری به او برسد و به آن عمل کند ثواب او همانست که در آن روایت آمده

است اگر چه در واقع ثواب آن عمل به آن گونه نبوده که به وی رسیده است .

( 4 ) و همچنین صدوق به اسنادش از صفوان از ابا عبد اللَّه علیه السلام روایت می کند هر کس به او

عمل خیری برسد و به آن عمل نماید به اجر آن می رسد گرچه رسول خدا ( ص ) نفرموده باشد .

( 5 ) و محمد بن یعقوب از علی بن ابراهیم از پدرش از ابن عمیر از هشام بن سالم از امام صادق

علیه السلام نقل می کند که فرمود هر کس چیزی از ثواب بر عملی به وی برسد و آن را انجام دهد

آن اجر به وی می رسد گرچه آن ثواب به آن صورت نباشد که به وی رسیده است .

( 6 ) و از طرق عامه روایت مرفوعه عبد الرحمن حلوانی از جابر بن عبد اللَّه انصاری است که از

پیامبر ( ص ) نقل کرده که آن حضرت فرمود هر کس فضیلتی به او برسد و او آن را بگیرد و بدان

عمل نماید در حالی که ایمان به خدا دارد و امیدوار به پاداش الهی باشد خدای تعالی آن پاداش

را به او عطا می کند گرچه آن ثواب آن گونه نباشد .بنا بر این این معنا بین فریقین اجماعی است .

--( 19 )--

--( 20 )--

--( 21 )--

) عقل ( 1 ) عقل جلوگیری از ضرر به نفس را در صورت قدرت و امکان واجب می داند و از

طرفی پیدایش گرفتاری برای انسان در دار دنیا حتمی است زیرا انسانها ناچار درگیر اموری اند که

باعث تشویش خاطر و مشغولیت فکری شده و مضرّ به حال ایشان می باشد .این عوامل

تشویش یا داخلی هستند مثل بیماری که مزاج بشر را علیل می کند و یا خارجی مثل اذیت و

آزار ستمگر و یا ناملایماتی که از همراه و یا همسایه به او می رسد اگر هم از همه اینها در امان

باشد از عقل وقوع و ارتباط این نگرانیها را با او محتمل می شمارد چگونه انسان از تشویشها

خالی باشد در صورتی که انسان در سرزمین حوادث که دستخوش دگرگونی و تغییرات است

زندگی می کند و هیچ انسانی چه در حال و چه در آینده از حوادث دردناک جدا نیست پس ضرر

حوادث یا گریبانگیر انسانهاست و یا آنکه انتظار می رود حوادثی برای او اتفاق افتد و در

صورت امکان هر دو ضرر را باید از بین برد .دعا این غرض را برآورده می کند و همه کس نیز توان

دعا و نیایش دارد بنا بر این باید دعا کرد .

( 2 ) امیر المؤمنین و سید الوصیین صلوات اللَّه علیه و آله نیز همین معنا را گوشزد کرده و فرموده اند

هیچ مبتلایی گرچه ابتلای او بزرگ باشد سزاوارتر از شخص در عافیت از دعا کردن نیست

زیرا که شخص در عافیت از بلا ایمن نیست .

بنا بر این روایت روشن نمود که همه چه دردمند و چه در عافیت نیازمند به دعا هستند و

فایده

دعا رفع بلای موجود و دفع ضررهای محتمل که فرود می آیند می باشد و یا دعا جلب

منفعت مطلوب یا حفظ خیر موجود و دوام و جلوگیری از زوال آن می نماید زیرا ائمه

علیهم السلام دعا را به سلاح وصف کردند و به وسیله سلاح هم جلب منفعت می شود و هم ضرر

جلوگیری می شود و نیز ایشان دعا را سپر نام گذاشتند و سپر وسیله دفاعی است که از ناملایمات

جلوگیری می کند .

( 3 ) پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود آیا می خواهید که شما را به سلاحی راهنمایی کنم که

--( 22 )--

شما را از دشمنان نجات می دهد و روزیتان را زیاد می نماید

عرض کردند بله ای رسول خدا ( ص ) فرمود شب و روز پروردگارتان را بخوانید زیرا

سلاح مؤمن دعاست .

( 1 ) و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود دعا سپر مؤمن است و هر گاه در خانه ای را زیاد بکوبی آن

در باز می گردد .

( 2 ) و امام صادق علیه السلام فرمود دعا از نیزه تیز فرو رونده تر است ( 3 ) و امام کاظم علیه السلام

فرمود دعا مقدّر و غیر مقدّر را بر می گرداند .راوی می گوید عرضه داشتم مقدّر را فهمیدم اما

مقصود از غیر مقدّر چیست فرمود منظور از غیر مقدّر آنست که تقدیر به آن تعلق نگیرد .( 4 ) و

فرمود بر شما باد به دعا زیرا دعا و خواهش از خدای تعالی بلا را باز می گرداند یعنی بلائی که

مقدّر شده و حکم به نزول آن تمام گردیده جز آنکه امضا نشده است .بنا بر این وقتی که بنده

خدای را بخواند

و از او درخواست کند که آن بلا را بازگرداند خدا آن را باز می گرداند .

( 5 ) زراره از ابی جعفر باقر علیه السلام روایت کرد آن حضرت فرمود آیا شما را به چیزی که

رسول خدا ( ص ) آن را استثنا نکرد ( یعنی نگفت ان شاء اللَّه ) راهنمایی نکنم عرض کردیم بله

فرمود دعا قضایی را که محکم شده باز می گرداند و آن حضرت انگشتان خویش را بهم

چسبانید ( کنایه از آنکه تمام اجزای حکم الهی محکم گردیده ولی نازل نشده است ) .

( 6 ) و از امام زین العابدین و سید و آقای عبادت کنندگان روایت شده که آن حضرت علیه السلام

فرمود دعا و بلا تا قیامت ملازم همند ( ولی ) دعا بلای محکم شده را باز می گرداند .( 7 ) ( 2 ) و از آن

حضرت علیه السلام روایت شده است که فرمود دعا بلای نازل و غیر نازل را بر می گرداند . 1

پس از این احادیث و احادیث فراوانی که به خاطر اطاله کلام نقل نکردیم ظن بلکه علم به

دفع ضرر پیدا می شود زیرا قطع به درستی خبر راستگویان داریم .

ادله نقلی که تحریص بر دعا می نماید کتاب و سنت هستند .

قرآن بر دعا تحریص می کند ( 8 ) اما کتاب آیاتی از قرآن کریم بر آن دلالت دارند از جمله خدای تعالی فرمود قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی

---------------

( 1 ) مقصود از اینکه دعا بلای نازل را باز می گرداند این است که وقتی بلا نازل شد دعا آن را آسان می کند مثل

آنکه اصلا بلایی در کار نبوده است

.

--( 23 )--

لَوْ لا دُعاؤُکُمْ 1 بگو پروردگارم به شما اعتنائی نمی کرد اگر دعای شما نبود ( 1 ) و فرمود اُدْعُونِی

أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ اَلَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ 2 مرا بخوانید

اجابتتان می کنم آنانی که از عبادت من ( دعا ) اعراض و سرکشی می کنند زود با ذلت و خواری در

دوزخ شوند .پس خدای تعالی دعا را عبادت قرار داد و کسی که به سبب تکبر عبادت نکند به

منزله کافر تلقی شده است .( 3 )

( 2 ) و نیز گفتار حق تعالی وَ اُدْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً 3 و با ترس و امید او را بخوانید ( 3 ) و گفتار حق

تعالی وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ اَلدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ

لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ 4 وقتی بندگانم از من چیزی را بخواهند پس من نزدیکم و خواهش

دعاکننده را به هنگامی که دعا نمود بر می آورم پس طلب اجابت کنند و به ( اجابت ) من ایمان

بیاورند شاید رستگار شوند .

( استفاده از آیه ) ( 4 ) بدان که این آیات بر اموری دلالت دارند

اول خدای تعالی تلویحا با این گفتار وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ بندگان را به دعا

و خواست از خود دعوت کرد .

دوم نهایت توجه حق تعالی به سرعت در اجابت معطوف است .و جواب خود را متوقف

بر تبلیغ پیامبر ( ص ) نکرده است .بلکه فرمود فانی قریب یعنی من نزدیکم و نفرمود بگو به

ایشان که من نزدیکم .

سوم جواب فانی قریب با فاء آمده است

که فاء ( به معنای پس ) دلالت بر اجابت شدن

بدون فاصله می کند .

چهارم خدای تعالی ایشان را مشرّف فرمود به اینکه خود او اجابت می کند تا آنکه بدان

منزلت دعا و شرف و محل آن را در نزد خودش به ایشان گوشزد کند .

( 5 ) امام باقر ( ع ) فرمود از دعا خسته نشو زیرا دعا در نزد خدا منزلت و مقامی عظیم دارد .

( 6 ) و امام باقر علیه السلام در پاسخ سؤال برید بن معاویه بن وهب که پرسیده بود زیاد قرآن

---------------

( 1 ) .25 فرقان 77 . ---------------

( 2 ) .40 غافر 60 . ---------------

( 3 ) .7 اعراف 56 . ---------------

( 4 ) .2 بقره 186 .

--( 24 )--

خواندن بهتر است یا دعای زیاد فرمود دعای زیاد بهتر است سپس آیه قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی

لَوْ لا دُعاؤُکُمْ را قرائت فرمود .

پنجم این آیه دلالت دارد که خدای تعالی مکان ندارد زیرا اگر مکان داشت نزدیک همه

مناجات کنندگان نبود .

ششم خدای تعالی امر به دعا فرمود در این سخنش فلیستجیبوا لی پس [از من طلب

اجابت کنید یعنی ]مرا بخوانید .

( 1 ) هفتم گفتار خدای تعالی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی و ایمان به من آورند .امام صادق در معنای آن فرمود

یعنی بندگان به این مطلب برسند که من قدرت بر اعطای درخواست ایشان را دارم پس امر کرد که

ایشان اعتقاد به قدرت بر اجابت حق تعالی پیدا کنند .( 4 )

این کلام دو فایده دارد ایشان را آگاه کرد که صفت قدرت در او موجود است و امیدوارشان

کرد که ایشان

به خواسته های دلخواه می رسند و به مرادهای خود دست پیدا می کنند و به

خواهش خود نایل می گردند زیرا وقتی انسان طرف معامله و قرار داد خود را توانای بر دفع

عوض دانست همان انگیزه برای معامله با او می گردد و رغبت در معاوضه با او پیدا می کند

چنان که اگر بداند که او عاجز از پرداخت عوض است دیگر انگیزه و رغبت معامله با او پیدا

نمی کند و لذا مردم از معامله با مفلس اجتناب می کنند .

هشتم خدای تعالی ایشان را به رشاد بشارت داده است رشاد یعنی راه هدایتی که انسان را به

مطلوب می رساند انگار ایشان را به اجابت دعا بشارت داد .

( 2 ) و همانند آن گفتار امام صادق جعفر بن محمد علیهما السلام است که فرمود هر کس

آرزوی چیزی را کند که خدای تعالی بدان راضی است نمی میرد مگر آنکه آن چیز به او عطا

نشود .

( 3 ) حضرت فرمود وقتی دعا کردی پندار که مطلوب توبه در خانه است ( 5 ) و همین حدیث نیز

از پیامبر ( ص ) روایت شده است .

( چرا دعای ما به اجابت نمی رسد ) ( 4 ) اشکال بسیاری از مردم خدای را می خوانند ولی خدای اجابت نمی کند .پس معنای آیه چه

می شود که فرمود أجیب دعوه الدّاع اذا دعان

( 5 ) پاسخ علت اینکه خدای تعالی دعای ایشان را اجابت نمی کند این است که ایشان شرایط

--( 25 )--

دعا را مراعات نکردند و این عدم مراعات و اخلال به شرایط دعا یا به این دلیل است که سؤال

ایشان همراه با آداب دعا و جامع شرایط

آن نبوده است چون دعا آداب و شرایطی دارد که باید با

آن شرایط انجام شود که ان شاء اللَّه بعدا می آید .

کدام دعا به اجابت نمی رسد ( 1 ) عثمان بن عیسی از محدثی که وی را حدیث کرده از ابی عبد اللَّه امام صادق علیه السلام

روایت کرد که خدمت امام عرضه داشتم که دو آیه در کتاب خداست که معنای آن دو را

می جویم ولی نمی یابم امام علیه السلام فرمود آن دو آیه کدامست عرضه داشت آیه

اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ زیرا دعا می کنم ولی اجابت را نمی بینم امام فرمود آیا نظر تو این

است که خدای تعالی خلف وعده کرده ( 6 ) است عرضه داشتم خیر فرمود پس برای چه

اجابت نمی شود عرض کردم نمی دانم .فرمود ولی من با تو می گویم هر کس اطاعت اوامر

الهی کند .سپس او را از راه دعا بخواند خدای تعالی اجابت می کند .پرسیدم راه دعا کدام است

فرمود دعا را به ستایش و حمد خدای شروع می کنی و نعمت هایی را که به تو داده یادآور

می شوی سپس شکرش می نمایی آنگاه بر پیامبر و آلش درود می فرستی ( صلوات

می فرستی ) و سپس یادآور گناهانت می شوی و بدان اقرار می کنی سپس از آنها استغفار

می نمایی .این راه دعاست سپس آن حضرت پرسید آیه دیگر کدام است عرضه داشتم گفتار

حق سبحان

وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ اَلرَّازِقِینَ 1 آنچه خرج کنی خدای بجایش

می آورد و اوست بهترین روزی دهندگان .و من خرج می کنم و در جای آن چیزی نمی بینم .

حضرت پرسید آیا می پنداری که خدای تعالی خلف وعده کرده است عرض

کردم خیر فرمود

پس علت عدم جایگزینی چیست عرض کردم نمی دانم .فرمود اگر کسی از راه حلال کسب مال

کند و در راه حلال خرج کند درهمی خرج نمی کرد جز آنکه خدای به جایش درهمی دیگر

می داد .و یا این که چیزی را درخواست کرده است که صلاح او در آن نیست و آن چیز برای او یا

دیگران مفسده دارد .زیرا هیچ کس خدای تعالی را بر طبق حکمتش در مورد صلاح خود نخوانده

جز آنکه حق سبحان آن را اجابت کرد و وظیفه دعاکننده آن است که صلاحیت دعا را در زبان یا

در نیت قلبی خویش در نظر بگیرد پس اگر مصلحت در اجابت آن است خدای تعالی آن را اجابت

---------------

( 1 ) .34 سبا 39 .

--( 26 )--

می کند .( 1 ) یا آنکه اگر مصلحت در تأخیر اجابت است آن را به تأخیر می اندازد و خدای تعالی فرمود

وَ لَوْ یُعَجِّلُ اَللَّهُ لِلنَّاسِ اَلشَّرَّ اِسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ 1 و اگر خدا به عقوبت

عمل زشت مردم و دعای شری که در حق خود می کنند بمانند خیرات تعجیل می فرمود همه

مردم دستخوش مرگ و هلاکت می شدند .و در دعای ائمه علیهم السلام آمده است یا من

لا یغیّر حکمته الوسائل ای کسی که وسایل حکمت او را تغییر نمی دهند و چون علم غیب

از بنده پوشیده است چه بسا قوای شهویه با عقل در افتاده و خیالات نفسانیه با عقل مشتبه شده

آنگاه بنده امر موجب فساد خود را صلاح می پندارد و از خدا می خواهد و در سؤال اصرار

می ورزد .و اگر خدای تعالی در اجابت تعجیل کند و

آن را برآورده نماید بنده به هلاکت می رسد .و

این بر همگان روشن است و بیان نمی خواهد .و زیاد هم واقع شده است .چه بسا خواسته هایی

داریم سپس از آن به خدا پناه می بریم .و از چه اموری دوری می جوییم .سپس آن را می خواهیم .( 2 ) و

بر همین معنی این سخن علی ( ع ) حمل شده است که فرمود چه بسا کاری که انسان حریص بر آن

است اما وقتی به آن می رسد دوست دارد که بدان نرسیده بود .و گفتار حق سبحان تو را کافی

است که عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اَللَّهُ

یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ 2 چه بسا از چیزی بدتان بیاید ولی خیر شما در آن است و چه بسا چیزی

را دوست بدارید و بد شما در آن است و خدای می داند و شما نمیدانید .

( 3 ) پس خدای تعالی از کرم فراوان و نعمت های بسیار خود آن را اجابت نمی کند .یا به خاطر

اینکه رحمت او سبقت گرفته زیرا رحمت الهی قبل از غضب اوست و دعا را به این خاطر آورده

است که به او رحمت کرده و او را در معرض ثواب و جزاء قرار داده باشد و او بی نیاز از خلق و

عقاب ایشان است یا آنکه می داند که مقصود بنده از دعا اصلاح حال خویش است گویا آنچه را

که در ظاهر طلب کرده است به طور مطلق مقصودش نیست بلکه در صورتی که آن چیز برای او

منفعت داشته باشد پس این شرط در قلب او

مرکوز است گرچه در حال دعا آن را به زبان نیاورده

و یا حتی به قلبش خطور نکرده باشد .پس این چنین بنده ای مثل عجمی است که لفظ عربی به

او تلقین شده و او معنای آن را نمی داند یا لفظی را شنیده و گمان کرده که نام چیزی است و آن را از

دانایی که مقصودش را می داند خواسته آن دانا وقتی مقصودش را بداند همان مقصود را به او

می دهد نه آنچه ظاهر لفظش بر او دلالت دارد و این وجه معنای همان دعای مغلوط است که

---------------

( 1 ) .10 یونس 11 . ---------------

( 2 ) .2 بقره 216 .

--( 27 )--

خدای تعالی آن را قبول نمی کند بنا بر آنچه که در بعضی از اخبار آمده است .

[معنای دعای صحیح چیست ] ( 1 ) اشکال از امام ابی جعفر جواد علیه السلام روایت شده که فرمود اگر دو نفر در حسب و

تدیّن با همدیگر برابر باشند اما یکی در ادبیات بالاتر باشد در نزد خدا بهتر از دیگری است

راوی گفت خدمت امام عرضه داشتم فدایت شوم برتری ( ادیب ) را در نزد مردم در مجالس و

محافلشان فهمیدم اما فضیلت او در نزد خدا برای چیست امام علیه السلام جواب فرمود برتری

او در نزد خدا به خاطر قرائت قرآن به همان نحوه که نازل شده و به خاطر دعای غیر مغلوط است

زیرا دعای مغلوط به طرف خدای عز و جل صعود نمی کند .

( 2 ) شبیه این گفتار سخن امام صادق علیه السلام است که فرمود

ما مردمی فصیح و زبان آوریم وقتی سخن ما را

نقل می کنید آنها را درست نقل ( و آشکار )

کنید .

بنا بر این اگر مقصود از این دو حدیث معنای ظاهرشان است اشکال این است که ما در

بسیاری موارد دعاهای مغلوط را مستجاب می بینیم و فراوان مردم صالح و با ورع و کسانی که

دعای ایشان در مظان استجابت است را مشاهده می کنیم که از نحو چیزی نمی دانند .و نیز اگر

دعای شخص مسموع نشود فایده ای در دعا نیست بنا بر این مامور به دعا هم نیست زیرا شخص

غیر ادیب دعایش بی فایده است و امر به دعا هم تنها متوجه ادیبان ما هر نحوی می گردد بلکه

چه بسا ادیبان نحوی نیز در بعضی از ادعیه دچار اشتباه می شوند زیرا درست دعا کردن نیازمند

به آوردن اضمار و تقدیر و حذف است و شخصی که با خشوع و توجه به خدا مشغول دعاست

به وجوه ادبیات و قوانین آن توجهی ندارد در صورتی که این سخنان نادرست و خلاف

مشاهدات است و خلاف آنچه که از سخنان معصومین علیهم السلام و سفارشات ایشان

می دانیم می باشد زیرا ایشان مردم را به همه چیزهایی که مصالح عباد در آن است راهنمایی

کردند .از جمله بسیاری از آداب دعا و شرایط آن را بیان کردند که در این کتاب با آنها آشنا خواهی

شد ولی در بیانات ایشان از اعراب و صحیح خواندن خبری نیست و نه از شناخت علم ادب

و نحو .وقتی معنای صحیح این دو روایت این وجوه مذکوره نباشد پس معنای این روایات

چیست

( 3 ) [جواب ]پس بدان که خدای تو را تایید کند چون واقعیت بر خلاف ظاهر این

--( 28 )--

دو خبر بود لذا آن دو را تأویل کردند بعضی گفتند دعای ناصحیح و غلط همان نفرین است که

انسان در حال تنگی به دلیل ضرری که متوجهش شده خودش را نفرین می کند و از گفتار حق

تعالی شاهد آورده که فرمود وَ لَوْ یُعَجِّلُ اَللَّهُ لِلنَّاسِ اَلشَّرَّ اِسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ

أَجَلُهُمْ 1 مفسرین در معنای آیه گفتند یعنی اگر خداوند به سرعت بدی را برای مردم بیاورد

یعنی وقتی مردم به هنگام خشم و تنگی علیه خود و اهلشان نفرین می کنند خدا نفرین ایشان را

اجابت کند مثلا انسان بگوید خدا مرا از بین شما بردارد همانند عجله ای که ایشان در خوبیها

دارند یعنی همان گونه که خدا به سرعت دعای ایشان را در خیر اجابت می کند وقتی خود ایشان

اجابت را به سرعت بخواهند لقضی الیهم اجلهم یعنی از هلاکت ایشان فراغت می یافت

ولی خدای سبحان عجله در هلاکت ایشان نمی کند بلکه به ایشان مهلت می دهد تا توبه نمایند .

[توجیه روایات وارده ] ( 1 ) عده ای در توجیه روایت گفتند دعای ناصحیح همان نفرین پدر در حال خشم از فرزند

بر فرزند است زیرا پیامبر ( ص ) از خدای عز و جل درخواست کرد که خدای تعالی نفرین دوست

را علیه دوست اجابت نکند .

و عده ای گفتند دعای ناصحیح دعایی است که همه شرایط دعا را واجد نباشد .

( گویم ) این معانی از حقیقت و تحقیق خالی است زیرا مقدمه روایت دلالت بر آن نمی کند

چون کلام امام در ستایش ادب و نحو وارد شده است بلکه معنای درست روایت این است که

بگوییم مراد از قول

امام در خبر اول که فرمود دعای ناصحیح را خدای عز و جل نمی شنود این

است که یعنی خدا دعا را ناصحیح نمی شنود به طوری که به دعای ناصحیح پاسخ گوید و

ظاهر لفظ دعا را بگیرد بلکه مقصود انسان از دعا را پاسخ می دهد چنان که از مردی ناوارد در

زیارت معصوم علیه السلام شنیده شد که این طور می خواند اشهد أنّک قتلت و ظلمت و

غصبت که به صورت معلوم خواند یعنی تو کشتی و ستم کردی و غصب کردی روشن است که

اگر به همین صورت ناصحیح این دعا شنیده شود و بر آن قضاوت شود حکم به ارتداد و تعزیر

او می شود و حال آنکه هیچ کس چنین نگفت .پس همین دلالت دارد که به ظاهر لفظ وی در

صورتی که مقصودش غیر آن باشد توجه نمی شود .

( 2 ) و نیز فقها که درجاتشان عالی باد اتفاق کردند که اگر کسی دیگری را به لفظی قذف کند که

---------------

( 1 ) .10 یونس 11 .

--( 29 )--

در عرف گویند قذف نیست او قذف نکرده است و عقوبتی متوجه او نیست گرچه این لفظ در

عرف دیگران قذف باشد .پس معلوم شد که اعراب و تلفظ صحیح الفاظ در دعا شرط اجابت و

مثوبت نیست بلکه شرط تمام فضیلت و کمال منزلت و علو مرتبت است .بنا بر این وجه درست

سخن امام جواد ( ع ) که فرمود و دعائه اللَّه من حیث لا یلحن و دعایش به دلیل اینکه غلط

نیست این است که این کلام در مدح ادیب نحوی است زیرا وقتی دعا درست باشد به وضوح

بر

معنای مقصود دلالت دارد .و الفاظی که به روشنی مقاصد خود را بیان کنند بهتر از الفاظی

هستند که با شرح و تأویل مقصود را بیان کنند بهمین خاطر حقیقت بهتر از مجاز ( 7 ) و کلام

روشن بهتر از کلام مجمل و ناروشن است .

( 1 ) و نیز دعای صحیح فصیح تر و فصاحت در دعا مقصود است مخصوصا اگر دعا از ائمه اطهار

علیهم السلام منقول باشد که در این صورت زبان آوری ائمه را می رساند و در دعا اظهار

فضیلت معصوم هم می شود .

و همچنین وقتی لفظ صحیح ادا شود شنونده ادیب از آن منزجر نمی شود زیرا ادیب نحوی

اگر کلامی را ناصحیح بشنود طبیعتش از آن منزجر می شود و چه بسا از آن متألّم و دردمند

می شود .

اعمش ( ادیب ) مردی را دید که سخن می گوید ولی جملاتش نادرست است گفت این

کیست که سخن می گوید و قلبم از آن متألّم می شود .و نقل شده که مردی به دیگری گفت آیا این

لباس را می فروشی در جواب گفت نه خدا تو را عافیت دهد .آن مرد گفت به خدا قسم اگر

می دانستی چه می گویی این گونه بگو نه و خدای تو را عافیت دهد .

( 2 ) و روایت شده که مردی در پاسخ سؤال بعضی از بزرگان که از او چیزی را پرسیده بود گفت نه

و خدای عمر طولانی به تو دهاد آن بزرگ گفت من جایگاه واوی را بهتر از جایگاه این واو

ندیدم .

( 3 ) و معنای گفتار امام که فرمود دعای ناصحیح به سوی خدا نمی رود آنست که ناصحیح به

سوی خدا نمی رود

بطوری که اگر دعای ناصحیح معنای مقصود را تغییر دهد ملایکه حافظ

دعا شهادت به دعای ناصحیح دهند و به همان صورت نادرست ثواب داده شود بلکه ثواب و

پاداش به مقصود و مراد از دعا تعلق می گیرد .

( 4 ) روایت محمد بن یعقوب از علی بن ابراهیم از پدرش از نوفلی از سکونی از امام صادق

علیه السلام آن را تأیید می کند آن حضرت از پیامبر اکرم نقل فرمود که پیامبر ( ص ) فرمود

--( 30 )--

مرد عجمی از امت من با زبان عجمی قرآن می خواند ولی ملایکه به صورت عربی آن را بالا

می برند .علاوه آنکه ما در دعاهای اهل بیت علیهم السّلام الفاظی را می یابیم که معانی شان را

نمی دانیم .و آن الفاظ فراوان است از آن جمله اسمها و قسمها و اغراض و حاجات و فواید و

خواسته هایی در آن دعاها آمده است که ما خدا را به آن اسما قسم می دهیم و از او آن اشیا را

می خواهیم در حالی که هیچ کدام از آنها را نمی دانیم و هیچ کس نگفت این چنین دعا در

صورتی که معرب ( و صحیح و رسا ) نباشد مردود است .علاوه آنکه بی سواد معانی الفاظ

ناصحیح را که آشنا به تفسیر آن است بهتر از ادیب نحوی می داند که دعاهای عربی را

می خواند و با تفسیر و لغات آن آشنایی ندارد بلکه تنها اعراب آن را می داند پس خداوند به

اندازه قصد و نیت ثواب می دهد ( 1 ) چون که پیامبر ( ص ) فرمود الاعمال بالنیّات ( جزای ) اعمال

به خاطر نیت های آن است ( 2 ) و فرمود

نیّه المؤمن خیر من عمله نیت مؤمن بهتر از عملش است .

و این روایت صریح در این باب است زیرا پاداش بر نیت تعلق گرفته است پس دعاکننده از

آن منفعت برده است و اگر جزا بر عمل ظاهری ( لفظ ناصحیح ) باشد دعاکننده هلاک شده است .

دلیل دیگر ( 3 ) قول پیامبر ص است که فرمود سین بلال در نزد خدا شین است .( توضیح آنکه بلال در

اذان اشهد ان لا اله الاّ اللَّه را اسهد می گفت ) .

( 4 ) مردی خدمت امیر المؤمنین علیه السلام رسید عرضه داشت ای امیر المؤمنین بلال امروز

با فلانی گفتگو و مناظره می کرد و با الفاظ ناصحیح مطالبش را بیان می کرد و فلانی درست

سخن می گفت و از گفتار بلال می خندید .

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود ای بنده خدا صحّت کلام و درستی سخن برای درستی

اعمال و تهذیب آن است صحت کلام فلانی و درستی سخنش در صورتی که اعمالش نادرست

و قبیح باشد برای او چه نفعی دارد و نادرستی الفاظ بلال در صورتی که کارهایش به نحو

احسن درست و پاکیزه باشد چه ضرری به حال بلال دارد پس از این حدیث ثابت شد که

نادرستی گاهی نادرستی عمل است چنان که الفاظ هم نادرست می شود بنا بر این ضرر به دلیل

نادرستی در عمل دامنگیر او می شود نه به خاطر آنکه الفاظش نادرست است .

و مراد از روایت دوم نادرستی در ( نقل ) احکام است ( 5 ) و این معنا مثل گفتار پیامبر ( ص ) است

که فرمود خدا رحمت کند کسی را که گفتار من

را بشنود و آن را بفهمد و همان طور که آن را شنیده به

دیگران برساند زیرا چه بسا کسی که ( لفظ ) دانشی را حمل می کند ولی دانای به آن نیست .( 6 ) و

همین معنا مضمون گفتار امام صادق علیه السلام است که فرمود وقتی از ما روایت کردید پس

--( 31 )--

آن را درست و صحیح تلفظ کنید زیرا احکام با تغییر اعراب کلام دگرگون می شود ( 1 ) آیا این گفتار

پیامبر ( ص ) را نمی بینی که وقتی از آن حضرت در مورد ذبح شتر ماده و گاو و گوسفندی که در

شکم آنان ( جنین ) بود سؤال شد که آیا ما جنین را بیاندازیم و یا بخوریم پیامبر

صلی اللَّه علیه و آله فرمود اگر خواستید جنین را بخورید زیرا تذکیه جنین تذکیه مادر اوست

فانّ ذکاه الجنین ذکاه امه .

بعضی ذکاه دوم را مرفوع خواندند .معنای روایت در این صورت این است که تذکیه مادر

کفایت از تذکیه جنین می نماید و بعضی ذکاه دوم را منصوب خواندند در این صورت معنا

این طور می شود تذکیه جنین مثل تذکیه مادر اوست بنا بر این باید جنین را علی حده ذبح کرد و

تذکیه مادر گوشت جنین را حلال نمی کند .این مطلب را به درستی بفهم زیرا مطلبی عمیق و

دقیق است .

[دعا با قضا و قدر الهی منافات دارد ] ( 2 ) اشکال خالق سبحان کاری را بر خلاف مقتضای حکمت انجام نمی دهد او کسی است که

وسایل حکمت او را دگرگون نمی کنند .بنا بر این اگر کاری بر خلاف مصلحت باشد حتی اگر

بنده

برای انجامش دعا کند انجامش نمی دهد و اگر بر طبق مصلحت باشد خدا انجامش

می دهد حتی اگر بنده دعا نکند زیرا خدای تعالی به رحمت و احسان انسان را پدید آورده و خلق

کرده است پس معنای دعا در صورتی که فایده ای نداشته باشد چیست

( پاسخ اشکال ) از چند راه پاسخ آن را می دهیم

نخست آنکه دور نیست که انجام مسئول انسان بعد از دعا مصلحت باشد و قبل از آن

مصلحت نباشد .

( 3 ) و امام صادق علیه السلام در سخنش به میسر بن عبد العزیز به همین مطلب تنبیه فرمود ای

میسر خدای را بخوان و نگو کار تقدیر ( 8 ) پایان پذیرفت زیرا در نزد خدای منزلتی بزرگ

موجود است که انسان بدون دعا به آن نمی رسد .و اگر بنده ای لب به دعا باز نکند و از خدای

چیزی را نطلبد خدای تعالی به او چیزی نمی دهد پس از خدای بخواه خدای به تو می دهد .ای

میسر هیچ دری دق الباب نشود جز آنکه بزودی گشوده شود .

( 4 ) و عمرو بن جمیع از امام صادق علیه السلام روایت کرد کسی که فضل خدا و روزیش را از

خدا نخواهد نیازمند می شود .

--( 32 )--

( 1 ) و از علی ( ع ) روایت شده چنین نیست که خدای تعالی باب دعا را باز کند ولی در اجابت را

ببندد .( 2 ) و فرمود هر کس موفق به دعا شود از اجابت محروم نمی ماند .

دوم دعا خود عبادت است که بندگان خدا خدای را به آن عبادت می کنند زیرا در دعا اظهار

خشوع و نیاز وجود

دارد و این خود مطلوب خدای عز و جل از بندگان است .( 3 ) خدای تعالی

فرمود وَ ما خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ 1 جن و انس را خلق نکردیم جز آنکه وی را

عبادت کنند .و عبادت در لغت به معنای ذلّت و خواری است گفته می شود طریق معبّد یعنی

راه خوار شده و هموار یعنی راهی که زیاد عبور و مرور در آن واقع شده است و در اصطلاح

نهایت ذلّت و خشوع در مقابل معبود را عبادت گویند .

( 4 ) و از پیامبر ( ص ) آمده است که فرمود دعا مغز عبادت است .( 5 ) و یکی از مواعظ خدای تعالی به

حضرت عیسی علیه السلام این است که ای عیسی قلبت را برای من خوار کن در خلوتها مرا

بسیار یاد کن و بدان که رضایت من در دم تکانی و تبصبص و اظهار ذلت است و در این حال

زنده باش و مرده نباش

( 6 ) سوم روایت شده است که دعای مؤمن بر عمل او افزوده می شود و در آخرت برای آن

ثواب داده می شود چنان که بر عملش به او ثواب دهند .

چهارم اگر اجابت مصلحت باشد و مصلحت در تعجیل آن باشد عجله خواهد شد و اگر

مصلحت مقضتی تأخیر در اجابت باشد تأخیر خواهد شد .در این صورت فایده دعا علاوه بر

وصول به مقصود دریافت اجر صبر در این مدت نیز می باشد .و اگر دعا هیچ گاه به مصلحت

بنده نباشد و در اجابت مفسده باشد به دعا ثواب تعلق می گیرد .یا آنکه حادثه ای همانند آن از او

دور می شود .روایت ابو سعید بر این مطلب دلالت دارد

( 7 ) ابو سعید خدری گوید رسول خدا ( ص ) فرمود هیچ مؤمنی نیست که خدای سبحان را به

دعایی خواند که آن دعا مشتمل بر قطع رحم و گناه نبود جز آنکه خدای تعالی در مقابل آن دعا

به مؤمن سه خصلت دهد یا ( 1 ) آنکه دعای او را به سرعت اجابت کرد ( 2 ) یا آنکه برای او ذخیره

کند .( 3 ) یا آنکه بدی همانند آن دعا را از او دور کند .عرضه داشتند ای رسول خدا بنا بر این ما زیاد

دعا کنیم فرمود خدای تعالی فرمود که زیاد دعا کن ( 8 ) و در روایت انس بن مالک آمده که حضرت

سه مرتبه فرمود زیاد دعا کن و طولانی نما و از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده است که

فرمود گاهی اجابت دعای بنده ای به تأخیر می افتد تا آنکه اجر دعاکننده بزرگ گردد و عطای

---------------

( 1 ) .51 ذاریات 56 .

--( 33 )--

امیدوار بسیار شود .

پنجم گاهی اجابت بنده ای به تأخیر می افتد چون بنده ای شایسته است و در نزد ( 1 ) خدای

جایگاهی بزرگ دارد و علت تأخیر اجابت آن است که خدای تعالی دوست دارد صدای او را

بشنود . 1

( 1 ) از جابر بن عبد اللَّه روایت شده که پیامبر ( ص ) فرمود بنده ای خدای را می خواند و خدایش او

را دوست دارد پس به جبرائیل می گوید حاجت این بنده را برآور ولی به تأخیر بیانداز زیرا

دوست دارم همیشه صدایش را بشنوم و بنده ای

خدای را می خواند و خدای تعالی او را دشمن

دارد بنا بر این به جبرئیل می فرماید ای جبرئیل حاجت این بنده مرا به عجله برآورد زیرا از

صدایش بدم می آید .

آگاهی ( 2 ) وقتی شما دعا می کنی یا آثار اجابت را می بینی یا نمی بینی .پس اگر نشانه اجابت را دیدی

آرام باش و عجب و خودپسندی به خود راه مده و گمان مکن که علت اجابت دعای تو به خاطر

صلاح و طهارت نفس تو بوده است .شاید تو از کسانی باشی که خدای از تو بدش می آید و

صدایت را دوست ندارد و اجابت دعای تو در روز قیامت به عنوان دلیلی علیه تو مورد استفاده

قرار می گیرد خدای به تو می فرماید آیا تو نبودی که مرا خواندی و شایسته دوری بودی ولی

من دعای تو را اجابت کردم .بلکه سزاوار است که همت تو صرف شکر و زیادت در عمل و

صلاح گردد .شکر از لطف هایی که امید تو را زیاد نموده و تو را ترغیب کرده است که دعا کنی .و

از خدا بخواه که آن سرعت در اجابت را بابی از ابواب لطف و وزشی از وزشهای رحمت خود

قرار دهد و به تو الهام کند که توفیق شکر بیش از پیش نعمت اجابت سریع را که تو اهلش

نبودی و خدا اهلش بود به تو بدهد و این سرعت در اجابت از باب استدراج ( 9 ) نبوده باشد و

وظیفه توست که حمد و استغفار فراوان کنی پس اگر علت سرعت در اجابت و رحمت نعمت و

منّت بوده باشد حمد در مقابل نعمت و منت خدای باشد

.و اگر سبب آن استدراج و دشمنی

بوده است استغفار کنی [که استغفار در مقابل گناه باشد ].و اگر نشانه های اجابت را ندیدی

---------------

( 1 ) مولوی می گوید

ناله مؤمن همی داریم دوست پس تضرع کن که این اعزاز اوست

حاجت آوردش ز غفلت سوی من آن کشیدش موکشان تا کوی من

گر برآرم حاجتش او را زود هم در آن بازیچه مستغرق شود

--( 34 )--

مأیوس نباش و امیدوار به کرم مولایت شو زیرا چه بسا خدای تعالی اجابت را تأخیر می اندازد

زیرا خدای دوست دارد که دعا و صدای تو را بشنود .پس اصرار نما

[فواید اصرار بر دعا ] ( 1 ) [پس اصرار لازم است ].اولا برای اینکه نصیبی از دعای امام علیه السلام ببری در آنجایی که

می فرماید خدای رحمت کند بنده ای را که از خدای چیزی خواست و اصرار در آن کرد .

ثانیا به دوستی خدای تعالی برسی زیرا خدای تعالی اجابت را تأخیر انداخت چون دوست

داشت که صدای تو را بشنود .پس از اصرار دست بر ندار .

و فایده سوم اصرار آن است که بنا بر روایاتی که در این باب وارد شده با تکرار دعا حاجتت به

سرعت برآورده می شود و نفس اماره را با خوف از خدای تعالی لگام بزن و بگو شاید خدای

جلّ جلاله دعایم را اجابت نکرد به این دلیل که دعای من محجوب بود و عمل مرا ملایکه

الهی بالا نبردند زیرا گناهم یا مظالم و وبال آن زیاد بودند یا آنکه قلب من سفت و سخت و

مشغول به باطل است .یا گمان من به پروردگارم نیکو نیست و همه

این امور جلوی دعا را

می گیرند چنان که بیاید یا آنکه شایسته کمال مورد درخواست نبودی لذا به تو ندادند و اگر

شایسته آن بودی کریم رحیم بدون درخواست به تو می داد .بنا بر این برای تو خوف حاصل

می شود و می فهمی که در جایگاه مقصّرین قرار گرفتی و مقام تو مقام بنده ناچیزی است که

عیوبش او را دور کرده و گناهانش او را طرد نموده و اعمالش او را سر جایش نشانیده و

آرزوهایش او را محبوس ساخته و شهواتش او را محروم ساخته و بار گناهان او را سنگین

نموده و او را از همراهی با سالکان باز داشته و از ترقی به درجات رستگاران مانع گشته است .

بدان که تو با این ناچیزی و دوری از مولایت و زمینگیری بواسطه بار سنگین گناهانت در

حالی که از سابقین و پیشگامان باز ماندی و با مخذولین و دشمنان خدا همنشین شدی اگر دعا را

واگذاری و استغاثه به مولایت نکنی و از درخواست هدایت بازمانی شاید شیطان فرصت

پیروزی یابد و تو را در چنگالهایش بگیرد و تو در تور شیطان بیافتی و قدرت بر رهایی نیابی

و به اشقیای در عذاب ملحق شوی بلکه وظیفه تو استغاثه و فریاد فراوان است قبل از آنکه

داخل تور ( شیطان ) بیافتی و پیوسته دق الباب نما شاید پرده از تو برداشته شود و به زبان

خجالت و شکستگی در مناجات ملک جبار بگو الهی و سیّدی و مولای اگر آنچه که من از جود

و کرم تو خواستم برای دین و دنیای من خوب نیست و مصلحت در منع از اجابت آن

دعاست

پس مرا راضی به قضای خودت نما و قدر خود را بر من مبارک نما تا آنکه آنچه را تأخیر کردی

--( 35 )--

دوست نداشته باشم که تعجیل کنم و آنچه را تو تعجیل کردی تأخیر نکنم و نفس مرا راضی و

مطمئن به آنچه از تو رسد قرار بده و تو برای من اختیار کن و آن را در نزد من دوست داشتنی تر از

دیگر چیزها قرار بده و مرا انتخابگر آن از سایر امور قرار بده و اگر گناهان زیاد و اشتباهات

فراوان اجابت تو را از من باز داشته و باعث اعراض تو از من گردیده پس من متوسل به تو

می شوم به تو که پروردگار منی و به محمد ( ص ) که پیامبر من است و به اهل بیت طیب و طاهر

او که آقایان منند و من متوسّل می شوم به بی نیازی تو از خودم و نیازمندیم به تو و به اینکه

من بنده تو هستم و بنده از آقای خود می پرسد و در این صورت از تو به که باز گردیم و از تو

به کجا رویم و تو کسی هستی که اگر منع نعمت بر او نیافزاید و بخشش او را به زحمت و

دشواری رنج نیاندازد و تو اکرم الاکرمین و ارحم الراحمینی .

[دعای امام سجاد ] ( 1 ) سپس یاد آور کلام حضرت علی بن الحسین زین العابدین ( ع ) در مناجاتش می شوی و در

کلامش که مشتمل بر گشودن پر امید است فکر می کنی .

فرمود الهی و عزّتک و جلالک لو قرنتنی فی الاصفاد و منعتنی سیبک من بین

الاشهاد و دللت

علی فضایحی عیون العباد و امرت بی الی النّار و حلت بینی و بین

الابرار ما قطعت رجائی منک و لا صرفت تامیلی للعفو عنک و لا خرج حبّک عن قلبی .

انا لا انسی ایادیک عندی و سترک علیّ فی دار الدّنیا و حسن ضیعک الیّ .

خدای من قسم به عزت و جلال تو اگر مرا در زنجیرها ببندی و در بین مردم از عطایت

محروم کنی و چشم های بندگان را به بدیهای من دلالت کنی و امر کنی مرا به سوی آتش برند و

بین من و خوبان حایل شوی من امیدم را از تو قطع نمی کنم و آرزوی عفو را دگرگون نکنم و

دوستی تو از قلب من خارج نخواهد شد خدایا من نعمت های تو را فراموش نمی کنم و ستر و

پوشش و رفتار نیکوی ترا در دار دنیا از یاد نمی برم .

[خوف و رجا در مؤمن ] ( 2 ) و با این کلمات و امثال آن امید خود را زیاد کن مبادا از جانب امید به جانب خوف کند و

منجر به ناامیدی شود وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلاَّ اَلضَّالُّونَ 1 جز گمراهان از رحمت

---------------

( 1 ) .15 حجر 56 .

--( 36 )--

پروردگارشان ناامید نمی شوند .و امید تو به جانب رجا و آرزوی بیهوده نرود زیرا به فریب و

سفاهت منجر خواهد شد .( 1 ) رسول خدا ( ص ) فرمود

زیرک نفس خود را مطیع می سازد و برای بعد از مرگ تلاش می کند و احمق و عاجز کسی

است که پیروی از هوای نفس خود نماید و آنگاه از خدای آرزوی مغفرت کند ( 2 )

و از ائمه

علیهم السلام روایت شده است مؤمن مانند پرنده است و دارای دو بال می باشد بالی از امید و

بالی از ترس .

( 3 ) و لقمان به پسرش ماهان گفت پسرم اگر اندرون مؤمنی شکافته شود بر قلب او دو سطری از

نور نوشته شده اگر آن دو را وزن کنند هیچ کدام به سنگینی دانه خردلی بر دیگری افزون نشود

یکی رجا و دیگری خوف .بله در حال مرض مخصوصا مرض موت باید امید بر خوف بیشی

گیرد و در این باره روایت از ائمه معصومین علیهم السلام رسیده است .

[مناجاتی برای دفع فقر و سختی ها ] ( 1 ) یا من یری ما فی الضمیر و یسمع

انت المعدّ لکل ما یتوقّع

یا من یرجی فی الشّدائد کلّها

یا من الیه المشتکی و المفزع

یا من خزائن ملکه فی قوله کن

امنن فانّ الخیر عندک اجمع

مالی سوی فقری الیک وسیله

بالافتقار الیک فقری ادفع

مالی سوی قرعی لبابک حیله

و لئن رددت فایّ باب اقرع

من ذا الّذی ادعو و اهتف باسمه

ان کان فضلک عن فقیرک یمنع

حاشا لمجدک ان تقنّط عاصیا

الفضل اجزل و المواهب اوسع

--( 37 )--

( 1 ) ای کسی که آنچه در ضمیر می رود می بیند و می شنود

تو هر آنچه را که امید بدان می رود آماده می کنی

ای کسی که در همه شداید بدو امید بسته می شود

ای کسی که شکایت به توست و پناه تنها تویی

ای کسی که خزاین مملکتش در گفتار کن او نهفته است

بر ما منت بگذار همه خوبیها پیش توست

من جز فقر خود راهی به تو

ندارم

به نیاز به تو نیاز خود را دفع می کنم

جز کوبیدن در تو چاره ای ندارم

و اگر بازم گردانی کدامین در را بکوبم

چه کسی را بخوانم و اسمش را فریاد کنم

اگر فضل تو از نیازمند به تو گرفته شود

دور از بزرگی توست که عاصیی را ناامید سازی

و فضل تو بسیار و عطایای تو وسیع است .

مناجات دیگر ( 1 ) اجلّک عن تعذیب مثلی علی ذنب

و لا ناصر لی غیر نصرک یا ربی

انا عبدک المحقور فی عظم شأنکم

من الماء انشأت اصلی و من ترب

و تقلّبنی من ظهر آدم نطفه

احدّر فی قعر حریج من الصلب

و اخرجتنی من ضیق قعر بمنّکم

و احسانکم اهوی الی الواسع الرحب

فحاشاک فی تعظیم شانک و العلی

تعذّب محقورا باحسانکم ربی

--( 38 )--

لانّا رأینا فی الأنام معظّما

یخلّی عن المحقور فی الحبس و الضّرب

و ارفده مالا و لو شاء قتله

لقطّعه بالسیف اربا علی ارب

و ایضا اذا عذّبت مثلی و طائعا

تنعّمه فالعفو منک لمن یخبی

فما هو الاّ لی فمنذ رایته

لکم شمه اعددته المحو للّذنب

و اطمعتنی لمّا رایتک غافرا

و وهّاب قد سمّیت نفسک فی الکتب

فان کان شیطان اعان جوارحی

عصتکم فمن توحیدکم ما خلا قلبی

فتوحیدکم فیه و آل محمد

سکنتم به فی حبّه القلب و اللّب

و جیرانکم هذی الجوارح کلها

و انت فقد اوصیت بالجار ذی الجنب

و ایضا راینا العرب تحمی نزیلها

و جیرانها و التابعین من الخطب

فلم لا ارجی فیک یا غایه المنی

حما مانعا ان صحّ هذا من العرب

( 1 ) تو بزرگتر از آنی

که همانند مرا بر گناهم عذاب کنی

در حالی که یاوری جز تو ای پروردگارم ندارم

در مقابل عظمت تو من بنده ناچیزی هستم

که ریشه اش از آب و گل است

و مرا از پشت آدم در حال نطفگی نقل دادی

--( 39 )--

و از پشت او پایین آمدم و در تنگنای رحم قرار گرفتم

و مرا در تنگی رحم به منت خود خارج ساختی

و احسان تو مرا به دنیای وسیع باز آورد

و دور است از بزرگیت و علوت

که حقیری را عذاب کنی که به احسان تو پرورش یافته

زیرا ما انسانهای بزرگی را دیدیم

که از حقیر در حبس و زیر تازیانه درمی گذرند

و به او بخشش می نمایند و اگر می خواستند او را بکشند

با شمشیر پاره پاره اش می کردند

و نیز اگر همانند مرا عذاب کنی و مطیعی را

نعمت بدهی پس عفو تو برای چه کسی ذخیره شده

پس عفوت جز برای من نیست پس از زمانی که دیدم

که عفو روش شماست آن را محو گناهانم شمرده ام

و مرا به طمع انداختی از آنگاه که دیدم

خویشتن را در کتابها غافر و وهاب نامیدی

اگر شیطان من در جوارح من در انجام گناه کمکم کرد

اما قلب من از توحید تو خالی نشد

توحید تو در سویدای قلب من است و آل محمد

در درون قلب و جانم جای گرفته است

و این اعضای گناهکار من همسایه قلب معتقدم هستند

و تو به نیکویی به همسایه سفارش کردی

و نیز دیدیم که عرب ها از مهمان

و همسایگانی که تابعند در مقام خطرات مهم دفاع می کند

پس چگونه ای نهایت

آرزوها امیدوار نباشم

به دفاعی که مانع از بدیها باشد اگر این عادت عرب باشد

--( 40 )--

نصیحت ( 1 ) شایسته است که اگر اجابت به تأخیر افتاد رضا به قضا الهی دهی و اجابت نشدن را بر خیر و

خوبی حمل کنی و اینکه آنچه برای تو حاصل شده عین صلاح تو بود و این کار نهایت تفویض

امور به خداست و خدای تعالی این مقدار بر تو حق دارد .( 2 ) زیرا از رسول خدا ( ص ) روایت شد که

فرمود بر نعمت های الهی خشم نگیرید و بر خدا تحمیل نکنید و اگر در روزی و معیشت تان

مبتلا شدید پس سخنی نگویید و چیزی را نخواهید شاید این درخواست و سؤال باعث مرگ

و هلاکت شما باشد ولی باید این طور بگویید خدایا تو را به جاه محمد و آل پاکش قسم می دهم

که اگر این حالت را که من دوست ندارم به صلاح من است و به نفع دین من است پس مرا صبر

ده و به من قوت بده که این حالت را تحمل کنم و این سنگینی را بر من سبک فرما و اگر خلاف

این حالت به صلاح من است پس به فضل خود آن را به من ببخش و مرا در هر حال به قضایت

راضی بگردان سپاس تنها از آن توست .( 3 ) و همین معنا در روایت امام صادق علیه السلام آمده

است فرمود از جمله چیزهایی که خدای تعالی به موسی بن عمران وحی کرده است این که ای

موسی من خلقی را محبوب تر از بنده مؤمنم خلق نکردم و من

او را مبتلا می گردانم به بلایی که

مصلحت او در آن است و به او عافیت از در چیزی می دهم که صلاح او در آن است ولی می دانم

که چه چیزی به صلاح بنده من است .پس بر ابتلای من صبر کند و بر نعمت های من شکر نماید

در این صورت او را از زمره صدیقین نزد خود قرار می دهم بشرط آنکه به رضایت من عمل کند و

اطاعت امر مرا نماید 1 .

---------------

( 1 ) این اشعار مولوی مناسب این روایت است .

خلق را با تو همه بدخو کند تا تو را رو جانب آن سو کند

این جفای خلق بر تو در جهان گر بدانی گنج زر آمد نهان

بنده می نالد به حق از درد خویش صد شکایت می کند از رنج و نیش

حق همی گوید که آخر رنج و درد مر ترا لابه کنان و راست کرد

در حقیقت هر عدو داروی تست کیمیای نافع و دلجوی تست

که از او اندر گریزی در خلا استعانت جویی از فضل خدا و نیز مناسب این روایت این ابیات است

هست حیوانی که نامش اسغر است کو بزخم چوب رفت و لمتر است

تا که چوبش میزنی به می شود او ز زخم چوب فربه می شود

نفس مؤمن اسغری آمد یقین کو بزخم چوب زفت است و سمین

زین سبب بر انبیا رنج و شکست از همه خلق جهان افزونتر است

--( 41 )--

( 1 ) و از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود خدای عز و جل از بالای عرشش

فرمود ای بندگان من اوامر مرا اطاعت کنید و مصالح خودتان را به

من نیاموزید زیرا من به

مصالح شما داناترم و مصالح شما را از شما دریغ نمی کنم .( 2 ) و از پیامبر ( ص ) آمده است ای

بندگان خدا شما همانند بیمارانید و خدای عالمیان بسان طبیب است و صلاح بیماران را طبیب

می داند و آن را تدبیر می کند نه آنکه صلاح بیمار تابع اشتهای بیمار و خواست او باشد پس امر

خدا را به او واگذارید در این صورت رستگار می شوید . 1

( 3 ) و از امام صادق علیه السلام روایت شده من از مرد مسلمان تعجب می کنم خدای حکمی

در مورد او ندارد جز آنکه صلاح وی در آنست اگر حکم خدا تکه تکه شدن او با مقراض باشد

صلاح او در آن است و اگر حکم خدا حکومت بر زمین از مشرق تا مغرب باشد باز صلاح او در

آن است .

( 4 ) و از امام صادق ( ع ) نقل شده است که خدای تعالی فرمود اگر بنده من آمدن روزی از طرف

مرا کند می شمارد بترسد از اینکه من بر او غضب کنم و دری از دنیا را بر او بگشایم .( 5 ) و از جمله

چیزهایی که خدای تعالی به داود علیه السلام وحی فرمود این است که هر کس به من پناه آورد

من او را کفایت می کنم و هر کس از من درخواست کند به او می بخشم و هر کس مرا بخواند

اجابتش می کنم و ( تحقق و ) اجابت دعای او را تأخیر می اندازم ولی تحقق اجابت را با آنکه

اجابت شده به صورت تعلیق در می آورم زیرا می خواهم قضای من

تمام گردد و وقتی قضای من

تمام شود اجابت را انفاذ می کنم .بگو به مظلوم من دعای تو را به تأخیر می اندازم با آنکه دعای

تو و نفرین تو در حق ظالم را اجابت کردم برای اینکه می خواهم قضای من علیه ظالم به جهاتی

که بر تو مخفی است تمام شود و من بهترین قاضیانم یا اینکه تو به کسی ظلم کردی و او نفرینت

کرده است پس این نفرین تو در قبال آن نفرین قرار گرفت نه به نفع تو و نه به ضرر تو مورد اجابت

قرار نگرفت .و یا آنکه این ستم برای تو درجه ای از بهشت را به ارمغان می آورد که تو بدون ظلم

او بر تو به آن درجه نمی رسیدی زیرا من بندگانم را در اموال و جانهایشان امتحان می کنم و

---------------

( 1 ) مولوی گوید

پوست از دارو بلاکش می شود چون ادیم طایفی خوش می شود

ور نه تلخ و تیز مالیدی در او گنده گشت و ناخوش و ناپاک بو

آدمی را نیز چون آن پوست دان از رطوبت ها شده زشت و گران

تلخ و تیز و مالش بسیار ده تا شود پاک و لطیف و با فره

ور نمی تابی رضا ده ای عیار که خدا رنجت دهد بی اختیار

که بلای دوست تطهیر شماست علم او بالای تدبیر شماست

--( 42 )--

چه بسا بنده ای را بیمار می کنم و نماز و خدمتش کم می شود و شنیدن دعایش در سختی نزد من

بهتر از نماز نمازگزاران است و گاهی بنده ای نماز می خواند و من نماز را برویش می زنم و

صدایش را محجوب می گردانم .ای داود آیا میدانی این بنده کیست آن

بنده ای که با چشم بد به

زنان مؤمنین نگاه می کند و او بنده ای است که در خاطر او می گذرد که اگر حکومتی را در دست

بگیرد مردم بیگناه را بکشم . 1 ای داود بر گناهانت همانند زن فرزند مرده نوحه کن ای کاش

می دیدی اشخاصی را که مردم را با زبانهاشان می خورند ( غیبت می کنند ) در حالی که

زبانهای شان را همانند پوست پهن نموده ام و کناره های زبانشان را با آهن گداخته می زنم سپس

سرزنشگری را بر ایشان مسلط کردم که می گوید ای اهل آتش این فلان شخص فحاش بد زبان

است او را بشناسید .چه رکعات زیادی نمازگزار به طول و تفصیل و گریه گزارد که در نزد من

پشیزی نمی ارزد زیرا زمانی که به قلب او نظر می کنم می بینم که اگر از نماز فارغ شود و زنی را

بیند و آن زن خود را بر او عرضه کند او را اجابت می کند و اگر مؤمنی با او معامله کند به او

خیانت می کند .

و امّا روایات ( بر دعا ترغیب می کند ) ( 1 ) روایات بسیاری موجود است که دلالت بر ترغیب و تحریص بر دعا می کنند که اگر همه را

---------------

( 1 ) در امتحان خلق مولوی گوید

آن شغالی رفت اندر خمّ رنگ اندر آن خم کرد یک ساعت درنگ

پس بر آمد پوستین رنگین شده که منم طاوس علیین شده تا آنکه به اینجا می رسد

همچو فرعون مرصع کرده ریش برتر از عیسی پریده از خریش

او هم از نسل شغال ماده زاد در خم مالی و جاهی در فتاد

هر که دید آن جاه و مالش سجده

کرد سجده افسوسیان را او بخورد

گشت مستک آن گدای ژنده دلق از سجود و از تحیرهای خلق

مال مار آمد که در وی زهرهاست و ان قبول و سجده خلق اژدهاست

هان ای فرعون ناموسی مکن تو شغالی هیچ طاوسی مکن

سوی طاوسان اگر پیدا شوی عاجزی از جلوه و رسوا شوی

موسی و هارون چو طاوسان بدند پرّ جلوه بر سر و رویت زدند

زشتیت پیدا شد و رسواییت سرنگون افتادی از بالاییت

چون محک دیدی سیه گشتی چو قلب نقش شیری رفت و پیدا گشت کلب

ای سگ گرگین زشت از حرص و جوش پوستین شیر را بر خود مپوش

غره شیرت بخواهد امتحان نقش شیر و آنگه اخلاق سگان .

--( 43 )--

نقل کنیم طولانی می گردد و دلزدگی می آورد پس بر نقل اخبار زیر اکتفا می کنم

( 1 ) اوّل حنّان بن سدیر روایت کرد گوید به ابی جعفر ( ع ) عرضه داشتم کدام عبادت بهتر است

فرمود هیچ چیزی در نزد خدا بهتر از درخواست از خدا نیست که از چیزهایی که خدا دارد

بخواهیم و هیچ کس در نزد خدا مبغوض تر از کسی که در عبادت خدا استکبار می جوید و از خدا

درخواست نمی کند نیست .

( 2 ) روایت دوّم زراره از ابی جعفر ( ع ) روایت کرد که حضرت فرمود خدای عز و جل می فرماید

إِنَّ اَلَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ 1 آنانی که از عبادت من سرکشی

می کنند در جهنم به خواری جای خواهند گرفت .فرمود مراد از آیه همان دعاست و بهترین

عبادت دعاست زراره گفت عرضه داشتم إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ

2 فرمود منظور از اوّاه

بسیار دعاکننده است .

( 3 ) روایت سوم ابن قداح از ابی عبد اللَّه امام صادق علیه السلام روایت می کند که امیر المؤمنین

فرمود بهترین اعمال نزد خدا در زمین دعاست و برترین عبادت عفاف و پاکی است .و حضرت

فرمود امیر المؤمنین خود مردی بسیار دعاکننده بود .

( 4 ) چهارم عبید بن زراره از پدرش از مردی از ابی عبد اللَّه ( ع ) نقل می کند

دعا همان عبادتی است که خدای تعالی فرمود إِنَّ اَلَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی 3 خدا را

بخوان و از او بخواه و نگو که قضای و قدر الهی پایان یافت و جاری شد .

پنجم عبد اللَّه بن میمون قداح روایت کرد که ( 5 ) ابی عبد اللَّه امام صادق علیه السلام فرمود آیا فرق

ابتلای طولانی از ابتلای کوتاه را می دانید عرضه داشتم خیر .فرمود وقتی به هنگام ابتلا ملهم

به دعا شدید پس بدانید که مدت ابتلا کوتاه است

( 6 ) هفتم ولاّد گفت که ابو الحسن ( ع ) فرمود هیچ بلایی نیست که بر بنده مؤمن نازل می شود و بر

قلب او دعا الهام می شود مگر آنکه آن بلا بزودی بر طرف می شود و هیچ بلایی نیست که بر بنده

مؤمن نازل می شود و از دعا باز ایستد مگر آنکه مدت بلا طولانی است پس اگر بلایی بر شما

نازل شد پس بر شما باد که دعا و تضرع به سوی خدای عز و جل کنید .

( 7 ) هشتم از پیامبر ( ص ) .روایت شده که فرمود در حوایج خود به خدا پناه ببرید و

در شداید به

---------------

( 1 ) .40 غافر 60 . ---------------

( 2 ) .11 هود 75 . ---------------

( 3 ) .40 غافر 60 .

--( 44 )--

خدا ملتجی شوید و به سوی خدا زاری کنید و او را بخوانید زیرا دعا مغز عبادت است و هیچ

مؤمنی نیست که خدای را می خواند جز آنکه خدای اجابت می کند .پس یا اجابت در دنیا تسریع

می شود یا آنکه اجابت تا آخرت به تأخیر می افتد و یا آنکه کفاره گناهانش قرار می گیرد به اندازه

دعایش مادامی که از خدا در خواست معصیت نکرده باشد .

( 1 ) نهم از پیامبر ( ص ) روایت شده عاجزترین مردم کسی است که از دعا عاجز باشد و بخیلترین

مردم کسی است که در سلام بخیلی کند .

( 2 ) دهم و از پیامبر ( ص ) آمده که فرمود آیا شما را بر کاهل ترین و دزدترین و بخیل ترین و

جفاکارترین و عاجزترین مردم راهنمایی نکنم عرضه داشتند بله ای رسول خدا فرمود امّا

بخیلترین مردم کسی است که به مردی مسلمان بر می خورد ولی سلامش نمی کند و کاهلترین

مردم کسی است که هیچ کاری ندارد ولی خدا را به لب و زبان نمی خواند و دزدترین مردم کسی

است که از نماز می دزدد و آن نماز را بسان پیچاندن لباس کهنه بپیچانند و بر صورتش بزنند و

جفاکارترین مردم کسی است که یاد من در نزد او شود ولی بر من درود نفرستد و عاجزترین مردم

کسی است که از دعا عاجز باشد .

( 3 ) یازدهم از پیامبر ( ص ) آمده است که فرمود بهترین عبادتها دعاست و وقتی خدای

تعالی به

بنده ای اجازه دعا داد باب رحمت را بر او بگشاید و هرگز کسی که دعا می کند هلاک نمی شود .

( 4 ) دوازدهم معاویه بن عمار گفت به ابی عبد اللَّه امام صادق علیه السلام عرضه داشتم دو نفر

همزمان وارد نماز شدند و یکی از آن دو قرآن تلاوت کرد و تلاوت قرآنش بیش از دعایش بود و

دیگری در آن نماز دعا کرد و دعایش بیش از تلاوت قرآنش بود و همزمان از نماز خارج شدند

کدامیک بهترند فرمود در هر دو خوبی است و هر دو نیکوکاری کردند .عرض کردم من میدانم

که در هر دو خوبی است و هر دو نیکو کردند ولی کدام کار بهتر است جواب فرمود دعا بهتر

است مگر نشنیدی سخن خدای عز و جل را که فرمود إِنَّ اَلَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی

سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ . 1 به خدا قسم دعا عبادت است به خدا قسم دعا عبادت است

بخدا قسم دعا بهتر و افضل است به خدا قسم دعا بهتر و افضل است آیا دعا عبادت نیست به

خدا قسم که دعا عبادت است آیا دعا قویم ترین عبادات نیست به خدا قسم دعا قویم ترین

عبادات است به خدا قسم دعا قویم ترین عبادات است

( 5 ) سیزدهم یعقوب بن شعیب گفت از ابا عبد اللَّه امام صادق علیه السلام شنیدم می فرمود خدای به

---------------

( 1 ) .40 غافر 60 .

--( 45 )--

آدم وحی فرمود که برای تو سخنان نیکو را در چهار کلام جمع می کنم عرض کرد پروردگارم آنها

کدامند فرمود یکی از آن من است و یکی از آن توست و یکی بین

من و بین توست و یکی بین

تو و مردم است آدم علیه السلام عرضه داشت پروردگارم برای من روشن فرما تا بدانم خدای

تعالی فرمود آنی که مال من است آن است که مرا بپرستی و شرک نورزی و آنکه مال توست

اینکه در روزی که بیش از همه وقت به پاداش نیازمندی بر عمل تو پاداش دهیم و امّا آنکه بین

من و توست پس وظیفه تو دعاست و بر عهده من است که اجابت کنم .امّا آنکه بین تو و مردم

است اینکه آنچه که بر خود می پسندی برای مردم بپسندی .

( 1 ) چهاردهم از کتاب دعای محمد بن حسن صفار که با وسایط به حسین بن سیف می رسد از

برادرش علی از پدرش از سلیمان بن عثمان بن الاسود از واسطه ای دیگر روایت کرد .آن شخص

گفت رسول خدا ( ص ) فرمود دو نفر داخل بهشت می شوند و هر دو یک کار انجام می دادند پس

یکی دیگری را بالاتر از خود می بیند پس می گوید ای خدای من این مقام بالا را به چه عملی به

او دادی در صورتی که کارمان یکی بود خدای تبارک و تعالی می فرماید از من خواست و تو

نخواستی سپس رسول خدا ( ص ) فرمود از خدا بخواهید و زیاد دعا کنید زیرا هیچ چیز در

عظمت از دعا پیشی نمی گیرد .

( 2 ) پانزدهم به همین اسناد از پیامبر ( ص ) آمده که فرمود باید از خدا درخواست کنید تا خدا اجابت

کند خدا را بندگانی است که عمل می کنند خدا به ایشان اجر می دهد و عطا می کند و دیگران

صادقانه

در نزد خدا از خدا درخواست می کنند پس خدا به آنها نیز عطا می دهد سپس این دو

گروه را در بهشت جمع می کند آنهایی که اهل عمل بودند می گویند خدایا به خاطر عملمان به ما

بخشش کردی امّا به چه عملی به ایشان ( این درجه را ) بخشیدی خدای تعالی می فرماید ایشان

بندگان من بودند اجر شما را به شما دادم و از اعمال شما چیزی را نکاستم و ایشان از من

درخواست کردند و به ایشان بخشیدم و این فضل من است که به هر کس بخواهم می دهم .

--( 47 )--

--( 48 )--

--( 49 )--

) روایت شده که وقتی رسول خدا ( ص ) می خواست از خانه زمستانی به هنگام فصل تابستان

بیرون آید روز پنجشنبه بیرون می آمد و به هنگام رسیدن فصل زمستان به روز جمعه داخل خانه

می شد .( 5 ) و از ابن عباس روایت شده است که آن حضرت شب جمعه خارج می شد و شب جمعه

داخل می گردید .

( 6 ) و از امام باقر علیه السلام آمده وقتی قبل از جمعه می خواست چیزی صدقه دهد تا جمعه

صبر می کرد .

( 7 ) و از امام باقر علیه السلام که فرمود خدای تعالی از ابتدای هر شب جمعه تا آخر آن از بالای

عرش ندا در می دهد آیا بنده مؤمنی نیست تا پیش از دمیدن سپیده برای دین یا دنیایش مرا

بخواند تا من اجابتش کنم آیا عبد مؤمنی نیست که تا قبل از طلوع فجر از گناهانش توبه کند تا

من او را بیامرزم آیا بنده مؤمنی نیست که روزیش تنگ شده باشد تا قبل از طلوع فجر از من

زیادت در روزی درخواست کند و من روزیش را زیاد کنم و بر او وسعت دهم آیا عبد مؤمن

بیماری نیست که قبل از طلوع فجر از من درخواست شفا کند پس او را شفا دهم آیا عبد مؤمن

در بندی نیست که تا قبل از طلوع فجر از من درخواست آزادی از زندان کند و من او را برهانم و

راهش را باز کنم آیا بنده مؤمن ستم کشیده ای نیست که تا قبل از طلوع فجر از من درخواست

--( 50 )--

انتقام کند و من او را یاری کنم و برایش انتقام بگیرم

آن حضرت فرمود پس پیوسته این گونه

مردم را می خواند تا صبح شود .

( 1 ) و از امام باقر و یا امام صادق علیه السلام منقول است که بنده مؤمن از خدا درخواست

حاجت می کند پس خدای اجابت و قضای حاجت او را تا روز جمعه تأخیر می اندازد [تا آنکه به

فضل روز جمعه مخصوص شود .]

( 2 ) و از پیامبر ( ص ) آمده است که فرمود روز جمعه در نزد خدا سید ایام و بزرگتر از همه آنهاست

و بزرگتر از روز فطر و روز عید قربان است و پنج خصوصیت دارد .خدا آدم علیه السلام را در آن

روز آفرید و آدم را در آن روز به زمین فرستاد و در آن روز آدم را می میراند و در آن ساعتی است که

هیچ کس در آن ساعت از خدا درخواست نکند جز آنکه خدا اجابت کند در صورتی که چیز حرام

از خدا نخواهد و هیچ فرشته مقرب و آسمان و زمینی و بادها و کوهها و درختی نیست جز آنکه

از روز جمعه می ترسد از اینکه روز قیامت در آن قیام کند .

( 3 ) و از امام صادق علیه السلام در مورد سخن حضرت یعقوب علیه السلام و فرزندانش که فرمود

سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی 1 بزودی از خدا برای شما طلب مغفرت می کنم فرمود حضرت

یعقوب تا سحر روز جمعه دعا را به تأخیر انداخت .

( 4 ) و در روز جمعه دو ساعت [ساعت استجابت دعا ]است ساعت فراغ امام جمعه از خطبه تا

بر قراری صفوف مردم و ساعت دیگر پایان روز ( که دعا

اجابت می شود ) و روایت شده به هنگام

غروب نصف قرص خورشید .( 5 ) و امام باقر علیه السلام فرمود ابتدای وقت استجابت دعا در جمعه

از هنگام زوال آفتاب یعنی ظهر تا ساعتی بعد می باشد پس بر آن محافظت شود زیرا رسول

خدا ( ص ) فرمود هیچ بنده ای هیچ خیری را در ساعت مذکور از خدا نخواهد جز آنکه خدای

تعالی به او اعطاء می کند .

( 6 ) جابر بن عبد اللَّه انصاری روایت کرد

پیامبر ( ص ) روز دوشنبه و سه شنبه احزاب را نفرین کرد و در روز چهار شنبه بین ظهر و عصر

به اجابت رسید و خوشحالی در جبین آن حضرت دیده شد .جابر گوید با هیچ امر دشواری

روبرو نشدم که در همان ساعت با خدای تعالی در میان گذاشتم جز آنکه به اجابت رسید .

( 7 ) و از پیامبر ( ص ) وارد شده که هر کس حاجتی دارد در نماز عشا از خدا بخواهد و به کسی از

---------------

( 1 ) .12 یوسف 98 .

--( 51 )--

امت های پیشین این وقت داده نشده یعنی وقت عشا .

( 1 ) و در روایتی آن وقت یک ششم اول از نصف دوم شب معرفی شده است و روایاتی که در

ترغیب و ارزش کسی که نماز شب بخواند در حالی که مردم در خوابند و کسی که ذاکر است در

حالی که مردم غافلند آمده است همین روایت آخری را تایید می کند .

( 2 ) شکی نیست که در آن هنگام مردم در خوابند ولی در نیمه اول شب مردم در همان حالت روز

هستند و

در پایان شب چه بسا مردم برای کسب و کار و سفرهایشان بیرون می روند بنا بر این جان

شب همان وقت غفلت مردم است که دل برای عبادت آمادگی دارد علاوه آنکه این هنگام با

جهاد با نفس و دوری از رختخواب و جدایی جایگاه نرم و خلوت با مالک عباد و سلطان دین و

معاد توأم است .

( 3 ) و مقصود از دل شب همین است و همین مضمون روایت عمر بن اذینه است گفت از

ابا عبد اللَّه علیه السلام شنیدم که می فرمود و در شب ساعتی است که هیچ عبد مؤمنی نیست که

اتفاقا در آن ساعت نماز بگزارد و از خدای درخواست کند جز آنکه خدای اجابت کند عرضه

داشتم اصلحک اللَّه این ساعت کدام وقت از شب است فرمود وقتی نیمه شب گذشت و یک

ششم از اول نیمه دوم شب آمد .

( 4 ) و اما در مورد یک سوم آخر شب روایاتی متواتر داریم .پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود

وقتی آخر شب شود خدای سبحان می فرماید آیا دعاکننده ای هست که جوابش دهم و آیا

خواهنده ای هست که خواسته اش را به او دهم آیا استغفارکننده ای هست که او را ببخشم آیا

تایبی هست که توبه وی را قبول کنم

( 5 ) ابراهیم بن ابی محمود گفت به امام رضا عرضه داشتم نظر شما در مورد حدیثی که عامّه از

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل می کنند چیست که پیامبر فرمود خدای تعالی در هر شب به

آسمان دنیا می آید آن حضرت در جوابم فرمود خدای لعنت کند کسانی را که سخنان را از

معنایش بدر می برند به خدا قسم رسول خدا ( ص ) این گونه نفرمود بلکه فرمود خدای تبارک و

تعالی در ثلث آخر هر شب و در شب جمعه از اول شب فرشته ای را از آسمان به دنیا می فرستد و

به او امر می کند که ندا کند پس او فریاد می کند آیا سائلی هست که خواسته اش را بدهم آیا

تایبی هست که توبه اش را قبول کنم آیا استغفارکننده ای هست که او را بیامرزم ای خواهان خیر

بیا و ای خواهان شرّ سخن کوتاه کن پس پیوسته به آن ندا می کند تا آنکه فجر طلوع کند و در آن

--( 52 )--

هنگام به جایگاهش در ملکوت آسمان باز می گردد این را پدرم از جدم از پدرانم از رسول

خدا ( ص ) حدیث کرد .

نصیحت ( 1 ) شایسته است کسی که ایمان روشن و اعتقاد صحیح به گفتار پیامبر ( ص ) و فرزندان زهرای

بتول در مسائلی از معارف قرآن که از پروردگار بزرگ به بندگان می رسانند دارد اینکه در این

ساعت ها حاجت های خود را در جواب ندا بفرستد و همانند کسی باشد که بر در او فرستاده

پادشاهی از پادشاهان آمده و از او خواهان این است که احتیاجات خود را عرضه کند و بگوید

پادشاه به من اجازه داد که به نزد تو آیم و تو را خبر دهم که حوایج خودت را می توانی به وسیله

من بر او عرضه کنی و از او درخواست کنی تا آنها را بر آورد .حتما او از این فرصت استفاده

می کند و حاجات مهم و اغراض خود را ذکر می کند و هیچ حاجتی از خود

و کسان مورد توجه

خود را وانمی گذارد و همه را به تفصیل ذکر می کند خصوصا اگر آن پادشاه به دادن عطای فراوان

موصوف باشد و در انجام کارهای نیکو معروف باشد و چنین کسی که نیاز به فرستاده پادشاه

دارد هرگز از منادی پادشاه روی نمی گرداند و او را بی جواب نمی گذارد و مقصود از این خطاب

فرستاده را با سستی ضایع نمی کند ( و اگر چنین کند ) پس او شایسته خشم پادشاه است و با

جواب إِنَّ اَلَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ 1 باز می گردد و یا در

جواب او همانند غافلها از او روی بر گردانده می شود تا آنکه جزء لشکریان محرومین قرار گیرد و

با بار گناه و معصیت باز گردد و [مشمول این روایت شود که ]هر کس در خواست از خدا را ترک

کند فقیر می گردد .

( 2 ) رضی الدین علی بن موسی بن طاوس ( قدس اللَّه روحه الزکیه ) گفت و اگر خواستی در آن

هنگام بگو خدای من تصدیق به ربوبیت تو و خاتمیت رسالت محمد ( ص ) و به این منادی که

از جود تو خبر می دهد نمودم و اگر گوشم صدای آن را نمی شنود ولی عقل من که تصدیق

اخبار مشتمل بر وعده تو دارد آن را شنیده است سپس من می گویم خوش آمدی ای فرشته ای

که از طرف مالک حکیم کریم جواد نیکوکار نسبت به ما بر ما وارد شدی ما به زبان حال عقلمان

گفتار تو را از معدن بر آورنده در خواستمان شنیدیم که می گویی آیا سائلی هست که در

---------------

( 1 ) .40 غافر 60 .

--( 53

)--

خواستش را بدهم .( 1 ) و من از شما تمام احتیاجات خود را که مقتضی دوام اقبال حق تعالی به من

است می خواهم و می خواهم که پیوسته توفیق روی آوری به او را داشته باشم و احسانش به من

تمام گردد و ادب من در پیشگاه او کامل شود و اینکه مرا و هر چه را که به آن وسیله به من نیکی

می کند حفظ کند و گفتار تو را از زبان سید و مولایمان که او اهل آنست که ما را به آرزویمان

رساند شنیدیم که آیا توبه کننده ای هست که توبه او را بپذیرم و من هم توبه اختیاری می کنم و هم

توبه اضطراری زیرا من عاجز و ضعیف از غضب و عقابش هستم و رضایت و ثوابش را نیازمندم

اگر نفس من در توبه حقیقی راستگو هست تو دانی و الاّ زبان حال عقل من با همه وجودش

تایب است و سخن تو را ای فرشته که از طرف آقا و سلطانمان که اهل مهربانی و پذیرش ماست

را شنیدیم که گفتی آیا استغفارکننده ای هست تا آنکه او را بیامرزم و من بنده او هستم که از همه

چیزهایی که او بدش می آید توبه می کنم و برای عفو پناهنده به او هستم و اگر قلب و زبان من در

استغفار درست می گویند بسیار خوب و الا زبان حال عقل من و حالت درماندگی و سختی و

شکستگی من در پیشگاه جلالت و عفو و رحمت او از طرف من استغفار می کند و من در

پیشگاه عزّت و رأفت او خوار و ناچیزم و ای فرشته من اظهار این خواسته و توبه و

استغفار و

بیچارگی و ذلت و شکستگی خود را به عنوان امانت به تو می سپارم تا آن را با حلم و کرم و

رحمت وجود به پیشگاه کسی که بر ما نعمت داد و تو را به سوی ما فرستاد و درهای رسیدن را به

روی ما باز کرد عرضه بداری .

( 2 ) علی بن طاوس گفت اگر این دعا را حفظ نکردی و آمادگی برای قرائت آن نداری آن را در

کاغذی بنویس که با تو و یا در زیر سر تو باشد و آن را همانند بهترین متاعت حفظ کن وقتی که

ثلث آخر هر شب شد جلویت بگیر و بگو ای فرشته ای که از طرف ارحم الراحمین و

اکرم الاکرمین آمدی این قصه من است که به تو تسلیم می کنم من نه زبان گفتگو دارم و نه قلب

آماده ای که کلام شایسته ای بتوانم بتو عرضه کنم .پایان سخن ایشان رحمه اللَّه علیه .

( 3 ) گویم اگر می توانی در این وقت ادعیه ای که اهل بیت فرمودند و به تو یاد دادند بخوانی پس

خوشا بحالت و اگر نمی توانی پس این سخن را بگو

بار خدایا من به تو ایمان آوردم و پیامبرت و اهل بیتش صلوات اللَّه علیهم را در خبر از عفو

بزرگوارانه و الطاف انس تو تصدیق کردم بار خدایا درود بر محمد و اهل بیتش بفرست و مرا در

دعاهای نیکی از دنیا و آخرت که در این شب شده شریک قرار بده و آنگاه آنچه سزاوار توست

--( 54 )--

با من رفتار کن نه آنچه که سزاوار من است ای مهربانترین درود بفرست بر محمد و فرزندان

پاکش .

( 1 ) بدان که از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرموده تمام حظّ چشم را ( که خواب

است ) به او ندهید چون چشم کمترین شکرکنندگان است .

( 2 ) از پیامبر ( ص ) روایت شده است که وقتی بنده به خاطر رضایت خدا برای نماز شب از

بستر شیرین بر می خیزد و چشمانش هنوز پر از خوابست خدای تعالی به او بر ملایکه اش

مباهات می کند می فرماید آیا بنده مرا نمی بینید از لذت بستر برخاست برای عبادتی که من بر او

واجب نکردم و شاهد باشید که من او را آمرزیدم .

فایده ( دعا در ساعات روز ) ( 3 ) می دانی که روز دوازده ساعت است و در هر ساعتی توجه و توسّل به امامی از ائمه هدی

می شود ( 10 ) چنان که شیخ طوسی در مصباح دعای وارد در هر ساعت را آورده است .و سید

رضی الدین رحمه اللَّه علیه ذکر کرد که هر روزی از ایام هفته به مهمانی یکی از ائمه علیهم السلام

و دهش صله اختصاص دارد و برای هر روز زیارتی مخصوص برای امامی که امید مهمانی و

صله از او می رود وارد شده است .روز شنبه مال پیامبر ( ص ) است و روز یک شنبه از آن مولی

علی علیه السلام است و روز دوشنبه از آن امام حسن و حسین علیهما السلام است و روز

سه شنبه از آن علی بن الحسین و امام باقر و امام صادق علیهم السلام است و روز چهار شنبه از آن

امام کاظم و امام رضا و امام جواد و

امام هادی علیهم السلام است .و روز پنجشنبه از آن امام

حسن عسکری علیه السلام است و روز جمعه از آن حضرت مهدی علیه السلام می باشد .

( 4 ) و نیز شب قدر که به صورت ناشناخته در ماه رمضان است و چه بسا شب قدر در همین سه

شب فرد ( نوزده بیست و یک و بیست و سه ) باشد و در شب بیست و سه یعنی شب جهنی تأکید

بیشتری شده است و نیز شبهای احیا و آن شبها عبارتند از اولین شب ماه رجب شب پانزدهم

ماه شعبان شبهای عید قربان و فطر .و امیر المؤمنین علیه السلام خوشش می آمد که در این شبها

فارغ البال باشد و نیز روز عرفه زیرا روز عرفه روز دعا و درخواست است و به همین خاطر در

صورتی که روزه انسان را از دعا باز می دارد افطار در این روز بهتر از روزه است گر چه ترغیب

فراوانی در روزه آن وارد شده است و دعا به هنگام وزش بادها و به هنگام زوال ظهر و بارش

--( 55 )--

باران و ریزش اولین قطره خون شهید ( 1 ) زیرا روایتی از زید شحّام از امام صادق علیه السلام وارد

شده که فرمود در چهار وقت دعا کنید به هنگام وزش باد و زوال سایه ( یعنی ظهر ) و بارش

باران و اولین قطره خون شهید مؤمن .زیرا درهای آسمان در این هنگام باز می شود .

( 2 ) و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود

وقتی زوال ظهر شد درهای آسمان و بهشت باز می گردد و حاجت های بزرگ بر آورده

می شود عرضه داشتم در چه هنگام حضرت فرمود به اندازه چهار رکعت نمازی که به آرامی

خوانده شود .

وقت دیگر از طلوع فجر تا طلوع آفتاب وقت اجابت دعاست .

و روایت شده است به هنگام طلوع فجر .

( 3 ) و روایت ابو الصباح کنانی از ابو جعفر علیه السلام که فرمود خدای تعالی بنده ای که بسیار از او

درخواست می کند دوست دارد بنا بر این از سحر تا طلوع خورشید دعا کنید زیرا در این صورت

درهای آسمان باز می شود و ارزاق تقسیم می گردد و حاجت های بزرگ بر آورده می شود .

قسم دوم

در مکانهای دعا

مثل سرزمین عرفه

( 4 ) در خبر است که خدای سبحان در آن روز به ملایکه می گوید ای

فرشتگان من آیا بندگان و کنیزانم را می بینید که از گوشه و کنار دنیا ژولیده موی و غبار آلوده

آمدند آیا می دانید چه می خواهند

فرشتگان عرضه می دارند از تو درخواست آمرزش دارند پس خدای می فرماید شاهد باشید

که من ایشان را آمرزیدم .

( 5 ) و روایت شد از زمره گناهان گناهانی هستند که جز در عرفه و مشعر بخشوده نمی شوند

خدای تعالی فرمود فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اَللَّهَ عِنْدَ اَلْمَشْعَرِ اَلْحَرامِ 1 وقتی از

عرفات روانه شدید در مشعر خدای را یاد آورید و شب مشعر از شبهای بیدار ماندنی است .

( 6 ) مکان دیگر حرم و کعبه است .از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود هیچ کس بر آن

---------------

( 1 ) .2 بقره 198 .

--( 56 )--

کوهها نایستاده جز آنکه دعایش اجابت شد دعای مؤمنین برای آخرت آنها به اجابت می رسد و

دعای

کفّار برای دنیاشان به اجابت می رسد .

( 1 ) مکان دیگر مساجد است زیرا مسجد خانه خداست و کسی که قصد رفتن به مسجد کند قصد

رفتن به سوی خدا و زیارت او کرده است .( 2 ) و در حدیث قدسی آمده است بدانید که خانه های من

در زمین مساجدند و خوشا بحال بنده ای که در خانه اش تطهیر کند سپس مرا در خانه ام زیارت

کند و خدای کریمتر از آن است که زایر و خواهان خود را دست خالی بازگرداند .

( 3 ) سعید بن مسلم از معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت کرد

پدرم وقتی نیازی داشت به هنگام زوال ظهر آن را از خداوند درخواست می کرد وقتی

می خواست درخواست کند ابتدا صدقه ای می داد و بوی خوش استشمام می کرد و به مسجد

می رفت و برای حاجت خود دعا می کرد .

استفاده از روایت ( 4 ) و این روایت بر چهار چیز دلالت دارد

اول زوال ظهر وقت درخواست حاجت است .

دوم مستحب است که جلوتر از دعا صدقه دهند .

سوم استشمام بوی خوش .

چهارم مسجد مکان طلب حاجت است .

( 5 ) و از اماکن دعا بلکه بهترین جایگاه دعا در پیشگاه قبر امام حسین علیه السلام است ( 6 ) روایت

شده که خدای سبحان در قبال شهادت امام حسین ( ع ) چهار خصلت به او داد در خاک قبرش

شفا قرار داد و دعا را در زیر گنبد او اجابت می کند و ائمه علیهم السلام را از فرزندان او قرار داد و

روزهایی که زایرین زیارت قبرش می کنند جزء عمرشان بحساب نمی آورد .

( 7 ) روایت شد

که امام صادق علیه السلام بیمار شد به کسانش دستور داد که شخصی را اجیر

کنند که در کنار قبر امام حسین علیه السلام برای او دعا کنند .پس مردی از موالیان آن حضرت

بیرون آمد و شخصی را در کنار دریافت و ماجرا را به او گفت آن مرد گفت من می روم ولی امام

حسین علیه السلام امامی است که اطاعتش واجب است چنان که امام صادق هم امامی است که

--( 57 )--

اطاعتش واجب است پس چگونه برای شفای امام صادق در کنار قبر امام حسین ( ع ) باید دعا کرد .

غلام به پیش امام صادق علیه السلام آمد و سخن او را نقل کرد .حضرت فرمود همین طور است

که ایشان می گوید ولی ایشان نمی داند که خدای تعالی را مکانهایی است که دعاها در آن اجابت

می شود بقعه حضرت امام حسین علیه السلام از آن امکنه است .

قسم سوم

از علل اجابت دعا [دعای مشتمل بر اسم اعظم ]

1

از علل اجابت دعا دعاهایی است که مشتمل بر اسم اعظم هستند خواه آن اسم را شخصا

بدانیم خواه عینا آن را ندانیم ( 1 ) و اسم اعظم را کسی عینا نمی داند جز اشخاصی مثل پیامبران و اولیاء

الهی علیهم السلام که خدای ایشان را آگاه کرده است ( 11 ) و تلویحات و اشاراتی در این زمینه

وارد شده است مثل روایتی که می گوید اسم اعظم در آخر سوره حشر آمده است و روایتی که

می گوید اسم اعظم در آیه الکرسی و اول آل عمران می باشد .گفتند که اسم اعظم در الحی القیوم

است زیرا این دو اسم

وجه اشتراک هر دو و موجود در این دو سوره می باشد ( 2 ) و از پیامبر ( ص )

آمده که فرمود بسم اللَّه الرّحمن الرحیم نزدیکتر است از سیاهی چشم به سفیدی آن گفتند که

---------------

( 1 ) حضرت استاد حسن زاده آملی روحی له الفدا در دیوانش در مورد اسم اعظم می فرماید

نهفته گر چه می باید بود راز سخن از اسم اعظم گشت آغاز

ترا این جدول آمد اسم اعظم که هر موجود هم داراست فافهم

تو از این حصه سرّ وجودی همی یابی مقامات شهودی

امام صادق از این اسم اعظم عجب نقشی زده بر آب و آدم

یکی پرسیده از آن قطب عالم کدامین اسم باشد اسم اعظم

جواب فعلی از قولی به تأثیر بسان لفظ اکسیر و اکسیر

مثالش داد نزد جمع اصحاب که می رو اندرین حوض پر از آب

هم آنان را به منع از نجاتش که تا مأیوس گردید از حیاتش

ز سرّ سرّ او توحید فطری مبری از ترویهای فکری

طلوع کرده است چون خورشید خاور که حکم حق بر او گردید داور

به یا اللَّه اغثنی ندا کرد جوابش را امام آن دم عطا کرد

بدو فرمود این است اسم اعظم که یعنی خود تویی ای ابن آدم

چو از هر در درآید ناامیدی به اسم اعظمت آنگه رسیدی

چو از هر جا امیدت قطع گردید بیابی دولت سلطان توحید آنگاه می فرماید

چو ذات واجبی حیّ است و قیوم ترا پس اسم اعظم گشت معلوم

--( 58 )--

اسم اعظم در این سخن است یا حیّ یا قیّوم و گفته شده اسم اعظم یا ذا الجلال

و الاکرام

است عده ای دیگر گفتند در این سخن است یا هو یا من لا هو الاّ هو .

( 1 ) سخن عده ای دیگر آنکه اسم اعظم همان اللَّه است و آن از ( 1 ) اسمای مشهور پروردگار

است .( 2 و 3 ) بالاترین مقام را در ذکر و دعا دارد ( 4 ) و امام همه اسما است .

( 5 ) و کلمه اخلاص مختص به اوست و ( 6 ) شهادت به او داده می شود .

و این قول خیلی به صواب نزدیک است زیرا روایاتی که مدلول آن این است که اللَّه اسم

اعظم می باشد فراوان است .

[امتیازات اللَّه ] ( 2 ) پس بدان که این اسم مقدس امتیازاتی بر سائر اسماء دارد

اول اللَّه اسم خاص ذات مقدس حق است که مخصوص اوست و به حقیقت و یا مجاز بر

دیگران اطلاق نمی شود .خدای تعالی فرمود هل تعلم له سمیّا 1 آیا جز اللَّه را دیدید که اسم اللَّه

داشته باشد .

دوم این اسم دلالت بر ذات دارد و هر کدام از باقی اسماء بر معانی دیگر دلالت دارند مثل قادر

که بر قدرت دلالت دارد و عالم که بر علم دلالت دارد و امثال آن .

سوم همه اسماء به این نام نامیده می شود و او به اسم دیگری نامیده نمی شود مثلا به اسم الهی

صبور می گویند که وی اسمی از اسماء اللَّه است و نمی گویند اللَّه اسمی از اسمای صبور یا رحیم

یا شکور است و با شش امتیازی که قبلا گذشت مجموع امتیازات این اسم به نه می رسد .

سلیمان و آصف برخیا ( 3 ) و روایت

شده است که سلیمان علیه السلام وقتی آمدن بلقیس را فهمید و بین آنها تنها یک

فرسخ مانده بود فرمود أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ 2 کی تخت بلقیس را

می تواند بیاورد قبل از آنکه بلقیس و اطرافیان به تسلیم بیایند قالَ عِفْرِیتٌ مِنَ اَلْجِنِّ 3

عفریتی از جن ( یعنی یکی از سرکشان اجنّه که بسیار زیرک بود ) گفت أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ

---------------

( 1 ) .19 مریم 65 . ---------------

( 2 ) .27 نمل 38 . ---------------

( 3 ) .27 نمل 38 .

--( 59 )--

تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ من تخت او را می آورم قبل از آنکه از تخت خود یعنی مجلسی که در آن

قضاوت می کنی برخیزی ( یعنی مجلسش تمام شود ) و مجلس حضرت سلیمان از صبح تا ظهر

طول می کشید .و انّی علیه لقویّ امین و من قوت برآوردن تخت او دارم و بر طلاها ( و

زینت های آن ) امین هستم .فقال سلیمان .سلیمان فرمود من سریعتر از آن می خواهم قالَ

اَلَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ اَلْکِتابِ 1 آن کسی که مقداری از کتاب در نزد او بود یعنی آصف بن برخیا که

وزیر حضرت سلیمان و پسر خواهر او و مردی صدیق بود که اسم اعظم را می دانست یعنی

اسمی را که وقتی خوانده شود خدای جوابش را می دهد عرضه داشت انا آتیک به قبل ان

یرتدّ طرفک من به یک چشم بهم زدن تخت بلقیس را می آورم .گفتند معنای این عبارت این

است که یعنی قبل از آنکه کسی که به اندازه چشم انداز تو از تو دور است به تو برسد و گفته شده

معنایش این است که قبل از بازگشت پلک تو به خاطر خستگی می آورم .

( 1 ) پس معنای این عبارت این است که سلیمان چشمش را باز کرد و تا نهایت نگاه کرد و ادامه

داد و قبل از آنکه چشمش خیره گردد و بهم بیافتد تخت بلقیس آمده بود .کلبی گوید آصف به

سجده افتاد و به اسم اعظم الهی از خدا درخواست کرد و تخت به زمین فرو رفت و در جلوی

سلیمان سبز شد گفتند در آنجا که تخت بود زمین شکافته شد و جلوی سلیمان از زمین بیرون

آمد ( 2 ) و گفته شده که زمین برای تخت در هم نوردیده شد .و این از امام صادق علیه السلام هم

روایت شده و گفته شد آن اسم همان اللَّه و اسم بعدی که بعد از اللَّه می آید رحمان است و گفته

شده آن اسم یا حیّ یا قیّوم است که در زبان عبری آهیا شراهیا ( هستم که هستم ) است .

( 3 ) گفته شده آن اسم یا ذا الجلال و الاکرام است .و گفته شده یا الهنا و اله کل شی ء إلها

واحدا و لا اله الا انت است .

و روایت شده خصوصیات الفاظ در اجابت دعا مؤثرند و ادعیه ای برای حاجت های

مخصوص آمده ( 4 ) مثل روایتی که از امام صادق علیه السلام در مورد کسی که ده بار بگوید یا اللَّه

یا اللَّه به او گفته می شود لبّیک بنده من حاجت خود را بگو به تو داده می شود .و نظیر آن روایتی

است که در مورد کسی که ده بار یا ربّاه یا ربّاه بگوید

آمده است .چنان که در مورد یا رب نیز

چنین است .و نظیر آن یا سیداه یا سیداه است .( 5 ) و نیز روایت شده که هر کس در سجود خود سه بار

بگوید یا اللَّه یا رباه یا سیداه همان جواب مذکور را به او می دهند .

( 6 ) و نمونه دیگر روایت سماعه است .سماعه گفت ابو الحسن علیه السلام به من فرمود ای

---------------

( 1 ) .27 نمل 40 .

--( 60 )--

سماعه وقتی حاجتی داشتی بگو اللّهم انی اسألک بحقّ محمّد و علیّ فانّ لهما عندک

شأنا من الشأن و قدرا من القدر فبحقّ ذلک الشّأن و بحقّ ذلک القدر ان تصلّی علی

محمّد و آل محمّد و ان تفعل کذا و کذا .یعنی بار خدایا من تو را به حق محمد و علی قسم

می دهم زیرا آن دو در نزد تو مقامی رفیع دارند و بحق آن مقام بلندشان بر محمد و آل او درود

فرست و فلان درخواست مرا اجابت کنی زیرا در قیامت هیچ فرشته مقرب و پیامبر مرسل و

بنده مؤمن امتحان شده ای نیست مگر آنکه در آن روز به ایشان محتاج است .

[دعاهای پس از نماز ] ( 1 ) و نمونه دیگر روایت ابن ابی عمیر از معاویه بن عمار است که هر کس سه نوبت بعد از نماز

واجب بگوید یا من یفعل ما یشاء و لا یفعل ما یشاء احد غیره سپس از خدا درخواست

کند خواسته اش به او داده می شود و نمونه دیگر روایتی که در مورد ادای دین در روز جمعه است .

اللّهم اغننی بحلالک عن حرامک و بفضلک عمّن سواک و

روایت شده که بطور کلی

برای همه حاجات چنین بخواند ( 2 ) و برای گشایش روزی بعد از نماز صبح ده بار بگوید

سبحان اللَّه العظیم و بحمده استغفر اللَّه و اسأله من فضله

دعای بعد از نماز عشا ( 3 ) نمونه دیگر جهت گشایش روزی بعد از نماز عشا بگوید

اللّهم انّه لیس لی علم بموضع رزقی فإنّما اطلبه بخطرات تخطر علی قلبی فاجول

فی طلبه البلدان فأنا فیما انا طالب کالحیران لا ادری أ فی سهل ام فی جبل ام فی ارض ام

فی سماء ام فی برّ ام فی بحر و علی یدی من و من قبل من و قد علمت انّ علمه عندک و

اسبابه بیدک و انت الّذی تقسمه بلطفک و تسبّبه برحمتک اللهم فصلّ علی محمّد و آله

و اجعله یا ربّ رزقک لی واسعا و مطلبه سهلا و مأخذه قریبا و لا تعنّنی بطلب ما لم تقدّر

لی فیه رزقا فانک غنیّ عن عذابی و انا فقیر الی رحمتک فصلّ علی محمّد و آله و جد

علی عبدک بفضلک انّک ذو فضل عظیم خدایا من جای روزی خود را نمی دانم و با

اندیشه هایی که از خاطرم می گذرد آن را طلب می کنم در طلب روزی به شهرها می روم و در طلب

آن حیرت زده هستم نمی دانم روزی من در دشت است یا در کوه در زمین است و یا در آسمان

در خشکی است و یا در دریا و به دست کیست و از جانب چه کسی و می دانم که تو می دانی و

--( 61 )--

اسباب آن در دست توست و تو هستی که به لطف خود

آن را پخش می کنی و با مهربانی خود

وسیله آن را فراهم می کنی پروردگارا بر محمد و آلش درود فرست و روزی مرا فراوان و مطلبش

را آسان و محل پیدایش آن را نزدیک قرار بده و مرا به خواست روزی غیر مقدّر خسته نکن و چون

تو بی نیاز از عذاب منی و من نیازمند به مهربانیت هستم پس درود بر محمد و آل محمد

بفرست و بر بنده ات بخشایش فرما تو فضلی عظیم داری .

( 1 ) و برای رفع ترس از ستمگر و داخل شدن بر شاه این سخن امام صادق علیه السلام را به هنگام

دخول بر منصور بگو یا عدّتی عند شدّتی و یا غوثی عند کربتی احرسنی بعینک الّتی

لا تنام و اکفنی برکنک الّذی لا یرام .ای ذخیره من به هنگام شدت و ای فریاد رسم به هنگام

سختی مرا با چشمانی که هرگز نمی خوابند محافظت کن و در پناه رکن خودت که همیشگی

است نگه دار

[دعا برای ادای دین ] ( 2 ) و برای ادای دین در روایت معاذ بن جبل آمده است معاذ بن جبل گوید من روزی از رسول

خدا ( ص ) باز ماندم و با او نماز جمعه را بجا نیاوردم حضرت ( ص ) فرمود ای معاذ چه چیز مانع

نماز جمعه شده است عرض کردم ای رسول خدا ( ص ) یوحنای یهودی یک اوقیه ( 1 ) گندم از

من طلب داشت و بر در من کشیک می کشید پس ترسیدم که مرا از تو باز دارد فرمود ای معاذ آیا

دوست داری که خدا قرضت را ادا کند گفتم

بله ای رسول خدا ( ص ) فرمود بگو قل اللهم

مالک الملک تعطی الملک ممّن تشاء و تنزع الملک ممّن تشاء و تعزّ من تشاء و تذلّ

من تشاء بیدک الخیر انّک علی کلّ شی ء قدیر .تولج اللیل فی النهار و تولج النهار فی

اللیل و تخرج الحیّ من المیّت و تخرج المیّت من الحیّ و ترزق من تشاء بغیر حساب یا

رحمان الدنیا و الآخره و رحیمهما تعطی منهما ما تشاء و تمنع منهما ما تشاء اقض عنّی

دینی .بگو ای پیغمبر بار خدایا ای پادشاه ملک هستی تو هر که را که بخواهی عزت و اقتدار

بخشی و هر که را خواهی خوار گردانی هر خیر و نیکویی بدست تو است و تنها تو بر هر چیز

توانایی شب را در روز نهان سازی و روز را در شب ناپدید گردانی و بیرون می آوری زنده را از مرده

( مثل انسان از منی ) و بیرون می آوری مرده را از زنده ( مثل تخم مرغ را از مرغ ) و روزی میدهی

هر که خواهی بدون حساب 1

---------------

( 1 ) .3 آل عمران 36 و 37 .

--( 62 )--

ای بخشنده دنیا و آخرت و رحیم هر دو سرا از هر کدام از آن دو بخواهی می دهی و از هر کدام

بخواهی منع می کنی پس بر محمد و آلش درود بفرست و قرض مرا ای کریم ادا کن .و اگر قرض

تو به اندازه پری همه کره زمین از طلا باشد خدای تعالی ادا می کند .و اندازه اوقیه در نزد اعراب

سه رطل عراقی است .

( 1 ) و برای تقویت حافظ

این دعا از پیامبر روایت شده است ای علی اگر می خواهی هر چه را

می شنوی حفظ کنی بعد از هر نماز بگو

سبحان من لا یعتدی علی اهل مملکته سبحان من لا یأخذ اهل الارض بالوان

العذاب سبحان الرّءوف الرحیم اللهم اجعل فی قلبی نورا و بصرا و فهما و علما انّک علی

کل شی ء قدیر منزه است آن خدایی که بر اهل مملکت خود ستم نمی کند منزه است آن

خدایی که اهل زمین را به انواع عذاب عذاب نمی کند منزه است آن خدایی که رئوف رحیم است

بار خدایا در قلب من نور و بینای و فهم و علم قرار بده و تو بر همه چیز توانایی .

( 2 ) مردی از همسایه ای مردم آزار به امام حسن بن علی علیه السلام شکایت کرد امام حسن

علیه السلام فرمود وقتی نماز مغرب را خواندی دو رکعت نماز بخوان سپس بگو یا شدید

المحال یا عزیز اذللت بعزتک جمیع ما خلقت اکفنی شرّ فلان بما شئت ای سخت گیرنده

ای عزیز تو بعزت خود همه خلقت را ذلیل و خوار کردی شر فلانی را هر طور که می خواهی از

سر من کم کن .آن مرد چنان کرد وقتی شب شد در دل شب صدای فریادی شنید گفتند فلانی

امشب مرد ( 12 ) و مثل این قسم زیاد است که ذکر همه آن باعث اطاله کلام می شود هر کس

بخواهد از کتابهای دعا استخراج کند .

قسم چهارم

متشکل از دعا و زمان است ( 3 ) مثل دعای سمات که در ساعت آخر روز جمعه وارد شده مستحب است که بعد از آن بگوید

اللّهم

انی أسألک بحرمه هذا الدعا و بما فات منه من الاسماء و بما یشتمل علیه من

التفسیر و التدبیر الّذی لا یحیط به الاّ انت ان تفعل بی کذا و کذا ترجمه خدایا از تو

می خواهیم به حرمت این دعا و اسمایی که از آن فوت شده و تفسیر و تدبیری که در آن ذکر شده

که کسی جز تو به آن احاطه ندارد حاجت کذایی مرا برآور .

( 4 ) مثل روایتی که از امام باقر علیه السلام در ثلث دوم از ماه رمضان است که قرآن را باز می کنی و

--( 63 )--

می گویی اللهم انّی أسألک بکتابک المنزل و ما فیه و فیه اسمک الاعظم الاکبر و اسماءک

الحسنی و ما یخاف و یرجی ان تجعلنی من عتقائک من النار

خدایا من از تو می خواهم به این کتاب و آنچه که در آن است و در آن اسم اعظم اکبر تو و

اسمای حسنی و علل خوف و رجاست اینکه مرا از آزادشده های جهم قرار بدهی سپس

حاجت هایی که می خواهد ذکر می کند .

و نظیر آن اینکه در ثلث آخر شب جمعه 15 بار سوره قدر را بخواند سپس به آنچه می خواهد

دعا کند .

قسم پنجم

دعاهایی که متشکل از دعا و مکان است ( 1 ) مثل روایتی که از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود هر کس حاجتی از خدا

می خواهد در مقام رأس الحسین بایستد و بگوید یا ابا عبد اللَّه اشهد أنّک تشهد مقامی

و تسمع کلامی و انّک حیّ عند ربّک ترزق فاسأل اللَّه ربّک و ربّی فی قضاء حوائجی .ای

ابا عبد اللَّه شهادت می دهم

که مرا می بینی و کلام مرا می شنوی و تو در پیشگاه خدایت روزی

می خوری از پروردگارت و پروردگار من در برآوردن حاجتم درخواست کن پس آن حاجت

برآورده می شود إن شاء اللَّه .

[مردی که مستمری اش قطع گردیده بود ] ( 2 ) و روایت شده که مردی هر سال مستمری از خلیفه دریافت می کرد .اما خلیفه بر او خشم

گرفت و چند سال مستمری اش را قطع کرد آن مرد به خدمت مولی ابی الحسن علی بن محمد

هادی علیه السلام رسید و قطع مستمری را به عرض امام رسانید و از او خواهش کرد که به هنگام

ملاقات با خلیفه واسطه برقراری مجدد مستمری گردد .آن مرد بازگشت به هنگام شب خلیفه

کسی را فرستاد و او را خواست آن مرد آماده رفتن به منزل خلیفه گردید هنوز نرسیده بود که چند

فرستاده دیگر نیز در بین راه او را ملاقات کردند .

هر کدام می گفتند خلیفه تو را می خواهد وقتی به دربان رسید از دربان پرسید آیا ( امام ) علی

بن محمد علیه السلام اینجا آمد دربان گفت خیر وقتی بر خلیفه وارد شد خلیفه او را پیش

خودش خواند و او را احترام کرد و دستور داد جوایز و مستمری عقب افتاده این مدت او را به او

--( 64 )--

بپردازند .وقتی از نزد خلیفه خارج شد دربان که نامش فتح بود از او درخواست که از امام

بخواه تا دعایی که برای حاجت تو خوانده مرا بیاموزد .بعدا وقتی آن مرد خدمت ابی الحسن

علیه السلام رسید وقتی چشم امام به او افتاد فرمود از صورت تو آثار خوشحالی و رضایت

پیداست

عرضه داشت بله ولی گفتند شما پیش خلیفه نرفتید .

امام فرمود خدای تعالی ما را عادت داد که در سختیها جز به او پناه نبریم و جز از او

درخواست نکنیم .ترسیدم که اگر این عادت را تغییر دهم خداوند آن نعمت را تغییر دهد .

عرضه داشت ای آقای من فتح می گوید آن دعایی که برای حاجتم خواندی به من تعلیم نما

حضرت فرمود فتح در ظاهر ادعای دوستی می کند نه در باطن و این دعا برای کسی مفید است که

از دوستان اهل بیت علیهم السلام باشد و من در بسیاری از مواقع برای حاجت هایم می خوانم و

حاجتم برآورده می شود و از خدا درخواست کردم هر کس بعد از من در کنار قبرم آن را بخواند

دعایش را اجابت کند .

آن دعا این است یا عدّتی عند العدد و یا رجائی و المعتمد و یا کهفی و السند

و یا واحد و یا احد و یا قل هو اللَّه احد أسألک اللهم بحقّ من خلقته من خلقک و لم

تجعل فی خلقک مثلهم احد ان تصلّی علیهم و ان تفعل بی کذا و کذا .

ای ذخیره من بهنگام شمارش ذخیره ها و ای امید من و تکیه گاهم و ای پناهگاه و ملجأم ای

یکی و ای یکتا و ای قل هو اللَّه احد خدایا از تو می خواهم به حق کسانی که خلقشان کردی و احدی

از خلقت همسان ایشان نیست اینکه برایشان درود فرستی و برای من فلان حاجت را برآوری .

نظیر این دعا فراوان است که ما به همین مقدار اشاره اکتفا می کنیم .

[شرط قبولی دعا ولایت است ] ( 1 ) بدان که

اینکه امام فرمود استجابت دعا به کسی اختصاص دارد که ولایت ما را داشته باشد

اشاره به شرط قبولی دعاست بلکه اشاره به قبولی اعمال چه واجب و چه مستحب دارد .و در

این معنا روایت محمد بن مسلم از امام باقر و یا امام صادق علیهما السلام وارد شده عرضه داشتم

ما بعضی مخالفین شما را می بینیم که دارای عبادت و سعی و تلاش و خشوع در امر دین هستند

آیا این اعمال او را نفعی می بخشد فرمود ای ابا محمد مثل ما مثل اهل بیتی از بنی اسرائیل است

که روش ایشان این بود که هیچ کس از این خانواده چهل شب دعا نمی کرد مگر آنکه دعای او

اجابت می شد و مردی از این خانواده چهل شب کوشید و مجاهده نمود و دعا نمود ولی از

--( 65 )--

اجابت اثری ندید .به خدمت حضرت عیسی علیه السلام آمد و شکایت حال خویش را نمود و

از او خواست که برایش دعا کند پس حضرت عیسی علیه السلام وضو گرفت و نماز گزارد و

سپس دعا کرد خدای به او وحی فرمود ای عیسی بنده من از دری غیر از در من وارد شد و از من

درخواست کرد ولی در قلب وی نسبت به رسالت تو شک وجود دارد بنا بر این اگر آنقدر دعا کند

تا گردنش قطع شود و انگشتانش از هم جدا شود من اجابتش نمی کنم پس حضرت عیسی

متوجه او شد و به او فرمود آیا پروردگارت را می خوانی و قلبت نسبت به پیامبرش شاک است

عرضه داشت ای روح خدا و کلمه او به خدا قسم همان گونه

بود که گفتی پس از خدا بخواه که آن

شک از من زایل شود .حضرت عیسی علیه السلام برای او دعا کرد و خدا به او تفضّل فرمود ( و

شکش زایل شد و حاجتش برآورده شد ) و در زمره خانواده اش درآمد و ما اهل بیت همانند

حضرت عیسی هستیم خدا عمل بنده ای را که در ولایت ما شک دارد قبول نمی کند . 1

قسم ششم

از علل استجابت دعا مربوط به فعل است مثل دعای بعد از نماز ( 1 ) امیر المؤمنین از رسول خدا ( ص ) نقل کرد که آن حضرت فرمود هر کس نماز واجبی را ادا کند

بعد از آن دعایی مستجاب نزد خدا دارد .ابن فحّام می گوید حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را

در خواب دیدم و از صحت خبر سؤال کردم حضرت فرمود روایت درست است وقتی نماز

واجبت تمام شد در حال سجده بگو اللهم انّی أسألک بحق من رواه و بحق من روی عنه

صلّ علی جماعتهم و افعل بی کیت و کیت خدایا از تو می خواهم بحق کسی که روایت کرد و

به حق کسی که از او روایت شده بر جماعت ایشان درود فرست و فلان حاجت مرا برآور .

( 2 ) و از امام صادق علیه السلام وارد شده که خدای تعالی نماز را در بهترین اوقات بر شما واجب

کرد پس حوایج را بعد از نمازهای واجب از خدا بخواهید .

( 3 ) و از امیر المؤمنین علیه السلام آمده است هیچ بنده ای از نمازش فراغت نیابد جز آنکه از خدا

بهشت را درخواست کند و از آتش به او

پناه برد و بخواهد که حور العین تزویجش کند .( 4 ) و از ابی

---------------

( 1 ) بابا افضل کاشی می گوید

گر مهر علی در دل و جانت نبود از دین محمدی نشانت نبود

اثنا عشری اگر نباشی به یقین از دوزخ سوزنده امانت نبود دیوان بابا افضل بیت 298 ص 98

--( 66 )--

حمزه ثمالی نقل شده که گفت از امام ابا جعفر باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود وقتی بنده ای

به نماز بایستد خدای حور العین را می فرستد تا آنکه در اطراف او بگردند پس وقتی که از نماز

فراغت یافت و از خدای در مورد اینان چیزی را نخواست ایشان در حال تعجب او را ترک

می کنند .

( 1 ) فضل بقباق از امام صادق علیه السلام نقل می کند حضرت فرمود دعا در چهار زمان به

اجابت می رسد در نماز وتر بعد از نماز صبح و بعد از نماز ظهر و بعد از نماز مغرب و در روایت

دیگر بعد از مغرب که در سجده اش دعا کند .

فصل [1 ]

[مربوط به دعای فعل و دعایی است که باید بعد از کاری آن دعا را خواند و اگر بدون آن

کار دعا کند اجابت نمی گردد .] ( 2 ) از جمله دعاهایی که به فعل برمی گردد دعای سائل برای معطی به هنگام بخشش است که

اگر در آن حال خود به خود دعا کند مستجاب نمی شود ( 3 ) و امام زین العابدین علیه السلام به

خادمش می فرمود کمی سایل را نگه دار تا دعا کند ( 4 ) آن حضرت علیه السلام فرمود دعای فقیر ردّ

نمی شود ( 5 ) و

به خادمش می فرمود وقتی به فقیر چیزی دادی از او بخواه که دعای نیک نماید .

( 6 ) و از امام باقر و یا امام صادق علیهما السلام روایت شده وقتی به فقرا چیزی دادید به ایشان

تلقین دعا کنید و دعای ایشان در مورد شما اجابت می شود ولی برای خودشان اجابت

نمی شود .

( 7 ) و امام زین العابدین علیه السلام دست خود را بعد از صدقه می بوسید از سبب آن پرسیدند

فرمود صدقه قبل از آنکه به دست فقیر برسد در دست خدا قرار می گیرد .

( 8 ) امیر المؤمنین علیه السلام فرمود وقتی به فقیر چیزی دادید آن دست را ببوسید زیرا قبل از

آنکه فقیر صدقه را بگیرد خدای تعالی صدقه را می گیرد زیرا خدا صدقه ها را می گیرد أَنَّ اَللَّهَ هُوَ

یَقْبَلُ اَلتَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ اَلصَّدَقاتِ 1 .

( 9 ) و رسول خدا ( ص ) فرمود صدقه مؤمن در دست فقیر قرار نمی گیرد جز آنکه قبلا در دست

خدا قرار می گیرد سپس این آیه را تلاوت کرد أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اَللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ اَلتَّوْبَهَ عَنْ عِبادِهِ

---------------

( 1 ) .9 توبه 104 .

--( 67 )--

وَ یَأْخُذُ اَلصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اَللَّهَ هُوَ اَلتَّوَّابُ اَلرَّحِیمُ 1 .

آیا نمی دانی که خدا توبه را از بندگانش قبول می کند و صدقات را می گیرد و خدا تواب و

رحیم است .( 1 ) و از ابی عبد اللَّه امام صادق علیه السلام فرمود خدای تبارک و تعالی می فرماید همه

اشیا را من وکالت دادم که دیگری آن را بگیرد جز صدقه که من به سرعت با دستم آن را می گیرم حتی

مرد و

یا زنی به اندازه یک خرما و یا نیمه آن صدقه می دهد و من آن را می گیرم و آن را پرورش

می دهم چنان که مردم کره اسب و بچه شتر را که تازه از مادرش جدا شده پرورش می دهند آنگاه

ایشان مرا در قیامت ملاقات می کنند آن صدقه را برای او می آورند در حالی که مثل کوه احد بزرگ

شده است .

( 2 ) امام صادق علیه السلام فرمود روزی را با صدقه پائین بکشید .

[معامله امام صادق با خدا ] ( 3 ) امام صادق ( ع ) به فرزندش محمد فرمود پسرکم از آن خرجی چه مقدار باقی مانده است

عرضه داشت چهل دینار فرمود برو و آن را صدقه بده عرض کرد جز آن چیزی باقی با من

نمانده است فرمود همان را صدقه بده زیرا خدای تعالی آن را جایگزین می کند .آیا نمی دانی که

هر چیزی کلیدی دارد و کلید روزی صدقه است پس صدقه اش را بده و محمد گفت پس آن را صدقه

دادم بیش از ده روز نگذشته بود که چهار هزار دینار از جایی به آن حضرت رسید .و فرمود صدقه

قرض را ادا می کند و برکت می آورد .( 4 ) و نیز فرمود صدقه دین را ادایی کند و برکت به جای آن به

ارمغان می آورد ( 5 ) و فرمود وقتی محتاج شدید با صدقه با خدا تجارت کنید ( 6 ) و امام باقر علیه السلام

فرمود صدقه علاوه بر دفع مرگ بد ( 13 ) هفتاد بلا از بلاهای دنیا را برمی گرداند زیرا صدقه

دهنده هرگز با مرگ بد نمی میرد .

[حضرت عیسی و مرد

هیزم شکن ] ( 7 ) گفته شده وقتی که حضرت عیسی با اصحابش نشسته بود مردی بر ایشان گذشت .و

حضرت فرمود او می میرد مدتی نگذشت که آن مرد با کولباری از هیزم برگشت گفتند ای روح

خدا شما خبر دادید که ایشان می میرد اینک او را زنده می بینیم .حضرت عیسی علیه السلام

فرمود هیزمت را بگذار مرد هیزم را گذاشت آن حضرت هیزم را باز کرد ناگهان ماری سیاه را دید

---------------

( 1 ) .9 توبه 104 .

--( 68 )--

که سنگی در دهان گرفته بود .حضرت عیسی از او پرسید امروز چه کردی گفت ای روح خدا و

کلمه اللَّه ( 14 ) دو گرده نان داشتم فقیری بر من گذشت یکی را به او دادم .

( 1 ) حضرت صادق علیه السلام فرمود هیچ کس به خوبی اهل صدقه در دنیا نبود مگر آنکه

خدای تعالی به خوبی جانشین وی بر فرزندانش بعد از وی خواهد شد .

در تفسیر آیه فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا اَلْقانِعَ وَ اَلْمُعْتَرَّ 1 پس از آن بخورید و فقیر و دوست را

اطعام کنید .( 2 ) حضرت فرمود قانع شخص فقیر است و معترّ دوست توست .

[امام صادق و مرد فقیر در منی ] ( 3 ) امام صادق علیه السلام در منی بود فقیری آمد پس امر کرد که به او انگور دهند عرضه داشت

من نیازی به انگور ندارم اگر درهمی باشد ( قبول می کنم ) حضرت فرمود خدا توسعه دهد فقیر

رفت و حضرت به او چیزی نداد .دیگری آمد حضرت امام صادق ( ع ) سه دانه انگور گرفت و در

دست

او ریخت فقیر آن را گرفت و سپس گفت الحمد للَّه رب العالمین حمد خدایی را که به من

روزی داد .

حضرت فرمود بایست دو دست را پر از انگور کرد و به او داد .

فقیر گفت الحمد للَّه رب العالمین .حضرت ابا عبد اللَّه علیه السلام فرمود بایست و رو به غلام

کرد پرسید ای غلام چند درهم داری راوی می گوید ما حدس زدیم نزدیک بیست درهم و یا

همین حدود پیش غلام بود حضرت فرمود به او بده .فقیر آن را گرفت و سپس گفت الحمد للَّه رب

العالمین این عطا تنها از توست ای خدای من شریکی نداری حضرت فرمود بایست پیراهنی که

در تنش بود در آورد و به او داد فرمود بپوش فقیر آن را پوشید فقیر گفت حمد خدایی را که مرا

پوشانید و خوشحالم کرد ای بنده خدا خدا جزای خیر به تو دهد جز این دعا دعای دیگری نکرد

و رفت .راوی گفت ما فکر کردیم که اگر امام را دعا نمی کرد امام همواره چیزی به او می بخشید

زیرا وقتی فقیر حمد خدا را می کرد حضرت به او می بخشید .

( 4 ) امام صادق علیه السلام فرمود کسی که صدقه داد سپس به او بازگشت آن را نفروشد و نخورد

زیرا خدای تعالی شریکی ندارد و اگر چیزی برای خدا داده شده به منزله بنده آزاد شده است که

نمی توان آن را بعد از آزادی به اسارت در آورد .

( 5 ) و از امام صادق علیه السلام وارد شده که اگر کسی برای دادن صدقه بیرون رفت تا آنکه به

---------------

( 1 ) .22 حج 36

.

--( 69 )--

فقیر بدهد بعد دید که فقیر رفته است آن را به دیگری بدهد و به مالش بازنگرداند .

تتمّه ( در اقسام صدقه ) ( 1 ) صدقه بر پنج قسم است صدقه مالی و این قسم گذشت .

دوم صدقه مقام و آن شفاعت کردن دیگران بواسطه آبرو و موقعیت است .( 2 ) حضرت

پیامبر ( ص ) فرمود بهترین صدقه ها صدقه زبان است پرسیدند یا رسول اللَّه صدقه زبانی

چیست فرمود شفاعتی که اسیری را رها کند و خونی را حفظ کند و نیکی ای را به برادری

برساند و بدی ای را دفع نماید و گفته شده تعویذ جاه و مال مواسات در آن دو است .

سوم صدقه رای است و آن عبارت از مشورت می باشد ( 3 ) و پیامبر ( ص ) فرمود از دانشی که

برادرت راهنمایی کند و فکری که او را درست کند به برادرت صدقه ( هدیه ) بده .

چهارم صدقه زبان که وساطت بین مردم و تلاش در خاموش کردن آتش اختلاف و اصلاح

بین مردم می باشد .

لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَهٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ اَلنَّاسِ 1 خدای

تعالی فرمود بسیاری از درگوشیهای ایشان فایده ای ندارد جز آن کسی که به صدقه و یا خوبی و

یا اصلاح بین مردم دستور دهد .

پنجم صدقه علم صدقه علم بخشش علم به اهل و شایستگان آن است ( 4 ) و از پیامبر ( ص )

وارد شده که فرمود از جمله صدقات آن است که مرد دانشی یاد بگیرد و به مردم یاد دهد ( 5 ) و

فرمود زکات

علم تعلیم دانش به نادان است .( 6 ) و از امام صادق علیه السلام آمده که هر چیز زکاتی

دارد و زکات علم این است که به اهل آن آموخته شود .

فضیلت علم ( 7 ) صاحب کتاب منتقی الیواقیت بدون ذکر وسایط از محمد بن علی بن الحسین بن زید بن علی

بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام روایت کرد که فرمود امام رضا از پدرش موسی

بن جعفر از پدرش امام جعفر صادق علیهم السلام از پدرش امام باقر علیه السلام از پدرش علی بن

الحسین ( ع ) از پدرش امام حسین علیه السلام از پدرش امیر المؤمنین علیه السلام برای من حدیث

کرد و فرمود از رسول خدا ( ص ) شنیدم که می فرمود طلب دانش بر هر زن و مرد مسلمان واجب

---------------

( 1 ) .4 نساء 114 .

--( 70 )--

است پس علم را از جایگاهش بخواهید و قبسی از اهل علم بجویید زیرا آموزش دانش برای خدا

حسنه ای است و طلب آن عبادت است و گفتگوی علم تسبیح و عمل به آن جهاد و آموختن به

نادان صدقه و بذل علم به اهل آن نزدیکی به خدای تعالی می باشد زیرا علم نشانه های به حلال و

حرام است و راه بهشت را روشن می کند و در وحشت مونس انسان است و در غربت و تنهایی

رفیق انسان است و در خلوت با انسان گفتگو می کند و راهنمای آسودگی و تنگی است و دانش

سلاح علیه دشمنان و زینت نزد دوستان است خدا بواسطه علم گروهی را بالا برد و ایشان را در

خوبیها رهبر قرار داد

که از آثار ایشان اقتباس می شود و افعال آنها الگوی راهنمای دیگران است و

از افکار ایشان استفاده می شود و ملایکه در دوستی با ایشان راغبند و با پرهایشان ایشان را لمس

می کنند ( و تبرک می جویند ) .و در دعاهایشان دانشمندان را برکت می دهند و هر تر و خشکی

حتی ماهیان دریا و موجودات دریایی و درندگان بیابان و چهار پایان برای عالم استغفار می کنند

و دانش حیات دل از نادانی و نور چشم در تاریکی و نیروی بدن از ضعف می باشد و بنده را به

جایگاه خوبان و مجالس اخیار و درجات عالی در دنیا و آخرت می رساند و تفکر در علم با روزه

برابر است و گفتگوی در آن با شب زنده داری مساوی است به وسیله دانش پروردگار اطاعت و

پرستش می گردد و بدان واسطه صله ارحام صورت می گیرد و حلال و حرام دانسته می شود علم

پیشوای عمل است و عمل تابع علم است خدا علم را به سعادتمندان الهام می کند و اشقیا را از آن

محروم می کند خوشا بحال کسی که خدا بهره ای از علم به او داده است .

آگاهی ( علم و عمل قرینند ) ( 1 ) به این جمله که فرمود عمل تابع علم است نگاه کن خدای تو را رحمت کند که چگونه آن

حضرت این دو را دو بار قرین هم قرار داد و هیچ کدام بدون دیگری نفعی ندارد و عالم ناچار باید

عمل کند و علم به تنهایی اهل علم را نجات نمی دهد ( 2 ) و به همین مطلب در گفتارش تصریح کرد

فرمود هر کس علمی را بیاموزد ولی هدایت او بیش نگردد

از خدا جز دوری حاصل نکرده است

و عمل بدون علم فایده ای ندارد ( 3 ) زیرا آن حضرت فرمود کسی که بدون بصیرت عمل کند همانند

کسی است که در بیراهه حرکت می کند و هر چه بر سرعت مسیر بیافزاید جز دوری از راه چیزی بر

او نیافزاید پس علم و عمل دو یار قرین همند ( 15 ) که هیچ کدام بدون دیگری درست نمی شود و

همه فعالیتها به خاطر این دو گوهر یعنی علم و عمل شکل گرفته است و هر چه از تصنیف

مصنفان و موعظه واعظان و فکر متفکران بلکه انزال کتابهای آسمانی و ارسال پیامبران الهی که

--( 71 )--

می بینی به خاطر آن است بلکه آسمانها و زمین و خلایق در آن به خاطر آن است ( 1 ) و همین مطلب

از تفکر در دو آیه زیر بدست می آید یکم اَللَّهُ اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ اَلْأَرْضِ

مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ اَلْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اَللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اَللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ

عِلْماً 1 خدا آن کسی است که هفت آسمان را آفرید و مانند آن آسمانها از ( هفت طبقه ) زمین خلق

فرمود و امر نافذ خود را در بین هفت آسمان و زمین نازل کند تا بدانید که خدا بر هر چیزی توانا و

به احاطه علمی بر همه امور آگاهست همین آیه در دلالت بر شرافت علم به ویژه علم توحید

کافی است .

( 2 ) آیه دوم ما خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ 2 جنّ و انس را جز برای عبادت خلق نکردم .

و همین آیه دلیل بر

شرافت عبادت است و سزاوار است که بنده جز به این دو اشتغال نورزد و

زحمت جز برای آن دو نکشد و جز در آن دو فکر نکند و دیگر فعالیت ها پوچ و بی نفعند و لغو و

بی نتیجه اند و حال که این را فهمیدی در می یابی که علم شریفتر و افضل از عمل است .

( 3 ) پیامبر ( ص ) فرمود خدای فضل علم را از فضل عمل بیشتر دوست دارد .( 4 ) و آن حضرت فرمود

فضل عالم بر عابد مثل فضل ماه بر جمیع ستارگان در شب بدر است .

( 5 ) و پیامبر ( ص ) فرمود ای علی خواب عالم بهتر از عبادت عابد است ای علی دو رکعت

نمازی که عالم می خواند بهتر از هفتاد رکعتی است که عابد می خواند ( 6 ) و آن حضرت ( ص ) فرمود

ای علی یک ساعت دانشمند که در جای خود نشیند و در علم فکر کند بهتر از عبادت هفتاد ساله

است و نگاه به صورت عالم عبادت می باشد بلکه نگاه به در خانه عالم عبادت است .( 7 ) و از علی

علیه السلام روایت شده که فرمود نشستن یک ساعت در نزد علما بهتر است نزد خدا از عبادت

هزار سال و نظر به عالم نزد خدا از یک سال اعتکاف در خانه خدا بهتر است و خداوند زیارت

دانشمندان را از هفتاد طواف خانه خدا دوست تر دارد و زیارت علما بهتر از هفتاد حج و عمره

نیکوی مقبول است و خدای تعالی کسی را که زیارت عالم کند هفتاد درجه بالا می برد و رحمت

را بر

او نازل می کند و ملایکه شهادت می دهند که بهشت بر او واجب شد ( 16 ) ( 8 ) ولی عالم علاوه

بر علم باید عبادت کند و الاّ علم او بیهوده و هباء منثورا می گردد زیرا دانش بسان درخت و

عبادت بمنزله میوه است شرافت از درخت است زیرا درخت اصل است ولی انتفاع از درخت به

میوه آن است و اگر درخت میوه ای نداشته باشد شرافتی ندارد و شایسته سوزانیدن است بنا بر این

---------------

( 1 ) .65 طلاق 12 . ---------------

( 2 ) .51 ذاریات 56 .

--( 72 )--

شخص باید هر دو را داشته باشد ولی دانش به سه دلیل به تقدیم سزاوارتر است یکم به خاطر

شرافتش دوم چون که دانش ریشه عمل است سوم ( 1 ) زیرا حضرت فرمود علم رهبر عمل است و

عمل تابع آن می باشد .

[چرا عمل تابع علم است ] ( 2 ) و علّت اینکه علم متبوع است و باید مقدم شود دو چیز است

یکم آنکه معبودت را بشناسی سپس او را عبادت کنی و چگونه کسی را که نمی شناسی

عبادت می کنی و این مورد از ادله عقلیه استفاده می شود .

دوّم باید بدانی که عباداتی که در شرع واجب شده کدام است و چگونه باید آنها را انجام داد

تا آنکه عبادات در غیر محلش واقع نشود یا اینکه در شرط عبادت اخلال شود و عبادت قبول

نگردد و این مطلب از ادله نقلی استفاده می شود .( 3 ) از دانشمندی پرسیدند آیا علم بهتر است یا عمل

گفت علم از آن نادان است و عمل از آن دانا و فهمیدی که شخص

دانشمند در صورتی که عمل

نکند از علمش در آخرت بهرور نمی شود بنا بر این دانش هباء منثورا بلکه وبال گردن او می گردد

( 4 ) مگر سخن پیامبر ( ص ) را نشنیدی که فرمود دوزخیان از بوی بد دانشمند بی عمل متأذی

می گردند و بیشترین پشیمانی و حسرت از آن دانشمندی است که دیگری را به سوی خدا خوانده

و او اجابت کرد و خدای از آن شخص قبول فرمود و خدای تعالی را فرمان برد و داخل بهشت

گردید ولی دانشمند دعوت کننده بسوی خدا را به دلیل بی عملی و تبعیّت از هوای نفسانی وارد

جهنم کرد .( 5 ) و هشام بن سعید روایت کرد از امام صادق ابا عبد اللَّه علیه السلام شنیدم که می فرمود

فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ اَلْغاوُونَ 1 ایشان ( کفار ) و گمراهان بروی هم در آتش نگونسار شوند و

حضرت علیه السلام فرمود غاوون و گمراهان مقصود کسانی هستند که حقیقت را شناختند و

بر خلاف آن رفتار کردند ( 6 ) و فرمود بیشترین عذاب از آن دانشمندی است که از کردار خویش

بهره ای نمی برد ( 7 ) و فرمود اگر عمل نمی کنید هر چه خواهید بیاموزید چون که فایده ای ندارد زیرا

خدای تعالی بهره ای بابت علم به شما نمی دهد مگر آنکه بدان عمل کنید زیرا همت دانشمندان

در رعایت ( و عمل ) است و همت سفها در روایت می باشد .

---------------

( 1 ) .26 شعرا 94 .

--( 73 )--

[آیاتی که در مدح علم وارد شده است ] ( 1 ) بدان که دانش مورد ستایش چنان که دیدی در کتاب و سنت مورد ستایش قرار

گرفته است و

نظیر این آیه که فرمود شَهِدَ اَللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ اَلْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ 1 خدای و ملائکه و

دانشمندان شهادت می دهند که جز او معبودی نیست .و مثل گفتار حق سبحان هَلْ یَسْتَوِی

اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ 2 آیا آنهایی که می دانند .با آنهایی که نمی دانند یکسانند .( 2 ) و

گفتار امام صادق علیه السلام وقتی که روز قیامت برسد خدا مردم را در یک جا جمع می کند

ترازوها گذاشته می شود و خونهای شهدا با قلم دانشمندان سنجیده می شود و قلم دانشمندان

سنگینتر از خون شهیدان خواهد بود .بعضی از دانشمندان گفتند علت این برتری آن است که

خون شهید بعد از مرگش مورد استفاده قرار نمی گیرد ولی قلم دانشمند بعد از مرگش نیز مورد

استفاده قرار می گیرد .( 3 ) و نظیر این گفتار گفتار پیامبر ( ص ) است ( 17 ) فرمود وقتی مؤمن بمیرد و

ورقی از دانش بر جای بگذارد آن ورق ساتر بین او و آتش خواهد شد و خدای تعالی به هر کلمه

آن شهری هفت بار وسیعتر از دنیا به او خواهد داد مقصود از این علم استحضار مسایل و تقریر

مباحث و ادله نیست بلکه علمی است که در خوف بنده خدا بیفزاید و در کار آخرت به نشاطش

آورد و درس دوری از دنیا به او دهد .

( 4 ) حضرت امام کاظم علیه السلام فرمود شایسته ترین دانش برای تو دانشی است که بدون آن

عمل درست نمی شود و لازمترین علم علمی است که از علم به آن سؤال خواهی شد و

واجب ترین دانش آن

دانش است که تو را به صلاح قلب راهنمایی می کند و فساد آن را به تو نشان

می دهد و ستوده ترین علم به لحاظ عاقبت علمی است که در عمل کنونی تو بیافزاید پس به

علمی که جهل آن به تو ضرر می زند مشغول نباش و غافل از دانشی مباش که ترک آن در نادانی

تو بیافزاید .( 5 ) اکنون به آیاتی که در مدح علم وارد شده نگاه کن اوصافی که ما برای علما ذکر کردیم

در آن آیات می یابی خدای تعالی فرمود إِنَّما یَخْشَی اَللَّهَ مِنْ عِبادِهِ اَلْعُلَماءُ 3 تنها بندگان

دانشمند خدا از خدای می هراسند ( 18 ) و فرمود أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اَللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً

یَحْذَرُ اَلْآخِرَهَ وَ یَرْجُوا رَحْمَهَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ 4 آیا کسی

که در اوقات شبانه در حال سجده و ایستاده دعا می کند در حالی که از آخرت می هراسد و به

---------------

( 1 ) .3 آل عمران 18 . ---------------

( 2 ) .39 زمر 9 . ---------------

( 3 ) .35 فاطر 28 . ---------------

( 4 ) .39 زمر 9 .

--( 74 )--

رحمت پروردگارش امید بسته است بگو آیا آنانی که میدانند با آنانی که نمیدانند همسانند

سپس خدای تعالی ایشان را به شب زنده داری به قیام شبانه و رکوع و سجود پی در پی و

خوف و رجا می ستاید و خدای تعالی فرمود ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا

یَسْتَکْبِرُونَ 1 زیرا از ایشان دانشمندان و تارکان دنیا هستند و ایشان تکبّر نمی ورزند .و قسیس

دانشمند است پس دانشمندان را به ترک کبر و

استکبار ستود ( 1 ) و امام صادق علیه السلام فرمود

خشیت میراث دانش است و علم پرتو معرفت و قلب ایمان است و هر کس از ترس و خشیت

محروم شد عالم نیست گرچه در متشابهات علم موشکافی کند چنان که خدای تعالی فرمود إِنَّما

یَخْشَی اَللَّهَ مِنْ عِبادِهِ اَلْعُلَماءُ . 2 تنها بندگان دانشمند خدای از خدا می هراسند .( 2 ) پیامبر ( ص )

فرمود پیش هر مدّعی ننشینید که شما را از یقین به شک و از اخلاص به ریا و از فروتنی به تکبر

و از نصیحت به دشمنی و از زهد به رغبت در دنیا فرا می خواند .و به دانشمندی نزدیک شوید که

از کبر به تواضع و فروتنی و از ریا به اخلاص و از شک به یقین و از رغبت به زهد و از دشمنی به

نصیحت می خواند .

[عالم شقی در نظر حضرت عیسی ( ع ) ] ( 3 ) حضرت عیسی علیه السلام فرمود شقی ترین مردم کسی است که در بین مردم به دانش

معروف است ولی از نظر عمل مجهول است ( 4 ) و از آن حضرت آمده که فرمود سنگی را دیدم که بر

او نوشته بود مرا برگردان سنگ را برگرداندم در پشت آن نوشته بود هر کس که به دانش عمل

نمی کند طلب دانشی که نمی داند بر او نامبارک است و دانش او مردود است .

( 5 ) خدای تعالی به داود علیه السلام وحی فرمود کمترین عقوبت از هفتاد عقوبت باطنی من

نسبت به بنده دانشمندی که به علمش عمل نمی کند این است که شیرینی ذکرم را از

قلبش خارج

می کنم ( 6 ) و از پیامبر ( ص ) وارد شده که فرمود دانشی که به آن عمل نمی شود همانند گنجی است

که خرج نمی شود و صاحب گنج در جمع آن خود را به زحمت انداخته ولی به منفعت آن

نرسید .( 7 ) و از علی علیه السلام آمده است که آن حضرت فرمود دانش با عمل مقرون است پس

کسی که دانست عمل کرد و هر کس عمل کرد دانست و دانش عمل را می طلبد اگر خواسته اش

برآورده شد بسیار خوب و الاّ از شخص رخت برمی بندد .

---------------

( 1 ) .5 مائده 82 . ---------------

( 2 ) .35 فاطر 28 .

--( 75 )--

[عالم از خدا می ترسد ] ( 1 ) و از امام صادق علیه السلام در مورد گفتار حق عز و جل إِنَّما یَخْشَی اَللَّهَ مِنْ عِبادِهِ اَلْعُلَماءُ

آمده است که فرمود یعنی هر کس کردارش گفتارش را تصدیق کند عالم است و هر کس کردارش

گفتارش را تصدیق نکند عالم نیست .( 19 ) ( 2 ) و از پیامبر ( ص ) وارد شده که فرمود خدای تعالی به

بعضی از انبیایش فرمود بگو به آنانی که برای غیر دین علم می آموزند و برای غیر عمل علم

می اندوزند و دنیا را برای غیر آخرت می خواهند برای مردم پوستین میش می پوشند در حالی که

قلبهایشان همانند گرگ است و زبانهایشان شیرینتر از عسل و کارهایشان تلختر از صبر است آیا

با من حیله گری می کنید و مرا استهزا می کنید آزمایشی را برای شما در نظر می گیرم که حکیم در

آن وامی ماند .( 3 ) پیامبر ( ص ) فرمود

مثل کسی که نیکی را می داند و عمل نمی کند مثل چراغی

است که به مردم روشنی می بخشد ولی خود را می سوزاند .

فصل [[2 ]حقوق معلّم و متعلّم ] ( 4 ) حال که ادب دانشمند با پروردگارش را دانستی و اینکه چگونه باید بعد از دانش اندوزی

با خدای تعالی رفتار کرد پس کیفیّت تأدبش با استادش را بدان که چگونه باید در حال فراگیری و

بعد از آن رفتار کند .( 5 ) عبد اللَّه بن حسن بن علی از پدرش و او از جدش علیه السلام روایت کرد که

جدش فرمود از جمله حقوق آموزگار بر دانش آموز این است که دانش آموز از او زیاد سؤال نکند

و در جواب از او سبقت نگیرد وقتی از او روی برگرداند اصرار نکند لباس ( رسمی ) را به هنگام

خستگی در نیاورد و با دست به سمت او اشاره نکند با گوشه چشم به او ننگرد و در محفل وی

مشورت نکند و از اسرار او نجوید و نگوید که فلانی بر خلاف تو گفته است و راز او را بر ملا

نکند و در نزد او غیبت نکند و در زمان حضور و غیبت استاد او را حفظ کند و عموما به همه

سلام کند و مخصوصا او را تحیّت و درود بگوید و در مقابلش بنشیند و اگر استاد نیازی دارد از

همه جلوتر به خدمتش قیام کند و از طول صحبت او خسته نشود عالم همانند خرمایی است که

در انتظار باید نشست تا کی بهره ای از آن فرو می ریزد و دانشمند بسان روزه دار شب زنده دار

مجاهد در

راه خداست .وقتی دانشمندی بمیرد در اسلام خللی ایجاد می شود که تا روز قیامت آن

خلل جبران نمی شود و هفتاد هزار ملایکه مقرب آسمان طالب علم را مشایعت می کنند .

--( 76 )--

( 1 ) ابن عباس گفت من خواری طلب را کشیدم تا به عزّت استادی رسیدم .و حکیمی گفت

هر کس رنج ساعتی از طلب را بر خود هموار نسازد در خواری نادانی ابد الدهر بماند ( 2 ) و از

پیامبر ( ص ) روایت شد چاپلوسی از اخلاق مؤمن نیست مگر در طلب دانش .

فصل [[3 ]علم مفید ] ( 3 ) امام صادق علیه السلام فرمود دانش مردمان را در چهار خصلت یافتم ( 20 ) اول آنکه

پروردگارت را بشناسی دوم آنکه کار خدا را با خود بدانی سوم آنکه بدانی خدا از تو چه

می خواهد و چهارم آنکه بدانی چه چیز تو را از دینت بیرون می کند .( 4 ) و از امام صادق علیه السلام

آمده است که آن حضرت فرمود خدای تعالی پیامبری را نفرستاد جز آنکه سه پیمان از او گرفت

اقرار به بندگی و خلع شریک از خدا و اینکه حق تبارک تعالی آنچه را بخواهد محو می کند و

آنچه را که بخواهد اثبات می کند .

فصل [[4 ]کار و کسب مسلمان برای چیست ] ( 5 ) وقتی که نفاست این دو گوهر ( علم و عمل ) را دانستی بدان که غیر این دو گوهر باطلند و

خیری در آنها نیست و بیهوده اند و ثمره ای بر آنها مترتب نیست زیرا غیر این دو یا اموری هستند

که چاره ای از انجام آن نیست نظیر غذا

که ضرورت انسانی است و یا اموری که زاید بر ضرورتند .

پس دو قسم شد قسم اوّل قوت و غذا و طلب غذا ناپسند نیست بلکه طلب رزق از عبادت

است .( 6 ) رسول خدا ( ص ) فرمود زحمتکش برای عیال مثل مجاهد در راه خداست .( 7 ) و امیر المؤمنین

علیه السلام فرمود تجارت کنید خدا به شما برکت می دهد زیرا از رسول خدا ( ص ) شنیدم

می فرمود روزی ده قسمت است نه قسمت آن در تجارت است و یک قسمت در غیر آن است .( 8 ) و

امام صادق علیه السلام فرمود گناه مرد همین بس که عایله اش را بدون خرجی می گذارد .( 9 ) پیامبر

( ص ) فرمود ملعون است ملعون است کسی که عایله اش را بدون خرجی بگذارد و بنا بر این باید

مراعات چند چیز شود .

اوّل باید طلب روزی حلال و ترک حرام بلکه ترک مال شبهه ناک کرد زیرا اقدام بر مال

مشتبه انسان را در حرام می افکند .( 10 ) رسول خدا ( ص ) فرمود کسی که برایش تفاوت نمی کند که از

کجا کسب کند برای خدای تعالی هم تفاوت نمی کند که از کجا او را داخل در آتش جهنم کند .

دوم به آنچه که او را کفایت می کند قناعت نماید اگر صنعت کاری است که در طول روز یک

--( 77 )--

دینار کار می کند و می داند که یک سوم دینار برای او کافی است یک سوم روز را کار کند باقی

روز را در عبادت صرف نماید .و اگر امید دارد که اگر تمام روز را کار کند یک دینار در

می آورد و

دو روز دیگر را در عبادت بیشتر را در عبادت و راه خدا صرف کند و جایز است که به

اندازه خرجی سال ذخیره کند و ذخیره بیش از آن خطرناک است .

( 1 ) صدوق باسناد خود به ابی الدرداء روایت نمود که رسول خدا ( ص ) فرمود هر کس تندرست

صبح کند و امنیت در راهش بر قرار باشد و غذای آن روز و شبش را داشته باشد مثل آنست که

همه دنیا را جمع کرده است ای فرزند جعشم آن مقدار روزی بس است که گرسنگی را درمان کند

و عورت تو را بپوشاند و اگر خانه ای که تو را پناه دهد بسیار خوب و اگر وسیله ای که بر آن سوار

شوی چه بهتر در غیر این صورت نان و آب کوزه ( تو را کافی ) است و بیشتر از آن حسابی است که

بر دوش تو قرار گرفته و یا عذابی است ( وبال گردن شما ) .

[حرص و روزی مضمون ] ( 2 ) سوم حرص را ترک کند زیرا حرص مذموم است صاحبش را به سرعت به مال شبهه ناک

می رساند و چه بسا او را در حرام می افکند و روزی قسمت شده است و کوشش حریص آن را

زیاد نمی کند و نشستن قانع کمش نمی کند ( 3 ) پس از ائمه اطهار علیهم السلام وارد شده که کسی که

نشسته روزیش داده نشود ایستاده نیز روزیش ندهند .

( 4 ) و پیامبر اکرم ( ص ) در حجه الوداع فرمود هیچ عملی نبود که شما را به بهشت نزدیک کند و از

آتش دور کند

جز آنکه به شما خبر دادم و شما را در عمل به آن تحریص کردیم و هیچ عملی نبود

که شما را به جهنم نزدیک می کرد و از بهشت دور می کرد جز آنکه شما را بر حذر داشتم و از آن نهی

کردم بدانید که روح الامین جبرئیل در قلب من دمید که هیچ کس نمیرد جز آنکه روزی اش را به

کمال بگیرد پس کوششتان برای روزی به طور معمول باشد دیر آمدن روزی شما را وادار نکند

که با معصیت خدا آن را بجویید .خدای تعالی ارزاق را در بین مردم به صورت حلال توزیع

کرده است و حرامی را قسمت نکرد پس اگر کسی تقوا پیشه کند و صبر نماید رزق خدایش می آید

و هر کس پرده دری کند و تعجیل نماید و از راه غیر حلال بگیرد به قصاص آن رزق حلالش کم

می شود و در روز قیامت به خاطر آن به حساب کشیده می شود .( 5 ) پیامبر ( ص ) به بعضی از

اصحابش فرمود چگونه ای در میان گروهی که روزی سال خود را گرد می آورند ولی ایمانشان

--( 78 )--

ضعیف است وقتی صبح کردی با خود از روزی شب سخن مگو و وقتی شب کردی با خود از

روزی صبح سخن مگو زیرا فردا نمی دانی اسم تو چیست ( زنده ای یا مرده ای ) .

[میانه روی و دوری از تبذیر ] ( 1 ) سپس در کسب خود به قانون سنت و کتاب عمل کن و از تبذیر بر حذر باش زیرا خدای

متعالی فرمود إِنَّ اَلْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ اَلشَّیاطِینِ 1 تبذیرکنندگان برادران شیطانند ( 2 ) و رسول

خدا ( ص

) فرمود هر کس تبذیر کند خدای نیازمندش کند ( 3 ) و نیز آن حضرت ( ص ) فرمود کسی که

میانه روی کند درویش نشود و واجب است که ابتدا در مورد خود خرج کند و از پر خوری

اجتناب کند ( 4 ) زیرا از پیامبر ( ص ) روایت شده که فرمود چند لقمه ای برای فرزند آدم کافی است

که بنیه او را حفظ کند اگر ناچار باید خورد یک سوم را برای غذا و یک سوم را برای نوشیدنی ها

و یک سوم را برای نفس کشیدن اختصاص دهد ( 5 ) حضرت فرمود سیرترین مردم بیش از همه مردم

در قیامت گرسنه هستند .و نیز سیری مهر قساوت بر قلب می زند و اعضا را برای عبادت سنگین

می کند .در پستی و دنائت سیر همین بس که از نماز شب و قیام سبکبالان باز می ماند و او در

مزبله ها ( مستراحها ) می گردد امّا مردم سبک بال داخل مساجدند .

[رفتار با فرزندان و اهل و عیال ] ( 6 ) دیگر آنکه عیالش را به میانه خرجی دهد بدون آنکه بر آنها سخت بگیرد و مستحب است که

بر آنها توسعه دهد و ایشان را با بر آوردن وعده هایش خوشحال سازد .( 7 ) و از ابی الحسن موسی

علیه السلام آمده است که فرمود وقتی به کودکان وعده دادید وفای به آن نمایید زیرا ایشان خیال

می کنند که شما به ایشان روزی می دهید .خدای تعالی به خاطر چیزی همانند خشم برای زنان و

فرزندان خشمگین نمی شود و مخصوصا در روزهای جمعه میوه برای ایشان ببرید ( 8 ) امیر المؤمنین

علیه السلام فرمود شبانگاه هر شب جمعه برای فرزندانتان میوه ببرید تا آنکه ایشان از جمعه

خوشحال باشند .

[رفتار با پدر و مادر ] ( 9 ) مستحب است که والدین را اکرام کنند مخصوصا مادر .امام صادق علیه السلام فرمود بهترین

---------------

( 1 ) .17 اسراء 27 .

--( 79 )--

اعمال نماز در وقت و خوبی به پدر و مادر و جهاد در راه خداست .( 1 ) روایت شده است که وقتی

حضرت موسی با خدایش مناجات می کرد مردی را در زیر ساق عرش دید که نماز می گزارد و از

مکانش غبطه خورد و عرض کرد پروردگارا به چه چیز بنده ات را به این مقام بالا بردی فرمود

ای موسی ایشان به پدر و مادرش نیکویی می کرد و نمّامی نمی کرد .( 2 ) مردی به نزد پیامبر ( ص ) آمد

و عرضه داشت ای رسول خدا ( ص ) هیچ کار بدی نبود که انجام نداده باشم آیا توبه من قبول

است آن حضرت به او فرمود آیا از پدر و مادرت کسی باقی مانده است عرضه داشت آری

پدرم فرمود برو با او به نیکویی رفتار کن .وقتی بازگشت حضرت فرمود ای کاش مادرش بود .( 3 ) و

فرمود هر کس دوست دارد که عمرش دراز شود و روزی او گشاده شود پس با پدر و مادرش صله

رحم کند زیرا ارتباط با آن دو اطاعت خداست .( 4 ) و مردی به ابی عبد اللَّه علیه السلام عرض کرد

پدرم پیر شده وقتی کاری دارد ما او را بر دوش می گیریم .فرمود اگر می توانی خود بدوشش

بگیری این کار را

بکن زیرا سپر روز قیامت توست .( 5 ) و فرمود چه چیز مانع شماست که به پدر و

مادرتان در حال حیات و ممات نیکویی کنید نمازشان را بیاورید و به نیت ایشان صدقه دهید

و روزه اشان را بگیرید و آن اعمال علاوه بر آنکه برای پدر و مادر محسوب می شود مثل آن

اعمال برای شما نیز محسوب می گردد و خدای تعالی به کرمش بهره فراوانی را بر آن می افزاید .و

از حق پدر بر فرزند آن است که فرزند نام پدر را به صراحت نبرد و جلوتر از او راه نرود و قبل از او

ننشیند .( 6 ) مردی عرضه داشت ای رسول خدا ( ص ) حق فرزندم چیست فرمود اسم نیکو بر او

بگذاری و خوب تربیتش کنی و موقعیت خوبی به او بدهی .

فصل [5 ]رفتار با فرزند ( 7 ) حضرت رسول خدا ( ص ) فرمود از جمله سعادت مرد فرزند صالح است ( 8 ) و فرمود فرزند

ریحانه خدا برای پدر است که میان بندگان قسمت کرده است و ریحانه من حسن و حسین

علیهما السلام است که به اسم دو سبط بنی اسرائیل شبّر و شبیر نام گذاشتم .( 9 ) و فضل بن ابی قرّه از

ابی عبد اللَّه امام صادق علیه السلام روایت کرد و آن حضرت فرمود که رسول خدا ( ص ) فرمود

عیسی بن مریم علیه السلام از قبری گذشت که صاحب قبر در عذاب بود سالی دیگر از آن گذشت

متوجه شد که وی دیگر عذاب نمی شود عرضه داشت پروردگارا در سال گذشته از این قبر

گذشتم او

عذاب می شد ولی امسال عذاب نمی شود خدای تعالی به عیسی ( ع ) وحی فرمود

فرزند صالحی از این مرد بوجود آمد که راهی را درست کرد و یتیمی را پناه داد به همین خاطر به

--( 80 )--

سبب عمل فرزندش او را آمرزیدم سپس رسول خدا ( ص ) فرمود میراث خدای تعالی از بنده

مؤمنش فرزند صالحی است که بعد از پدر خدای تعالی را عبادت کند .سپس امام صادق

علیه السلام آیه زکریا ( ع ) را قرائت کرد که فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ

یَعْقُوبَ وَ اِجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا 1 پروردگارا از خودت به من فرزندی ببخش که وارث من و آل

یعقوب شود و خدایا او را مورد رضایت خود قرار بده .

[نامگذاری فرزندان ] ( 1 ) و پیامبر ( ص ) فرمود هر کس چهار فرزند داشته باشد و هیچ کدام را به نام من نام گذاری

نکند به من جفا کرده است .( 2 ) و از سلیمان جعفری روایت شده که گفت از ابا الحسن ( ع ) شنیدم

می فرمود فقر داخل خانه ای که در آن نام محمد و یا احمد و یا علی و یا حسن و یا حسین و یا

جعفر و یا طالب و یا عبد الله و یا فاطمه باشد نمی شود .( 3 ) و از ابی جعفر علیه السلام نقل شده که

فرمود شیطان وقتی صدای کسی را که به اسم محمد و یا علی صدا می زند بشنود مانند سرب

ذوب می شود .امام رضا علیه السلام فرمود خانه که در آن محمد باشد روزگار اهل آن خانه

به

خوبی می گذرد .( 4 ) و از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود هیچ فرزندی از ما متولد

نمی شود جز آنکه نام او را محمد می گذاریم و وقتی هفت روز گذشت اگر خواستیم اسم او را

تغییر می دهیم و الاّ بر همان اسم باقی می گذاریم ( 5 ) و فرمود نامهای نیکو بگذارید زیرا روز قیامت

به آن نامها صدایشان می زنند و می گویند ای فلان پسر فلان به سوی نورت برخیز و ای فلان

پسر فلان برخیز ولی نوری نداری .( 6 ) محمد بن یعقوب با وسایط به حسن بن احمد منقری از

بعضی از اصحاب ما از ابی عبد الله ( ع ) روایت کرد فرمود اگر زن شما فرزندی در شکم دارد و بر

آن فرزند چهار ماه بگذرد پس با وی رو به قبله بایستد و بر پهلوی او زند و بگوید اللّهم إنّی

قد سمّیته محمّدا خدایا من نامش را محمد گذاشتم خدای تعالی او را پسر قرار می دهد .اگر به

وعده خودش عمل کرد و همان اسم را گذاشت خدای تعالی آن فرزند را بر او مبارک می کند و اگر

آن اسم را تغییر داد خدای متعال اختیار دارد اگر خواست آن فرزند را باقی می گذارد و اگر

خواست می میراند .( 7 ) و از سهل بن زیاد از بعضی اصحابش به وسایط از امام نقل کرد فرمود

رسول خدا ( ص ) فرمود هر کس بچه ای در شکم زنش دارد اگر نیت کند که اسم او را محمد یا

علی بگذارد فرزند او پسر خواهد شد .( 8 ) وقتی بشارت فرزندی به امام

زین العابدین علیه السلام

---------------

( 1 ) .19 مریم 6 .

--( 81 )--

می رسید سؤال نمی کرد که آیا پسر است و یا دختر بلکه می پرسید آیا سالم است وقتی سالم

بود می فرمود الحمد للَّه الّذی لم یخلق منّی شیئا مشّوّها حمد خدایی را که از من

فرزندی ناقص الخلقه خلق نکرد .( 1 ) و امام کاظم علیه السلام می فرمود سعادتمند شد مردی که

نمیرد تا ببیند فرزندی از خود بجای می گذارد سپس فرمود خدای تعالی جانشین مرا به من نشان

داد .و به ابا الحسن علیه السلام اشاره کرد ( 2 ) و امام صادق علیه السلام فرمود خدای تعالی به خاطر

دوستی فراوان پدر به فرزند به پدر رحم می کند .( 3 ) و مردی از انصار به ابی عبد الله امام صادق

علیه السلام گفت به چه کسی نیکویی کنم فرمود به پدر و مادرت .عرضه داشت آن دو مردند .

فرمود به فرزندت نیکویی کن .

( 4 ) از امام صادق علیه السلام آمده که فرمود رسول خدا فرمود کودکان را دوست داشته باشید و

به ایشان رحم کنید اگر به ایشان وعده ای می دهید وفا کنید زیرا ایشان فکر می کنند که شما به

ایشان روزی می دهید .و آن حضرت ( ع ) فرمود خدای بیامرزد مردی را که به درست کاری

فرزندش کمک کند و آن اینکه از بدیهایش بگذرد و وقتی با خدای خود راز و نیاز می کند برای

فرزندش دعا کند .( 5 ) و فرمود هر کس فرزندش را ببوسد حسنه ای برای او نوشته می شود و هر کس

او را خوشحال سازد خدای تعالی او را خوشحال می کند و هر

کس به او قرآن بیاموزد پدر و

مادرش را بخواهند و به ایشان حله بپوشانند که از نور آن صورت اهل بهشت بدرخشد .( 6 ) و مردی

به خدمت پیامبر ( ص ) آمد عرضه داشت من هرگز فرزندم را نبوسیدم .وقتی بازگشت پیامبر ( ص )

فرمود این در نزد ما مردی اهل آتش است .( 7 ) و آن حضرت مردی از انصار را دید که یکی از

فرزندانش را بوسید و دیگری را ترک کرد حضرت فرمود .چرا بین آن دو مساوات نکردی ( 8 ) شخصی

نقل کرد من از پسرم به امام ابی الحسن موسی علیه السلام شکایت کردم حضرت فرمود او را

مزن و با او قهر کن ولی طولش مده .( 9 ) و پیامبر ( ص ) وقتی صبح می شد دستش را بر سر فرزند و

فرزند فرزندش می کشید و روزی با مردم نماز می گذاشت ولی دو رکعت آخر نماز را کوتاه نمود

وقتی تمام شد مردم عرضه داشتند ای رسول خدا دیدیم که نماز را کوتاه کردی آیا به هنگام نماز

کاری پیش آمد فرمود کار چه بود گفتند در دو رکعت آخر نماز را کوتاه کردی .حضرت فرمود

آیا ناله طفل را نشنیدید و در حدیث دیگر آمده است که حضرت فرمود ترسیدم که خاطر پدرش

مشغول شود .

--( 82 )--

[فضیلت نگهداری دختران ] ( 1 ) و امام صادق علیه السلام فرمود حضرت ابراهیم از پروردگارش خواست که دختری به او

دهد که بعد از مرگش بر او گریه و ندبه کند .( 2 ) پیامبر فرمود دختران فرزندان خوبی هستند مهربان و

گشاده روی پناه دهنده و مؤنس و مبارک و شپش گیرنده هستند . 1

( 3 ) و ابو عبد الله علیه السلام فرمود هر کس آرزوی مرگ دخترانش را بکند از اجرایشان ( دختران )

محروم ماند و با معصیت خدای را ملاقات کند ( 4 ) و حضرت علیه السلام فرمود هر کس بر فرزندش

نفرین کند خدای تعالی او را فقیر کند ( 5 ) و فرمود دختران حسنه هستند و پسران نعمتند و

خدای تعالی بر حسنه اجر می دهد و از نعمت حساب می کشد .( 6 ) پیامبر ( ص ) فرمود هر کس

خرجی سه دختر یا سه خواهرش را بدهد بهشت بر او واجب است پرسیدند ای رسول خدا

خرج دو نفر را نیز فرمود بله و دو نفر گفتند ای رسول خدا و یک نفر فرمود و یک نفر .( 7 ) و

حضرت ( ص ) فرمود هر کس سه دختر و سه خواهر را سرپرستی کند و بر جای دادن ایشان صبر

کند تا آنکه شوهر کنند یا آنکه بمیرند و در قبر جای کنند من و او همانند این دو انگشت ( به

انگشت شهادت و وسط اشاره کرد ) در بهشت جای داریم عرض کردم ای رسول خدا و دو تا

فرمود و دو تا عرضه داشتم و یکی فرمود و یکی .( 8 ) مردی را دختری متولد شد حضرت امام

صادق علیه السلام او را در حال خشم دید به او فرمود اگر خدای تعالی به تو وحی می کرد که من

برای تو اختیار کنم یا خودت برای خودت اختیار کنی تو در

جواب حق سبحانه چه می گفتی

جواب داد من می گفتم پروردگارا تو برای من اختیار کن حضرت علیه السلام فرمود خدای تعالی

برای تو اختیار کرد سپس فرمود بجای پسری که عالم همراه موسی او را کشت در این گفتار حق

سبحان فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاهً وَ أَقْرَبَ رُحْماً ما خواستیم که

پروردگارشان فرزندی بهتر و صالح تر و رحیم تر به آن پدر و مادر دهد 2 خدای تعالی دختری به آن پدر و

مادر داد که از آن دختر هفتاد پیامبر بوجود آمد .

---------------

( 1 ) علت اینکه فرمود شپش گیرنده اند آنست که چون انبیا و ائمه اطهار علیهم السلام برای تربیت به اندازه فهم

مردم سخن می گفتند لذا برای القای محبت در مردمی که دختران را زنده به گور می کردند و قدر این موهبت

الهی را که بقای نوع به آن است نمی دانستند به آن اعرابی که از مدنیّت بویی نبرده بود اندکی از محبت های

دختران را که مشهود وی بود بیان فرمود . ---------------

( 2 ) .18 کهف 81 .

--( 83 )--

[صله رحم ] ( 1 ) پیامبر ( ص ) فرمود به حاضران و غایبان امتم و کسانی که در صلب مردان و رحم زنانند تا

روز قیامت سفارش می کنم که صله رحم نمایند گر چه یک سال راه باشد زیرا صله رحم از دین

است .( 2 ) و فرمود در روز قیامت امانت و رحم در دو جانب پل صراط هستند .پس اگر کسی که صله

رحم می کند و امانت را به صاحبش رد می کند از آن پل عبور کند به سلامت از آن رد می شود و

وقتی خاین

در امانت و قاطع رحم از آن عبور کنند هیچ عملی ایشان را فایده نمی بخشد و از

صراط در آتش می افتند .( 3 ) حضرت فرمود جبرئیل در باره زن سفارش می کرد حتی من گمان کردم

که طلاق زن جز به خاطر گناه آشکار سزاوار نیست .( 4 ) و فرمود در دو ضعیف زن و یتیم از خدای

بترسید .( 5 ) و فرمود حق زن بر مرد این است که گرسنگی او را بر طرف کند و عورت او را بپوشاند و

از او روی در هم نکشد وقتی چنین کرد به خدای قسم حق او را ادا نمود .

فصل [6 ]کسب و کار و ارزش آن

[پاره 1 ] ( 6 ) مطالبی که در مورد کاسب و عیالدار و در مورد کسب روزی به کفایت و خرج نمودن آن

دانستی قانون کلی بود که شارع به طور عموم امر فرموده است .( 7 ) عمر بن یزید از امام صادق

علیه السلام روایت کرد فرمود من برای نیازی که خدا کفایتش کرد وارد کاری می شوم ورود من

در کار جز برای آن نیست که می خواهم خدای مرا ببیند که در طلب حلال روز را می گذرانم آیا

گفتار خدای تعالی را نشنیدی فَإِذا قُضِیَتِ اَلصَّلاهُ فَانْتَشِرُوا فِی اَلْأَرْضِ وَ اِبْتَغُوا مِنْ فَضْلِ

اَللَّهِ 1 وقتی نماز به پایان رسید در زمین منتشر شوید و از روزی و فضل خدا طلب کنید .آیا اگر

مردی وارد خانه ای شود و در آن را گل بگیرد بعد بگوید روزی من از آسمان نازل می شود این مرد

جزء آن سه شخصی خواهد بود که دعایی از

او به اجابت نمی رسد .گفت عرضه داشتم آن سه نفر

کیانند فرمود مردی که زنی دارد و نفرینش می کند و خدای اجابتش نمی کند زیرا عصمت زن

در دست اوست اگر بخواهد او را رها می کند .و مردی که بر دیگری حقی دارد و شاهد نمی گیرد و

آن شخص منکر حقش می شود آنگاه نفرین می کند خدای اجابت نمی کند زیرا وی ترک امر الهی

کرده است ( یعنی از آیه وَ اِسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجالِکُمْ 2 تخطی کرده است ) .و مردی که

---------------

( 1 ) .62 جمعه 9 . ---------------

( 2 ) .2 بقره 282 .

--( 84 )--

مقداری مال دارد و در خانه می نشیند و از خانه بیرون نمی رود و طلب روزی نمی کند

نمی خواهد تا آنکه آن را می خورد .سپس دعا می کند خدای تعالی اجابت نمی کند .پس این

وظیفه کلی برای همه مردم است .

( 1 ) و اما وظیفه خواص در مورد کسب روزی عده ای متعبد به کسب هستند و عده ای توکل

را پیشه کردند و توکل درجه ای عظیم و صفتی از صفات صدیقین است و هر کس به آن برسد از

قید اهتمام به روزی می رهد و زمام طلب روزی از دست او در می رود و انگیزه اکتساب از او

مضمحل می شود و ابرهای غم از چهره اش زدوده می گردد و ابر سپید آرامش بر او سایه می افکند

و بر سفره رضایت نشیند و از حوضهای آرامش سیراب می شود .( 2 ) خدای تعالی عزّ ذکره فرمود و

مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اَللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ 1 هر کس بر خدای توکل کند خدای او را کافی است .( 3 ) و فرمود

اَلَّذِینَ قالَ لَهُمُ اَلنَّاسُ

إِنَّ اَلنَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اَللَّهُ وَ

نِعْمَ اَلْوَکِیلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَهٍ مِنَ اَللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ 2 آنانی که مردم ایشان را

ترسانیده گفتند دشمنان برای ( مبارزه با ) شما جمع شدند پس از ایشان بترسید ایمان ایشان

زیادت گردید گفتند خدای تعالی ما را کافی است و خدا وکیل خوبی است پس در نعمت و

فضلی از خدای قرار گرفتند که بدی به ایشان نمی رسد .

( 4 ) و در کتب وحی گذشته وارد شده است که ای فرزند آدم تو را از خاک آفریدم سپس از نطفه

خلق کردم پس از خلقت تو عاجز و درمانده نشدم آیا بخاطر گرده ای نان که بسوی تو روانه کنم

درمانده شوم

( 5 ) و از جمله چیزهایی که خدای تعالی به عیسی علیه السلام وحی کرد اینکه مرا همانند

مقاصد خود در خود پیاده کن و ذکر مرا برای معادت قرار بده و با نوافل به من نزدیک شو و بر

من توکل کن تو را کفایت می کنم و با غیر من دوستی نکن پس تو را وانهم ای عیسی بر بلا

صبر کن به قضا راضی شو و رضایت مرا باش زیرا مسرت من این است که اطاعت شوم و عصیان

نشوم .ای عیسی بزبان یادم کن و دوستی من در قلب تو باشد .

( 6 ) و امام صادق علیه السلام فرمود هر کس برای روزیش اندوهگین شود برای او گناه نوشته

می شود .

---------------

( 1 ) .65 طلاق 3 . ---------------

( 2 ) .3 آل عمران 173 .

--( 85 )--

[دانیال در ته چاه ]

( 1 ) و روایت شده است که دانیال در زمان پادشاه ستمگر متجاوزی زندگی می کرد وی دانیال را

دستگیر کرد و در چاهی زندانی کرد و درندگانی را در آن چاه انداخت درندگان نزدیک دانیال

نشدند و او را مجروح نساختند خدای تعالی به پیامبری از پیامبران وحی کرد که برای دانیال

غذایی ببر عرضه داشت پروردگارا دانیال کجاست فرمود از ده بیرون رو کفتاری به پیش تو

می آید دنبال کفتار برو وی تو را به دانیال می رساند .گفت کفتار او را به آن چاه رسانید دانیال

در آن چاه بود طعام را به چاه فرو فرستاد و وقتی دانیال طعام را پیش خود دید گفت حمد خدایی

را که یادکننده اش را فراموش نمی کند و سپاس خدایی را که دعاکننده اش را دست خالی باز

نمی گرداند و سپاس خدایی را که هر کس توکل بر او کند کفایتش می کند و حمد خدای را که هر

کس به او اعتماد کند به دیگران حواله اش نمی دهد و سپاس خدای را که در جزای احسان

احسان می کند و گناهان را می بخشد و با صبر نجات را می رساند .

سپس امام صادق علیه السلام فرمود خدای تعالی ابا دارد که ارزاق متقین را جز از راه غیر قابل

انتظار بدهد .و در دولت ستمگران شهادت دوستانش را در محکمه ایشان نمی پذیرد .

( 2 ) و از جمله کلماتی که خدای تعالی به داود وحی فرمود این است که هر کس به من منقطع

شود کفایتش می کنم .

[توکل ] ( 3 ) و از امام صادق علیه السلام در حدیثی که بدون واسطه از پیامبر نقل می کند فرمود جبرائیل

بر پیامبر

( ص ) نازل شد عرضه داشت ای رسول خدا ( ص ) خدای تعالی مرا همراه با هدیه ای

برای تو فرستاد که به احدی قبل از تو نداد .رسول خدا ( ص ) فرمود پرسیدم آن هدیه چیست

جبرئیل عرضه داشت آن هدیه صبر است و بهتر از آن .پرسیدم بهتر از صبر چیست گفت قناعت

و بهتر از قناعت را نیز آورده ام پرسیدم بهتر از قناعت چیست گفت رضایت و بهتر از آن پرسیدم

و بهتر از آن چیست عرضه داشت زهد و بهتر از آن پرسیدم بهتر از زهد چیست عرضه داشت

اخلاص و بهتر از آن پرسیدم و بهتر از آن چیست عرضه داشت یقین و بهتر از آن .پرسیدم آن

چیست عرضه داشت بازگشت همه به توکل بر خداست پرسیدم ای جبرئیل تفسیر توکل بر

خدا چیست عرضه داشت علم به اینکه مخلوق نه ضرری می رساند و نه نفعی می بخشد و نه

--( 86 )--

می بخشد و نه می تواند منع کند ( 1 ) و اینکه بنده از مخلوق ها مأیوس شود و وقتی بنده این گونه

شد برای هیچ کس جز خدا کار نمی کند و قلبش منحرف نمی شود و جز از خدا نمی هراسد و به

احدی غیر از خدا طمع نمی کند این معنای توکل است .فرمود گفتم ای جبرئیل تفسیر صبر ( 21 )

چیست عرضه داشت در سختی صبر کند چنان که در بی نیازی صبر می کند و در تنگدستی صبر

کند چنان که در بی نیازی صبر می کند و در سختی صبر کند چنان که در عافیت صبر می کند و در

بلاهای وارده در نزد مخلوق از خالقش شکایت نکند .گفتم

پس تفسیر قناعت چیست عرضه

داشت آنچه از دنیا به او می رسد قانع باشد .با کم قانع شود و برای اندک شکرگزار باشد .گفتم پس

تفسیر رضا چیست گفت طوری راضی باشد که بر آقای خود خشمناک نمی شود چه برای برسد

و یا نرسد نفسش با عمل اندک راضی نشود گفتم ای جبرئیل تفسیر زهد چیست عرضه

داشت زاهد آنچه را که خالقش دوست دارد دوست می دارد و آنچه را که خالقش دشمن دارد

دشمن دارد از حلال دنیا کناره می گیرد و به حرامش توجهی ندارد زیرا حلال دنیا حساب دارد و

حرامش عقاب و به همه مسلمانان رحم می کند چنان که بخود رحم می نماید و از کلام در اموری

که بکارش نمی خورد دوری می جوید چنان که از حرام دوری می کند و از پر خوری می پرهیزد

چنان که از مردار بسیار بد بو دوری می کند و از متاع دنیا و زینت آن دوری می جوید چنان که

از آتش دوری جوید و آرزوهای خود را کوتاه می کند و مرگش پیش چشمانش می باشد .گفتم ای

جبرئیل تفسیر اخلاص چیست عرضه داشت مخلص آن است که از مردم چیزی نخواهد تا آنکه

خود بیابد و وقتی یافت راضی می شود و وقتی در نزد او چیزی باقی ماند آن را به خاطر خدای

می بخشد سپس اگر از مخلوق نخواهد پس عبودیت الهی را اقرار کرد و وقتی یافت و راضی شد

پس او از خدا راضی است و خدای تبارک و تعالی از او راضی است و وقتی خدای تعالی به او

عطا کرد پس شایسته آن بود .گفتم پس تفسیر یقین چیست عرضه داشت با یقین کسی

است

که طوری برای خدا کار می کند مثل اینکه او را می بیند و اگر او خدا را نمی بیند خدا او را

می بیند و یقینا می داند که اگر چیزی به او رسید نمی توانست نرسد و اگر چیزی به او نرسید

نمی توانست به او برسد و همه اینها شاخه های توکل و راههای زهدند .

( 2 ) خدای تو را رحمت کند به زیبایی این حدیث نگاه کن و به فواید آن بنگر و فرمود که صبر و

قناعت و رضا و زهد اخلاص و یقین از امور منشعب از توکّل هستند و همین مدح توکل را کافی

است سپس در تعریف توکل فرمود مخلوق نه ضرری می رساند و نه نفع می دهد و نه می بخشد

و نه می تواند منع کند و متوکل از مردم مأیوس است .

--( 87 )--

ارکان توکل ( 1 ) پس ارکان توکل پنج است که چهار رکن آن علمی است و یکی از آنها عملی می باشد و آن

چهار بدون پنجمی قوامی ندارد بلکه عمل به عنوان پایه توکل محسوب می شود و ثمره توکل

در عمل ظاهر می شود و میوه آن در عمل چیده می شود و از اینجا می فهمیم که علم بدون عمل

ریشه ای ندارد و رشد نمی یابد و از آن بهره ای گرفته نمی شود .زیرا اگر کسی از درد دندان شکایت

کند و می داند که ترشی برایش ضرر دارد سپس ترشی را بخورد ترشی دندانش را درد می آورد و

علم به بد بودن ترشی برای او نفعی ندارد چون عمل به این علم را ترک کرده است .و به نتیجه این

ارکان پنجگانه در گفتار حضرت بنگر وقتی بنده این گونه باشد جز برای خدا

کار نمی کند و قلبش

منحرف نمی شود و این سه امر است اول اخلاص زیرا وقتی دانست که مخلوق ضرر و نفعی

ندارد برای مخلوق عمل نمی کند و خواهان مقامی در قلب او نیست .پس انگیزه ریاکار از بیخ

کنده شد و قلبش منحرف نشد .و به اخلاص استقامت یافت .و اعمال عبادی وی به قصد قربت

در جای شایسته خویش قرار گرفت .

دوم عزت نفس با کمال بی نیازی از مردم در اینکه طمع خود را از مردم می برد زیرا هر کس

فهمید که مردم روزی ده نیستند به ایشان امید نمی بندد و با امیدش به پروردگارش اعتماد

می کند زیرا خدای روزی ده است و نه غیر او .

سوم به امنیت می رسد و از جمیع مخلوقات و همه جانوران موذی نمی هراسد و به همین

خاطر مخلصین و عابدان و رهروان ( سیاح ) از جلوی حیوانات می گذرند ولی نمی ترسند .زیرا

هر کس که یقین دارد که مخلوق ضرر نمی رساند از او نمی هراسد و اعتقادش در مورد درندگان

همانند اعتقادش در مورد پشه است .

[امام صادق و شیر ] ( 2 ) ابو حازم عبد الغفار بن حسن حدیث کرد که در زمان منصور من با ابراهیم بن ادهم بودم که به

کوفه آمد و ابو عبد الله جعفر بن محمد بن علی علوی نیز به کوفه آمد جعفر بن محمد ( ع ) بیرون آمد

و می خواست به مدینه برگردد .علما و اهل فضل کوفه آن حضرت را مشایعت کردند و از جمله

ایشان ثوری و ابراهیم بن ادهم بودند .مشایعت کنندگان پیش افتادند ناگاه شیری را در راه دیدند .

ابراهیم ادهم به ایشان گفت بایستید تا

جعفر بن محمد بیاید پس بنگریم که چه می کند .امام

--( 88 )--

جعفر صادق علیه السلام آمد قصّه شیر را باز گفتند حضرت امام صادق علیه السلام به سوی شیر

رفت تا نزدیک شیر رسید و گوشش را گرفت و او را از مسیر دور ساخت سپس به ایشان روی

کرد فرمود بدانید که اگر مردم خدای را آن گونه که سزاست اطاعت می کردند بارهایشان را بر شیر

حمل می کردند .

[حضرت علی ( ع ) و شیر و ردّ شمس ] ( 1 ) جویریه بن مسهّر گفت با امیر المؤمنین به طرف بابل ( عراق ) رفتیم جز ما دو نفر هیچ کس

نبود پس از آنجا گذشتیم و ما در شوره زار راه می رفتیم ناگهان شیری را در راه نشسته دیدیم و

شیر ماده در پشت سرش و شیر بچگان پشت سر او بودند لگام مرکب را کشیدم تا به عقب

برگردم .حضرت فرمود ای جویریه جلو برو او سگ خداست هیچ جنبنده ای نیست که موی

پیشانی او در دست خدا نباشد و شر آن را جز خدا نمی گرداند ناگهان شیر را دیدم که به طرف آن

حضرت آمده و دم تکان می دهد و نزدیک حضرت شد و صورتش را به پای حضرت مالید

سپس خدای تعالی او را به سخن آورد با زبانی باز و گشاده گفت السلام علیک یا امیر المؤمنین

وصی خاتم النبیین حضرت جواب داد و علیک السلام ای حیدره تسبیح تو چیست شیر

جواب داد سبحان ربی سبحان الهی منزه است کسی که مهابت و ترس مرا در دل بندگانش

انداخت سبحانه سبحانه پس امیر المؤمنین براه افتاد و

من هم با او بودم و همچنان زمین شوره زار

بود و وقت نماز عصر رسید و نزدیک به فوت شدن بود .با خودم گفتم وای بر تو ای جویریه

آیا تو بهتر می دانی و یا حریصتر از امیر المؤمنین به نمازی در حالی که داستان شیر را دیدی .پس

راه افتاده و من هم با او بودم تا آنکه زمین شوره زار را پیمودیم آن حضرت پاهایش را در یک

طرف قرار داد از مرکب پایین آمد پس دو بند دو بند اذان گفت و دو بند دو بند اقامه گفت آنگاه به

آهستگی لبانش را جنباند و با دستش اشاره کرد و خورشید از همان جایگاه وقت عصر طلوع کرد

و بهنگام مراجعت از خورشید صدایی هولناک بلند شد پس نماز عصر را با امامت آن حضرت

بجا آوردم وقتی که نماز به پایان رسید سر را بالا گرفتم خورشید به حال خویش بود چشم بهم

زدنی نگذشت که ستارگان دمیدند پس از آن اقامه گفت و مغرب را خواند .آنگاه سوار شد و رو به

من کرد فرمود ای جویریه آیا تو گفتی این ساحری دروغگوی است و وقتی طلوع و غروب

خورشید را دیدی پنداشتی که سحر است یا چشمانم خیره گردید الان فکر شیطانی را در مورد

شیر و گفتارش از سرت بیرون می کنم آیا نمی دانی که خدای عز و جل فرمود وَ لِلَّهِ اَلْأَسْماءُ

--( 89 )--

اَلْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها 1 خدای را اسمای حسنی است خدای را با آن بخوانید ( 1 ) ای جویریه رسول

خدا ( ص ) در حالت وحی بود و سرش در دامن من بود و

من نماز عصر را نخوانده بودم پس

خورشید غروب کرد و من نماز عصر را هنوز بجا نیاورده بودم به من فرمود آیا نماز عصر را

خواندی عرضه داشتم خیر فرمود بار خدایا علی در طاعت تو و حاجت پیامبرت مشغول بود

و به اسم اعظم خدای را خواند و خورشید برای من بازگشت پس من به آرامی نماز گزاردم سپس

غروب کرد بعد از اینکه طلوع کرده بود پس او که پدر و مادرم فدایش باد خواند به من یاد داد

پس من الان خدای را با آن خواندم ای جویریه حقیقت در قلوب مؤمنین روشنتر از القای

شیطانی است همانا من از خدای خواستم که القای شیطانی را از قلب تو بر دارد در قلب خود چه

می یابی عرض کردم ای آقای من آن تردید از قلب من برفت .

( 2 ) بدان که این گفتار آن حضرت که فرمود وقتی که از خلایق نخواهد به عبودیت اقرار نموده

است دلیل بر این است که ایمان سائل ضعیف و ایمان امیدوار قوی است زیرا وقتی

بخشندگان غیر خدا را نفی کرد از درخواست از غیر حق تعالی رویگردان می گردد .و توحیدش

خالص می شود و عبودیتش کامل می گردد .( 3 ) و در این معنا روایاتی از امام صادق علیه السلام در

گفتار حق تعالی که فرمود ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ 2 اکثر مردم ایمان به

خدای نمی آورند جز در حالی که مشرک هستند وارد شده که امام فرمود منظور از این سخن

مردی است که می گوید اگر فلانی نبود ما هلاک می شدیم و اگر فلانی نبود من به چنان

چیز

نمی رسیدم و اگر فلانی نبود عیال من از دست می رفت آیا نمی بینی که این مرد برای خدا در

ملکش شریک قایل شد که روزی می دهد و بلا را دفع می کند عرضه داشتم آیا اگر این طور

بگوید خدا بواسطه فلانی بر من منت نمی گذاشت هلاک می شدم فرمود این طور و نظیر آن

عیب ندارد .

( 4 ) و فرمود شیعه ما کسی است که از مردم چیزی در خواست نکند و لو از گرسنگی بمیرد و

بهمین خاطر گواهی سائل و گدا مردود است .( 5 ) پیامبر اکرم ( ص ) فرمود شهادت و گواهی کسی که

پیش مردم دست دراز می کند مردود است .

( 6 ) و امام علی بن الحسین علیه السلام در روز عرفه به مردی نگاه کرد که از مردم گدایی میکرد

فرمود ایشان بدترین مردم خلق خدا هستند مردم به خدا روی آوردند و ایشان به مردم روی

---------------

( 1 ) .7 اعراف 180 . ---------------

( 2 ) .12 یوسف 106 .

--( 90 )--

آوردند .

( 1 ) و ابو عبد اللَّه علیه السلام فرمود اگر کسی که از مردم سؤال می کند می دانست که سؤال و در

خواست از مردم چه گناه بزرگی است هرگز کسی از کسی درخواست نمی کرد و اگر شخص مورد

درخواست می دانست که چه ثواب عظیمی دارد هرگز کسی دیگری را از عطا منع نمی کرد .

فصل [( پاره 2 ) درخواست حاجت از دیگران و بر آوردن حاجت ایشان ] درخواست حاجت از دیگران زشت است چنان که رد کردن در خواست دیگران ناپسند است .

( 2 ) امام صادق علیه السلام فرمود هر کس

بدون نیاز سؤال کند مثل اینکه آتش خورده است .( 3 ) و امام

باقر علیه السلام فرمود قسم به خدایی که حق است هیچ کس در سؤال را بر خود باز نکرده است

جز آنکه خدا در فقر را بر وی باز کرده است .( 4 ) و سید عابدین امام سجاد ( ع ) فرمود من ضامن بر

پروردگارم باشم که هیچ کس بدون حاجت و نیاز سؤال نکرده جز آنکه خدای تعالی او را مجبور

به سؤال و درخواست از دیگران در حالی که نیازمند است می کند .

( 5 ) و روزی پیامبر ( ص ) به اصحابش فرمود آیا با من بیعت نمی کنید عرضه داشتند ای رسول

خدا ( ص ) ما با شما بیعت کردیم .فرمود با من بیعت کنید که هرگز از مردم چیزی نخواهید بعد

از آن اگر تازیانه از دست کسی می افتاد برای آن از مرکب پایین می آمد و به احدی نمی گفت که به

من بدهید .

( 6 ) و فرمود اگر کسی ریسمانی بگیرد و با آن بر پشتش هیزم بگیرد و بیاورد و بفروشد و

آبرویش را حفظ کند بهتر از آن است که در خواست کند .

[رسول خدا و مرد نیازمند ] ( 7 ) امام صادق فرمود حال و روز مردی از اصحاب رسول خدا ( ص ) سخت گردید و زنش بدو

گفت اگر به پیش پیامبر می رفتی و از او درخواست می کردی خوب بود .آن مرد پیش پیامبر آمد

شنید که حضرت فرمود هر کس از ما بخواهد به او می دهیم و هر کس بی نیازی پیشه کند خدا او

را بی نیاز

می کند مرد گفت حتما مقصودش منم پس به سوی زنش برگشت و او را از ماجرا خبر

داد .

زن گفت رسول خدا ( ص ) نیز بشری است از حالت او را آگاه کن دوباره به پیش پیامبر ( ص )

آمد وقتی آن حضرت او را دید فرمود هر کس از ما درخواست کند ما به او عطایی می کنیم و

--( 91 )--

هر کس بی نیازی جوید خدا او را بی نیاز می کند تا آن که مرد سه بار آمد ( هر بار همین را می شنید )

آنگاه آن مرد رفت و تبری را قرض کرد سپس به کوه آمد و بالا رفت و هیزمی جمع آوری کرد و

آن را آورد و به نصف چارک آرد فروخت فردا نیز روانه گردید و هیزم بیشتری آورد و آن را فروخت و

پیوسته مال بیشتری پس انداز نمود تا آنکه تبری خرید سپس مقداری بیشتری پس انداز نمود و

با آن دو شتر جوان و غلامی خرید و به تدریج کار و بارش خوب شد آنگاه به پیش پیامبر ( ص )

آمد و او را از داستان مطلع کرد و قصه آمدن خود و گفتار آن حضرت را برای آن حضرت تعریف

کرد حضرت فرمود

من گفته بودم که هر کس از ما بخواهد به او می دهیم و اگر بی نیازی جوید خدا او را بی نیاز

می کند .

( 1 ) و امام باقر علیه السلام فرمود درخواست حاجت از مردم سلب عزت می کند و حیا را از بین

میبرد .و یأس از آنچه در دست مردم است باعث عزت مؤمنین است و همین یأس از خلق ثروت

مهیا و آماده است و طمع فقر موجود است .( 2 ) و از پیامبر ( ص ) آمده است که هر کس بی نیازی جوید

خدا او را بی نیاز می کند و هر کس عفت پیشه کند خدای تعالی او را عفیف می کند و هر کس از خدا

بخواهد خدای او را اعطا می کند و هر کس باب درخواست را بر خود بگشاید خدای تعالی هفتاد

در فقر را بر او می گشاید که کمترین آن را چیزی جبران نمی کند .

( 3 ) و مردی از او سؤال کرد و عرض کرد بوجه خدای از تو می خواهم .حضرت دستور داد که

پنج تازیانه به او بزنند .سپس فرمود بوجه لئیم خود بخواه و از وجه خدای کریم سؤال نکن .

[رد سائل ناپسند است ] ( 4 ) و فرمود درخواست سائل را رد نکنید .اگر گدایان دروغ نمی گفتند هرگز ردکننده فقیر

رستگار نمی شد .( 5 ) و فرمود سائل را با مال اندک یا به نرمی و مهربانی رد کنید زیرا سائلی غیر از

جن و انس از شما سؤال می کند تا به ببیند شما چگونه در عطایای الهی رفتار می کنید .

( 6 ) راوی گوید ما صبحگاه بر در خانه امام صادق علیه السلام نشسته بودم گدایی به در خانه

حضرت آمد و چیزی خواست او را رد کردند حضرت ایشان را ملامت بسیار کرد و فرمود اولین

سائلی که بر در خانه آمد و سؤال کرد شما او را رد کردید سه نفر را اطعام کنید آنگاه مختارید اگر

خواستید اضافه کنید اضافه کنید و الاّ حق آن روز را ادا کردید .و فرمود یک

نفر و یا دو نفر و یا

سه نفر را بدهید بعد از آن مختارید .

--( 92 )--

( 1 ) و از پیامبر ( ص ) وارد شده است که وقتی سائلی در شب در خانه شما را زد او را رد نکنید .( 2 ) و

حضرت فرمود ما به غیر مستحق می دهیم از ترس آنکه مبادا مستحق رد شود .

( 3 ) و علی بن الحسین علیه السلام فرمود صدقه در شب خشم پروردگار را فرو می نشاند .( 4 ) و به

ابی حمزه فرمود اگر خواستی که خدای تعالی مرگ تو را پاکیزه گرداند و تو را به هنگام ملاقات با

حق ببخشد نیکی کن و در پنهان صدقه بده و صله رحم نما زیرا اینها بر عمر می افزایند و فقر را

بر طرف می سازند و هفتاد نوع مرگ بد را بر طرف می سازند .

[صدقه پنهانی و صدقه بر ارحام ] ( 5 ) و از پیامبر سؤال شد کدام صدقه افضل است فرمود صدقه بر ارحامی که با تو در پنهان

دشمنی دارند .( 6 ) و از امام صادق علیه السلام پرسیدند که به چه کسی باید صدقه داد و آیا به

کسانی که به در خانه می آیند و یا از ایشان باز گیرد و به خویشان دهند فرمود اگر صدقه را به

خویشان دهند اجر صدقه به فامیل بیشتر است .و فرمود هر کس در ماه رمضان صدقه دهد هفتاد

نوع بلا از او دور می شود .( 7 ) و از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود وقتی قبل از روز

جمعه خواستید صدقه دهید تا

روز جمعه به تاخیر بیاندازید .( 8 ) و فرمود هر کس تشنه ای را آب

دهد خدای تعالی از رحیق مهر زده بهشتی به او دهد .( 9 ) و امام صادق علیه السلام فرمود بهترین

صدقه سیراب کردن جگر تشنه است و هر کس جگر تشنه ای از حیوان یا غیر آن را سیراب کند

خدای تعالی در روزی که سایه ای جز سایه خدا نباشد او را در تحت سایه خود می گیرد .

قسم دوّم

[ثروت ما زاد بر نیاز ] ( 10 ) غذای اضافه وبال گردن صاحبش است زیرا در غذای حرام عقاب است و در حلال آن

حساب .( 11 ) عبد الله عمر روایت کرد که از رسول خدا ( ص ) شنیدم که می فرمود امت من در دنیا به

سه طبقه تقسیم می شوند طبقه اول ثروت اندوزی و ذخیره اموال را دوست ندارند و در حفظ و

احتکار آن کوشش نمی کنند و رضایت دنیوی شان در سدّ جوع و ستر عورت است و بی نیاز از

دنیا هستند .تا آنکه به دار آخرت برسند .ایشان کسانی هستند که در امنیّت اند و ترس و اندوهی

ندارند .

( 12 ) طبقه دوم علاقمند ثروت اندوزی از راههای حلالند که با آن صله ارحام نمایند و به برادران

نیکویی کنند و با فقرا همراهی کنند اگر ایشان بر سنگ صاف و سخت دندان نهند بر ایشان آسانتر

--( 93 )--

است که در همی از غیر حلال کسب نمایند یا حقی را منع کنند یا اینکه خازن اموال تا روز

مرگشان باشند ایشان کسانی هستند که اگر در حساب نکته گیری شود عذاب می شوند و اگر از

ایشان

عفو شود سالم می مانند .

( 1 ) امّا طبقه سوم کسانی هستند که جمع مال خواه از حلال و خواه حرام را دوست دارند و

واجبات مالیه را ادا نمی کنند بر ایشان لازم می شود که به اسراف و تبذیر خرج کنند و با بخل و

احتکار جمع مال نمایند ایشان همانی هستند که دنیا زمام قلوب ایشان را گرفته تا آنکه با

گناهانشان وارد آتش شوند .

( 2 ) و از آن حضرت روایت شده است که فرمود

هیچ مال حرام با صدقه اجر داده نمی شود و از انفاق برکت نمی یابد و بعد از مرگ باقی

نمی ماند جز آنکه کاسب حرام را به آتش بکشاند .

[مرد محتضر با اموالش ] ( 3 ) و از امیر المؤمنین علیه السلام در مورد بزرگترین شقی پرسیده شد فرمود مردی که دنیا را

برای دنیا ترک کند پس دنیا از او فوت شود و از آخرت زیان بیند و مردی که عبادت کند ولی در

اجتهاد و کوشش و روزه ریا کند چنین مردی از لذات دنیا به خاطر دنیا محروم می شود و دچار

زحمتی شده که اگر خالصانه می بود مستحق ثوابش می شد سپس وارد دار آخرت می شود و

گمان می کند که میزان عمل او سنگین است ولی آن را هباء منثورا می بیند .به او می گویند حسرت

چه کسی بیشتر است می گوید آن کس که مال خود را در ترازو و میزان دیگری می بیند خدای

تعالی او را در جهنم می کند و وارث او را بواسطه آن مال داخل بهشت می کند .عرضه داشتند

چطور چنین چیزی ممکن است فرمود چنان که بعضی از برادرانم از مردی برایم تعریف

کرد که

در حال جان دادن شخصی وارد خانه وی شد آن شخص به من گفت ای فلان نظر تو در مورد صد

هزاری که داخل صندوق است که زکاتش را ندادم چیست گفتم برای چه جمع کردی گفت برای

ادای حقوق سلطان ( مالیات ) و مباهات در فامیل و ترس از ناداری عیال و ترس از حوادث

زمان جمع آوری کردم حضرت فرمود آنگاه هنوز از خانه اش خارج نشده بود که نفسش بیرون

آمده بود .پس حضرت علی علیه السلام فرمود سپاس خدای را که او را به خاطر اموال باطل در

--( 94 )--

حالی که ملامت گردیده و مستحق ملامت شد از دنیا خارج کرد 1 اموالی که در کیسه ریخت و

سرش را محکم بست و حقوق صاحبانش را به آنها نداد و برای جمعش در بیابانهای بی آب و

علف و صحراهای خشک و سوزان راه پیمود و در دل دریاها سفر کرد .ای آگاه فریب مخور

چنان که رفیقت دیروز فریب خورده است زیرا بیشترین حسرت را در روز قیامت کسی می خورد

که مال خود را در ترازوی دیگران می بیند و خدای تعالی این را به آن مال وارد بهشت می سازد و

به آن مال او را وارد آتش می کند .

[اعمال بدون ولایت ] ( 1 ) و امام صادق علیه السلام فرمود زیانکارتر از این مرد حسرت کسی است که مال زیاد را با

زحمت فوق العاده و دست بگریبان شدن با اهوال و حوادث جمع کند سپس مال خود را با

صدقات و میراث فنا کند و جوانی و قوّت خود را در عبادات و نمازها بگذارد ولی

برای حضرت

علی بن ابی طالب حقی ( ولایت ) را قایل نباشد و محل او را از اسلام نشناسد و کسی را که یک

دهم ارزش او را ندارد بلکه یک دهم از یک دهم او نباشد او را بالاتر از حضرت بداند بر ادله

واقف می شود ولی در مورد آن فکر نمی کند و بواسطه آیات و اخبار با او محاجّه می شود ولی

ابا می کند و جز به گمراهی اش نمی افزاید این حسرتش از هر حسرتی بیشتر است و در روز

قیامت می آید و صدقاتش بسان افعی برای او متمثل می شود و او را میگزد و نمازها و

عباداتش بسان ملایکه عذاب الهی متمثل می شوند او را به جهنم می کشانند می گوید وای بر

من مگر من از نمازگزاران نبودم آیا من از پاکان نبودم آیا از اموال و زنان مردم پرهیز نکردم ولی

چرا به این مصیبت و بلا دچار شدم به او گفته می شود ای شقی عمل تو برای تو فایده ای

ندارد زیرا اعظم واجبات الهی بعد از توحید خدا و ایمان به نبوت حضرت محمد بن عبد اللَّه

علیه السلام را ضایع کردی و شناخت حق علی ( ع ) ولی خدا را که لازم بود ترک کردی و خود را

ملتزم به امامت دشمنان خدا کردی .که بر تو حرام بود اگر به عوض این اعمالت خدای را از اول

دنیا تا آخرش عبادت می کردی و بدل صدقات همه اموال دنیا را صدقه می دادی بلکه اگر زمین

پر از طلا می بود و تو آن را صدقه می دادی آن اعمال و صدقات جز دوری از رحمت خدا برای تو

چیزی به ارمغان نمی آورد

و به خشم خدا نزدیک تر می شدی .

---------------

( 1 ) بابا افضل کاشی در همین مورد می فرماید

هرگز پر طاوس به کرکس ندهند و ان را که گلیم باید اطلس ندهند

گویی که فلان مرد و خیرات نکرد خیرات عزیز است به هر کس ندهند دیوان ص 105

--( 95 )--

[ملک الموت و مرد ثروتمند ] ( 1 ) و پیامبر ( ص ) فرمود از مال بپرهیزید در گذشته مردی بود که اموال و اولادی داشت و آن

اموال را برای خود و عیالش جمع آوری و خزینه کرده بود روزی ملک الموت در کسوت

درویشان به در خانه اش آمد و در زد و خدمتگزاران جلوی در آمدند فرمود آقایتان را بخواهید

( که با او کار دارم ) گفتند آیا آقای ما برای امثال تو به کنار در می آید و او را کنار زدند و از کنار در

دورش کردند بار دیگر به همان هیبت و حالت ( درویشان ) به پشت در آمد و فرمود آقایتان را

صدا بزنید و او را خبر کنید که ملک الموت آمد .وقتی این سخن را آقایشان شنید از ترس نشست

و ملایم شد و به اصحابش گفت با او به نرمی گفتگو کنید و به او بگویید شاید در طلب غیر از

آقای ما هستی خدا تو را مبارک گرداند ملک الموت به ایشان گفت خیر و داخل شد و به او

گفت بلند شو و آنچه می خواهی وصیت کن زیرا من روح تو را قبل از خروج از خانه می گیرم

خانواده اش صیحه زدند و گریه کردند پس آن مرد گفت صندوقها را باز کنید و

آن را برگردانید تا

طلا و نقره اش بریزد سپس روی به مالش کرد و او را دشنام می داد و می گفت لعنت خدا بر تو باد

ای مال پروردگارم را از یادم بردی و از کار آخرت مرا غافل ساختی تا آنکه امر خدا مرا فرو

گرفت .خدای تعالی مال را به سخن آورد و گفت چرا مرا دشنام می دهید ملامت بر تو بیش از من

است آیا تو در چشمان مردم پست نبودی مردم به خاطر من تو را بالا بردند آیا به در درهای

سلاطین و بزرگان حاضر نمی شدی و خوبان هم می آمدند قبل از آنها داخل می شدی و ایشان

بعد از تو داخل می شدند .آیا دختران سلاطین و بزرگان را نمی خواستی و صلحا و خوبان هم

می خواستند اما به تو می دادند و ایشان را رد می کردند اگر در راه خیرات هم مرا می بخشیدی من

امتناع نمی کردم و اگر در راه خدایم خرج می کردی من کم نمی شدم چرا مرا دشنام می دهی و تو

لئیم تری تو و من هر دو از خاکیم و من بدون گناه به خاک بر می گردم و تو به گناه مالداری

رهسپار می شوی .مال این گونه به صاحبش می گوید

فصل [( پاره 3 ) عاقبت مال اندوزی ] ( 2 ) بدان که عاقبت مال اندوزی و تلاش در جمع ثروت ورشکستگی است و چنین انسانی از

عقل سلیم برخوردار نیست به دلایلی مطلب را روشن می کنیم اول آنکه به خود ستم می کند

زیرا ثروتمند متحمل رنج و اندوه ثروت می شود که این ثروت مورد ضمانت حق تعالی قرار

--( 96 )--

گرفته است چون بار ثروت سنگین است و اندوه آن

زیاد .اگر ثروتمند در میان جمع باشد فکر

ثروت او را مشغول می سازد و اگر تنها باشد پاسبانی مال او را بی خواب می سازد .( 1 ) یکی از

دانشمندان گفت فقرا سه چیز را انتخاب کردند یقین و فراغت بال و سبکی حساب .و ثروتمندان

سه چیز را انتخاب کردند رنج خود اشتغال خاطر و سختی حساب .

[ثروت آرزوهای خفته را بیدار می کند ] ( 2 ) دوم فکر او پیوسته مشغول مال است آرزوهای خود را در باره پول به پرواز در می آورد در

اینکه با آن چه کند چگونه زیادش نماید و از دزد و ظالم حفظ کند و از آن کامجویی کند زیرا اگر

آرزویی نداشت آن را جمع نمی کرد .ناگاه اجلش می آید و آرزوهایش را در هم می ریزد و اموال وی

به دیگران به ارث می رسد .

( 3 ) حضرت عیسی علیه السلام فرمود وای بر دنیا دار چگونه می میرد و مال را ترک می کند .و

چگونه به مال پناه می دهد ولی مال او را می فریبد .او به مال اعتماد می کند و مال با او دشمنی

می کند .

( 4 ) سوم جمع ثروت باعث تولد آرزوست و سیاهی و سنگدلی را به ارمغان می آورد و شیرینی

عبادت را از دل خارج می کند و همین از مهلکات است .( 5 ) عیسی علیه السلام فرمود به حقیقت با

شما سخن می گویم همان طور که بیمار به غذا نگاه می کند و از شدت درد از غذا لذت نمی برد

صاحب ثروت با شیرینی دنیا از عبادت لذت نمی برد و شیرینی آن را نمی یابد .و به حقیقت

می گویم همان طوری که اگر سوار مرکب نشوند

ضعیف می شود و چموش می گردد و اخلاقش

دگرگون می شود دلها نیز چنانند وقتی دل بیاد مرگ نرم نشود و با عبادت رام نشود تاریک و

سخت می گردد .و به حقیقت با شما می گویم اگر خیک پاره نشود ممکن است ظرف عسل شود

اگر شهوتها قلوب را ندرد و طمع او را آلوده نکند یا نعمت های دنیا آن را تاریک نسازد بزودی

ظرف حکمت می شود .

( 6 ) چهارم مال در جهت عکس مراد و مقصود آدمی واقع شده است زیرا تلاش و کوشش و

جمع آوری مال در این است که در راحتی قرار گیرد ولی مال بر اندوه و رنج می افزاید و با جمع

مال ترس از شیران درنده و سگهای پارس کننده دوباره باز می گردد .

( 7 ) دانشمندی می گوید فقیر از سه چیز راحت شد و ثروتمند به آن دچار شد .گفتند آن سه چیز

چیست گفت ستم سلطان حسد همسایه ها و چاپلوسی برادران .( 8 ) امیر المؤمنین علیه السلام

--( 97 )--

فرمود فقر بهتر از ستم همسایه و ظلم سلطان و تملّق برادران است .

و طالب المال فی الدّنیا یحرسه

و لم یخف عند جمع المال عقباها

کدوده القزّ ظنّته سترتها

تعینها و الّذی ظنّت أرادها

دنیا طلب در دنیا از مال پاسبانی می کند وی از عاقبت جمع آوری مال نمی هراسد .

همانند کرم ابریشم که گمان می کند پوشش وی او را کمک می کند ولی آنکه او را یار تصور

کرده هلاکش می کند .

[ثروت به قیمت زندگی ] ( 1 ) پنجم ثروت را به قیمت عمر بدست آورده است و حال آنکه ارزش عمر در دنیا و آخرت

بیش از مال

است زیرا اگر به عاقلی بگویند عمر خود را به پادشاهی دنیا می فروشی قبول

نمی کند بلکه به هنگام دیدن و تجلّی ملک الموت برای قبض روحش اگر یک روز از عمرش را با

جمیع مالش معامله کنند و فدا خواهند که در آن روز کارهای انجام نشده آخرتی را انجام دهد فدا

می دهد .علامه جار اللَّه زمخشری در کتاب ربیع الابرار روایت کرد که وقتی مرگ عمر بن خطاب

رسید به پسران و نزدیکانش گفت اگر من مالک طلا و نقره به اندازه کره زمین بودم آن را فدیه

می دادم تا از هول و هراس سکرات مرگ که اکنون می بینم رهایی یابم .حال شما بتدریج عمر

خود را با اشیای پست و کم که اهمیت و قیمتی ندارد عوض می کنید آیا نمی بینی و فکر نمی کنی

که نهایت زندگی انسان غالبا صد سال است اگر مخیّر شود و با او گفتگو کنند که این صد سال را

با تمام کره زمین پر از طلا معامله کنند آن صد سال را نمی فروشد .پس بیاندیش که ارزش هر

سال تو چه مقدار است .و نگاه کن برای هر ماهت چه مقدار می افتد و آنگاه ارزش و مقدار هر روز

را بسنج می بینی که ارزش آن هزاران هزار است که نمی توانی آن را بشماری سپس این روز

پر ارزش را به درهمی و دیناری و نصف دیناری می فروشی کدام خسارت از این بیشتر است .

اشکال انسان نیازمند غذا است تا بدنش را نگهدارد و آن بدون کسب ممکن نیست نهایت

چیزی که انسان از کسب حلال یک روز بدست می آورد در هم و دیناری است پس خسارت

--( 98

)--

حتمی است .

در جواب گویم اگر مقصود بنده از کسب مقدار غذایی باشد که بدنش در کار برای آخرت

توان پیدا کند آن روز را به درهم و دیناری نفروخته است و روز روز عبادت است زیرا طلب روزی

با این قصد عبادت است عبادت اندک با چندین برابر تمام دنیا قابل مقایسه نیست زیرا

نعمت های آخرت همیشگی است و نعمت های دنیا موقت است و نسبت دایم و موقت چیست

[نعمت های آخرت ] ( 1 ) آیا گفتار پیامبر ( ص ) را نمی بینی که فرمود هر کس بگوید سبحان الله خدای تعالی ده درخت

برای او در بهشت می کارد که از انواع میوه ها در آن موجود است و این ده درخت اگر به دنیا بیایند

و با آن تعریفی که از خوش طعمی و لذت های مختلف از یک چیز کرده اند چنان که روایت شده

که شخص از رطب جلوی خود به اندازه میلش بخورد انگور می گردد و وقتی از آن به تعدادی که

خواست خورد انجیر و یا انار می شود و همین طور به صورت میوه های رنگارنگ در پیشگاه آدم

قرار می گیرد و مطابق آرزوی طالبش میوه می آید بدون آنکه زحمت چیدن بکشد همان گونه که

انسان اشتهایش می کشد میوه می آید اگر به انگور اشتها پیدا کرد انگور می آید و اگر انار خواست

انار به پیش می آید .پس اگر یک درخت این طوری به دنیا بیاید و کسی بخواهد آن را بفروشد فکر

می کنی پادشاهان چه مبلغ برای آن بپردازند باز چگونه ( ارزشش خواهد بود ) اگر وصف شود که

نه نیازی به آب دادن دارد و نه مراقبت و زحمت می خواهد بلکه

اگر وصف درخت این باشد که

در ده هزار سال باقی می ماند و نسبت ده هزار سال تا ابد الآباد و تا همیشه چیست ( 2 ) رسول

خدا ( ص ) فرمود .اگر لباسی از لباسهای اهل بهشت بر اهل دنیا افکنده شود چشمان ایشان تحمل

دیدنش را ندارد و از شهوت نگاه خواهند مرد اگر این حال لباس است پس پوشنده آن چگونه

است

( 3 ) و از همین باب گفتار امیر المؤمنین علیه السلام است اگر چشم قلبت را به اوصاف بهشت

بگشایی از تعجیل در رسیدن و شوق به وصال آن درخت روحت از این مجلس به اهل آخرت و

اهل قبور می پیوندد و از قفس تن پرواز می کند اگر ذکر اوصاف نعمت های اخروی این گونه

اشتیاق را بر می انگیزد اگر انسان با خود آن نعمت روبرو شود چگونه خواهد بود

( 4 ) و از ائمه اطهار علیهم السلام آمده هر چیز دنیا شنیدنش بهتر از دیدنش است و هر چیز آخرت

دیدنش بالاتر از شنیدنش می باشد ( 5 ) و خدای تعالی فرمود وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً

--( 99 )--

کَبِیراً 1 .

وقتی آنجا را ببینی نعمت و سلطنت بسیار بزرگ مشاهده نمایی .

( 1 ) و در کتاب وحی قدیم آمده است برای بندگان خویش آماده کردم چیزی را که نه چشمی

دیده و نه گوشی شنیده و نه بر قلب بشری خطور کرده است .

( 2 ) ای خواننده اگر نفس تو به این نعمت مشتاق است پس دنیا را ترک کن زیرا مهر آخرت ترک

دنیاست و مثل دنیا و آخرت همانند

دو هوو ( 22 ) است هر کدام را بیشتر راضی کنی دیگری را

خشمناک ساختی و مثالش همانند مثال مشرق و مغرب است که به هر اندازه به یکی نزدیک

شوی از دیگری دور می گردی .( 3 ) و گفتار آقای ما امام صادق ( ع ) هم از این مقوله است ما دنیا را

دوست می داریم و اینکه به ما ندهند بهتر از آن است که به ما بدهند و هیچ چیز را به فرزند آدم

ندهند جز آنکه نعمت اخروی وی را کم گذارند .معنای فرمایش حضرت که فرمود ما دنیا

را دوست داریم اشاره به نوع انسان است و این زبان حال مکلفین در دنیاست و اشاره به خود

حضرت و پدران و فرزندانش صلوات الله علیهم اجمعین ندارد زیرا ایشان به مقدار بهره دنیوی از

حظّ اخروی ایشان کاسته نمی گردد .چگونه حظّ اخروی ایشان کم گردد ( 4 ) با آنکه جبرائیل سه بار بر

پیامبر ( ص ) نازل شد و کلید گنج های دنیا را آورد و در همه آنها می گفت اینها کلید گنج های

دنیاست و از حظّت پیش پروردگارت کاسته نمی گردد حضرت ابا کرد و آن حضرت آنچه را که

خدای تعالی دوست می داشت تحقیر کند تحقیر می کرد .زندگی دنیای تو در قبال خرید این

نعمت بزرگ جز ساعتی بیش نیست زیرا از نعمت های گذشته لذتی نمی یابی و از سختیهای آن

دردی نمی کشی و چه بسا آینده را درک نکنی و دنیا عبارت از لحظه ای است که در آن هستی .( 5 ) و از

همین باب است گفتار مولی علی ( ع ) به سلمان که فرمود

غمهای دنیا را فرونه زیرا به یقین

می دانی که از آن جدا می شوی با آنکه هیچ کس را ندیدم که دنیای خود را به آخرت فروخت جز

آنکه از هر دو سود برد و هیچ کس را ندیدم که آخرت را به دنیا فروخته باشد جز آنکه از هر دو

زیان دید زیان اهل دنیا مسلم است زیرا خدای تعالی به دنیا می فرماید هر کس که مرا خدمت

کند او را خدمت کن و هر کس تو را خدمت کند او را به زحمت و مشقت بیانداز .اگر شغلی برای

کسب داری یاد خدا را غنیمت شمار و نامه عملت را پر از حسنات کن مگر حکایت عابد آهنگر

را با آن که در بازار مشغول آهنگری بود و ذکر خدای می کرد نشنیدی که چه شخصیتی والا

گردید ان شاء اللَّه در همین کتاب در باب ذکر بیاید .

---------------

( 1 ) .76 انسان 20 .

--( 100 )--

[روز امیر المؤمنین چگونه می گذشت ] ( 1 ) از مولی امیر المؤمنین علیه السلام روایت شد که وقتی از جهاد فارغ می شد برای آموزش

مردم و قضاوت می نشست و وقتی از آن فارغ می شد در بوستان خود مشغول کار می گردید و با

این همه یاد خدای تعالی می نمود .

[امیر المؤمنین از خلیفه مشگل گشایی می کند ] ( 2 ) حکم بن مروان از جبیر بن حبیب حکایت کرد

قضیه ای برای عمر بن خطاب اتفاق افتاد بلند می شد و می نشست به این طرف و آن طرف

می زد و می افتاد ( بی قراری می کرد ) سپس گفت ای جمع مهاجران در حکم آن چه دارید گفتند

ای امیر المؤمنین تو پناهگاه و

مرجع هستی خشمگین شد و گفت یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا

اِتَّقُوا اَللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِیداً 1 ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا بپرهیزید و گفتار درست

بگویید .به خدا قسم شما و من میدانیم که مرد این قضیه کیست و آگاه به آن کدام است گفتند

شاید مقصودت ابن ابی طالب علیه السلام است .گفت از او به کجا بروم آیا هیچ زن آزاده ای

همانندش را زاییده است گفتند کسی را به سوی او بفرست عمر گفت وی کوه بلند مرتبه ای از

خاندان هاشم و خویشی از رسول خدا ( ص ) و تتمه علم است به پیش او باید رفت نه آنکه او

بیاید .به سوی او رفتند حضرت در حالی که شلواری کوتاه در پایش بود درون باغش بیل می زد

و می فرمود أَ یَحْسَبُ اَلْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً أَ لَمْ یَکُ نُطْفَهً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی ثُمَّ کانَ

عَلَقَهً فَخَلَقَ فَسَوَّی 2 .آیا انسان پنداشته که بیهوده واگذاشته می شود آیا از نطفه و از منی که در

رحم ریخته می شود نبود پس خون بسته شده ای گردید پس و خدای خلقش کرد و اعضای او را

درست کرد .و اشک از چشمانش بر صورت می ریخت .قوم به خاطر گریه اش به گریه در آمدند

سپس از گریه آرام گرفت و مردم هم از گریه آرام گرفتند .سپس عمر از مسأله اش سؤال کرد و

حضرت جوابش را داد عمر دستانش را در هم فرو برد و گفت به خدا قسم خدای تعالی تو را

خواست ولی قوم تو ابا کردند فرمود ای أبا حفص خفّض علیک من هنا إِنَّ یَوْمَ اَلْفَصْلِ

---------------

( 1 ) .32 احزاب

70 . ---------------

( 2 ) .75 قیامت 36 تا 38 .

--( 101 )--

کانَ مِیقاتاً 1 از اینجا صدایت را ببر [داخل این قضیه نشو ]زیرا فردای قیامت که روز جدایی

حق از باطل است میقات ما آنجاست .پس عمر برگشت پس رویش سیاه شده بود به طوری که

انگار به هنگام شب به او نگاه می کردی .

( 1 ) اگر لحضه هایت را به نعمت های آخرت نفروشی به بهایی ناچیز و درهمهایی اندک به دنیا

خواهی فروخت سپس همه عمرت را که به بهای همه دنیا نمی فروختی با بهای اندکی

می فروشی این بها به اندازه یک خانه طلا بلکه نقره بلکه کمتر از آن هم نمی شود ( 2 ) شعر 2

روزگار برای خرید عمرم با من گفتگو کرد من به تمام دنیا آن را نفروختم سپس به تدریج

بدون دریافت بها به دنیا فروختم دو دست این کالا قطع شود که فروشنده آن ناامید گردید

( 3 ) پیامبر ( ص ) خبر داده است که در روز قیامت به ازای هر روز از ایام عمر شخص به عدد

ساعت های شب و روز بیست و چهار خزانه موجود است در روز قیامت درهای آن باز می شود

یک خزانه را پر از نور و سرور می بیند که به هنگام دیدنش شادی و سرور او را در بر می گیرد

بطوری که اگر بر دوزخیان تقسیم کنند از عظمت آن سرور احساس آتش نمی کنند و این ساعت

ساعتی است که در آن طاعت پروردگار را بجای آورده خزانه دیگری را باز می کنند آن را تاریک و

بدبو و ترسناک می بیند بهنگام مشاهده آن آه و ناله ای او را

در بر می گیرد که اگر بر اهل بهشت

تقسیم شود نعمت بر آنها تباه می شود و آن ساعتی است که در آن ساعت نافرمانی کرده .سپس

خزانه دیگری را بگشایند آن را خالی می یابد و چیزی در آن نمی بیند که خوشش آید و یا بدش آید

و آن ساعتی است که در آن خوابیده و یا به حلالهای دنیا اشتغال داشته پس او را احساس

خسارت و تأسف به از دست دادن آن ساعت در بر می گیرد زیرا قدرت بر پر کردن آن ساعت از

حسنات غیر قابل وصف را داشته و از همین باب گفتار حق تعالی است ذلِکَ یَوْمُ اَلتَّغابُنِ 3 آن

روز روز غبن است .

فصل [( پاره 4 ) توجیه دنیا طلبان ] ( 4 ) سخن آدمهایی را که می گویند در دار دنیا از مباحاتش متنعم می شویم و واجبات را انجام

می دهیم و حقوق مالیه را ادا می کنیم قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللَّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ

---------------

( 1 ) .78 سوره نبأ 17 . ---------------

( 2 )

الدهر ساومنی عمری فقلت له ما بعت عمری بالدنیا و ما فیها

ثم اشتریه بتدریج بلا ثمن تبّت یدی صفقه قد خاب شادیها ---------------

( 3 ) .64 سوره تغابن 9 .

--( 102 )--

اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ 1 چه کسی زینت های خدا و رزقهای نیکو را که برای بنده گانش بیرون آورده

حرام کرده است .پس من از نعمت های حلال نظیر خوردنیهای لذیذ و خوشمزه و لباسهای

گرانقیمت و سواریهای گرانبها و خانه های آماده و قصرهای بلند استفاده می کنم و استفاده از این

نعمت ها مرا از پیشگامی با پیشگامان بهشت باز نمی دارد این سخن را

نگیر بلکه بدان که این

گفتار احمقان و فریب خوردگان است به دلایل زیر

الف کسی که در زندگی دنیا غرق است از حرص مهلک جدا نیست که انسان را در شبهات

می اندازد و هر کس در شبهات فرو رود ناچار هلاک می شود .

ب اگر از حرص سالم ماند و چگونه می تواند سالم بماند از سنگدلی و تاریکی دل

و تکبر سالم نمی ماند چگونه سالم ماند در حالی که خدای تعالی می فرماید کَلاَّ إِنَّ اَلْإِنْسانَ

لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اِسْتَغْنی 2 خیر انسان طغیان می کند اگر خویش را بی نیاز بیند .( 1 ) و پیامبر ( ص )

فرمود شما را از پرخوری بر حذر می دارم زیرا پرخوری مهر قساوت بر دل می نهد .

[مرد ثروتمند و فقیر در حضور پیامبر ( ص ) ] ( 2 ) و حسان بن یحیی از ابی عبد اللَّه الصادق علیه السلام نقل کرد که فرمود مردی فقیر خدمت

حضرت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمد و در نزد آن حضرت نشست .مرد ثروتمندی که در

آنجا نشسته بود لباسش را جمع کرد و از او دوری گزید .رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود

چه چیز باعث این رفتار شد آیا ترسیدی که تنگدستی این فقیر به تو بچسبد و یا ثروت تو به

او منتقل شود عرضه داشت ای رسول خدا حالا که این را فرمودی نصف مال من مال او باشد .

حضرت رسول خدا به مرد فقیر گفت آیا از او قبول می کنی عرضه داشت خیر حضرت پرسید

برای چه عرض کرد می ترسم آنچه که باعث رفتار او شود در من هم ایجاد شود

.( 3 ) از امام صادق

علیه السلام وارد شده که در انجیل آمده که عیسی علیه السلام فرمود اللّهم ارزقنی غداه رغیفا

من شعیر و عشیّه رغیفا من شعیر خدایا گرده نانی جو به هنگام صبحگاه به من بده و گرده

نانی جو به هنگام شب به من بده و بیش از این مده چون طغیان می کنم همان طور کسی که در آب

فرو می رود ناچارتر می شود اهل دنیا نیز در قلبشان پرده و سختی می یابند .

( 4 ) ج از قلب وی شیرینی عبادت و دعا خارج می شود و حضرت عیسی ( ع ) بدان اشارت

---------------

( 1 ) .7 اعراف 32 . ---------------

( 2 ) .96 علق 6 و 7 .

--( 103 )--

فرمود چنان که دانستی .

( 1 ) ه ثروتمندان به هنگام مردن حسرت شدید پیدا می کنند ولی فقیر عکس ثروتمند است .( 2 ) از

امام صادق علیه السلام آمده که هر کس با دنیا در آمیخته باشد به هنگام مرگ حسرتش بیشتر

خواهد شد .

[فقرا پیش از همه به بهشت می روند ] ( 3 ) ه فقرا قبل از همه در بهشت قرار می گیرند و اغنیا برای حساب هنوز در عرصات قیامت

هستند .( 4 ) امیر المؤمنین فرمود سبک شوید تا به آخرت بپیوندید اقوام گذشته منتظر اقوام بعدی

هستند .

[سلمان فارسی به هنگام مرگ ] ( 5 ) سلمان فارسی به هنگام مرگش آه حسرتی کشید از او پرسیدند ای ابا عبد الله برای چه تأسف

می خوری فرمود از دنیا تأسف نمی خوردم ( 6 ) ولی رسول خدا ( ص ) با ما عهد کرد و فرمود

باید

زاد شما به اندازه زاد سواری باشد می ترسم که از آن حد تجاوز کرده باشم و در کنار من این همه

اثاثیه موجود است .به اثاثیه خانه اش اشاره کرد .و اثاثیه خانه وی عبارت از یک مسند ( و یا

جامه ) و شمشیر و کاسه چوبی بود .

( 7 ) و ابا ذر رضی اللَّه عنه عرضه داشت آیا ترسنده ها و خاشعها و متواضعها و یادکنندگان زیاد

خدا پیش از همه به بهشت می روند حضرت فرمود نه بلکه فقرای مؤمنین می آیند و گردنهای

مردم را لگد می کنند و خزانه داران بهشت به ایشان می گویند صبر کنید تا حسابتان را بکنند

می گویند برای چه از ما حساب کشند به خدا قسم ما شاه نبودیم تا ستم کنیم و یا عدالت نماییم

به ما اموالی ندادند که در آن دخل و تصرف کنیم ولی خدای را عبادت کردیم تا یقین ( مرگ ) ما را

دریافت ( 23 ) .( 8 ) محمد بن یعقوب از ابی عبد الله امام صادق علیه السلام نقل کرد که فرمود فقرای

مؤمنین قبل از اغنیا به چهل پاییز در باغهای بهشت می گردند .سپس فرمود مثالی برای شما بزنم

مثل آن مثل آن دو کشتی است که به باجگیری برسند او نظر در یکی می کند آن را خالی می بیند

می گوید راهش دهید برود و در دیگری نگاه می کند او را پر از بار می بیند می گوید نگهش دارید .

( 9 ) داود بن نعمان از اسحاق بن عمار از امام صادق علیها السلام روایت کرد فرمود وقتی روز قیامت

برسد دو بنده مؤمن بهشتی برای حساب می ایستند یکی از آن دو

در دنیا فقیر بوده و دیگری در

--( 104 )--

دنیا ثروتمند .فقیر می گوید پروردگارا چرا مرا نگه داشتی قسم به عزت تو مرا در دنیا نه

سلطنتی دادی که در آن عدالت و یا ستم نمایم به من مالی ندادی که حق آن را داده و یا نداده باشم

و در دنیا جز روزی کفاف به من ندادی آیا به خاطر همین که میدانی و برایم مقدر کردی مرا نگه

داشتی حضرت حق تعالی می فرماید بنده ام راست می گوید رهایش کنید تا وارد بهشت گردد و

آن دیگری می ماند و عرق همانند سیل از او جاری است که اگر چهل شتر از آن عرق بنوشند

سیراب می شوند .و بر می گردند پس وارد بهشت می شود فقیر می گوید چه چیزی باعث توقف

تو در حساب شده است می گوید طولانی شدن حساب پیوسته چیزی مطرح می شد و

خدای تعالی مرا در بر گرفت و مرا به توبه کاران ملحق کرد سپس می پرسد تو که هستی فقیر

می گوید من همان فقیری هستم که اکنون با هم وارد حساب شدیم .می گوید نعمت ها تو را

دگرگون کرده است که تو را نشناختم .

( 1 ) ز فقیر با کرامت خداوندی و مهربانیش در روز قیامت برخورد می کند .( 2 ) و امام صادق

علیه السلام فرمود خدای عز و جل از بنده مؤمن محتاج در دنیا عذر خواهی می کند چنان که

برادری از برادرش عذر خواهی می کند سپس می فرماید قسم به عزت و جلالم علت فقر تو در

دنیا نه به خاطر این است که تو در نزد من بی مقدار بودی این پرده را بردار و آنچه به عوض دنیا به

تو دادم

نگاه کن پس پرده را بر میدارد و به عوض دنیا نگاه می کند عرض می کند پروردگارا هر چه

از مال و منال دنیوی مرا دور داشتی ضرری به من نمی زند در مقابل عوضی که به من دادی .

[فقر زینت دوستان خدا ] ( 3 ) و فقر زینت دوستان خدا و جامه صالحان است ( 4 ) از جمله چیزهایی که خدای تعالی به

حضرت موسی وحی کرد این است که وقتی فقر را دیدی که به سوی تو می آید بگو خوش

آمدی ای جامه صالحان و وقتی غنا را دیدی که به سوی تو می آید بگو گناهی کردم که عقوبت

آن دنیوی است .

[حضرت موسی و عیسی و سایر انبیا چگونه زندگی می کردند ] ( 5 ) سپس به داستانهای پیامبران علیهم السلام و تنگدستی و زندگی سخت ایشان بنگر

این حضرت موسی که همصحبت خدای تعالی است ( 24 ) و خدای تعالی او را برای وحی و

--( 105 )--

همصحبتی برگزید از لاغری سبزی گیاه از پوست شکمش پیدا بود و مطلوب او به آن هنگام که

به سایه پناه آورد و گفت رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ 1 پروردگارا من به خیری

که برایم بفرستی نیازمندم .مقصود از خیر جز نان برای خوردن چیز دیگری نیست زیرا

مدتها بود که از علفهای زمین می خورد و از شدت لاغری و آب شدن گوشت بدن پوست صفاق

شکم دیده می شد .( 1 ) روایت شده که حضرت موسی روزی به خدای تعالی عرضه داشت

پروردگارا من گرسنه ام .خدای تعالی فرمود من از گرسنگی تو آگاهم عرضه داشت خدایا غذایم

بده

فرمود تا بخواهم .

( 2 ) و از جمله وحی خدای تعالی که به حضرت موسی فرمود این است که ای موسی فقیر کسی

است که بسان من کفیل نداشته باشد و مریض کسی است که مثل من طبیب نداشته باشد و

غریب کسی است که به مثل من مؤنس و یاور نداشته باشد ( در روایتی دوست هم آمده ) ای

موسی به پاره ای نان جو که گرسنگی را بنشاند قانع شو و به پاره لباسی برای پوشاندن عورتت

بسنده کن و بر مصیبت ها صبر کن وقتی دنیا را روی آور دیدی بگو إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ

راجِعُونَ 2 عقوبتی دنیوی است که خدای تعالی می خواهد در دنیا انجام دهد .وقتی دنیا را

رویگردان دیدی بگو خوشا به جامه صالحان ای موسی از آنچه که به فرعون دادیم تعجب مکن

و آنچه که او از آن بهره گرفت تنها شکوفه و زینت دنیا بود .

( 3 ) امّا عیسی علیه السلام ( 25 ) که روح و کلمه خدا بود می فرماید دو دست من خادم من و

پاهایم مرکب من و بسترم زمین و بالشم سنگ و گرمابخش من در زمستان زمین آفتاب خورده و

چراغم در شب ماه و خورشم گرسنگی پیراهن زیرینم ترس و لباسم پشم و میوه و ریحان من

علفهای حیوانات و چهارپایان می باشد در حالی که چیزی با من نیست می خوابم و صبحگاه را

با بی چیزی شروع می کنم و هیچ کس بر روی زمین از من ثروتمندتر نیست .

( 4 ) و اما حضرت نوح علیه السلام با آنکه پیر پیامبران است و در دنیا عمر طولانی یافت

.( 5 ) و در

بعضی روایات آمده است که ان حضرت دو هزار و پانصد سال عمر یافت از دنیا رحلت کرد بدون

آنکه خانه ای بنا کند و وقتی صبح کرد می فرمود شب نمی کنم وقتی شب می کرد می فرمود صبح

نمی کنم .و پیامبر ما هم چنین بود در حالی از دنیا در گذشت که آجر بر آجر نگذاشته بود .( 6 ) و مردی

---------------

( 1 ) .28 قصص 24 . ---------------

( 2 ) .2 بقره 156 .

--( 106 )--

از اصحابش را دید که با آجر و گچ خانه می ساخت فرمود امر زودتر از این می رسد .( 1 ) امّا ابراهیم

پدر انبیا علیهم السلام لباسش پشم و خوراکش نان جوین .( 2 ) و اما یحیی بن زکریا لباسش از لیف

خرما و خوراکش از برگ درخت بود ( 3 ) و امّا سلیمان با آنکه پادشاهی داشت لباس مویین

می پوشید و وقتی که شب می گردید دستانش را به گردن می بست و با گریه تا صبح می ایستاد و

غذایش از زنبیلی که خود می بافت تأمین می شد ( 4 ) و امّا لباس و غذای سید بشر محمد ( ص ) را

دانستی .( 5 ) روایت شد که روزی گرسنه شد سنگی را بر شکمش بست سپس فرمود چه بسا مردی که

خود را عزیز می شمارد ولی نفس خود را اهانت می نماید و چه بسا مردی که نفس خود را اهانت

می کند ولی آن را عزیزی می شمارد چه بسا نفسی که در دنیا گرسنه و برهنه است ولی در آخرت

سیر و متنعم است چه بسا نفسی که در دنیا با لباس و متنعم

است ولی در قیامت گرسنه و برهنه

است .چه بسا کسی که در غنیمتی که خدای به پیامبرش داده فرو رفته و از آن متنعّم گردیده ولی

از آخرت بهره ای نمی برد .آگاه باشید که کار بهشتی مثل زمین ناهموار و سخت است و کار اهل

جهنم مثل زمین دشت هموار است .آگاه باشد چه بسا یک ساعت شهوترانی اندوه طولانی را

در قیامت به دنبال دارد .

[سوید بن غفله از حضرت علی ( ع ) سخن می گوید ] ( 6 ) و اما حال علی سید الوصیین و تاج العارفین و وصی رسول رب العالمین علیه السلام در زهد

و قناعت روشنتر از آن است که گفته آید .( 7 ) سوید بن غفله می گوید بر امیر المؤمنین علیه السلام بعد

از بیعت مردم با او به خلافت وارد شدم او بر روی حصیری کوچک نشسته بود و کسی در خانه

نبود عرضه داشتم ای امیر المؤمنین بیت المال در دست توست در حالی که در خانه تو از اثاثیه

مورد نیاز خانه خبری نیست .فرمود ای پسر غفله عاقل در خانه عاریت اثاثیه جمع نمی کند ما

خانه ای داریم که بهترین متاعهای خود را در آن جمع کردیم و بزودی بسوی آن خواهیم رفت .

[علی با تیشه آستین جامه را می برد ] ( 8 ) علی علیه السلام وقتی می خواست جامه ای را برای پوشیدن بخرد داخل بازار می شد و

جامه ای می خرید و وقتی بهترین جامه را قنبر انتخاب می کرد او پست تر را می پوشید .سپس

پیش نجّار می آمد و یکی از آستین ها را می کشید و می گفت با تیشه ات آن را ببر و می فرمود این را

--(

107 )--

در کار دیگری استفاده می کنیم و آستین دیگر جامه را به حال خود می گذاشت و می فرمود وقتی

برای حسن ( ع ) و حسین ( ع ) در بازار چیزی خریدم در این آستین می ریزم ( 1 ) اگر عاقل با چشم روشن

و فکر سالم نگاه کند در می یابد که اگر در دنیا و زیادت آن خیری بود از دست این زیرکان که

خاصان حق و حجت های خدا بر همه مردم بودند در نمی رفت بلکه بر عکس ایشان از دنیا دوری

می جستند ( 2 ) حتی امیر المؤمنین فرمود ای دنیا تو را سه طلاقه کردم که در آن رجوعی نباشد .

( 3 ) رسول خدا ( ص ) فرمود هیچ عبادتی به اندازه زهد در دنیا نیست .( 4 ) عیسی علیه السلام به حواریین

فرمود به پست دنیا قانع شوید با سلامت در دین چنان که اهل دنیا به کم دین با سلامت دنیا قانع

شدند و با دوری از ایشان دوستی خدا را بجویید و خدای را با خشم ایشان راضی کنید .

پرسیدند ای روح خدا با که همنشینی کنیم فرمود کسی که دیدنش خدای را به یادتان آورد و

سخنش بر علم شما بیافزاید و عملش شما را بر آخرت ترغیب کند .

فصل [( پاره 5 ) دوستی با فقرا و اینکه فقرا محور ادیان بودند .] ( 5 ) عاقل چگونه از دوستی با فقر و فقرا سرباز می زند در حالی که اوصیا و اولیا را در حال فقر

می بیند بلکه وظیفه خدمت به خدا و امتثال فرامین رسولان و ادیان و زنده کردن دین و عزت

بخشیدن

به کلمات الله و یاری پیامبران و نشر دعوت ایشان از زمان حضرت آدم علیه السلام تا

زمان پیامبرمان حضرت محمد ( ص ) تنها به واسطه فقرا و مسکینان بود .( 6 ) آیا حکایت خدای

تعالی در کتاب بزرگش به زبان پیامبر کریمش را نشنیدی که خدای تعالی در آن بیان کرد که

متصدیان انکار ادیان و انکار صانع ثروتمندان و مترفان و اشراف و متکبران بودند .( 7 ) خدای تعالی

در مورد قوم نوح به آن هنگام که او را سرزنش نمودند و از پیروانش عیبجویی کردند خبر داد که

ایشان در حالی که در گفتارشان تبختر و تکبّر می کردند گفتند أَ نُؤْمِنُ لَکَ وَ اِتَّبَعَکَ اَلْأَرْذَلُونَ 1

آیا به تو ایمان بیاوریم در صورتی که مردم پست از تو پیروی کردند وَ ما نَراکَ اِتَّبَعَکَ إِلاَّ اَلَّذِینَ

هُمْ أَراذِلُنا بادِیَ اَلرَّأْیِ 2 و ما اصحاب تو را ندیدیم جز آنکه قبلا مردمانی پست بین ما بودند

و به شعیب گفتند إِنَّا لَنَراکَ فِینا ضَعِیفاً وَ لَوْ لا رَهْطُکَ لَرَجَمْناکَ وَ ما أَنْتَ عَلَیْنا بِعَزِیزٍ 3 ما

تو را مردی ضعیف می یابیم و اگر قبیله تو نبودند ما تو را سنگباران می کردیم و تو پیش ما

---------------

( 1 ) .26 شعراء 111 . ---------------

( 2 ) .11 هود 27 . ---------------

( 3 ) .11 هود 93 .

--( 108 )--

با عزت نیستی .( 1 ) و مستکبران قوم صالح به مستضعفان مؤمن گفتند أ تعلمون أنّ صالحا مرسل

من ربّه قالوا إنّا بما أرسل به مؤمنون قال الّذین استکبروا إنّا بالّذی آمنتم به کافرون 1 آیا

می دانید که صالح فرستاده خدایش است

گفتند ما به پیامبریش ایمان داریم .مستکبرین گفتند

ما آنچه را شما ایمان آوردید منکریم .( 2 ) و فرزندان یعقوب گفتند وَ جِئْنا بِبِضاعَهٍ مُزْجاهٍ فَأَوْفِ

لَنَا اَلْکَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا إِنَّ اَللَّهَ یَجْزِی اَلْمُتَصَدِّقِینَ 2 .ما بضاعت اندکی آوردیم پس کیل

تمام به ما صدقه بده خدای تعالی صدقه دهندگان را پاداش می دهد .( 3 ) و فرعون در حالی که موسی

را خوار می شمرد و بر او افتخار می کرد فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَهٌ مِنْ ذَهَبٍ 3 .پس چرا

دستبندهای طلا به موسی داده نشد ( 4 ) به حضرت محمد ( ص ) گفتند لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ

مَعَهُ مَلَکٌ 4 اگر گنجی بر او نازل می شد یا فرشته ای با او همراه می بود .أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّهٌ یَأْکُلُ

مِنْها 5 یا وی را باغی می بود که از آن می خورد .أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّهٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ

اَلْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً 6 اگر تو باغی از خرما و انگور می داشتی که در آن نهرهای آب جاری

می ساختی .لَوْ لا نُزِّلَ هذَا اَلْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ اَلْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ 7 چرا قرآن بر مردی بزرگ از

این دو قریه نازل نشد .منظور از دو قریه مکه و طائف بودند و مقصود از یکی از آن دو مرد مغیره

از مکه بود عده ای گفتند مقصود فرزندش ولید است .و مرد دیگر ابو مسعود عروه بن مسعود

ثقفی از طائف است و گفتند مقصود حبیب بن عمرو ثقفی از طائف است علت این سخن مشرکان

این است که این دو مرد از بزرگان قوم خود و ثروتمندان بسیار بزرگ ایشان بودند .پس

این آیات

و امثال آن در مدح و فخر مسکنت و قلّت و در مذمت اشراف و کثرت کفایت است .

( 5 ) چگونه چنین نباشد و خدای تعالی به عیسی علیه السلام می فرماید ای عیسی من دوستی

مساکین و رحمت به ایشان را به تو بخشیدم که تو دوستشان بداری و دوستت بدارند و تو را به

امامت و رهبری رضا دهند و تو به عنوان صحابه و پیرو ایشان را بپذیری و این دو اخلاق ( ستوده

است ) که هر کس مرا با آن اخلاق ملاقات کند به پاکیزه ترین و دوست داشتنی ترین اعمال نزد من

---------------

( 1 ) .7 اعراف 76 . ---------------

( 2 ) .12 یوسف 88 . ---------------

( 3 ) .43 زخرف 53 . ---------------

( 4 ) .11 هود 12 . ---------------

( 5 ) .25 فرقان 8 . ---------------

( 6 ) .17 اسراء 91 . ---------------

( 7 ) .43 زخرف 31 .

--( 109 )--

مرا ملاقات کرده است .( 1 ) و پیامبر ما حضرت محمد ( ص ) فرمود فقر فخر منست و به آن افتخار

می کنم 1 .

( 2 ) و از حضرت عیسی ( ع ) آمده که فرمود به حقیقت می گویم اطراف آسمان از ثروتمندان

خالی است و ورود شتر از سوراخ سوزن آسانتر است از ورود ثروتمند در بهشت .

[بیشترین ساکنین بهشت ] ( 3 ) و از پیامبر ( ص ) آمده که فرمود به بهشت سر کشیدم و بیشترین ساکنین آن را فقرا و مساکین

یافتم و کمترین آمار از آن ثروتمندان و زنان بود ( 4 ) اگر در ثروت تنها مواسات نکردن

با فقرا و کمک

به ضعفا نبود همین خطر آن را کافی بود .و اگر ثروتمند برای پوشش همه خلل هایی که می یابد و

دور کردن همه ضرورتها که بر آن آگاهی می یابد و از آن مطلع می شود قیام کند تمام ثروتش از

دست می رود و ضعیف و فقیر می گردد ( 5 ) و از همین باب گفتار اویس قرنی ( ره ) است که گفت حق

تعالی طلا و نقره ای را برای ما باقی نگذاشته است .

---------------

( 1 ) مولوی در ذم مال و ثروتمندان و مدح فقرا و فقر گوید

مال و زر سر را بود همچون کلاه کل بود آن کز کله سازد پناه

آنکه زلف جعد و رعنا باشدش چون کلاهش رفت خوشتر آیدش

مرد حق باشد بمانند بصر پس برهنه به که پوشیده نظر

وقت عرضه کردن آن برده فروش برکند از بنده جامه عیب پوش

ور بود عیبی برهنه اش کی کنند بل بجامه خدعه با وی کند

گوید این شرمنده است از نیک و زبد از برهنه کردن او از تو رمد

خواجه در عیبست غرقه تا بگوش خواجه را مالست و مالش عیب پوش

کز طمع عیبش نبیند طامعی گشت دلها را طمعها جامعی

ور گدا گوید سخن چون زرکان ره نیابد کاله او در دکان

کار درویشی ورای فهم تست سوی درویشان بمنگر سست سست

زانک درویشان ورای ملک و مال روزیی دارند ژرف از ذو الجلال

فقر فخری نز گزافست و مجاز صد هزاران عزّ پنهانست و ناز خلاصه آنکه مردم دنیا وقتی به قدرتمندان و مالداران رسند همه خوبیها را به آنها نسبت دهند و اخلاق

زشت و

خوی پلید آنها را ندیده می گیرند .چه بسا افرادی که به آنها اعتنایی نمی شد وقتی به مال و ثروت و قدرت

رسیدند همه خوبیها عالم را در وی جمع کردند و چه بسا انسانهای اهل کمال که از ثروت افتادند و قدرت را که از

دست دادند همه بدیها به آنها منسوب گردیده و کمالات آنها به هیچ گرفته می شود اما آفریدگار همه

حق تعالی عادلست و عادلان کی کند استمگری بر بیدلان دفتر اوّل از بیت 2400 تا 2414

--( 110 )--

[علی ( ع ) باغش را می فروشد ] ( 1 ) حضرت علی ( ع ) باغی را که پیامبر برای او کاشته بود و خود آن را آبیاری کرده بود به دوازده

هزار درهم فروخت و همه را صدقه داد و پیش عیالش آمد فاطمه زهرا علیها السلام به او گفت

آیا می دانی که روزهایی است که ما غذایی را نچشیدم و گرسنگی به نهایت رسید و فکر می کنم

که تو هم مثل ما گرسنه ای چرا از آن مال چیزی را باقی نگذاشتی حضرت فرمود صورتهایی که

از ذلت سؤالشان ترسیدم مرا از این کار باز داشت

[علت اینکه معاویه بن یزید بن معاویه از خلافت پایین آمد ] ( 2 ) گفتند که علت اینکه معاویه بن یزید بن معاویه از خلافت پایین آمد این بود که دو کنیز با هم

بحث می کردند یکی از آن دو زیبا بود دیگری به او گفت زیباییت به تو کبر پادشاهان را داده است .

کنیز زیبا روی گفت کدام سلطنت به اندازه سلطنت زیبا رویان است و زیبایی بر پادشاهان

حکومت می کند

پس پادشاه حقیقی زیبا روی است کنیز دیگر گفت چه خیری در پادشاهی

است زیرا پادشاه یا حقوق سلطنت را ادا می کند و شاکر آن است در این صورت چنین پادشاهی

لذت و قرار از او مسلوب است و عیشش منغّص می باشد و یا آنکه اسیر شهوات خویش و

انتخابگر لذات و تضیع گر حقوق است و از شکر آن رویگردان است بنا بر این عاقبت او به آتش

جهنم است .سخن کنیز در جان معاویه نشست و او را به استعفا از خلافت وادار کرد .خانواده اش

به او گفتند کسی را به عنوان جانشین معرفی کن تا جای تو نشیند به ایشان گفت چگونه هم

تلخی ترک خلافت را تحمل کنم و هم وبال معرفی جانشین را بر گردن گیرم .اگر خلافت را برای

کسی انتخاب می کردم خود بر اریکه آن تکیه می زدم سپس به خانه رفت و در خانه را بست و

احدی را اجازه ورود نداد .بعد از آن بیست و پنج شب زندگی کرد و مرد .گفتند که مادرش وقتی

استعفایش را شنید گفت ای کاش لکه حیضی بودی در جواب گفت ای کاش من همان بودم و

نمی فهمیدم که بهشت و جهنمی در کار است .و علت اینکه در این باب از مباحث مناسب کتاب

خارج شدیم پیشنهاد یکی از دوستان است که ابتدای سخن را دید و دوست داشت که در این

مورد بیشتر سخن گفته آید ما هم دوست نداشتیم که خلاف خواسته او کرده باشیم .

فصل [( پاره 6 ) وقت مناسب دعا ] ( 3 ) و از جاهایی که دعا مناسب است بعد از قرائت

قرآن و بین اذان و اقامه و به هنگام نرمی قلب

--( 111 )--

و ریزش اشک است . 1 ( 1 ) ابو بصیر از ابی عبد الله نقل کرد که وقتی قلب شما نرم شد دعا کنید زیرا

قلب تا خالص نگردد رقیق نمی شود .

قسم هفتم در حالت های نیایشگر ( 2 ) در حالت های نیایشگر مثل جنگجو و حاجی و کسی که عمره به جای می آورد و مریض .

( 3 ) زیرا عیسی بن عبد اللَّه قمی روایت کرد که از امام ابا عبد الله صادق علیه السلام شنیدیم که فرمود

دعای سه کس مستجاب است حاجی و عمره به جای آورنده متوجه باشید که چگونه با

خانواده اش رفتار می کنید و جنگجوی راه خدا پس نگاه کنید چگونه با اهل و عیال او رفتار

می کنید .و دعای مریض .و متعرض مریض نشوید و او را تنگدل مسازید .

فصل ( 1 ) دعای مریض

برای کسی که به دیدنش می رود مستجاب است . ( 4 ) پیامبر ( ص ) فرمود مریض چهار خصلت دارد قلم تکلیف از او برداشته می شود .و خدای به

---------------

( 1 ) مولوی در مثنوی در مورد اشک و آه گوید

زانک آدم زان عتاب از اشک رست اشک تر باشد دم توبه پرست

بهر گریه آمد آدم بر زمین تا بود گریان و نالان و حزین

آدم از فردوس و از بالای هفت پای ماچان از برای عذر رفت

گر ز پشت آدمی وز صلب او در طلب می باش و هم در طلب او

ز آتش دل و آب دیده نقل ساز بوستان از ابر و خورشیدست تاز

تو

چه دانی ذوق آب دیدگان عاشق نانی تو چون نادیده گان

گر تو این انبان زنان خالی کنی پر ز گوهرهای اجلالی کنی

طفل جان از شیر شیطان باز کن بعد از آتش با ملک انباز کن

تا تو تاریک و ملول و تیره دان که با دیو لعین همشیره

لقمه کان نور افزود و کمال آن بود آورده کسب حلال

روغنی کاید چراغ ما کشد آب خوانش چون چراغی را کشد

علم و حکمت زاید از لقمه حلال عشق و رقّت آید از لقمه حلال

چون ز لقمه تو حسد بینی و دام جهل و غفلت زاید آن را دان حرام

هیچ گندم کاری و جو بر دهد دیده ای اسبی که کره خر دهد

لقمه تخمست و برش اندیشها لقمه بحر و گوهرش اندیشها

زاید از لقمه حلال اندر دهان میل خدمت عزم سوی آن جهان در این ابیات علت قساوت قلب به خوبی گفته آمد چند روزی حلال را تجربه کن و از غذای ناپاک و شبهه ناک و

حرام پرهیز کن آنگاه رقت قلب را مشاهده نما .

--( 112 )--

فرشته می فرماید که بهترین اعمالی که در حال سلامت انجام می داد برای او بنویس و گناهان

همه اعضایش را پاک کن اگر بمیرد آمرزیده مرده است و اگر زنده بماند آمرزیده زندگی می کند .

وقتی مسلمانی مریض شود بهترین عملی که در موقع سلامت انجام می داده خدای تعالی برای

او می نویسد و گناهانش همانند برگ درخت می ریزد و کسی که بیمار را به خاطر خدا عیادت کند

و بیمار از خدای برای عیادت کننده اش چیزی نخواهد مگر آنکه مستجاب شود .

[اجر و پاداش بیمار در بیماری

] ( 1 ) خدای تعالی به فرشته طرف چپ وحی می کند مادامی که بنده ام در بند من است بر او

چیزی ننویس و فرشته طرف راست می گوید که ناله های بنده ام را حسنه بنویس .بیماری جسد

را از گناهان پاک می کند همانند کوره که ناخالصی آهن را جدا می کند وقتی که بچه ای مریض شد

بیماریش کفاره گناهان پدر و مادرش می باشد .( 2 ) و از امام صادق علیه السلام روایت شد که رسول

خدا ( ص ) فرمود تب فرستاده مرگ و زندان خدا در زمین است و گرمایش از جهنم می باشد و

بهره هر مؤمن از آتش جهنم تب است و تب خوب دردی است بلای هر عضوی را به او می دهد

و کسی که مبتلا نمی شود خیری ندارد و اگر مؤمنی تب کند گناهانش همانند برگ درخت از او

می ریزد و اگر در بسترش ناله کند ناله اش تسبیح است و فریادش تحلیل است و این طرف و

آن طرف کردنش در بستر مثل کسی است که در راه خدا با شمشیر می جنگد اگر روی به عبادت

کند خدای او را می بخشد و خوشا به حال او و تب یک روز کفاره یک سال است زیرا رنج تب

در بدن تا یک سال باقی می ماند بنا بر این کفاره سال قبل و سال بعد است و هر کس یک شب

مریض شود و آن را به جان قبول کند و شکرش را ادا کند کفاره گناهان دو سال است .یک سال به

خاطر اینکه درد را قبول کرده و یک سال به خاطر آن که صبر کرد .و بیماری مؤمن پاک کننده و

رحمت

است و بیماری کافر عذاب و لعنت است .و بیماری پیوسته دامنگیر مؤمن است تا آنکه

گناهی بر او باقی نماند و سر درد یک شب همه گناهان جز گناهان کبیره را پاک می کند .

( 3 ) و از امام ابی جعفر علیه السلام نقل شده است که فرمود اگر مؤمن می دانست که مصائب چه

مقدار اجر داشت آرزو می کرد که با مقراض او را تکه تکه می کردند .( 4 ) و از پیامبر ( ص ) آمده است

که وقتی بنده در راه خیر است و مریض شود یا مسافرت کند یا به خاطر پیری از عمل خود عاجز

شود خدای تعالی همانند عمل گذشته اش برای او می نویسد سپس این آیه را خواند فَلَهُمْ أَجْرٌ

--( 113 )--

غَیْرُ مَمْنُونٍ 1 ایشان اجری بی پایان دارند .( 1 ) و از امام صادق ( ع ) روایت شد که وقتی مؤمن بمیرد

دو فرشته موکل بالا روند پس بگویند پروردگارا فلانی را میراندی خدای تعالی

می فرماید بر زمین فرود آیید و در پیش قبرش بر او درود فرستید و مرا تهلیل و تکبیر کنید و برای

او آنچه از اعمال را که به جا می آورید محسوب بدارید .

[مرد کر و لال در خدمت پیامبر مجوز ورود به بهشت می گیرد ] ( 2 ) و از جابر نقل شده که گفت مردی کر و لال خدمت حضرت رسول خدا ( ص ) ایستاد و با

دست به آن حضرت اشاره کرد .حضرت رسول خدا ( ص ) فرمود به او کاغذی بدهید تا هر چه که

می خواهد در آن بنویسید پس نوشت اشهد ان لا اله الا

اللَّه و اشهد ان محمدا رسول اللَّه آن

حضرت فرمود برای او کاغذی بنویسید و در آن او را به بهشت بشارت دهید زیرا مسلمانی

نیست که دچار از دست دادن چشمان یا زبان یا گوش یا پا یا دست می گردد پس خدای را بر آن

سپاس می گوید و مزد آن را از خدای خواهد جز آنکه خدای تعالی او را از آتش نجات می دهد و او

را وارد بهشت می سازد .سپس رسول خدا ( ص ) فرمود اهل بلا در دنیا در آخرت درجاتی دارند

که با اعمال به آن نمی توان رسید حتی اینکه آرزو می کنند که ای کاش در دنیا با مقراض ها قطعه

قطعه می شدند زیرا ثواب نیکوی خدا را برای اهل بلای مؤمن می بینند زیرا خدای تعالی عمل

غیر مسلمان را نمی پذیرد .

و از حالات دعا روزه است . ( 3 ) امام صادق علیه السلام فرمود خواب روزه دار عبادت و سکوتش تسبیح و عملش قبول و

دعایش مستجاب است .( 4 ) و پیامبر ( ص ) فرمود دعای روزه دار رد نمی شود .( 5 ) و امام باقر ( ع ) فرمود

حاجی و معتمر و روزه دار نزدیکان به خدایند اگر از خدای بخواهند اجابت می کند و اگر از کسی

شفاعت کنند خدای شفاعت آنها را قبول می کند و اگر ساکت شوند خدای با ایشان ابتدا به سخن

می کند و خدای تعالی در مقابل درهمی هزار هزار درهم به ایشان می دهد .و از جمله کسانی که

دعایشان مستجاب است ( 6 ) کسی که برای چهل برادر مؤمن با آوردن اسمهاشان و اسم پدرانشان دعا

کند و نیز

کسی که در دست او انگشتر فیروزه و عقیق باشد .

( 7 ) از امام صادق علیه السلام روایت است که پیامبر اکرم ( ص ) فرمود خدای تعالی فرمود من از

---------------

( 1 ) .95 التین 6 .

--( 114 )--

بنده ای که دستش را بلند کند و در دستش انگشتر فیروزه است حیا می کنم که او را نومید کنم ( 1 ) و

امام صادق علیه السلام فرمود دستی به سوی خدا دوستدارتر از دستی که در آن انگشتری عقیق

باشد پیش خدا بلند نشده است .و در لابلای دعا بسیاری از این روایات در ضمن این عنوان

که چه کسانی دعاهایشان مستجاب است می آید .

فصل [( 2 ) نقش انگشتری در اجابت دعا ] ( 2 ) از امام رضا علیه السلام روایت شد که ابو عبد الله امام صادق علیه السلام فرمود اگر کسی

انگشتری نقره با نگین عقیق در دست کند فقیر نمی شود و حاجاتش به بهترین وجه برآورده

می شود .و مردی از غلامانش با غلامان حاکم راه می رفت حضرت فرمود انگشتری عقیق به او

بدهید .و او از مصاحبت با ایشان رنجی ندید .و فرمود عقیق حرز سفر است .( 3 ) و از آن حضرت

است هر کس صبح کند و انگشتری عقیق از نقره در دست راستش باشد و قبل از آنکه کسی او را

ببیند نگین آن را به طرف داخل دست برگرداند و انا انزلناه را تا آخر بخواند سپس بگوید آمنت

باللَّه وحده لا شریک له و کفرت بالجبت و الطّاغوت آمنت بسرّ آل محمّد و علانیّتهم و ولایتهم

( معنای آن به فارسی چنین است

به خدایی که یگانه است و شریکی ندارد ایمان آوردم و به

جبت و طاغوت کفر ورزیدم و به سرّ آل محمد و آشکارشان و ولایتشان ایمان آوردم ) .خدای

تعالی در آن روز از شر بلای آسمانی که از آسمان نازل می شود و به سوی آن برمی گردد و شرّ

حوادث زمینی که در زمین حرکت می کند و از آن خارج می شود محفوظش می کند و در حفظ

خدای و رسولش قرار می گیرد تا شب کند .( 4 ) و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود انگشتر عقیق در

دست کنید که خدای تعالی بر شما مبارک می کند و از بلا ایمن خواهید بود .

( 5 ) و مردی به پیامبر ( ص ) شکایت کرد که راهزنی در راه اموال مرا سرقت کرد .حضرت ( ص )

فرمود چرا انگشتری عقیق در دست نکردی زیرا از هر نوع بدی حراست می کند .و هر کس

انگشتری عقیق در دست کند تا هنگامی که در دست اوست پیوسته در خوبی نگاه می کند و

خدای تعالی پیوسته نگهدارش می باشد و هر کس انگشتری از عقیق بسازد و در آن محمد نبیّ الله

و علی ولی الله را نقش کند خدای تعالی او را از مرگ بد نگه می دارد و جز بر فطرت نمیرد و

هیچ دستی محبوبتر از دستی که در آن عقیق است به طرف خدا بلند نشده است .هر کس در عقیق

مشارکت کند بهره فراوان از آن می برد .( 6 ) وقتی خدا با حضرت موسی علیه السلام در طور سینا

سخن گفت و با او گفتگو نمود به زمین نگاهی کرد و عقیق را خلق

کرد و خدای سبحان فرمود به

--( 115 )--

خودم قسم خوردم که دستی که در او عقیق باشد و موالات علی ( ع ) را داشته باشد آن را عذاب

نکنم ( 1 ) و فرمود دو رکعت نماز با انگشتری که دارای نگین عقیق باشد مساوی با هزار رکعت بدون

آن است ( 2 ) و فرمود انگشتری فیروزه که نفس آن الله الملک باشد که در دست کنند نظر به آن

حسنه است و آن انگشتری در بهشت است که جبرئیل به پیامبر ص اهدا نمود و آن حضرت به

امیر المؤمنین بخشید و فیروزه ( کلمه ای است فارسی که اصلش پیروزه است .) به عربی

معنایش ظفر است ( 3 ) و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود انگشتری جزع یمانی در دست کنید ( جزع

یمانی نیز حرز یمانی است که در آن سیاهی و سپیدی است و شبیه چشم است ) زیرا کید شیاطین

عاصی را خنثی می کند .( 4 ) فرمود در دست کردن انگشتری زمرد آسانی می آورد که سختی در آن

نیست .پوشیدن انگشتری یاقوت فقر را بر طرف می کند .و فرمود خوب نگینی است بلور .

--( 117 )--

--( 118 )--

--( 119 )--

نمی شود دعای پیشوای عادل و دعای مظلوم خدای تعالی

می فرماید من اگر چه بعد از مدتی برای تو انتقام می گیرم .و دعای فرزند صالح برای پدر و

مادرش و پدر صالح برای فرزندش و دعای مؤمن در غیاب مؤمن برای او خدای تعالی

می فرماید و برای تو مثل آن باد ( 3 ) و خدای سبحان به موسی فرمود با زبانی که معصیتم نکردی

دعایم کن عرضه داشت کجا چنان زبانی را پیدا کنم فرمود به زبان دیگران مرا دعا کن .

[دعا باید به نسبت به همه شمول داشته باشد و باید قبل از نزول بلا دعا کرد ] ( 4 ) هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام نقل کرد فرمود دعای به هنگام آسایش نیازهای

به هنگام بلا را برآورده می کند ( 5 ) محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود

جد من می فرمود بر دعا اقدام کنید زیرا وقتی بنده دعا کند وقتی که بلا بر او نازل شود و آنگاه

دعا کند گفته می شود که صدایش را می شناسیم و وقتی شخص خدا را قبلا نخوانده باشد به او

می گویند قبلا کجا بودی ( 6 ) و از امام صادق علیه السلام آمده است اگر کسی از بلایی بترسد که بر

او نازل شود و بر دعا اقدام کند خدای تعالی هرگز آن بلا را بر او نازل نمی کند .

( 7 ) از پیامبر ( ص ) وارد شده است که فرمود ای ابا ذر آیا کلماتی را که مفید به حال تو باشند به

تو یاد ندهم عرضه داشت بله ای رسول خدا فرمود خدا

را حفظ ( یاد ) کن خدای تو را حفظ

( یاد ) می کند خدای را حفظ ( یاد ) کن در جلوی خود او را می یابی خودت را به هنگام آسایش با

خدای آشنایی ده خدای تعالی در زمان سختی تو را می شناسد .وقتی خواستی از کسی سؤال

کنی از خدای سؤال کن وقتی خواستی از کسی یاری بجویی از خدا یاری بجوی .قلم هر آنچه

که تا قیامت اتفاق افتد نوشته است و اگر تمام خلایق بکوشند به تو سودی رسانند که خدای آن را

مقدر نکرده است نمی توانند .

( 8 ) سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرد فرمود رسول خدا فرمود از نفرین مظلوم شما

--( 120 )--

را بر حذر می دارم زیرا نفرین بر بالای ابر برده می شود تا آنکه خدا به آن نگاه می کند می فرماید

نفرین را بالا بیاورید تا اجابتش کنم .و از نفرین پدر شما را بر حذر می دارم که نفرین پدر از

شمشیر برنده تر است .( 1 ) از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود سه دعاست که از خدا

در حجاب نیست ( 1 ) دعای پدر در حق فرزندش که نیکویی به پدر کند و نفرین پدر در باره پسر

وقتی که آزارش نماید ( 2 ) نفرین مظلوم علیه ظالم و دعای مظلوم برای یاورش که او را از ظالم

رهانید ( 3 ) و دعای مؤمنی برای برادر مؤمنش وقتی که برادر مؤمنش را به خاطر ائمه یاری کرده

باشد و نفرین مؤمن علیه برادر مؤمنش وقتی با قدرت بر کمک و یاری و نیازمندی برادرش به

کمک او

نشتافته باشد .

( 2 ) در روایت دیگر آمده است بپرهیزید از نفرین پدر زیرا بر بالای ابر برده می شود و از نفرین او

بپرهیزید زیرا از شمشیر تیز براتر است .

[چگونه مادر برای فرزند دعا کند ] ( 3 ) روایت شده است که اگر فرزندی مریض شود مادرش به پشت بام برود و از سرش روسری

بردارد بطوری که مویش از آسمان دیده شود آنگاه بگوید اللهم انت اعطیتنیه و أنت و

هبته لی اللهم فاجعل هبتک الیوم لی جدیده انّک قادر مقتدر خدایا تو این فرزند را به من

عطا کردی و به من بخشیدی خدای بخشش خود را امروز تجدید نما تو قادر مقتدر هستی .

سپس سجده کند .سر از سجده بر نمی دارد مگر آنکه فرزندش خوب شده است .

فصل ( 4 ) از جمله کسانی که دعایشان مستجاب است کسی که در نیازمندی هایش به غیر خدا تکیه

نکند خدای تعالی می فرماید وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اَللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اَللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ

اَللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً 1 هر کس بر خدا تکیه کند خدای تعالی او را کافی است خدای تعالی امرش را

به او می رساند و برای هر چیز اندازه ای قرار داده است .( 5 ) حفص بن غیاث از امام صادق علیه السلام

روایت کرده است فرمود اگر خواستید هر دعایی می کنید مستجاب شود از همه مردم مأیوس

شوید و امیدی جز از خدا نداشته باشید وقتی خدای تعالی از دلت این را دانست آنگاه هر چه

بخواهید به تو می دهد .

---------------

( 1 ) طلاق .3 .

--( 121 )--

( 1 ) از جمله موعظه هایی که خدای

تعالی به حضرت عیسی ( ع ) فرمود این است که ای عیسی

بسان غمزده و غریقی که جز خدا فریادرسی ندارد از من درخواست نما و از غیر من نطلب آنگاه

دعای تو به جا و نیکوست و اجابت مرا به دنبال دارد و جز در حال ناله مرا نخوان و در حال دعا

همتت مصروف یک چیز باشد اگر این گونه مرا بخوانی اجابتت می کنم .

آگاهی ( 2 ) شایسته است که بنده در همه نیازمندی های خویش به پروردگارش مراجعه کند و حاجتش را

بر او فرود آورد خواه حاجت بزرگ باشد و خواه کوچک .و از رفع نیاز کوچک به حق سبحانه ابا

نکند زیرا نهایت توکل رفع همه حاجت ها حتی حاجت های کوچک است .( 3 ) و در حدیث قدسی

آمده است ای موسی هر چه نیاز داری حتی علف گوسفندان و نمک خمیرت را از من بخواه .( 4 ) و از

امام صادق علیه السلام وارد شده است که شما را به دعا سفارش می کنم شما جز با مثل دعا به

خدا نزدیک نخواهید شد و هیچ حاجت کوچک را بدلیل کوچکی وامگذار به اینکه از خدا آن را

نخواهی زیرا هر کس حاجت های کوچک دارد حاجت های بزرگ هم دارد .

نصیحت ( 5 ) حال که فهمیدی اعتماد به خدای تعالی با برآورده شدن حاجت توأم شده و به افسار

رستگاری بسته شده است بدان که به دیگران چسبیدن و رویگردانی از خدا با ناکامی و فضیحت

توام است و باعث وانهادگی و معدّ حرمان است در این زمینه حکایت محمد بن عجلان را برایت

تعریف می کنم

[گرفتاری محمد

بن عجلان ] ( 6 ) هنگامی که حوادث روزگار او را دردمند ساخته بود گفت سخت نیازمند و شدم و در تنگنا

افتادم دوستی در این تنگنا نداشتم که و قرضی سنگین بر شانه ام سنگینی می کرد که طلب کار در

مطالبه آن اصرار می ورزید .به خاطر آشنایی که با حسن بن زید که آن روز امیر مدینه بود داشتم به

طرف خانه اش راه افتادم پسر داییم محمد بن عبد اللَّه بن علی بن الحسین مطلب را متوجه شد و

بین من و او از قدیم آشنایی بود مرا در راه ملاقات کرد و دستم را گرفت و گفت حال و روز تو را

--( 122 )--

فهمیدم به نظر تو چه کسی نیاز تو را برطرف می کند گفتم حسن بن زید گفت بنا بر این نیاز تو

برآورده نمی شود و رفتن به در خانه اش کمکی به حال تو نمی کند ولی برو به طرف خانه کسی که

قدرت برآورده کردن نیازت را دارد و بخشنده ترین مردم است و آنچه را که از حسن بن زید انتظار

داری از او بخواه ( 1 ) زیرا من از پسر عمویم جعفر بن محمد شنیدم که از پدرش و او از جدش و او از

پدرش حسین بن علی و او از پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام و آن حضرت از پیامبر ( ص )

روایت کرد و فرمود از جمله وحی هایی که خدای تعالی به یکی از پیامبرانش فرمود این بود که

قسم به عزت و جلالم آرزوی هر آرزوکننده به غیر خودم را قطع می کنم به اینکه او را مایوس

کنم و او را پیش

مردم لباس خواری بپوشانم و از گشایش و فضل خود دورش نمایم .آیا بنده ام

غیر مرا در سختیها امید دارد در صورتی که سختیها در دست من است و آیا امید به غیر من دارد در

حالی که من بی نیاز و جوادم و کلیدهای درهای بسته شده در دست من است و درم برای

دعاکننده ها باز است .( 2 ) آیا نفهمیدید که برای هر کسی حادثه ای اتفاق افتد جز من کسی نمی تواند او

را برطرف سازد پس چگونه او را می بینم که امید به دیگران بسته و از من رویگردان شده در

صورتی که آنچه را که از من نخواست خود بخود و با جود و کرم خود به او بخشیدم و اکنون از من

رویگردان شده است و در سختی اش از غیر من درخواست می کند در صورتی که من خدایی هستم

که قبل از درخواست می بخشم آیا از من بخواهند و من نبخشم چنین تصوری محال است آیا

جود و کرم از من نیست آیا دنیا و آخرت در دست من نیست اگر اهل هفت آسمان و زمین همه

از من بخواهند و همه درخواست هایشان را به ایشان بدهم از ملک من به اندازه پر پشه ای کم

می شود چگونه دارایی که من قیّم آن هستم کم شود .پس وای به حال کسی که مرا عصیان کند و

نترسد .پس به او گفتم ای فرزند رسول خدا ( ص ) حدیث را برای من تکرار نما بخوان سه بار

خواند .پس گفتم به خدا قسم بعد از این هرگز از کسی جز او نخواهم اندکی نگذشت که خدای

تعالی روزی مرا رسانید .

( 3

) از پیامبر ( ص ) آمده است که فرمود خدای عز و جل فرمود هیچ مخلوقی نیست که به

مخلوقی غیر از من تمسک جوید جز آنکه اسباب آسمانها و زمین را از او قطع کنم و اگر از من

بخواهد به او نمی دهم و اگر مرا بخواند اجابتش نمی کنم و هیچ مخلوقی نیست که به من تمسک

کند نه به دیگران جز آنکه آسمانها و زمین را ضامن روزیش کنم و اگر مرا بخواند اجابتش کنم و

اگر از من بخواهد به او ببخشم و اگر از من طلب استغفار کند از گناهانش درگذرم .

--( 123 )--

( 1 ) و از ابی محمد عسگری علیه السلام آمده است که فرمود مادامی که تحمل داری از کسی چیزی

نخواه زیرا هر روز روزی تازه ای دارد و بدان که اصرار در خواسته ها ارزش آدمی را سلب می کند و

باعث سختی و رنج می گردد صبر کن تا خدای تعالی برای تو دری را بگشاید که ورود در آن

راحت باشد چه نزدیک است کارگشایی از دردمند و امنیت برای ترسان فراری چه بسا که

دگرگونی نوعی از تادیب خدا باشد و بهره وری دارای مراتبی است .به میوه ای که هنوز نرسیده

عجله مکن چیدن میوه به هنگام رسیدن ممکن است .بدان که مدبّر تو از زمان شایسته به حال

تو از تو داناتر است پس در همه امورت به او اطمینان کن حال و کارت خوب می شود و قبل از

وقت برای نیازهایت عجله مکن که در این صورت دل و جانت تنگ می شود و ناامیدی تو را در

برمی گیرد .بدان که حیا اندازه ای دارد اگر بیش

از مقدار باشد اسراف است و دور اندیشی مقداری

دارد اگر بیش از مقدارش باشد تهوّر است بااحتیاطترین عاقلها انسان گوشه گیر و آرام و مطمئن

است .و اگر اهل دنیا می فهمیدند دنیا خراب می شد .( 2 ) به این حدیث و آداب فراوانی که در آن است

نگاه کن و همین حدیث مشتمل بر دوری از دنیا نیز هست زیرا فرمود اگر اهل دنیا می فهمیدند

دنیا خراب می شد .زیرا این مطلب دلالت می کند که عقل سالم اقتضا می کند که دنیا خراب بماند

و اعتنایی به آن نشود و هر کس مقصودش دنیا باشد و آن را آباد کند می رساند که عقل ندارد .

قسم دوم

کسانی که دعایشان اجابت نمی شود

( 3 ) جعفر بن ابراهیم از ابی عبد الله ( ع ) روایت کرده است

فرمود چهار کسند که دعایشان مستجاب نمی شود مردی که در خانه بنشیند و بگوید خدایا به

من روزی بده می گویند مگر تو را امر به طلب نکردیم و مردی که زنی بدکار دارد و نفرینش

می کند به او گفته می شود مگر اختیارش را به دست تو ندادیم ( اگر می خواهی طلاقش بده ) و

مردی که مالی داشت و آن را تباه کرد می گوید خدایا روزیم ده می گوید آیا من به میانه روی و

درستی در خرج نمودن دستور ندادم .سپس فرمود وَ اَلَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا

وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً 1 آنهایی که انفاق کنند اسراف نمی کنند و سخت نگیرند و بین این دو میانه

روی می کنند .و مردی که مال داشت و به دیگری قرض داد و شهود نگرفت و آن مرد

انکار کرد به

او می گویند مگر تو را امر به شهود نکردم .( 4 ) و در روایت ولید بن صبیح آمده است و مردی که

---------------

( 1 ) .25 فرقان 66 .

--( 124 )--

بر همسایه اش نفرین می کند و خدای تعالی راه عوض کردن خانه را با فروش آن و دور شدن از

همسایه را به او داده است .( 1 ) و یونس بن عمار روایت کرد و گفت از امام صادق ( ع ) شنیدم که

می فرمود بنده دستانش را باز می کند و خدای تعالی را می خواند و از فضلش مالی را می خواهد

خدا به او می دهد و فرمود سپس این بنده آن مال را در راه بیهوده صرف می کند و آنگاه بر

می گردد و دوباره خدا را می خواند خدای تعالی می فرماید مگر به تو ندادم آیا با تو چنین و

چنان نکردم .

[دعای سنگدلان اجابت نمی گردد ] ( 2 ) دعای کسی که با دلی سخت و مشغول به غیر خدا دعا می کند قبول نمی شود .

( 3 ) سلیمان بن عمرو روایت کرد که شنیدم از امام صادق ( ع ) می فرمود خدای تعالی می فرماید

دعای کسی را که دلش به غیر من مشغول باشد اجابت نمی کنم .وقتی دعا کنی قلبت را به طرف

خدای متوجه کن سپس یقین به اجابت نما 1 ( 4 ) و سیف بن عمیره از مردی از امام صادق علیه السلام

نقل کرد که آن حضرت فرمود خدای عز و جل دعای کسی را که دلی سخت دارد اجابت نمی کند و

هر کس بر دعا پیشی نگیرد به هنگام نزول بلا دعای وی شنیده نمی شود و

هر کس در دعا پیشی

بگیرد خدای تعالی دعای او را به هنگام نزول بلا اجابت کند و به او گفته می شود این صدا

آشناست و از آسمان محجوب نمی شود و هر کس بر دعا پیشی نگیرد خدای تعالی به هنگام

نزول بلا او را اجابت نمی کند و ملایکه می گویند این صدا را نمی شناسیم .

و دعای کسی که اصرار بر گناهان دارد اجابت نمی شود ( 5 ) رسول خدا ( ص ) فرمود مثل کسی که بدون عمل دعا می کند مثل انسانی است که بدون چلّه

کمان تیر می اندازد .( 6 ) و از امام صادق علیه السلام آمده مردی از بنی اسرائیل برای این که خدا به او

پسری دهد سه سال دعا می کرد وقتی دید خدای تعالی او را اجابت نمی کند عرضه داشت خدایا

آیا من از تو دورم که سخن مرا نمی شنوی یا این که من به تو نزدیکم و تو می شنوی ولی اجابت

نمی کنی کسی در خوابش آمد و به او گفت تو از سه سال تاکنون خدای را با زبانی فحّاش و

---------------

( 1 )

ای یک دله صد دله دل یک دله کن صرّاف وجود باش و خود را چله کن

یک صبح به اخلاص بیا بر در ما گر کام تو بر نیامد آنگه گله کن

--( 125 )--

دلی گناهکار و قلبی سرکش و نیّتی آلوده می خوانی از فحشت دست بردار و دل خویش را پاک

نما و نیت خویش را درست کن ( آنگاه دعا کن ) مرد یک سال چنان کرد خدای تعالی به او پسری

داد .

( 1 ) این حدیث در استجابت دعا چهار

شرط قرار داد اول دوری از فحش .دوم نبودن دل سختی

سوم حسن نیت و منظور از حسن نیت در اینجا گمان نیکو به پروردگار است .چهارم توبه از

معصیت که فرمود از فحش دوری کن و برای خدا دلت را پاک نما .

و دعایی که با حرام خواری توام باشد اجابت نمی شود ( 2 ) در حدیث قدسی آمده است از تو دعا و از من اجابت است .هیچ دعایی از من محجوب

نمی شود جز دعای حرامخور که محجوب می گردد .( 3 ) و از پیامبر ( ص ) فرمود هر کس دوست دارد

که دعایش مستجاب شود خوراک و کسبش را پاکیزه کند .( 26 ) ( 4 ) و به کسی که عرضه داشت

دوست دارم که دعایم مستجاب شود فرمود خوراکت را پاکیزه کن و در شکمت حرام داخل

مکن .( 27 ) ( 5 ) و علی بن اسباط از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود هر کس دوست دارد

که دعایش مستجاب شود کسب خویش را پاکیزه گرداند .( 6 ) و فرمود ترک یک لقمه حرام به نزد من

دوستدارتر از هزار رکعت نماز مستحبی است .( 7 ) اجتناب از یک دانگ حرام در نزد خدا معادل هفتاد

حج مقبول است .( 28 )

کسی که مظالم و تبعات بندگان را بر گردن دارد دعایش مردود است ( 8 ) از ائمه علیهم السلام روایت شده است که از جمله مواعظی که خدای تعالی به حضرت

عیسی ( ع ) نمود این است که ای عیسی به ستمکاران بنی اسرائیل بگو صورت همای تان را

شستید

و قلب هایتان را آلوده کردید آیا به من مغرور شدید یا بر من جرأت پیدا کردید خودتان

را برای اهل دنیا با عطر خوشبو می سازید در صورتی که شکمتان به پیشگاه من پر از مردار بدبو

است شما بسان مردگان هستید ای عیسی به ایشان بگو قدم از کسب حرام درکشید و گوشتان را

از فحش باز دارید و با دلهاتان به پیش من آیید .من صورتتان را نمی خواهم ای عیسی به ستم

پیشگان بنی اسرائیل بگو مرا نخوانید در صورتی که حرام در زیر قدمها و بت ها در خانه های

شماست .من قسم خوردم که دعای کسی که مرا خواند اجابت کنم و اجابت من لعنت بر ایشان

--( 126 )--

است تا آنکه متفرق گردند .

( 1 ) پیامبر ( ص ) فرمود خدای تعالی به من فرمود که ای برادر پیامبران و ای برادر بیم دهندگان

قوم خودت را از این بترسان که در خانه ای از خانه های من وارد شوند در صورتی که مظلمه ای از

بنده ای در گردنشان است .هنگامی که به پیشگاه من نماز می گذارد او را لعنت می کنم تا به آن

زمان که آن حق را به صاحبش رد کند در این هنگام گوش این عبد می شوم که می شنود و

چشمش می گردم که می بیند و او از دوستان و برگزیدگان من می شود و همسایه من در بهشت به

همراه پیامبران و صدیقان و شهدا می گردد .( 2 ) و از امیر المؤمنین ( ع ) نقل شده است که خدای تعالی

به عیسی علیه السلام وحی فرمود به بنی اسرائیل بگو داخل خانه ای از خانه های من نشوند جز

آنکه چشمانشان خاشع و قلبهایشان

پاک و دستهایشان طاهر باشد و ایشان را آگاه کن که من

دعای کسی را که در گردنش مظلمه احدی باشد اجابت نمی کنم .

--( 127 )--

--( 128 )--

--( 129 )--

ع ) وحی کرد اینکه ای موسی

مادامی که مرا بخوانی و امیدوار به من باشی من تو را می بخشم .( 8 ) سلیمان بن فراء از مردی از

ابی عبد الله امام صادق ( ع ) نقل کرد که حضرت فرمود وقتی خدای را خواندی حاجت خود را بر در

خانه بدان .( 9 ) و در روایت دیگری آمده است با دلت به خدا روی آور و حاجت خود را بر در خانه بدان .

فصل ( 1 ) حسن ظن به خدا ( 31 ) ( 10 ) چگونه گمان نیکو به خدای نداشته باشی در حالی که خدا اکرم الاکرمین و ارحم الراحمین

است و او کسی است که رحمتش بر غضبش پیشی گرفته است .( 11 ) و روایت شده است که خدای

---------------

( 1 ) .58 مجادله 13 . ---------------

( 2 ) .2 بقره 181 . ---------------

( 3 ) .7 اعراف 56 .

--( 130 )--

سبحان وقتی روح خود را بر آدم دمید و آدم بشری گردید وقتی نشست عطسه کرد با الهام خدا

آدم گفت الحمد للَّه ربّ العالمین خدای تعالی فرمود ای آدم خدا تو را رحمت کند .پس این

خطاب رحمت اولین خطاب خدای تعالی به آدم است .( 1 ) و روایت شده است که خدای سبحان به

موسی به هنگام فرستادن او به فرعون فرمود او را وعده بده و به او خبر ده که من به عفو و

مغفرت شتاب بیشتری دارم تا غضب و عقوبت .( 2 ) روایت شده است که فرعون به هنگام غرق شدن

از حضرت موسی ( ع ) کمک

خواست و از خدای تعالی کمک نخواست .خدای تعالی به موسی

وحی کرد ای موسی تو به کمک فرعون نشتافتی زیرا او را خلق نکردی و اگر از من یاری

می خواست من او را کمک می کردم .

[حضرت یونس و قارون ] ( 3 ) و محمد بن خالد در کتابش از پیامبر ( ص ) روایت کرد که فرمود وقتی یونس ( ع ) به دریایی که

قارون در آن بود رسید قارون به فرشته موکل خود گفت این صدا و هول و هراسی که می شنوم از

چیست فرشته گفت این حضرت یونس است که خدای تعالی او را در شکم ماهی حبس کرد و

ماهی او را در دریاهای هفتگانه گردانید و اکنون به این دریا رسیده است و این سر و صدا و

اضطراب از اوست .گفت آیا به من اجازه گفتگو با او می دهی گفت اجازه دادم قارون به حضرت

یونس علیه السلام گفت چرا به سوی پروردگارت توبه نکردی قارون پاسخ داد توبه من به

موسی مربوط بود و من به موسی علیه السلام توبه کردم ولی از من نپذیرفت و اگر تو به طرف

خدا باز گردی خدای را در اولین قدم که برداری می یابی آیا حسن رفتارش با بندگانش را

نمی بینی که چگونه عنایت حق سبحان به احسان به بندگان و رحمت بر ایشان تعلق گرفته است . 1

( 4 ) و از همین باب سفارش و ترغیب شده است که برخی برای برخی دیگر دعا کنند در آنجایی که

---------------

( 1 )

حق تعالی گفت قارون زار زار خواند یا موسی تو را هفتاد بار

تو ندادی

هیچ بار او را جواب گر بزاری یک رهم کردی خطاب

شاخ شرک از جان او بر کندمی خلعت دین در برش افکندمی

کردی ای موسی بصد دردش هلاک خاک راهش کردی و دادی نجات

گر تو او را آفریده بوده ای در عذابش آرمیده بوده ای

آنکه بر بی رحمتان رحمت کند اهل رحمت را ولی نعمت کند

هست دریاهای فضلش بی دریغ عذر خواه جرم ما اشک است و میغ

هر که را باشد چنان بخشایشی کی تغیّر آرد از آلایشی

هر که او عیب گنه کاران کند خویش را از خیل جباران کند منطق الطیر عطّار ص 133 به تصحیح حمید حمید

--( 131 )--

فرمود مرا به زبانی بخوان که با آن معصیت نکردی و آن زبان زبان دیگران است ( 1 ) و خدای تعالی

دعا در مورد برادر را اجابت می کند و می گوید برای تو چندین برابرش باشد در جای خود مفصلا

می آید .( 32 )

( 2 ) و از آن جمله این است که ترغیب شده که ثواب طاعات را به اموات دهند و اینکه حسنات

آن چند برابر می گردد ( 3 ) و حتی از پیامبر ( ص ) روایت شده است که هر کس داخل قبرستان شود و

سوره یس بخواند خدای تعالی آن روز را بر ایشان سبک بگیرد و به عدد کسانی که در قبرستانند

به او حسنات دهد .( 4 ) و امام صادق علیه السلام فرمود نماز و روزه و حج و صدقه و دعا و نیکی به

میت می رسد و اجرش را به کننده این کارها و میت دهند ( 5 ) و آن حضرت (

ع ) فرمود هر مسلمانی

به نیابت از میتی عملی انجام دهد خدای تعالی پاداشی وی را چند برابر نماید و میّت را از آن

بهره مند سازد .( 6 ) و از جمله آن است که پیامبر ( ص ) امر فرمود در گفتارش که فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ

اَللَّهُ وَ اِسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِناتِ 1 پس بدان که خدایی جز خدای تعالی نیست و

برای گناهت و گناه مؤمنین و مؤمنات استغفار کن .( 7 ) پس نگاه کن خدای تعالی چگونه امر به

استغفار توأم با شهادت بر توحید کرده است که اساس اسلام و مدار احکام است و آیا جز این

است که این نهایت عنایت و تمامیت رحمت و کمال فضیلت را می رساند سپس همین بیان را

با مثال روشن کرد .با آنکه شواهد فراوانی بر آن آورده من نزد گمان بنده مؤمنم هستم و کسانی را

که به خدا بدگمان هستند تهدید کرد و بر ایشان خشم گرفت .

[حسن ظن به خدا اساس توکل ] ( 8 ) امر خدای تعالی به توکل از روشنترین ادله کرم و محبت بسیارش می باشد که باید گمان نیکو

به حق سبحانه برد و خدای تعالی گمان بنده را اگر نیکو باشد بر می آورد و تخلّف نمی کند در این

آیه که فرمود وَ عَلَی اَللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ 2 بر خدای توکل کنید اگر مؤمنید .و همین

آیه برای تشویق و ترغیب در توکل کافی است زیرا توکل را شرط ایمان دانست سپس اهل ایمان

را بشارت داد که به ایشان پاداش می دهد و امرشان را کفایت می کند و به

ایشان بخشش می کند و

رعایتشان می کند زیرا به این ندای بزرگ گوش دادند وَ قالُوا حَسْبُنَا اَللَّهُ وَ نِعْمَ اَلْوَکِیلُ

---------------

( 1 ) .46 محمد 19 . ---------------

( 2 ) .5 مائده 23 .

--( 132 )--

فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَهٍ مِنَ اَللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اِتَّبَعُوا رِضْوانَ اَللَّهِ 1 و ایشان گفتند خدای

ما را کافی است و خوب وکیلی است پس به نعمت خدا و فضیلتی که هرگز بدی به آن نمی رسد

داخل شدند و رضوان خدای را پیروی کردند .سپس با بشارت دیگر بر خوشحالی ایشان

می افزود که با قبول خدا و محبّت او مصادف شدند إِنَّ اَللَّهَ یُحِبُّ اَلْمُتَوَکِّلِینَ 2 خدای تعالی

متوکل ها را دوست دارد .( 1 ) از امام صادق علیه السلام در مورد تعریف توکل پرسیدند فرمود اینکه با

خدا از احدی نترسد پس عقد توکل و اساس آن بر حسن ظن به خدا استوار است زیرا کسی که با

خدا از چیزی نمی ترسد ناچار باید حسن ظن به خدا داشته باشد سپس به سخنان سادات انسانها

که در این معنی آمده است توجه کن ( 2 ) از عالم ( امام کاظم ) علیه السلام روایت شده است که فرمود

به خدا قسم هیچ بنده مؤمنی از خیر دنیا و آخرت داده نشده است جز آنکه از ناحیه حسن ظن به

خدای عز و جل و امیدش به او و از ناحیه اخلاق نیکو و دست کشیدن از غیبت کردن مؤمنین بوده

است .و خدای تعالی بنده ای را بعد از توبه و استغفار عذاب نمی کند جز آنکه سوء ظن به خدا

داشته و در امیدواری به خدای تعالی

تقصیر کرده و بد خلقی و غیبت از مؤمنین نموده باشد .و

خدای تعالی هیچ بنده ای را بعد از توبه و استغفار عذاب نمی کند مگر به گمان بدش به خدا و

کوتاهی در امید به خدای تعالی و بد اخلاقی و غیبت از مؤمنان .و حسن ظنی از ناحیه بنده مؤمن

به خدای عز و جل نیست جز آنکه خدا حسن ظن او را در مورد خودش محقق می کند زیرا خدای

تعالی کریم است و حیا می کند که از حسن ظن بنده و امیدش تخلف کند .پس به خدای تعالی

خوش گمان باشید و به او رغبت کنید .خدای تعالی می فرماید اَلظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ اَلسَّوْءِ

عَلَیْهِمْ دائِرَهُ اَلسَّوْءِ وَ غَضِبَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ 3 بدگمانان به خدا حوادث بد بر ایشان بوده است و

خشم خدای بر ایشان می باشد .( 3 ) و روایت شد که خدای تعالی وقتی خلق را به حساب کشد

مردی بماند که گناهانش بر حسناتش بچربد ملایکه او را به سوی جهنم کشند و او مکررا به

پشت سر نگاه می کند و خدای تعالی امر می کند که او را برگردانند به او می فرماید چرا به پشت

سر نگاه می کردی و خدای داناتر است پس عرضه می دارد پروردگارا حسن ظن من به تو این

نبود خدای به فرشتگان می فرماید ملایکه من به عزت و جلالم قسم که هیچ گاه گمان خوش

به من نداشته است ولی او را به بهشت ببرید زیرا ادعا کرده است که به من حسن ظن داشته

---------------

( 1 ) .3 آل عمران 174 . ---------------

( 2 ) .3 آل عمران 159 . ---------------

( 3 ) .33 فتح

6 .

--( 133 )--

است .( 1 ) عطاء بن یسار روایت کرده است که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود بنده را در روز قیامت

پیش خدای تعالی نگه می دارند می فرماید بین نعمت من با عمل او مقایسه کنید .نعمت ها عمل

او را در بر می گیرد خدای تعالی می فرماید نعمت خود را بر تو بخشیدم بعد می فرماید بین

اعمال خیر و شر بسنجید اگر هر دو مساوی شوند خدای تعالی شر را با خیر از بین می برد و او را

به بهشت می برند و اگر اضافه از خیر باشد خدای تعالی به فضل خود او را عطا می کند و اگر شر

زیادت آمد و او هم از اهل تقوی باشد خدای را شرک نورزیده و از شرک دوری جسته باشد پس

این بنده از اهل مغفرت است و خدای تعالی او را به رحمت خود می بخشد و اگر خواست او را

عفو و داخل بهشت می کند ( 2 ) و روایت شد که خدای سبحان روز قیامت خلایق را جمع می کند در

حالی که بعضی از مردم بر بعضی دیگر حقوقی دارند و خدای تعالی نیز بر ایشان حقوقی دارد و

می فرماید بندگانم حقوق خود را بخشیدم شما هم حقوقی که از همدیگر دارید بر هم ببخشایید

و به رحمت من داخل بهشت شوید ( 34 ) ( 3 ) و از پیامبر ( ص ) آمده است که فرمود روز قیامت از

تحت عرش منادی ندا می دهد ای امت محمد ( ص ) هر حقی که من دارم بر شما بخشیدم و تنها

حقوق شما بر همدیگر باقی مانده است پس همدیگر را ببخشایید و

به رحمت من داخل بهشت

شوید .

[عابد ریا کار و حضرت داود ] ( 4 ) محمد ابن خالد برقی از بعضی از اصحاب ما از امام صادق ( ع ) روایت کرد .در بنی اسرائیل

عابدی بود خدای تعالی به داود وحی کرد که آن عابد ریاکار است سپس آن عابد از دنیا رفت و

حضرت داود به جنازه اش حاضر نشد چهل نفر از بنی اسرائیل بر جنازه اش حاضر شدند پس

عرضه داشتند اللّهم انّا لا نعلم منه الاّ خیرا و انت اعلم به منّا فاغفر له خدایا ما جز خوبی

از او نمیدانیم و تو بهتر می دانی پس او را بیامرز فرمود وقتی او را شستند چهل نفر دیگر غیر از

آن چهل نفر آمدند و گفتند اللّهم انّا لا نعلم منه الاّ خیرا و انت اعلم به منّا فاغفر له وقتی

در قبرش گذاشتند چهل نفر دیگر غیر از ایشان آمدند و گفتند اللّهم انّا لا نعلم منه الاّ خیرا و

انت اعلم به منّا فاغفر له خدای تعالی به داود ( ع ) وحی کرد که علت اینکه برای نمازش

حاضر نشدی چیست حضرت داود عرضه داشت به آن خبری که تو دادی که او ریاکار است

پیامبر فرمود خدای تعالی به او وحی کرد که عده ای به نفع او شهادت دادند و من شهادت ایشان

را قبول کردم و گناهانی که من می دانستم و آنها نمی دانستند آمرزیدم .

--( 134 )--

نصیحت ( 35 ) ( 1 ) شایسته است که امید با ترس توأم باشد ( 2 ) امیر المؤمنین ( ع ) فرمود اگر می توانید که ظن شما به

خدا

نیکو شود و ترستان شدت یابد پس بین آن دو جمع نمایند زیرا حسن ظن بنده به اندازه

ترسش از اوست .خوش گمانتر به خدا خوفناکتر از همه می باشد .( 3 ) حسن بن ابی ساره نقل کرد که

از آن حضرت علیه السلام شنیدم می فرمود بنده مؤمن نمی گردد مگر آنکه امیدوار و خائف

باشد و امیدوار نمی شود مگر آنکه عمل به عوامل خوف و رجا کند .( 4 ) و علی بن محمد در حدیثی

مرفوع نقل کرد که گفت به امام صادق عرضه داشتند عده ای از شیعیان شما داخل معاصی

می شوند می گویند ما امیدواریم .فرمود دروغ گفتند .ایشان شیعه ما نیستند ایشان گروهی

هستند که آرزوهای ایشان بر ایشان غلبه جست و هر کس به امید چیزی باشد برای آن عمل

می کند و هر کس از چیزی بترسد از آن فرار می کند .

[حالت انبیا و اولیا در نماز ] ( 5 ) از ابراهیم علیه السلام روایت شده که آه حزین او تا یک میل شنیده می شد حتی خدای تعالی

او را مدح کرده به اینکه إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ 1 ابراهیم حلیم و بسیار آه کشنده و

توبه کننده است و در نمازش صدایی از او بسان غلغل دیگ جوشان شنیده می شد و همین صدا از

سینه آقایمان رسول خدا ( ص ) نیز شنیده می شد .( 6 ) و امیر المؤمنین علیه السلام وقتی وضو

می گرفت رنگ صورتش از شدت ترس از خدا دگرگون می شد ( 7 ) و فاطمه علیها السلام از ترس خدا

می لرزید ( 8 ) و امام حسن علیه السلام وقتی وضویش تمام شد رنگش دگرگون گردید از

او پرسیدند

علت آن چیست فرمود سزاوار است که کسی که می خواهد بر قدرتمندی وارد شود رنگش

دگرگون شود .( 9 ) و مثل آن از امام زین العابدین نقل شده است .

( 10 ) مفضّل بن عمر از امام صادق علیه السلام نقل کرد فرمود پدرم از پدرش نقل کرد که حضرت

امام حسن علیه السلام عابدترین و زاهدترین و با فضیلت ترین مردم روزگار خویش بود با پای

پیاده حج می کرد و گاهی پا برهنه راه می رفت وقتی یاد مرگ می شد گریه می کرد وقتی ذکر بعث و

نشور می شد می گریست و وقتی به یاد رفتن از روی پل صراط می افتاد گریه می نمود وقتی یاد

عرض اعمال بر خدا می کرد فریادی می کرد و از هوش می رفت و به هنگام نماز در نزد

---------------

( 1 ) .11 هود 75 .

--( 135 )--

پروردگارش می لرزید و وقتی یاد بهشت و جهنم می کرد بسان مار گزیده به خود می پیچید و از

خدای بهشت را می خواست و از جهنم استعاذه می کرد .( 1 ) عایشه گفت رسول خدا ( ص ) با ما

گفتگو می کرد و ما با او گفتگو می کردیم وقتی به هنگام نماز می شد مثل اینکه ما را نمی شناخت

و ما او را نمی شناختیم و اگر این حالت مقربان و انبیاء و رسولان و شاهدان حق بر مردم است

پس حال ناقصان و گناهگاران باید چگونه باشد .

فصل ( 2 )

و از شروط دعا آن است که چیز حرامی را از خدا نخواهد و در مورد قطع رحم سؤال نکند و

دعایش مشتمل بر کم حیایی و اسائه ادب نباشد .

( 2 ) مفسرین در تفسیر

گفتار حق تعالی که فرمود

اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً 1 خدای را بازاری و آهسته بخوانید گفتند یعنی با خشوع و ذلت

در خفا از خدا بخواهید .و در تفسیر إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُعْتَدِینَ 2 خدا تجاوزکاران را دوست

نمی دارد .گفتند یعنی از اندازه و قدر خویش در دعا تجاوز نکند مثلا در دعای خویش منازل

انبیا را بخواهد .( 3 ) امیر المؤمنین علیه السلام فرمود ای دعاکننده از خدای چیزی را که امکان

ندارد و حلال نیست سؤال نکن ( 4 ) و فرمود هر کس بیش از اندازه خود سؤال کند مستحق

محرومیت است .

( 5 ) و از شروط و آداب دعا پاکیزگی شکم با روزه گرفتن و گرسنگی و تجدید توبه است .( 6 ) و از

پیامبر ( ص ) روایت شده هر کس غذای حلالی بخورد خدای تعالی تا چهل روز قلبش را نورانی

می کند .( 36 ) ( 7 ) و فرمود خدای تعالی فرشته ای دارد که هر شب بر بالای بیت المقدس فریاد بر

می دارد هر کس غذای حرامی را بخورد خدای تعالی صرف و عدل یعنی نافله و فریضه اش را

قبول نمی کند .( 8 ) و فرمود اگر نماز بخوانید به طوری که به صورت چوب خشک گردید و روزه

بگیرید تا پشت تان دو تا گردد خدای تعالی از شما قبول نمی کند مگر آنکه تقوایی باز دارنده

داشته باشید .( 9 ) و از آن حضرت روایت شده است عبادت با غذای حرام مثل بنا بر روی ماسه

است .و گفته شده است مثل بنا بر روی آب ساختن است .( 10 ) و

فرمود دعا با نیکی مثل نمک در

طعام است .

( 11 ) بدان که بعضی از این شروط همان طور که در ابتدای دعا نیاز است استمرار و دوام آن بعد از دعا

---------------

( 1 ) .7 اعراف 53 . ---------------

( 2 ) .7 اعراف 53 .

--( 136 )--

نیز لازم است در قسم سوم از باب چهارم آداب متاخر از دعا به تفصیل می آید .

قسم دوّم

در مورد آدابی که باید در حال دعا مراعات کرد ( 1 ) آداب در حال دعا چند چیز است

امر اوّل با تانّی دعا کند ( 2 ) و عجله در استجابت دعا ننماید .( 3 ) بدلیل حدیثی که در وحی قدیم آمده است از دعا خسته

نشو زیرا من از اجابت خسته نمی گردم .( 4 ) و عبد العزیز طویل از امام صادق روایت کرد که فرمود

بنده وقتی دعا کند خدا پیوسته در تدارک حاجت او می باشد مادامی که عجله نکند ( 5 ) از آن حضرت

آمده است که فرمود بنده وقتی که عجله کند و برای نیازش برخیزد خدای تعالی به او می فرماید

آیا بنده من نمی داند که من نیازها را بر می آورم .( 37 ) ( 6 ) و در روایتی آمده وقتی بنده در نمازش

عجله کند .( 38 ) خدای تعالی به او می فرماید بنده من عجله کرد آیا فکر می کند که نیازهای وی

در دست غیر من است

( 7 ) از امام باقر علیه السلام ای جوینده علم نماز بگذار قبل از آن که شب و روزی برسد که

توانایی انجام آنها را نداشته باشی مثل نماز برای

مصلی مثل مردی است که بر پادشاهی وارد شد

و پادشاه برای او ساکت شد تا آنکه نیازهای خود را بگوید .مرد مسلمان به هنگام نماز در موطن

شنوایی خدای قرار دارد و تا در نماز است خدای تعالی به او نگاه می کند تا نمازش تمام شود .

( 8 ) امام صادق علیه السلام فرمود نماز واجب را بوقت آن بگذار و همانند وداع کننده با نماز که هرگز

موفق به ادای آن نمی شوی نماز بگزار سپس به سجده گاهت بنگر اگر میدانستی که طرف راست

و چپ تو چه کسی هست نمازت را به خوبی می آوردی بدان که تو در پیشگاه خدا هستی تو را

می بیند و تو او را نمی بینی .

( 9 ) و پیامبر ( ص ) فرمود ای ابا ذر مادامی که در نماز هستی تو در پادشاه را می زنی و هر کس در

او را بزند در بروی او باز می شود .ای ابا ذر مؤمنی نیست که برای نماز بلند شود جز آنکه

حسنات بین او و بین عرش موج می زند خدای تعالی فرشته ای را می گمارد که ندا در دهد ای

فرزند آدم اگر ثواب نمازت را می دانستی و می دانستی که با چه کسی سخن می گویی هرگز

خسته نمی شدی و به چیز دیگری توجه نمی کردی .

--( 137 )--

( 1 ) از جمله چیزهایی که خدای تعالی به فرزند عمران وحی کرده است این است که ای موسی

در توبه عجله کن و گناه را به تاخیر بیانداز و به هنگام نماز در نزد من مکث نما و به غیر من امید

مدار و مرا سپر سختی ها و قلعه مشکلات امورت قرار بده

.

امر دوم اصرار در دعا ( 2 ) رسول خدا ( ص ) فرمود خدای تعالی دعاکننده مصرّ را دوست دارد ( 3 ) ولید بن عقبه هجری

روایت کرد که از ابا جعفر باقر ( ع ) شنیدم که می فرمود به خدا قسم بنده مؤمنی نیست که اصرار بر

برآورده شدن نیازش از خدا کند جز آنکه خدای تعالی آن را بر می آورد .( 39 ) ( 4 ) ابو الصباح از امام

صادق علیه السلام نقل کرد که خدای تعالی از اصرار مردم به همدیگر بدش می آید ولی اصرار در

نزد خودش را دوست دارد .و خدای تعالی دوست دارد که از او درخواست شود و آنچه که پیش

اوست از او درخواست شود .

امر سوم نام بردن حاجت پیش خدای تعالی ( 5 ) عبد اللَّه بن قراء از ابا عبد الله صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود خدای تعالی مراد عبد را

به هنگام دعا می داند ولی دوست دارد که نیازهای خود را به پیش خدا بفرستد .یعنی حاجتش را

ذکر کند .

( 6 ) و از کعب الاحبار روایت شده است که کعب گفت در تورات نوشته است ای موسی هر کس

مرا دوست داشته باشد از یادم نمی برد و هر کس خوبیهای مرا امیدوار باشد در درخواستش

اصرار ورزد و من از مخلوقاتم غافل نیستم ولی دوست دارم که ملایکه من ناله های دعای

بندگانم را بشنوند و ملایکه حافظ ببینند که بنی آدم بواسطه آنچه که من آنها را قوت می دهم و

مسبب آن هستم به من نزدیک می شوند .

امر چهارم دعای در پنهانی ( 7 ) مخفی کاری

در دعا چون از ریا دور است ( 8 ) و نیز به دلیل گفتار حق تعالی اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً

وَ خُفْیَهً خدای را با گریه در پنهان بخوانید ( 9 ) و دلیل دیگر روایت اسماعیل بن حمّام از امام رضا

علیه السلام است که فرمود یک دعای بنده در پنهانی معادل هفتاد دعای در آشکار است .و در

روایت دیگر دعایی که در خفا انجام شود بهتر از هفتاد دعایی است که در آشکار بیاورید .( 10 ) از

--( 138 )--

پیامبر ( ص ) روایت شده که خدای تعالی به سه نفر بر ملائکه افتخار می کند 1 مردی که در

سرزمینی بی آب و علف صبح می کند و اذان و اقامه می گوید و نماز می گزارد .پروردگار به

ملایکه اش می گوید به بنده من نگاه کنید نماز می گزارد در حالی که هیچ کس غیر من او را

نمی بیند پس هفتاد هزار ملایکه به سرعت می آیند و پشت سرش نماز می گزارند و تا فردای

آن روز برای او استغفار می کنند و مردی که برای نماز شب بیدار می شود و به تنهایی نماز می گزارد

و در حال سجده خوابش می برد خدای تعالی می فرماید به بنده ام نگاه کنید روحش در نزد من

است و جسمش در حال سجده است .و مردی که در جنگ ایستادگی می کند ولی دوستانش فرار

می کنند ولی او می جنگد تا کشته شود .

امر پنجم همه را در دعا شریک کند ( 1 ) ابن قداح از امام صادق علیه السلام روایت کرد که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود وقتی دعا

می کنید همه را دعا کنید زیرا چنین دعایی مستحق اجابت است .

امر

ششم دعا کردن جمعی 1 ( 2 ) خدای تعالی فرمود وَ اِصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ اَلَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ 2 تو با کسانی که خدای خود

را می خوانند صبر کن .و خدای تعالی امر فرمود در مباهله به صورت اجتماعی مباهله کنید .( 3 ) و

ابو خالد روایت کرد از امام صادق که فرمود هیچ گروه چهل نفره ای نیستند که جمع گردند و

خدای تعالی را در کاری دعا کنند جز آنکه خدای تعالی ایشان را اجابت می کند و اگر چهل نفر

نیستند و چهار نفرند خدای را ده بار می خوانند در این صورت اجابت می شود و اگر چهار نفر

نمی شوند پس یک نفر چهل بار خدای تعالی را بخواند خدای عزیز جبار اجابتش می کند

( 4 ) عبد الاعلی از امام صادق نقل کرد که فرمود هیچ جمع چهار نفره ای نیست که در مورد کاری جمع

شوند و خدای تعالی را بخوانند جز آنکه قبل از متفرّق شدن دعای ایشان به اجابت می رسد .

---------------

( 1 ) چرا دعای جمعی اثر بیشتری دارد مقدمه اول اگر حکمت اجابت دعوات را مناسبت نفس نیایشگر با عالم

ملکوت بدانیم بنا بر این هر چه این مناسبت بیشتر باشد دعا بهتر اجابت می شود .مقدمه دوّم آنکه جمعیتی که

با همدیگر دعا کنند چون هر کدام دارای صفات کمالی هستند اگر چه تک تک دارای تمام کمالات ممکن در حق

تعالی نیستند اما با همدیگر و به طور دسته جمعی باعث جمعیت کمال شده و مناسبت بیشتری پیدا می شود و به

همین خاطر ثواب نماز جماعت از شمارش بیرون است .نتیجه دعای جمع زودتر به اجابت می رسد . ---------------

(

2 ) .18 کهف 28 .

--( 139 )--

دنباله ( 40 ) ( 1 ) آمین گو در دعا شریک است خدای تعالی فرمود قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما 1 دعای شما دو نفر

مستجاب شد .و آن دو نفر یکی حضرت موسی ( ع ) بود که دعا می کرد و دیگری حضرت

هارون ( ع ) بود که آمین می گفت و لذا دعا را به هر دو نسبت داد و فرمود قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما .

( 2 ) علی بن عقبه از مردی از ابا عبد الله نقل کرد که فرمود وقتی کاری پدرم را محزون می کرد زنها و

کودکان را جمع می کرد و دعا می کرد و آنها آمین می گفتند .

( 3 ) سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که آن حضرت فرمود که دعاکننده و آمین گو

در دعا شریکند .

امر هفتم اظهار خشوع ( 4 ) خدای تعالی فرمود اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً خدای را با زاری و پنهانی بخوانید .( 5 ) و

در دعا ائمه علیه السلام آمده است هیچ راهی برای فرار از عذاب تو نیست جز آنکه انسان به

سوی تو فرار کند .

( 6 ) از جمله چیزهائی که خدای تعالی به موسی ( ع ) امر کرد این است که ای موسی وقتی مرا

بخوانی ترسان و هراسان باش و صورتت را به خاک بمال و با بهترین اعضایت مرا سجده نما و

در حالت قیام دعا نما و با خشوع و با قلبی ترسناک با من مناجات کن .( 7 ) خدای تعالی به عیسی ( ع )

وحی کرد ای عیسی بسان درخواست غریق اندوهگینی

که یاوری ندارد دعا کن عیسی قلبت

را ذلیل من کن و در پنهانی یادم نما و بدان که خوشحالی من در تبصبص و تملق به من است و

در این حال زنده باش ( 41 ) و نه مرده دل .و صدای حزین خود را به من بشنوان

( 8 ) و وقتی خدای تعالی موسی و هارون علیهما السلام را به سوی فرعون فرستاد به ایشان

فرمود لباس فرعون شما را نترساند زیرا ( ناصیه ) افسارش در دست من است و از گل زندگی دنیا

و زینت های مترفان که فرعون از آن متمتّع است خوشتان نیاید اگر من هم می خواستم به شما

زینت هایی می دادم که فرعون می فهمید که از قدرت او خارج است ولی من آنها را برای شما

نمی پسندم و دنیا را از شما دور می کنم و این گونه با دوستانم رفتار می کنم و من دوستانم را از

نعمت های دنیا دور می کنم چنان که چوپان گوسفندانش را از علفزارهای خطرناک دور می کند و

---------------

( 1 ) .10 یونس 89 .

--( 140 )--

من دوستانم را از رفتن به سوی دنیا باز می دارم چنان که چاروادار دلسوز شترانش را از

آبشخورهای فریبا ( مثلا با تلاقی ) دور می کند نه آنکه چون اولیای من در نزد من ارزشی ندارند

بلکه به این خاطر که به سلامت و تمامی بهره مند از کرامتم شوند زینت دوستان من ذلت و

خشوع و هراس دلهایشان است که از قلب هاشان می روید و بر بدنشان می ریزد پس ذلت ( فقر )

لباس زیرین و رویین ایشان است و نجات ایشان به ذلت است که بواسطه آن به درجات مأمول

خود فایز می شوند و به بزرگی که به آن افتخار کنند می رسند و ذلت از سیمای ایشان پیداست که

به آن شناخته می شوند .ای موسی وقتی ایشان را ملاقات کردی پرهایت را برای ایشان باز کن و با

ایشان نرمی نما و قلب و زبانت را خوار ایشان ساز و بدان که هر که دوست مرا بترساند با من

اعلان جنگ کرده است سپس من در روز قیامت انتقام ایشان را می گیرم .

امر هشتم باید قبل از دعا مدح و ثنای الهی را به جای آورد ( 1 ) حارث بن مغیره نقل کرد که از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود شما را سفارش

می کنم که قبل از آنکه از خدا چیزی بخواهید ثنا و مدح ( 42 ) و صلوات بر پیامبر و آلش بفرستید

( 2 ) و فرمود مردی داخل مسجد شد دو رکعت نماز گزارد و سپس از خدای درخواست کرد .حضرت

رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود بنده به سوی پروردگارش عجله کرد و دیگری دو رکعت نماز

گذاشت پس بر خدای تعالی ثنا گفت و بر پیامبرش درود فرستاد حضرت رسول خدا ( ص )

فرمود از خدا بخواه که به تو می دهد .( 3 ) محمد بن مسلم روایت کرد که ابی عبد الله فرمود در کتاب

امیر المؤمنین آمده است که دعا بعد از ثناست وقتی خواستی از خدا ( 43 ) چیزی را بخواهی پس

از تمجید خدا درخواست کن عرضه داشت چگونه تمجیدش کنیم فرمود یا من هو اقرب

الیه من حبل الورید یا من یحول بین المرء و قلبه یا من

هو بالمنظر الاعلی یا من لیس

کمثله شی ء ( 44 ) ای کسی که از رگ گردن به من نزدیکتری ای کسی که بین مرد و قلبش حایل

می شوی ای کسی که در جایگاه بالا هستی و ای کسی که کسی مثل او نیست ( 4 ) معاویه بن عمار از

امام صادق روایت کرد که فرمود اول از آداب دعا مدح و سپس ثنا سپس اقرار به گناه آنگاه

دعاست به خدای قسم هیچ بنده ای از گناه جز با اقرار بیرون نرفت .( 5 ) عیص بن ابی القاسم روایت

کرد که امام صادق علیه السلام فرمود وقتی کسی نیازی را از خدا درخواست می کند بر

پروردگارش ثنا گوید و او را مدح کند اگر کسی از پادشاهی درخواستی داشته باشد و بخواهد در

حضورش آن را بیان کند بهترین سخنان ممکن را برای آن آماده می کند .وقتی حاجت دارید خدای

--( 141 )--

عزیز جبار را تمجید کنید و او را مدح و ثنا کنید ( 45 ) بگوئید یا اجود من اعطی یا خیر من

سئل یا ارحم من استرحم یا واحد یا احد یا صمد یا من لم یلد و لم یولد و لم یکن له

کفوا احد یا من لم یتّخذ صاحبه و لا ولدا و یا من یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید و

یقضی ما احبّ یا من یحول بین المرء و قلبه یا من هو بالمنظر الاعلی و یا من لیس

کمثله شی ء یا سمیع یا بصیر ای کسی که بهترین عطاکننده ای و ای بهترین کسی که از او سؤال

شده ای بهترین رحم کننده ای واحد ای

واحد ای صمد ای کسی که نزاییده و زاییده نشده

است و همانندی ندارد ای کسی که نه همسر گرفت و نه فرزندی ای کسی که آنچه می خواهد

می کند و آنچه می خواهد حکم می نماید و آنچه که بخواهد مقدّر می کند ای کسی که بین مرد و

قلبش حایل می شود و ای کسی که در منظر اعلی هستی ای کسی که مثل او کسی نیست ای

شنوا ای بینا .

و اسمای بیشتری از خدای سبحان را بیاور زیا اسمای خدا فراوانند و درود بر محمد و آل

محمد بفرست و بگو قل اللّهم اوسع علیّ من رزقک الحلال ما اکفّ به وجهی و اودّی

به عن امانتی و اصل به رحمی و یکون لی عونا علی الحجّ و العمره .

امر نهم صلوات بر پیامبر و آل پیامبر علیهم السلام را بر دعا مقدم بدارد ( 1 ) ابا بصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرد حضرت رسول خدا ( ص ) فرمود اگر به پیش

کسی نامم برده شود و یادش برود که بر من صلوات فرستد خدای تعالی او را از بهشت دور

می گرداند ( 46 ) ( 2 ) ابن قداح از آن حضرت نقل کرد پدرم مردی را دید که به خانه خدا چسبیده بود و

می گفت بر محمد درود بفرست حضرت فرمود صلوات را ابتر و بریده نکن و حق ما را کم

نگذار و بگو اللّهم صلّ علی محمّد و اهل بیته ( 3 ) عبد اللَّه بن نعیم گفت به امام صادق عرضه

داشتم من وارد خانه خدا شدم و دعایی را حاضر نداشتم جز آنکه بر محمد و

آلش درود

فرستادم .فرمود بدان که هیچ کس دعایی به عظمت دعای تو نیاورد .

[مردی که هفتاد پائیز در آتش بود ] ( 4 ) جابر از امام صادق علیه السلام روایت کرد بنده ای هفتاد پاییز در آتش باقی ماند و پاییز هفتاد

سال و هفتاد سال و هفتاد سال و هفتاد سال است .و در این مدت خدای را برای خلاصی از

عذاب قسم می داد ولی خدای تعالی اجابتش نمی کرد پس فرمود این بنده خدای را به حق

--( 142 )--

محمد و اهل بیتش قسم داد که مرا رحمت کن .خدای تعالی به جبرئیل وحی کرد که به پیش

بنده من برو و او را از آتش به سوی من بیاور جبرئیل عرضه داشت خدایا چگونه داخل آتش

شوم خدای تعالی فرمود من به آتش امر کردم که بر تو خنک و سلامت گردد عرضه داشت خدایا

من جایش را نمی دانم فرمود ایشان مکانش در چاهی در سجّین است حضرت فرمود جبرئیل

وارد جهنم شد او را می بیند در حالی که صورتش به پایش بسته شده است از او سؤال می کند

چه مدت در آتش ماندی می گوید مقدارش را به حساب نمی توانم آورد حضرت فرمود

جبرائیل او را به سوی پروردگار می آورد و خدای تعالی از او می پرسد بنده من چه مقدار مرا

قسم دادی جواب می دهد به شماره نمی توانم آورد .فرمود بدان که به عزت و جلالم قسم اگر

به محمد و آلش مرا قسم نمی دادی خواریت را در آتش طولانی می کردم ولی عهدی است که با

خود کردم که اگر بنده ای مرا به حق محمد و اهل بیتش قسم دهد آن گناهانی

که بین من و اوست

بیامرزم و امروز تو را بخشیدم .( 1 ) از سلمان فارسی رضی اللَّه عنه نقل شده که گفت از پیامبر شنیدم

که می فرمود خدای عز و جل می فرماید آیا جز آنست که وقتی کسی حاجت های بزرگ به شما

دارد و شما به او نمی دهید عزیزترین کسانتان را نزد شما شفیع قرار می دهد و شما حاجتش را

بر می آورید چون آن شفیع نزد شما کرامت دارد و عزیز است آنگاه بدانید که عزیزترین مردم و

افضل ایشان نزد من محمد ( ص ) و برادرش علی ( ع ) و ائمه علیهم السلام هستند که وسائل عباد

نزد منند پس هر کس نیازش او را بزحمت انداخته که می خواهد بر آورده شود و یا حادثه ای بر او

فرود آمده است و می خواهد ضرر آن حادثه بر طرف شود مرا به واسطه محمد ( ص ) و آله

الطیّبین الطّاهرین بخواند من به احسن وجهی که کسی شفاعت را از عزیزترین کسی قبول

می کند حاجتش را بر آورم .

[سلمان از خدا چه می خواهد ] ( 2 ) عده ای از مشرکین و منافقین اهل مدینه که سلمان را مسخره می کردند به او گفتند ای بنده

خدا چرا از خدا به واسطه محمد و آلش نمی خواهی که تو را ثروتمندترین مرد مدینه قرار دهد

سلمان رضی الله عنه فرمود من از خدا بوسیله ایشان خیلی بزرگتر و نافعتر و افضل از پادشاهی

تمام دنیا خواستم از خدای به وسیله ایشان خواستم که به من زبانی حمدگو و ثنا خوان و قلبی

شاکر نعمت ها و بدنی صابر بر حوادث بزرگ بدهد و خدای تعالی

دعای مرا اجابت کرد و این از

سلطنت تمام دنیا و همه خوبیهای آن صد هزار هزار بار بالاتر است .

--( 143 )--

زلیخا و یوسف ( 1 ) محمد بن علی بابویه با وسایط به امام صادق نقل کرد که آن حضرت فرمود زلیخا اجازه

حضور در نزد یوسف خواست .به او گفتند ما دوست نداریم که تو را به پیش او ببریم به خاطر

آن بدیهایی که تو به او روا داشتی .زلیخا گفت من از کسی که از خدا می ترسد نمی ترسم .وقتی

زلیخا وارد شد حضرت یوسف ( ع ) فرمود ای زلیخا چرا رنگ و روی تو را دگرگون می بینم .

عرضه داشت حمد خدای را که پادشاهان را به معصیت بنده ساخت و بندگان را به طاعت پادشاه

کرد یوسف به او فرمود علت آن کارهای تو با من چه بود عرضه داشت به خاطر زیباییت ای

یوسف فرمود چه می کردی اگر در زمان پیامبر آخر الزمان می بودی و او را می دیدی که نامش

محمد ( ص ) است که از من زیباتر و نیکوخلق تر و بخشنده تر می باشد .عرضه داشت راست

می گویی یوسف فرمود چگونه فهمیدی که من راست می گویم گفت چون وقتی که نام او را

بردی محبت او در قلب من جای گرفت .خدای تعالی به یوسف وحی فرمود که زلیخا راست

گفت من هم به خاطر دوستی او با محمد و آلش او را دوست دارم آنگاه خدای تعالی به یوسف

امر کرد که او را تزویج کن

( 2 ) جابر از ابا عبد الله ( ع ) روایت کرد که فرمود فرشته ای از فرشتگان خدا از خدا

خواست که

هر چه را بندگان می گویند بشنود .خدای تعالی درخواست او را اجابت کرد و این فرشته تا روز

قیامت می ایستد و هیچ مؤمنی نیست که می گوید صلّ علی محمد و آل محمد جز آنکه آن

فرشته می گوید و علیک السلام .سپس فرشته می گوید ای رسول خدا ( ص ) فلانی به تو سلام

می رساند .رسول خدا ( ص ) می فرماید و علیه السلام ( 3 ) امیر المؤمنین ( ع ) فرمود به چهار شخص

شنوایی داده شده است پیامبر ( ص ) و بهشت و آتش و حور العین .وقتی بنده نمازش را تمام کرد

پس بر پیامبر درود فرستد و از خدا بهشت را بخواهد و به خدا از آتش پناه برد و از او بخواهد که

حور العین را به او تزویج کند زیرا هر کس بر پیامبر ( ص ) درود بفرستد دعای او بالا برده

می شود و هر کس از خدا بهشت را بخواهد بهشت می گوید خدایا خواست بنده ات را بده در

آنچه خواست و هر کس به خدا از آتش جهنم پناه برد جهنم گوید خدایا بنده را از آتش جهنم

نجات بده و هر کس از خدا حور العین بخواهد ایشان می گویند خدایا به بنده ات آنچه را که

خواست عطا کن

( 4 ) محمد بن مسلم از امام باقر و یا امام صادق علیهما السلام روایت کرد که فرمود در میزان ( 47 )

--( 144 )--

چیزی سنگینتر از درود بر محمد و آلش نیست عمل مرد در کفه ای از میزان گذاشته می شود و

میزان سبک می باشد سپس صلوات بر محمد و آل او را

در میزانش می گذارند میزان سنگین

می شود .( 1 ) هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود پیوسته دعا محجوب

می گردد تا آنکه صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده شود .( 2 ) و از آن حضرت منقول است هر کس

دعا کند و پیامبر ( ص ) را ذکر نکند دعا بر سر او پرواز می کند وقتی که پیامبر ( ص ) را یاد کند دعا

بالا می رود ( 3 ) و از آن حضرت ( ع ) روایت شده است که فرمود هر کس به خدا حاجتی دارد با درود

بر محمد و آلش شروع کند پس از خدا حاجتش را بخواهد سپس با درود بر محمد و آلش ختم

کند زیرا خدای عز و جل کریمتر از آن است که دو طرف دعا را قبول کند ولی وسط آن را قبول

نکند زیرا صلوات بر محمد و آل محمد رد نمی شود .( 48 )

امر دهم گریه در حال دعا ( 4 ) و این بهترین آداب و اوج حال دعاست اولا به این خاطر که گریه دلالت بر رقّت قلب دارد که

دلیل بر اخلاص است و با اخلاص دعا اجابت می گردد .( 5 ) امام صادق علیه السلام فرمود وقتی

لرزان شدی و گریستی و قلبت هراسان شد پس آن حالت را دریاب و حال دعای مقرون به

اجابت به تو نزدیک شده است .دوم و دلیل دیگر آنکه خشگی چشم از قساوت قلب است

چنان که در این مورد روایت وارد شده است و این خبر از دوری از خدای سبحان می دهد ( 6

) و از

جمله چیزهایی که خدای تعالی به موسی وحی کرد این است که ای موسی امیدت را در دنیا

طولانی نساز زیرا قلب تو سخت می گردد و کسی که سنگدل باشد از من دور است .و دعای

سنگدل مردود است ( 7 ) زیرا آن حضرت فرمود و خدا دعایی که با سنگدلی توأم باشد قبول نمی کند

و در ثانی گریه دلیل بر این است که شخص انقطاع به خدای تعالی پیدا کرده و خشوع وی زیاد

گردیده است .( 8 ) رسول خدا ( ص ) فرمود وقتی خدا بنده ای را دوست داشته باشد در قلبش

نوحه گری از غم می گذارد زیرا خدای تعالی هر قلب حزین را دوست دارد و خدای تعالی کسی را

که از ترس خدا گریسته باشد داخل آتش نمی سازد مگر آنکه شیر به پستان باز گردد ( یعنی به

فرض محال ) و غبار مجاهد در راه خدا و دود آتش جهنم در دماغ مؤمن با هم جمع نمی شود .

وقتی خدا از بنده ای بدش بیاید نی لبکی از خنده در قلبش می گذارد تا آنکه قلب را بمیراند و

خدای تعالی خوشحالان را دوست ندارد .

( 9 ) سوم آنکه گریه موافق با سفارش پروردگار به انبیا است در آنجایی که خدای تعالی به

--( 145 )--

عیسی ( ع ) فرموده است ای عیسی برای من گریه کن و قلب خاشع بیاور و بر قبور اموات

بایست و ایشان را با صدای بلند بخوان شاید موعظه خودت را از ایشان بگیری و بگو من

بزودی به ایشان ملحق می شوم از چشمانت برایم اشک فرو بریز و قلبت را برایم خاشع

گردان

ای عیسی در حالت های سخت به من استغاثه کن زیرا من انسانهای افتاده را کمک می کنم و

اجابت مضطرین می نمایم و من ارحم الراحمینم .

( 1 ) و از جمله چیزهایی که خدای تعالی به موسی وحی کرد اینکه ای موسی وقتی که مرا

می خوانی ترسان و دلسوخته و هراسان باش و صورتت را بر خاک بمال و با بهترین عضوت مرا

سجده نما و در حالت ایستاده در پیشگاهم دعا بخوان و با قلب خاشع و ترسان با من مناجات

کن و تا عمر داری تورات را زنده نگه دار و محامد من را به نادانان بیاموز و نعمت های مرا به

ایشان یاد آوری نما و به ایشان بگو در گمراهی خود باقی نمانند زیرا گرفتن و عذاب من دردناک

و سخت است .ای موسی در دنیا آرزویت را طولانی مگردان زیرا قلبت سخت می شود و کسی

که قلبش سخت باشد از من دور است و قلب خود را با ترس بمیران کهنه جامه و زنده دل باش

بر زمینیها مخفی و بر آسمانیها معروف باش در خانه بنشین و شب زنده دار باش در پیشگاه من

دعای صابران را بخوان و بسان فراری از دشمن از کثرت گناهان فریاد بزن و برای آن از من کمک

بخواه من یار و یاور خوبی هستم .و از آن حضرت روایت شد که خدا فرمود ای موسی مرا حرز

خودت قرار بده و گنج اعمال صالح باقی خودت را نزد من به ودیعت بگذار

( 2 ) دلیل چهارم در دعا خصوصیات و فضائلی ( 49 ) هست که در طاعت غیر دعا نیست (

3 ) و

روایت شده که بین بهشت و جهنم گردنه ای است که جز گریه کنندگان از ترس خدا از آن عبور

نمی کنند .

( 4 ) از پیامبر صلی الله نقل شده است که پروردگار تبارک و تعالی به من خبر داد و فرمود قسم به

عزت و جلالم که عابدان به ثواب گریه کنندگان نمی رسند برای ایشان در جایگاه بلند قصری بنا

کنم که کسی با ایشان شریک نباشد .

( 5 ) از جمله وصیت هایی که به موسی شده این است که مادامی که در دنیا هستی بر خودت گریه

کن و از هلاکت بپرهیز و زینت زندگی دنیا و زیباییهای آن تو را فریب ندهد .( 6 ) خدای تعالی به

عیسی ( ع ) وحی فرمود ای عیسی فرزند باکره بتول بر خودت گریه کن بسان گریه کسی که با

خانواده اش وداع می کند و با دنیا دشمنی می کند و آن را برای اهل دنیا وامی گذارد و علاقه اش به

آن چیزی است که در نزد خدایش باشد .( 7 ) و از امیر المؤمنین ( ع ) روایت شده است که وقتی خدای

--( 146 )--

تعالی با موسی سخن گفت موسی ( ع ) عرضه داشت خدایا پاداش کسی که از ترس تو گریه کند

چیست فرمود ای موسی رویش را از آتش جهنم حفظ می کنم و او را در روز فزع اکبر ایمن

می کنم .( 1 ) امام صادق ( ع ) فرمود همه چشمها در روز قیامت گریه می کنند جز سه چشم چشمی که

از محارم خدا دوری جوید چشمی که در اطاعت خدا بیدار باشد .( 50 ) چشمی که در دل

شب از

ترس خدا گریه کند .( 2 ) و از امام صادق علیه السلام وارد شده که هیچ چیزی بسان اشک چشم ارزش

و قیمت ندارد قطره ای از اشک دریاهایی از آتش را خاموش می کند .وقتی اشک چشم را فرو

گیرد صورتش را سختی و ذلتی فرو نمی گیرد وقتی اشک فرو ریزد خدای تعالی آتش جهنم را بر

او حرام می کند اگر گریه کننده ای بر امّتی گریه کند خدای تعالی بر آنها رحمت می کند .( 3 ) و از آن

حضرت ( ع ) آمده است هیچ چشمی نیست جز آنکه در روز قیامت گریه می کند مگر آن چشمی

که از ترس خدا گریه می کند .( 4 ) و هیچ چشمی از ترس خدا پر از اشک نشد و اشک او را فرا نگرفت

جز آنکه خدای تعالی آتش را بر تمام جسدش حرام می کند .( 5 ) و اشک هیچ چشمی بر صورتش فرو

نریخت که آن صورت دچار تنگی و خواری شود ( 6 ) و هیچ چیزی نیست جز آنکه کیل و وزنی دارد

جز اشک که خدای تعالی با مقدار اندک آن دریاهای آتش را خاموش می کند ( 7 ) و اگر بنده ای در باره

امتی گریه کند خدای تعالی آن امت را به گریه آن بنده می بخشد .

( 8 ) و از معاویه بن عمار نقل شده است که از امام صادق ( ع ) شنیدم می فرمود در سفارش رسول

خدا ( ص ) به علی ( ع ) آمده است که آن حضرت فرمود ای علی تو را به خصلت هایی سفارش

می کنم آنها را حفظ کن بعد فرمود خدایا

علی ( ع ) را کمک کن و خصلت هایی را شمرد چهارم از

آن خصلت ها زیاد گریه کردن به خاطر ترس از خدا که به عوض هر گریه خدای تعالی هزار خانه

در بهشت می سازد .( 9 ) ابو حمزه از ابا جعفر امام باقر علیه السلام نقل کرد هیچ قطره ای در نزد خدا

دوست داشتنی تر از قطره اشکی نیست که در تاریکی شب از ترس خدا بدون ریا ریخته شود .( 10 ) و

کعب الاحبار گفت قسم به آنکه جانم در دست اوست اگر از ترس خدا گریه کنم و اشکها بر

صورتم بریزد پیش من دوست داشتنی تر از اینکه کوهی از طلا را صدقه دهم نیست .( 11 ) ابن ابی عمیر

از مردی از اصحابش روایت کرد گفت امام صادق علیه السلام فرمود خدای تعالی به موسی

وحی فرمود بندگانم دوست داشتنی تر از سه خصلت به من تقرب نجستند .موسی ( ع ) عرضه

داشت پروردگارا آنها کدامند فرمود ای موسی زهد در دنیا و ورع از معاصی و گریه از ترس

من .موسی عرضه داشت پروردگارا جزای کسی که چنین کند چیست خدای تعالی وحی

فرمود ای موسی زاهدان ( 51 ) در دنیا در بهشت هستند و گریه کنندگان از ترس من در جایگاه

--( 147 )--

بلندی هستند که هیچ کس با آنها مشارکت ندارد .و اما دوری کنندگان از معاصی پس من از مردم

حساب می کشم و از ایشان حساب نمی کشم .

( 1 ) در حجه الوداع پیامبر ( ص ) فرمود هر کس از ترس خدا گریه کند به هر قطره اشکش خدای

تعالی جزایی به اندازه کوه احد

می دهد که در میزانش می باشد و به هر قطره اشکش چشمه ای در

بهشت عنایت می کند که در دو جانبش نهرها و قصرهایی وجود دارد که نه چشم دیده نه گوش

شنیده و نه به قلب بشری خطور کرده است .( 2 ) و از امام باقر ( ع ) نقل شده که ابراهیم علیه السلام

فرمود پروردگارا جزای بنده ای که از ترس تو صورتش از اشک تر شود چیست خدای تعالی

فرمود پاداش و مغفرت و رضایت من در روز قیامت پاداش او است .( 3 ) اسحاق بن عمار نقل کرد که

به امام صادق ( ع ) عرضه داشتم دعا می کنم و دوست دارم گریه کنم ولی نمی آید و چه بسا از

میّت خانواده ام یاد می کنم و رقّت حاصل می شود و گریه می کنم آیا جایز است فرمود بله

ایشان را یاد آور وقتی رقّت حاصل شد برای خدا گریه کن

نزدیکی و تخفیف ( 4 ) اگر گریه ات نمی آید خود را به گریه بزن زیرا امام صادق ( ع ) فرمود اگر گریه ات نمی آید

خودت را به گریه بزن ( 5 ) و از سعید بن یسار گفت به امام صادق عرضه داشتم آیا در دعا خودم را به

گریه بزنم ولی گریه حقیقی نباشد فرمود بله گر چه به اندازه سر مگسی باشد .( 6 ) و ابی حمزه از امام

صادق روایت کرد که امام صادق ( ع ) به ابو بصیر فرمود اگر از امری می ترسی و یا حاجتی

می خواهی پس شروع به تمجید و ثنای الهی کن چنان که او سزاوارش است و بر پیامبر و آلش

درود بفرست

و خود را به گریه بیانداز گرچه مثل سر مگسی باشد زیرا پدرم می فرمود

نزدیکترین حالت بنده به خدا گریه در حال سجده است .( 7 ) و از آن حضرت است که گریه ات

نمی آید خودت را به گریه بیانداز اگر به اندازه سر سوزنی از تو اشک خارج شده پس خوشا به

حالت .

نصیحت ( 8 ) اگر موفق به دعا شدی ولی چشمان تو برای گریه تو را مساعدت نمی کنند ولی برای آمادگی

برای ریزش اشک یاد گناهان بزرگ و رسواییهای آن در روز قیامت و ترس مردم از ملک علاّم نما

و تصور کن آنچه که بر خلایق فرود می آید در حالی که زبان ها نالان شده بانگها خاموش شده و در

--( 148 )--

میان اعضای بدن قرار گرفتی که شاهدند و گفتگو می کنند و به حدی خلایق ازدحام کرده اند که

عرق ( چون دریایی ) ایشان را لگام زده و تا بناگوش رسیده روزی که نهانهای اشخاص آشکار

می شود و پنهانیهای ایشان روشن می شود و عداوتها کشف می گردد و کسی حال نظر و التفات

ندارد .

( 1 ) رسول خدا ( ص ) فرمود در روز قیامت مردم پا برهنه و عریان ازدحام می کنند عرق ایشان را

لگام زده و به بناگوش رسیده است .سوده همسر رسول خدا ( ص ) گفت وای بر ما عده ای به عده

دیگر نگاه کنند .حضرت فرمود مردم مشغولتر از آن هستند که نگاه کنند لِکُلِّ اِمْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ

شَأْنٌ یُغْنِیهِ 1 هر کس در آن روز در مصیبتی گرفتار است که دل مشغول آنست .چگونه توانایی

نگاه دارد در صورتی که عده ای بر صورتشان کشانده

می شوند و عده ای بر شکمشان راه می روند

و عده بسان مورچگان زیر قدمها له می شوند و عده ای بر لبه آتش تا بهنگام تمام شدن حساب

مردم به دار آویخته شده اند و عده ای مار در گردن ایشان حلقه زده است و تا بهنگام پایان

حسابرسی ایشان را نیش می زند و عده ای گرفتار حیوانات سم دارند که ایشان را لگد می زنند و

عده ای مبتلا به حیوانات شاخدارند که ایشان را شاخ می زنند و با پاهایشان ایشان را لگد

می کنند .( 2 ) و به حال مردم در آن روز و قبل و بعدش فکر کن که علت آن شقاوت و یا سعادت است .

در این صورت علت ترس و انگیزه گریه و رقت و اخلاص قلب در تو پیدا می شود آنگاه فرصت

دعا پیش می آید از آن فرصت استفاده کن و بدان که این لحظه بهترین لحظات و گرانمایه ترین

حالات عمر است و در این حالت به خدای جلیل متوجه شو و از طلب آرزوها بپرهیز و متعرض

سؤال این گونه امور نشو و اگر از او چیزی درخواست می کنی درخواست و طلب تو روی آوری

همیشگی حق سبحانه بر تو و روی آوردن تو بر او باشد و مراعات ادب را در پیشگاه حق

سبحانه درخواست کن و چیزی سؤال کن که خوبیش بماند و وبال آن گردن تو را نگیرد ولی

مال نه برای تو باقی می ماند و نه تو برای آن باقی می مانی

آگاهی ( 3 ) بدان که گریه از گناهان و فریاد و زاری به حق تعالی صفاتی دوست داشتنی هستند ولی بدون

کناره گیری از گناهان و توبه از آنها مفید نیست

.( 4 ) سید العابدین علی بن الحسین ( ع ) فرمود گریه ای

که در آن اشک باشد ولی همراه ورع و پرهیزکاری نباشد که جلوی معاصی را بگیرد گریه ترس از

---------------

( 1 ) .80 عبس 37 .

--( 149 )--

خدا نیست و این ترس کاذبی است .( 1 ) از پیامبر ( ص ) روایت شده است که حضرت موسی ( ع ) به

یکی از اصحابش در حال سجده گذشت کارش را انجام داد و برگشت باز هم او را در حال

سجده دید .حضرت موسی ( ع ) فرمود اگر حاجت تو در دست من بود آن را روا می کردم .

خدای تعالی به او وحی فرمود ای موسی اگر آنقدر سجده کند که گردنش قطع شود مگر از آنچه

مورد خشم من است به سوی آنچه که مورد رضایت من است برگردد .و روایت از راه دیگر وارد

شده که موسی از مردی گریان گذشت .سپس برگشت باز او داشت گریه می کرد فرمود خدایا بنده

تو از ترس تو گریه می کند .فرمود ای موسی اگر مغز سرش با اشک چشمانش فرود آید من او را

نمی آمرزم زیرا او دنیا را دوست می دارد .

( 2 ) و از جمله وحی هایی که به موسی علیه السلام شده ای موسی با قلب پاک و زبان راستگو

مرا بخوان ( 3 ) و از امیر المؤمنین روایت شده که فرمود دعا کلید سعادت و گردنبند رستگاری است

و بهترین دعا آن است که از سینه پاک و قلب پرهیزگار صادر شود و مناجات علت نجات است و

اخلاص علت خلاص است وقتی ناله و آه زیاد

شد خدای تعالی پناهگاه است .

امر یازدهم

اقرار به گناهان قبل از درخواست از خدا لازم است

( 4 ) چون مشتمل بر انقطاع و پناه بردن به خدا

و پست کردن نفس است .و هر کس خود را پست نماید و تواضع کند خدای تعالی او را بلند

می کند و خدای تعالی در نزد دلشکستگان جای دارد .( 5 ) روایت شده است که عابدی هفتاد سال

روزها روزه می داشت و شبها به عبادت صبح می کرد و سپس از خدای تعالی حاجتی را

در خواست کرد حاجت او برآورده نشد .پس به خود روی آورد و گفت ای نفس به خاطر تو خدا

حاجت مرا نداد اگر در تو خیری می بود حاجت تو را به تو می دادند خدای تعالی فرشته ای را به

سوی او فرستاد و گفت ای فرزند آدم این لحظه که نفست را کوچک شمردی در نزد من بهتر از

عبادت های گذشته ات می باشد ( 6 ) و از امام باقر ( ع ) آمده است که فرمود خدای تعالی به موسی

وحی فرمود آیا می دانی چرا من تو را برای گفتگو برگزیدم عرضه داشت پروردگارا خیر

فرمود ای موسی من بندگانم را زیر و رو کردم هیچ کس را بسان تو خوارتر برای خودم ندیدم

تو وقتی نماز می گزاری صورتت را بر خاک می گذاری .و در روایت دیگر من بندگانم را زیر و رو

کردم کسی را خوارنفس تر از تو پیش خود ندیدم پس دوست داشتم که تو را بین خلایق بالا ببرم .

( 7 ) و روایت شده است که خدای سبحان به حضرت موسی ( ع ) وحی کرد که

برای مناجات من بالای

--( 150 )--

کوه برو و چندین کوه در آنجا وجود داشت .هر کدام خود را بلندتر می شمرد و امید داشت که

حضرت موسی بالای او رود .جز کوهی کوچک که خود را کوچک شمرد و گفت من کوچکتر از

آنم که پیامبر خدا برای مناجات با رب العالمین بر بالای من رود .پس خدای تعالی به موسی

وحی فرمود که به همین کوه کوچک بالا رود زیرا او برای خود اهمیتی قائل نیست .

( 1 ) از پیامبر ( ص ) روایت شده که سه چیز است که خدای تعالی جز خوبی در مورد آنها اراده ای

ندارد تواضع و خود را پست شمردن که خدای تعالی اراده ای جز بزرگ نمودن او ندارد و خوار

داشتن نفس که خدای تعالی جز عزت برای او اراده ای نکرده است .و پرهیزگاری و خدای جز غنا

برای او اراده نکرده است و نیز روایت شده است که در فرو گذاشتن نفس و شکستن و

خشمگین کردن آن رضایت حق سبحانه است .( 2 ) از جمله چیزهایی که خدای تعالی به

حضرت داود وحی فرمود ای داود من پنج چیز را در پنج چیز دیگر گذاشتم و

مردم در پنج چیز غیر آن دو می جویند و آن را نمی یابند .علم را در گرسنگی و تلاش

نهادم و ایشان در سیری و راحت می جویند پس عزت را نمی یابند و بی نیازی را در

قناعت نهادم و ایشان در زیادی مال می جویند و نمی یابند و رضای خویش را در

خشم نفس نهادم و ایشان در خشنودی نفس می جویند و آن را نمی یابند و راحت را در

بهشت گذاشتم

و ایشان در دنیا می جویند و نمی یابند .

[فواید اقرار به گناهان ] ( 3 ) و از فواید یاد آوری گناهان این است که ترس و رقت قلب انسان افزوده می شود .( 4 ) امام

صادق علیه السلام فرمود وقتی شما رقت قلب پیدا کردید آنگاه دعا کنید زیرا قلب تنها در حالت

اخلاص پاک می شود .و همین علت گریه و ریزش اشک است و این خود از آداب دعاست

بنا بر این آمادگی برای پیدا کردن یک ادب دعا باعث پیدا شدن ادب دیگری برای دعا شده است .

( 5 ) و چون امام صادق علیه السلام فرمود آداب دعا عبارتند از مدح خدای سپس ثنای الهی سپس

اقرار به گناهان آنگاه درخواست از خدا .به خدا قسم هیچ کس از گناه جز با اقرار به آن بیرون نرفته

است ( 6 ) بنا بر این در اقرار به گناهان پنج فایده موجود است

اول انقطاع به خدای تعالی .

دوم شکستگی قلب و فضیلت آن را فهمیدی .

سوم چه بسا رقت حاصل می شود و آن نشانه اخلاص است و به آن هنگام اجابت تحقق

--( 151 )--

می یابد .

چهارم اقرار به گناه چه بسا باعث گریه می شود و این بهترین آداب دعاست .

پنجم با امر امام صادق ( ع ) موافقت می کند .

امر دوازدهم

روی آوردن دل به سوی حق تعالی

( 1 ) زیرا کسی که به تو رو نکند شایسته رو کردن نیست .

چنان که کسی با تو گفتگو کند و تو میدانی که او از گفتگویش غافل است و با دلش از گفتگوی با

تو رویگردان شده است او هم مستحق رویگردانی

توست به اینکه با او گفتگو نکنی و از

جوابش رویگردان شوی .

( 2 ) امام صادق علیه السلام فرمود هر کس می خواهد که جایگاه خود را نزد خدا بفهمد جایگاه

حق تعالی را به پیش خود بنگرد خدای تعالی بنده را به جایگاهی همانند جایگاه خود نزد بنده

می نشاند .( 3 ) و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود خدای تعالی دعای دلی که متوجه غیر خداست

نمی پذیرد .بدون توجه قلبی دعا کردن معنایش آنست که خواسته جدّی نیست و یا یقین به

اجابت ندارد و یا خدای را نعوذ بالله ناتوان می داند 1 .

( 4 ) و سیف بن عمیره از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که وقتی دعا کنی دلت را متوجه

حق سبحانه نما .

( 5 ) و از جمله چیزهایی که خدای تعالی به حضرت عیسی ( ع ) وحی کرده این است که

ای عیسی مرا نخوان جز در صورتی که گریه و زاری نمایی و همت تو مصروف یک چیز

باشد وقتی این گونه مرا بخوانی تو را اجابت می کنم .

( 6 ) از ائمه علیهم السلام آمده است که دو رکعت نماز با تدبر بهتر از زنده داشتن یک شب با دلی

مشغول است .( 7 ) از ائمه اطهار علیهم السلام روایت شده که نماز بدون حضور قلب نفعی به حال تو

ندارد .( 8 ) و از سنت های ادریس علیه السلام است که وقتی مشغول نماز شدید خاطره ها و افکار

خود را متوجه نماز سازید و خدای را با حالی پاکیزه و با نشاط بخوانید و از او با خضوع و با

---------------

( 1

)

هر چه رویید از پی محتاج رست تا بیابد طالبی چیزی که جست

هر که جویا شد بیابد عاقبت مایه اش ورد است و اصل مرحمت

هر کجا دردی دوا آنجا رود هر کجا پستی است آب آنجا رود

آب کم جو تشنگی آور بدست تا بجوشد آبت از بالا و پست

تا نزاید طفلک نازک گلو کی روان گردد ز پستان شیر او

--( 152 )--

خشوع و طاعت و افتادگی مصالح و منافع خود را بخواهید .و از جمله آن کلمات اینکه وقتی

داخل روزه شدید نفوستان را از آلودگی و فحش و نجاست پاک کنید و برای خدا با قلبهای صاف

و پاکیزه از افکار بد و خیالات زشت روزه بگیرید زیرا خدای تعالی دلهای آلوده و نیت های

شرک آمیز را نجس می شمارد .

امر سیزدهم دعا باید قبل از حاجت سابقه داشته باشد ( 1 ) رسول خدا ( ص ) به ابا ذر فرمود ای ابا ذر آیا سخنانی به تو یاد ندهم که خدای تعالی منفعتی

از آن به تو برساند عرضه داشت بله ای رسول خدا ( ص ) فرمود خدای را حفظ ( یاد ) کن خدای

تو را حفظ ( یاد ) می کند خدای را حفظ ( یاد ) کن او را جلوی خودت می یابی .در آسایش خودت

را به خدا بشناسان خدای تو را در سختی می شناسد وقتی درخواست می کنی از خدا

درخواست کن وقتی کمکی می خواهی از خدا کمک بخواه تقدیر حوادث پایان پذیرفت و تا

روز قیامت نوشته گردید .اگر تمام خلق کوشش کنند که نفعی که خدای تعالی مقدر نفرمود به تو

برسانند نمی توانند

.

( 2 ) و هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام نقل کرد که آن حضرت فرمود دعا در آسایش

باعث استجابت دعا به هنگام بلاست ( 3 ) و از آن حضرت روایت شده است که هر کس از بلایی بترسد

که مبادا به او اصابت کند از خدای تعالی درخواست نماید که خدا او را به آن مبتلا نکند .خدای

تعالی هرگز آن بلا را به او نازل نمی کند ( 4 ) و امام سید العابدین علیه السلام فرمود دعا بعد از آنکه بلا

نازل شد فایده ای ندارد .( 51 )

امر چهاردهم دعا برای برادران و التماس دعا از ایشان ( 5 ) ابن ابی عمیر از هشام بن سالم از امام جعفر صادق ( ع ) روایت کرد فرمود هر کس چهل مؤمن

را پیشاپیش دعا کند سپس برای خود دعا کند خدای تعالی دعایش را مستجاب کند .و بعد از

پایان نماز شب مستحب است که در حال سجده بگوید اللّهمّ ربّ الفجر و اللّیالی العشر و

الشّفع و الوتر و اللّیل اذا یسر و ربّ کلّ شی ء و ملیک کل شی ء صلّ علی محمّد و آله و

افعل بی و بفلان ما انت اهله و لا تفعل بنا ما نحن اهله یا اهل التّقوی و المغفره

پروردگارا پروردگار فجر و شبهای دهگانه ( اول ذی الحجه ) و پروردگار جفت و فرد و شب

آن هنگام که به روز روشن مبدل می شود و پروردگار همه و پادشاه همه درود بر محمد و آلش

--( 153 )--

بفرست و به من و به فلان و فلانی آن نماز که تو

سزاوارش هستی و نه آنچه که ما سزاوار آنیم ای

اهل تقوی و مغفرت ( 1 ) و روایت شده خدای سبحان به موسی وحی فرمود ای موسی از من با

زبان بدون گناه بخواه .عرضه داشت کجا چنین چیزی ممکن است

خدای تعالی فرمود مرا با زبان دیگران دعا نما ( 2 ) و رسول خدا ( ص ) فرمود هیچ دعایی به

سرعت اجابت دعای غایب در حق غایب نیست .( 3 ) و فضل بن یسار از امام باقر ( ع ) نقل کرد

نزدیکترین و سریعترین دعا به اجابت دعای برادر مؤمن برای برادرش در غیاب اوست .

( 4 ) از امام باقر ( ع ) روایت شده سریعترین دعا به اجابت دعای برادر مؤمن در غیاب برادر مؤمن

است وقتی شروع به دعا کرد فرشته موکل می گوید آمین و برای تو دو برابر آن باد

( 5 ) عبد الله بن سنان از امام باقر ( ع ) روایت کرد که آن حضرت فرمود دعای برادر مؤمن در حق برادر

مؤمن در غیابش رزق را پایین می کشد و بدیها را دفع می کند .( 6 ) و از آن حضرت روایت کرد که

رسول خدا ( ص ) فرمود هیچ مؤمنی نیست که برای مؤمنی دعا کند جز آنکه خدای تعالی به

همانند ثواب آن دعا که برای ایشان کرده است به اندازه تمام مردان و زنان مؤمن از ابتدای دنیا

تا انتهایش تا روز قیامت به او می دهد و بنده ای امر به آتش می شود او را به سوی آتش جهنم

می کشند مؤمنین و مؤمنات عرضه می دارند پروردگارا این همان بنده ای

است که برای ما دعا

کرد او را شفاعت می کنند .و خدای تعالی شفاعت ایشان را می پذیرد و پس از آتش نجات پیدا

می کند .( 7 ) و علی از پدرش روایت کرد گفت عبد اللَّه بن جندب 1 را در موقف عرفات دیدم موقفی را

بهتر از موقف او ندیدم زیرا پیوسته دستانش را به سوی آسمان بلند کرده بود و سیلاب اشک بر

صورتش می ریخت به طوری که بر زمین می افتاد وقتی مردم بازگشتند گفتم ای ابا محمد من

موقفی را بهتر از موقف تو ندیدم گفت به خدا قسم جز برای برادرانم دعا نکردم زیرا امام

ابو الحسن علیه السلام به من خبر داد که هر کس در غیاب برادر مؤمنش برای وی دعا کند از عرش

ندا در دهند که صد هزار برابر برای تو باشد .پس خوشم نیامد که صد هزار دعای ضمانت شده را

برگردانم و دعایی را بگیرم که نمی دانم مستجاب است و یا نه .

( 8 ) ابن ابی عمیر از زید نرسی روایت کرد فرمود من با معاویه بن وهب در موقف بودم و او دعا

می کرد کنجکاو شدم ندیدم دعایی برای خود نماید و دیدم که برای تک تک مردم از جاهای

مختلف با نام بردن ایشان و پدرانشان دعا می کند تا اینکه مردم به طرف مشعر راه افتادند آنگاه

---------------

( 1 ) از ثقات اصحاب امام صادق و کاظم و رضا علیه السلام می باشد و به خاطر بزرگی و علو شأن وی مناسب با

حالش فرمود که دعای وی صد هزار برابر است .

--( 154 )--

پرسیدم عموجان از تو چیز عجیبی دیدم .گفت علت

تعجب تو چیست گفتم برادرانت را در

چنین موضعی بر خود مقدم داشتی و ایشان را تفقد کردی در پاسخ من گفت برادر زاده از این

تعجب مکن من از مولایم و مولای تو و مولای هر مؤمن و مؤمنه و به خدا قسم آقای همه

گذشتگان و آقای باقی ماندگان بعد از پدرانش علیهم السلام شنیدم این گوش معاویه کر شود

و چشمانش کور شود و شفاعت محمد ( ص ) به او نرسد اگر نشنیده گفته باشم می فرمود

هر کس در غیاب برادر مؤمنش برای وی دعا کند فرشته ای از آسمان دنیا ندا در می دهد ای بنده

خدا و برای تو صد هزار برابر آنچه که تو دعا کردی باشد و فرشته ای از آسمان دوم ندا در می دهد

ای بنده خدا برای تو دویست هزار برابر آنچه که تو دعا کردی باشد و فرشته ای از آسمان سوم

فریاد برمی آورد ای بنده خدا برای تو سیصد هزار برابر آنچه که تو دعا کردی باشد و فرشته ای از

آسمان چهارم فریاد بر می آورد ای بنده خدا برای تو چهار صد هزار برابر آنچه که تو دعا کردی

باشد و فرشته ای از آسمان پنجم فریاد برمی آورد که ای بنده خدا برای تو پانصد هزار برابر آنچه

که تو دعا کردی باشد و فرشته ای از آسمان ششم فریاد برمی آورد که ای بنده خدا برای تو

ششصد هزار برابر آنچه که تو دعا کردی باشد و فرشته ای از آسمان هفتم فریاد بر می آورد که ای

بنده خدا برای تو هفتصد هزار برابر آنچه که تو دعا کردی باشد .سپس خدای تعالی به او ندا

می دهد من بی نیازی هستم

که فقیر نمی گردم ای بنده خدا برای تو هزار هزار برابر آنچه که دعا

کردی باشد .برادر زاده اهمیت کدام دعا بیشتر است آیا آنکه من برای خود برگزیدم بهتر است یا

آنکه تو مرا به آن امر می کنی

آگاهی ( 1 ) شایسته است که علاوه بر دعا برای برادر مؤمن به دل دوستش داشته باشی و خالصانه دعا

کنی و برای آرزوی اجابت آن دعا کنی .وقتی چنین باشی تو سزاوار استجابت دعایی که در مورد

خودت هم خدای تعالی چندین برابرش عوض دهد .زیرا دوست داشتن مؤمن به تنهایی خود

حسنه است و خیر خواهی برای او حسنه دیگری است پس دعای تو مشتمل بر سه حسنه است

محبت و اراده خیر برای او و دعا .و نیز وقتی چیزی را برایش از خدا درخواست می کنی او را به

قلب خودت دوست خواهی داشت و در دعایت به پیش خدای اکرم الاکرمین و اجود الاجودین

شفاعتش می کنی و او کریمتر و قادرتر و اولی است از تو که به بنده اش منفعت برساند ناچار تو

را اجابت می کند .( 2 ) و در روایت جابر از امام ابی جعفر باقر ( ع ) در تفسیر آیه یَسْتَجِیبُ اَلَّذِینَ

--( 155 )--

آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصَّالِحاتِ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ 1 خدای تعالی دعای کسانی را که ایمان آورند

و عمل صالح انجام دادند اجابت می کند و از فضل خود بر ایشان می افزاید فرمود مراد مؤمنی

است که در غیاب برادر مؤمنش برایش دعا کند پس فرشته می گوید و برای تو مثل آنچه که

درخواست کردی باشد و این به خاطر دوستی تو به تو

بخشیده شد .این روایت اشاره به مطلب

مذکور دارد .

( 1 ) حکایت شده است یکی از نیکان بعد از پایان نماز در مسجد برای برادران خود دعا می کرد

وقتی از مسجد بیرون آمد پدرش را مرده یافت و وقتی از کفن و دفن او فارغ شد شروع به تقسیم

ترکه بین برادران مؤمن که برایشان دعا می کرد نمود علت آن را سؤال کردند گفت من در مسجد

برای ایشان بهشت را درخواست می کردم .اکنون آیا در مورد دنیای فانی بخل بورزم .( 2 ) و در گفتار

امام صادق علیه السلام فکر کن وقتی دو مؤمن با همدیگر دست دادند صد رحمت بین ایشان

تقسیم می شود نود و نه رحمت سهم آنست که بیشتر از دیگری او را دوست داشته باشد .( 3 ) پس

عنایت خدای سبحان را در مؤمن و محبت به او بدان و دعای تو برای برادر مؤمنت برای تجارت

نباشد یعنی تنها برای این دعا کنی که ثواب دعاکننده برای مؤمن را ببری بدون آنکه محبت او را

در دل داشته باشی و کار به استجابت این دعا نداشته باشی .بر تو می ترسم که با این حالت اجر

دعا از دست تو برود توجه به روایت جابر کن در آنجا که فرشته می گوید چون تو دوستش

داشتی ( این اجر برای تو باشد ) .

فصل ( 4 ) چگونه برادر مؤمنت را دوست نداشته باشی در صورتی که یاورت علیه دشمنانت می باشد

و کمک کار در دین توست و با تو در دوستی دوستان موافق است و در دشمنی دشمنانت

همداستان .( 5 ) و از ائمه اطهار علیهم

السلام وارد شده است که فرمود بنده به حقیقت ایمان

نمی رسد تا آنکه برادرش را دوست بدارد .( 6 ) و از آن حضرت آمده است شیعه ما همدیگر را

دوست دارند و در محبت ما به همدیگر بذل و بخشش می کنند .

( 7 ) عبد المؤمن انصاری می گوید بر ابی الحسن موسی بن جعفر ( ع ) وارد شدم و در نزد او

محمد بن عبد اللَّه جعفری بود به او لبخند زدم امام ( ع ) فرمود آیا دوستش داری ( 52 ) عرضه

داشتم بله و جز به خاطر شما دوستش نمی دارم .فرمود او برادر توست و مؤمن برادر تنی مؤمن

---------------

( 1 ) .42 شوری 26 .

--( 156 )--

است .ملعون است ملعون کسی که برادرش را متهم کند ملعون است ملعون کسی که با برادرش

غش کند .ملعون است ملعون کسی که به برادرش نصیحت نکند ملعون است ملعون است کسی

که بر ضرر برادرش اقدام کند ملعون است ملعون کسی که خود را از برادر مؤمنش مخفی کند

ملعون است ملعون است کسی که غیبت برادر مؤمن خود کند .( 1 ) و از آن حضرت آمده است

محکمترین ریسمانهای ایمان دوستی با خدا و دشمنی با دشمنان خداست .( 2 ) و امام صادق

علیه السلام فرمود هر چیزی به چیزی آسایش و راحتی می یابد و راحتی مؤمن دیدار برادر

مؤمن اوست چنان که راحتی پرنده در دیدار همجنس ( پرنده دیگر ) است .آیا ندیدی که پرندگان با

هم می نشینند .( 3 ) حضرت فرمود مؤمن برادر مؤمن است ( 53 ) و مؤمن چشم و آیینه مؤمن