سرشناسه:كتابخانه مجازي افغانستان ،1392
عنوان و نام پديدآور:آيين هاي سوگواري در هزارستان/ دكتر حفيظ الله شريعتي .
مشخصات نشر ديجيتالي:اصفهان:مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان ، 1392.
مشخصات ظاهري:نرم افزار تلفن همراه و رايانه
موضوع: فرهنگ عزاداري
از آن جا كه مردم هزاره مردمي مهربان و غمخوار هستند، به محض از دست دادن عزيزي از اقوام، براي دلداري و تسلي خاطر بازماندگان به خانه آن ها مي روند و با تمام وجود به همدردي و عزاداري مي پردازند. طبق سنت قديمي هزارستان، اقوام درگذشته در پرداخت هزينه هاي مراسم فاتحه گيري از اول تا سوم، هفتم و چهلم به بازماندگان متوفي كمك مالي مي كنند و تا جايي كه در توان دارند به بازماندگاني درگذشته ياري مي رسانند.
براي كسي كه در آيين هاي پُرسوز وگداز خاكسپاري درگذشتگان شركت كرده باشد و شيون ها و برسرزدن هاي بازماندگان آنان را ديده باشد، مي دانند كه ناله هاي غم انگيزصداي(اي خدا! يا فاطمه ي زهرا! اي واي، اي ده كجا شووم) خبر از درگذشت شخصي سرشناس يا بزرگ يك طايفه را مي دهد. اين گريه هاي غم انگيز تنها بيان كننده ي اوج اندوه نيست، بلكه با اين ناله ها همه خواهند فهميد كه بزرگي از ميان قريه و يا طايفه در گذشته است. در چنين حالتي همه با شنيدن صداي گريه دست از كار مي كشند و به محل سوگواري ميشتابند.مردم از طوايف و تيره هاي دور و نزديك به منظور همدردي با خانواده ي عزادار به مراسم فاتحه خواني مي آيند. در اين مراسم بيشتر ريش سفيدان و مردان و زنان ميان سال حضور دارند. دوستان نزديك درگذشته با حمل
كردن بار مواد غذايي همچون برنج، گوسفند، روغن، قند و حتي در مواردي هيزم به كمك خويشاوندان درگذشته شان مي آيند. آنان تلاش مي كنند تا باري از دوش صاحب عزا بردارند و هزينه ها تنها به خانواده ي متوفي تحميل نشود. استقبال كنندگان، دعوت شدگان را به درون خانه و خيمه هاي كه از قبل آماده شد است براي استراحت و صرف چاي و نهار هدايت مي كنند و پس از پذيرايي با خواندن دوباره ي فاتحه مجلس را ترك مي كنند. در مراسم ختم زنان هزاره به شيوه ي ديگري عزاداري ميكنند. صداي "وي وي واي واي" به صورت ريز وتند و سريع، نوايي غمانگيزي را در فضاي خانه ي درگذشته طنين انداز مي كند. اين نواي حزنآلود بستگان درجه يك خانواده ي عزادار است كه با حركتهاي موزون هردو دست كه، به صورت مماس روي صورت فرود ميآيند و يا بر سر زده مي شوند؛ همراهي مي شود.
اقوام درجه يك درگذشته، نزديكي هاي ظهر از فاتحه خوانان جهت صرف نهار در خانه و خيمه كه قبلا در يك يا دو رديف برپا شده است، دعوت به عمل مي آورند، غذاي خيرات معمولا آبگوشت است كه در كاسه هاي بزرگ و براي سه يا چهار نفرگذاشته مي شود. در روز سوم پيش از غروب آفتاب مردان و زنان با جمع كردن گوشه ي پلاس خانه و پس از خواندن فاتحه، مراسم ختم را پايان مي دهند. مراسم عزاداري در هزارستان افزون بر همدردي با بازماندگان درگذشته، كاركردهاي اجتماعي خاصي دارد كه از جمله آن مي توان همبستگي اجتماعي در قالب نمادهاي سنتي، ابراز
همدردي در شكل تاثرات جمعي،برابري، تعاون، اتحاد، نظم، تعادل و توازن، همزيستگرايي و همدلي وصف درگذشته در قالب كلماتي مانند: خوبي ها و مدح فضائل وي در قالب توصيف متوفي با الفاظي مانند(خدا او را رحمت كند، آدم بي غرض و خوبي بود) نام برد. از منظر روانشناسي اجتماعي اين مراسم ها در يك معناي وسيع تر نوع دوستي و انسان دوستي را مي رسانند و در ابعاد مختلف زندگي اجتماعي اثر گذار است. تأثير اقتصادي برنامه ي كمك كردن به خانواده ي درگذشته يكي از مهمترين دستاوردهاي اين حركت انساني است كه كمك هاي مردمي در فعاليتي به كار گرفته مي شود كه هم دستاورد معنوي دارد و هم مشكلي را از خانواده ي متوفي برطرف مي سازد.
هزاره ها در هر سن و سالي مي توانند وصيت كنند و براي خود وصي تعيين كنند. وصيت براي هر كس در هر سن و سالي لازم است. زيرا پس از در گذشت كسي بر اساس وصيت او عمل مي شود. اما جانشين و وصي متوفي بنابرعرف هزاره ها پسركلان و در صورت نبود وي دختران كلان او است. پسر كلان به امور محوله ي پدر رسيدگي مي كند و وصيت پدر را عملي مي سازد. هزاره ها به ميراث پدر كم توجه اند و كمتر روي ميراث پدر دعوا مي كنند. ممكن است سال هاي دور روي آن گفت گو كنند.
وقتي علاييم مرگ بر بيمار ظاهر مي شود، نزديكان وي دور و برش جمع مي شوند و به آرامي گريه مي كنند. همسر و فرزندان بيمار، دعا مي كنند و صلوات مي فرستند. بيمار را رو به قبله مي خوابانند و هردم شهادتين را برايش تكرار مي كنند و از بيمار مي خواهند كه شهادتين را زمزمه كند. در گلوي بيمار آب مي ريزند. در اتاق اسپند و نيگره دود مي كنند. اگر بيمار زود جان داد، او را بي گناه مي خوانند و اگر دير جان داد مي گويند كه بيمار گناه داشته است و خداوند با عذاب دم مرگ خواسته است كه بي گناه از دنيا برود. همين طور اگر جان دادن بيمار طول بكشد، او را در جايي كه نماز مي خوانده و قرآن تلاوت مي كرده است؛ مي برند. وقتي بيمار جان به جان آفرين تسليم كرد، بچه هاي وي شيون مي كنند. نزديكان بيمار اتاق را ترك
مي كنند تا فرزندان متوفي با درگذشته تنها باشند. آنان مواظب اند كه همسر و فرزندان درگذشته به خودشان آسيب نزنند. در اين صورت آنان را از درگذشته دور نگه مي دارند.
پس از شنيدن خبر فوتي، اهالي محل به سرعت در خانه ي شخص فوت شده حاضر مي شوند، اگر فرد در گذشته بي بضاعت باشد به طور محرمانه، مبلغي را در حدود تداركات روز اول مراسم جمع آوري مي كنند و مايحتاج مجلس سوگ را تهيه مي نمايند. سپس مراسم خاك سپاري انجام مي گيرد. نزديكان متوفي اغلب به وسيله ي گفتن اذان و لا اله الا الله، همسايگان را جهت تشييع جنازه دعوت مي كنند. قبل از دفن ميت، او را رو به قبله مي خوابانند و به آرامي چشم هايش را مي بندند، دست هايش را به پهلو مي خوابانند و دو شصت انگشت پايش را به وسيله ي تكه اي پارچه به هم مي بندند. بهتر اين است هرچه سريع تر قرآن خوانان شروع به تلاوت قرآن كنند و در ميان آن از بقيه بخواهند صلوات بفرستنند و براي ميت فاتحه بخوانند. دوستان خانوادگي و اقوام متوفي روي جنازه ي وي چادر(شال) مي اندازند. اين سنت را(گزداري) مي گويند. شال هاي كه روي جنازه ي درگذشته جمع مي شوند، توسط بازماندگان او به سادات يا مسجد داده مي شوند.
اگر متوفي به طور كتبي يا شفاهي وصيت كرده باشد كه شخص معين او را بشويد، در اين صورت طبق وصيت عمل مي شود. اما اگر چنين وصيتي نشده باشد، درگذشته را نزديكان وي مي شويند. براي اين كار جسد درگذشته را روي سنگ تن شور مي گذارند. لباس او را به آرامي در مي آورند و در اين هنگام سوره ي ياسين و دعاي عدليه خوانده مي شود. بعد كه درگذشته برهنه
شد او را سه بار بايد بشويند: دفعه اول با سدر، دفعه دوم با كافور و دفعه سوم با آب خالص، در مرتبه سوم غسل ميت از طرف فرزندان درگذشته صورت مي گيرد. بعد از غسل دو چوب از درخت بيد تازه به طول تقريبي 20 سانتي متر زير بغل درگذشته مي گذارند و معتقدند كه عصاي روز قيامت او خواهد شد. بعد با آب تربت اما حسين(ع) صورت درگذشته را شست و شو مي دهند و براي او اشهد مي خوانند. در پايان بر هفت محل سجده گاه وي بر مبناي سنت ديني كافور مي مالند و با احترام وي را كفن مي پوشانند. كفن وي بيشتر از سان سپيد است. جنازه برروي يك نردبان يا تابوت روباز تشييع مي شود و حاضران لا اله الا الله گويان وي را به سوي قبرستان مي برند.
وقتي همه دوستان و بستگان در منزل متوفي جمع شدند و تابوت نيز آورده شد، مفرشي مي گسترند و يك نفر زير سر مرده و يك نفر دو پاي او را و دو نفر ديگر زير كمرش را مي گيرند و او را از جا بلند كرده روي مفرش مي گذارند و پاچه اي سفيدي رويش مي كشند. زماني كه مي خواهند در گذشته را به سوي گورستان حمل كنند، چهار نفرگوشه جنازه را مي گيرند ولي سه بار آن را بر زمين بايد بگذارند؛ يك بار در آستانه در اطاقي كه متوفي در آن درگذشته، يك بار در كف حياط منزل و بار سوم در دالان و كنار در خروجي خانه و اين در حقيقت خداحافظي در
گذشته است از خانه اي كه درآن مي زيسته و در آن در گذشته است. زماني كه جسد متوفي از خانه خارج مي شود بايد نخست سر او را از خانه بيرون كنند. معمولاً تابوت را كمتر وارد خانه مي كنند و ورود آن را به خانه خوش يمن نمي دانند و آن را دم در خانه مي گذارند. وقتي درگذشته را داخل تابوت گذاشتند، تابوت را تشييع كنندگان بر روي دوش حمل مي كنند. نزديكان متوفي پشت سر تابوت و در جلو جمعيت و تشييع كنندگان حركت مي كنند. روحاني محل يا يكي از بزرگان مرتباً با صداي بلند مي گويد (لا اله الا الله) و متوفي را فوق العاده سريع حركت مي دهند. در اين وقت هر كس با تابوت روبه رو شود موظف است و بايد اگر هفت قدم هم باشد، درگذشته را همراهي كند. هزاره ها باور دارند كه هر كس پايه تابوت را روي شانه خود بگذارد، اجري بزرگ براي خود ذخيره مي كند. به اين سبب موقع حمل تابوت، مردم براي روي دوش گرفتن آن از يكديگر سبقت مي گيرند.
متوفي را تا حد امكان شب دفن نمي كنند و مي گويند: نور ستاره نبايد داخل قبر بتابد، باران نبايد داخل قبر بريزد. مراسم تدفين بايد در روز روشن و پيش از غروب خورشيد انجام گيرد. در صورتي كه كسي پس از غروب خورشيد درگذرد يا گردآمدن آشنايان و تهيه ي لوازم مورد نياز تا هنگام غروب به طول انجامد، مراسم تدفين به روز بعد واگذارده مي شود و از دفن شبانه پرهيز مي كنند. به گمان هزاره ها
تابش نور خورشيد بر جنازه ي متوفي نيكوست. مردم هزاره شب را جولان شيطان و ارواح ناجنس مي دانند. در شب ديوان و ارواح بدجنس و سرگردان مي توانند بر روان درگذشته مسلط شوند و وي را آزار برساند.
پس از درگذشت متوفي برخي از نزديكان وي بيل و كلنگ بر مي دارند و براي آماده كردن قبر به قبرستان مي روند. آنان به نوبت در كنار يكي از نزديكان درگذشته ي متوفي، زمين را حفر مي كنند. وقتي بلنه گور(طبقه ي اول) آماده شد، شروع به كندن تينه گور(طبقه ي دوم) مي كنند. هنگامي قبر آماده شد،درگذشته را با پهلوي راست، رو به قبله مي خوابانند. رو به روي صورت متوفي مهركربلا مي گذارند. با پايان يافتن مراحل ابتدايي دفن، روحاني وارد قبر مي شود و شروع به تلقين متوفي مي كند. پس از تلقين، حاضران با بيل مقداري خاك در قبر مي ريزند و بيل را وارونه به زمين مي اندازند تا نفر بعدي خاك بريزد. وقتي قبر پوشانده شد، روي آن سه سنگ به رديف براي مرد مي گذارند و براي دو سنگ براي زن. بعد تشييع كنندگان دور قبر جمع مي شوند و با گذاشتن دست روي قبر فاتحه مي خوانند و براي درگذشته طلب آمرزش مي كنند. نزديكان متوفي مقدار آب روي قبر مي ريزند و از مردم مي خواهند كه متوفي را ببخشند. وقتي مردم با صداي بلند درگذشته را بخشيدند، پسركلان متوفي از مردم مي خواهد كه اگر حساب و كتابي با پدرش دارند با او بگويند تا پرداخت شود. پس از آن، همه ي آن هايي كه
جنازه را تشييع كرده اند به خانه ي صاحبان عزا باز مي گردند.
شبي پس از دفن متوفي پارچه اي سفيدي را درگوشه ي اطاقي كه درگذشته شب پيش در آن بوده، مي گسترانند. چراغي نيز روشن مي كنند و درست به جاي شخصي متوفي مي گذارند. ظرف آبي را در كنار چراغ قرار مي دهند. پسر كلان متوفي به قبرستان مي رود و روي قبر درگذشته آتش روشن مي كند. در برخي مناطق فانوس روشن مي كنند تا شب اول درگذشته تنها و بي چراغ نباشد.
خانواده ي فرد درگذشته با دعوت ريش سفيدان و خويشان در خانه ي درگذشته، مجلس مقدماتي ترحيم را برگزار مي كند. در اين جلسه در ارتباط با نحوه برگزاري رسم عزاداري تصميم گيري مي شود؛ قرباني براساس تعداد مهمانان انجام مي گردد. آرد مورد نياز براي تهيه نان از خانه ها جمع آوري مي گردد و به خانه صاحب عزا فرستاده مي شود. در روز ختم گيري فاتحه خوانان هركدام مبلغي را به عنوان «كمكي» به ريش سفيدان مجلس تقديم مي كنند كه پس از جمع آوري به صاحب عزا داده مي شود. مراسم فاتحه خواني نخست براي سه روز پس از فوت اعلان مي شود. پس از آن در روزهاي سوم و هفتم، چهلم و سال نيز مراسم ختم و فاتحه برگزار مي گردد. در روزهاي يادشده قرآن خواني و فاتحه خواني بر گذار مي شود. خيرات و مبرات با كشتن گاو و گوسپند انجام مي يابد. فاتحه خوانان براي صرف غذا دعوت مي شوند. روحاني محل با ورود هر فاتحه خوان سوره اي از قرآن تلاوت مي كند و در پايان با گفتن مع الصلوات آنان را به خواندن
سوره اي فاتحه و سوره اي قول هوا له الله احد دعوت مي كند. وقتي فاتحه خوانده شد، همه دست روي صورت و مماس بر صورت مي كشند و مي گويند: خداوند در گذشته را رحمت كند و با اولياي الهي محشور گرداند و به باز ماندگان صبر بدهد. صاحب عذا نيز مي گويد: خداوند درگذشتگان شما را هم بيامرزد و غريق رحمت بي كران خود گرداند. در چنين مجالسي معمولاً كمتر سخن گفته مي شود و همه به صداي قاري كه قرآن مي خواند گوش مي دهند. وقتي فاتحه خوانده شد، مردم براي صرف غذا به اتاق ديگر خوانده مي شود. پس از صرف غذا فاتحه خوانان يك بار ديگر فاتحه مي خوانند و با گفتن خدا رحمت كند و شما را باقي غم ندهد، مجلس ختم را ترك مي گويند. در پايان روز سوم نزديكان درگذشته همراه با صاحب عزا سرمزار در گذشته مي روند و فاتحه مي خوانند. در پايان مراسم رفتن بر سر مزار درگذشته همه به خانه صاحب مصيبت مي آيند و با خواندن فاتحه و جمع كردن گوشه اي پلاس و گليم صاحب مصيبت، پايان فاتحه گيري را اعلان مي كنند. اما پذيرايي از فاتحه خواناني كه پس از اتمام مراسم خبردار مي شوند، تا روز چهلم و تمام سال ادامه دارد و به طور مرتب غذاي ميهمان در خانه آماده است.
در روزهاي فاتحه خواني، قرآن خوان هاي محلي در خانه فرد درگذشته جمع مي شوند، اين افراد با خواندن يك جلد كلام الله مجيد كمتر يا بيشتر آن براي درگذشته خواهان آموزش مي شوند. از قرآن
خوان ها با آبگوشت پذيراني مي شود. اينان بيشتر قرآن يك جزبه مي خوانند.
در كنار مجلس مردانه مجلس زنانه هم برگذار مي شود. زنان در اين مجلس دور مي نشينند و فاتحه مي خوانند. فاتحه خوان اگر روحاني زن را در مجلس ديد با اشاره مي گويد كه دعا كند. اگر نه با صداي آرام مي گويد: يك فاتحه بخوانيم. با خوانده شدن فاتحه، زنان با آبگوشت پذيراني مي شوند. زنان فاتحه خوان با خود مقداري نان و روغن براي كمك به صاحب مصيبت مي آورند.
چند روز پس از فوت متوفي، آخوند محل دعوت مي شود كه خمس، زكات و وجوهات درگذشته را بور(جدا) كند. آخوند نخست وصيت متوفي را مي بيند و سپس تمام دارايي درگذشته را حساب و كتاب مي كند و وجوهات وي را در مي آورد و با خود مي برد و يا مي گويد كه ادا شود.
طبق وصيت درگذشته هر مقدار نماز و روزه ي كه متوفي نخوانده است و نگرفته است، بازماندگان درجه يك او، بجا مي آورند. آنان نماز و روزه ي وي را مي گيرند و مي خوانند و يا به روحاني محل و مردان و زنان مومن مي سپارند كه بخوانند و بگيرند. خانواده ي درگذشته از سرمايه ي باقي مانده از متوفي، هزينه هاي نماز و روزه وي را مي پردازند.
وابستگان درجه يك متوفي مانند برادران دور از خانه، دختران، خواهران سببي و نسبي پس از با خبر شدن فوت متوفي بايد مراسم ختم برگذار كند. اين مراسم كوتاه و يك روزه است. قرآن خواني، فاتحه خواني به صورت زنانه و مردانه در دو مكان جداگانه برگذار مي شود. از فاتحه خوانان با آبگوشت پذيرايي مي شود. كمك و تعاون قومي و فاميلي كم تر از مراسم رسمي فاتحه خواني است. شيوه يي برگذاري مراسم روي شويي مانند فاتحه گيري رسمي است.
هزاره ها سنگ قبر را روز هفتم، سي ام يا چهلم روي قبر جا مي گذارند. در گذشته سنگ هاي قبر را از كوه هاي نزديك و يا دور مي آوردند. سنگ ها ساده و معمولي بودند. برخي از مردم براي بزرگ خاندان خود سنگ هاي بلند در حد يك متر و دو متر انتخاب مي كردند. بلندي سنگ بر مزار كسي نشان از بزرگي و خاني وي داشت. اين سنگ ها نه نوشته داشتند و نه روي آن ها علامتي كه نشان از متوفي داشته باشد. اين روزها سنگ قبر بازاري هم رواج يافته است.
اقوام و فاميل متوفي پس از مراسم فاتحه خواني براي ابراز همدردي، خانواده ي درگذشته را براي مهماني دعوت مي كنند. در اين مجلس بيشتر دوستان و آشنايان باقي مانده ي درگذشته به مهماني خوانده مي شوند. زنان و مردان در دو مجلس جداگانه پذيرايي مي شوند. اين دعوتي شبيه روي شويي است. هدف آن همدردي با خانواده ي متوفي است تا احساس نكنند، فراموش شده اند يا تنها مانده اند. اين مهماني ها يادماني ياد و خاطره ي متوفي است كه براي بازماندگان و دوستان دور و نزديك او فراموش نشده ني است.
مراسم چهلم، چهل روز پس از مرگ متوفي برگذار مي شود. اين مجلس بيشتر خانوادگي است. مراسم چهلم افزون براين كه به صورت ساده براي نزديكان درگذشته برگزار مي گردد، شبيه ختم است. در پايان روز چهلم فاتحه خوانان، نزديكان متوفي و خانواده ي وي سر قبر متوفي مي روند و در آن جا فاتحه خواني و روضه خواني مي كنند. در پايان به خانه صاحب مصيبت بر مي گردند. آنان توسط نزديكان متوفي با چاي پذيراني مي شوند و پس از دعا و طلب آمرزش و صبرخواهي به خانه هاي شان بر مي گردند. از ويژگي هاي مراسم چهلم پختن حلوا است. مقداري از اين حلوا را روي قبر مي گذارند و اسپند، نيگره و كندر دود مي كنند .در اين مراسم به برخي از فاتحه خوان ها ناهار و شام داده مي شود.
بازديد از خانواده ي فرد درگذشته در اولين عيد در بيشتر جاهاي هزارستان رواج دارد. بدين گونه كه پس از درگذشتن فرد درگذشته، دوستان و آشنايان از خانه و خانواده او ديدن مي كنند. در اين مراسم فاتحه نمي خوانند اما شادي هم نمي كنند.
روزي كه درست يك سال از مرگ متوفي گذشته باشد، افراد خانواده وي مقداري حلوا درست مي كنند و به قبرستان مي برند و در ميان قاري ها و افراد مستمند قسمت مي كنند. برخي از هزاره ها در اين روز مراسم ختم مي گيرند و قرآن خواني برگذار مي كنند. قرآن خوان ها و فاتحه خوان ها با آبگوشت پذيرايي مي شوند.