سالنما از هجرت پيامبر اسلام، سال 622 ميلادي از مكه به مدينه مبدا قرار گرفته است. در اين گاهشماري هر سال 12 ماه دارد كه هر كدام باتوجه به ماه هلالي 29روزه يا 30روزه هستند. ماه هلالي يكدور چرخش كره ماه بر مدار خود مابين فاصله زماني مشاهده دو هلال ماه است. ماه هاي اين گاهشماري به ترتيب عبارتند از: محرم، صفر، ربيع الاول، ربيع الثاني، جمادي الاول، جمادي الثاني، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذيقعده، و ذيحجه كه هزاره ها روزه، عيدها و محرم را بر اساس اين ماه ها بر پا مي دارند. در تقويم هجري قمري هلالي، براي توالي ماه هاي 29 و 30 روزه نظم و قاعده مشخصي وجود ندارد. از اين رو ممكن است چند ماه متوالي 29 روزه يا 30 روزه وجود داشته باشد.

گويا بي تاثير نيست. به طور نمونه در باور هزاره ها سال اسب، سالي پرتحرك و پرفعاليت، با پيروزي تلقي مي شود و سال سگ، سالي پرمخاطره و توأم با سوءتفاهم و دشمني و ستيز است. سالي كه با موش شروع شود، خصوصيات موش را در طالع و سرنوشت نوزاد موثر مي دانند. رفاه يا قحطي سال پيش رو را با سال موش تعيين مي كنند و مي گويند: موش موزي است و سال بدي خواهيم داشت. از اين رو هزاره ها در موقع تحويل تلاش دارند كه بدانند؛ اسم سال آينده، بنام كدام حيوان است، يا سال آتي به چه حيواني تعلق دارد، تا با پيشگوئي هائي كه مي شود به اوضاع سياسي و اجتماعي آينده نظر كنند.

اديب و شاعر قرن هفتم هجري ابونصرفراهي كه خود ترك و هزاره بوده در اثر بديع و جاوداني خود «نصاب الصبيان» نام اين حيوانات را به زبان فارسي و عربي به صورت شعر درآورده است:

موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار/ زين چارچو بگذري نهنگ آيد و مار

آنكه به اسب و گوسفند است حساب/ حمدونه و مرغ و سگ و خوك آخر كار.

بنابراين هزاره ها بر اساس گرما و سرما، خشكي و رطوبت كه تاثيري فراواني بر زندگي روز مرۀ آن ها دارند سال ها را بر اساس خوي و خواص حيوانات نامگذاري كرده اند. اين دوره از سال دوازده سال است كه چنين است:1- موش. 2- گاو. 3- پلنگ. 4- خرگوش. 5- نهنگ. 6- مار.7- اسپ.8- گوسپند. 9- ميمون/شادي. 10- مرغ.11- سگ. 12- خوگ. اگر در هزارستان سال خورشيدي نو شود؛ مرد هزاره از ديگري

خواهد پرسيد كه: امسال چه ساليه؟ جواب خواهد شنيد كه سال گوسپو. اين نكتۀ زباني قابل ياد آوري است كه هدف از سال مرغ- ماكيان نيست بلكه هدف از آن هر نوع پرنده به طور مطلق است كه در متون كهن پارسي هم از نام مرغ، مطلق پرنده را آورده اند.

جشن ها و عزاداري ها.

در اين تقويم و تعيين زماني، آيين ها و شعائري است كه بايد هر كدام در موقع معين خود برگزار شوند. بنابراين كاربردگاهشماري در عقايد و باورهاي مردم هزاره همرا با تعيين زمان براي برگزاري آيين ها و شعائرهاي مردمي اهميت بسيار دارد. زيرا هزاره ها در زمينه هاي امور مذهبي، آيين هاي مردمي و ديني شعائر گوناگوني دارند كه با فرهنگ شفاهي اين مردم يكي شده اند. آداب و رسوم ماه رمضان، عيدها، ده روز اول محرّم، آيين هاي عبادي ديني و مذهبي در طول سال و روز عروسي ها، شادي ها و عزاداري ها، رؤيت هلال (آغاز و پايان ايام روزه داري)، آدابي كه براي روزهاي هفته و برخي روزهاي مهم سال و ماه ها دارند اهميت گاهشماري هزارگي را نشان مي دهند. آراي گوناگوني درباره سعد يا نحس بودن روزهاي هفته، روزهاي ماه و اختيارات ماه هاي سال نشان از اهميت تقويم هزارگي دارند.

در فرهنگ نجومي و آييني هزارگي روزهاي اول هر ماه از سال قمري و خورشيدي آثار و ويژگي خاص خود را دارد. برخي از روزهاي ماه و سال از نظر نحس يا سعد بودن تاثير زيادي در شادي ها و غم هاي اين مردم دارند. از جمله، روز سيزدهم ماه صفر يكي از نحس ترين روزهاي سال هزارگي است. در اين روز سفر نمي روند و عروسي نمي گيرند. افزون بر ماه ها، روزها، زمان هاي تعيين شده ديني و مذهبي هستند كه هر كدام شعائر و محرّماتي دارد كه تخلف از آن ها گناه محسوب مي شود.

در گاهشماري دوازده حيواني، برخي سال ها به طور

نمونه (سال گاو) سعد و برخي ديگر (سال خوك) نحس محسوب مي شوند. آيين هاي گوناگوني در سال قمري (عيدها، مراسم و عزاداري ها) وجود دارند كه برخي شادي را مي طلبت و برخي غم گسترده و همگاني را بدنبال دارند.

در زمينه اموركشاورزي، تعبيرهاي گوناگوني از طول سال، تقسيم سال به فصول مختلف و پديده هايي كه به نحوي با اموركشاورزي در ارتباط اند (انواع بارش هاي برف و باران بر اساس هنگام بارش يا ميزان آن ها، وزش انواع بادها و مانند آن) وجود دارد كه درگاهشماري هزاره ها بسيار مهم اند كه با تاثير ستارگان و نجوم سنتي تعيين زمان مي شوند. بادها، باران ها و موسم هاي روي دادن آن ها در هزارستان با هواشناسي مردمي ارتباط نزديك دارند. هزاره ها باور دارند كه بيشترين باران ها در روزهايي از سال كه شماره آن ها به شش ختم شود مانند (ششم، شانزدهم و مانند اين ها) مي بارند.

تقسيم بندي فصل ها در تقويم هزارگي به دوره هاي زماني مختلف مانند: دوره هاي چهل روزه و بيست روزه، به عنوان چله بزرگ و چله كوچك(خرد و خردك) مشخص مي شوند، كه ريشه در شدت گرما يا سرما در فصل هاي سال دارند. در اين ميان، تقسيم بندي زمستان به چله بزرگ (چهل روزه) كه پس از آن (شست و شكست) مي آيد؛ تعيين كننده سرما در اين فصل است. هزاره ها باور دارند كه پس از گذشتن شست روز از سرماي زمستاني، شست و شكست مي شود و كمر زمستان مي شكند. در نتيجه زمين از درون گرم مي شود و برف هاي روي آن شروع به ذوب شدن مي كنند. چله كوچك

يا خرد و خردك(بيست روزه) است كه همواره با گرما و سرماي شديد همراست. در مورد چله زمستان ضرب المثل است كه مي گويند: ماه نجير كه به آن (نجير جر جر) مي گويند؛ گفته است كه اگر پس از من ماه اورال و شست و شكست نبود كره اسپ يا گوساله را در شكم مادرش يخ مي زدم، اما چه كنم كه پشتم خالي است و ماه اورال كمر من را با شست و شكستش؛ شكسته است. چله تابستان با شست و شكست گرما همراست كه در اول سنبله اتفاق مي افتد. چله ها در تقويم هزارگي با روز وازگشت تعريف مي شود. (روز وازگشت) زماني است كه خورشيد بطرف بالا به سمت شمال مي رود و روزها دراز و درازتر مي شود، اما وقتي به انتهاي بلندي رسيد، باز مي گردد و روزها شروع به كوتاه شدن مي كنند كه به آن روزبازگشت يا روزوازگشت مي گويند. روزوازگشت يكبار در تابستان در اول سرطان و يكبار در زمستان در ماه جدي اتفاق مي افتد كه روزها شروع به بلند شدن مي كنند.

هزارستان وجود دارد. به باور مردم هزاره، تعداد عقرب هاي كه (قمر در عقرب) مي شود؛ هنگامي است كه خورشيد وارد برج عقرب مي شود.

در تقويم هزارگي بروج فلكي (برج هاي دوازده گانه) است كه بر اساس (دايره مسير حركت ظاهري سالانه خورشيد در آسمان) بناشده است. و هر قسمت يك برج فلكي ناميده مي شود. از سويي از آن رو كه هر برج فلكي نماينده حركت يكماه خورشيد بر نوار دايرة البروج است. ترجيحا به برج به معني ماه بعنوان يك دوازدهم سال نيز اطلاق مي شود.