ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

مرحوم استاد سيّدمحمد باقر نجفى (متولد 25 دى ماه 1325 خورشيدى در خرمشهر و متوفّاى 26 تيرماه 1381 مدفون در حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام) تحصيل كرده رشته اقتصاد و حسابدارى و فلسفه و ادبيات، شاگرد مكتب محيط طباطبايى و مريد شيوه انتقادى مجتبى مينوى و دمخور با علامه محمدتقى جعفرى و شاگرد فلسفه وى بوده است. وى پس از آنكه از تحصيل در مدرسه فارغ شد، خود به راه افتاد و اين بسيار زود و سريع صورت گرفت. مدت هاى مديد از عمرش را در كتابخانه هاى مصر و دانشگاه الأزهر مشغول پژوهش در نسخ خطى و آثار هنرى- دينى شد. يكى از دست آوردهاى آن پژوهشها، انتشار كتاب آثار ايران در مصر بود.

استاد سپس به ايران بازگشت و مشغول كارهاى تحقيقى، فرهنگى و هنرى شد و آثارى خلق كرد كه به حق در رديف بهترين كارهاى پژوهشى، در اين دوره از تاريخ ايران بود.

اگر قرار باشد در يك سخن، آثار مرحوم نجفى را تعريف كنيم بايد بگوييم: آثار استاد همگى در جهت تحقيق و دفاع از ميراث اسلامى- ايرانى است؛ آثارى مانند:

دين نامه هاى ايرانى، آثار ايران در مصر و بسيارى ديگر.

يكى از ابعاد بسيار عالى و فراموش ناشدنى استاد، علقه او به شخص رسول اللَّه صلى الله عليه و آله بود؛ به طورى كه هرگاه نام آن حضرت بر زبانش جارى مى شد، اشك در چشمانش حلقه

ص: 10

مى زد و اين نشان مى داد كه تا چه اندازه با آن حضرت پيوند درونى دارد. به همين دليل چندين سال متوالى به پژوهش درباره جغرافياى دينى مدينه منوّره پرداخت كه حاصل آن كتاب بسيار ارزشمند مدينه شناسى بود كه در زمان حياتش دو مجلد از آن چاپ شد و قرار بود كه در ضمن پنج جلد انتشار يابد. نگاه خريدارانه به اين اثر نشان مى دهد كه كتاب ياد شده تا چه اندازه حاوى تحقيقات ميدانى و كتابخانه اى مبسوط مؤلف است، به خصوص كه به لحاظ چاپ، از نفاست ويژه اى برخوردار بود و مى توان گفت اين اثر مانند شخصيت خود استاد، مشتمل بر احساس مذهبى شديد، يك كار هنرى شگرف و يك روحيه تحقيقى در حد عالى است. استاد از آن دسته انسان هايى بود كه خداوند خيلى چيزها را يكجا به ايشان عطا كرده بود و اين كار؛ يعنى مدينه شناسى بازده و تجلّى آن نعمت ها بود كه استاد قدردانش هم بود.

استاد نجفى در سالهاى پايانى عمرِ پهلوى، چندين اثر كه رنگ و بوى نگرش سياسى- اسلامى داشت انتشار داد. يكى سوز مسلمانى (تهران، شركت سهامى انتشار، 1352) بود كه با نثرى ديكلمه وار، انديشه هايى را در باب مفاهيم انقلابى- اسلامى آن نگاشت. كتاب ديگر او ايدئولوژى الهى و پيشتازان تمدن كه مرحوم طالقانى و محمدتقى جعفرى بر آن مقدمه نوشتند. نيز كتاب انديشه علمى مذهب كه متن پياده شده سخنرانى استاد نجفى در دانشكده نفت آبادان بود. اسلام و ماركسيسم اثر ديگر اوست كه سال 1354 انتشارات سروش (وابسته به راديو و تلويزيون ملى ايران) منتشر كرد.

ديگر آثار وى، پيش از انقلاب عبارتند از: بررسى كوتاهى از رسانه ها، مراكز و سازمان مذهبى ايران، (تهران، 1355)، مجموعه گفتار راديويى (1353- 1354، دو مجلد، 362 ص)، خروش حماسه ها به ياد فاطمه، به ياد پيامبر، به ياد ولايت (شركت انتشار، 1351) زندگى و اصالت مذهبى (خرمشهر، 1349)، متافيزيك مسيحى (شركت سهامى انتشار، 1346). و برخى از آثار ايشان بعد از انقلاب: خوزستان در منابع ايرانشناسى (طهورى، 1361)، دين نامه هاى ايران (برلن، 1364) و چندين مقاله و كتاب ديگر.

شايد بتوان گفت يكى از بهترين آثار ايشان «مصحف ايران» است كه بر اساس بيش از 180 نسخه خطّى ايرانى و در دو جلد همراه با يك ضميمه در اواخر سال 1382 ه. ش.

ص: 11

به صورت يك اثر هنرى جاودان انتشار يافت.

ايشان در شماره 33 فصلنامه ميقات حج (پاييز 79) ضمن مصاحبه اى، شرحى از زندگى و كارهاى علمى خود را ارائه كرده است.

كتاب بهائيان

آگاهيم كه فرقه منحرف و ضالّه بهائيت در طول دوران پهلوى دوم، با حمايت مستقيم عناصر اين رژيم و حتى با حمايت شخص پهلوى، به رغم قسمى كه در دفاع از مذهب تشيع اثناعشرى ياد كرده بود، بسيار رشد كرد. تصور اينكه فردى بهايى با نام هويدا سيزده سال بر مسند نخست وزير بنشيند، آن هم در دولتى كه مدّعى دفاع از مذهب تشيع بود!، بسيار شگفت است؛ اما با توجه به ماهيت خبيث و كثيف پهلوى و اينكه در واقع مشتى رجاله و وابسته در آن دوره بر ايران اسلامى و شيعى حكمرانى مى كردند، اين امر چندان شگفت نيست. به جز هويدا، دهها تن از سران رژيم، بهايى بودند و با تمام وجود با آگاهى و حمايت خاندان پهلوى به حمايت از بهائيت پرداخته، در جهت ترويج آن تلاش مى كردند.

امام خمينى قدس سره، رهبر روشن ضمير انقلاب اسلامى، با فراست دريافته بود كه حامى و بانى اصلى اين فعاليت ها، دربار پهلوى است؛ بنابر اين، برخلاف بسيارى ديگر، نوك پيكان حمله را متوجه اين رژيم كثيف كرد و بحمدالله با سرنگونى آن نظام، بساط تبليغات آيين پوچ بهائيت هم برچيده شد.

با اين حال، در همان روزگار بودند كسانى كه با توجه به شدت فعاليت بهائيان، مصمم بودند در برابر تلاشهاى تبليغاتى و علمى آنان بايستند. اين كارها بيش از همه تبليغاتى بود و در اين ميان، يك كار پژوهشى گسترده كه بتواند تكيه گاه تحصيل كردگان و دانشجويان و طلاب باشد و ماهيت اين فرقه ضالّه را به لحاظ تاريخى، آن هم به صورت عالمانه نشان دهد، وجود نداشت.

اين وظيفه را استاد نجفى بر عهده گرفت. وى مدتها با حمايت برخى از تشكل هاى اسلامى كه اسنادى از اين گروه در اختيار داشتند، پشت كرسى تحقيق و تتبع نشست و

ص: 12

سرانجام در سال 1356 ش. موفق به تدوين كتاب بهائيان شد. اين كتاب كه مانند ديگر آثار استاد، مشحون از پژوهش و دقت است، با تكيه بر متون اصلى و اسناد موثق تدوين شده است. بى شك نه تنها تا آن زمان، بلكه مع الأسف، حتى الآن نيز كتاب جامعى كه بتواند روند شكل گيرى اين فرقه منحرف را نشان دهد، به بازار عرضه نشده و اين تنها اثر جامعى است كه از زمان شكل گيرى مرام شيخيه و سپس براساس آن بابيه و بهائيه نوشته شده و در اختيار است؛ تأسف از اين بابت واقعا عميق است، زيرا در جهان اسلام، ايران به عنوان منشأ اين فرقه ضاله شناخته شده و به همين دليل، لازم است در اين باره، به مسؤوليت تاريخى خويش بيشتر عمل كرده و با عرضه كارهاى پژوهشى گسترده، ماهيت ساختگى اين فرقه را نشان دهد.

اثر استاد نجفى نه تنها به لحاظ نشان دادن تاريچه شكل گيرى بهائيت، بلكه به دليل اشتمال آن بر يك پژوهش جامع درباره شيخيه نيز اثرى ارجمند است؛ زيرا در اين باب هم، جز چند كار پراكنده، كار جدى صورت نگرفته است.

پس از گذشت سالها از انتشار آن (1356، تهران، طهورى) لازم بود تا اين اثر تجديد چاپ شود. اين مطلب توسط معاون محترم آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبرى با استاد در ميان گذاشته شد و پس از موافقت، كتاب حروفچينى و براى تصحيح خدمت استاد فرستاده شد. هنوز استاد بيش از نيمى از كتاب را تصحيح نكرده بودند كه دست اجل ايشان را از دامان ايران اسلامى گرفت. كار تصحيح دنبال شد و بحمدالله همان گونه كه شاهد هستيد اين اثر ارجمند در اختيار شما عزيزان قرار گرفته است. نشر مشعر مفتخر است كه توفيق يافت اين رسالت فرهنگى را به خوبى ادا كند و از اين بابت، خداى متعال را شاكر است.

رسول جعفريان- مهرماه 1383

ص: 13

اين كتاب نتيجه تحقيقات و كوششى مداوم در طول 15 سال ... كه در نتيجه مساعدت بى دريغ دوستداران حقيقت و دلسوزان وطن، تنظيم و نگارش آن 4 سال به طول انجاميد.

فصول مختلف كتاب، به هم پيوسته و مرتبط به هم هستند. مجموعه اى است از موضوعاتى كه شناخت هر يك از آنها، مستلزم شناخت ديگرى است ... و در اين راه مؤلّف را ادعايى نيست، زيرا مى داند و معترف است كه در اين راه بسيارند كسانى كه بهتر از او مى دانند، و پيش تر و بيش تر از او زحمت بى دريغ كشيده اند.

هدف مؤلّف از تأليف اين كتاب:

1- از نظرگاه علمى، خدمتى است عاجزانه به شناختى بى غرضانه در دو قلمروى تاريخ و عقيده. نه تبليغ و رديه.

2- از نظرگاه فرهنگى، كوششى است براى آگاهى دادن به نسل جوان وطنمان كه همواره در جستجوى هويّت فرهنگى خود با استعمار فرهنگى دست به گريبان است.

3- از نظرگاه اجتماعى، قدمى است كوتاه در راه شناساندن گروهى كه به اتكاء منافع خارجى مصمّم به دخل و تصرفاتى در نظام اجتماعى- اسلامى ايران هستند.

4- به اعتبار سياسى، گامى است ناچيز در راه افشاى محققانه عاملى از عوامل ضدّ ملّى كه همواره مورد استفاده گروه هاى خارجى فشار سياسى مى باشد. تا از اين طريق به

ص: 14

وحدت ملّى ايران در پرتو نظام ارزشى اسلام خدشه وارد سازند.

بى شك اگر در اين راه لغزشى در صفحات كتاب ملاحظه شود، تعصبى نبوده و اگر خطايى باشد، غرضى نيست.

اساس نظريات، نقدها و تجزيه و تحليل هايى كه مؤلّف در طول تحقيق و تأليف كتاب متحمّل آن شد همانا منابع تحقيقى و موافق بابيان و بهائيان است تا در چهارچوب نظرى بهائيت و به محتواى فكرى و عملى بهائيان رهنمون شويم.

با سپاس فراوان از الطاف بى دريغ حضرت حجّة الاسلام شيخ محمود حلبى دامت بركاته.

سيّدمحمّدباقر نجفى

ص:15

ص:16

ص:17

كتاب اوّل:

فصل اوّل: شيخيه زمينه ساز بابيّت

پيش از بررسى و شناختى كلّى از اصول عقايد شيخيه در خصوص «بابيت» و «نيابت امام»، كه اساساً مبناى دعوى «بابيان» است، منطقى به نظر مى رسد كه به شرح حال و تاريخ زندگانى «شيخ احمد احسائى» مؤسس شيخيه و ديگر جانشينان و مشايخ پس از او «اشارتى» مجمل شود:

الف: شيخ احمد احسائى

به استثناى كتاب «روضات الجنات فى احوال العلماء والسادات» مرحوم ميرزا محمدباقر خوانسارى (1) و كتاب «قصص العلماء» مرحوم ميرزا محمد بن سليمان تنكابنى (2) و ده ها مأخذ و كتب متأخرين و معاصرين غيرشيخى، شش رساله و كتاب موثق شيخى

ص: 18

در شرح حيات شيخ احمد در دسترس ماست.

اول: رساله اى است به زبان عربى كه شيخ احمد، به تقاضاى فرزندش «شيخ محمدتقى» در شرح حال خود نگاشته است. اين رساله در صفحه 166 الى 179 از جلد اوّل كتاب: «فهرست» تأليف شيخ ابوالقاسم ابراهيمى بن زين العابدين كريم خان كرمانى، مشهور به «سركارآقا» (1314- 1389 ه. ق.) چاپ و منتشر شده است.

دوم و سوم: رساله اى است عربى، تأليف «شيخ عبداللَّه»: فرزند شيخ احمد، كه محمدطاهر خان بن حاج محمدكريم خان، عموى سركارآقا، آن را به فارسى ترجمه و در 96 صفحه در بمبئى به سال 1310 ه. ق. نشر داده است. چاپ دوم اين رساله به انضمام رساله ى «تذكرةالأولياء» در محرم الحرام 1387 ه. ق به قطع رقعى و به نفقه بى بى علويه خاندانى، در چاپخانه سعادت كرمان انتشار يافته است.

چهارم: رساله «تنبيه الغافلين و سرورالناظرين» نوشته آقا سيد هادى هندى، از شاگردان سيد كاظم رشتى است.

پنجم: كتاب «دليل المتحيّرين» نوشته: سيد كاظم رشتى، كه متن عربى آن در 1364 ه. ق. سربى با 153 صفحه منتشر و ترجمه فارسى آن توسط ميرزا رضى، به سال 1261 ه. ق. چاپ سنگى شده است.

ششم: «هدايةالطالبين» نوشته: حاج محمدكريم خان كرمانى، چاپ سنگى بمبئى و ايران مى باشد. اين كتاب مجدداً با حروف سربى در 188 صفحه، به سال 1380 ه. ق، از طرف مدرسه ابراهيميه كرمان منتشر شده است.

براساس اقوال مآخذ مذكور، شيخ احمد، از اهالى «احساء»، (1) فرزند زين الدين بن ابراهيم بن قصر بن ابراهيم بن داغر است كه در ماه رجب سال 1166 ه. ق. به دنيا آمد.

اجداد شيخ، تا داغر بن رمضان، همگى پايبند مذهب شيعه اثنى عشرى بودند و رمضان بن راشد بن دهيم بن شمروخ بن صوله و ... باديه نشين، مردمى فاقد علم و

ص: 19

معرفت، و ناآگاه بر طريقه اهل سنت و جماعت عمل مى نمودند. (1)

داغر پس از بروز اختلافاتى با پدرش، ترك وطن نمود، و در «مطيرفى» كه يكى از قراء «احساء» است، اقامت گزيد. وى پس از مدتى از مذهب اجدادى خود دل بريد، و به مذهب شيعه اثنى عشرى دل سپرد.

شيخ احمد، از چگونگى پشت سر گذاردن كودكى و نوجوانى خود، به استثناى ذكر مقدارى از عواطف رقيق مذهبى و احساسات جستجوگرانه (2) يادآور مى شود كه كتاب «اجروميّه» و «عوامل» را نزد شيخ محمد بن شيخ محسن به انجام رسانده و قبل از آن در حالى كه پنج سال از عمرش گذشته بود، قرائت قرآن مجيد را آموخته است.

در سال 1186 ه. ق، يعنى پس از آنكه بيست سال از عمرش گذشته بود، ترك موطن نمود وبه منظور كسب معارف وفيض مواهب، عازم كربلاى معلى و نجف اشرف گرديد. (3) و در درس و مجالس بحث مشاهير علماى دينى وقت: مرحوم آقاباقر وحيد بهبهانى، (4)

ص: 20

مرحوم آقاسيدمهدى بحرالعلوم، (1) مرحوم شيخ جعفر بن شيخ خضر (2) ومرحوم مير سيد على طباطبائى (3)حاضر گشت. (4) تا اينكه پس از ارائه شرحى بر كتاب «تبصره علامه حلّى» (5) از جانب مرحوم آقاسيدمهدى بحرالعلوم، مرحوم مبرورآقا سيد على صاحب رياض، مرحوم مبرورشيخ جعفر بن شيخ خضر و ... به اخذ درجه اجتهاد در روايت و درايت نائل گرديد. (6)

دقت و توجه در متن صورت اجازات، به خوبى نمايانگر مراتب والاى فضل و كمال شيخ است. تا آنجا كه به تصديق همگان، شيخ احمد پس از دستيابى به چنين مقامى، كراراً مورد احترام و ستايش قرار گرفته است. و سيد، پس از ملاحظه رساله «قدر» (7) شيخ،

ص: 21

فضل و كمال شيخ را بسيار ستوده است.

«حاج محمدخان كرمانى»، در كتاب «هداية المسترشد» (1) قسمت هايى از صورت اجازات مرحوم مبرور «شيخ احمد دمستانى»، «آقا ميرزا مهدى شهرستانى»، «شيخ حسين درازى» «آقا سيد على طباطبائى»، «آقا سيد مهدى طباطبائى بحرالعلوم» و «شيخ جعفر نجفى» را كه مدعى است عيناً در نزدشان محفوظ و نگهدارى مى شود، نقل كرده است.

بى شك ارائه بعضى از آنها، به خاطر توجه بيشتر به تأكيد مشايخ عصر نسبت به مقام دينى شيخ، كه بعدها يكى از دلايل اساسى تأييد عقايد و روش شيخ از جانب شيخيه به شمار مى آيد، ضرورى است.

ص: 22

الشريعة والطريقة الحقّة، وكتب سيدالمرتضى الملقّب بعلم الهدى، وكتب آيةاللَّه العلامة و حجته الخاصّة على العامّة، و كتب الموليين الرشيدين الشهيدين السّعيدين، وساير كتب علمائنا المتقدمين والمتأخّرين- رضوان اللَّه تعالى عليهم أجمعين- سيما كتب شيخي الرّباني و والدي الروحاني، مؤسّس ملة سيّدالبشر في رأس المأة الثانية عشر، خالي العلامة وأستاذي الفهّامة، الأجلّ الأفضل الأكمل مولينا محمدباقر بن محمد أكمل- قدّس اللَّه فسيح تربته و أسكنه بحبوبة جنّته- فأجزت له- دام مجده- رواية جميع ذلك ... الخ.

ص: 23

فضله و مجده، و علا [أعلى (1) في طلب العلى جدّه- و قد التمس منّي- أيّده اللَّه تعالى- الإجازة في روايةالأخبار الواردة عن الأئمةالأطهار- عليهم سلام اللَّه آناءالليل والنهار- عنّي عن مشايخي الأعاظم الأجلّة و وسائطي إلى رؤساءالمذهب والملّة، فسارعت إلى إجابته و قابلت التماسه بإنجاح طلبته؛ لما ظهر لي من ورعه و تقواه و نبله و علاه، فأجزت له وفّقه اللَّه ... الخ.

ص: 24

أن أجيزه بعد ما استجازني أن يروي عنّي ما رويته عمّن أجازني، كشيخى زبدةالأوايل والأواخر، مشيّد دين الصادق والباقر، أستادالكلّ في الكل، مولانا المرحوم آقا محمدباقر و شيخي أستادالجميع على الأطلاق و فريدالعصر في جميع الآفاق مشيّد مذهب أهل العدل في رأس المأتين بعد الألف من هجرة سيدالثقلين، السيد مهدي الطباطبائي- لا برح الزمان بأيام وجوده مزهراً، والكون ببقاء جنابه فرحاً مستبشراً- عن مشايخهم الأعلام حتى تتّصل السلسلة بالأئمة المعصومين- عليهم أفضل الصّلوة والسّلام- و لا سيّما ما في الكتب الّتي عليها المدار، من الكافي والتهذيب والفقيه والاستبصار، و كذا ما في الوسائل والبحار ... الخ.

شيخ احمد احسائى، پس از شيوع بيمارى طاعون (1) در عراق، به موطن خود بازگشت. و مريم بنت خميس آل عصرى را به نكاح خود درآورده، چهار سال در بحرين اقامت گزيد. و پس از وفات فاطمه بنت على بن ابراهيم، جده فرزندش «شيخ عبداللَّه» عزم عتبات نمود. پس از مراجعت در محله «جسرالعبيد» بصره توقف كرد. از آنجا به «ذورق» رفته، پس از سه سال توقف، در سال 1216 ه. ق. در حالى كه «وهابيان» (2) در كربلا

ص: 25

قتل و غارت مى كردند. به بصره بازگشت. و از آنجا به خاطر دورى از مردم به يكى از قراء بصره به نام «حبارات» پناه جست و باز به بصره برگشته، از آنجا به قريه «تنويه» نقل مكان داد. كه محيط آنجا هم موافق طبع نيافتاد و در سال 1219 ه. ق. به قريه اى به نام «اصفاوه» به سفارش عبد المنعم بن سيد شريف جزائرى كه از مشاهير آن منطقه بود عزيمت نمود و آنگاه به قريه اى از قراء واقع بر شعبه اى از شعب شط فرات موسوم به «شطالكار» سپس به «ذورق». آنگاه به بصره و پس از آن عتبات را محل اقامت نمود، تا اينكه تصميم گرفت جهت زيارت مرقد امام رضا عليه السلام هشتمين امام شيعيان به ايران سفر كند.

ص: 26

براى ديدن و در عين حال وابسته به دربار خود كردن كه سياست داخلى درباريان قاجار در قبال همه بزرگان اهل دين مقتضى آن بود، به سوى تهران دعوت كند. و خود نامه اى به اين مضمون خطاب به شيخ احمد نگاشت:

«اگرچه مرا واجب و متحتم است كه به زيارت آن مقتداى انام و مرجع خاص و عام مشرّف شوم، چراكه مملكت ما را به قدوم بهجت لزوم خود منور فرموده لكن مرا به جهاتى مقدور نيست و معذورم و اگر بخواهم خود روانه يزد گردم، لااقل بايد ده هزار قشون همراه آورده و شهر يزد واديى است غيرذى زرع و از ورود اين قشون اهل آن ولا، البته به قحط و غلا مبتلا خواهند گشت، و آشكار است كه آن بزرگوار راضى به سخط پروردگار نيست. والّا من كمتر از آنم كه در محضر انور مذكور گردم، چه جاى آنكه نسبت به آن بزرگوار تكبّر ورزم و پس از وصول اين مكتوب هرگاه ما را به قدوم ميمنت سرافراز فرموده فَبِهَاالمطلوب والّا خود به ناچار اراده دارالعباده خواهم نمود ...». (1)

در منابع معتبر طريقه دينى شيخيه، از اين نامه تلويحاً به عظمت، و يكى از نشانه هاى والايى شخصيت شيخ قلمداد كرده اند (2) مضافاً اين كه نامه هاى فتحعليشاه را كه حاوى مقدارى سؤالات دينى است، مزيد بر اين امر نموده اند.

باتوجه به اوضاع سياسى و اجتماعى زمان فتحعليشاه قاجار، و نفوذ مأموران خارجى و دست اندازى روسيه و انگليس و فرانسه و عثمانى به سرحدات ايران، آنهم در سال 1223 ه. ق.، كه مخاصمه و جنگ هاى شديد با سرداران روسى از جمله «كدويج» در ماجراى «ايروان» و «نخجوان»، فتحعليشاه قاجار طى نامه اى (رمضان 1223 ه. ق) سؤالاتى خدمت شيخ احمد احسائى مطرح كرده كه همراه با پاسخ شيخ در رساله اى كه بعدها به نام «خاقانيه» (3) ناميده شده، از طرف مدرسه دينى شيخيه در ايران چاپ و منتشر شده است. در رساله مذكور سؤالات! فتحعليشاه را چنين مى خوانيم:

ص: 27

1- استفسار از كيفيت نكاح اهل جنّت.

2- اهل جنّت بيش از چهار زن عقدى مى توانند تزويج نمايند يا نه؟

3- استفسار از احوال مختلفه كه بر انسان وارد مى شود از قبيل حزن و سرور و اقبال بر طاعات و معاصى و حال آنكه سبب ظاهرى ندارد؟

4- سؤال از كيفيت موت و مفارقت روح و نزول در جنت مثالى كه آيا با بدن مثالى است يا جسم دنيوى؟

5- تنعّم جنت مثل تنعّم دنياست يا طور ديگر است؟

و در سال 1234 ه. ق، در رساله «سلطانيه» (1) سؤالات فتحعليشاه را چنين مى خوانيم:

1- سؤال از تفاضل ميانه ائمه اطهار عليهم السلام و تعيين فاضل و مفضول ايشان؟

2- سؤال از مراتب نبوت و ولايت و آنچه متعلق به اينها است.

«شيخ احمد» ضمن پاسخ به اين سؤالات و سؤالات شاهزاده «محمدعلى ميرزا دولتشاه» (2) نسبت به دربار قاجار عنايت خاص ابراز داشته و مدح و ثناى از آن را به حدّى فزونى بخشيده كه فحواى كلام تملّق و گزافه گويى را آشكارا نشان مى دهد از جمله:

1- در «رساله سلطانيه» جلد دوم، «جوامع الكلم» صفحه 244 خطاب به فتحعليشاه قاجار چنين مى نويسد:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم

الحمد للَّه ربّ العالمين و صلّى اللَّه على محمد و آله الطاهرين. أمّا بعد فيقول العبد المسكين احمد بن زين الدين احسائي: أوردت علىّ من ناحية الرفيعة السامية، و الجهة المنيعة العالية، ناحية الجناب المكين، عزالمؤمنين و حامي الملة والدين، طالب الحق واليقين، مسفرالملوين، و قرةالعين،

ص: 28

وجامع كلّ زين، سلطان البرّين و خاقان البحرين، حافظالأمان و مارس أهل الإيمان، عالي القدر و الشأن، و سامي الرّقبة والمكان، السّلطان بن السّلطان بن السّلطان والخاقان ابن الخاقان بن خاقان السلطان، فتحعلى شاه، شدّاللَّه عضده، و هزم اللَّه به جنودالكافرين والمنافقين، و شرّداللَّه بما يمدّه من النّصر جيوش المعتدين، و شيّد بنيان سلطنته بالإمداد والتحصين، و مدّاللَّه ظلال عزّه و نصره على جميع المؤمنين، بحرمة الميامين و خيرالخلق أجمعين محمد و آله الطاهرين- صلواةاللَّه عليهم أجمعين- آمين ربّ العالمين.

2- در رساله «خاقانيه» رساله پنجم، «جوامع الكلم»، جلد اول، صفحه 120، خطاب به فتحعليشاه قاجار مى نويسد:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم

الحمد للَّه رب العالمين، و صلّى اللَّه على محمّد و آله الطّاهرين. أما بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين الإحسائي: انّ حضرة جناب العالي الشأن الوثيق الأركان، حاوى السلطنتين: سلطنة العقل و الفهم و سلطنة الملك والسلطان، و فخرالملوك الرياسة والسلطان، و فجرالنور إذا استبان، معزّالمؤمنين ببسطالإحسان، و مذلّ كلّ متمرّد فتّان، ظلّ اللَّه على عباده المؤمنين بالأمان و حصنه المنيع البنيان، الحافظ لحوزة هذه الدّين عن استيلاء أهل الأديان، و حافظالإسلام والإيمان، المحفوظ بعين الملك الديّان من شرّ كلّ جبار و شيطان، من مردةالإنس والجانّ، السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان فتحعلى شاه، الممدود بالنّصر من مددالرّحمن، أدام اللَّه دولته و خلّد سلطنته و حفظه، و ألقى في قلوب العباد محبّته و رفع على الملوك رتبته، ألّلهم فكما وهبت له

ص: 29

الحكمتين: حكمةالفطنة، و حكمةالسلطنة، فهب له من فضلك في هذه الدنيا طول البقاء، و مكّنه في الأرض كما يشاء، واجعل به عندك حسن اللقاء، و توّجه بتاج النّصر من مدد قوتك القاهرة، و ألبسه جمال هيبتك الباهرة، واجعل عاقبته إلى نعيم جنةالدنيا و نعيم جنةالآخرة، فإنّ ذلك عليك سهل يسير، و أنت على كلّ شى ءٍ قدير و بالإجابة جدير، آمين ربّ العالمين.

3- در رساله «مسائل فقهيه»، جلد دوم، «جوامع الكلم» صفحه 22، خطاب به شاهزاده محمدعلى ميرزا چنين مى نويسد:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم

الحمد للَّه ربّ العالمين، و صلّى اللَّه على محمّد و آله الطّاهرين. أمّا بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين الإحسائى: انّه قد وردت إلىّ مسئلة شريفة، تشتمل على أبحاث لطيفة من الجنّات، العالي الشأن، شديد الأركان، عضدالدولة الغرّاء و ركن السلطنة الزهراء، حليف السعادة و جليل الرفادة، المحترم الأعظم و الأجلّ الأكرم، ذي الطالع المسعود الأشمّ، الأميرزاده محمد على الشاهزاده زاده اللَّه إرفاده و أجزل إمداده بنصره و تأييده، و مدّ ظلاله و شفقته و رأفته على عباده، و أحيى بماء تعطّفه و بركة شفقته ميت بلاده، إنّه على كلّ شى ءٍ قدير، و بالإجابة جدير، و هى قوله الشريف، أصلح اللَّه أحواله و بلّغه من الخيرات مآله فى مبدئه و ماله آمين.

4- در رساله «صوميّه»، جلد دوم، «جوامع الكلم»، صفحه 1، خطاب به شاهزاده محمد على ميرزا چنين مى نويسد:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم

الحمد للَّه ربّ العالمين، و صلّى اللَّه على محمّد و آله الطّاهرين، أمّا بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين الإحسائي: أنّه قد أمرني من يجب علىّ

ص: 30

طاعته، و تلزم علىّ إجابته، و هو ذو الشأن الرفيع، و العزّ المنيع، و الرأي البديع، معزّالدّين و ناصرالمؤمنين، مرغم أنف الباغين، و كاسر شوكةالمعتدين، الركن الأقوى للدولة الزّاهرة، و العضد الأعلى للسّلطنة المنيرة الفاخرة، ذي الذّكر المستطاب لدى أولي الألباب، و نسل الأماجد الأنجاب، حليف السعادة، و كعبةالإفادة، ابن السلطان ابن السلطان، و نجل الخاقان بن الخاقان بن الخاقان محمدعلي الشاهزاده أدام اللَّه إمداده و نصر أجناده، و رفعه على أعلى مراتب العزّ والشّرف و زاده، آمين ربّ العالمين، أمرني لعالي همّته، و عظيم عزيمته، خلّداللَّه دعائم دولته بما يتعلّق بأمر آخرته، أن أكتب في قصّة أحكام الصيام.

5- در رساله «عصمةرجعت»، جلد اول، «جوامع الكلم»، رساله دوم، صفحه 14، شاهزاده محمدعلى ميرزا را چنين خطاب مى كند:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم

الحمد للَّه جزيل النّعم و الآلاء، و جميل الإفضال والعطاء، و حسن البلاء و جليل العظمة والكبرياء، و صلّى اللَّه على محمد و آله النبلاء، الذين خصّهم بالعصمة والولاء، و جمّلهم بأكمل الثناء، و جعلهم ملوك الدنيا والآخرة والأولى، و صلّى اللَّه عليه و عليهم مادامت الأرض والسّماء، أمّا بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين الإحسائي: أنّ حامي حوزةالمسلمين و ناصرالدّين و معزّالمؤمنين، العضداليمنى للسلطنة البهيّة و الرّكن الأقوى للدّولة السنيّة، حليف السّعادة و جليل الإفادة و رافد الرفادة، كعبةالكرم و حزم الشيم و المولى المحترم، الشاه بن الشاه بن الشاه محمد على ميرزا الشاهزاده، ادام اللَّه تأييده و إمداده و أشاد نصره و إفاده و أيّده بالنصر هو و أجناده، و حفظه هو و أولاده، و سدّده و سدّد له نظام دولته على ما أحبّه و

ص: 31

أراده، و أصلح بما تقرّبه عينه معاده، و ختم أحواله و أعماله بالسعادة، إنّه سميع الدعاء، لطيف لما يشاء، و هو على كلّ شى ءٍ قدير، و بالإجابة لمن دعاه جدير، رحم اللَّه من قال آمين، فإنّ في ذلك صلاح الدّنيا والدّين، قد أمر محبه و داعيه أن ...

6- در رساله «شاهزاده محمود»، جلد اوّل، «جوامع الكلم» صفحه 200، شاهزاده را چنين خطاب مى كند:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم

الحمد للَّه ربّ العالمين، و صلّى اللَّه على محمّد و آله الطّاهرين. أمّا بعد فيقول العبد المسكين أحمد بن زين الدين المُطيرِفي الإحسائي الهجري: أنّ الجناب العالي الشامخ، و العلم الجالي الباذخ، ركن الدولة الركين، و عضدالسلطنة المتين، كعبةالوافدين، و عزّالدّين و ناصرالمؤمنين و ملجأ المضطرّين، حليف السّعادة و عظيم الرفادة المحترم، محمود الشّاهزاده أدام اللَّه عليه إمداده، و أنعم عليه زاده، و بلّغه في الدارين مراده، بحرمةالميامين محمّد و آله الطاهرين.

تمامى اين اسناد تاريخى نشان مى دهد كه «تملق گويى» شيخ، نسبت به فتحعليشاه و شاهزادگان قاجار يك شيوه هميشگى بوده است. و درواقع يكى از دلايل اين مسأله كه به تصريح مرحوم ميرزا محمد تنكابنى در صفحه 42 كتاب «قصص العلماء»: «شيخ احمد در هر بلد مطاع و ممجد و سلطان عصر مرحوم فتحعليشاه را با او نهايت خصوصيت ...».

بعدها مشايخ شيخيه كرمان، در مدح صاحبان قدرت قاجارى، شيوه افراط در مدح را تقليد كردند. تا به اين مناسبت، موقعيت اجتماعى خود را به اتكاى قدرت هاى محلى و كشورى وقت، تثبيت، از اين طريق مصالح دنيوى خود را تحكيم بيشترى بخشند، با رعايت بى طرفى بايد گفت در غير اين صورت و با حسن نظر، پاسخ اين سؤال چه خواهد بود؟

ص: 32

دليل ارتكاب به چنين تملق گوييهاى خلاف واقع چه بوده است؟

جهت اثبات اين مسأله كه مشايخ شيخيه ... شيوه شيخ را دنباله روى و تقليد كردند، به ذكر نمونه هايى از چنين تقليدى مصلحتى، توسط «حاج محمدكريم خان» سوم رئيس سلسله شيخيه كرمان بسنده مى كنيم:

1- وى در رساله «ناصريه»، صفحه 297، مندرج در كتاب «مجمع الرسائل فارسى»، چاپ اول، مدرسه ابراهيميه كرمان، مى نويسد:

«... چون در زمان سعادت قران دولت جاويد مدت اعلى حضرت ظل اللَّه، پادشاه دين پناه؛ اعنى سلطان عدالت گستر و خاقان عطوفت سير، حامى حوزه اسلام و مسلمين، مشيّد اركان ملت و دين، مؤسس بنيان مذهب و آئين، جامع هردو رياست يعنى سيف و قلم و مالك هردو سياست يعنى علم و عَلَم، عزت بخشاى اهل ايمان و وفاق و ذلت قراى اهل طغيان ونفاق، كشت زار آمال مؤالف رابارنده سحاب گهرريز و روان بدسكال مخالف را سوزنده شهاب شررخيز، معدن فضل و كرم و منبع حزم و هِمَم، دادگر شهريار باعدل و داد و كرم گستر كامكار عطوفت نهاد، السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان، ابوالفتح والنصر والظفر ناصرالدين شاه غازى، رفع اللَّه الولاية سلطنته و شيّداللَّه بنيان مملكته، و نصراللَّه أعوانه في الدين والإيمان، و خذل من عاداه من أهل الشرك والطغيان، و أمضى سيفه على هامات المنافقين، و أيّد به الملة والدين بحق محمد و آله الطاهرين، عليهم صلوات المصلّين. از غايت رأفت و عطوفت كه منظور نظر والا همت ايشان بود تا هرگروهى از خرد و بزرگ آن نهال عنايت را در ظل عطوفت آسوده و هر قومى از وضيع و شريف آن كهف كفايت را در كنف رأفت و رحمت غنوده باشند ...».

2- حاج محمدكريم خان، در زمانى كه «انگليسى ها» به بندر بوشهر كشتى جنگى آورده، قشون پياده مى كردند، به دستور ناصرالدين شاه قاجار، رساله اى در جهاد با اعداى مسلمين تأليف و تصنيف كرد كه آن را «ناصريه» نام نهاد. (1) حاج محمدكريم خان در اين رساله به خاطر اظهار تملق، از قدرت سياسى و نظامى حكومت ناصرالدين شاه در مقابل

ص: 33

نفوذ انگليسى ها در «ايران و هند» به گزافه ياد كرده، در صفحه 298، مندرج در كتاب «مجمع الرسائل فارسى» (چاپ اول، چاپخانه سعادت، كرمان)، آن را توصيف مى كند:

«طايفه كفره انگليس از مداراى اولياى دولت قاهره آن حضرت مغرور خاسته و جسور گشته، انديشه اغتشاش مملكت ايران- صانهااللَّه عن طوارق الحدثان- را به خاطر گذرانيده است. عدوان و تطاول به بندر ابوشهر بازداشتند و اندازه خويش از دست بگذاشتند و در زمانى كه از كثرت امن و امان خطه ايران به حفظ ثغور حاجت نبود و از اين جهت بندر ابوشهر خالى از جنود مسعود وآنگهى كه طايفه انگليس در وثاق عهد و ميثاق شاهنشاه آفاق بودند و على الاتّصال به دولت خواهى و اخلاص ورزى اظهار ارادت مى نمودند، مكر وشيد و غدر وكيد آغاز نهاده، خويش را به نقض عهد و ميثاق و شقاق و نفاق به نزد جميع اهل دول رسوا و مفتضح ساختند و بدين مكر و دخل در نزد همه اهل دول معروف گرديده و مورد طعن و لعن، آمده بغتتاً از خليج فارس بيرون آمده، بندر ابوشهر (1) را متصرف شده و غافل از اينكه سلطان ايران و شهنشاه زمان اگر تا كنون با آن فرقه دون مدارا فرموده، از غايت رأفت و رحمت بوده و محض آنكه جميع فرق از نكوخواهان و بدانديشان در كنف رأفت و رحمت ايشان بياسايند و اگر بناى انتقام و زير و زبر كردن بنيان آن قوم طغام باشد به اندك اشارت امناى دولت قاهره آن حضرت خاك بنياد دولت ايشان را به آسمان رسانيده و استيلا و شكوه آن گروه را از سرحد ايران بلكه مملكت هندوستان، دوان دوان به سامان اصلى ايشان مى رسانند چنانكه مقاومت نيارند و مخاصمت نتوانند. چنانكه بسيارى از بلاد مشهوره روى زمين سابقاً سلاطين اسلام را از در طاعت و تمكين در زير نگين بود ....

امروز مسلمين همان مسلمين اند؛ بلكه هزار نوبت قوت ايمان و دين ايشان زياد گشته و مكنت و ثروت ايشان از پيش در گذشته و مرايشان را- بحمداللَّه الملك المنان- سلطانى است دين پرور و معدلت گستر و از هر جهت با ثروت و شوكت و مكنت و قدرت و همين قدر كه رأى جهان آرايش قرار گيرد و به خاطر مباركش بگذرد به اسهل وجهى سرحد ايران بلكه ناحيه هندوستان از لوث آن بى دينان پاك خواهد شد ...».

ص: 34

3- همچنين، در صفحه 301 از «رساله ناصريه» مى نويسد:

«سلطان ايران مروّج مذهب و آيين است نه تارك ناموس ملت و دين و اولياى دولت ايران يك رنگ و صداقت شعارند، نه هوس پيشه و غدار و ...».

4- در كتاب «سلطانيه»، صفحه 3 (چاپ دوم، مدرسه ابراهيميه كرمان) خطاب به «ناصرالدين شاه قاجار» مى نويسد:

«سلطان سلاطين جهان و خاقان خواقين زمان، مالك داد و كرم و مجد و شأن و صاحب عزم و همم فضل و احسان، اصحاب غوايت و ضلالت و طغيان، آسمان فخامت و شهريارى، آفتاب شهامت و كامكارى، منبع بينش و كياست و جامع انواع رياست و سياست، السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان، شاهنشاه اسلام پناه، ابوالمظفر اعلى حضرت ناصرالدين شاه غازى- ادام اللَّه ايام سلطنته و شيّد بنيان مملكته مادامت السنة واضحة المنار و الملة لايحة الاثار- كه از آغاز سلطنت تا حال پيوسته در پنهان و آشكار، اعوان دين مبين را بر سر تأييدند و مبانى اسلام و آئين را از پى تشييد. در اين اوقات خجسته ساعات از بعضى امناى دولت بهيّه و معتمدان سلطنت عليه حسب الإشاره اعلى حضرت شهريارى- خلّداللَّه ملكه و سلطانه و رفع رايات عزّه و أفاض عليه برّه و احسانه و أكمد أعدائه بتشييد مبانى دولته و اقناهم عن بسيط الأرض بسيف سلطنته- ملاطفت نامه اى رسيد كه پس از اظهار مراحم بيكران و مكارم بى پايان اين خادم دولت اسلام و دعاگوى ملت سادات انام عليهم السلام را به اشاره اعلى حضرت پادشاه ظل اللَّه روحنا فداه، امر فرموده بودند كه به طور اختصار كتابى تصنيف نمايم در اثبات نبوت خاصه ...».

مآخذ شيخى متفق القولند كه شيخ احمد نسبت به اجابت دعوت فتحعليشاه، ضمن اظهار اكراه، تصميم گرفت كه ترك دارالعباده يزد، كند از طريق شيراز عازم وطن اصلى خود، عتبات عاليات شود.

مردم دارالعباده يزد، چون از تصميم شيخ آگاهى يافتند در صدد امتناع برآمدند و به گفته شيخ عبداللَّه: پس از مذاكره با اشراف و اعيان يزد، شيخ احمد ابراز داشت كه: «اگر در پاسخ نامه فتحعليشاه عذرى آورم، خود خواهد آمد و مفاسد مترتبه واقع شود. و اگر

ص: 35

وعده رفتن دهم سرماى زمستان مانع». (1)

بر اين اساس، بيان اين مسأله كه شيخ عبداللَّه نوشته است: «چون ملاحظه مكتوب فرمود كار بر آن بزرگوار دشوار گشت، چاره آن ديد كه سرخويش گيرد و راه وطن درپيش». قابل تأمل مى شود! زيرا شيخ احمد مسأله سرما و صعوبت سفر در زمستان را مطرح كرده است، نه اينكه تماس با دارالخلافه خلاف عقيده و الهامات دينى اوست. و اگر بگوييم كه طرح اين مسأله به اصطلاح اعيان و اشراف يزد، بهانه اى بوده است، آيا به اعتبار تحقيق، عذر بدتر از گناه نيست؟ مگر آنكه اين قول سيد كاظم رشتى را قبول كنيم كه مى نويسد: «گماشتگان سلطان در يزد خدمت شيخ احمد اظهار داشتند كه با وجود اشتياق و خواهش مجدد در صورت عدم اجابت سلطان، بيم مضرت هست. پس زمانى كه اين را شنيد عزيمت تهران كرد». (2) در چنين صورتى، كه از ترس از حكومت و گماشتگان، و على رغم ميل باطنى اش مجبور به عزيمت به تهران مى شود. چرا آنقدر مدح فتحعليشاه مى كند و او را حافظ اسلام و ايمان از شر جباران مى خواند؟! و آيا اين با ساحت معنوى شيخ كه مورد تأكيد خاص شيخيه و عالم شيعيان هم عصرش است، مغايرتى ندارد؟!

از سوى ديگر وقتى «ميرزا عليرضا» نامى كه از فضلاى يزد بوده، متعهد مى شود كه به نحوى اسباب مسافرت شيخ احمد را به دارالخلافه فراهم سازد كه سرما و زمستان وجود ايشان را نيازارد، شيخ احمد بى آنكه ديگر نظرى دهد و يا بهانه اى عنوان سازد، قبول عزيمت كرده و يزد را به سوى تهران ترك فرمود!

در تهران آنچه كه مسلم است فتحعليشاه قاجار نسبت به شيخ از هيچ احترام و بزرگداشتى دريغ نداشت. با اين همه كتب شيخى و غيرشيخى روشن نمى كند كه چرا بعد از ايامى كم، به گفته شيخ عبداللَّه: «خاطر مبارك از توقف و اقامت گرد ملالت گرفت»؟ (3)

آنچه مسلم است شيخ احمد در هنگام اقامت خود در دربار قاجار از نعمات مادى

ص: 36

دربار قاجار بهره مندى زيادى داشته است. و معلوم نيست كه قبول چنين نعماتى با دعاوى شيخ كه: «هروقت اراده مى كنم، به حضور ائمه اطهار مشرف مى شوم»، (1) چگونه سازش داشت؟!

توجه اساسى به اين پرسش، نياز به توضيح بيشترى دارد.

شيخ احمد، در رساله اى كه شادروان ميرزا محمد تنكابنى از آن در «قصص العلماء» ياد كرده، مى نويسد: «من در اوايل به رياضات اشتغال داشتم. پس شبى در عالم خواب ديدم كه دوازده امام در يكجا جمع بودند. پس من متوسل و متشبث به ذيل دامان حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام شدم و عرض نمودم كه چيزى مرا تعليم كنيد كه هروقت مرا مشكلى روى دهد بخوانم و يكى از شما را در خواب ببينم و آن مشكل را سؤال كنم تا انحلال حاصل آيد آن جناب اين اشعار را فرمود كه بخوان ... پس جهد و سعى خود را مبذول داشتم و همت گماشتم و هر زمانى كه يكى از امامان را قصد مى كردم در عالم رؤيا به ديدار او مشرّف مى گشتم و حلّ عويصات مسائل از ايشان مى نمودم ...». (2) با چنين مقامى از مراتب كمال معنوى است كه به دربار قاجار آمده و بى آنكه توجه به نادرستى چنين معاشرتى داشته باشد، از مزاياى زندگى دربارى به قدرى استفاده مى جست كه خود صريحاً عواقب آن را چنين ياد كرد: «تا آنكه مرا گذار به ديار عجم افتاد. با حكام و ملوك آن بلوك معاشر شدم. و اعتياد به البسه و اقمشه و اطعمه و اشربه و مساكن ايشان نمودم.

پس آن حالت اوّلى از من مسلوب گشت و الحال كمتر ائمه را در خواب مى بينم». (3)

به هر صورت شيخ على رغم تمايل فتحعليشاه، تصميم مى گيرد تهران را ترك كند. و براى اين كه شاه قاجار را قانع كند كه عدم اقامتش در تهران به نفع صاحب مقام سلطنت است، به روايت شيخ عبداللَّه چنين به عرض قبله عالم مى رساند:

ص: 37

«اگر من در جوار سلطان منزل گزينم باعث تعطيل امر سلطنت خواهد بود. سبب پرسيد، فرمود: آيا با احترام و عزت بايدم بود يا خوارى و ذلت؟ عرض كرد بالبداهة: با كمال استقلال و عزت و جلال بايد زيست و ما را رضايى جز رضاى آن بزرگوار و سخطى جز سخط او نيست فرمود: سلاطين و حكام به عقيده خود تمام اوامر و احكام را به ظلم جارى مى نمايند. و چون رعيت مرا مسموع الكلمه داشتند در همه امور رجوع به من نموده و ملتجى خواهند گشت و حمايت مسلمانان و رفع حاجت ايشان نيز بر من واجب است. چون در محضر سلطنت وساطت نمايم خالى از دو صورت نيست اگر بپذيرد تعويق و تعطيل امر سلطنت است، اگر نپذيرد مرا خوارى و ذلت، پس به فكرت فرو رفت و گفت امر موقوف به اختيار است هر بلدى كه اختيار شود مختار ما نيز همان است ...». (1)

بر اين اساس، مقبوليت استدلال مذكور در خاطر خاقان قاجار، مبين اين است كه بيان عقيده فتحعليشاه مبنى بر اينكه: «اطاعت شيخ احمد واجب و مخالفتش كفر است».

بارى جز ريا دربر ندارد. و تأمل در اين است كه چرا شيخ عبداللَّه و بعد از او ديگر رؤساى شيخيه، آن را مستمسكى براى والا نشان دادن شخصيت شيخ در صحنه مملكت، به كار برده و آن را تأييد كرده اند؟!

از جانب ديگر، شيخ احمد با اين استدلال، جارى شدن ظلم را بر توقف خود در تهران ترجيح داده است. چه ممكن بود، توقفش در جريان ظلم و ستم، ايجاد مانعى كند، ولى نخواست، چرا؟

به عبارت ديگر، جارى شدن ظلم را به خاطر اين كه امر سلطنت به تعويق نيفتد و تعطيل نشود، آن را روا داشته، و يا به علت اين كه مبادا فردا خوارى و ذليلى پيش بيايد كه مسلم آن هم چيزى جز طرد از دربار قاجار نبوده، سكوت در برابر جارى شدن ظلم را ترجيح مى دهد. تا نه بر شيوه تقيه، بل به گونه مآل انديشى، احترامش محفوظ ماند. ولو

ص: 38

آنكه باب ظلم، با عدم احترامش مقدارى مسدود شود!

با اين همه، و اگر هم پذيرفته شود كه حقيقتاً به خاطر دورى از كانون ظلم و فساد مصمم به ترك دارالخلافه شد، معلوم نيست چرا به خاطر آلودگى خاطرش مبنى بر اينكه حملاتى از جانب «وهابيان» به بصره عراق شده است، و زن و فرزندانش در اين مخاصمه درگير، از همين سلطان كمك مى جويد. و استثنائاً تقاضاى مساعدت او از طرف فتحعليشاه قاجار پذيرفته شده، «شاهزاده محمدعلى ميرزا» را كه در آن هنگام حاكم كرمانشاهان و خوزستان و هويزه بوده است، مأمور بازگرداندن عيال و اثقال شيخ احمد، با تأكيد بر رعايت كمال عزت و احترام مى شود!؟ (1) و حتى پس از آنكه ترك دارالخلافه را مى كند، قلم را در مدح و تملق گويى سلطان و شاهزادگان كه در «كانون ظلم و فساد» غوطه ورند، در قلمدان نمى نهد!

شيخ احمد در ابتداى امر، و پس از اينكه موافقت خاقان قاجار را كسب مى كند، مصمم بود كه به عراق مراجعت، و در عتبات عاليات اقامت گزيند. ولى فتحعليشاه مخالفت اين رأى را كرده، با اين استدلال كه «بصره و حوالى را گنجايش آن مبارك وجود نيست. و غالب بنابر «تقيه» است و عالمى چون آن بزرگوار علم خود را اظهار نتوان داشت. خاصه كه عرب را با آن حكم و اسرار انسى نيست و بر مثل آن عالم بزرگوارى واجب است كه نشر احكام در ميان انام و كشف سحاب ظلام از خاص و عام فرمايد و اين امر در بلاد عرب صورت امكان نپذيرد». (2) شيخ احمد اين منطق را پذيرفته و با علم به اينكه عتبات عاليات در عصر او بزرگترين مركز تجمع فضلا و علماى اماميه است، و زمينه براى تأثيرگذارى بر حوزه هاى دينى مساعدتر، و بى آنكه معترض اين معنى شوند كه منطق فتحعليشاه ناشى از توجهى است كه نسبت به رقابت هاى سياسى ايران با عثمانى مبذول مى دارد، پيشنهاد را پذيرفته و به گفته «شيخ عبداللَّه»: «پس از اصغاى اين كلمات ملاحظه فرمود كه در ابناى عجم كسانى كه متحمل بعضى اسرار و حكم باشند يافت

ص: 39

مى شود، معهذا اظهار قبول مسؤول فرمود ...». (1) كه آن هم چنانچه در مباحث بعد مطرح خواهيم كرد، بنا به نص منابع شيخيه، ابناى عجم متحمل اسرار و حكم شيخ نشدند! و عاقبت الامر تن به ترك اين سرزمين داد. و استدلال خاقان قاجار باطل و پيش بينى ايشان كه توأم با قبول استدلال مذكور بود، موافق حال نشد.

در موارد متعددى از كتب تذكره و تاريخ مشايخ شيخيه خوانده ام كه شيخ احمد، پس از اينكه تصميم گرفت تهران را ترك كند: «يزد را اختيار فرمود، چرا كه اهلش را لايق و شايق ديده بود». (2)

البته اين امر مورد انكار محققان نيست كه مردم و فضلاى وقت يزد خاصه مرحوم ملا اسماعيل عقدايى، حاج رجبعلى، ميرزا على رضا، سيد نبيل، آخوند ملا محمد حسين، آخوند ملاعليرضا خراسانى، ملا على اكبر زارچى و ميرزا محمدعلى، همگى تصديق علم و فضل و جلالت شأن ايشان را نموده و به مجلس درس ايشان حاضر مى شدند. ولى اين تصديق ها، و لايقى و شايقى و قدردانى مردم يزد، تا وقتى ادامه داشت كه افكار شيخ احمد كاملًا در مسائل اصول عقايد مذهب شيعه انتشار نيافته بود، چنانكه به تصديق حاج محمدكريم خان كرمانى: «پس از آن به يزد مراجعت فرمودند و از آن جا چون خورده خورده بزرگان ايشان قدر آن بزرگوار را ندانسته از خدمتگزارى ايشان كوتاهى كردند، روانه عراق عرب به زيارت عتبات عاليات عرض درجات گشتند ...»، (3) و اين آخرين مراجعت شيخ به يزد بوده است. نه دومين آن. زيرا ميان اين مراجعت از تهران به يزد و آخرين سفر شيخ به يزد، مسافرت ها و حوادث متعددى بروز كرده است، كه لازم است به منظور روشن شدن آن، و در غايت نوساناتى كه در شايقى و لايقى اهالى يزد بل فضلا و علماى دينى وقت ايران به وجود آورد، تفصيل مظان آن را مد نظر آوريم:

شيخ پس از ترك تهران، در صفر سال 1224 ه. ق.، وارد يزد شده و پس از دو سال اقامت و تدريس و تأليف و ترويج، جهت زيارت آستان حضرت امام رضا عليه السلام عازم مشهد

ص: 40

و مجدداً به يزد مراجعت كرد. ايامى كوتاه پشت سر گذارده بود كه فسخ عزيمت كرده از طريق اصفهان و كرمانشاه، عازم زيارت و مجاورت عتبات عاليات شد.

شاهزاده محمدعلى ميرزاى دولتشاه، والى كرمانشاهان و خوزستان، چون خبردار شد شيخ احمد احسائى به سوى كرمانشاه در حال حركتند، تا از اين طريق مشرف به ارض عتبات شوند: «خود و تمامى اهل شهر به عزم استقبال درآمده در «چاه كلان» كه خارج شهر است سراپرده ها نصب نموده و خود تا «تاج آباد» كه چهار فرسخى است استقبال نمود. و در ركاب ظفر انتساب مراقبت كرده و در عرض راه ذكرى از توقف كرمانشاه رفت. چون وارد سراپرده شدند، آن بزرگوار شاهزاده را به خلوت خواسته و فرمود: مراد از اقامت من در اين بلاد چيست؟ عرض كرد: رضاى پروردگار و جوار آن بزرگوار و امتياز از همگنان و سرافرازى در ميان ايشان، فرمود: باعث مهاجرت از يزد نه تنگى معاش بود، نه بدى اهلش، و حال اين كه خروج جانشان از تن آسان تر بود تا مفارقت من لكن اشتياق زيارت و قرب جوار آل اطهار عليهم السلام و ناپايدارى روزگار سبب شد كه وسيله ارتحال را مهيا سازم و در خدمت آن بزرگوار روانه عتبات نمايم والّا خروج آن بزرگوار از اين ديار بر من دشوارتر است تا خروج روح از تن ... پس آن بزرگوار خواهش وى را قبول و پس از دو روز به شهر نزول فرمود و اين وقت دويّم شهر رجب از سال هزار و دويست و بيست و نه هجرى بود. پس با نهايت جلال و فراغت بال دوسال توقف فرمود و شاهزاده نيز همواره اوقات احترام بلانهاية و اكرام فوق الغاية مى نمود». (1)

متأسفانه اطلاعى از چگونگى رابطه شيخ با شاهزاده محمدعلى ميرزا، در طول دو سال اقامت در كرمانشاه در دست نيست. ولى در هرصورت، از نظر تاريخى دو چيز مسلم و مسجّل است:

اوّل: اينكه شيخ در خدمت شاهزاده با نهايت جلال زندگى مى كرده است، و اين مسأله هم كه شيخ احمد نزد فتحعليشاه عنوان كرده بود، ديگر مطرح نگشته كه: «سلاطين و حكام به عقيده خود تمام اوامر و احكام را به ظلم جارى مى نمايند» (2)

ص: 41

دوم: از سوى ديگر به گفته مرحوم سيد كاظم رشتى، جانشين و هوادار خاص شيخ، «محمد على ميرزا هر سالى هفتصد تومان به او مى داد ...» (1) بى مورد نيست كه شيخ عبداللَّه در رساله خود كه گفتيم مستقيماً از پدر كسب آگاهى كرده است، در مورد مرگ شاهزاده محمدعلى ميرزا در رابطه با زندگانى «بانهايت جلال و فراغت بال» شيخ به تجليل مى نويسد: « (شيخ احمد) با نهايت جلال و فراغت بال زيست فرمود. تا اينكه شاهزاده محمدعلى ميرزا به رحمت ايزدى پيوست، پس از وى تمامى نعمت هاى آن بلد روى به نقصان و زوال آورد كه گويا تماماً به وجود او بسته بود ...». (2)

ميرزا محمد تنكابنى، به نكته اى بس ظريف اشاره دارد كه توجه و تأمل در آن، مى تواند روشنگر شناختى بهتر از رابطه شيخ با محمدعلى ميرزا باشد:

«در بعضى از ازمنه شيخ را قروضى پيدا شده بود. پس شاهزاده آزاده، محمدعلى ميرزا به شيخ گفت كه يك باب بهشت به من بفروش من هزار تومان به تو مى دهم كه به قروض خود داده باشى. پس شيخ يك باب بهشت به او فروخت، و به خط خود وثيقه نوشته و آن را به خاتم خويش مختوم ساخته، به شاهزاده داد و هزار تومان از او گرفته و قروض خود را پرداخت». (3)

از آنجايى كه موضوع اين رابطه، دربرگيرنده تعابير متعددى است و اهل تحقيق هريك به فراخور مقالات و كتب خود نسبت به آن واكنش خاصّى نشان داده اند، از جانب بعضى علما و مشايخ شيخيه ردّيه هايى ذكر و نگاشته شده است كه اهمّ آنها نظريه «شيخ عبدالرضا ابراهيمى»، رهبر فعلى شيخيه مى باشد، كه ضمن رساله كوتاهى كه در رد كتاب «مزدوران استعمار در لباس مذهب» (4) نگاشته، آن را عنوان كرده است:

«شيخ عبدالرضا ابراهيمى، در جواب اين مسأله، اصل قضيه را نتوانسته است انكار

ص: 42

كند و مى نويسد: «شايد يك چيزى بوده و شاخ و برگى بر آن افزوده اند». (1) و بعد از آن حديثى را از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه: «هركسى تطوع كند براى خداوند به نمازى در اين روز (اوّل شعبان) پس به تحقيق به شاخه اى از درخت طوبى آويزان شده است. و كسى كه تصدق بدهد، در اين روز به تحقيق آويزان شده است به شاخه اى از آن تا اينكه بسيارى از كارهاى خير را شمرد و فرمود: هركس تخفيف بدهد از تنگدستى از قرضش يا از آن كم كند، پس به تحقيق آويزان شده است به شاخه اى از آن ...». مثلًا ذكر اين حديث يا امثال اين حديث در ميان بوده و شاهزاده محمدعلى ميرزا خواسته با اداى قرض شيخ به اين ثواب برسد و قرض ايشان را پرداخته و اشخاصى امثال نويسنده كتاب «مزدوران»، شاخ و برگ براى آن درست كرده اند كه شيخ بهشت فروخته و به هرحال آنچه عرض كردم، بنابراين فرض است كه يك چيزى بوده و چيزى بر آن افزودند والّا بعيد نيست كه هيچ چيز نبوده و دروغى ساخته اند ...». (2)

آنچه در اين پاسخ مشهود و هويدا است، اين است كه اوّلًا: شيخ عبدالرضا ابراهيمى، دليلى در رد سند بهشت فروشى شيخ به شاهزاده قاجار نياورده است.

ثانياً: اصل قضيه را انكار نكرده و اين جمله كه «چيزى بوده ...» مؤيد آن است.

ثالثاً: ذكر حديث پيامبر به صورت فرض مطرح شده كه شايد اين حديث مورد گفتگوى شيخ احمد و شاهزاده بوده است، در حالى كه معلوم هم نيست كه چنين بوده باشد.

رابعاً: اصل قرض و درخواست شيخ احمد را از شاهزاده نفى نكرده است. فقط گفته است كه «شاخ و برگى به آن افزوده اند». بر اين اساس شبهه به قدرت خود باقى است كه به هرحال شيخ با آن همه فضائل و مواهب، خرج بيش از دخل كرده و از يكى از حكام وقت كه به عقيده خود شيخ و به تصريح شيخ عبداللَّه: «تمام اوامر و احكام را به ظلم جارى مى نمايند» (3) دست كمك دراز كرده و در قبال فروش يك باب بهشت مبلغ هزار

ص: 43

تومان، كه در زمان خود مبلغ بس هنگفتى بوده است از شاهزاده محمدعلى ميرزا دولتشاه دريافت كرده است، و طبق وصيت او، قباله فروش بهشت را كه به خاتم شيخ مهر شده بود در كفن او نهادند و بعدها به روايت ميرزا محمدتنكابنى شخصى از شيخ احمد پرسيد كه: «شما در علم كيميا اطلاع داريد يا نه؟ شيخ گفت: علم كيميا را مى دانم. (1) آن شخص گفت: اگر شما در كيميا سررشته داريد؟ چرا كيميا را به كار نمى بريد تا قروض خود را ادا كنيد؟ شيخ در پاسخ گفت: آرى من كيميا دارم اما كار آن را ندانم». (2) و «حاج عبدالرضا ابراهيمى» در اين خصوص كه چگونه شيخ علم كيميا را مى دانسته است، در حالى كه نمى توانسته به آن عمل كند، نظر مى دهد: «عرض مى كنم اگر ديگران ظاهر اين علم را داشته اند ايشان باطن اين علم را هم داشته اند و چه بسا عمل آن را هم فرموده باشند؛ ولى يقين است كه اگر مى فرمودند عمل آن را هم دارم خطر جانى برايشان داشت. و مسلّماً از باب تقيه اظهار نمى فرمودند»! (3)

از سوى ديگر، وقتى در اصفهان «صدرالدوله» (4) ملكى از املاك خويش را كه موسوم به «كمال آباد» بوده است، پيش كش شيخ احمد كرد و اين تنها دارايى مورد توجهى بوده است كه پس از مرگ محمدعلى ميرزا در اختيار داشت، مكتوبى به شيخ عبداللَّه فرستاد كه روانه اصفهان شود و ملك كمال آباد را بفروشد و «شيخ عبداللَّه چون وارد اصفهان شد در اين وقت صدر وفات يافته بود و تمام املاكش را ديوان ضبط نموده و

ص: 44

كمال آباد نيز در جمله آنها بود. حاكم بلد، محمديوسف خان را ملاقات و مطالبه نمود.

گفت مرا معلوم است كه اين ملك حق شماست، لكن مرا بدون رخصت سلطان واگذاردن ميسّر نيست، على العجاله كسى در آن تصرفى ندارد تا تكليف معلوم گردد. لاجرم روانه تهران گشت. چون از ورودش آگاه شد احضارش نمود و كمال مهربانى اظهار فرمود.

پس از مراجعت شاه متوجه اللَّه يارخان وزير و ميرزاخانلر گشته فرمود كه باعث رفتن تهران را معلوم نمايند. حسب الامر آمده و معلوم نموده معروض داشتند فرمود: اگر اين باب گشوده شود كار دشوار خواهد بود. و بايد باقى املاك را نيز واگذار نمود. لكن درعوض يكى از قراء كرمانشاهان را فرمان نوشته تسليم نمائيد و استدعا كنيد، دست از اين آبادى بردارد. پس فرمان چياه كيود را كه از مزارع نيلوفر است تمام كرده آوردند و حكايت بازگفتند. در جواب فرمود كه اما «چياه كيود» تفضلى از شاه است، لكن كمال آباد در ملك ماست. و تخليه يد از او نخواهيم كرد. ولو اين كه حال سكوت كنيم. الغرض فرمان را گرفته به كرمانشاه مراجعت نمود. چياه كيود را متصرف گشت ...». (1)

قبول اين بخشش از جانب شاه اوّلًا، و تعجيل در فروش آن پس از نااميدى از فروش ملك صدرالدوله كه آنهم خود حاكمى (2) بوده است، ثانياً موقعيت تنگى معاش شيخ احمد را پس از توقّف پرداخت ماهى هفتصد تومان و ديگر بخشش هاى شاهزاده نشان مى دهد كه خود دررابطه با آنچه بيان شد، موجب تأمل بيشترى براى پژوهندگان است!

ص: 45

امام رضا عليه السلام و از آنجا تشريف فرماى قم گرديد و از آنجا به قزوين ...». (1)

«ميرزا عبدالوهاب قزوينى» كه خود از اجلّه علماى قزوين بود، شيخ احمد را دعوت به قزوين كرده بود. و از اين رو شيخ در قزوين مهمان او بود و در خانه او اقامت گزيد. به گفته «مرحوم ميرزا محمدتنكابنى» كه در اين خصوص تنها مأخذى است كه موقعيت و روابط شيخ احمد را در قزوين به نگارش درآورده توجّه كنيد:

«شيخ روزها در مسجد جمعه نماز مى كردند و علماى قزوين همه حاضر مى شدند و اقتدا مى نمودند و «حاجى ملا عبدالوهاب» از مريدان شيخ بوده و به اعتقادم قوه غور درحقيقت اعتقادات شيخ نداشت. پس شيخ احمد به بازديد علماى قزوين مى رفت و علما به همراه او بودند. روزى به بازديد «شهيد ثالث» (2) «حاج محمدتقى» رفتند. پس از طى تعارفات مرسومه، شهيد از شيخ سؤال كرد كه در معاد، مذهب شما و ملاصدرا يكى است. شيخ گفت چنين نيست. مذهب من وراى مذهب ملاصدرا است. شهيد به برادر كوچكش «حاجى ملاعلى» گفت برو در كتابخانه من شواهد ربوبيه ملاصدرا در فلان موضع است او را بياور. حاجى ملاعلى چون از تلامذه شيخ احمد بود مساهله و مسامحه و مسارفه در احضار شواهد ربوبيه نمود. شهيد ثالث به شيخ گفت اكنون كه نزاع نمى كنيم كه مذهب شما و ملاصدرا در معاد يكى است. ليكن شما بگوييد كه مذهب شما در معاد چيست؟ شيخ گفت كه من معاد را «جسم هور قليائى» مى دانم و آن در همين بدن عنصرى است مانند شيشه در سنگ. شهيد فرمود كه بدن «هور قليايى» غيرعنصرى است و ضرورى دين اسلام است كه در روز قيامت همين بدن عنصرى عود مى كند. نه بدن هور قليائى. شيخ گفت كه مراد من همين بدن است.

بالجمله هنگامه مناظره در ميان ايشان گرم شد. پس يكى از تلامذه شيخ كه از اهل

ص: 46

تركستان بود با شهيد در مقام مجادله برآمد و غرضش محاجه و مجادله بود، نه استكشاف و حق، شهيد سكوت مى نمود. پس از آنجا برخاستند و اجتماع مبدل به افتراق و وفاق مبدل به شقاق شد. در آن روز شيخ چون به مسجد براى نماز رفت از علما كسى همراه او نرفت و در مسجدش حضور بهم نرسانيدند مگر حاجى ملاعبدالوهاب. پس حاجى ملاعبدالوهاب از شيخ احمد خواهش نمود كه رساله اى در معاد و اعاده بدن عنصرى تأليف نمائيد تا رفع شبهه شود. شيخ رساله اى نوشت ثمرى نبخشيد. و همهمه «تكفير» شيخ در قزوين شيوع يافت. و آن رساله در «اجوبةالمسائل» شيخ جمع شده و در دارالطباعه منطبع گرديد. چون «هنگامه تكفير شيخ» گرم شد و شيخ مرد معروف معلمى بود حاكم شهر «شاهزاده ركن الدوله علينقى ميرزا» بود. به جهت رفع بدنامى خود كه در قزوين چنين هنگامه شد و البته خوش آيند پادشاه نخواهد بود. لهذا خواست كه شقاق را به وفاق مبدل سازد. پس علما را در شبى ضيافت نمود و شهيد و شيخ را نيز دعوت كرد.

در زمان حضور مجلس شيخ احمد مصدر بود. بعد از او شهيد نشست. اما ميان خود و شيخ فاصله قرار داد. چون خوان ترتيب دادند، براى شهيد و شيخ يك خوان نهادند. شهيد در آن خوان شريك نشد. و آن خوان كه پس از او گذاشتند شروع به غذا خوردن نمود و در هنگام نشستن دست بر يكطرف صورت گذاشت كه محاذات با شيخ داشت. پس از صرف غذا شاهزاده كه مضيف بود، عنوان سخن آغاز و در باب انجام ساز و باز اهتمام تمام فرمود كه جناب شيخ سرآمد علماى عرب و عجم و لازم الاحترام است، شهيد نيز بايد در احترام ايشان كوتاهى جايز ندارد و سخن مفسرين كه در ميان اين دو عالم، افساد و شجره عناد را كشته اند قلع و قمع واقع بايد نمود. شهيد در جواب گفت كه درميان كفر و ايمان اصلاح و آشتى نيست. و شيخ را در معاد مذهبى است كه خلاف ضرورى دين اسلام است، و منكر ضرورى كافر است، شاهزاده هرچند الحاح در انجاح امرا صلاح نمود، از اصلاح جز سلاح حاصلى پديد نيامد و آن مجلس منقضى شد. شهيد در تكفير شيخ تأكيد و تشديد نمود» ...! (1)

ص: 47

در اين خصوص، و باتوجه به اينكه مسأله تكفير، اهم وقايع حيات شيخ احمد، و سرآغاز انزواى شيخيه از جامعه شيعه، و طرد آنان از حوزه هاى دينى نجف، كربلا، قم، مشهد، اصفهان و .... و درغايت به حق و به ناحق همراه با كشمكشهاى بس زيادى شد، بايد تأمل نمود. زيرا به هرحال فرقه اى در شيعه اماميه تحقق پذيرفت و سياست هاى داخلى و خارجى با سياستمدارى و به عنوان مذهب، به تشديد اختلافات و منازعات در ميان عوام هردوگروه، از هيچ سعى و كوششى فروگذارى نكردند. خصوصاً آتيه شيخ و مشايخ پس از او، در تحليل اين وقايع، به تأليف و نوشتن مطالب فراوانى پرداختند. كه بى شك مى بايست براى دستيابى به حقيقت امر، همه آنها را مدنظر آورد.

اوّلًا به گفته «سركارآقا ابوالقاسم بن زين العابدين بن كريم»، چهارمين پيشواى شيخيه، پس از شيخ احمد احسائى: «چيزى كه مسلّم است و قابل انكار نيست و از مجموع روايات مختلفه پيداست، همانا مسأله تكفير است كه قطعاً واقع شده و مرتكب اوّل آن مرحوم «ملا محمدتقى برغانى» معروف به شهيد ثالث بود». (1)

ولى مشاراليه از نظرگاه شيخيه: «از علماء مسلم و معتبر هم نبودند، بلكه واعظى بودند و خود را اعلم مى ناميدند و سوادى هم نداشتند. و حتى كتابى در مرثيه نوشته اند كه قصص و حكايات دروغى در آن جا روايت كرده و نفهميده و اهل علم هم كتابش را معتبر نمى دانند». (2)

ولى مرحوم «محمدعلى مدرس»، صاحب «ريحانةالأدب» در شرح حال ايشان به نقل از كتاب «احسن الوديعة في تراجم مشاهير مجتهدي الشيعة» تأليف «سيد محمدمهدى»، نوه برادر مرحوم صاحب روضات الجنات كه از علماى اماميه و از تلامذه «سيد ابوتراب خوانسارى» بود، برخلاف نظريه سركارآقا در شرح حال «ملا محمدتقى برغانى بن محمد قزوينى»، معروف به «شهيد ثالث» مى نويسد: «از اكابر علماى شيعه مى باشد ... در شهر قزوين به تحصيل ادبيات و علوم عربيه پرداخت. سپس در قم چند

ص: 48

روزى حاضر درس «صاحب قوانين» (1) و در اصفهان نيز در حوزه جمعى از اكابر علمى حاضر شد. سپس در عتبات از «شيخ جعفر كاشف الغطاء» و «صاحب رياض» و پسرش «سيد مجاهد»، علوم دينيه را اخذ كرد. بسيار عابد و زاهد و باتقوى و شب زنده دار بود ...

اوقاتش در ترويج احكام دين و تخريب اساس مبتدعين مصروف شد، مواعظ وى مورد حيرت حاضرين از هر طبقه بود. كتاب «عيون الاصول» در اصول فقه، «مجالس المؤمنين» مواعظ، و «منهج الاجتهاد» در شرح «شرايع الاسلام»، از تأليفات اوست». (2)

بدين لحاظ قضاوت در اين امر كه شيخ محمدتقى قزوينى، آيا به زعم سركارآقا «سوادى هم نداشتند» و يا از علماى مسلّم شيعه بوده اند، بسيار مشكل است و بضاعت علمى نويسنده اين سطور، قادر به استخراج نظريه واقعى و حتى فى مابين نيست. با اين همه رأى صاحب ريحانةالادب را به دليل مقام پژوهشى ايشان، پسنديده تر مى داند.

به هرحال، سركارآقا به نكته اى اشاره مى كند، كه اگرچه صرفاً نظريه ايشان است و براى آن مدرك موثقى هم ارائه نداده اند، اما مى توان مبين نقطه نظر شيخيه در مورد علت اصلى تكفير باشد:

«حقيقت امر اين بود كه برغانى دعوى اعلميّت بلد را داشت. و متوقّع بود كه شيخ بزرگوار در ورود به قزوين كه همه اهل بلد و علماى محل و محترمين و حاكم و رعيت استقبال كرده بودند، به منزل آقاى برغانى وارد بشود. در حالى كه دعوت خاصى هم نكرده بود. و مرحوم عالم فاضل كامل آقاميرزا عبدالوهاب قزوينى كه از اجله علماى آنجا بود از مرحوم شيخ دعوت كرده بود، و ايشان هم اجابت نموده بودند .... الان كه همه اين داستان ها گذشته ولى خدا داناست كه حقيقت امر ابتدا جز آنچه عرض شد نبود. و حفظ جاه طلبى آن ملّا امر را به اين جا رسانيد». (3)

البته اگر تكفير شيخ احمد، با تمام فضائل و بزرگوارى آن جناب، صرفاً معلول

ص: 49

جاه طلبى و يا به گفته سركارآقا: «بردراهم ايران و هند ترسيدند و فكر كردند رياستى متزلزل شود ...» (1) كار به آنجا نمى رسيد كه بسيارى از اجله علماى اماميه، پس از مرحوم شيخ محمدتقى، حكم به تكفير دهند. و شيخيه را با تكفير، يا عدم تأييد بعضى از مطالب مهم شيخ احمد، به هرحال از مراكز شيعه اماميه دور نگه دارند، و اكابر اماميه از آن زمان تاكنون، نسبت به مشايخ شيخيه، و حتى مشايخ شيخيه نسبت به علما و مراجع تقليد شيعه، در يكصد و پنجاه سال اخير، روش احتياط و عدم اختلاط پيشه خود سازند. اين را به هرصورت بايد پذيرفت. (2) و دليل اين تفكيك و جدايى را هم صرفاً «دراهم ايران و هند» قلمداد كردن، چندان موافق عقل به نظر نمى رسد!

پس از مرحوم شيخ محمدتقى قزوينى، به استناد گفته مرحوم ميرزا محمدتنكابنى، «آقاسيدمهدى»، و «حاجى ملا جعفر استرآبادى»، و «آخوند ملاآقا دربندى»، و «مرحوم شريف العلما»، و «آقا سيد ابراهيم»، و «شيخ محمدحسين صاحب فصول»، و «شيخ محمدحسن نجفى صاحب جواهر»، بلكه اكثرى از فقهاى عصر شيخ، ايشان را تكفير نموده اند. و اين موضع گيرى هم تنها به خاطر نظريات خاص شيخ احمد در باب معاد جسمانى نبوده است. اكنون بايست ديد مشايخ شيخيه در اين خصوص چه نظريه اى اظهار فرموده اند!

سركارآقا مى نويسد: «از جمله مكفرين آن شيخ بزرگوار، موافق شهادت صاحب قصص العلماء، سيد ابراهيم قزوينى صاحب ضوابط و نتائج است كه بهترين معرف ايشان هم در مراتب علم و ادب و كمال و معرفت همين دو كتاب ايشان است و ما تسويد اوراق نمى نماييم و عقايد سخيفه او را در هر باب هركس خواند مى فهمد و ديگر شريف العلماى مازندرانى و شيخ محمدحسين صاحب فصول است كه همانچه خود صاحب قصص در مكارم اخلاق و رقابت هايى كه بين اين دو عالم بوده كه حتى نماز جماعت پشت سر يكديگر را جايز نمى دانستند، بلكه هيچ يك آن را مجتهد نمى دانست

ص: 50

و همانچه صاحب قصص نوشته است در معرفى آنها كافى است ...». (1)

البته «سركارآقا» اسمى از مرحوم «شيخ محمدحسن صاحب جواهر» نبرده است و شايد هم ايشان مرحوم صاحب جواهر را هم، برخلاف نظريه تمام اكابر اماميه 150 ساله اخير، صاحب فضل و اجتهاد نمى داند؟!

بر اين اساس، و با رعايت اصل بى نظرى، بايد ديد كه شأن و مقام علمى كسانى كه طبق گفته ميرزا محمد تنكابنى، شيخ احمد را از حوزه اماميه جدا مى دانستند چيست؟ و تواريخ و تذكره هايى كه حتى مشايخ شيخيه در اثبات فضل و كمال شيخ احمد احسائى به آن استناد مى كنند، پيرامون آنان چه گفته اند، و مقامات و كرامات آنان را در چه حد از مراتب كمال و فضل و تقوى خوانده اند.

1- مرحوم شيخ محمد حسن نجفى صاحب جواهر (متوفى 1266 ه. ق.): صاحب «روضات الجنات» در شرح حال مرحوم شيخ محمدحسن، چنين آغاز سخن مى كند:

هو واحد عصره في الفقه الأحمدي، وأوحد زمانه الفائق على كلّ أوحدي، معروفاً بالنبالة التّامّة في علوم الأديان، و موصوفاً بين الخاصّة و العامّة بالفضل على سائر العلماء الأعيان، ممهّداً لذا الصّواب وسخّر له الخطاب، قد أوتي بسطه في اللسان عجيبه و سعته في البيان غريبه، لم ير مثله إلى الآن في تفريع المسائل، ولا شبهة في توزيع نوادرالأحكام على الدلائل، و لما يستوف المراتب الفقهية أحد مثله، و لاحام في تنسيق القواعد الاصولية أحد حوله ...». (2)

مرحوم صاحب ريحانةالادب مى نويسد:

«از تلامذه «سيد جواد عاملى» صاحب «مفتاح الكرامه»، «شيخ جعفر كاشف الغطاء» و پسرش «شيخ موسى» مى باشد. كتاب «جواهرالكلام في شرح شرايع

ص: 51

الإسلام» او نسبت به فقه جعفرى، مانند «بحارالأنوار» مجلسى نسبت به اخبار اهل بيت اطهار عليه السلام مى باشد كه تمامى فروعات فقهيه را از اول تا آخر با ادله آنها، با كمال دقت نظر استقصا كرده. و در استيفاى جزئيات دقيقه احكام فقهيه و رد آنها براصول مقرره دينيه وتطبيق احكام نادره غيرمعنويه باادله شرعيه بى نظير ...

اكابر علماء را رهين قلم خود نموده است كه تماماً خوشه چين آن خرمن كمال و علوم دينيه مى باشند. هركس به اندازه فهم خود سنبلى چيده و به مقدار استعداد و شناى فكرى خود گوهرى را از آن درياى بى پايان التقاط مى نمايد- اينك مربى فقها و پدر روحانى ايشان بوده و بيشتر به «شيخ الفقها» موصوفش دارند». (1)

با اين پيش مقدمه، و با توجه به عقايد شيخ احمد در باب، «بابيت» و اين ادعا كه:

«يقين خود را در علم خود مديون ائمةالهدى هستم. اگر اظهارات و بيانات من از اشتباه مصون است، در اين حد است كه تمام آنچه در كتابهايم به ثبوت رسانده ام، مديون تعليم ايشان هستم. و ايشان خودشان، از خطا، نسيان و لغزش مبرّى و معصومند. هركس از ايشان تعليم گيرد مطمئن است كه خطا در او راهبر نيست ...» (2) و اين ادعا كه شيخ در رابطه خود با ائمه اطهار تا آنجا رفت كه گفت: «سمعت عن الصادق عليه السلام ...» (3) كه بعدها به تفصيل از آن سخن خواهيم راند، مناسب به نظر مى رسد كه مباحثه مرحوم صاحب جواهر، با شيخ احمد را به نقل از مرحوم ميرزا محمد تنكابنى كه در اين مورد تنها مأخذ مذاكره مذكور است. و «سيد حسن تقى زاده» (4) آن را به استناد مأخذ ميرزا محمد تنكابنى يا مأخذ ديگر نوشته است، ذيلًا يادآور شويم:

« (شيخ احمد احسائى) مى گفته است كه من قطع به احاديث دارم و از نفس حديث

ص: 52

براى من قطع مى شود كه كلام امام است و حاجت به رجال و عنوان ندارم ... مجملًا در وقتى از اوقات شيخ احمد به نجف رفت. شيخ محمد حسن صاحب جواهرالكلام اگرچه فن او منحصر به فقه بود ليكن در محاجه و مجادله يد طولايى داشت، به نحوى كه غلبه بر او در غايت اشكال بود. پس شيخ محمدحسن خواست كه اين سخن را مكشوف كند كه شيخ احمد از نفس عبارت مى تواند كه قطع كند كه اين كلام امام است يا نه، پس شيخ محمد حسن- رحمةاللَّه عليه- حديثى جعل كرد و كلمات مغلقه در آن مندرج ساخت كه مفردات آن در نهايت حسن و مركبات آن بى حاصل بود و آن حديث مجعول را در كاغذى نوشت، آن ورق را كهنه كرد از ماليدن و بالاى دود و غبار نگه داشت. پس آن را به نزد شيخ احمد برد و گفت: «حديثى پيدا كرده ام شما ببينيد كه آن حديث است يا نه و آيا معنى آن چيست؟» شيخ احمد آن را گرفت و مطالعه نمود و به شيخ محمد حسن گفت كه اين حديث كلام امام است. پس آن را توجيهات بسيار كرد. پس شيخ محمدحسن آن ورقه را گرفت و بيرون رفت. و آن را پاره كرد! ...». (1)

البته سيد حسن تقى زاده سؤال مرحوم صاحب جواهر را به اين صورت نقل كرده است: «لطف فرموده، دقت بفرماييد اين حديث صحيح است يا ضعيف؟» در هر صورت به نقل از اين دو مأخذ، جاى شبهه اى نيست كه اوّلًا سؤال مربوط به «سند حديث»، و ثانياً «معنى» آن بوده است. و عدم پاسخ صحيح از جانب شيخ احمد احسائى موجب آن گرديد كه علماى اماميه وقت با تمام احترامى كه به فضل شيخ احمد داشته اند، اعتقادشان را بيش از پيش درباره نيابت و بابيت، نجبا و نقبا، يا ركن رابع كه از مهمترين فصول مميز مبانى عقيده شيخيه با ديگر عقايد اماميه است از دست بدهند.

از بررسى منابع عقيده شيخيه، چنين مستفاد مى شود كه مذاكره مذكور، قبل از آنكه سيد حسن تقى زاده آن را عنوان و مورد توجه و تأمل قرار دهد (تا آنجا كه مطالعات اين محقّق نشان مى دهد) مشايخ و علماى شيخيه در صدد نگاشتن و نشر پاسخى حتى در ضمن رسالات رفع شبهات برنيامده اند، و وقتى «سركارآقا ابوالقاسم خان كرمانى»،

ص: 53

مصمم به نگارش پاسخى مى شوند، تنها به ذكر مراسله اى كه از «جناب آقاى حاج شيخ حسن سردرودى» از تبريز به دستشان رسيده و به گفته ايشان «و للَّه و فى اللَّه متغير شده بودند و خواسته اند دفاعى از آن بزرگوار نموده باشند و صفحاتى مرقوم داشته بودند»، (1) اشاره مى كنند، و خود در مقام ارائه پاسخ، ضمن ارائه بيانات خود، تنها به ذكر مطالب ايشان اكتفا نموده است.

اين امر مى رساند كه اگر در كتب مشايخ خود تحليلى از اين شبهه بسيار مهم، يادى شده بود، مسلم سركارآقا باآنهمه تسلط وتبحر در عقائد وكتب شيخيه، به آن اشاره مى كرد.

در هر صورت، مراد از عنوان اين مسأله، به اين غايت بوده است كه اگر نظريات مرحوم سركارآقا را مورد تجزيه و تحليل قرار دهيم، درواقع به شاه بيت عقيده شيخيه در قبال موضوع مورد بحث دسترسى پيدا كرده ايم، و از هر جهت مأخذ و سندى، در عين جامعيت، غيرقابل خدشه مى باشد.

بدين لحاظ، ما در تحليل نقطه نظر مذكور، با دو مبحث روبرو هستيم:

مبحث اوّل: صحت يا سقم اصل مذاكره.

مبحث دوم: بررسى موضوع مذاكره.

ص: 54

فما في ملفّقات بعض المعاصرين من عدّ ذلك- إي الدعاء- في مناقبه؛ بل ذكر السّند له لا يخرجه عن الضعف؛ بل يقربه إلى الاختلاف لكثرة ما في هذاالكتاب من الأكاذيب الّصريحة الّتي لا تخفى على من له أنس و اطّلاع بأحوال العلماء و سيرتهم و أطوارهم. إنتهى. (كه مرادش قصص العلماء است) و در خاتمه فيض القدسى، باز محدث نورى گويد: إنّ بعض المتكلّفين الذي أحبّ أن يعدّ من المؤلفين ذكر في ترجمة صاحب العنوان (كه مراد مجلسى مرحوم است)- طاب اللَّه تعالى ثراه- أشياء منكرة، و أكاذيب صريحة، ليس لها في كتب الأصحاب و أرباب التراجم أثر، و لا عند العلماء منها خبر، كدأبه في أكثر التراجم بل ذكر في حق كثير من أعيان العلماء و أساطين الفقهاء ما لا يليق نسبته إلى أدنى المتعلّمين.-- ثم ذكر بعض منكراته إلى أن قال:- و قد ذكر في عداد كراماته أيضاً منامين أعرضت عن نقلهما لعدم الوثوق بنقله كما لا يخفى على من راجع ساير منقولاته. و حدسم اين است كه يكى از آنچه در حق اعيان علما ذكر كرده كه از اكاذيب است و لايق نيست نسبت آن به ادنى متعلم همانا نسبت حديث جعل كردن به صاحب الجواهر براى امتحان شيخ مرحوم ...». (1)

2- سركارآقا در اين خصوص نوشته است:

«معروف لا محاله آن چيزى است كه اقلًاّ در كتاب مربوطه به آن زياد باشد و در نزد اهلش مشهور باشد، و همچو حكايتى معروف نيست جز در كتاب قصص العلماء كه حالش معروف است و هركسى كتابش را ديده است معرفت كامل به خود او و روايات و درايات او پيدا مى كند ...». (2)

اوّلًا: اشتباه مرحوم ميرزا محمد تنكابنى در مورد «مجلسى» كه آنهم علماى پس از او، با تحقيق و ارائه مدرك، نظريه مرحوم ميرزا را رد كرده اند، دليل آن نمى شود كه گفته ميرزا محمد تنكابنى در مورد مباحثه شيخ احمد با مرحوم صاحب جواهر از همان مقوله تلقى شود. مگر آنكه مداركى در ردّ آن ارائه شود. كه آن هم از جانب سركارآقا و حاج شيخ حسن سردرودى ارائه نشده است، و در موارد متعددى سركارآقا با وجود آنكه

ص: 55

كتاب قصص العلماء را رد مى كند، به قول ميرزا محمد تنكابنى استنادها كرده، و از اين استنادها نتايجى در تأييد شيوه فكرى شيخ به دست داده است. به طور مثال در صفحه 200 كتاب «فهرست» سركار آقا، پس از آنكه نام مكفّرين را به شهادت صاحب قصص العلماء، بى آنكه متعرض شوند، ذكر مى كند، و سپس درباره شخصيت مرحوم شريف العلماى مازندرانى و «شيخ محمد حسين صاحب فصول» مى نويسد: «همانچه خود صاحب قصص در مكارم اخلاق و رقابت هايى كه بين اين دو عالم بوده كه حتى نماز جماعت پشت سر يكديگر را جايز نمى دانستند، بلكه هيچ يك آن يكى را مجتهد نمى دانست و همانچه صاحب قصص نوشته است، در معرفى آنها كافى است ...».

و در صفحه 190 همان كتاب، در مورد واقعه تكفير مرحوم «شيخ محمدتقى برغانى» مى نويسند: «صاحب قصص العلماء هم شرحى از مسموعات خود در اين باره نوشته كه بر مطالعه كننده آن كتاب محقق مى شود كه اعتبار تام ندارد. و بيشتر آنچه نوشته دروغ است. و بيشتر نوشته هاى ايشان با اجتهاد و فكر خودشان است، و قصدشان صحت روايت نبود» (1) در عين حال، و بدون آنكه مداركى در اين خصوص عنوان كنند، تأييد و تصديق مى كنند كه: «فقط چيزى كه مسلم است و قابل انكار نيست، و از مجموع روايات مختلفه پيداست، همانا مسأله تكفير است كه قطعاً واقع شده است». (2)

ثانياً: و از سوى ديگر در مأخذ شيخيه عموماً، و در كتاب «فهرست» سركارآقا، يكى از موارد اثبات مقام شامخ شيخ احمد استناد به كتاب مرحوم ميرزا محمدباقر خوانسارى است. سركارآقا پس از ذكر جملات اول صاحب روضات، در شرح حال شيخ احمد احسائى، نتيجه مى گيرد: «جميعش (منظور بيانات صاحب روضات است) تمجيد فوق العاده نموده و عبارات ساير علما و مشايخ آن جناب را نوشته است و ابراز كمال حسن ظن به حسن طريقه ايشان نموده ...». (3) با اين وصف، در مورد نظر صاحب روضات كه ضمن شرح حال مرحوم «شيخ رجب برسى» عنوان كرده اند، تلويحاً معترض به نظر

ص: 56

صاحب روضات شده و سعى در «تأويل» آن نموده اند. (1) در حالى كه ظاهر و باطن جملات مرحوم صاحب روضات، مبين اين است كه پيروان شيخ كه در هرصورت افكار خود را مستند به عقايد شيخ احمد مى دانند، در رديف غلاة قرار داده است. (2) و نفى ضمنى اين معنا، مانع از آن نشده است كه شيخيه در بيان مقام فضل شيخ، به كتاب «روضات الجنات» استناد نكنند.

ثالثاً: كتاب قصص العلما، با وجود كثرت نسخ خطى و چاپى، و در حالى كه اولين چاپ سنگى آن (تا آنجا كه اين محقّق مطلع است) در سال 1290 ه. ق.، يعنى حدود 23 سال پس از فوت مرحوم صاحب جواهر در تهران، و سپس در سال 1296 ه. ق. (تهران، به خط حسين طالقانى كورانى)، و سال 1304 ه. ق، (به خط زين العابدين قمى) و 1313 ه. ق.، و 1330 ه. ق.، (تبريز، به خط صمد تبريزى) و قبل از آن در سال 1318 ه. ق.، در «بمبئى» و 1306 ه. ق.، در «لكنهو»، مكرر طبع و نشر شده است از جانب هيچ يك از تلامذه مرحوم صاحب جواهر كه هريك از آنان، از اكابر علماى اماميه در قرن چهاردهم به شمار مى آيند، و مسلّم در قيد حيات بوده اند، (3) و كليه كتب تراجم پس از او و پس از كتاب ميرزا محمد تنكابنى، رديه اى بر اين مسأله كه از لحاظ حوزه هاى

ص: 57

دينى شيعه، نهايت حائز اهميت را دارا بوده، و دروغ بستن به مرحوم صاحب جواهر كه رياست و زعامت شيعه را عهده دار، و شخصيتى زبانزد عام و خاص بوده اند، ملاحظه نشده، و اصولًا چطور بى پاسخ مانده، و رفع شبهه نشده است؟!، و سيد كاظم رشتى، و حاج محمدكريم خان و حاج محمد خان و حاج زين العابدين كرمانى كه حدود 500 رساله و كتاب در خصوص عقايد شيخيه نگاشته اند، متعرض قول صاحب قصص در قضيه آزمايش شيخ احمد از جانب مرحوم صاحب جواهر نشده اند؟!

رابعاً: سركارآقا متعرض به گفته ميرزا محمد تنكابنى كه صاحب جواهر را از جمله تكفيركنندگان شيخ احمد، شمرده نمى شود. در صورتى كه به هرحال مسائل و مباحثى مورد تأمل صاحب جواهر قرار گرفته بود كه با تمام فضلشان به تكفير شيخ احمد منجر شده است، و عدم تعرض به اين مسأله از جانب سركارآقا، و عدم اثبات خلاف قول ميرزا محمد تنكابنى، مى توان به صحت كليات مطالب كتاب قصص العلماء، در خصوص مسأله مذكور، نزديك شد.

ص: 58

سركارآقا نظريه خود را پس از ذكر بيانات حاج شيخ حسن سردرودى چنين ابراز مى دارند: «شيخ مرحوم مدعى بوده اند كه شمّ حديث را دارند و فرمايش امام را از غير آن تميز مى دهند و اين مطلب مربوط به متن حديث است و معنى آن ربطى به سند حديث ندارد كه صحيح باشد يا ضعيف و آنچه را كه صاحب قصص نوشته كه شيخ محمدحسن جعل نمود متن حديثى است بدون سند كه مى خواست امتحان كند آيا شيخ مى شناسد فرمايش امام را يا نمى شناسد. و به همين طور هم سؤال كرد و گفت: «حديثى پيدا كرده ام شما ببينيد كه آن حديث است يا نه و آيا معنى آن چيست؟» و اگر آنچه جعل كرد حديث مسندى از كتاب معينى بود كه اسمش جعل نمى شود، و به اين طور سؤال نمى كرد. ولى روايت «تقى زاده» به اين عبارت نيست و به اين طور است: «لطف فرموده دقت بفرماييد اين حديث صحيح است يا ضعيف؟» و قطعاً عبارت سؤال اين طور نبوده و چيزى را كه شيخ با شمّ خود مى بايست امتحان بدهد كه مى فهمد معنى حديث بوده است نه سند آن، زيرا سند صحيح يا ضعيف اصطلاحى است كه گذارده براى احاديث از حيث روات آن و رجوع به كتب رجال مى كنند و محتاج به شمّى نيست. پس شيخ محمد حسن سؤال نكرد كه اين حديث صحيح است يا ضعيف؛ زيرا ادنى طلبه هم اين نوع سؤال نمى كند.

مورّخ محترم به سهم خود از كمال سوءظن كه نسبت به علماى اعلام دارند اينطور نوشته اند و بى سوادى هم شده است و اعتماد به كتاب غيرمعتبر هم نموده اند كه شايسته مثل ايشان نبود. و اگر منظورشان از (احاديث ضعيف) اصطلاح علماى درايت و رجال نيست و خود اصطلاحى وضع فرموده اند و مرادشان از حديث ضعيف آن است كه معنى آن قابل قبول ايشان نباشد، پس لابد ميزانى براى عدم قبول بايد دست بدهند كه همگى قبول داشته باشند و آن ميزان را در اينجا ذكر نفرموده اند و آنچه معمول و مصطلح بين علماى شيعه است كه ما هم پيروى مى كنيم دو راه است يكى ملاحظه احوال روات همان كه مسلك عموم اصحاب اصوليين ما است در تصحيح يا توثيق يا تضعيف يا تقويت احاديث كه اساسش تواريخ صاحبان كتب رجال است و اين يك راه ظاهرى است و قرينه اى است كه براى صحت يا سقم حديث دست مى آورند و كمكى براى شخص فقيه و محدّث مى شود و از اين راه ظنّى به صحت يا سقم حديث پيدا مى كنند.

ص: 59

و اما راه ديگر كه راه حقيقى و واقعى است تطبيق حديث با مضمون كتاب خدا و سنت جامعه است و از اين راه ممكن است يقين به صحت و سقم حديث پيدا شود و اگرچه راه بسيار مشكلى هم هست و كار هر فقيهى هم نيست مگر كسى كه صاحب قوه قدسيه به معنى حقيقى باشد و كلام امام را بشناسد كه فرمودند: «در اخبار كه ما يكى از شما را فقيه نمى شماريم تا وقتى كه حديثى كه بر او عرضه شد بشناسد آن را» و اين همان شمّ فقاهتى است كه عموماً مدعى آن هستند و در فهم همه احاديث خواه به اصطلاح درايت صحيح باشد يا ضعيف بايد به كار رود و از اين راه صحت معنى حديث معلوم مى شود، خواه على الظاهر هم به لفظه صادر از امام شده باشد يا نشده باشد، زيرا اگر از عبارتى معلوم شد كه اين موافق كتاب و سنت است. پس معنى آن يقيناً فرمايش امام است و صحيح است و آن كسى كه شم اخبار آل محمد را داشته باشد اين معانى را مى فهمد و پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: «دروغگويان بر من زياد شدند و هرچه مطابق با كتاب خداست من گفته ام» و اگر مطابق نباشد من نگفته ام و اگر كسى قادر بر اين نوع تطبيق باشد معلوم است كه شم حديث را دارد و همه فقها اين دعوى را دارند، منتهى در بعضى صرف ادعا است و در بعضى حقيقت دارد و اگر يك چيزى از آن حكايت منقوله معقول باشد همين قسمت است كه مثلًا فرموده باشند بر حسب فرمايش امام كه فقيه چنين كسى است. يا فرموده اند من لحن اخبار را مى فهمم و آن چيزى را هم كه به قول ايشان، شيخ جعل كرده اگر واقعيت داشته باشد البته معنى صحيح بوده كه الفاظش از خود شيخ بوده مثل اين كه خبرى يا اخبارى را نقل به معنى كرده باشد و شيخ مرحوم هم فرموده باشد كه صحيح است؛ زيرا صحيح به اين معنى كه عرض كردم آن چيزى است كه معنى آن با فرمايش خدا و رسول و ائمه صلى الله عليه و آله موافق باشد و آن عبارت هم موافق بوده و غير از اين درباره علماى اعلام و اساطين اسلام نمى توان تصور كرد كه العياذ باللَّه جعلى بكنند و عبارتى كه بر خلاف فرمايش خدا و رسول باشد بسازند و يكديگر را امتحان نمايند و عوام از برادران ما اگر عبور به اين قبيل عبارات نمايند نبايد باور كنند و پيداست كه نويسندگان اغراض ديگر داشته اند- أصلحهم اللَّه ان شاءاللَّه-». (1)

ص: 60

اوّلًا: كليه مطالب سركارآقا، براساس موضوعى قرار گرفته كه آن موضوع در متن «قصص العلماء»، يا نوشته تقى زاده، موجود نيست.

«سركارآقا» مى نويسد: «قطعاً عبارت سؤال اين طور نبوده و چيزى را كه مرحوم شيخ، با شمّ خود مى بايست امتحان بدهد كه مى فهمد معنى حديث بوده است نه سند آن». در حالى كه اگر سركارآقا، قضيه مذكور را درمورد امتحان شيخ، منقول از مرحوم صاحب قصص و تقى زاده، قبول دارد بايستى براساس قول آنان، مسأله مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد. و بررسى سركارآقا فاقد چنين ويژگى است. و اگر خود به مأخذى ديگر برخورده كه در آن مذاكره، قول ديگرى مطرح شده، البته مى توانست عنوان ساخته، و مصحح اقوال مذكور شود. كه اين هم مورد ادعاى صاحب قصص نيست.

براى اين منظور يكبار ديگر اصل مذاكره را دقيقاً مشخص كرده و ذيلًا مى نگاريم تا بررسى ما در اطراف نظريات سركارآقا، از اساسى منطقى برخوردار باشد.

به روايت صاحب قصص:

شيخ محمد حسن صاحب جواهر: «حديثى پيدا كرده ام، شما ببينيد كه آن حديث است يا نه. و آيا معنى آن چيست؟»

شيخ احمد احسائى: «اين حديث و كلام امام است. پس آن را توجيهات بسيار كرد.»

به روايت تقى زاده:

شيخ محمد حسن صاحب جواهر: «لطف فرموده، دقت بفرماييد، اين حديث صحيح است يا ضعيف؟.»

شيخ احمد احسائى: «اين حديث كاملًا صحيح و معتبر است.»

از لحاظ طرح سؤال، هردوقول، در يك امر مشتركند، و آن مسأله سند حديث است.

و از لحاظ پاسخ، هردوقول در يك مطلب متفقند، و آن تأييد صحت حديث مى باشد.

حال سركارآقا به چه مأخذ و مدركى مى گويند مسأله مربوط به شم حديث بوده است نه سند حديث، معلوم نيست!

ثانياً: اگر جواب سؤال صاحب جواهر به زعم سركارآقا صحيح بوده است. چرا

ص: 61

صاحب جواهر، كاغذ را پاره كرده و ترك مجلس نموده است؟ و چرا مرحوم صاحب قصص و تقى زاده اين واقعه را در ردّ دعاوى شيخ نگاشته اند؟

درواقع صاحب جواهر، چون شيخ احمد مدّعى كسب علم از امام شده بود و مسلّم علم رجال را هم دربر مى گرفت. سؤال از سند اين حديث كرده است، والّا صريحاً از معنى حديث مى پرسيد. و اين بيان سركارآقا كه شيخ مدعى بوده اند كه شمّ حديث دارند، و فرمايش امام را از غير آن تميز مى دهند، و اين مربوط به متن حديث است نه سند، موافق عقل كاوش گرانه در اين مسأله نيست؛ زيرا حديث چيزى است كه كلام امام باشد، نه موافق كلام امام و مسأله مهم براى مرحوم صاحب جواهر اساساً شناخت كلام امام بوده است و شيخ هم گفته است: «كلام امام است».

ثالثاً: بقيه مطالب سركارآقا و شيخ حسن، پيرامون باطل شدن روزه و تفصيل در متن حديث صحيح و ضعيف، و ورود به علم رجال و ... به عقيده مؤلف خارج از متن مسأله بوده، و با طرح آنها، كلام را مطول نمى كنيم.

2- مرحوم شريف العلماى مازندرانى (متوفى 1245 ه. ق.) محمّدعلى مدرسى به نقل از مرحوم ميرزا محمد باقر خوانسارى در «روضات الجنات» و ميرزا محمد مهدى خوانسارى در «أحسن الوديعه» و حاج شيخ عباس قمى در «هديةالأحباب» مى نويسد:

«شريف العلما از اعاظم فقها و اصوليين اواسط قرن سيزدهم هجرت مى باشد كه جامع معقول و منقول، بالخصوص در اصول كه استاد فحول بود، در حائر مقدس مجلس درس معظمى داشته به حدى كه گويند زياده بر هزار نفر از اكابر حاضر حوزه درسش مى بوده اند. سعيدالعلماى بارفروش مازندرانى، «شيخ مرتضى انصارى»، ملا آقا دربندى، صاحب ضوابط، سيد محمد شفيع جابلقى، ملا اسماعيل يزدى، و نظاير ايشان از تلامذه و حاضرين حوزه او بوده اند. مرحوم شريف العلما از تلامذه «سيد مجاهد» و «صاحب رياض» بود». (1)

3- شيخ محمد حسين صاحب فصول (متوفى 1261 ه. ق.): ميرزا محمدباقر

ص: 62

خوانسارى ضمن شرح احوالات مرحوم شيخ محمدتقى صاحب «هدايةالمسترشدين» (1) در مورد مرحوم شيخ محمد حسين صاحب فصول برادر مرحوم شيخ محمد تقى چنين اشاره مى كند:

هذا و قد كان لشيخناالمعظّم إليه أخ فاضل فقيه و صنو كامل نبيه و حبر بارع وجيه من أولاد أمه و أبيه جعله اللَّه تعالى منه بمنزلة هارون من أخيه، و هو الفاضل المحقّق المدقّق المتوحّد في عصره المسمّى بالشيخ محمد حسين صاحب كتاب «الفصول» في علم الأصول، و كتبه هذا من أحسن ما كتب في أصول الفقه و أجمعها للتحقيق و التدقيق، و أشملها لكلّ فكر عميق، و أحرزها لتدارك اشتباهات السالفين، و أطمحها نظراً في الخصومة إلى كتاب القوانين، و قد تداولته جميع أيدي الطلبة في هذا الزمان، و تقبّلته القبول الحسن في جميع البلدان، إلّا أنّه غير مستوعب مسائل هذاالفنّ الجليل، و لا بالغ مبلغ كتاب أخيه الأكبر في التفصيل والتذييل، و لا يزد عدد أبياته في ظاهر التخمين على كتاب القوانين». (2)

محمدعلى مدرس در «ريحانةالأدب» تحت عنوان: «صاحب الفصول في علم الأصول» مى نويسد: «... از اكابر و متبحرين علماى اماميه اواسط قرن سيزدهم هجرت مى باشد كه فقيه اصولى محقق مدقق جامع معقول و منقول، حاوى فروع و اصول و صاحب فكرى عميق بود. اين كتاب او در تحقيقات انيقه و مدقّقات رشيقه، اجمع و اكمل كتب اصوليه بوده و محل استفاده اكابر و فحول و فهم مطالب و تفطن بر نكات و دقائق آن مايه افتخار افاضل و بهترين معرف مقامات علمى وى مى باشد ...». (3)

صاحب روضات الجنات ذيل شرح حال صاحب فصول به عقايد ايشان در قبال

ص: 63

عقايد شيخيه، اشاره مى فرمايند و مى نويسند:

«و كان هذا الشيخ المعظّم كثيرالطعن و التشنيع على طائفة الشيخية المنتسبين إلى الشيخ أحمد الإحسائي المقدّم إليه الإشارة، متجاهراً باللّعن عليهم، و التبرّى عن عقائدهم الفاسدة على رؤوس الأشهاد، و قد رأيت أيام تشرّفي بالزّيارة منابر في هذاالمعنى». (1)

سركارآقا ابوالقاسم ابراهيمى، به نقل از كتاب: «قصص العلماء ...» تأييد مى كند كه از جمله تكفيركنندگان شيخ احمد، «شيخ محمدحسين صاحب فصول» بوده است.

ولى سركارآقا، به جاى آن كه فضل ايشان را از كتب تراجم، خاصه روضات الجنات استخراج كند، كتاب قصص العلماء را كه خود به خاطر دفاع از شيخ احمد، در موردش گفته است: «حالش معلوم است» مورد استناد قرار داده و مى نويسد: «و ديگر (از تكفيركنندگان) شريف العلماى مازندرانى و شيخ محمدحسين صاحب فصول است كه همانچه خود صاحب قصص در مكارم اخلاق و رقابت هايى كه بين اين دو عالم بوده كه حتى نماز جماعت پشت سر يكديگر را جايز نمى دانستند بلكه هيچ يك آن يكى را مجتهد نمى دانست و هم آنچه صاحب قصص نوشته است در معرفى آنها كافى است ...». (2)

در حالى كه ميرزا محمدتنكابنى، ضمن شرح حالات شريف العلماء مطالبى را عنوان كرده است كه نشان مى دهد تا حدودى سركارآقا رعايت صحت در نقل روايت را نفرموده اند. زيرا اوّلًا: مرحوم تنكابنى نوشته اند: «ظاهر اين كه شريف العلماء اعتقاد به اجتهاد شيخ محمد حسين نداشت، ليكن شيخ محمدحسين از صاحبان فن اصول و جامع بوده ...» (3) و اين خلاف بيان سركارآقا است كه قاطعانه فرموده اند: «هيچ يك آن يكى را مجتهد نمى دانست». ثانياً: عدم اقتداء كردن مجتهدى به مجتهدى ديگر در نماز جماعت كه در ميان حوزه هاى دينى و مساجد و اماكن، حتى در جوامع غيرشيعى، رواج دارد،

ص: 64

معلول عقايد و مسائل ديگرى است كه به هيچ وجه مانع از آن نمى شود كه كتاب فصول باطل، يا فتواى شريف العلماء، يا شيخ محمد حسين فاسد معرفى شود ..! بايد مسأله را در حيطه خود به خوبى تحليل نمود. و از قياس پرهيز داشت.

4- ملا آقا دربندى (متوفى 1285 ه. ق.): باتوجه به كتاب: «هديةالأحباب»: مرحوم شيخ عباس قمى، و كتاب: «أحسن الوديعة» و كتاب «مآثر و آثار» اعتماد السلطنه و «أعيان الشيعة». محمدعلى مدرسى در «ريحانةالأدب» مى نويسد: «عالم متتبع جليل، فقيه اصولى، جدلى و رجالى، محقق مدقق، با شيخ مرتضى انصارى و نظائر وى معاصر و از تلامذه شريف العلماى مازندرانى بود ....

وقتى صاحب جواهر در مجلسى به كتاب جواهرالكلام خود مى باليد، ملاآقا گفته است: از جواهر شما در خزائن (1) ما بسيار است .... در علم اكسير نيز مهارت داشت». (2)

ملاآقا دربندى تأليفات بسيار داشت. از آن جمله: «الجوهرة» يا جوهرالصناعة (دراسطرلاب)، «خزائن الأصول»، «خزائن الأحكام»، «عناوين الأدلة» (در اصول)، «قواميس القواعد» (در رجال) و «اسرارالشهادة» مى باشد. كتاب مذكور كه از عربى به پارسى ترجمه شده است، به گفته و اظهار نظر مدرس: «به حكم انصاف اين كتاب او بلكه ديگر تأليفاتى كه در موضوع مقتل نگارش داده همانا در اثر آن همه محبت مفرط كه داشته است حاوى غث و سمين بوده است». و علامه نورى در كتاب «لؤلؤ و مرجان» شرحى دائر بر ضعف كتاب اسرارالشهادة و عدم اعتماد بر آن نگاشته است. و در كتاب:

«اعيان الشيعة» مذكور است كه: «دربندى در مؤلفات نقليه (مقتل) خود بسيارى از اخبار واهى را نقل كرده كه عقل باور ندارد. و از نقل هم شاهدى نيست». سركارآقا، بى آنكه به تبحر ايشان در زمينه هاى فقه و اصول و رجال اشاره كند، كه مسلم سه رشته مهم در رابطه با تكفير شيخ بوده است نوشته است: «در شخصيت ملا آقا دربندى همين بس كه كتاب اسرار الشهاده او سراسر روايات مجعول و غلط است ...!».

5- آقا سيد ابراهيم قزوينى صاحب «ضوابطالأصول» (متوفى 1262 ه. ق.) صاحب

ص: 65

روضات درباره او مى نويسند:

هو من أجلّة علماء عصرنا، و أعزّة فضلاء زماننا، لم أرمثله في الفضل والتقرير و جودةالتحبير، و مكارم الأخلاق، و محامدالسياق، و الإحاطة بمسائل الأصول والمتانة فيما يكتب أو يقول.

إنتقل مع أبيه المبرور من محال دارالسلطنة قزوين- الاتي إلى بعض محامدها الإشارة إن شاءاللَّه الجليل في ترجمة المولى خليل- إلى محروسة قرميسين، و قرأ مبادي العلوم على من كان فيها من المدرّسين، و كان بها إلى أن حركته الغيرة العلويّة و حدّته الهمّة الهاشميّة على العروج إلى معارج العلم والدين، والخروج عن مدارج أوهام المبتدين، والولوج في مناهج أعلام المجتهدين، فودّع من هناك أباه و شفّع رضااللَّه تعالى برضاه، و هاجر ثانيةالهجرتين، و سافر إلى تربة مولانا الحسين عليه السلام، و أخذ في التتلمّذ على أفاضل المشهدين، و الأخذ من الأماجد المجتبين.

فممّن أكثر عليه الاشتغال بالحائر المقدس في مراتب الأصول رئيس الأصوليين النبلاء الفحول، بل الجامع بين المعقول والمنقول؛ مولينا شريف الدين محمد بن المولى حسنعلي الأملي المازندراني الأصل، الحائري المسكن و المدفن، المتوفّى بالطاعون الواقع في حدود سنة ستّ و أربعين و مأتين بعدالألف.

و هذا الشيخ هو الذي ملأالأصقاع آثار تأسيسه، و قرع الأسماع أصوات تدريسه و إن كان غير مسلّم في أبواب الفقهيّات، و مقتصراً في أصوله على بوادر اللبّيات، و لم يخرج منه مصنّف، مشهور، و مؤلّف هو بالرّشاقة مذكور، حتى أن اعترى الرّيب ساحة فقاهته و اجتهاده بعد ما أطبق على تمام مهارته و استعداده. و بالجملة فبلغ أمر سيدنا المشار إليه من التتلّمذ البالغ الكثير على هذا الأستاد المعظّم إلى حيث كان يدرّس في حياته، و

ص: 66

تهوي إليه أفئدة الطلاب قبل وفاته، و أخذ الفقه كما شاء، و أراد من فقهاء النجف الأشرف و خصوصاً عن شيخه الأفقه الأفخر الشيخ موسى بن جعفر فقد تتلمذ عليه كثيراً.

و هو الآن فالحمدللَّه على أن جعله واحد زمانه في شريف مكانه، و أنهى إليه الرياسة والتدريس على حسب شأنه بحيث يشدّ إلى سدّته العليّة رواحل الآمال من كلّ بلد سحيق، و يلوى إلى عتبة المنيعة أعناق الأماني من كلّ فجّ عميق، لا زالت رياض الفضل بنضارة علمه ممرعة، و حياض الشرع من غزارة فضله مترعة، ما طلع طالع الإقبال و خطر خاطر بالبال. (1)

و محمدعلى مدرس به نقل از كتاب «اعيان الشيعة» و كتاب «هدية الأحباب في ذكر المعروفين بالكنى والألقاب والأنساب» و «قصص العلماء» ... در شرح حال صاحب ضوابط مى نويسند: «از اكابر علماى اماميه اواسط قرن سيزدهم هجرت مى باشد كه در تمامى مراتب علميه و حسن تقرير و انشاء و تحرير بى نظير و در مكارم اخلاق طاق (2) و در احاطه مسائل فروعيه و اصوليه وحيد عصر خود بود .... فقه را از شيخ على كاشف الغطاء و شيخ موسى كاشف الغطاء و صاحب رياض و پسرش سيد مجاهد و ديگر افاضل و اماجد خواند. اصول را نيز از شريف العلماى مازندرانى مشهور استقصا نمود.

«صاحب قصص العلماء و سيد حسين كوه كمرى و شيخ زين العابدين مازندرانى و حاجى سيد اسداللَّه حجةالإسلام اصفهانى» و نظاير ايشان از تلامذه وى مى باشند.» (3)

سركارآقا نظريه خود را در مورد صاحب ضوابط چنين ابراز مى دارند!: «سيد ابراهيم قزوينى صاحب ضوابط و نتايج است كه بهترين معرف ايشان هم در مراتب علم و ادب و كمال و معرفت همين دو كتاب ايشان است و ما تسويد اوراق نمى نماييم. و عقايد سخيفه

ص: 67

او را در هر باب، هركس مى خواهد مى فهمد! (1) عجيب است كه همه اكابر اماميه كتب او را ستوده اند، و سركارآقا، به خاطر اين كه مرحوم صاحب ضوابط با شيخ ميانه نداشته، او را به يك باره تخطئه مى كند. در حالى كه نخوانده و نشنيده ام كه از اكابر علماء كسى، و از كتب تراجم كتابى، مقام ايشان و والايى شأن كتاب ضوابط را انكار كند. تا آنجا كه ميرزا محمدباقر خوانسارى در كتاب «روضات الجنات» كه حتى مورد احترام خاص مشايخ شيخيه است، و به گفته «مرتضى مدرس چهاردهى» از «مشهورترين دانشمندان روحانى جهان اسلامى است» از كتاب مرحوم سيد استاد چنين ياد مى كند:

ثم إنّ له من التصنيفات الرائقة والتأليفات الفائقة كتاب ضوابطالأصول على أكمل تفصيل و كتاب دلائل أحكام الفقه في أجود تدليل.

و ان نوقش في الأول بكون أكثره من تقريرات شيخه الشريف كسائر ما كان يضبطه طلّاب مجلسه المنيف لندرة ما اختصّ به فيه من التصرف الجديد أو التحقيق السديد و لا نقص عليه في ذلك بعد ما اتّضح أنه إنّما ألّف هذاالكتاب في مبادي أمره، و ليس أيضاً ممّن يعبأ أو يعتدّ بشأنه كسائر ما أفرغه في قالب الترصيف و أنّ من طالع كتابه الموجز المسمى بنتايج الأفكار في الأصول مبتنياً على مائة و خمسين فصلًا من الفصول يعرف صدق هذاالمقال، و أنّ جناب مصنّفه المفضال كأنّه نفس ملكة الفقه والأصول و مالك أزمة المعقول و المنقول، و الفائق على غيره من النبلاء الفحول، مع أنّه إنّما كتبه في قلائل من أيام هجرته إلى زيارة سيّديناالعسكريّين عليهما السلام من ظهر القلب و بدون المراجعة إلى شي ءٍ من أساطير الفنّ كما حكى لنا من يوثق بنقله.

و قد تشرّفت بخدمته، و زيارة هذاالكتاب بعيد تدوينه له، عند توقّفى لتقبيل لعتبات العاليات- على مشرّفيها الصلوات الباهيات- في حدود سنة ثلاث

ص: 68

و خمسين، فانتسخت بخطّى من نسخة الأصل التي كانت بخطّه الشريف. و كنت أوان اتّصالى بحضرة جلاله أيضاً من المتطفّلين على طلّاب مجلس إفضاله، و قد إختصصت منه في ذلك البين بعنايات جليلة و اعتناءات وافرة جميلة. منها: ما كتب بخطّه الشريف من صورةالإجازة لي على ظهر تلك النسخة». (1)

تا آن جا كه مرحوم ميرزا محمدباقر در اهميت كتاب «ضوابط» (2) مرحوم استاد، اشعارى را كه هر بيت آن مبين ارزش والاى كتاب مزبور است مى سرايند:

هذا جمال دفاتر الأحبار هذا ثمال أفاضل الأدوار

هذا سلافة عصرهم من أسرهم فيه الكفاية عن عناالأسفار

عند الوفيد المستفيد كأنّه عين الحياة و نهر علم جار

إنّ قيل: كلّ الفضل فيه يصدّق حيث اقتفى لفواضل الآثار

والحق والتحقيق في صفحاته كالنجم في فلك البروج الدار

فاق الرّسائل في المسائل و احتوى لبّ الأوائل والجديد الطاري

لا يعتري ظفر الخصومة متنه إلّا بردّ الخصم ردّ خسار

عمّ الخلائق نفعه من حينه رغماً لكلّ مخلّط أخباري

هذا هدى و يزيد من لا يهتدي بهداه رجساً صالحاً للنار

خير الكلام بيانه الوافي وفي أوصاله لدقائق الأسرار

الفضل مختوم به و ختامه مسك فذق فلنعم عقبى الدار

أفكارهم فازت بكلّ كريمة فأتى الكتاب «نتايج الأفكار»

أفكيف يجزى عنه بالأفكار من مستعجم لولا جزاءالباري

اين نوع تجليل از مقام مرحوم استاد، و توصيف از آثار او، كه در واقع شيوه

ص: 69

پژوهشى همه صاحبان تراجم و عالمان اماميه است، مغرضانه نخواهد بود كه سركارآقا كه حدود مرتبه فضل و كمال ايشان معلوم هيچ يك از اكابر اماميه هم عصرشان نبود!، آثار مرحوم استاد را «سخيف» تلقى كنند؟ بى شك چنين سخنى نبايد ناشى از تبحر ايشان در معارف مذهب اماميه باشد، بلكه صرفاً به اتكاى تعصب به شيخيه كه مسلم مغاير طريق فضل و مراتب اجتهاد شيخ احمد است، اظهار و ابراز فرموده اند. چنين روحيه اى، آنهم پس از حدود يك قرن كه از حيات مرحوم استاد مى گذرد، به خوبى مى تواند مؤيد روحيه شيخيه و واقعه اى باشد كه ميرزا محمد تنكابنى ضمن ذكر مكارم اخلاق مرحوم استاد، چنين ياد كرده اند:

«مشاهده نمودم كه روزى يكى از اعراب كه از مريدان سيد محمدكاظم رشتى شيخى بود و ميان شيخيه و طبقه فقها نهايت منافرت و مباعدت و مشاقه بود. آن عرب در مجمع درس آن جناب حاضر شد و زبان به هرزه درائى و كتره و فحش گشاده بود و خنجرى به كمرش بود و پيش مى آمد كه سيد استاد سربه زير افكنده بود و سكوت داشت.

يكى از سادات خدام به ناگاه مطلع گرديد آمد و گريبان آن ملعون را گرفته كه سيد استاد فرمود او را كارى مدار و او را تأديب و سياست مكن كه او مجنون است ...!». (1)

در حقيقت اين بابى است از ابواب شيخيه، كه سيد كاظم رشتى آن را هم در زبان و هم در كتاب دليل المتحيرين خود گشوده بود. چنانچه وقتى كتاب «دليل المتحيرين» را نزد آقا سيد ابراهيم آوردند. آن جناب پس از شنيدن قسمتى از مطالب آن، فرمود: «اسم اين كتاب چيست؟ عرض كردند كه به دليل المتحيرين موسوم است. آن بزرگوار تبسم نمود و فرمود: مناسب آن بود كه اين رساله «شتميه» نامند، زيرا كه مطالب آن همه دشنام و شتم علماى اعلام است ...!». (2)

6- ملا محمدجعفر استرآبادى (متوفى 1263 ه. ق.): صاحب «ريحانةالأدب» مى نويسد: «حاج ملاجعفر، از فقها و مجتهدين اماميه قرن سيزدهم هجرت مى باشد كه صاحب تحقيقات دقيقه، بسيار متقى و محتاط، در كثرت ورع و احتياطى كه در امور دينيه

ص: 70

داشته ضرب المثل بود و گاهى به وسواسش منتسب مى داشتند. او از اكابر تلامذه صاحب رياض به شمار مى رفت. سال ها در كربلاى معلى با عزت و احترام تمام مى زيست. تا موقعى كه آن ارض اقدس از طرف داود پاشا محاصره گرديد. به تهران رفت و تا بيست سال به تدريس و امامت و فتوى و قضاوت اشتغال داشت ...» «حاجى كرباسى» با اين كه بعد از «حاج سيد محمدباقر حجةالاسلام رشتى» به اجتهاد كسى تصريح نمى نمود، اجتهاد ملا جعفر را تصديق كرده و احكام او را تنفيذ مى نمود. علاوه بر اين در علوم ادبيه نيز ممتاز و در تقرير و تحرير در نهايت امتياز بوده ...». (1)

«شيخ محمدحسن» فرزند ملامحمد جعفر استرآبادى در كتاب «مظاهرالآثار» (2) پيرامون عقيده ملا محمدجعفر استرآبادى درباره شيخ احمد مى نويسد: «... عموم علماى كربلا و نجف هم با تكفير شيخ موافق شدند. در آن روز پدرم در سفر حج بود، و شيخ كه از ماجراى تكفير خبر شد گفت علماى اين ديار فقيه و اصولى هستند. از علوم معقول و حكمت بيگانه اند. كلماتش را تنها حكيمان مى فهمند، راضى شد كه پدرم در اين باره هرچه حكم كند قبول كنند.

اندك مدتى از اين داستان گذشت. پدرم از سفر مكه بازگشت. سيد (منظور سيد محمدمجاهد است) كسى را نزد پدرم فرستاد و كتاب «شرح زيارات» و چند رساله از مؤلفات شيخ را هم براى مطالعه و اظهار نظر ارسال كرد. پدرم پس از مطالعه و دقت در نوشته ها گفت: عبارت هاى اين كتاب و رساله متشابه و قابل تأويل است. به حكم مقبوله ابن حنظله، واجب است كه حكم سيد را اطاعت كرد. اما براى استوار شدن حكم و حكومت در مسأله تكفير چاره اى نيست به جز اين كه با شيخ به گفتگو پرداخت. آنگاه ديد

ص: 71

كه شيخ سزاوار تكفير هست يا نه؟!

پس از چندى پدرم شيخ را در حمام ملاقات كرد و جوياى احوال يكديگر شدند.

شيخ عقايد و آراى خود را بيان كرد. و پدرم وارد بحث و انتقاد گرديد. مردم خبر شده براى تماشاى بحث در حمام گرد آمدند. شيخ مطابق ظاهر نوشته هاى خود به بيان آراء و معتقدات خود پرداخت. همان گونه كه علامه سيد مجاهد و ساير علماى كربلا و نجف از نوشته هاى او فهميده بودند، آنگاه علامه استرآبادى حكم به تكفير شيخ كرد و هنگامه يى در كربلا و ساير شهرهاى ايران آغاز شد». (1)

7- مرحوم آقا سيد مهدى طباطبايى (متوفى 1260 ه. ق.): فرزند «آقا سيدعلى صاحب رياض المسائل»، و برادر كهتر سيدمجاهد، از اكابر علماى اواسط قرن سيزدهم هجرى و استاد مرحوم «شيخ مرتضى انصارى» است. (2) و صاحب روضات ضمن شرح حال صاحب هدايةالمسترشدين و مخالفت هاى برادر بزرگوارش «شيخ محمدحسين صاحب فصول» با شيخيه كه قبلًا يادآور شديم، اضافه مى كند: «... كما كانت هذه شيمة سيدناالمهدى بن الأمير سيد علي الحائري الطباطبائي أيضاً». (3)

اساس و ماجراى مخالفت آقا سيد مهدى با شيخيه را كه در آن زمان رياست آن با سيدكاظم رشتى بود، ميرزا محمد تنكابنى چنين نوشته است:

«چون خبر تكفير شيخ اشتهار يافت، و شيخ نيز وفات يافت. در آن زمان آقا سيدمهدى خلف باشرف آقا سيدعلى صاحب رياض از شدت تقوى و جربزه، فتوا نمى گفت. پس مردم از او درخواست اين نمودند كه شيخ را شهيد ثالث تكفير كرده اكنون تكليف ما با تابعين شيخ چيست؟ آقا سيد مهدى مجلسى ترتيب داد و «شريف العلماء و حاجى ملا محمدجعفر استرآبادى و حاجى سيدكاظم» را احضار نمود. ايشان با سيدكاظم مناظره نمودند و مواضعى چند از كتاب شيخ را گرفته كه ظاهر اين عباير كفر است. سيد كاظم اذعان نمود كه ظواهر اين عباير كفر است. ليكن شيخ ظواهر اين عباير را اراده

ص: 72

نكرده است بلكه اين كلمات را تأويلى است كه آن تأويل مراد شيخ است. ايشان گفتند كه «ما مأمور تأويل نيستيم»، مگر در آيات قرآن و كلمات حضرت سبحان و اخبار پيغمبر و آل اطهار و الاهر كافرى كه به كلمه كفرى تكلم كند لامحاله تأويلى در او راه دارد. پس به سيد كاظم گفتند كه تو بنويس كه ظاهر اين عباير كفر است. سيد كاظم نوشت كه ظاهر اين عباير كفر است و آن را به مهر خود ممهور نمود. پس آقا سيد مهدى اگرچه فتوا نمى گفت ليكن به شهادت اين دو عادل كه شريف العلماء و حاجى ملامحمد جعفر استرآبادى بود حكم به تكفير شيخ و تابعين او نمود. و از آن پس به مسجد رفته و مردم را موعظه نمود كه در اين عصر گرگان چند به لباس ميش درآمده و دين مردم را فاسد و كاسد ساخته اند. و ايشان شيخ احمد احسائى و متابعان او هستند و ايشان كافرند پس تكفير ايشان شيوع يافت». (1)

«سيد كاظم رشتى» در كتاب: «دليل المتحيرين» اصل ماجرا را به صورت كلى تأييد و از اين حيث اختلافى با گفته صاحب قصص ندارند. ولى در صدد توضيح و شرحى مفصل برآمده كه از آن تبرئه خود و شيخ احمد را مراد داشته است. بعدها مطالب كتاب مذكور، مورد استفاده مرحوم حاج محمد كريم خان در «هدايةالطالبين» (2) و سركارآقا در كتاب «فهرست» (3) و شيخ عبدالرضا ابراهيمى در كتاب «پاسخى به كتاب مزدوران استعمار» (4) قرار گرفته، با شرح هاى تفصيلى مصمم به رفع شبهات و اين كه مرحوم سيد «تقيه» كرده و آقا سيدمهدى از روى سادگى چنين فتوايى داده، تكرار مطالب مرحوم سيد را كرده اند!

8- آقا سيد محمد مجاهد صاحب مناهل (متوفى 1242 ه. ق.): شيخ آقابزرگ طهرانى در كتاب «الذريعة»، (5) ميرزا محمدباقر خوانسارى در «روضات الجنات»، (6) حاج سيد شفيع

ص: 73

جابلقى در «الروضةالبهية» و محمدعلى مدرس در «ريحانةالأدب» (1) از مرحوم «سيدمحمدمجاهد» به بزرگى چنين ياد كرده اند: «... از مشاهير علماى اماميه اواسط قرن سيزدهم هجرت مى باشد كه فقيه اصولى متبحر، اديب، ماهر، عابد، زاهد بود. از والد معظم خود (صاحب رياض) و پدرزن خود مرحوم سيد مهدى بحرالعلوم تكميل مراتب علميه نمود. در حال حيات پدر از كربلا كه مولدش بوده به ايران آمد، و در اصفهان اقامت گزيده و به تدريس و تأليف مشغول شد. و مرجع استفاده افاضل آن نواحى بود. و كتاب «مفاتيح» را نيز در آن جا تأليف نمود، تا آنكه خبر وفات والد معظمش رسيد، بلافاصله عازم عراق شد. و در كاظمين مقيم و مشغول انجام وظايف علميه گرديد ...».

«مرحوم محمد حسن»، فرزند ملا محمدجعفر استرآبادى، در كتاب «مظاهرالآثار» مى نويسد: «در آن زمان سيد محمد مجاهد مرجع تقليد شيعيان و پيروانشان در عراق و ايران بودند. گروهى از شاگردانش از سخنان و كلمات شيخ به استاد بزرگوار شكايت كردند. و سيد هم حكم به كفر شيخ احمد صادر كرد. عموم علماى كربلا و نجف هم با تكفير شيخ موافق شدند ...» (2)

«مرحوم ميرزا محمدباقر خوانسارى صاحب روضات» (متوفى 1313 ه. ق.) فرزند مرحوم حاج «ميرزا زين العابدين»، از اكابر علماى اماميه قرن چهاردهم هجرى مى باشد.

كه فقيه اصولى، محدث رجالى، اديب متتبع متبحر، محقق دقيق النظر بود. در فقه و حديث و تراجم احوال علماى سلف و خلف مزيتى كامل بر ديگران داشت. از تلامذه «سيد محمد شهشهانى» و «سيد محمدباقر حجةالاسلام اصفهانى» و «سيد ابراهيم صاحب ضوابط» و بعضى از اكابر ديگر بوده و از ايشان و از والد خود «حاج ميرزا زين العابدين» و بعضى از اجلّاى ديگر اجازه روايت و اجتهاد داشت. و رياست علمى مذهبى در اصفهان بدو منتهى و حوزه درس او محل استفاده افاضل بوده است. «شريعت

ص: 74

اصفهانى» و «سيد ابوتراب خوانسارى» و «سيد محمدكاظم يزدى» و جمعى ديگر از اكابر وقت از تلامذه او بوده اند. (1)

اهم تأليفات ميرزا محمدباقر خوانسارى: «روضات الجنات في أحوال العلماء والسادات» مى باشد كه به گفته محمدعلى مدرس: «در موضوع خود بى نظير و ابسط و اجمع و انفع كتب تراجم بوده و از منابع كتاب ريحانةالادب مى باشد» (2) و چنين است قول «آقا بزرگ تهرانى». و كتاب «الذريعة إلى تصانيف الشيعة».

از نظرگاه مشايخ و علماى شيخيه، كتاب «روضات الجنات» يكى از معتبرترين منابع تحقيق در شرح حال و فضائل و كمالات شيخ احمد احسائى است. كه الحق مرحوم صاحب روضات، حق مطلب را به خوبى اداء فرموده اند. ولى از آنجايى كه چنين كتابى جامع، در طول حيات مرحوم صاحب روضات، تصنيف شده است، دربرگيرنده وقايع و حوادث مهم دينى و فكرى جامعه شيعى عراق و ايران نيز مى باشد. بدين لحاظ پس از انتشار كتب و رسائل شيخ احمد، و بروز مخالفت ها و بررسيهاى دقيق، و مخاصمات بين شاگردان شيخ و علماى بزرگ عصر، مرحوم صاحب روضات هنگامى كه زمان مقتضى آن مى شود كه به شرح حال «شيخ رجب بن محمد الحافظ البرسى» مبادرت ورزد. پس از ذكرى در چگونگى به وجود آمدن مشرب هاى باطل، اوهام و خرافات در مذهب اماميه، مشرب شيخ رجب برسى را دنباله روى چنين مشرب هايى كه صرفاً عقايدشان مبتنى بر تأويل است قلمداد كرده و مى نويسد:

ثمّ أن يكون كلّ من جاء على إثر هذا المذهب و أشرب في قلوبهم الملائمة لهذا المشرب، زادفى الطنبور نغمةً و هتك عصمة و رفع وقعاً و أبدع وضعاً و جمع جمعاً و أسمع سمعاً و أراق عاراً و أظهر شنارا، و ردّ على فقيه من فقهاء الشيعة، و هدّسدّاً من سدود الشريعة، إلى أن انتهت النوبة إلى هذاالرجل فكتب في ذلك كتاباً و فتح أبواباً و كشف نقاباً و خلّف أصحاباً فسمّى أتباعهم المقلّده له في ذلك بالكشفية، لزعمهم الإطّلاع على

ص: 75

الأسارير المخفيّة، ثّم أتباع أتباعهم الذين آلت معاملة التأويل إليهم في هذا الأواخر و هم في الحقيقة أعمهون بكثير من غلاة زمن الصدوقين في قم الذين كانوا ينسبون الفقهاء الأجلّة إلى التقصير، بسمة الشيخية و الپشت سريّة- من الّلغات الفارسية- لنسبتهم إلى الشيخ أحمد ابن زين الدين الإحسايى المتقدم ذكره و ترجمته، و كان هو يصلّي الجماعة بقومه خلف الحضرة المقدّسة الحسينية في الحائر الشريف بخلاف المنكرين على طريقته من فقهاء تلك البقعة المباركة فإنّهم كانوا يصلّونها من قبل رأس الإمام؛ و لهذا يسمّون عند أولئك بالبالاسريّة». (1)

ولى «سركارآقا» در صفحات 217، 229 و 263 كتاب «فهرست» و شيخ عبدالرضا ابراهيمى در صفحه 10 كتاب «پاسخى به كتاب مزدوران استعمار ...» اين اتهام را مربوط به اتباع شيخ مى دانند، نه شيخ احمد. در حالى كه اوّلًا: مرحوم صاحب روضات «بسمة الشيخية و الپشت سريه» مى خواند. و «شيخيه» عقايد شيخ احمد را هم دربر مى گيرد، زيرا يكى از موارد اثبات اين كه شيخيه از اهل غلاة است تبعيت اتباع شيخ احمد به نحوه خواندن نماز شيخ احمد است كه صاحب روضات به آن تصريح مى كند: «و كان هو (شيخ احمد) يصلّي الجماعة بقومه خلف الحضرة المقدسة الحسينية في الحائرالشريف» و اين: «بخلاف المنكرين على طريقته من فقهاء تلك البقعة المباركة» زيرا «فإنّهم كانوا يصلّونها من قبل رأس الإمام عليه السلام».

ثانياً: مرحوم صاحب روضات، رويه شيخ رجب برسى و اتباع او را به خاطر تأويل، شديداً خلاف اسلام خوانده و شيخيه را به لحاظ تأويل، اتباع اتباع شيخ رجب تلقى كرده است. و تداوم راه شيخ رجب را صريحاً در شيخيه و پشت سريه مى داند. كه درحقيقت:

«آلت معطله تأويل هستند». و: «هم في الحقيقة أعمهون».

چنين گفته اى، به قول مرتضى مدرس چهاردهى، درحقيقت فتواى مرحوم ميرزا

ص: 76

محمدباقر خوانسارى درباره مرحوم شيخ احمد و شيخيه است كه او را از جرگه ساير شيعيان جدا ساخته، و در رديف غلات قرار داده است. (1)

بر اين اساس و بدين روال، تكفيرهايى به حسن نظر، و در مواردى مخالفت هايى و منازعاتى به وقوع پيوست، واكنش اختلافات زبانه كشيد و به هر حال از اين زمينه ها، اوضاع كيفيتى حاصل نمود كه مسلم، و در غايت موافق حال شيخيه نبود. و اگر نهايت تعديل را در موارد اختلاف علماى اماميه با شيخ احمد جارى بداريم و با تساهل و تسامح به حوادث زندگانى آن عابد و زاهد بنگريم، به هرحال و به گفته «شيخ عبداللَّه نعمه» دو چيز هست كه انسان را وادار به سؤال مى كند: «يكى آن كه آيا ممكن است تمامى فقهاى عراق (و من اضافه مى كنم غالب علماى ايران) بر ضد شيخ احمد احسائى بلند شوند و اين كار سبب معقولى نداشته باشد و چگونه ممكن است فقهاى عراق، بى جهت به همه شهرهاى عراق نامه بنويسند و از احسائى بدگويى كنند، تا جايى كه ناچار از عراق فرار كند. با وجود اين حتى قسمتى از آنچه را كه به او نسبت داده اند درست نباشد؟

دوم اين كه گروهى به نام شيخيه از آراى او پيروى مى كردند. و جمله نظرهاى مخصوصى داشته و تا هم اكنون نيز دارند. آيا همين مطلب بر صحت انتساب برخى از عقايد منسوب به او دلالت نمى كند؟» (2)

حاج محمدكريم خان، صريحاً به اين مسأله اعتراف و اذعان دارد كه در اين خصوص علماى شيعه: «جميع ولايات را به مراسلات خود پر كرده بودند» (3) با اين همه و در چنين موقعيتى بس نامساعد، نمى دانم كه آيا سيد كاظم رشتى در كتاب:

«دليل المتحيرين»، و «حاج محمدكريم خان» در «هدايةالطالبين» در مقام غفلت يا تجاهل است كه گفته!: «پس جميع شيعه در عصر آن بزرگوار متفق به حقيقت آن بزرگوار بودند و كدام اجماع از اين قوى تر؟» (4) و درنتيجه به گفته سيد كاظم رشتى: «اجتماع علماء و عدم

ص: 77

مخالفت ايشان دليل است بر قول رئيس آنها و اجماعى كه كاشف از قول حجت خدا كه مطهّر و مبراست از كل ما لا يحبّه اللَّه غير اين نيست. پس واى بر احوال آن كس كه به اجماع علماى فرقه محقّه مخالفت نمايد و ايشان را از سلوك طريقه حقه مانع آيد». (1) و حاج محمدكريم خان، پا را از اين فراتر نهاده، به خاطر شيخ احمد، خط بطلان بر همه اكابر علماى اماميه غيرشيخى كشيده كه: «به حكم علماى سابق، شيخ برحق بوده است، و خفيف شمردن حكم ايشان خفيف شمردن حكم خداست. و روبرويشان روبروى خداست. و حد شرك بر او جارى مى شود»! (2)

اوّلًا: تعجب آور است كه از شيخ احمد تا سيد كاظم و ديگر مشايخ پس از آنان، كراراً خوانده و شنيده ام كه علماى اماميه، غالباً فقيه اصولى هستند. و از حكمت و معقول توشه اى برنگرفته اند. نمى دانستم كه بزرگترين فقهاى اصولى قرن سيزدهم و چهاردهم و مراجع مسلم تقليد عالم تشيع، از مسأله «اجماع»، كه از ادله اربعه استخراج و استنباط احكام و از مبادى اوّليه علم اصول است، بى خبر بوده اند. و بدين خاطر و به زعم حاج محمدكريم خان، مشرك مى باشد و اين قدر رهبران دينى شيخيه توجه نداشته اند كه فتوى حجيت دارد ولى حكم نيست و شهادت به اجتهاد شيخ احمد حكم به حجيت (فتواى) ايشان نمى باشد. مگر تمام اكابر علماى وقت و حتى خود شخص شيخ احمد و مرحوم سيد بحرالعلوم، و شيخ الكبير كاشف الغطاء، و آقا سيد جواد عاملى، و ... فضل و كمال مرحوم صاحب جواهر را امضاء نكردند و اجازه روايت و درايت ندادند؟ و به همين سان، مرحوم آقا سيد ابراهيم و ملا محمدجعفر، و آقا سيد مهدى و صاحب فصول و ... از حيث درجه اجتهاد و كسب اجازات، خاصه از مرحوم بحرالعلوم و آقا سيدعلى و شيخ جعفر، مسلم عصر خود نبودند؟ چطور مى شود چنين علمايى به زعم شيخيه، چون مرتكب اشتباه تكفير شيخ احمد شدند، مورد طعن و اعتراض و رد حضرات شيخيه

ص: 78

مى شوند. ولى اعتراض به اشتباهات شيخ احمد، آن هم از جانب چنان علمايى، خلاف اجماع علماى اماميه تلقى مى شود، و حكم مشرك؟ و اجازات شيخ را سپر بلا مى كنند؟

ثانياً: توجه به اين مسأله حائز كمال اهميت است كه بررسى دقيق در آثار شيخ، به خوبى نشان مى دهد كه اهم آثار مورد اختلاف شيخ احمد، پس از سال 1230 ه. ق.، كتابت شده است:

«شرح الزيارة» در دهم ربيع الاول 1230 ه. ق.، «شرح مشاعر ملاصدرا» در بيست و هفتم صفر 1234 ه. ق.، «عصمت و رجعت» در بيست و يكم ربيع الاول 1231 ه. ق.، «شرح عرشيه ملاصدرا» در بيست و هفتم ربيع الاول 1236 ه. ق. همچنين تاريخ اوّلين واقعه تكفير مرحوم شيخ از جانب ملا محمدتقى برغانى در قزوين، مربوط به بعد از سال مرگ «شاهزاده محمدعلى ميرزا»، يعنى 1237 ه. ق. است. و پس از اين سال است كه آثار شيخ در ايران و عراق نشر يافته است. در حالى كه مرحوم آقا سيد على صاحب رياض در 1231 ه. ق.، و مرحوم شيخ جعفر كاشف الغطاء در سال 1227 ه. ق.، و مرحوم سيد مهدى بحرالعلوم در سال 1212 ه. ق.، درگذشته اند.

باتوجه به اين كه نظر آثار مهم، و واقعه تكفير شيخ، پس از فوت مشايخ اجازه شيخ بوده است، به هيچ وجه منطقى و اصولى نخواهد بود كه تمجيدهاى مربوط به قبل از نشر كامل آثار و قبل از صدور حكم تكفير، و اعلام نظريه اكابر علماى وقت را بر سال هايى پس از آن جارى، و يا آن را مستمسكى براى پرده پوشى بر هر ايرادى به نحوه رفتار و افكار شيخ در هر عصر و اوضاعى نمود.

ثالثاً: شيخ احمد احسايى در رساله «شرح رساله عمليّه ملا محسن فيض كاشانى» كه به خواهش «ميرزا باقر نواب»، مرقوم فرموده اند، و در مجموعه «جوامع الكلم» مندرج است، عقايد مرحوم فيض كاشانى را رد مى كند. و در بعضى از كلماتش مرحوم فيض كاشانى را «المسي ءالقاسانى» مى خواند و تكفيرش مى كند، و در رساله «شرح مشاعر ملاصدرا» (1) كه به خواهش آخوند ملامشهدى شرح كرده، قول «ملاصدرا»: «بسيط الحقيقة

ص:79

ص: 80

ببساطة كل الأشياء» را ابطال فرمود و او را كافر مى داند و .... در حالى كه ملاصدرا از تلامذه شيخ بهايى، ميرداماد و ميرفندرسكى و بعدها مقامش بالاتر از اساتيد خود و مسلّم اهل دين بود.

ص: 81

اقدس گشتند وبا به شدت بود. بيست و دو روز توقف فرموده و تشريف فرماى تربت گشت». (1)

شيخ احمد در تربت با استقبالى كه حاكم وقت آن جا محمدخان (پسر اسحاق خان) از شيخ به عمل آورد، مقدارى از مشكلات و مصائب راه تقليل يافت: «از آن جا تشريف فرماى طبس گشت. حاكم آن جا على نقى خان پسر ميرحسين خان طبسى بود. با تمامى اهل بلد استقبال نموده منازلى چند جهت ورود تعيين نمود. مهمان دارى با لياقت و خدمت گزارى فوق طاقت به ظهور رساند. چون اراده كوچ فرمود مذكور شد كه راه را بلوچ گرفته و عبور دشوار است معهذا على نقى خان پسر عم خويش «مرادعلى» نام را كه به شجاعت موصوف و در سطوت معروف بود به انضمام يك صد نفر سواره و دويست نفر پياده تا ورود دارالعباده همراه نمود. هنگام ورود تمامى اهل يزد استقبال كامل نموده، سه ماه توقف فرمود». (2)

شيخ در مدت اقامت سه ماهه خود در يزد، با مشكلات فراوانى روبه رو گرديد و ديگر آن احترام و منزلت را كه مردم و بزرگان يزد نسبت به او رعايت مى كردند، معمول نشد. به گفته حاج محمدكريم خان كرمانى: «چون خورده خورده بزرگان ايشان قدر آن بزرگوار را ندانسته، در خدمتگزارى ايشان كوتاهى كردند .... و اگر اهل يزد به عبرت نظر كنند، از وقتى كه آن بزرگوار از يزد تشريف فرما شدند جميع بركات ايشان روزبه روز مبدل به ذلت شد و ظلم و تعدى بر ايشان فراوان شد. و خاندان كهن ايشان ويران گشت و علماى ايشان رو به انقراض گذاردند و نفاق در ميان ايشان پديد آمد و امراض متواتره و بلاياى متكاثره بر ايشان نازل شد تا آن كه امروز امرشان به اين جا كه مشهود است كشيده و چنين نشدند مگر آن كه آن جناب از بعضى از اكابر ايشان دل گران تشريف بردند. و ايشان اتفاق عام در استدعاى ماندن از ايشان نكردند. و قدر ايشان را ندانستند ...». (3)

ص: 82

چنين وضعى از نامهربانى مردم يزد، و عدم رعايت احترام در خور شأن شيخ نشانه چيست؟! در حالى كه در سفرهاى قبلى به يزد و اقامت در آن مكان و تعليم و تدريس در حوزه علوم دينى آن ديار، در نهايت احترام و اكرام بوده است و حتى حاج محمدكريم خان به آن، چنين تصريح كرده است: «اول به دارالعباده يزد تشريف فرما شدند. و اين بلده طيبه را رشك روضه رضوان از انوار فضائل آل سيد مرسلان- صلوات اللَّه عليهم- فرمودند. در آن زمان سعادت بنيان علماى موجودين در آن بلد خلد آئين جناب فاضل كامل و مجتهد واصل مرجع كافه انام آن مرز و بوم و محيى علوم و رسول و منفذ اوامر و حكوم و مجرى تعزيرات و حدود جناب جليل نبيل ملا اسماعيل عقدايى- قدس اللَّه روحه- و عالم فاضل و كامل واصل جامع معقول و منقول عالم به فروع و اصول مالك زمام تحقيق و تدقيق مولاى ولى حاج رجبعلى- قدّس اللَّه سرّه- و فاضل مدقق و كامل محقق صاحب نسب و حسب، الاديب الاريب المولا ميرزا على رضا- قدس اللَّه نفسه- و سيد جليل و سند نبيل صاحب صفات حميده و اخلاق پسنديده ميرزا سليمان- قدس اللَّه نفسه- و جناب عالم عامل كامل فاضل فخرالمحققين و قدوةالمدققين جامع المعقول، الحبر النحرير، الأديب الأريب آخوند ملا محمدحسين و جناب فاضل كامل علام فهام آخوند ملا على رضا خراسانى و جناب مستطاب علام فهام عالم نحرير آخوند ملا على اكبر زارچى وجناب عالم فاضل واصل كامل المولاالورى ميرزا محمدعلى- سلمه اللَّه تعالى- كه امروز حىّ اند. و ساير طلاب علوم دينيه كه هر يك قريب الاجتهاد بوده اند و جمعى از آنها حىّ اند و حاضر و بعضى از آنها متوفى شده اند و به رحمت ايزدى واصل گشته اند. همگى تصديق علم و فضل و جلالت شأن ايشان را نموده و نهايت اعزاز و تمكين و تعظيم و تمجيد به عمل مى آورده اند و به مجلس درس ايشان حاضر مى شدند و از ايشان استفاده مى فرمودند و احدى انكار فضل و جلال و علم و كمال ايشان را نمى نمود و در علم و عمل آن جناب احدى را قدرت خلاف نبود و ايشان را برخود در هر باب مقدم مى داشتند و در امثال نمازجمعه و اعياد و ساير جماعات و جنائزى كه همه حاضر بودند ايشان را پيشوا و مقتداى خود مى ساختند.

اگر مختلف در امرى مى شدند آن بزرگوار حكم بود و اگر امرى بر آنها مشتبه مى شد قول

ص: 83

ايشان محكم ...». (1)

اين وضع و شرايط، و تقليل احترامات و بروز مخالفت ها و بدبينى ها، اختصاص به يزد نداشته است و بعدها علما و مردم در عتبات عاليات عراق، خراسان و اصفهان و ...

به دنبال علما و مردم قزوين و يزد، دچار چنين حالتى در قبال شيخ شدند كه بيش از يك دليل نمى توان بر آن تصور نمود و آن همان بيان مجملى است كه مرحوم سيد محمدمهدى خوانسارى چنين ياد كرده است: «شيخ احسائى در بدايت حال در سلك اهل اجتهاد مسلك و در نهايت ورع و سداد و جلالت، قدر او مشهور هر ديار بوده است ... تا آنكه تأليفات او منتشر و مسلك وى مكشوف و به هر عنوانى كه بوده باب طعن و توبيخ مفتوح شد و از حسن عقيده اى كه در حق او داشتند، منصرف گرديدند ...». (2)

البته در اين خصوص كه شيخ احمد، پس از اقامت در قزوين و مرگ شاهزاده «محمدعلى ميرزا»، با چنين واكنشى از جانب بعضى از اكابر و مردم يزد روبه رو شده است يا نه و اين كه آيا اين آخرين سفر و اقامت شيخ به يزد نبوده و پس از اين عكس العلمل هاى ناخوش آيند، مجدداً شيخ در يزد اقامت گزيده است، خود موضوعى است مهم، و حائز تأمل و دقت نظر؛ زيرا به روايت و نقل قول «شيخ عبداللَّه» در «رساله شرح احوال» و «آقا سيد هادى هندى» در كتاب: «تنبيه الغافلين و سرورالناظرين»، كه به گفته «سركارآقا»: «صحت اين رسائل مذكوره در نزد حقير محرز است و هيچ گونه ترديدى در آن ندارم». (3) و درخصوص رساله شيخ عبداللَّه تأكيد فرموده اند كه: «معتبرترين مأخذى كه قدما يا معاصرين از نويسندگان در دست داشته اند. البته رساله مرحوم مبرور عالم فاضل شيخ عبداللَّه رحمه اللَّه نجل جليل آن شيخ بزرگوار است كه در شرح حالات شيخ بزرگوار نوشته كه در كمال صحت و وثاقت است»: (4) آخرين سفرى كه شيخ به «يزد» كرد، پس از مرگ «شاهزاده محمدعلى ميرزا» و واقعه قزوين و پس از آخرين زيارت

ص: 84

مرقد مطهر امام رضا عليه السلام بوده است (1) در حالى كه سيد كاظم رشتى در «دليل المتحيرين» و حاج محمدكريم خان در «هدايةالطالبين» پس از ذكر ندانستن قدر شيخ توسط اهل يزد، مى نويسند: «به هرحال پس از آن، آن بزرگوار روانه اصفهان شدند» (2) و سپس: «مرحوم شاهزاده محمدعلى ميرزا، كسانى چند به استقبال ايشان فرستاده بود تا اصفهان و ايشان اصرار به رفتن سركار شيخ داشتند. پس از آن، آن بزرگوار، به سمت كرمانشاه تشريف فرما شدند و شاهزاده مرحوم با جميع عسكر خود و رعيت كرمانشاه، ايشان را استقبال فرموده و ايشان وارد شهر گرديدند ..». (3) و همين مطلب را عيناً «سركارآقا»، در صفحات 210 و 211 كتاب «فهرست» از «هدايةالطالبين» نقل و آن را در بحث خود پيرامون شيخ مورد تأييد قرار داده اند. كه پس از يزد و با وجود آن كه عده اى از اهالى يزد خواهان اقامت شيخ در يزد بودند: «ولى اين دفعه ديگر اجابت نفرمود» و شيخ عازم اصفهان و سپس با استقبال شاهزاده محمدعلى ميرزا به كرمانشاه رفته اند. در حالى كه به گفته شيخ عبداللَّه (و حتى نقل آن توسط سركارآقا، بى آنكه توجه به ذكر روايات حاج محمدكريم خان در صفحات قبل بنمايد!) شيخ احمد پس از فوت شاهزاده محمدعلى ميرزا و رو به نقصان و زوال نهادن نعمات قلمروى حكومت شاهزاده مذكور، تا دوسال شيخ احمد در كرمانشاه به سر مى برده، و «در سال دويم پس از وفاتش (منظور مرگ محمدعلى ميرزا) تمامى بلاد ايران را وبا به شدت فراگرفت. در اين اوقات آن بزرگوار به عزيمت زيارت حضرت رضا عليه السلام ارتحال فرموده، تشريف فرماى قم گرديد. و از آن جا به قزوين و از آن جا به طهران و در شاه عبدالعظيم ... پس از چهار روز حركت فرموده روانه طوس گرديد. و از آن جا به شاهرود ... چون وارد ارض اقدس گشتند وبا به شدت بود، بيست و دو روز توقف فرموده، تشريف فرماى تربت گشت ... و از آن جا تشريف فرماى طبس ... (سپس) دارالعباد (و) تمامى اهل يزد استقبال كامل نموده سه ماه توقف فرموده و از آن جا به اصفهان

ص: 85

تشريف برد ... الغرض روز دوازدهم ماه شوال به كرمانشاه ارتحال فرمود و يك سال نيز اقامت نموده عازم مجاورت عتبات عاليات گرديد ..». (1)

اين اختلاف و تناقض اقوال، فى مابين رساله شيخ عبداللَّه از يك سوى و دليل المتحيرين و هدايةالطالبين و فهرست از سوى ديگر، از جهتى قابل تأمل است. كه چطور مشايخ شيخيه به اين نكته، توجه نكرده؟! و آيا حاج محمدكريم خان به استناد مآخذى ديگر مطالب مذكور را اظهار داشته اند؟ كه مسلم با رساله شيخ عبداللَّه و ...

متناقض خواهد بود. و موجب شك منطقى در صحت اقوال. مگر آن كه بگوييم شيخ چندين مرتبه به اصفهان رفته است، كه در اين صورت رساله شيخ عبداللَّه ناقص و درحقيقت اشتباه. متأسفانه مندرجات كتاب «شيخيگرى و بابيگرى» مدرسى چهاردهى و كتاب «مكتب شيخى» هانرى كربن مستشرق، در ذكر خط سير مسافرت هاى شيخ در ايران و عراق و حجاز مغشوش است.

به هرحال، و از آن جايى كه رساله شيخ عبداللَّه، تاكنون ملاك و راهنماى مؤلف بوده است، به نقل قول رساله مذكور، شيخ، پس از ترك يزد، جهت بازگشت به عتبات عاليات، عازم اصفهان شد.

حاج محمدكريم خان، انگيزه ديگر شيخ احمد را به ترك يزد، و تصميم به بازگشت:

«به جهت حكمى مى داند كه از حضرت امير عليه السلام در عالم رؤيا به آن بزرگوار شده بود». (2)

در هر صورت شيخ احمد، به گفته شيخ عبداللَّه، در اصفهان با استقبال علما و اعيان و تمامى اهل آن سامان روبه رو شد. و «در خانه عبداللَّه خان امين الدوله پسر ميرحسين خان صدرالدوله منزل فرمود خدمتگزارى كامل به عمل آورد». (3)

عبداللَّه خان امين الدوله همان كسى است كه مرحوم «اعتمادالسلطنه» در «خاطرات» خود از او چنين ياد مى كند: «شب سفارت روس مهمان بودم. وزير امور خارجه، معتمدالملك، مخبرالدوله، امين السلطان، وزير دفتر و جمعى ديگر بودند. شام خيلى

ص: 86

مفصل خوبى داده شد. بعد از شام كه ميان باغ رفته بوديم، دوسه تفصيل از قديم مذاكره شد كه نوشتن آن لازم است. من جمله صحبت شراب خورى بود، نصيرالدوله مى گفت عبداللَّه خان امين الدوله پسر حاجى محمدحسين خان صدر اصفهانى خيلى شراب مى خورد. پدرش هرچه خواست او را مانع شود و تركش كند، نشد. تا يك بار بدون مقدمه خودبه خود ترك كرد. مدت ها از او سؤال كردند كه دليل ترك شراب چه بود؟، نمى گفت بالاخره گفت: شبى كه شراب زياد خورده بودم و مست بودم، مستى مرا واداشت كه شاگرد آشپز خود را كه كاكاسياه بود آوردم ماست به تمام بدن او ماليده با زبان ليسيدم. صبح كه ملتفت شدم فى الفور ترك شراب نمودم ..» (1) و امين الدوله همان كسى است كه: «با دولت انگلستان ارتباط كامل داشته و از هواخواهان آن دولت در ايران بوده است». (2) و وقتى «محمدشاه» پس از قتل «قائم مقام» بار ديگر به وى تكليف كرد كه يا به تهران بيايد يا عازم عتبات شود: «به دستيارى مستر مكنيل McNeil Sir John وزير مختار انگليس از محمدشاه تأمين جانى گرفت و از راه بختيارى عازم عراق شد. و در آن جا بود تا اينكه در شعبان 1263 ه. ق. در نجف به سن هفتاد سالگى درگذشت». (3)

شيخ احمد چون خواست اصفهان را به مقصد عتبات ترك كند: «علماء و اعيان جمله اجتماع نموده متفق القول در صدد امتناع برآمدند. و زبان به التماس گشوده كه اينك ماه صيام در پيش است و اگر در اصفهان قيام فرمايند مرحمتى بيش از پيش. چون عيال و اثقال مانع از اقامت بود اجابت نفرمود. بر اصرار افزودند كه هرگاه اين ماه را توقف شود كمال تلطف است. لاجرم عيال و اثقال جز لوازم اقامت بصحابت شيخ عبداللَّه روانه كرمان شاه فرمود». (4)

مشايخ شيخيه در وصف توقف شيخ در اصفهان، و احترام خاص و عام به ايشان قلم فرسايى فراوان كرده اند:

ص: 87

«سركارآقا» مى نويسد: «رمضان را تا دوازدهم شوال در اصفهان توقف فرمود و همه روز مسجد تشريف مى برد و معروف است كه در مسجد شاه تشريف مى برده و گاهى به اندازه اى جمعيت براى نماز جماعت حاضر مى شدند كه تا قسمتى از ميدان شاه صفوف جماعت بسته مى شد، و در يكى از ايام كه شخصى جمعيت را به شمار آورده شانزده هزار نفر برآمد». (1)

«حاج محمدكريم خان» مى نويسد: «آن روز بلده اصفهان از بسيارى علماى اعيان مثل روضه رضوان بود و از هر فنى عالمى در آن جا بود كه وحيد و فريد عصر خود بود. از آن جمله جناب سيد اجل و سند انبل مرجع انام حجةالاسلام العالم العامل و الفاضل ...

الحاج سيد محمدباقر- تغمده اللَّه بانواره- و جناب ... حاج محمد ابراهيم الكلباسى- قدّس اللَّه روحه الشريفه- و جناب عالم عامل ... شيخ محمدتقى- قدس اللَّه نفسه- و جناب عالم متقن ميرزا باقر نواب- قدس اللَّه روحه- و حكيم عظيم ... ملا على النورى- قدس اللَّه روحه- و جناب عالم كامل ... ملا محمدعلى نورى- طيب اللَّه رمسه- و فاضل جليل ... ملا على اكبر، و المولى ... آقا ميرمحمدحسين- طيب اللَّه نفوسهم جميعاً- و غير ايشان از علماى عظام و فضلاى فخام و طلاب علوم ذوى العز والاحترام كه هريك قريب الاجتهاد بودند در آن بلد بودند و همگى با آن جناب نهايت ادب را سلوك داشته در مجالس و محافل آن بزرگوار را به مسائل غيره مصدع مى شدند و ايشان هريك هريك را به اجوبه شافيه و بيانات كافيه جواب مى فرمودند تا آن كه همگى اذعان جلالت و عظمت آن جناب را فرمودند و كتب آن بزرگوار كه در هر علم تصنيف فرمودند از ايشان گرفته نسخه برداشتند و با وجودى كه آن بزرگوار مخرب بنيان حكمت يونانيين از مشائين و اشراقيين و رواقيين بودند و مذاهب صوفيه را باطل مى فرمودند احدى از حكماء و عرفاى آن بلاد جسارت بر رد آن بزرگوار ننموده ... حتى آن كه از جناب ملا على نورى پرسيدند كه جناب شيخ با مرحوم محمد بيدآبادى چه نسبت دارند جناب آخوند فرمودند: كه اين تميز را كسى مى تواند بدهد كه به مقام ايشان رسيده باشد. من را حد تميز ايشان نيست» (2) ....

ص: 88

به همين روال، «سيد كاظم رشتى» در كتاب «دليل المتحيرين»، كه مطالب فوق الذكر را حاج محمدكريم خان كرمانى عيناً از آن اخذ كرده و «حاج محمد كرمانى» در كتاب:

«هدايةالمسترشد» (ص 52- خطى، افست). كه تا حدودى منطبق با بيان حاج محمدكريم خان كرمانى است.

از سوى ديگر، ديگر تراجم و شرح حال نويسان، به نكاتى توجه كرده اند كه اگر چه كاملًا مؤيد روايات مشايخ شيخيه در شأن و موقعيت ممتاز شيخ احمد در اصفهان است در عين حال حاوى موضوعاتى است كه به وحدت نظر در پاره اى از مسائل خدشه وارد مى سازد.

اولًا در مورد مرحوم ملاعلى نورى، ضمن شرح حال شيخ احمد در كتاب «ريحانةالادب» مرحوم محمدعلى مدرس اذعان دارند كه: «حكيم الهى حاج ملاعلى نورى با آن همه عظمتى كه داشته شيخ را به خطاب بابى انت و امى، مخاطب مى نموده است». (1) ولى پس از آنكه تأليفات شيخ احمد منتشر و مسلك وى مكشوف و به هر عنوانى كه بوده باب طعن و توبيخ مفتوح شد و از حسن عقيده اى كه در حق او داشتند منصرف گرديدند». (2)

در اين ميان به گفته و تصريح مرحوم صاحب ريحانةالأدب: «بلكه حكيم الهى مذكور (حاج ملاعلى نورى) با آن همه اعتقاد راسخ كه داشته فضل او را هم انكار مى نموده» (3) ....

و مرحوم ميرزا محمد تنكابنى در «قصص العلماء» در اين خصوص مى نويسد:

«معروف است كه چون فوائد شيخ احمد را به اصفهان آوردند، به نظر آخوند ملا على نورى كه استاد والد مؤلف كتاب است رسيد، بسيار اذعان به فهم و فطانت شيخ كرد و چون شرح فوائد او را به اصفهان آوردند، اعتقاد آخوند مبدل شد و مى گفت كه من از «فوائد» شيخ مطالبى استفاده نموده بودم كه شيخ خود به آن مطالب نرسيده بود. و عبارات

ص: 89

خود را معانى ديگر نمود». (1) و به نقل از يكى از شاگردان فاضل «ميرزا حسن كرمانشاهى» حكايت مى كند كه گفت: «مرا از قول استاد خود حكيم كرمانشاهى كه گفت: ملاعلى نورى در اصفهان بود، از ارادتمندان شيخ احمد احسائى به شمار مى رفت. هميشه كلمات و رسائل شيخ را توجيه و تأويل مى نمود. تا آنكه شيخ به اصفهان رفت. ملاعلى درس و بحث خود را احتراماً برگزار به شيخ احمد نمود .... پس از چند جلسه اصحاب «ملاعلى نورى» دانستند كه شيخ از اصطلاحات و مباحث فلسفى بيگانه است. ترك درس او را گفتند و ملاعلى پشيمان شد كه چرا در اين مدت ترويج علم احمد احسائى را مى كرد(2) تا آن جا كه از: «استاد على نورى پرسش كردند كه فضل شيخ چگونه است؟ گفت عامى صافى ضمير است». (3)

ثانياً: در مورد مرحوم حاج سيد محمدباقر حجةالاسلام به تصريح مرحوم ميرزا محمدتنكابنى: «به نحو علماى ديگر از اعلام، شيخ احمد را احترام نمى كرد؛ مانند استقبال و مشايعت و نحو آن» (4) تا آن جا كه به نقل مدرسى چهاردهى، ظاهراً از گفته و نوشته مرحوم «يحيى دولت آبادى» در رساله «آيين بهى در ايران»: «بالجمله در اصفهان كه در آن زمان دارالعلم ايران بود به واسطه مخالفت اين دو دسته (منظور فقها و حكماء) از روحانيون با شيخ احمد كار او رونقى نگرفت. (5)

ص:90

شيخ احمد پس از ماه مبارك رمضان، اصفهان را به قصد زيارت عتبات عاليات، ترك كرد. و در دوازدهم شوال همان سال، وارد كرمانشاه شد. شيخ پس از يك سال توقف در آن ديار، جهت مجاورت عتبات عاليات عازم ارض مقدس شد و چون به انجام زيارات توفيق يافت، در كربلاى معلى اقامت گزيد. ولى كربلاء و حوزه هاى دينى آن، نسبت به شيخ، نه به گونه گذشته، بل به صورتى مخالف، از خود واكنش نشان مى داد.

علماى بزرگ شيعه در كربلاء، از تكفيرها و طردها و طعن هاى مكرر و متعدد و عقايد و سير و سلوك شيخ، آشنايى لازم را به دست آورده بودند و همين امر، موقعيت مذهبى شيخ را متزلزل كرده بود.

با چنين زمينه هايى نامساعد كه با مداخله روزافزون و نارواى عوام، تشديد مى يافت مقدمات حادثه اى را فراهم ساخت كه نه تنها تاريخ كربلا آن را در سينه خود به عنوان يكى از اسف انگيزترين وقايع اواسط قرن سيزدهم هجرى، ضبط و ثبت كرد، بل عنوان بزرگترين واقعه حيات شيخ احمد و بازگوكننده عواقب انشعاب و تشتت در عقيده دينى شيعيان را به خود اختصاص داد كه ذيلًا مجملى از آن را به استحضار پژوهندگان مى رسانيم:

«مرحوم سيد هاشم توبلى بحرانى» (1) حكايت مذاكره «ديك الجنّ» (2) با رشيد بن مهدى (3) را از مرحوم: «سيد رضى (4) نقل كرده است. ولى تصريح به نام كتاب سيد رضى

ص: 91

ننموده است. همين قدر نوشته است كه حكايت مذكور را «سيد رضى» از كتاب «المناقب و المثالب» تأليف «شيخ مفيد» (1) اقتباس كرده است.

جهت اطلاع بيشتر لازم است تصريح كنم كه مرحوم «سيدرضى حكايت مذاكره «ديك الجنّ» را در كتاب «المناقب الفاخرة في العترةالطاهرة» به نقل از كتاب مناقب شيخ مفيد ذكر كرده است. ومرحوم شيخ احمد بن سليمان بن على بن سلمان بن ابى ظبّه بحرانى در كتابش به نام «عقداللئال في فضائل النبي والآل» و سيد هاشم توبلى بحرانى در كتاب «معالم الزُّلفى فى معارف النشأة الأولى والأُخرى و كتاب «روضةالعارفين» (2) به تفصيل روايت سيد رضى را كه منقول از شيخ مفيد بوده است، ضبط و ثبت نموده است.

باتوجه به اين كه ايضاً مرحوم سيد هاشم توبلى بحرانى در كتاب «مدينة المعاجز لأئمةالاثنى عشر ودلائل الحجج على البشر» يا «مدينةالمعجزات في النص على الأئمة الهداة» به كتاب المناقب سيد رضى در ذكر معجزات ائمه اثنى عشر، بسيار زياد استناد كرده است، مسلم كه مرحوم سيد هاشم بحرانى به كتاب المناقب دسترسى داشته و در نسبت آن به سيد شريف رضى، اطمينان تامى داشته است و از اين طريق مرحوم «شيخ آقابزرگ» در كتاب «الذريعة إلى تصانيف الشيعة» (3) بدون آن كه از نسخ خطى يا چاپى دو كتاب مذكور سيد و شيخ نشانى ارائه دهد، و يا خود نشانى از آن داشته باشد، كتاب المناقب الفاخرة ... را منسوب به سيد رضى، و كتاب المناقب والمثالب را منسوب به شيخ مفيد مى داند.

البته «حاج محمد كريم خان كرمانى»، ضمن شرح وقايع حيات شيخ در هدايةالطالبين مى نويسد: «و آن حكايت حسن بن هانى است كه نقل مى كند سخن هاى ديك الجن را با «متوكل»، و آن روايت اين است كه سيد هاشم توبلى بحرانى در كتاب «معالم الزلفى» نقل مى كند كه متوكل شبى از پى ديك الجن فرستاد» .... (4)

ص: 92

در حالى كه اوّلًا: مرحوم سيد هاشم توبلى بحرانى در معالم الزلفى برخلاف آنچه كه حاج محمدكريم خان كرمانى نوشته، مى نويسد:

كان على عهدالرشيد بن المهدي رجل يقال له: إسحاق بن ابراهيم الملقّب بديك الجنّ، كان عالماً فاضلًا شاعراً أديباً فقيهاً، حاوياً لكثير من العلوم، و كان مع ذلك شيعيّاً فوشى به إلى الرشيد و قيل له: أنّ ديك الجن رجل لا يثبت صانعاً، و لا يقول ببعثة و لا نبوّة و هو ممّن يقع في الإسلام و أهله، فإن قتله أميرالمؤمنين أراح الناس منه والإسلام من شرّه، فاحضره الرشيد، فلمّا مثّل بين يديه فقال: السّلام عليك يا أميرالمؤمنين! فقال له الرشيد: لاأهلًا و لاسهلًا، ويلك بلغني عنك أنّك لا تثبت صانعاً، و لا تقول ببعثة و لا نبوّة، و إنّك ممّن يقع في الإسلام و أهله، و إن قتلتك، يريح الإسلام منك والمسلمين من شرّك. (1)

و همين معنى را شيخ احمد بن سليمان در كتاب «عقداللئال ...» و مرحوم «شيخ آقابزرگ» در كتاب «الذريعة إلى تصانيف الشيعة» ضمن شرح كتاب سيد رضى و شيخ مفيد در مناقب (مذكور) به آن تصريح كرده اند.

ثانياً: متوكل عباسى در 24 ذى الحجة 232 ه. ق. (2) پس از برادرش «واثق» به خلافت رسيد. و ابونواس حسن بن هانى (3) حداكثر متوفى 200 ه. ق، يعنى درحالى كه متوكل نه تنها خليفه نبوده، بلكه 14 سال بيشتر از عمرش نگذشته بود كه ابونواس دار فانى را وداع

ص: 93

مى گويد. خاصه آن كه «ديك الجن» متوكل را به گفته «حاج محمدكريم خان كرمانى»، (1) اميرالمؤمنين خطاب مى كند و اين نشان مى دهد كه به زعم ايشان، قضيه مربوط به دوران خلافت متوكل است، نه قبل از آن و در آن هنگام هم «ابونواس» در قيد حيات نبوده است. و اما اصل حكايت:

فقال له الرشيد: ويلك ألست القائل في شعرك:

أصبحت جَمَّ بلابل الصّدر وأبيت منطوياً على الجمر

إن بحت يوماً طُلَّ فيه دمي ولئن كتمتُ يضِق به صدري

فقال: بلى واللَّه أنا القائل لما ذكرت فأين تمامه؟ قال له الرشيد: ويلك و كان له تمامٌ؟ قال: نعم، قال: قله، فأنشد:

ممّا أتاه إلى أبي حسن عمر وصاحبه أبوبكر

فعلى الذي يرضى بفعلهما مثل الّذي احتقبا من الوزر

جعلوك رابعهم أباحسن كذبوا و ربّ الشفع والوتر

و قتلت في بدر سراتهم لا غرو إن طلبوك بالوتر

قال: فقطع الرشيد عليه شعره و قال له: ويلك جئت بك لأستتيبك عن الزندقة، خرجت إلى مذهب الرافضة، لقد زدت كفراً إلى كفرك، قال: يا أميرالمؤمنين! إن كان كلّ من قال بمحبتكم و ولايتكم و اعتقد أنّك قرابة رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و ممن تجب له المودّة بقوله تعالى: (قُلْ لَاأَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى) يكون كافراً فأنا ذلك، فقال الرشيد: ألست القائل في شعرك؟:

باح لفظي بمضمرالصدر ما ذاك إلّالمعظم الأمر

فليس بعد الممات مرتجع وإنّما الموت بيضةالعقر

فقال: معاذاللَّه يا أميرالمؤمنين! أن يكون هذا قولى أو أكون ممّن تلفظ به إلّاناقلًا عن أشياخى، رافعاً له إلى الوليد بن يزيد بن عبدالملك، فإنّه كان زنديقاً لا يثبت صانعاً، و لا يقول ببعثة و لا نبوّة، و روى عنه: أنّه تفأّل بالمصحف يوماً، فخرج فيه:

فَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَيُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِيدٍ، (2) فجعل المصحف غرضاً للنّشاب و رماه بالنبل حتى خرقه و قال:

تهدّدني بجبّار عنيد فها أنا ذاك جبّار عنيد

إذا ما جئت ربّك يوم حشر فقل يا ربّ مزّقني الوليد

فقال: واللَّه ما هذان البيتان الآخران لك؟ فقلت: لا واللَّه يا أميرالمؤمنين! فقال:

لعن اللَّه الوليد بن يزيد، ما كان يثبت صانعاً و لا يقول ببعثة و لا نبوّة، أتدري من أين أخذاللعين قوله هذا؟ فقلت: نعم إن أعطاني أميرالمؤمنين الأمان على النفس والأهل والمال و ضمن الجائزة قلت له ممّن أخذ ذلك؟ قال: لك ذلك، ثم أخرج خاتمه من إصبعه و رمى به إليّ، فقلت: يا أميرالمؤمنين! من شعر عمر بن سعد حيث خرج إلى حرب الحسين بن علي- صلوات اللَّه عليهما- حيث يقول:

فواللَّه ما أدري و إنّي لحائر أفكّر في أمري على خطرين

ءأَترك ملك الريّ والريّ منيتي؟ أم أرجع مأثوماً بقتل حسين

حسين بن عمّي والحوادث جمّة و ما عاقل باع الوجود بدين

يقولون إنّ اللَّه خالق جنّة و نارٍ و تعذيب و غلّ يدين

فإن صدقوا فيما يقولون إنّني أتوب إلى الرحمن من سنتين

و إن كذبوا فزنا بدنيا هنيئة و ملك عظيم دائم الحجلين

فقال: لعن اللَّه عمر بن سعد، ما كان يثبت صانعاً و لا يقول ببعثة و لا نبوّة، أتدرى من أين أخذه اللعين؟ قلت: نعم يا أميرالمؤمنين! أخذ من شعر يزيد بن معاوية بن أبى سفيان، قال: و ما قال يزيد بن معاوية بن أبى سفيان؟ قلت: قال:

عليّه هاتي ناوليني وأعلني حديثك إنّي لا أحبّ التناجيا

ص:94

ص: 95

حديث أبى سفيان لمّا سمى به إلى أُحُد حتى أقام البواكيا

فرام به أمراً عليّا ففاته وأدْركه الشيخ اللعين معاوياً

فإنّ متُّ يا امّ الأحيمر فانحكي و لا تأملي بعد الممات التلاقيا

فإنّ الذي حدّثت عن يوم بعثنا أحاديث زور تترك القلب ساهيا

و لولا فضول الناس زرت محمداً بمشمولة صرف تروى عضاميا

ولا خلاف بين الناس أنّ محمداً تبوّأ قبراً بالمدينة ثاويا

و قد ينبت المرعى على دمنة الثرى له غصن من تحته السرّ باديا

و نفنى و لا يبقى على الأرض دمنة و تبقي حزازات النفوس كماهيا

فقال: لعن اللَّه يزيد بن معاوية، ما كان يثبت صانعاً، و لا يقول ببعثة و لا نبوة، أتدري من أين أخذ اللعين؟ فقلت: نعم يا أميرالمؤمنين! أخذه من شعر أبيه معاوية بن أبي سفيان، قال: و ما قال يزيد بن معاوية بن أبي سفيان؟ قلت: قال:

سائل الذين من بصري صبايات فلا تلمني فما تغني الملامات

قم نجل في طرر الظلما شموس ضحىً نجومها الزّهر طاسات و كاسات

لعلّنا أنْ يدع داع الفراق بنا نمضي و أنفسنا منها روبات

خذ ما تعجّل واترك ما وعدت به فعل اللبيب فللتّأخير آفات

قبل ارتجاع الليالي كلّ عارية فإنّما خِلَع الدنيا استعارات

قال: لعن اللَّه معاوية بن أبي سفيان، ما كان يثبت صانعاً و لا يقول ببعثة و لا نبوة، أتدرى من أين أخذالملعون؟ قلت: نعم يا أميرالمؤمنين! من شعر عمربن الخطاب حين ولّاه الشام و قلّده إيّاها، قال: و ما قال عمربن الخطاب عند ذلك؟ قلت: قال:

معاوي إنّ القوم ضلّت حلومهم بدعوة من عمّ العشيرة بالوتر

صبوت إلى دين به باد أسرتي فأبعد به ديناً قصمت به ظهري

فإن أنس لا أنس الوليد و عتبة و شيبة والعاص الصريع لدى بدر

توصّل إلى التخليط في الملةالتي أتانا بهاالماضى المموّة بالسحر

ص: 96

لهذا فقد وليّتّك الشام راجياً و أنت جدير أن تعود إلى صخر

فقال: يا أبااسحاق! أو كان عمر كافراً بما جاء على محمد؟ قلت: نعم يا أميرالمؤمنين! فقال: من أين أخذ الزنديق؟ فقلت: من شعر أبي بكر بن أبى قحافة، قال: و ما قال أبوبكر بن أبى قحافة؟ قلت: قال:

أتوعد في المعاد بشرب خمر و تنهى الآن عن ماء و تمر

كما قال الغراب لسهم رام لقد جمعت من ريشي لضرّ

حديدة صيقل و قضيب نبع و من عصب البعير و ريش نسر

أتطمع في حيات بعد موت؟ حديث خرافة يا امّ عمرِ

فقال: يا أبا إسحاق أو كان الصدر الأوّل كافراً بما جاء على النبي؟ قلت: نعم يا أميرالمؤمنين! فقال: نعم من أين أخذ الزنديق؟ فقلت أخذه من شعره لنفسه حيث قال:

ذرينا تصطبح يا امّ بكر فإنّ الموت نقب عن هشام

و نقب عن أبيك و كان قرنا من الأبطال شرب المدام

يؤد بنوالمغيرة لوفدوه بألفي مدحج و بألف رامي

و كأنّي بالقليب قليب بدر من الأقوام والشّرف الكرام

و كأنّي بالطوى طوى بدر من الشيز المكلّل بالسنام

أيوعدنا ابن كبشة أن سنحيى و كيف حياة أصداءهامّ

و يعجز أن يكفّ الموت عنّي و يحييني إذا بليتْ عظام

خلا أنّ الحكيم رأى حميراً فألجمها فتاهتْ في اللّجام

و لم يكفيه جمع المال حتّى بلانا بالصّلاة و بالصّيام

فهل من مبلّغ الرحمن عنّي بأنّي تارك فرض الصّيام

فقل للَّه يمنعني شرابي و قل للَّه يمنعني طعامي

فقال: يا أباإسحاق! أو كان الصدر الأوّل كافراً باللَّه و بما أنزل اللَّه على رسوله و مكذباً بآياته و شاكّاً في قدرته؟ قلت: نعم يا أميرالمؤمنين! قال: واللَّه لقد كفر

ص: 97

هذاالزنديق كفراً ما كفر به فرعون ذوالأوتاد! أتدري من أين أخذ الزنديق؟ قلت: نعم يا أميرالمؤمنين! قال: و من أين أخذه لعنه اللَّه؟ قلت: أخذ من شعر عبداللَّه بن الزبعري حيث قال:

لستُ من خندف إن لم انتقم من بني أحمد ما كان فعل

لعبتْ هاشم بالملك فلا خبرٌ جاء و لا وحى نزل

و لعبنا نحن في دولتنا هكذا الأيام والدّنيا دول

قال: واللَّه لقد كفروا هؤلاء القوم كفراً ما سبقهم إليه الأوّلون و لا يلحقهم فيه الآخرون، أشهد عليّ أنّي أبرء إلى اللَّه من أوّلهم و أخرهم، ثم أكتم ذلك، ثم خلّع عليه و أسنى له الجائزة و أخرجه و مكرماً. والحمدللَّه ربّ العالمين.

در هر صورت شيخ احمد، به منظور اثبات اين نظريه كه ابوبكر و عمر و معاويه ...

كافر بودند؛ و هيچ گونه اعتقاد و ايمانى به وحدانيت خداوندى، معاد و نبوت محمدى نداشته و صريحاً انكار مى كرده اند! حكايت مذكور را به انتخاب، در جزء دوم كتاب «شرح الزيارة» (1) مورد استناد و استشهاد قرار داد.

شيخ ضمن نگارش موضوع مورد استناد، از ابوبكر با طعن (2) و دربرابر نام خليفه دوم راشدين جمله «عليه اللعنة» (3) را افزوده! و آن گاه «جحد» آن ها را نتيجه گرفته است!

سيد كاظم رشتى و حاج محمدكريم خان! تصديق و تأييد مى كنند كه عده اى از مردم عراق: «كتاب شيخ (را) كه در آن ذم خلفاء بود برداشته، بردند نزد «پاشاى بغداد» ناجى كافر متعصب و گفتند: ببين كه شيخ احمد مذمت خلفاء را كرده و قدح در ابى بكر و عمر

ص: 98

و عثمان مى كنند. آه آه ...». (1)

حاكم عثمانى در آن زمان: «داودپاشا» بود. مردى كه به گفته «سيد نعمان آلوسى زاده بغدادى»: «در كشتن و مجازات و مصادره نمودن عده اى از متمولين خوف و بيمى نداشت. (و) در دينش با اعتقاد و متعصب ...»، (2) و از سوى ديگر مردى كه نسبت به شيعيان نظرى بسيار بد داشته، و متعارض موقعيت ايران در عتبات عاليات، و سرحدات ايران و عثمانى و عراق (زير نفوذ عثمانى) بوده و دولت مركزى ايران هم نسبت به حكمرانى او در عراق عرب، كراراً به دربار عثمانى اعتراض كرده است. (3) موجد محيطى در عراق عرب شد كه نه تنها دامن زدن به اختلافات شيعه و سنى، بهانه اى مناسب جهت مداخله در امور مذهبى عتبات عاليات محسوب مى شد بلكه از اين طريق مى توانست به تحكيم تسلط خود كه بالمآل به تقويت نفوذ سياست عثمانى در قبال ايران منجر مى شد، مبادرت ورزد.

به همين منظور، و در حالى كه علماى بزرگ و اكابر اماميه در طول تسلط عثمانى در عراق، از چنين توطئه هاى ضدشيعى و ايرانى، مطلع بوده، و با سعى و كوشش فراوانى، مانع از به وجود آمدن بهانه اى براى مداخله نظامى مى شدند، معلوم نيست كه چرا شيخ در كتاب «شرح الزيارة» به يك باره موقعيت حساس عتبات، و نفوذ عثمانى را ناديده گرفته، و از نوشتن مطالبى كه مسلم موجب طغيان اهل سنت و نتيجتاً حكومت مركزى مى شده است، خوددارى نكرده است؟!

البته اغلب علماى بزرگ و كوچك اماميه در آن عصر، كتب متعددى در باب عقايد شيعه، خاصه مسأله ولايت، نوشته و منتشر كرده بودند ولى اين سؤال قابل توجه است كه چرا نسبت به كتاب «شرح الزيارة» چنين واكنشى شديد نشان داده شد؟ آنچه كه مسلم است دو علت اساسى در دامن زدن به مندرجات كتاب شرح الزيارة نقش اساسى داشته اند:

ص: 99

اوّل: صراحت بيان و بى پردگى، در سبّ و ذمّ و توهين به خلفاى راشدين سه گانه، آن هم به استناد اشعارى كه حقيقت آن نزد اهل ادب و تاريخ به هيچ وجه معلوم نيست. (1)

دوم: نشر عقايد شيخ در ايران و عراق، زمينه نامساعد تشتت مذهبى شيعى را، در محيط شيعه نشين عراق خصوصاً و ايران عموماً به وجود آورده بود. و چنين موقعيتى براى مأموران حكومت عثمانى، فرصت مناسبى به شمار مى آمد.

مرحوم صاحب روضات الجنات نوشته است:

لمّا بلغ الشقاق و النفاق- بينه و بين من خالفه من فضلاء العراق مبلغه الوافي- و لم يمكنه دفع ذلك بوجه يدفع به كلّ التنافي؛ فلم يجد بدّاً من عرض عقائده الحقّه لهم في ناديهم، و رفع ما احتمل وروده عليه بأحسن ما أمكن أن يقبله من غير أعاديهم، و سأل عنهم السؤال عنه فيما يشتهون، و الجلوس معه كما يريدون، و مع ذلك فهم لم يلتفتوا إلى قوله، و لم يصغوا إلى كلامه، و أصرّوا واستكبروا استكباراً، وازدادوا عتوّاً و عناداً بل كتبوا إلى رؤساء البلدان و أهل الحلّ والعقد من الأعيان: أنّ الشيخ أحمد المذكور كذا و كذا اعتقاده، فشوّشوا قلوب الناس وجعلوهم في الالتباس.

اين نكته باتوجه به موقعيت خاص مذهبى مناطق شيعه نشين تحت سيطره عثمانى قابل تأمل است.

زيرا سه احتمال قوى در اين مورد، باتوجه به منابع تاريخى آن عصر، به نظر مى رسد:

اوّلًا: عده اى از شيعيان «شرح الزيارة» شيخ را به آن دليل به پاشاى بغداد نشان دادند كه آشوبى را كه عقايد شيخ به وجود آورده بود، و مى رفت كه نزاع هاى مذهبى را در مناطق شيعه دامن بزند، با مداخله نظامى پايان بخشند.

ولى در عمل نتيجه چنين كارى معكوس درآمد. و تقاضاها و خبرچينى هاى مذكور،

ص: 100

موجب عواقب وخيمى براى جامعه شيعه شد.

ثانياً: عده اى از مردم عراق به آن دليل به پاشاى بغداد شكايت بردند كه قبل از آن كه موجب نزاع هاى بزرگى ميان شيعيان و اهل سنت شود، پاشاى بغداد تدبيرى اتخاذ كند. و از چنين آشوب احتمالى جلوگيرى نمايد. ولى درعمل نتيجه ديگرى عايد شد.

ثالثاً: عده اى از شيعيان به چنين كارى به اين خاطر مبادرت ورزيدند كه شخص شيخ را كه براى آنها و به اتكاء نظريه بسيارى از علما، از بدعت گذاران در دين تلقى شده بود، از طرف پاشاى بغداد، محدود و رفع مطرود شود!

بدين ملاحظات، اين اعتراض شيخ محمدكريم خان كرمانى كه: «چطور امرى را بردند به دست سنى دادند!؟» قابل تأمل خواهد بود.

زيرا به استثناى سه احتمال قوى مورد بحث، چطور ممكن بود كتابى در عراق تحت سيطره عثمانى نشر پيدا كند و شيخ احتمال ندهد كه به دست سنى ها خواهد رسيد و تازه سنى ها هم با خواندن اين كتاب، بى اعتنايى خواهند كرد؟

مسلم باتوجه به آبستنى محيط مذهبى شيعى در زمان «داودپاشا»، چنين كارى صورت مى پذيرفت. و نتايج وخيمى هم به بار مى آورد. و در هر صورت اين شبهه را به وجود مى آورد كه شيخ در نحوه طرح مسأله اى، آن هم درچنان محيطى، اجتهادى كرد كه مقرون به مصلحت محافل دينى شيعه نبود:

داود پاشا، «مناخور» (1) را مأمور ساخت تا كربلاء را با قواى خود محاصره و سپس اشغال كرده، به سركوبى شيعيان و مراكز دينى آنان همت گمارد.

مناخور در طول محاصره و حمله به كربلاء كه از 13 شوال 1241 ه. ق. آغاز گرديد، از هرگونه فشار و قتل و غارت، دريغ نورزيد. مزارع مردم را نابود كرد و تا آن جا كه در توانش بود، به تخريب پرداخت.

اين فجايع همراه با محاصره كربلا، مردم را وادار كرد كه به خاطر حفظ حيات، به

ص: 101

خوردن تخم پنبه قناعت و مجبور شوند. بقاع متبركه كربلاء خاصه حرم مطهر حضرت امام حسين عليه السلام و حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام، از حملات و انفجار گلوله هاى توپ، مصون نماند. و مورد تهاجم قرار گرفت. (1)

حاج محمدكريم خان كرمانى در شرح اين واقعه تصريح و تصديق مى كند كه مناخور «يازده ماه كربلا را محاصره كرد و قحط شديد افتاد و آن چه نقل كردند دوازده هزار گلوله از شبكه قبّه مطهّره، داخل قبه و حرم شد و آن جا به آدمى خورد و بسيارى خانه هاى كربلا خراب شد. و جمع كثيرى كشته شدند. ببين كه فتنه چه مى كند؟! و خون و مال و عيال چه قدر مسلمين را ضايع كرد ...». (2)

با همه اين ها، جاى تعجب و تأمل زيادى است كه حاج محمدكريم خان كرمانى مى نويسد: «حال به نظر عبرت نظرى گماريد، آيا كسى كه رگى از ايمان در دلش باشد و حفظ و حمايت دين شيعه را بخواهد و خون و مال شيعه را برباد دهد؟». (3)

آيا منطقى است كه تمام گناهان چنين حادثه اى را به گردن عوام الناس بياندازيم كه حكايت را به پيش پاشاى بغداد برده اند؟ و آيا نويسنده و نشردهنده حكايت در اين ماجرا سهيم نيست؟

بى شك اگر نشان دادن حكايت به داودپاشاى سنى «خون و مال شيعه را بر باد دهد»، نويسنده و ناشر اين حكايت كه مى داند حاكم عراق عرب، داودپاشاى سنى متعصب است و محيط عراق از اجتماع سنى ها و شيعه ها تشكيل شده است، آيا در اين «خون و مال شيعه را بر باد ...» دادن مسؤوليتى متوجه او نمى باشد؟!

بى شك، اگر معرفى كنندگان كتاب شرح الزيارة را مسؤول ماجرا بدانيم، كه به حق هم

ص: 102

مسؤول بودند و در اين عمل مرتكب خطا شدند، نويسنده و ناشر كتاب نيز، از اين مسؤوليت و خطا مبرّى نيست.

از اين رو شيخ، كربلا و عراق و ايران را مكانى مساعد براى ماندن نديد، و عازم بيت اللَّه الحرام شد.

البته حاج محمدكريم خان كرمانى معتقد است: «همين كه اين حكايت ... به شيخ رسيد، بسيار بسيار دلگير و ديدند كه ديگر ماندن در كربلا ممكن نيست و آخر متعرّض ايشان خواهند شد. به مقتضاى فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ (1) فرار را بر قرار اختيار كردند، و رو به مكه معظمه رفتند». (2)

فاجعه كربلا كه از كتاب شيخ شروع شده بود، وجدان و قلب و روح شيخ را آزار داده و شيخ به خوبى مى دانست كه به هرحال در اين وقايع خود از جمله عوامل به وجود آورنده چنين فتنه بزرگى در كربلا است. و همين امر او را واداشت به انزوا و سپس به ترك بلد، نه قرار و ابراز هم دردى با مصيبت زدگان، آن هم به سوى سرزمين حجاز، به خاطر دور شدن از كانون هاى شيعى و مصون ماندن از اعتراضات و تعرضات و يا در جستجوى التيامى براى فشارهاى روحى!

ولى متأسفانه و به گفته «شيخ عبداللَّه»: «در اثناى راه مزاج مباركش را ملالتى به هم رسيد و همواره در ترديد بود تا دو منزلى مدينه طيبه، در آن محل به مقتضاى «كُلُّ نَفْسٍ ذائقَةُالْمَوْت ...» جهان فانى را وداع و قرب جوار پروردگار را اختيار فرمود. (در روز يكشنبه بيست و يكم شهر ذى القعدةالحرام از سال يك هزار و دويست و چهل و يك هجرى) و بدن مقدسش را به مدينه طيبه نقل نموده در بقيع رفيع، پشت ديوار قبه مطهره، طرف جنوب زير ميزاب محراب كه على قولٍ قبر مطهر حضرت فاطمه آن جاست، مقابل بيت الأحزان دفن نمودند». (3)

البته در مورد تاريخ وفات شيخ، ميان تذكره ها، و محققان اختلاف است. مرحوم

ص: 103

محمدعلى مدرس در «ريحانةالأدب» تاريخ فوت را: «در 1241 يا 42 يا 43 يا 44 ه. ق.» مى داند و مى نويسد: «در تاريخ وفاتش گفته اند:

فزت بالفردوس فوزاً يا ابن زين الدين احمد: 1242

و نيز:

الشيخ احمد بن زين الدين ذوالعلم والشهود واليقين

فوارة النور جليل أمجد بعد «دعاء» رحم الشيخ احمد

كه هفتاد و شش، عدد لفظ «دعاء» مدت عمر او. و 1242 نيز عدد جمله «رحم الشيخ احمد» تاريخ سال وفات اوست». (1)

ميرزا محمدباقر خوانسارى صاحب روضات الجنات در شرح حال شيخ، تاريخ فوت شيخ را 1243 ه. ق، در 90 سالگى مى دانند. (2)

ص: 104

آن هم ضمن شرح احوال شيخ احمد، و مواضع متفرقه «الذريعة» آقا بزرگ طهرانى، به تأليفى ديگر برنخوردم. و صاحب ريحانةالأدب هم از دو مأخذ مذكور و سطرى هم از كتاب «أحسن الوديعة» آقا سيد مهدى موسوى اصفهانى مبنى بر اين كه: «سيد رشتى داراى مؤلفات بسيارى است كه احدى چيزى از آنها نفهميده است. و گويا كه با زبان هندى حرف مى زند ...»، (1) صفحه اى را اختصاص به شرح احوال سيد داده است.

به گفته سركارآقا، سيد كاظم رشتى فرزند سيد قاسم بن سيد احمد مى باشد كه سيد احمد فرزند سيد حبيب از سادات حسينى و از اهالى مدينه منوره بود كه پس از شيوع طاعون در مدينه، عازم ايران و در «رشت» اقامت گزيد.

سيد كاظم رشتى در سال 1212 ه. ق، در رشت به دنيا آمد و پس از طى تحصيلات مقدماتى عازم يزد گرديد و به درس شيخ احمد رفته و ملازمت خدمت ايشان را اختيار كردند وطبق تصريح سركارآقا، شيخ احمد: «سيد را امر به توطن كربلاى معلى فرمودند». (2)

ص: 105

شد و بودن هريك از ائمه وصى و امام عصر به نص امام سابق معلوم شد ...». (1)

نتيجه مستقيم چنين باورى، دشمنى خدا تلقى كردن تمام علما و مراجع تقليد و مردم شيعه است كه شيخى نشده اند! و اين است معنى شيخيه و شيخيه حاج محمدكريم خانى.

كس نشنيده است كه رد بعضى از عقايد فقهى يا كلامى بزرگترين فقهاى شيعه، يا متكلمين و محدثان شيعه كه حتى همه اكابر عصرشان در جلالت شأنشان متفق و متحد بودند، رد نبوت و رد خدا باشد. آن وقت مسلماً برخلاف روح شيخ احمد، حاج محمدكريم خان، تمام علماى بزرگ عصر را كه از لحاظ اجتهاد و تقوى، صاحب كمالات و اجازات بيشتر و يا همسان شيخ بوده تخطئه كرده و حتّى شاگردان آنان استادان سيد كاظم رشتى بوده اند و مسلم شيخى نبودند و نشدند و حتى رد شيخيه كردند. كافر دانستن صحيح است؟! آيا با علم دين و احساسات شخصى، نفاق انداختن و شيخيه را در برابر شيعه اماميه ساختن و برپا كردن. اين معناى «شيخيه زمينه ساز بابيه» نيست؟!

آن وقت حاج محمدكريم خان كرمانى در رساله «تير شهاب در راندن باب خسران مآب»، شكوه و اظهار تأسف دارد كه: «از بيان ايشان (شيخ و سيد) اصل مقامات نجبا و نقبا را تلامذه حدس ها مى زدند. يكى نسبت «نقابت» به ايشان مى داد و يكى نسبت «نجابت» و يكى نسبت «قطبيت». و همه آنها فرض و تخمين بود و هيچ يك از آنها مستمسك به نصّى نبودند و عرض شد كه عالى را دانى نمى تواند شناخت و اين امرى است كه شخص بايد آن را اعتقاد كند و به آن اعتقاد از دنيا برود». (2)

ص: 106

چنين روحيه اى كه حاج محمدكريم خان، پس از وفات شيخ در ميان مريدان شيخ ترسيم مى كند، نمايشگر اين است كه نه شيخ احمد متقى و نه دوستان او، نتوانسته بودند تعريف صحيحى از مراتب كمال و مقامات كه منجر به سوء تعبيرها و استفاده ها نشود ارائه دهند. و در چنين زمينه و احوالى است كه سيد كاظم رشتى جانشين شيخ گشته و مجلس درس مى آرايد و طلابى از مجامع روحانى وازده، اطراف او را فرا مى گيرند و عليه علما مجلس مى آرايند.

ميرزا محمد تنكابنى كه خود در درس سيد كاظم رفت و آمدى داشته است، مى نويسد: «در زمانى كه در مجلس درس حاجى سيد كاظم حاضر مى شدم و مى خواستم از مذهب ايشان اطلاعى حاصل نمايم، غالباً مذمت از فقهاء مى كردند. و سخن درشت بلكه العياذ باللَّه به فقها شتم مى نمودند» (1) و كتاب: «دليل المتحيرين» سيد كاظم رشتى، كاملا مؤيد اين معنى است. و به گفته آقا سيد ابراهيم: «مناسب آن بود كه اين رساله را شتميه نامند». (2) و عجيب است كه در اين مشاجرات و بلواى شيخيه در كربلا، هيچ يك از اكابر علماى اماميه مؤيد سيد كاظم نبودند. و مرجع كل شيعه مرحوم صاحب جواهر علناً مخالفت با آنان مى نمود و همه علماى وقت منكر فضل و صحت عقيده مرحوم سيد كاظم رشتى بودند و حاج كريم خان به اين مطلب صريحاً اذعان داشته است (3) و درعوض اين تنها سيد كاظم رشتى بود كه مرحوم صاحب جواهر را «احمق مستضعف» مى خواند و او را از شيعه نمى داند (4) آن وقت مى توان اين حرف حاج محمدكريم خان را تأييد كرد كه علما اجماع به واقعيت سيد كاظم داشته اند؟!

چنين اوضاعى، و باتوجه به دارا بودن چنين خصوصياتى در سيد كاظم و در حالى كه مشتى اوباش و رنود از اطراف به كربلا روى آورده بودند، (5) شيخيه محيط كربلا را

ص: 107

به صورتى درآورد كه شيخ احمد ناآگاه از عواقب نشر كتاب «شرح الزياره» خود!

از اين حيث، و طبق شواهد و دلايل متعدد، سيد كاظم و يارانش مورد احترام خاص مقامات عثمانى بودند. زيرا شيخيه و در زمان رياست سيد كاظم رشتى، توانسته بود در برپا كردن منازعات مذهبى كه درنتيجه آن، زمينه را براى مداخله مأموران عثمانى مساعد كند و نفوذ و قدرت محافل شيعى كه از مراكز مهم نفوذ حكومت شيعى ايرانى و فكر ضد خلافت عثمانى در قلمروى عثمانى به شمار مى آمد، در هم كوبد.

مردم شيعه كربلا، با پشتيبانى علماء شيعى كه از اعمال زورگويى حكام و واليان ترك در كربلا، به ستوه آمده بودند، مخالفت هايى را آغاز كرده بودند كه متأسفانه بزرگترين مانع يكپارچگى اين مخالفت ها، پيروان سيد كاظم رشتى در كربلا به شمار مى آمدند كه تمام همّ خود را مصروف كوبيدن علماى بزرگ شيعه در كربلا كرده بودند.

بدين موجبات: محمد نجيب پاشا در روز 18 ذى القعده 1258 ه. ق، براى سركوبى مردم كربلا، پس از محاصره شهر كربلا، با قشونى مجهز وارد كربلا شد و چهارهزار نفر از زن و مرد شيعه كربلائى را كشتند! (1)

عده اى از مردم به حرم مطهر حضرت امام حسين عليه السلام و حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام پناهنده شدند. ولى به اعتراف حاج محمدكريم خان: «كسانى كه در روضه مقدسه حضرت عباس بودند، ايمن نبودند از قتل؛ حتى آنكه در رواق و حرم هركه بود كشتند، حتى آنكه كسى در اندرون ضريح پناه برده بود و در همان اندرون ضريح او را گلوله زدند و كشتند. و پاشا خود از قرار مذكور با اسب داخل رواق مطهر سيدالشهدا شده بود خلاصه احدى در آن نايره ايمن نشد». (2)

در چنين موقعيتى كه حتى حرم هاى مطهر محل امنى نبود و همه پناهندگان در چنين اماكنى مقدس، كشته شدند و در خون خود غلطيدند، خانه سيد كاظم رشتى، خانه امن و عده اى از مردم و مريدان سيد، به خانه ايشان پناهنده شده بودند.

ص: 108

خانه سيد كاظم به چه مناسبت؟! در حالى كه سپاهيان نجيب پاشا حتى به مقدس ترين اماكن شيعه در كربلا احترام نمى نهادند و مردم پناهنده در ضريح حضرت را هم مى كشتند و با اسب به رواق مطهر هجوم مى بردند و مى تاختند. خانه سيد كاظم رشتى از هرلحاظ در امان و شخص او مصون از حوادث و هركس كه به خانه وى پناهنده مى شد، مصون از بلا بود!

عجيب است از طرز فكر حاج محمدكريم خان كرمانى كه از اين فاجعه بزرگ عالم شيعه و از اين كشتار وحشتناك جانبدارى مى كند و اين را بلائى مى داند كه از جانب خداوند، به خاطر آن كه مردم كربلا سيد كاظم را رنجانيده بودند، بر سر مردم كربلا وارد شد! ايشان مى نويسد: «يك سال قبل از وفات آن بزرگوار (سيدكاظم) از بس بناى بى انصافى و هرزه گى آن اعادى دين مبين گذاردند خداوند را به غضب درآوردند. و رسول خدا صلى الله عليه و آله را به خشم آوردند و ائمه طاهرين سلام اللَّه عليهم را به انتقام واداشتند و حكم از مصدر قضا و قدر به نزول بلا آن قوم پرشور و شر صادر شد و نجيب پاشائى انگيخته شد و كربلا را محاصره كرد و مدتى مديد، قريب سى هزار توپ به آن بلد زدند و بسيارى از آن بلد را خراب كردند». (1)

كينه و عداوت جماعت شيخيه به مردم و علماى شيعه تا اين حد كه جنايات حكام واليان عثمانى را، عنوان انتقام به حق از مردم شيعه و دفاع از سيد كاظم تلقى كردن و تازه حكم چنين فاجعه اى را منسوب به خدا و رسول و ائمه دانستن و حكم آن را از مصدر قضا و قدر خواندن و «نجيب پاشا» را مأمور اجراى عدل الهى گفتن! اين است معناى رو به بيگانه آوردن به خاطر عناد شيخيه با شيعه و شيعيان و قساوت قلبى كه حتى روح شيخ از آن بيزار است.

چطور شد وقتى كه مردم شيعه يا غيرشيعه، كتاب «شرح الزيارة» شيخ احمد را به داود پاشا نشان دادند حاج محمد كريم خان، داود پاشا را: «پاشاى بغداد ناصبى كافر متعصب» (2) مى خواند، و با شكوه مى نويسد: «آه آه قلم اين جا رسيد و سر بشكست. ببينيد

ص: 109

كه هيچ شيعه اين عمل مى كند، و سعايت شيعه ديگر». (1) آن وقت آه دارد، كه: «فردا جواب اميرالمؤمنين را چه مى دهند، نه اين كه پشت اسلام را به اين عمل شكستند. نه اين كه دين را به اين واسطه شكستند»، (2) اما در مورد جنايات نجيب پاشا كه او هم مانند داودپاشا سنى و متعصب بود و به گفته شيخ عبدالرضا ابراهيمى: «آن ملعون كمال عداوت را با جناب سيد داشته» (3) و به تأكيد خود حاج محمدكريم خان «نجيب پاشاى خبيث» (4) ذكر علت مى كند او از جانب رسول خدا و ائمه طاهرين برانگيخته اين كار شد! و از كشتن هزاران شيعه به دست چنين كسى، آن هم با همكارى سربازان يهودى و سنى (5) اظهار خرسندى مى كند كه حق مردم شيعه بود. ولى هنگامى كه سيد كاظم را مى كشد، ملعون و خبيث و ناحق تلقى مى شود.

عجيب است اهانت به حرمين مطهر از جانب نجيب پاشا، ناشى از غضب خدا و رسول و ائمه اطهار است و سيد كاظم رشتى محترم است و خانه او امن و حاج محمدكريم خان فخر دارد كه: «اين فضلى بود ظاهر و دليلى بود باهر بر جلالت شأن آن بزرگوار (سيدكاظم) كه ائمه عليهم السلام خواسته بودند كه از آن عالى مقدار بروز كند».! (6)

اين احترام و فضل و دليل باهر، بر جلالت شأن حرمين مطهر نيست؛ ولى بر سيدكاظم رشتى است آن هم: «ائمه عليهم السلام خواسته بودند»! (7) ....

ائمه عليهم السلام خواسته اند كه مردم شيعه توسط دشمنان اهل بيت و يهوديان قتل عام شوند و حرم هاى مبارك لگدمال شود كه شأن سيد كاظم بالا رود؟!

ص: 110

اگر عثمانى ها احترامى به مرتبه فضل و تقواى شيعى سيد كاظم داشتند، مى بايست در مراتب بالاترى احترام به بقاع متبركه شهداى كربلا ابراز بدارند و اين عدم توجه و رعايت حرمت، به خوبى نشان مى دهد كه سخن از جلالت شأن شيعى سيد كاظم نزد شيعيان و عمال عثمانى، حربه اى بيش به نظر نمى رسد و عثمانى ها او را به عنوان وسيله اى ديدند كه توسط او مى توانستند به قلع و قمع كربلا، توفيق يابند و امنيت خانه او، و ياران او، هيچ چيز جز پاداش اين خدمتگزارى دانسته يا نادانسته نبوده است (1) با توجه به شناخت دو جريان مسلم بقرار ذيل:

اولا: سيد احمد فرزند سيد كاظم رشتى، جزء چهار نفرى بود كه كرسى ثابت در دربار و مجلس خليفه و امپراطور عثمانى را داشت. (2) و در آن تاريخ دو سياست در عراق حكمفرما بود. اول سياست دينى عثمانى كه خود را مالك و متصرف حقيقى عراق مى دانست و دوم: سياست خارجى ضد عثمانى كه سعى داشت عراق را از پيكر امپراطورى عثمانى انتزاع نمايد. (3) و بعدها چون دست سياست مى خواست عراق عرب را از امپراطورى عثمانى جدا كند، تحت عنوان مذهب سيد احمد را پس از مرگ پدر با طپانچه كشتند. (4)

ثانياً: عليرضا پاشا والى بغداد كه اهل محمره و خوزستان را به علت تشيع قتل عام كره بود، قصيده هاى عبدالباقى عمرى را به سيد كاظم رشتى داد و سيد كاظم شرح مفصلى به نام «شرح قصيده» بر او نگاشت و از اين طرق روابط حسنه خود را با بغداد حفظ مى كرد و .... (5)

ص: 111

از سوئى ديگر، آثار بجاى مانده شيخ، سر آغاز تشكل شيخيه، فرقه اى از فرق شيعه گرديد، كه پس از شيخ، توسط «سيد كاظم رشتى» و ديگر مشايخ شيخيه، نه تنها آثار شيخ، بلكه مجموعه عقايد او گسترش يافت. و موضع خاصى در قبال مسائل فلسفه و كلام و عرفان، و در غايت رسالت و ولايت در اسلام، اتخاذ نمود.

از جمله اين مواضع كه از اهمّ عقائد شيخيه به شمار مى آيد، مسئله «ركن رابع و ناطق واحد» است. در اين خصوص شيخ، كتاب يا رساله خاصى را به تشريح عقيده مذكور اختصاص نداد، ولى در غالب آثار خود، بطور جامع و ضمنى، و در عين حال پراكنده و كوتاه، به آن اشاره دارد.

از سوى ديگر، تفاسير و تعبيرها و تأويل هاى سيد، از نظرگاه شيخيه، مكمل عقايد شيخ مى باشد كه بدين لحاظ لازم مى آيد، در تشريح نظريه مذكور، آنها را مد نظر داشت.

بر اين منظور و با توجه به رعايت امانت و مصون ماندن از هر نوع تحريف و جبهه گيرى و خداى ناكرده تعصب نابجا، به تحقيقات جامع و گوياى مشايخ شيخيه كرمان از حاج محمد كريم خان كرمانى تا شيخ عبدالرضا ابراهيمى، استناد نموده و آن را اساس بى واسطه، در نقد و تحليل و بررسى عقيده مذكور قرار مى دهيم.

در اين خصوص پنج مسئله مهم و در عين حال اساسى، در برابر ما قرار دارد:

اولًا- چه تعريفى مى توان از مسئله ضرورت و عقيده به اصل بابيت امام، نائب امام، ناطق واحد و ركن رابع، پس از غيبت كبرى، عنوان كرد؟

ثانياً- با توجه به قبول تعريف مذكور، باب امام ثانى عشر از آغاز غيبت كبرى تاكنون، ظاهر است و معرفت به آن ميسّر؟

ثالثاً- از نظرگاه شيخيه، بايد معرفت نوعى به نواب و ابواب امام غائب داشت يا معرفت شخصى هم لازم است؟

رابعاً- چنين معرفتى، در صورتيكه لازم باشد، به خاطر اينست كه اگر كسى ادعاى نائب امام و بابيت نمود، ضابطه اى براى صحت قول او داشته باشيم؟

خامساً- آيا بزرگان شيخيه خود مدعى دارابودن چنين مقامى هستند يا نه؟

براى پاسخگوئى به مسائل مذكور، كليه كتب مهم مشايخ شيخيه را مورد بررسى

ص: 112

مجدد قرار دادم. خوشبختانه مشايخ شيخيه، در پاسخگوئى به اين سؤالات و ديگر مسائل مشابه، مستقيم يا غير مستقيم توجه اساسى مبذول داشته اند. به نحوى كه در اطراف آن، رساله ها و كتاب هاى متعددى به تأليف و نشر آراسته شده است و به حد زياد و غالباً مكرر. در تحليل موضوعات مذكور، دقت و تعمق و تحرير شده، كه ما ذيلًا و با توجّه به رعايت اختصار و حد كفايت، يادآور آنها مى شويم:

مسئله اول: چه تعريفى مى توان در مسئله ضرورت و عقيده به اصل بابيّت امام، نائب امام، ناطق واحد و ركن رابع پس از غيبت كبرى عنوان كرد؟

حاج محمد كريم خان كرمانى در كتاب: «رجوم الشياطين» مى نويسد: «در هر عصرى بالغ كاملى كه به حقيقت معرفت عارف و به حقيقت عبادت بندگى نمايد بايد باشد تا خلقت لغو نباشد و از فضل او عيش ساير خلق برقرار بماند؛ زيرا كه اگر وجود او نبود حكيم براى ساير خلق قبضه اى نمى گرفت ... پس كاملان در هر عصرى هميشه موجودند و اگر ايشان نبودند دنيا و مافيها برپا نمى ايستاد. پس با خلوص نيت و پاكى فطرت خودت تسليم براى ايشان بشو تا رستگار شوى». (1)

از اينرو نتيجه مى گيرد كه: «كاملان در هر عصرى و زمانى در دنيا موجودند و زمان از وجود ايشان خالى نمى ماند و ايشانند علّت غائى خلق عالم و علت توجه مشيت، پروردگار مشاء است و علت دعوت انبياء و مرسلين و اگر ايشان نبودند عالم برپا نمى ايستاد .... پس بدان كه ايشان نزديكترين خلقند به خداى سبحانه، زيرا كه ايشان واصل شده اند به اعلى درجات ايمان كه جزاى آن منتهاى نزديكى است. پس ايشانند سابقان مقربان و اصحاب زلفى و منزلت و ما سواى ايشان دون ايشان هستند بر حسب درجه و سبقت و تأخر هر يك در اجابت و ايمان، پس نمى رسد فيض به آنها كه بواسطه نزديكان از جنس فيض نزديكان نيست. بلكه آنچه به نزديكان مى رسد، خالص و صافى و لبّ آن از خودشان است و قشور واكدار آن بواسطه آنها به دوران مى رسد كه مشوب است.» «بنابراينكه هيچ فيض نمى رسد به خلق مگر بواسطه سابقين و بركتى و نعمتى و

ص: 113

چيزى نازل نمى شود مگر به سبب ايشان و ايشانند اصل هر خير و معدن آن و مأوى و منتهاى آن و ايشانند محل نظر حكيم و مقصود از ايجاد اين عالم، پس ايشانند اولياء نعم و اسباب وصول آن بسوى تو و شكر منعم عملا و شرعاً واجب است و شكر او ممكن نيست مگر با معرفت او، پس معرفت ايشان واجب است و تولّاى ايشان لازم و برائت از دشمنان ايشان متحتم است و خداوند سبحانه فرمود اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَىَّ الْمَصِيرُ (1)

پس توجه به سوى ايشان فريضه است زيرا كه هر كس اعراض كند از ايشان هيچ مددى و خيرى به او نمى رسد و هر كس توجه به دشمنان ايشان نمايد و پشت كند به ايشان، پس متوجه به شيطان شده است و به خدا پشت كرده است، پس استمداد از ظلمت و سجين نموده است و به طرف هلاكت سير كرده؛ زيرا كه كاملًا در جهت عليين هستند و دشمنان ايشان در جهت سجين، پس دشمنان ايشان هالك و مخلد در آتش اند، و دوستان ايشان ناجى و مخلد در بهشت اند، زيرا كه بواسطه سير به سوى ايشان سير به سوى بهشت مى كنند و فيض صوافى بهشت مخصوص ايشان است و قشور آن بواسطه ايشان به دوستان مى رسد، پس بهشت از ايشان استفاده مى شود و جهنم از ادبار به ايشان حاصل مى شود پس هر كس شكر ولى نعمت را ننمايد شكر پروردگار را نكرده است». (2)

«ايشان جميعاً نور واحد و روح واحد و طينت واحده هستند و حدود و مميزات ايشان در جنب وحدتشان مستهلك است و حكمى ندارد و به اين جهت مخالفتى با هم ندارند و در هيچ چيز و با وجود تعدد متحدند، پس به اين جهت كليت دارند كه جهت شخصيت ايشان مضمحل است و هريك ايشان قادر است بر تصرف در آنچه ديگرى قادر بر تصرف در آن است، بلى تفاوت ايشان در كامليت و اكمليت است».

«پس هر چه بر هر يك نازل شود بر ديگرى هم نازل مى شود و هرچه از هركدام ظاهر شود از ديگرى هم ظاهر مى شود، همچنانكه آل محمد صلى الله عليه و آله متعددند و متحد و همه كلى هستند مگر اينكه تفاوت در مقام ايشان كمتر است و در مقام كاملان بيشتر است و هر يك اهليت دارند بارى هرچه ديگرى اهليت دارد، پس ايشان كلى هستند و از هريكشان

ص: 114

هر فيضى صادر مى شود و به اين جهت روايت شده است كه به هريك اقتدا گرديد هدايت مى يابند و امر باطن را به ظاهر قياس كن؛ آيا نه اين است كه بهر فقيه عادل اقتدا كردى كفايت مى كند تو را؟ به اين جهت كه همه از امام واحد روايت مى كنند. پس همين كه شخص كامل به آنجا رسيد كه حاكى ماوراى خود گرديد و از جزئيت خود رنگى بر آن نيفزود، پس ماوراى او واحد است و هريك از كاملان اين واحد را حكايت مى كنند و آن واحد افاضه كننده هر نعمت است». (1)

و در: «ركن رابع، در جواب سپه سالار اعظم» مى نويسد: «بعد از حجت هاى خدا واسطگانى بايد باشند كه دين خدا را در اطراف زمين و اشخاص عباد پهن كنند، تا محبت خدا بر همه كس تمام شود و به همان، وجود امام در شهر مدينه قبلا بر مردم اتمام حجت نمى شود مگر به توسط واسطگان چنانكه عريضه نوشتند به حضرت بقيةاللَّه عجل اللَّه فرجه كه چون به شما دسترسى نداريم در حوادثى كه واقع مى شودچه كنيم، فرمودند «أمّا الحوادث الواقعة فَارْجعوا فيها إلى رواة حديثنا (2) فإنّهم حجتى عليكم و أنا حجةاللَّه» يعنى در حوادث رجوع به راويان حديث ما كنيد كه ايشان حجت منند بر شما و من حجت خدايم.

پس راويان اخبار و دانشمندان آثار حجت هاى حجت خدايند بر خلق و با وجود ايشان حكمت كامل و حجت تمام و عذر خلق برطرف مى شود و چنانكه در برابر خداى عظيم كسانى بودند كه ادعاى خدائى كردند و ضررى به خدائى خداى برحق نداشت و در برابر نبى برحق كسانى بودند كه ادعاى نبوت به باطل مى كردند و ضررى نداشت به نبوت نبى برحق و نور حق پنهان نمى ماند و در مقابل ولى برحق جمعى ادعاى خلافت كردند و ضررى به حال اولياى برحق نداشت و نور خدا پنهان نماند و نمى ماند، همچنين در مقابل راويان و دانشمندان ثقه امين و حافظ دين مبين، راويانى كذاب برخدا و رسول هستند كه افترا بر خداى مى بندند و دروغ بر پيغمبر پاك مى سازند و از زبان حجت هاى خدا حكمى چند مى گويند و اينها حجت هاى ولىّ نيستند، بلكه حجت هاى ولى خدا كسانى هستند كه

ص: 115

ثقه وامين باشند و زاهد در دنيا و راغب در آخرت و متقى و پرهيزگار و مخالف هوا و متابع مولاى خود باشند و شب و روز همت ايشان نشر دين مولاى خودشان باشد نه جمع كردن مال دنيا و تحصيل كردن رياست و دين خدا را دكان خود قرار نداده باشند كه به فروختن دين، دنيا تحصيل كنند اگر چنان راويان پيداكردى آنهايند حجت هاى امام زمان بر خلق و بايد دين خدا را از آنها آموخت و پيروى ايشان كرد. پس چهار امر در اينجا پيداشد كه همه را بايد شناخت و اعتقاد كرد.

اول: خداوند عالم كه خالق ماست از عدم و رازق و مالك ماست.

دوم: حجت او و خليفه او در ميان خلق كه مى تواند از او بگيرد و بما برساند و پيغام آور اوست به سوى خلق.

سوم: ولى عهد آن پيغمبر كه او را جانشين خود و قائم مقام خود مى كند در رحلت خود و بعد از خود و همچنين جانشينان در هر عصرى كه اينها همه بايد معصوم و مطهر باشند و اينها حجت هاى آن پيغمبرند بر عباد.

چهارم: راويان اخبار و حاملان آثار و دانشمندان عالى تبار و رسانندگان به اطراف عالم و اينها حجت هاى ولى عهد هستند بر ساير ضعفا كه دسترسى ندارند به خدمت ولى برسند و مدارتديّن و دين بر معرفت اين چهار است خواه ملت آدم باشد يا ملت نوح يا ابراهيم و موسى و عيسى و خاتم صلوات اللَّه عليهم يا غير ايشان در هر مذهبى و دينى اين چهار امر را بايد شناخت و إلّاانسان به آن مذهب متدين نيست و اگر از علماى هر ملتى از يهودى و نصرانى و مجوسى استفتا كنيد مى گويد كه معرفت اين چهار واجب است و اين چهار چهار ركن دينند كه اگر يكى نباشد بنياد دين منهدم مى شود حال نمى دانم لفظ «ركن» سبب وحشت است يا چهار بودن سبب اضطراب شده است بلكه اساس عيش بنى آدم براين است؛ زيرا كه شكى نيست كه پادشاه ظل خداست». (1)

و در: «رساله سى فصل» مى نويسد: «چون ديديم كه اجماعى علما است كه مسئله تقليد و اجتهاد اجتهادى است و تقليدى نيست و بر هر مكلف واجب است كه خود به

ص: 116

عقل خود آن را بفهمد كه واجب است كه انسان يا مقلد باشد يا مجتهد و اگر مقلد است واجب است كه به عقل خود بداند كه تقليد چه كسى را بكند و مجتهد چه طور كسى است بايد حى باشد يا تقليد ميت هم مى شود؟ واجب است كه مؤمن باشد يا اگر كافرى هم اجتهاد كند مى توان تقليد كرد؟ واجب است كه عادل باشد يا فاسق را هم مى شود تقليد كرد؟ پس اين مسائل را هم بالبداهه بايد انسان خود بفهمد و تقليد ديگرى در اين مسائل را نكند؛ چرا كه عياناً نمى توان اطاعت ديگرى را كرد، شايد به اطاعت كافرى يا فاسقى بيفتد پس به اين لحاظ كه اين امر هم اجتهادى است و اصول دين شده است پس مراد اين است كه امور دين دو قسم است؛ يكى اجتهادى يكى تقليدى، اجتهادى اصل است و تقليدى فرع. پس اين چهار امر اصل است كه بايد هر كس به اجتهاد بفهمد و ساير احكام فرع است و مى توان در آن تقليد كرد. آيا چه گناه است بر كسى كه اعتقاد او اين باشد و حال آنكه جميع آنها اجماعى شيعه است؟ و چه بحثى است بر اصطلاح علما.

حال انصاف دهيد كه ما از اجماع مسلمانان بيرون رفته ايم يا كسى كه ما را تكفير كند و از ما بيزارى جويد بواسطه اين اعتقاد، ولى چون خواستند كه به خيال خود ما را در نزد مردم ضايع كنند در نظر عوام جلوه دادند كه شيخيه انكار عدل و معاد را دارند و ركن رابعى اختراع كرده اند». (1)

«حاج محمدخان كرمانى» در كتاب: «مجمع الرسائل فارسى» در جواب سؤالات (مشتمل بر دوازده رساله) مى نويسد: «نسبت به ركن رابع، جميع انوار عاليه در اين جا گذارده شده است نه جاى ديگر و هر چه هر جا هست همه محض حكايت است و اين واقع است، آنها اسمها است اين مسمى است. آنها صفتها است، اين صاحب صفت. پس هر چه مى گويند مردم همه جزو هدايت و معرفت كل معرفت بى پا و بى مغزى است مگر اين معرفت. پس معرفت خدا و پيغمبر و ائمه از اين راه درست است لاغير و معرفت واقعى همين است كه از اين جا ظاهر شده باشد. پس آنچه خلق مى گفتند، همه محض اسمى بود و براى ايشان چيزى ظاهر نشده بود و محض حرف بود و لكن اين جا كمال

ص: 117

ظهور پيدا كرده است و بسا خرده خرده فهم خلق از اين بالاتر رود و مطلب از اين هم باريكتر شود و لكن حال بيش از اين متحمل نمى شوند إلّاقليلى. وَقَلِيلٌ ماهُم (1) وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِي الشَّكُورُ. (2)

بارى پس نه اين است كه مولاى من مى فرمايد معرفت ركن رابع يا خودش بالاتر از آنها باشد حاشا و كلا چنين حرفى شيعه آل محمد- سلام اللَّه عليهم- نمى زند. چگونه نوكر را از مولاى او مقدم مى شمرند و خادم را بر مخدوم سبقت مى دهند. هر كس چنين چيزى را بگويد خطا گفته است و كج فهميده و مطالب مشايخ ما را نفهميده بلى:

سخنها چون به وفق منزل افتاد در افهام خلايق مشكل افتاد

پس مراد ايشان اين است كه در غير اين مقام هر چه از معرفت امام و پيغمبر و خدا تحصيل كرده همه خطا بود و كج بوده و بى مغز و بى معنى و مجتثّ است. چنانكه خداوند مى فرمايد: وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ. يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ (3)

يعنى صاحبان كلمه طيّبه را كه «كمثل كلمة طيّبة أصلها ثابت وفرعها بالسماء تؤتى أكلها كلّ حين بإذن ربّها» باشد. بارى پس آن معرفتها همه حرف بوده و اين معرفت در اين مقام معنى دار است. فى الجمله نسبت به خلق اين زمان و بيش از اين هم مكلف نيستند همه كس و خداوند بيش از اين را از اين را از ايشان نخواسته وهر وقت خواست بالاترى آورد، اگر چه مشايخ ماكوتاهى نفرموده اند ودر كتب خود ثبت فرموده اند ولى با پرده است، بارى برويم بر سر مطلب؛ پس اگر دانستنى كه معرفتها همه در اين معرفت جمع است انصاف بده ببينيم اصل بالاتر است يا فرع؟ يا واقع بالاتر است يامحض حكايت بى پايه؟ البته واقع بالاتراست پس اين معرفت چونكه واقعيتى پيدا كرده است دين بالاتر است و در حقيقت معرفت ائمه اطهار و پيغمبر و خدا همين است لاغير. آنها كه از معرفت شيعه محروم ماندند امام نشناختند، نهايت شخصى را شناختند و معرفت امام بالاتر است از معرفت شخصيه. از اين جهت است در نسبت به

ص: 118

مشاعر معرفت ركن رابع مخصوص فؤاد مى شود و هر چه بالاتر مى رود، يك درجه پائين تر مى رود چرا كه محض حكايت مى شود و بدون واقع و فؤاد واقعيت دارد». (1)

و در: «رساله در جواب سؤالات چند نفر از دوستان از اهل همدان»- مى نويسد:

«چنين شخصى در ملك خدا كه هست نايب خاص امام است و بر همه كس تسليم امر او فرض است اگر او را ببينند و بشناسند و هر كس از او تخلف ورزد در صورت شناختن يا دوستى نوعى و تسليم نوعى براى او نداشته باشد در صورت نشناختن از دوستى امام خارج است و كافر است مثل ساير كفار و اين نايب خاص مسلم يك نفر است، حال ما اصطلاح كرديم اسم او را ناطق گذارديم تو مى خواهى اسم ديگر بر او بگذار. اين ناطق است نسبت به ساير خلق، اگر چه صامت است نسبت به امام خود بلكه او صامت است نسبت به اركان و اركان صامتند نسبت به امام. خلاصه مراد ما اثبات هم چو شخصى است و اگر چه بعضى از باب نادانى بگويند نواب مقامى نداشته اند ولى آنچه برهان حكم مى كند اين است كه ايشان بايد از نقباء باشند بلكه قطب نقبا باشند و قطب هر دايره مسلم يكى است. اين مطلب ما است و در كتب خود اقامه ادله براى وحدت اين شخص كرده ايم اگر چه اسم نبرده باشيم و اگر در مقام ديگر گفته ايم تصريح به مراد كرده ايم، و اگر احياناً يك جائى ديده كه ذكر نكرده ايم كه او پنهان است مراد اين بوده كه مثل امام غايب نيست بلكه خائف مقهور است؛ چنانكه در رساله همدانيه كه محل ايراد شده در مقام ذكر ضرورت گفته ايم آنچه مضمون آن است كه اگر زمان اقتضا نكرد كه ايشان معروف و مشهود باشند تا آخر عبارات. و همچنين در ابتداى سخن گفته ايم كه او حاكم است. و همچنين در ادله اگر نظر كنى مى فهمى اين مطلب را كه اين ادله را شخص براى وحدت يك فقيه نمى آورد و شك نيست كه حاكم آن نايب خاص است، نهايت صلاح در اين نديده ايم كه بگوئيم مقام او چيست. خلاصه پس مطلب ما در آن مقام آن شخصى است و امروز هم كسى ادعاى اين مقام را نكرده، ما هم او را نشناخته ايم. و اما در ظاهر ميان علما هم بسا مى گوئيم ناطق يكى است و مراد اين است كه حامل علم شيخ مرحوم اعلى اللَّه مقامه يكى است، چرا كه شيخ مرحوم يك نفر عالم بوده اند و يك نفر نايب دارد و امام

ص: 119

مى فرمايد كه خدا عالم را نمى برد مگر اينكه نايبى براى او مى گذارد و خود او هم ملهم مى شود كه نايبش كيست، پس از شيخ، سيد مرحوم در سلسله نايب ايشان بود و بعد از سيد مرحوم، آقاى مرحوم اعلى اللَّه مقامه بودند و خود ايشان هم اظهار مى فرمودند كه يك نفر نايب دارند و اين سخن نه از اين جهت ايشان را از ابدال مى دانيم بلكه ايشان ادعاى زياده از علم نفرمودند و لكن چون نشر امر و اظهار فضايل با وحدت ناطق بهتر مى شد و اختلاف كمتر مى شد و ظاهر هم همه جا بر طبق باطن است، اين جا امر اين طور شده است كه سلسله مخلصين ايشان علم ايشان را از يك نفر بايد اخذ كنند با اينكه در سلسله الحمدللَّه علماء بسيارند و هر يكى در فن خود بلكه فنون ماهر و استادند مع ذلك آنكه علم شيخ مرحوم را دارد يك نفر است و از جهت اينكه او دوست خداست و دوست ائمه هدى دوستى او واجب است و دشمنى او حرام و چون كه او حامل اين علم است پس باب اين علم اوست و خداوند چنين مقدر فرموده است كه هر چيز را از بابش بگيرند و اگر از غير باب او بگيرند به مطلب نمى رسند.

اين بود خلاصه سخن و برهان. اين مطلب را از كتاب اسحاقيّه و همدانيه، به طلب بلكه عرض مى كنم برهان نمى خواهد. مگر عاقل هرگز شبهه كرده است كه آقا بايد يك نفر باشد و بزرگ يك نفر بايد باشد. و اما آنچه گفته شده است و بعض سائلين اشاره به آنها كرده اند از ردها كه هر كس كرده است آنها در نزد من جواب ندارد، چرا كه از لحن اقوال بر مى آيد كه گويندگان اهل فن نبوده اند و با كسى كه اهل فن نيست انسان چه سخن مى تواند بگويد مثلا مى گويد: اين سخن خلاف ضرورت است معلوم مى شود كه قائل اين سخن از اصول سررشته ندارد و معنى ضرورت است را نفهميده و معاقد اجماعات اصحاب را در اصول و فروع اطلاع ندارد. من با او چه بگويم كدام ضرورت برپا شده كه عالم بايد ده نفر باشد يا يك نفر بلكه كدام ضرورت برپا شده است كه نقباء و نجباء بايد متعدد باشند. در كتب خود مشايخ كه مروج امر نقباء و نجباء هستند اختلاف در عدد ايشان است و شيخ مرحوم با آن علم و شأن چيزى نفرموده اند چه جاى سايرين، بلى ضرورت برپاست كه بزرگانى هستند نوعاً و همچنين ضرورت برپاست كه روات اخبارى هستند، ديگر در هر عصر يك نفرند يا دو تا يا ده تا، چه دخل به ضرورت اسلام

ص: 120

دارد؟ مردم هم كه بيچاره عوامند. سخنى مى شنوند و به حسن ظن قبول مى كنند. آن وقت بر مسلمى رد مى كنند و محض تعدد علماء از صدر سلف تاكنون دلالت بر ضرورت نمى كند دلالت براينكه تا حال چنين شده است بعد نمى دانيم چه بشود، با اينكه ما قائل نشديم به اينكه نقباء متعدد نيستند يا نجباء و علماء متعدد نيستند بلكه در رسايل ديگر مفصل نوشته ام و حديث دلالت مى كند كه با هر امام دوازده نفر يا سى نفر نقيب است و هفتاد نجيب يا صد نجيب و حديثى هم دلالت دارد بر جماعت ديگر از كاملين كه حال حالت ذكر اسامى ايشان را ندارم و صوفيه هم جمعى را مى شمرند ولى محل اطمينان نيست قول ايشان. خلاصه كه كسى منكر تعدد ايشان نيست و منكر علماء و فقها هم نيست. ايشان هم هستند و لكن نايب خاص امام يك نفر است و در سلسله ما حامل علم شيخ هم يك نفر است». (1)

و در: «رساله در جواب يكى از رفقاى نائين»: «امام ما را حكم فرموده كه به راويان اخبار رجوع كنيم نه يك راوى و در ساير عبارات اين كتاب هم اگر نظر كنى و بفهمى مى بينى كه اصل بناى آن بر اين است كه كاملين متعددند و ايشان امروز ظاهر هم نيستند و ما نگفته ايم كه كامل يكى است و نگفته ايم كه هر كس ايشان را امروز نشناسد كافر است و نگفته ايم رجوع به يك عالم يا فقيه بايد بكنند و تقليد او را بكنند و همه اين كلام حق است و صدق ولى هيچ نفى نفرموده اند اين حرف را كه امام يك نفر نايب خاص دارد كه فيوض از امام به واسطه او به خلق مى رسد. ابداً چنين نفيى نشده بلكه در همان رساله اثبات فرموده اند وجود او را ولى بطور اشاره به جهت اينكه صلاح در اظهارش نبوده در آن مقام كه مى فرمايد: نقباء و نجباء هميشه هستند بعد مى فرمايد: «فمن لم يعرف أنّ في الشيعة في كلّ عصر مؤتمّاً حقيقتاً بالإمام و هو مشايع حقيقى له، فقد ضلّ في معرفة إمامه إذ قال بإمام بغير مأموم». ولى اين اشاره است نه تصريح و محتمل است كه مقصود از مؤتمّ همه نقباء و نجباء باشد ولى اهل اشاره مراد را مى فهمند، خلاصه پس من مؤمنم به

ص: 121

آنچه در اين رساله فرموده اند و خدا لعنت كند هر كس را كه خلاف اين عقيده اش باشد و مؤمنم به ساير فرمايشات ايشان و خدا لعنت كند هركس را كه خلاف آنها بگويد. پس باز به جهت تأكيد عرض مى كنم كه از براى امام نايب خاصى است به همان تفصيل كه سيد مرحوم عليه السلام در «حجة البالغه» فرموده اند و هميشه هم هست و هرگز نيست كه نايب خاص نباشد ولى مى شود ظاهر و مشهود باشد؛ مثل اينكه در اول غيبت بود و مى شود خائف و مقهور باشد مثل امروز و چون مقهور است معرفت شخصيه اش بر همه كس واجب نيست ولى اگر ظاهر شد معرفتش واجب و اطاعتش حتم مى شود بر همه كس.

چنانچه امام فرمود: «سلمان باب اللَّه، من عرفه كان مؤمناً و من أنكره كان كافراً» و در فرمايشات مرحوم آقا هم دانستى كه ابداً تعارضى نيست كه نفى مى فرمايند مرادشان وحدت فقيه است و عالم و آنجا كه اثبات مى فرمايند مرادشان نايب خاص است و در فرمايشات سيد مرحوم هم همينطور است و در تحسر و غم ما همين بس است كه در اين مسئله تا حال مى بايست با مخالفين رد و بحث كنيم، حال با موافقين بايد سخن گفت:

«عصمنااللَّه من الزّلل وآمنّا من الخلل».

هذا جناى و خياره فيه و كلّ جان يده إلى فيه

حال اين نايب خاص را دلت مى خواهد بگو ناطق، دلت مى خواهد بگو صامت، اگر گفتى صامت يعنى صامت امام است اگر گفتى ناطق يعنى نسبت به سايرين ناطق است و او است ناطق لاغير. بلى در حوزه نجباء نجيب كلى را نايب خود فرموده است ولى او نايب ناطق است و شايد يك نفر باشد چرا كه مكرر مى فرمودند نجباء هم قطبى دارند و در ميان ساير علماء مرحوم آقا عليه السلام مى فرمايند يك نفر نايب خود مى كند يا بيشتر. پس احتمال يكى و بيشتر مى رود ولى ناطق واقعى همان است در شيعه لاغير؛ بلكه ناطق واقعى امام است ولى چون نطق آن سرور به شيعه نمى رسد پس اين شيعى واسطه است.

حال تو را به خدا انصاف ده كه اين مسأله مخالف با چه مذهب و ملت است كه گاهى كفرش مى خوانند گاهش ردش مى كنند اگر چه دست خداوند بالاى حق است و الحمدللَّه تاكنون هيچ ردى و بحثى بر سخن من وارد نيامده است و هركس ردى كرده خودش

ص: 122

چيزى خيال كرده يا از زبان جاهلى لفظى شنيده و رد كرده نه براين مطلب.

گاهى رد مى كند براينكه قائلى بگويد يك فقيه باشد همه مردم تقليد او را كنند، مسلم است كه اين سخن مردود است. گاهى رد مى كنند بر قائلى كه بگويد كه اين شخص مثل امام است و امام سيزدهم است و مسلم است كه چنين قائلى مردود است بلكه كافر است. گاهى مى گويند كه فلان گفته مردم همه بايد تقليد اين شخص را امروز بكنند و روايت همه احكام را از او كنند و مسلم اين قول مردود است و خدا اجلّ از اين است كه شخص را غايب كند آنگاه معرفت او را بر مردم لازم كند و طاعت او متحتم فرمايد.

خلاصه اعتقاد من اين بود كه نوشته ام اگر خلاف اين را از من روايت كنند خطاست و اگر از نوشتجات من خلاف اين را فهميدند مراد من آن نيست بلاشك» (1)

و در: «رساله در نصيحت اخوان رفسنجان» مى نويسد: «بدانيد اى برادران من كه از آن زمان كه امام عليه السلام امر فرمود به سمرى كه نص صريح نكند، نص منقطع است. پس عالم سابق بر لاحق نص نمى كند و اگر احياناً از مشايخ ما درباره يك ديگر كلماتى مى بينيد اينها قرائنى است و اشاراتى كه محض مرحمت فرموده اند و بعد از آنكه ما ساير آثار نيابت را از لاحق ديديم اين اشارات آيت صدق دعواى ما درباره ايشان شد نه نصّ، چراكه نص اين است كه صراحتاً بفرمايند فلان نايب من است و چنين نصى نشنيديم بفرمايند. حتى مرحوم آقا عليه السلام مى فرمودند: خواستم نايب خود را معين كنم ديدم سيد مرحوم و شيخ مرحوم اعلى اللَّه مقامها نكردند منهم نكردم و هم چنين سيد مرحوم اعلى اللَّه مقامه نوشته اند كه بعد از سمرى نص را به صفت مى كنند». (2)

و در: «رساله بهبهانيه» مى نويسد: «ولى بعد از ائمه هدى و آن حضرت كسى اشرف نيست و همه معصومند و مطهر، دوست مى داريم پيروان و شيعيان ايشان را و دشمن مى داريم مخالفان و دشمنان ايشان و دشمنان شيعه ايشان را و شهادت مى دهيم كه معاد حق است و صدق و جميع خلق با بدن هاى جسمانى خود روز قيامت محشور مى شوند

ص: 123

و حساب حق است و صراط حق و نشر كتب حق است و جنت و نار حق و صدق است و جميع آنچه فرموده اند و ضرورت اسلام يا مذهب بر آن قايم است حق مى دانم و مخالف ضرورت را باطل مى دانم، در جزئيات و كليات و دوست مى دارم دوستان خدا را و دشمن مى دارم دشمنان خدا را، اين است عقيده من و مذهب من و دين پدر من و مشايخ من و بر اين است مولا و متبراى من هر كس عقيده او همين است كه عرض شد او را دوست مى دارم و هر كس عقيده او خلاف اين است او را دشمن مى دارم». (1)

و در كتاب: «مجمع الرّسائل فارسى، رساله در سلوك» مى نويسد: «ركن رابع اصل غرض است و اين اسم اعظم است و ساير شروط ايمان از فروع و اصول همه متفرع بر همين است. پس علت غائى ملك همين است لاغير و چون دانستيم اين را، بايست عزم را بر تحصيل دوستى دوستان خداوند و دشمنى دشمنان جزم نمائيم و در اين باب تكاهل نورزيم و اين سابق بر همه اعمال است ...» (2)

و حاج زين العابدين كرمانى در كتاب: «مجمع الرسائل فارسى» در جواب آقا ميرزا احمد شيخ الاسلام مى نويسد: «در كتاب العبين از يكى از آن دو بزرگوار كه مراد حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السلام باشند نقل شده كه فرمود: خالى نمى ماند زمين از چهار نفر از مؤمنين و گاه بيشتر مى شوند و كمتر از چهار نفر نمى شود و اين به جهت اين است كه فسطاط، قائم نمى شود مگر به چهار طناب و عمود در وسط آن. و از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است در صفت خلقت امام تا اينكه مى فرمايد: همين كه متولد مى شود حكمت عطا كرده مى شود و بر بازوى راست او نوشته مى شود: وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَعَدْلًا لَامُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ. (3)

پس هر گاه كه امر امامت به او مى رسد اعانت مى فرمايد او را خداوند به سيصد و سيزده ملك به عدد اهل بدر، پس با او هستند و با اوست هفتاد نفر مرد و دوازده نفر نقيب، پس هفتاد نفر را به آنان مى فرستد كه بخوانند مردم را به آنچه در اول خوانده شدند و قرار مى دهد خداوند براى او در هر

ص: 124

موضعى، مصباحى كه به آن اعمال ايشان را ببيند و نيز از آن حضرت- صلوات اللَّه عليه وآله- روايت شده است كه فرمود: شب دوازده ساعت است و روز دوازده ساعت و آن قول خداى عزوجل است: بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَنْ ... نقباء دوازده نفر نقيبند و به درستى كه على ساعتى است از دوازده ساعت و آن قول خداى عزوجل: «بل كذبو بالساعة واعتدنا لمن كذب بالساعة سعير». (1) و داخل شد بر آن حضرت مردى كه او را يزيد بن خليفه مى گفتند فرمود به او: تو كيستى؟ عرض كرد: از طايفه حارث بن كعب (حرث- خ ل) هستم. راوى گويد، فرمود: اهل بيتى نيست مگر اينكه در ميان ايشان يك نجيب يا دو نجيب هست و تو نجيب حارث بن كعب هستى. و از آن حضرت شنيده شد كه مى فرمود: بشارت ده مخبتين را به جنت. «بريد بن معاويه عجلى و ابوبصير ليث بن البخترى المرادى و محمد بن مسلم و زراره چهار نفر نجباء هستند كه امين خدايند بر حلال و حرام اگر اين جماعت نبودند آثار نبوت منقطع مى شد. و نيز در حديث طويلى فرمود كه اگر نبودند در زمين مؤمنين كاملين در اين وقت خداوند ما را بالا مى برد به سوى خود و انكار مى كرديد شما زمين را و انكار مى كرديد آسمان را بلكه به حق آن كسى كه نفس من در دست او است كه در زمين در اطراف آن مؤمنينى هستند كه نيست قدر دنيا كلش در نزد ايشان به قدر بال بعوضه. عرض مى كنم و در شأن ابواب و نواب ايشان اخبار بسيار وارد شده است و فضل ايشان از حد احصاء خارج است و معدودى از اخبار را ذكر مى كنم. پس از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است در حديثى كه لابد با هر امامى بابى است، در هر عهد و زمانى از عهد آدم تا ظهور مهدى و در حديث ديگر فرمود كه براى ائمه دوازده باب قرار داده كه مؤمنون از آن در داخل شوند به علم امام، پس هر كه انكار كند بابى را منكر امام شده است و خداوند ابا فرمود كه قبول كند از منكر باب، صرف و عدلى را.

و از مفضل بن عمر از آن حضرت روايت شده است كه فرمود: ابواب ما اوّل ايشان مثل آخرشان است و آخرشان مثل اوّلشان، در فضيلت و منزلت يكى هستند و ايشانند

ص: 125

دلالت كنندگان مرشيعيان مؤمن ما را به سوى خداوند و به سوى ما و ايشان از نورى از روح القدس هستند كه آن روح پيغمبر- صلى اللَّه عليه وآله- است كه از او است بدء ايشان و به سوى او است معاد ايشان و هر كه انكار كند يكى از ايشان را كل ابواب را انكار كرده، به جهت اينكه هر كه ايستادگى نكند در آنچه خداوند امر فرموده درباره ابواب او دينى براى او نيست و هر كه منكر شود باب را كافر به خداوند واحد قهار شده است و نيز از آن حضرت روايت شده است، در حديثى درباره ابوخالد كابلى- اعلى اللَّه مقامه- كه حضرت سيدالعابدين به او فرمود كه توئى باب من كه بيرون مى رود علم خداوند كه از پدران خود روايت كرده ام از تو و چنين خداوند تو را اختيار فرموده و تو را مجمع علم من قرار داده و موضع سرّ من و باب از من براى هر كه توحيد خداوند را نموده و ما را به حق معرفت شناخته. و نيز از آن حضرت روايت شده است، از حضرت امير عليه السلام كه به سفينه مولاى امّ سلمه فرمود: پركند خداوند تورا علم جمّى تامشاش تو وتوئى كشتى خداوندكه مشحون است وتوئى باب از براى من وبراى پسرم حسن بعد از سلمان. و حضرت سيدالعابدين عليه السلام به ابوخالد فرمود: بشارت باد تو را اى ابوخالد تو و اتباع تو نور خداوند هستند در ظلمات زمين و توئى باب هدايت، شك نمى كند در تو مگر هر كه در ما شك كند.

و از مفضل بن عمر روايت شده است از حضرت صادق، از حضرت على بن الحسين عليهما السلام كه به ابوخالد فرمود:- بعد از آنكه اذن دخول خواست- كه داخل بشو اى كنكر (1)(2) كه به حق خداوند هر آينه تو اعلم هستى به علم نبوت و امامت و اهدى هستى از هادى به طرف كوفه و به درستى كه توئى باب هدى و رشاد بدان كند خداوند در تو. و از حضرت باقر محمد بن على عليه السلام روايت شده است كه فرمود يحيى بن ام الطويل باب هدايت بود و باب پدرم على بن الحسين عليهما السلام بود و باب من بعد از او عطا كرده بود خداوند علم ما اهل بيت را به او و اختيار فرموده بود او را به علم خود كه باب باشد ميان ما و ميان شيعه ما از جميع خلق خداوند، ملامت هيچ ملامت كننده در او اثر نكرد تا آخر حديث شريف. و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود: كه ابوخالد كابلى باب هدايت بود و محدث بود. راوى عرض كرد جُعِلْتُ فَداك كه با او حديث مى كرد؟ فرمود: محدث او

ص: 126

انبياء بودند وائمه و ابواب پيش از او.

و نيز درباره مفضل بن عمر فرمود: الولد بعد الولد و اوست صندوق علم من و حجت من و باب من و موضع سر من و جهر من و همچنين پس او. و از محمد بن سنان كه خود او نيز موافق روايت ابن شهر آشوب باب حضرت صادق عليه السلام شمرده شده از حضرت امام موسى كاظم عليه السلام نقل كرده كه فرمود: محمد بن مفضل مثل مفضل است و براى ما قائم مقام پدرش هست و اوست صادق در روايت از ما و داعى به سوى ما و اداكننده از ما و اوست باب من و حجت من بر هر مؤمن و مؤمنه هر كه به او مخالفت كند با من مخالفت كرده و هر كه معصيت او را بكند مرا معصيت كرده. و از على بن احمد بزاز نقل شده كه داخل شدم بر سيدّ خود ابى الحسن موسى بن جعفر عليهما السلام به قصد اينكه شكايت كنم از محمد بن مفضل. پس ابتدا فرمود: محمد بن مفضل حامل مكنون علم ما است و ديان مؤمنين است و باب ميان من و ايشان، پس اگر شكايت از او كنى پس به تحقيق كه شكايت از من كرده اى. عرض كردم: استغفراللَّه ولااعود يا سيدى ابداً.

و نيز از محمد بن سنان نقل شده كه سؤال كردم از آن حضرت، از محمد بن مفضل كه آيا از قديم خداوند او را باب شما گردانيده و قرار داده است و او را به پدرش مفضل بخشيده و او را باب تو در هدايت قرار داده و نيز بعد از مفضل چنين قرار داده؟ فرمود: اى محمد به تحقيق كه خداوند اختيار فرموده ابواب ما را از وقتى كه ما را اختيار فرموده و فضيلت داده ايشان را به آنچه ما را فضيلت داده و بيرون نمى رود از ما به سوى مؤمنين علمى و نه حكمى مگر از ايشان و محمد باب من است و مجمع سر من، بر نفع اوست آنچه بر نفع من است و بر ضرر اوست آنچه بر ضرر من است تا اينكه محمد بن سنان مى گويد: رفتم نزد محمد بن مفضل و حديث را تا آخر براى من از غيب گفت، عرض كردم: اى باب هدى عظيم نمى آيد بر من اينكه خبر مى دهى و حال اينكه امام موسى عليه السلام فرمود: لك ماله و عليك ماعليه».

عرض مى كنم درست در اين اخبار نظر كن وكليت و عظمت شأن ايشان را ببين كه با اينهمه روات و نقله آثار از ايشان مى فرمايد كه بيرون نمى رود از ما به سوى مؤمنين علمى و نه حكمى مگر از ايشان، پس معلوم است كه درباره ايشان هم صدق مى كند: «ان

ص: 127

لنا مع كل ولىّ اذُناً سامعة و عيناً ناظرة و لساناً ناطقاً». كه واسطه هيچ فيضى و مؤدى هيچ امرى از ايشان سو اى وسايط و سفرائى كه خداوند براى ايشان اختيار فرموده نيست. و خلاصه اى از اخبار اين فصل را در فصل ديگر بعد از بيان مقدمه اى عرض مى كنم و از خداوند مسألت داريم كه هرگز چيزى را به رأى و هواى خود نگوئيم ولاحول ولاقوة الا باللَّه العلىّ العظيم و صلّى اللَّه على محمد و آله الطاهرين». (1)

«سركار آقا ابوالقاسم خان ابراهيمى» در كتاب: «فهرست» مى نويسد:

«در زمان غيبت امام عليه السلام و خاصه بعد از وفات حضرت على بن محمد سمرى ديگر نايب خاصى بر حضرت امام زمان- عجّل اللَّه فرجه- تعين نشد. و به على بن محمد اجازه نفرمودند كه نص بر نيابتى نمايد و امر على الظاهر راجع به علماء و فقهاء شيعه است كه رجوع به ايشان بايد بكنيم و اطاعت امر ايشان نوعاً لاعلى التعيين واجب است». (2)

«البته حضرت امام زمان- عجّل اللَّه فرجه- هم ابواب و نوابى دارد همان طور كه ساير ائمه داشتند و در زمان ظهورشان ابوابشان را به دوستان خود معرفى مى فرمودند و امام زمان عليه السلام هم تا هفتاد سال بعد از غيبت، نواب خاص خود را معرفى مى فرموده و نص بر آنها مى فرمود و توقيع به نام آنها صادر مى شد تا به على بن محمد سمرى رسيد كه نايب چهارم آن حضرت بود كه توقيع به نام او صادر شد كه تا شش روز ديگر از دنيا مى روى، وصيت به سوى احدى مكن ... و در توقيع ديگر در جواب شيعيان نوشت: «و أمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فيها إلى رواة احاديثنا». و امر راجع به روات اخبار شد. اما نه به اين معنى كه اصلا وجود بزرگان و ابواب و نواب منقطع شد. بلكه ابواب و نواب تشريف دارند». (3)

«امام بى نايب نمى شود و خانه بدون باب معنى ندارد. بلكه مى گوئيم امام بى مأموم نمى شود. مأموم امام امثال ماها نيستيم. زيرا ما ايتام اقتدا به امام ننموده ايم و مأموم واقعى كسى است كه من كل حيث اقتدا به امام كرده و نماينده صفات امام شده باشد و اگر اين

ص: 128

چنين اشخاص در ملك نباشند معلوم است كه وجود امام العياذباللَّه خاصيتى نبخشيده.

پس نعوذباللَّه وجود امام لغو شده است و اين محال است كه ملك خدا بى امام و پيشوا باشد و محال است كه امام باشد و مظهر و نماينده نداشته باشد». (1)

«محال است زمين از وجود آنها (ابواب و نواب) خالى شود ولى معروف ما نمى شود و نص شخصى بر آنها نمى شود و غايب هستند مثل اينكه خود امام تشريف دارند اما غايب هستند». (2)

«يك چنين شخصى كه مقام و درجه او مانند سلطان است به فرمايش امام عليه السلام براى هر عصرى سلمانى است در اصطلاح او را ناطق ناميده اند و آينه ناطق واحد هم هست؛ زيرا فرد اكمل در ميانه متعددين و نقطه مركز و قطب آنها يكى است و تعدد مركز محال است و مركز نقطه را گويند كه نسبت او به جميع اطراف محيط على السّواء باشد بدون تفاوت و چنين نقطه در هر دايره كه باشد منحصر به فرد است؛ زيرا آن نقطه به منزله قلب است كه اول و اشرف و الطف و اكمل جميع اعضاء بدن است». (3)

«خلاصه آنكه مطلب مشايخ ما- اعلى اللَّه مقامهم- اين بوده كه ثابت نمايند در ميانه بزرگان شيعه در هر زمانى يك همچو فرد كاملى هست كه فوق همه آنها است و حاكم و رئيس و فرمانفرماى بر جميع آنها است و اول كسى است در ميانه رعيت كه فرمان امام عليه السلام به او مى رسد و از اراده امام عليه السلام او اول مطلع مى شود». (4)

«خلاصه مطالب ايشان (مشايخ و علماى شيخيه) اثبات وجود چنين كسى است در هر زمان و فرموده اند براى حضرت امام زمان- عجل اللَّه فرجه- يك همچونوكر مقرّبى كه تمام امر و اراده و قدرت خود را در جميع آنچه كه خداوند محول به او فرموده به وسيله آن نوكر اجرا مى فرمايند». (5)

ص: 129

«امام را مشيت خدا و قدرت خدا و دست خدا در اجراى جميع امور وجوديه و كونيه و شرعيه بدون استثنا مى دانيم و امام را باب خدا و سبيل خدا و سبب اعظم جميع امور عالم مى دانيم و امام خليفه خدا و صاحب ولايت عامّه مطلقه بر جميع ما سوى اللَّه و شاهد و مطلع بر كل موجودات است. و مشايخ ما- اعلى اللَّه مقامهم- از ادلّه كتاب و سنت و عقل و اجماع و ضرورت مقام امام را به شرح فوق استنباط نموده اند و بيان فرموده اند و نسبت به شخص فوق الذكر كه نايب خاص امام و ناطق واحد و باب امام است قائل هستند كه نيابت مطلقه دارد از امام عليه السلام همانطور كه شعله چراغ از آتش غيبى نيابت دارد. و محل بروز تمام صفات آتش است». (1)

اما ركن رابع كه عرض شد همه دوستان آل محمد صلى الله عليه و آله و خاصه علماى اعلام و محدثين و فقها معرفت همه آنها از ركن رابع است و چه مانع است كه معرفت عالم شيخى هم از ركن رابع باشد. (2)

«معرفت اشخاص كاملين از نقبا و نجبا يا همان شخص اول آنها كه ناطق آنها باشد و لو اينكه از كمال معرفت است اما براى ناقصين از رعيت امروز اين نعمت حاصل نمى شود و نمى توانيم آنها را بشناسيم و كسى آنها را مى شناسد كه به مقام آنها رسيده باشد و همچو كسى هم اگر پيدا شد مثل آنها است و خود را معرفى به من و شما نمى كند يعنى ما او را هم نمى توانيم بشناسيم و براى امثال ما در اين ايام همان معرفت نوعيه و حواله به غايب كافى است ...». (3)

«البته بزرگان و كاملين در ميانه تشريف دارند و معرفتشان هم واجب است اما ما آنقدر هنوز ناقصيم كه نمى شناسيم كمااينكه معرفت خود امام هم واجب است امام از بى معرفتى و بى اعتقادى ماها ناچار غايب شده است و همه مى دانيد كه اصل وجود امام براى اين است كه ظاهر باشد و تربيت فرمايد و براى اين نيست كه غايب باشد و دسترسى به او نداشته باشيم، و پس معرفت اولياهم به همين طور واجب است و تشريف هم

ص: 130

دارند و حتى در اخبار عددشان را هم فرموده اند». (1)

«لفظ ناطق درباره بعضى شيعيان هم يعنى كاملين و بزرگان ايشان مانند حضرت سلمان- رضوان اللَّه عليه- يا امثال آن بزرگوار هم كه آئينه سر تا پا نماى امام عليه السلام هستند و مبلغ و مؤدّى از جانب او و باب امام عليه السلام هستند اطلاق مى شود». (2)

«لفظ ناطق البته ناطق حقيقى ائمه اطهارند- صلوات اللَّه عليهم- و بعد از ايشان انبياء خدا- صلوات اللَّه- عليهم ناطق و مؤدّى از خداوند هستند و بعد از ايشان هم بزرگان و كاملين شيعه ناطق هستند. منتهى آن شيعه اعلم و اكمل و آنكه از همه جهت شخص اول آنها و باب اعظم امام عليه السلام است «ناطق حقيقى شيعيانى است كه دون درجه اويند؛ زيرا بلا واسطه از امام عليه السلام مى گيرد و به ديگران مى رساند». (3)

«و اينكه ملاحظه مى شود مشايخ عظام- اعلى اللَّه مقامهم- اصرار زياد در بيان اوصاف ايشان و مراتب و مقاماتشان و لزوم اطاعتشان فرموده اند براى اين است كه مردم معرفت نوع ايشان را پيدا كنند كه اگر در وقتى شخص ايشان را ديدند بشناسند و جاهل نباشند». (4)

«و اما آنچه كه ملاحظه شده كه مشايخ ما- اعلى اللَّه مقامهم- در كتب خود از لزوم معرفت اين بزرگواران و وجوب طاعت ايشان و واسطه بودن ايشان بيان فرموده اند، مراد از آن وجوب معرفت نوعى است. با اينكه معرفت شخصيه امثال آن بزرگواران هم محال نيست، بلكه اگر خود را معرفى فرموده اند معرفت و اطاعتشان واجب هم هست كمااينكه شخص امام عليه السلام را هم در اين زمان كه زمان غيبت است اگر كسى ببيند محال نيست». (5)

«و شيخ عبدالرضا ابراهيمى» در كتاب: «سياست مدن» در جواب يكى از طلاب قم مى نويسد: «معنى ركن رابع بطور اجمال معرفت شيعه است و اسم كسى نيست و

ص: 131

موضوع اين معرفت همه شيعيان از عالى و دانى و عالم و جاهل و صغير و كبير مى باشند و رجحان اين معرفت به تفاوت افراد موضوع و انواع آن، از پايين ترين درجه انواع استحباب تا بالاترين درجه انواع وجوب فرق مى كند ...». (1)

«بنابراين اركان دين بدين شرح اند: ركن اول معرفت خداوند عالم است و متفرع بر آن وجوب اقرار به وحدانيت او در جميع اسماء و صفات و افعال و عبارت ها است و اقرار به عدل فرع توصيه صفات است. ركن دوم معرفت حضرت پيغمبر است- صلى اللَّه عليه وآله- كه حجت خداوند و قائم مقام او در همه عوالم است و متفرع بر آن وجوب دوستى او و اقرار به جميع ما جاء به است از احكام شرايع و اخبار او از عوالم غيب كه از آنجمله اقرار به رجعت و حشر و نشر و معاد و معراج و ثواب و عقاب خداوند عالم است. ركن سوم معرفت ائمه اثنى عشر صلوات اللَّه عليهم اجمعين كه بعد از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله حجج خداوندند در ميانه ما و دوازدهمى ايشان- عجّل اللَّه فرجه و سهّل مخرجه- امام زمان و سلطان زمين و آسمان است الّا اينكه از نظرها پنهان است و روزى به امر خداوند عالم ظاهر خواهد شد و زمين را پر از عدل و داد خواهد فرمود و متفرع بر اين اصل و جوب دوستى ايشان و اقرار به فضائل ايشان و حقيقت جميع فرمايشات ايشان است. ركن چهارم معرفت شيعيان ايشان و دوستى آنها است كه موضوع احكام خدا و رسول و ائمه طاهرين اند صلى الله عليه و آله بعضى به حكم ايشان حاكمند و بعضى محكوم و بعضى تابعند و بعضى متبوع، و حكّام و متبوعين بعضى ظاهرند و مشهور و بعضى خائفند و مغمور، هر يك به كارى مأمور و بر حسب حال استعداد اهل زمان علم خود را ظاهر مى فرمايند و ابلاغ احكام خداوند عالم را مى نمايند و آنها راويان اخبار و ناقلان آثار و حجج پروردگارند و هم از طرف حضرت صاحب الامر- عجل اللَّه فرجه- مأمور به رجوع به ايشانيم چنانچه در توقيع شريف است: «أمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فيها إلى رواة احاديثنا فأنّهم حجتى عليكم وأنا حجةاللَّه ...». (2)

ص: 132

مسئله دوم: با توجه به قبول تعريف مذكور، باب امام ثانى عشر، از آغاز غيبت كبرى تاكنون، ظاهر است و معرفت به آن ميسر!

«سركار آقا» در كتاب «فهرست»، مى نويسد: «و اما معرفت ابواب و نواب» و كاملين از شيعه در اين ايام بر ما ميسر نيست. و باب مخصوص ايشان در غيبت ايشان غايب است. همانطور كه در حديث مفصل فرموده اند، كه باب ثانى عشر با غيبت ثانى عشر غايب مى شود، و در ساير اخبار بيان شده». (1)

«خاصيتى امروز در اينكه كاملين معروف مردم باشند نيست، زيرا با معروف بودن يا بايد اعمال قدرت بفرمايند و مردم را وادار به اطاعت و تسليم نمايند كه هنوز حكمت اقتضا نكرده و وقتش نرسيده و مؤمن و كافر هنوز جدا نشده اند و اگر شده بودند شخص امام عليه السلام ظاهر مى شد و چون ظاهر نشده معلوم است كه هنوز وقت اينگونه ظهور نيست و بايد امر به ترتيب ظاهر باشد نه آنطور كه در ظهور امام است». (2)

«مشايخ اعلى اللَّه مقامهم در ضمن اينكه اثبات وجود ايشان را نموده اند و وجوب معرفت ايشان را در صورت امكان فرموده اند، بيان فرموده اند كه ظهور ايشان و معروف بودنشان براى مردم بسته به مصلحت خلق است و هيچ مانعى هم نيست كه اگر يك موقعى مصلحتى اقتضا كند، خداوند يكى از ايشان را معرفى فرمايد و دليلى نيست كه خداوند هيچوقت ايشان را معرفى نفرمايد بلكه در اصل خلقت ايشان را خلق فرموده است كه معرفى فرمايد نهايت در اين زمان هاى غيبت كه معرفى نفرموده مى گوئيم مصلحت نبوده و مقتضى نبوده اگر يكوقتى مصلحت اقتضاء كند معرفى مى فرمايد باز اگر مصلحت تغيير كرد مخفى مى شوند». (3)

«پس منظور علماء و مشايخ اعلى اللَّه مقامهم و ما كه تابع ايشانيم تقيه در اين اظهارات نيست وحقيقت همين است كه نقباء و نجباء و ابواب كليه امروز ظاهر نيستند». (4)

ص: 133

مسئله سوم: از نظرگاه شيخيه معرفت نوعى به نواب و ابواب امام غائب است آيا شخصى هم لازم است؟

«سركار آقا» در كتاب «فهرست»، مى نويسد: «مشايخ بيان فرموده اند كه حجت هاى خدا در هر لباسى هم ممكن است باشند و الان كه تشريف دارند و ما ايشان را نمى شناسيم در هر لباسى كه ميل دارند هستند شايد در لباس تاجرى باشند شايد در لباس كاسبى يا زارعى باشند شايد در لباس اهل علم باشند و اين لباس از همه لباسها بر ايشان مناسبتر است». (1)

«مراد از معرفت كاملين معرفت نوعيه است نه معرفت شخصيه». (2)

مسئله چهارم: چنين معرفتى در صورتى كه لازم باشد، به خاطر اينست كه اگر كسى ادعاى نايب امام و بابيت نمود ضابطه اى براى صحت قول او داشته باشيم

«سر كار آقا» در كتاب «فهرست»، مى نويسد: «بلى اگر عالمى صاحب علم و عمل و كمال و صاحب تصرف در ملل باشد و همان صفاتى كه براى نايب خاص امام فرموده اند يك وقتى در كسى ديديم و ادعائى هم كرد و شكى بر ما باقى نماند، البته از او قبول هم مى كنيم و چرا نبايد قبول كنيم؟ ولى اينها فعلًا فرضهائى است كه مى كنيم و خود را مشق مى دهيم كه اگر يك وقتى شخصى نايب با علاماتى كه فرموده اند و داشته ايم اظهار امر كرد و خداوند هم او را تأييد فرمود و كذب او را ظاهر نفرمود و بر ما يقين حاصل شد فوراً بپذيريم ان شاءاللَّه، پس بيانات مشايخ ما اعلى اللَّه مقامهم براى اين است». (3)

مسئله پنجم: آيا بزرگان شيخيه خود مدعى دارا بودن چنين مقامى هستند يا نه؟

«حاج محمد كريم خان كرمانى»، در كتاب «رساله سى فصل» مى نويسد: «فصل دويم در جواب مسئله دويم كه ركن رابع در اين زمان مهم و مفترض الطاعه هستم اين افترا را به دو لحاظ جعل كرده اند يكى به جهت رنجانيدن خاطر سلاطين و حكام و خواسته اند به ايشان برسانند كه فلانى خود را مفترض الطاعه مى داند و جمعى به او

ص: 134

گرويده اند و اگر بخواهند خروج بر سلطان كند جميع مصدقين او اطاعت او را مى كنند و خروج خواهد كرد و خود را ركن ايمان مى داند و هر كسى معتقد به او نباشد كافر است و يكى به جهت رنجانيدن خاطر علما و ساير مؤمنان كه فلانى خود را مفترض الطاعه مى داند و اطاعت شما را لازم نمى داند و مردمى كه اطاعت او نمى كنند ايشان را كافر مى داند و خداى و احد و قهار مى داند كه اين لفظها بر زبان من جارى نشده و از قلم من صادر نشده و إلى الآن متجاوز از صد و بيست كتاب من تصنيف كرده ام و همه حاضر است و اين مطلب در هيچ يك از اين كتاب ها نيست و مسلمى از من نشنيده، حال يا من دروغ مى گويم يا آن مفترى و لعنت خدا و رسول و ملائكه بر كسى كه دروغ گفته باشد و به لعنت كل خلق گرفتار شوم اگر خيال اين ادعا را براى خود كرده ام. خدا حكم كند ميان من و ميان اين افترا زنان و چگونه مى شود كه من اين ادعا را كرده باشم يا نوشته باشم و حال اين كتاب را بر خلاف آن بنويسم؟ هيچ عاقل اين كار را مى كند و خود را پيش دوست و دشمن كذاب قلم دهد؟

گذشته از اين، از خدا و رسول و ائمه چگونه شرم نكنم و ادعاى مقام ايشان را براى خود كنم، مگر به جز خدا و معصومين ممكن است كه كسى مفترض الطاعه باشد. من در گرو معاصى خود مى باشم و ترسانم از عقاب خدا و عتاب معصومين، چگونه خود را مفترض الطاعه مى گيرم؟ و بودن من ركن رابع اگر مقصود از كاملين شيعيان باشد واللَّه خيال آن را نكرده ام و ادعاى بودن از كاملين شيعه را با وجود معاصى و روسياهى كه دارم از اكبر معاصى مى دانم براى خود، بلكه واللَّه ادعاى تشيع را ندارم چرا كه شيعه كسى است كه شعاع امام باشد و در جزئى و كلى تابع امام و من عاصى و روسياهم و اميدوارم كه از دوستان شيعيان باشم و اگر مقصود فقاهت است اختصاصى به من ندارد و همه مواليان كه فقيه اند و مجتهدند به آن اسم موسوم اند و همه به آن لحاظ كه سابقاً نوشتم ركن رابع ايمانند و هر كسى كه مجتهد نيست بايد اخذ دين خود را از ايشان نمايد و لكن ادعاى اين سخن را وسيله تهمت و افترا كرده اند و شاخ و برگ بر آن نهاده اند و اگر ايمان اين ركن را ندارند پس ايشان چگونه ادعاى اجتهاد دارند و مى گويند كه هر كس مجتهد نيست بايد در مسائل فروع تقليد ما را كند، بارى خدا حكم كند ميان ما و ميان اين جماعت.

ص: 135

فصل سوم در جواب از مسئله سوم كه گفته اند: ركن رابع يك شخص معين است در هر زمان. اين هم افترائى عظيم است كه برما بسته اند و اعتقاد ما آن است كه ركن رابع ايمان علما و اكابر شيعه اند و ايشان در هر عصر متعددند و آنچه از احاديث برمى آيد، در هر عصر ايشان بيش از هفتاد نفرند و حديث آن در «عوالم» در جلد احوال ائمه است- سلام اللَّه عليهم- و كتب من و مشايخ من مشحون است به ادله تعدد آنها و اخبار روايت كرده ايم بر نفوذ آنها. آخر كتبى كه من نوشته ام در ميان خلق منتشر است، چرا به آنها رجوع نمى كنيد كه ديگر از اين شبهات بر شما وارد نيايد؟ و چرا به تهمت زنان به كتب من و مشايخ من اجتماع نمى كنيد؟ اعادى براى عوام فريبى اين افترا را بسته اند كه مردم را به وحشت اندازند و به اين واسطه به ايشان برسانند كه فلانى ساير علما را بر باطل مى داند و خود را مرجع كل روى زمين مى داند و هر كس او را نشناسد و اعتقاد به او نداشته باشد او را ضال و مضل مى داند و خدايا تو را گواه مى گيرم و پيغمبران و خلفاى تو را كه من چنين امرى را خيال نكرده ام و چنانكه گفتم خود را در زمره شيعيان خالص نمى دانم بلكه اگر از جمله مواليان شيعيان كامل باشم به آن افتخار مى كنم، من كجا و هوس لاله به دستار زدن. خدايا حكم كن ميان ما و اين جماعت.

و اما لزوم معرفت يك نفر از اشخاص ركن رابع، خدايا تو مى دانى كه اعتقاد ندارم و هر كس از دوستان چنين گويد او را برخطا مى دانم و هر كس از دشمنان چنين افترائى برما بندد تو احكم الحاكمينى. بلى حرف من آن است كه ركن رابع ايمان كه فقها و علماى شيعه اند بايد غير فقها تقليد ايشان كنند و هر يك را كه عالم و عادل و فقيه دانند هركس تقليد هر يك از ايشان را مى خواهد بكند مجزى است و مثاب است بلاشك. اين دين من است كه به اين دين زنده ام و به اين دين محشور مى شوم ان شاء اللَّه. دشمن هر چه مى خواهد بگويد، اگر من دين را براى خدا مى خواهم باك ندارم از هركه از اين تهمتها و در راه خدا بايد متحمل شوم و ان شاء اللَّه مى شوم». (1)

«فصل چهارم در جواب مسئله چهارم كه شيخ مرحوم و سيد مرحوم اعلى اللَّه

ص: 136

مقامهما ركن رابع بوده اند هر يك در عصر خود، اما بودن ايشان ركن رابع به آن طور كه گفتم كه ايشان فقيه جامع الشرايط و جايز التقليد و عالمى از علما شيعه بودند شك و شبهه در آن ندارم و تحاشى از آن نمى نمايم و اقرار به آن دارم. خدا و خلق بدانند و ايشان را در عصر خود اعلم از كل مى دانم، شاهد به غايب برساند و ايشان اعلم و اتقى و اورع و ازهد واصدق وافقه و اكمل از كل علماى معاصرين بوده اند و ايشان را چنين شناخته ام.

واما ركن رابع را در عصر ايشان مخصوص ايشان دانم حاشا و كلّا، منحصر به ايشان نبوده است بلكه اشخاص عديده بوده اند و همه عالم و همه متقى و همه عادل و جايز التقليد و حامل دين و احكام آل صلوات اللَّه عليهم اجمعين و خداى يگانه گواه است كه من ابداً اين ادعا را از سيد مرحوم نشنيده ام، با وجودى كه نهايت محرميت را به ايشان داشته ام و درباره شيخ مرحوم هم اين ادعا را نشنيده ام ابداً و در كتب ايشان نديده ام؛ بلكه كتب ايشان پر است از دليل تعدد ركن رابع در هر عصر چنانكه شيخ مرحوم در كتاب رجعت به آن تصريح فرموده و سيد مرحوم در شرح قصيده و غير آن نوشته اند و حقير هم در كتب خود حتى «ارشاد العوام» نوشته ام، آخر به اين كتاب ها رجوعى كنيد و جواب از اين افتراها خود بدهيد و اين قدر مرا مشغول به جواب از اين سخنان واهى نكنيد؛ چرا كه زبان بدگو و بدخواه دراز است و هر روز تهمتى و افترائى اختراع مى كنند». (1)

«من امروز بابى مخصوص ميان امام و خلق نمى دانم و از دين من نيست و مدعى را كذاب و مفترى مى دانم و مرجع در زمان غيبت همين علما هستند و در اخبار نديده ايم واحدى از علما روايت نكرده است كه بابى در زمان غيبت خواهد آمد». (2)

«سركار آقا» در كتاب «فهرست»، مى نوسيد: «مراد ما و مشايخ ما اعلى اللَّه مقامهم اين بوده كه عالم شيخى يعنى آن باب و نايب خاص امام و همان شخص اول بعد از امام عليه السلام و همان «ناطق واحد» است، بخدا قسم كه منظور اين نبوده و نيست و تهمت و افترائى صرف است و هيچوقت همچو نيتى نداشته اند». (3)

ص: 137

«واين شهرتى را هم كه مخالفين ما مى دهند كه مسئله ركن رابع با بيان وحدت ناطق را شيخ مرحوم و سيد مرحوم اعلى اللَّه مقامهما نفرموده اند دروغ محض است يا بى اطلاعى صرف». (1)

«به فرمايش سيد مرحوم اعلى اللَّه مقامه براى ظهور و تشييد امر ركن رابع اسبابى خداوند قرار داده كه ايشان از آن اسبابند اين يك نعمت ابتدائى است و بخت خدا داد است و مرحمتى است». (2)

«سابقين از علما به واسطه مشكلات و موانعى كه داشته اند يا مصلحت در اظهار اين معارف نمى ديدند و استعداد مردم كم بود و شيعيان در تحت تسلط ديگران بودند و تقيه زياد داشتند به اين تفصيل كه مشايخ ما بيان فرمودند بيان نكردند و به اشاره گذراندند و بيشتر خود را مشخص به بيان احكام ظاهرى پاكى و نجسى و خريد و فروش نمودند و در بيان حقيقت ولايت و معرفت اهتمام زياد نشده، لاحقين هم به جهاتى كه عرض شد خوددارى كردند و خدا خواست كه اظهار و ابراز اين امر بزرگ منحصر به مشايخ ما اعلى اللَّه مقامهم گرديد». (3)

«و اما شخص ناطق واحد يعنى باب اعظم و نايب خاص امام عليه السلام را هيچ وقت مشايخ ما اعلى اللَّه مقامهم نفرموده اند كه ايشانند يا غير ايشان و فقط وجود چنين شخصى را در هر زمان به ادله زيادى كه دارند اثبات مى كنند، نه معرفت شخصى او را، زيرا مكلف به معرفت چنين شخصى به طور تعيين در زمان غيبت نيستيم، ولو آنكه حكم اولى خدا و رسول و تماميت معرفت شناختن آن شخص است؛ همچنانكه معرفت امام زمان هم از حكم اولى است، اما امروز ميسر نيست، همچنين معرفت ابواب و نواب امام هم امروز ميسر نيست و نشايد. در صد جاى كتب مشايخ ما اعلى اللَّه مقامهم به تصريح بيان شده و علماى ما اعلى اللَّه مقامهم خودشان راوى فرمايش حضرت صادق عليه السلام در همه جا هستند كه مى فرمايند: باب امام ثانى عشر با غيبت ثانى عشر غايب مى شود پس چطور خودشان

ص: 138

چنين ادعا مى كنند». (1)

«مى گويند منظور شما اين است كه اين صفت را بر مشايخ خودتان اثبات كنيد و عالم خود را ناطق واحد مى دانيد و ركن رابع مى گوئيد. عرض مى كنم واللَّه العظيم كه مراد مشايخ ما اعلى اللَّه مقامهم اين نبوده و قصد اشخاص ايراد و اعتراض بى جا و غرض ورزى است و مى خواهند مردم را به اشتباه بيندازند و دشمنى بر ما زياد بكنند». (2)

«شيخ عبدالرضا ابراهيمى» مى نويسد: «عرض مى كنم ابداً چنين مرادى نداشته ام كه اين ناچيز و مشايخ من اعلى اللَّه مقامهم به مقام امثال حضرت سلمان العياذ باللَّه رسيده ايم، اما خود اين ناچيز كه خود را در زمره علما نمى شمارم و اگر خاك راه بزرگان دين باشم افتخار مى كنم و اگر چهار كلمه مى نويسم خوشه اى از خرمن علم ايشان و مأخوذ از فرمايشات ايشان است كه آنها هم مأخوذ از فرمايش خداوند و پيغمبر و ائمه اطهار عليهم السلام است و بدون شكسته نفسى عرض مى كنم كه از خود چيزى نمى دانم و خداوند را بر اين عرض شاهد مى گيرم.

و اما درباره مشايخم اعتقادم اين است كه از علماى بزرگ شيعه اند، ولى ابداً نگفته ام و ننوشته ام نه در اين «كتاب درهاى بهشت» و نه در هيچ كتاب ديگر كه آن بزرگواران هم شأن شيعيان بزرگ امثال حضرت سلمان صلواة اللَّه عليه بوده اند». (3)

ودر كتاب «پاسخى به كتاب مزدوران استعمار»، مى نويسد: «اما آنچه زير عنوان ركن رابع نوشته «آنها اين ركن چهارم را به نام شيعه خاص ناميدند» و بعد از چند سطر نوشته «و سر بسته او را تا مقام پيغمبرى هم بالا مى برند» و بعد از چند سطر نوشته «شيخ احمد مدعى اين مقام بود و پس از او سيد كاظم هم چنين ادعا داشت» عرض مى كنم خداوند آدم دروغگو را لعنت كند، كجا اين ادعا را نموده اند؟ اگر در نوشته جات ايشان است نشان دهد، اگر نيست چرا تهمت مى زند، آقاى اميرى شما كه خودتان و پدرانتان از شيخيه بوده ايد، آيا هيچ چنين چيزى شنيده ايد يا در كتب مشايخ ديده ايد؟ اگر مشايخ ما اعلى اللَّه

ص: 139

مقامهم علومى اظهار فرموده اند لازمه آن نيست كه به مقام نبوت رسيده باشند». (1)

و در كتاب «تكريم الاولياء» مى نويسد: «اولًا كاملين از شيعه جماعتى هستند و منحصر به يكى از آنها نيست، ثانياً اگر كسى توصيف جماعتى را بكند، اين ادعاى اينكه خودش از آن جماعت است نيست و اگر اينطور باشد هر كس ذكر فضائل ائمه اطهار عليهم السلام را بكند بايد مثل شما به او تهمت نزنند كه تو ادعا دارى نعوذ باللَّه يكى از دوازده نفس مقدس هستى يا خود را در رتبه آن بزرگواران مى دانى و در هيچ جاى اين كتاب و هيچ كتابى از كتاب هايشان ادعاى نيابت خاصه امام عصر عجل اللَّه فرجه را نداشته اند، سهل است كه ادعاى نقابت و نجابت هم نداشته اند ولى پيش از شما هم اين نسبت ها را به آن بزرگوار مى داده اند و در اينجا عين فرمايش ايشان را در كتاب چهار فصل براى شما مى نويسم كه بگويند تا چه اندازه سخن شما دور از حقيقت است.

فرموده اند: و اگر مقصود از ركن رابع نقيب و نجيب است به طورهائى كه وصف شده است در اخبار و در بعضى كتاب ها نوشته ام و مرا كسى از شما نقيب بگويد يا نجيب از او و اللَّه العظيم كه بيزارم و ملعون است او، چرا كه غلو است در شأن من و واللَّه من قابل آن مقامات نيستم و هرگز بر زبان من و بر قلم من و بر خاطر من جارى نشده است، و خدا مرا لعنت كند اگر چنين ادعائى كرده باشم يا داشته باشم و روز قيامت مخاصمه مى كنم با كسى كه اين نسبت عظيم را به من بدهد و او ملعون و فاسق است در نزد من، تا آخر فرمايشات.

و اما آنچه بر ميرزا على محمد انكار فرموده اند اين بوده كه آن ملعون اول ادعاى نيابت كرده بعد ديد كه احمق زياد است ادعاى امامت كرده و باز چون ديده از اين مراتب مردم احمقترند ادعاى نبوت كرده و مزخرفاتى به اسم بيان در مقابل قرآن آورده و شرع جديدى در مقابل شرع حضرت پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله آورده و حال اينكه حضرت پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله خاتم انبياء است و شرع او خاتم شرايع است و حلال او تا روز قيامت حلال است و حرام او تا روز قيامت حرام و ائمه اطهار عليهم السلام دوازده نفرند، نه كمتر و

ص: 140

نه بيشتر و آخرى آنها زنده و باقى است و روزى كه خداوند اذن بفرمايند ظهور خواهد كرد و زمين را پر از عدل و داد مى فرمايند و آن بزرگوار فرزند حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام است از بطن نرجس خاتون و نمى شود كه پسر ميرزا رضاى بزاز شيرازى امام باشد و نفس ادعاى نبوت و امامت در اوقات غيبت دليل بربطلان ادعاى مدعى است، چه لازمه آن انكار دين اسلام است و مذاهب شيعه و اگر اين ادعاها را نكرده بود و اكتفا به ادعاى بابيت كرده بود بطلان قولش از آن جمله نبود كه گفته امام عليه السلام بابى دارد چون اين مضمون احاديث و اخبار اهل بيت اطهار عليهم السلام است ولى بطلان قولش از آن جمله بود كه ادعا كرده كه خودش باب امام عليه السلام است. چون اولًا در همان اخبار كه فرموده اند هر امامى بابى دارد در همان اخبار است كه باب امام ثانى عشر با غيبت امام ثانى عشر غايب مى شود و بنابراين هر كسى چنين ادعائى در زمان غيبت بكند دروغگو است.

و ثانياً آنكه صاحب اين مقام، آيات و علاماتى دارد كه هر كسى بدون داشتن آيات و علامات ادعاى اين مقام را بكند يقيناً درغگو است و خداوند فرموده است: قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ: يعنى بگو دليلتان را بياوريد اگر راستگويان هستيد، و علامات صدق را برهان قرار داده است و از علامات صاحب اين مقام اين است كه بايد واقف بر جميع علوم و اعلم علما و احكم حكماى روى زمين باشد و از علوم امام عليه السلام همه آنچه را كه در خور فهم شيعه و در مقام شيعه است داشته باشد و صاحب تصرفات باشد و امام عليه السلام بردست او كرامات جارى فرمايد و واسطه ايصال همه فيوض به كافه رعيت و عرض حاجات رعيت به امام عليه السلام باشد و هيچ يك از اين علامات در آن بدبخت نبود، حتى سواد عربى هم نداشت و هيچ علمى نداشت كه ابراز دارد و حتى احكام شرع حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله را درست نمى دانست و متشرع به شرع آن حضرت نبود و از دين اسلام مرتد شده بود و هيچ قدرت و تصرفى در ملك نداشت و هيچ كرامتى امام عليه السلام بردست او جارى نفرمود و به اين ادلّه و ادله بسيار ديگر بود كه مصنف كتاب مبارك «ارشاد العوام» در رسائل متعدده بر آن ملعون رد فرمودند و خود آن جناب هم ابداً دعوى اين مقام را نداشت بلكه مقامات پائين تر مثل نقابت و نجابت را هم نداشتند و عين فرمايشات ايشان

ص: 141

را ملاحظه نموديد و نمى دانم شما را چه بر اين داشته است كه بر چنان عالم پرهيزگار و بزرگوارى چنين تهمت هائى بزنيد؟ يا از اين جهت است كه از باب عادت اهل روزگار به شنيده ها بى دليل وبرهان، دين ورزيده ايد وبا آن بزرگوار منافرت پيدا كرده ايد و مثل بعضى حكام جور، اول تصميم به محكوميت ايشان گرفته ايد و بعد محاكمه را شروع كرده ايد؟ يا آنكه اصل اين مراسلات و سؤال و جواب ها از شما نيست و مصاحب سوئى داريد؟ كه دشمن دوستان محمد و آل محمد صلى الله عليه و آله است و به تلقين او اين مطالب را بدون آنكه تعمق و تدبير در مطالب آن كتاب بكنيد از باب جوانى و بى تجربگى اقدام به نوشتن اين مطالب نموده ايد و غافل از آن بوده ايد كه شيطان براى اضلال مؤمنين به همه لباسى در مى آيد و به نام خدا و رسول بر عليه خدا و رسول سخن مى گويد و ساده دلان را فريب مى دهد». (1)

ص: 142

(و اما حوادثى كه براى شما پيش مى آيد، رجوع كنيد به راويان حديث ما، زيرا آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آنان مى باشم.)

2- توقيع امام عليه السلام به چهارمين نائب خود «ابوالحسن على بن محمد سمرى» در آستانه مرگ اوست. كه از «شيخ صدوق» (1) روايت نمودند كه «حسن ابن احمد» مكتب گفت: در سالى كه ابوالحسن على بن محمد سمرى وفات يافت، من در بغداد بودم. چند روز پيش از رحلتش بخدمت وى رسيدم. ايشان توقيعى كه از ناحيه مقدسه صادر شده بود براى مردم چنين خواند:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم يا علىَّ بْن محمّد السمرى أعظم اللَّه أجر إخوانك فيك فإنّك ميّت، ما بينك و بين ستّة أيّام فاجْمَعْ أمرك و لا توص إلى أحدٍ فيقوم مقامك بعد وفاتك، فقد وقعت الغيبة التامّة، فلا ظهور إلّا بعد إذن اللَّه تعالى ذكره، و ذلك بعد طول الأمد و قسوة القلوب و امتلاء الأرض جوراً، و سيأتي شيعتي من يدّعى المشاهدة، ألا فمن ادّعى المشاهدة قبل خروج السفياني و الصيحة فهو كذّاب مفترٍ و لا حول و لا قوة إلّا باللَّه العليّ العظيم.

(اى على بن محمد سمرى! خداوند پاداش برادرانت را در مرگ تو بزرگ گرداند؛ چرا كه تو تا شش روز ديگر خواهى مرد. پس به كارهاى خود رسيدگى كن و به هيچ كس به عنوان جانشين خود وصيت منما كه غيبت كامل واقع شده است. من آشكار نمى شوم مگر بعد از اجازه پروردگار عالم و اين بعد از گذشت زمان ها و قساوت دل ها و پر شدن زمين از ستم خواهد بودو عن قريب در ميان شيعيان كسانى پيدا مى شوند كه ادعا مى كنند مرا ديده اند. آگاه باش كه هر كس پيش از خروج سفيانى و صيحه آسمانى ادعا كند كه مرا ديده است، دروغگو است و افترا مى بندد. و لا حول و لا قوة إلّا باللَّه العليّ العظيم.

حسن بن احمد بن مكتب گويد، از روى اين توقيع نسخه ها نوشتيم و از نزد وى بيرون آمديم؛ چون روز ششم شد، نزد وى باز گشتيم، ديديم در حال جان دادن است، به

ص: 143

او گفتند: جانشين شما كيست؟ گفت: خدا را امرى است كه خود رساننده آن است، و جان داد.

«مجلسى» در كتاب: «بحار الأنوار» ذيل اين توقيع، عقيده شيعه اماميه را چنين نگاشته است: «لعلّه محمول على من يدّعى المشاهدة مع النيابة و إيصال الأخبار من جانبه عليه السلام إلى الشيعة، على مثال السّفراء لئلّا ينافي الأخبار التى مضت وسيأتي فيمن رآه عليه السلام- و اللَّه يعلم» (1) اينكه مى فرمايد كسانى پيدا مى شوند و ادّعا مى كنند مرا ديده اند شايد مقصود از روايت فوق كسانى باشند كه ادعا مى كنند حضرت را ديده و از جانب وى نيابت دارند، و مى خواهند مانند سفراء اخبار آن حضرت را به شيعيان برسانند.

تا بدين ترتيب با اخبارى كه سابقاً گذشت كه افراد زيادى حضرت را ديده اند، منافات نداشته باشد، عنقريب هم در باب كسانى كه آن حضرت را در زمان هاى متأخر ديده اند بازخواهد آمدو خداى داند.

و از «شيخ محمد بن محمد نعمان» و «حسين بن عبيداله غضايرى» در كتاب «غيبت» شيخ طوسى، روايت شده است: هنگامى كه وفات ابوالحسن سمرى فرا رسيد، شيعيان نزد وى اجتماع نمودند و من از او پرسيدم: وكيل بعد از شما كيست و چه كسى بايد جانشين شما باشد؟ او سخنى در اين باره اظهار نداشت و گفت: «انّه لم يؤمربأن يوصى إلى أحد بعده في هذا الشأن» (2) من مأمور نيستم كه كسى را بعد از خود به عنوان نايب امام به مردم معرفى كنم. و «امام صادق عليه السلام» فرمودند: «يغيب الباب الثانى عشر بغيبة الإمام الثانى عشر» غايب مى شود باب ثانى عشر به غيبت امام دوازدهم. (3)

بدين مبادى و اصول، در غيبت كبرى، مقام بابيت مسدود، و رجوع به «علماء» در امر دين مفتوح گرديد.

با اين اعتقاد و با اينكه مشايخ شيخيه، احاديث مذكور را كراراً مورد تأكيد خاص قرار داده اند و بى آنكه آن احاديث را تأويل و يا تعبير و تفسيرى كنند، يكباره از اصل موضوع بريده و عنوان بابيت مى كنند؟!

ص: 144

براى توجه بيشتر و تأييد مطلب مذكور، نگاه مجددى به مطالب مندرج در آثار شيخيه- كه مذكور افتاد- مى اندازيم؛ تا نمونه هائى از اين تضاد را در نظرات شيخيه بشناسانيم.

«سركار آقا ابوالقاسم خان ابراهيمى» تصريح مى كند: «و به على بن محمد اجازه نفرمودند كه نص بر نايبى نمايد. و امر على الظاهر راجع به علما و فقهاء شيعه است كه رجوع به ايشان بايد بكنيم». (1)

«... تا به على بن محمد سمرى رسيد كه نايب چهارم آن حضرت بود. توقيع به نام او صادر شد كه تا شش روز ديگر از دنيا مى روى، وصيت به سوى احدى مكن» (2): «و در توقيع ديگر در جواب شيعيان نوشت: «أمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فيها إلى رواة حديثنا، و امر راجع به روات اخبار شد». (3)

و «حاجى محمد كريم خان كرمانى» تصريح مى كند:

«من امروز بابى مخصوص ميان «امام» و «خلق» نمى دانم و از دين من نيست. و مدعى را كذاب و مفترى مى دانم. و مرجع در زمان غيبت همين علما هستند و در اخبار نديده ام واحدى از علما روايت نكرده است كه بابى در زمان غيبت خواهد آمد». (4)

«ادعاى نيابت خاصه در زمان غيبت امام عليه السلام خلاف طريقه و سيرت شيعه است. ابداً در آثار اهل بيت يافت نشده است كه نايب خاصى در زمان غيبت خواهد آمد.». (5)

«ابداً» در آثار اهل بيت ديده نشده است كه درزمان غيبت نايب خاصى خواهد آمد». (6)

تا جائى كه «حاج محمد كريم خان» صريحاً مى نويسد: «ابداً در آثار اهل بيت ديده نشده است كه در زمان غيبت نايب خاصى خواهد آمد». (7) پس از اين بيان، سخن

ص: 145

«سركار آقا» را چگونه بايد فهميد كه مى نويسد: «خلاصه مطلب ايشان (مشايخ و علماى شيخيه) اثبات وجود چنين كسى در هر زمان فرموده اند. و براى حضرت امام زمان عجل اللَّه فرجه الشريف توجه يك همچو نوكر مقربى كه تمام امر و اراده و قدرت خود را در جميع آنچه كه خداوند محول به او فرموده، به وسيله آن نوكر اجراء مى فرمايند». (1)

ولى «حاج محمد كريم خان كرمانى» در رد ادعاى بابيت على محمد باب مى نويسد: «اگر جاهلى بگويد كه اين نايب خاص است و اين را امام به جهاد فرستاده اند، اولًا كه نايب خاص نص خاص مى خواهد ... اما طريق بخصوص براى اينكه اين مرد نايب است كه در زمان غيبت ممكن نيست؛ به جهت اينكه هيچ كس به خدمت امام نمى رسد». (2)

و در عين حال مشايخ مى نويسند و تأكيد مى كنند: «ابواب و نواب تشريف دارند» (3) «امام بى نايب نمى شود. و خانه بدون باب معنى ندارد» (4) «محال است زمين از وجود آنها (ابواب و نواب) خالى شود» (5) «بلى اگر عللى صاحب علم و عمل و كمال و صاحب تصرف در ملك باشد و همان صفاتى كه براى نايت خاص امام فرموده اند يك وقتى در كسى ديديم و ادعا هم كرد و شكى بر ما باقى نماند البته از او قبول مى كنيم و چرا نبايد قبول كنيم». (6) و «حاج عبد الرضا ابراهيمى» تصريح مى كند:

«اين بود آنچه كه در اين اوراق از حالات نواب خاصه امام عليه السلام كه معروف و مشهور بودند، خواستم براى مزيد بصيرت شما بنويسم و هميشه امثال اين بزرگواران تا ظهور حضرت قائم عجل اللَّه فرجه در ميانه خلق هستند». (7)

ص: 146

ولى على رغم نظريه مؤلف اين كتاب، شيخيّه و حاج محمد كريم خان، اين دو عقيده را متناقض يا متضاد يكديگر نمى دانند.

و اگر چه در اين خصوص اشاره صريحى نكرده اند، ولى از بررسى دقيق در آثار آنان چنين برمى آيد كه حلقه هاى متصل كننده اى بين دو عقيده مذكور، در نظر آنان خطور كرده است كه مى بايست جهت دستيابى با تحليلى نهائى از تداوم بابيت در عصر غيبت كبرى، آنها را مورد تحقيق قرار بدهيم:

1- اشاره و استناد به رواياتى است كه در آن وجود ابواب امام را در همه زمان ها از ابتداء تا ظهور حضرت مهدى عليه السلام تصريح مى كنند مانند: «و لابد من باب مع كل امام فى كل عهد و زمان من عهد آدم الى ظهور المهدى». در هر روزگار و زمان از خلقت آدم تا ظهور مهدى با هر يك از امامان بابى ضرورى است. و حديث: «لكلّ زمان سلمان» براى هر زمانى سلمانى است.

اگر در اين احاديث، مراد از كلمه «باب» و «سلمان» را به معناى بابى در نظر آوريم كه ابواب اربعه بودند، البته با توقيع امام به نائب چهارم متضاد خواهد بود. و در اين تناقض ملزم به پذيرش يك جانب از آن هستيم. و اگر بخواهيم يك تلفيق اصولى به وجود آوريم، بايد منظور از سلمان و يا باب در احاديث مذكور، علماى واقعى و راويان حديث در نظر آيد. كه از يك سوى رابطه خلق و احكام هستند و از سوى ديگر واسطه فيض. چنانچه در حديث منقول از امام حسن عسكرى عليه السلام است كه پدر بزرگوارش فرمود:

«لو لا من يبقى بعد غيبة قائمنا عليه السلام من العلماء الدّاعين إليه، و الدّالّين عليه، و الذابّين عن دينه بحجح اللَّه و المنقذين لضعفاء عباد اللَّه من شباك إبليس ومردته، ومن فخاخ النواصب، لما بقى أحد إلّاارتدّ عن دين اللَّه ولكنّهم الّذين يمسكّون أزمّة قلوب لضعفاء الشيعة كما يمسك صاحب السفينة سكّانها، أولئك هم الأفضلون عند اللَّه عزّوجلّ». (1)

و در اين حديث اشاره صريح به علما است و در حقيقت به علمايى است كه از

ص: 147

حيث مراتب كمال، در مقام فيض و نشر معارف دين به عقل و به روح هستند، نه به معنى ابوابى كه مستقيماً به حضور امام شرفياب مى شوند و فرمايش امام را مستقيماً به مردم مى رسانند و در اين مورد هيچ اختلافى بين علماى شيعه نيست.

2- در منابع مهم شيخيه، كلمه «كاملين»، «نقباء» و «نجباء» مرادف ابواب و نواب آمده است و احاديثى كه اشاره صريح به رجوع مردم به جهت اكتساب حقايق عاليه دين، به بزرگان تقوى و علم دين شده است، مستمسكى براى اثبات مقام بابيت و نائبى آنان شده است. از آن جمله:

«يا جابر أوَ تدرى ما المعرفة المعرفة إثبات التوحيد اوّلًا، ثمّ معرفة الإيمان ثانياً، ثم معرفة الأبواب ثالثاً، ثم معرفة إلامام رابعاً، ثم معرفة الأركان خامساً، ثم معرفة النقباء سادساً، ثم معرفة النجباء سابعاً.»

نقباء در نظر شيخيه كسانى هستند كه: «بعد از قطع اين اسفار (اسفار چهارگانه و مشاهده اين ديار خلقيت خود را فانى نمايد و هستى خود را نيست كند، و از مقام فؤاد بگذرد، و در جميع مراتب اسم خدا شود. (1) ولى نجيب كسى است كه سفرهاى چهارگانه را نموده باشد. پس از مقام خلق به سوى حق سفر كرده باشد و مزاج او معتدل شده باشد.

و طريقه او درست شده باشد و از اضداد اين دنيا جدا باشد و از زمين ها مهاجرت كرده باشد و به آسمانها شارك شده باشد ...». (2) بدين خاطر نجبا در مراتب پائين ترى از نقبا قرار دارند. و نقبا و نجبا، در اصطلاح شيخيه «كاملين» هستند و «لفظ ناطق درباه بعضى شيعيان هم يعنى كمّلين و بزرگان ايشان مانند حضرت سلمان رضوان اللَّه عليه يا امّتان آن بزرگان هم كه آئينه سرتا پا نماى امام عليه السلام هستند و مبلغ و مؤدى از جانب او و باب امام عليه السلام هستند، اطلاق مى شود». (3)

بنابراين شخص اول اين كاملين: «باب اعظم امام عليه السلام است. او ناطق حقيقى شيعيانى

ص: 148

است كه دون درجه اويند، زيرا بلاواسطه از امام عليه السلام مى گيرد، و به ديگران مى رساند». (1)

در اين مرتبه از تحليل موضوع مورد نظر، بايد اذعان داشت كه از نظر عقيده دينى شيعيان، اسلام، در هر زمان و عصرى، افرادى كه صاحب درجات عاليه سير و سلوك بوده و به مقام والاى ايمان نائل شده اند، امرى واضح و روشن مى باشد، و به هيچ وجه من الوجوه يك مبحث يا توجهى جديد بشمار نمى رود و شيخيه و كتاب هاى مشايخ آنان، بيش از يك ذره در برابر امواج خروشان از هزاران كتب و رساله و حكايت ها نمى باشد.

ولى نكته قابل تأمل و مميز عقيده اماميه در عرض سيزده قرن پس از هجرت محمدى، با شيخيه در يك امر بيشتر نيست. و آن نقبا و نجبا (چه آشكار و چه پنهان) ابواب امام زمان در عصر غيبت كبرى نيستند، زيرا بنا به نص، اين باب در عصر غيبت مسدود شده است. و اكابر علماى اماميه از كلينى تا مقدس اردبيلى، و از مجلسى تا اكابر علماى قرن حاضر، با ايمان و اعتقاد به ارتقاء مؤمنان تا مقام نجبائى و نقبايى (البته كم و بيش با اختلاف نظر در تفسير چنين مقاماتى)، و حتى ملاصدرا كه خود روشنگر مراتب اسفار است، ارتقاى مقام معنوى حتى تا تشرّف به حضور امام را به عنوان بابيت، به معناى مورد نظر بادرايت در روايات، قلمداد نكرده و نمى كنند. و با تصديق و تأييد چنين درجاتى از مقامات معنوى را نه مؤلفان كتب اربعه شيعه و تدوين كنندگان فقه و مباحث اصول عقيده و نه محدثان و اهل عرفان و متكلمين شيعه. آن را دين خوانده اند و مسلم چنين ادعائى آنهم با تعبيرها و تفسيرهاى متناقض، نمى تواند مستند به منابع عقايد شيعه تلقى شود. تعمق در احوالات كسانى كه در غيبت كبرى مشرف به حضور امام شده اند و مجلسى در بحار الأنوار به آن تصريح فرموده اند (2) مبين اين است كه آنان با وجود دستيابى

ص: 149

به مقام والاى ايمان و تشرّف به حضور امام، نه از بابيت امام در عصر غيبت دم زده اند و نه از اينكه معرفت نوعى چنين افرادى از اصول دين است. حال چگونه شيخ احمد، و يا سيد كاظم رشتى، و ديگر مشايخ كه حتى ادعاى نجبائى نكرده اند و به اعتراف تمام آثار شيخيه به مقامات پائين تر از آن نائل نشده اند، چگونه كاشف اين معانى گشته اند؟!

3- در مورد دوستى دوستان، و دشمنى دشمنان، كه در اصطلاح مذهب اماميه به «تولّى و تبرّى» ناميده شده است، مسلماً يكى از موارد مهم ايمان به امامت و ولايت است كه نه تنها با بابيت امام تفاوت اساسى دارد، بلكه از فروع امامت بوده و از مذهب ما نيست كه آن را از اصول دين بشماريم و معاد را از فروع نبوت. (1)

4- در اين خصوص كه مسدود شدن نايب منصوص، دليل آن نمى شود كه مقام نيابت و بابيت مسدود باشد، بايد به اطلاع رسانيد كه البته در توقيع هاى مباركه، مسدود شدن بابيت و رجوع به علما و راويان حديث، بطور اعم ذكر شده است، كه هم منصوص را در بر مى گيرد و هم غير منصوص را و شيخ صدوق در «اعتقادات» فرموده اند كه اين ضرورى دين اماميه است. (2)

آنچه مسلم است شيخ احمد احسائى، در سير و سلوك بوده مردى متقى متشرع، سرشار از ذوق و استعداد، صاحب مقامات معنوى، و مؤلف اين كتاب هيچ جاى شكى

ص: 150

ندارد كه شيخ از زاهدان و عالمان تشيع است اما آيا توانسته است، حفظ اسرار سلوك و رموز فيض را تا آنجائى بنمايد كه به تصديق ضمنى سالكان متشرع، اعتدال در شناخت و كشف را از كف ننهد وداعيه بيش از مراتب سيرش نداشته باشد، مسلماً از ظواهر امر چنين برمى آيد كه نه و تفصيل چنين مطلبى در اين مقام و مكان نيست. خدايش رحمت كند.

5- و اما در مورد داعيه بابيت و معصوميت شيخ، كه اگر چه مشايخ شيخيه صريحاً چنين ادعائى را تكذيب مى كنند، و چنانچه گذشت براى او، حتى مقام نجبائى را اثبات نمى كنند، امانكاتى موردنظر مؤلف اين كتاب قرار گرفته كه به ذكر آن خود را ملزم مى دانم:

اولًا: سيد كاظم رشتى در كتاب «دليل المتحيرين» درباره مقام شيخ، تصريح مى كند:

«وحيد عصر و يگانه دهر بود، اخذ كرده علوم را از معدنش، و برداشته است از سرچشمه اش، كه از ائمه طاهرين است و اين علوم در خواب هاى صادق و نوم هاى صالح از ائمه عليهم السلام به شيخ مى رسيد ... پس اوّلًا جناب امام حسن عليه السلام را در خواب ديد و از طرف حضرت مؤيد و توجه شده فيوضات كامله شامل حالشان گشت». (1)

مشايخ شيخيه در اين خصوص، پيرامون علم شيخ (2) قلم فرسائى ها كرده اند. و شيخ، خود در: «رساله رشتيه» (3) ضمن شرح صفات ابواب امام زمان، يا به تعبير او: قريه ظاهره، تلويحاً و در پرده، خود را صاحب منصب چنين مقامى خوانده، و سيد كاظم در رساله:

«شرح آية الكرسى» (4) شيخ را «قريه ظاهره» به شمار آورده است. و از اين جا است كه مى يابيم، اعتراضات علماى اماميه سر منشأ جدى بخود گرفته، و پس از چنين اعتراضاتى است كه شيخ و سيد، و بعدها مشايخ شيخيه، در صدد پاسخ و رفع اتهام، به طرح روپوشى بر آمده اند. (5)

ص: 151

مؤلف اين كتاب، اگر چه به دلائل وتعبيرها، بى اطمينان نيست، ولى ملاحظه يك شيوه مستمر ومداوم درطايفه شيخيه، تاحدودى اعتقادش را در مورد رفع انتقادات سست مى كند.

از ملاحظه بيش از 400 كتاب مستند شيخيه، ملاحظه كردم، مشايخ شيخيه از پذيرفتن كوچكترين تا بزرگترين ايراد و انتقادى كه به رويه و يا عقائد شيخ احمد شده است، ابا كرده اند و كاملًا در نپذيرفتن هر نوعى از آن اصرار و تعصب خاصى ابراز مى دارند و به هيچ وجه به نكته اى برنخورده ام كه تأييد كنند، يك انسان ممكن است خطا كند و خطاى شيخ فلان و بهمان بوده است، به هيچ وجه. چنين شيوه و موضعى مستمر و مستحكم (اگر چه بظاهر بگويند: ما مدعى نيستيم شيخ مرحوم مقام بابيت و يا نقبائى را داشته اند) مستقيماً مبين اين واقعيت است كه در پس انديشه و باورهاى مشايخ و طائفه شيخيه، اين اصل، اصلى مسلم و اجتناب ناپذير ايمان شيخى است كه شيخ هيچ خطائى نكرده، و هر چه گفته است: «از معدن علم ائمه» و خطاى او، خطاى ائمه، و خطاى خداست. (چنانچه شواهدى را در بررسى نظريه اجماع علما به حجيت شيخ يادآورى كرديم). وآيا چنين باورى، معرف اعتقاد به نوعى معصوميت، و به هر حال بابيت نيست؟!

ثانياً: در اين خصوص كه سيد مى نويسد كه: «اين علوم در خواب هاى صادق و نوم هاى صالح از ائمه هدى عليهم السلام به شيخ مى رسيد»، يك نكته بس ظريف وجود دارد كه مى بايست به آن توجه اساسى نمود.

با توجه به پژوهشهاى مؤلف نسبت به «خواب هاى الهامى»، كه آن را ناشى از تفضل الهى و مواهب ربانى مى دانند، از لحاظ «علم اصول» و علماى اصولى، قول يا فعل يا تقرير معصوم در خواب، نظر به اصل و عدم حجيت ظن مطلق، حجت نيست، و قولى از اهل اسلام كه حاكى از حجيت فعل و تقرير معصوم در خواب باشد، وقوف حاصل نشده است و اين از اصول مسلم علماى اماميه اصولى است و ضروريات اصول است و

ص: 152

شيخيه حاج محمد كريم خانى، به استناد رويه اصولى شيخ و سيد، و بر خلاف بعضى از تصورات، و حتى رديه نويسان، مبنى بر اخبارى دانستن طائفه شيخيه، كاملًا اصولى مشرب مى باشند، تا آنجا كه حاج محمد كريم خان كرمانى، صريحاً اذعان و اعتراف مى كند كه: «كتب علما و استدلالشان و احاديث و قرآن فهميده نمى شود، مگر به علم اصول و اگر در بعضى مسائل ما با بعض ايشان مخالفت داشته ايم، با بعضى ديگر موافقت داريم، و خود علماى اصوليين كثّر اللَّه امثالهم هم با يكديگر در مسائل اصول اختلاف دارند. حتى آنكه مسئله جزئى پيدا نمى شود كه محل اختلاف نباشد و جميعاً در جميع مسائل اختلاف دارند. مگر بعضى ضروريات كه اختلاف نمى شود ... و خود سيد مرحوم و شيخ مرحوم و حقير سراپا تقصير اصولى هستيم نه اخبارى». (1)

«واگر چنانچه نظريه بعضى از محققان را در مورد اخبارى بودن شيخيه پذيرا شويم، و چنانچه مشايخ ما اعلى اللَّه مقامهم بيشتر ساعى شده اند و اعتقادمان اين است كه بايد در جزئى و كلى پيروى ايشان كرد، و از خود مصلحت بينى ننمود ...» (2) بنابراين، اين كوشش مرحوم شيخ احمد كه به تصريح حاج محمد خان كرمانى: «جميع مسائل عقليه را از ادله نقليه استنباط نمود» (3)، چگونه تعبير، و متأسفانه بايد بگويم: «دوباره سازى» مى شود!

ص: 153

اين لحاظ، خود را از زمره ياران حقيقى او به شمار آورده، براى دستيابى به مقام نيابت و بابيت و در جستجوى شيعه كامل و تعيين ركن رابع، عبادت كرده و دست به رياضت مى زدند و هر يك ديگرى را سوگند مى داد كه اگز وسيله تشرف به حضور امام را و يا احياناً از علائم ظهور امام آگاهى يافتند، ما را بى خبر نگذاريد، در چنين لحظات خاصى كه تلامذه سيدكاظم در آن طى طريق مى كردند، حاج محمد كريم خان (شاگرد سيد كاظم) بنا به مدارك و دلائلى، خود را جانشين مرحوم سيد كاظم، كه در نهاد آن داعيه ركن رابع و شيعه كامل بود، اعلام كرد. و مرحوم ميرزا شفيع تبريزى، فرقه شيخيه ديگرى بپا كرد و مدعى جانشنى سيدكاظم شد. ودر برابر فرقه شيخيه حاج محمدكريم خان موضع گرفت. (1)

سيدعلى محمد شيرازى، شاگرد ديگر سيد كاظم رشتى، ادعاى مقام بابيت امام زمان را نمود، و شاگردان ديگرى به نام ميرزا طاهر، شيخ مهدى قزوينى، سيد ولى اللَّه، ميرزا همدانى ... هر يك مقام بابيت و نائبى امام را مدعى شدند. و سر سلسله فرقه اى جديد گرديدند، تا آنجا كه از ميان شاگردان سيد كاظم 38 نفر مدعى و بدعت گذار برخاستند.

از اين افراد، دو نفر يعنى سيد على محمد شيرازى، و حاج محمد كريم خان، اولى به عنوان باب و بابيه و دومى به عنوان شيخ و شيخيه از موقعيت خاصى برخوردار شدند و غالب شاگردان سيد كاظم يا مريد اين و يا هواخواه آن گرديدند. و عليه هم و جامعه شيعه اماميه، حرف ها، كتاب ها، ماجراها بوجود آوردند. (2) به گفته ميرزا محمد تنكابنى،: «چه

ص: 154

بسيار تنازع و تشاجر فيما بين تابعين او و تابعين فقهاء پديدار شد. و در ميان شاگردان سيد كاظم خليفه او حاجى محمد كريم خان قاجار شد، و چه بسيار قتل و نهب و سب به واسطه او در ولايت كرمان اتفاق افتاد. و يكى از تلامذه او مير على محمد شيرازى ... و براى او آنقدر كشتار و قتل و نهب و سبّ و خرابى بلدان اتفاق افتاد. كه به وصف راست نمى آيد ...». (1)

آرى و بدين سان تعليمات شيخ احمد و سيد كاظم، مدعيان جديدى را در محيط مذهبى ايران و عراق، محيطى آلوده به سياست ها و تسلط بيگانگان بر حكومت هاى محلى، و رجال دولتى، و در حالى كه در آن برهه تاريخى نفوذ احساسات شيعى، تنها بازمانده قدرت مردمى به شمار مى آمد، بوجود آوردند. و از اين طريق مورد حمايت و پشتيبانى بيگانگان قرار گرفت تا براى تشتت در افكار و در هم كوبيدن آخرين سنگر وطن و پناهگاه تحمل مبارزه با بيگانگان، بكار آيد.

البته مؤلف اين كتاب معتقد است كه ميرزا شفيع و فرزندانشان خاصه «ثقة الاسلام شهيد»، بقدرى در رفع هر نوع اختلاف بين شيخيه و ديگر فقها و علما با متانت و تأمل و آزادمنشى رفتار كردند، كه عاقبت الامر در اثر چنين مساعدت هائى، اختلافات برداشته شد و همه هم صف در برابر بيگانه و اهل استبداد جهاد كردند و اهل خود را به اخذ موازين شرعى از مراجع تقليد تشويق مى كردند و هيچ سعى و كوششى براى متمركز ساختن نيروهاى خود اعمال نكردند. (2) و صريحاً و صرفاً خود را مانند شيخيه حاج محمد كريم خانى در اصول و فروع دين، «فرقه ناجيه» نخواندند!. (3)

ص: 155

فصل دوم: بابيت، زمينه مهدويت

ص: 156

نظر آوريم.

ميرزا جانى، تصريح مى كند كه:

1- «همين كه نهصد و پنجاه سال از اول غيبت صغرى گذشته آن سلطان فضال مرحوم شيخ احمد زين الدين الاحسائى را از ميان شيعيان خود برگزيده و ديده دل آن صفوه اخيار را به نور معارف و فضائل خويش و آبا و اجداد طاهرين خود سلام اللَّه عليهم اجمعين روشن فرموده از اينجا بود كه آن برگزيده موحدين مى فرمودند: «سمعت عن الحجة» ...

2- «خلاصه مأمورش فرمودند به جذبات غيبى كه اى فراش كارخانه محبت، هنگام ظهور شمس عدل ما نزديك گرديده و ديده معرفت منتظرين ظهور حضرت ما در احتجاب و (چشم) ضعفا از احباب در خواب است و لهذا ترا مأمور نموديم كه سير در بلدهاى مسلمين نموده و اظهار علم توحيد حقه و بيان معارف در شأن ولايت ما را نما.»

3- «در علم حكمت و سائر علوم، كتب ها نوشته و حضرت ايشان باب امام عليه السلام بودند. باب مخصوص آثارى نه نصى ...»

4- «در واقع خود مى دانستند كه مخصوص گرديده از قبل حجت عليه السلام ولكن به جهت عدم قابليت خلق تصريح به مقام بابيت نفرمودند و به كنايات و اشارات لطيفه مطلب خود را به خلق القا مى فرمودند ...»

5- «سيد سند و نور احمد المعروف عند القوم به حاجى سيد كاظم بوده وصى و قائم مقام خود فرموده و عالم فانى را وداع گفتند ...»

6- «خلاصه به بركت آن دو باب اعظم و آن نورين القمرين و كوكبين الدريين نفوس بسيارى عارف به علم توحيد و معرفت به مظاهر حق گرديده و طبايع ايشان نضجى بهم رسانيده تا آنكه قابل قبول طلوع شمس حقيقت از مغرب ولايت گردند.»

7- «مرحوم سيد اعلى اللَّه مقامه در اواخر عمر خود مكرر از قريب شدن اجل خويش خبر مى دادند و اصحاب آن بزرگوار آه و ناله مى نمودند و عرض مى كردند كه اى مولاى ما نباشد روزى كه شما نباشيد و ما حيات داشته باشيم. آن عالى مقدار مى فرمودند كه آيا راضى نمى شويد كه من بروم و حق ظاهر گردد ...»

ص: 157

8- «هر چند اصرار نمودند كه علامت واضحى در حق ظهور بعد خود ذكر فرمايند قبول نفرمودند ولى به كنايات بسيارى از آثار آن نير اعظم را بيان فرمودند. و در نوشتجات خود ذكر مى كردند من جمله در «شرح قصيده» بيانات شافى كافى در حقيقت بابيت نموده اند. و در رساله «حجة البالغه» در علامات نائب امام عليه السلام موازينى ذكر فرموده اند كه در حق احدى از اهل زمان بجز مدعى بعد از ايشان كه شمس طالع از ارض فارسى (منظور على محمد شيرازى- مؤلف) بوده باشد صدق نمى آيد ...»

9- «بعد از آنكه نجم وجود آن سيد بزرگوار غروب نمود، بعضى از اصحاب با صدق و وفاى آن سرور نظر به فرمايش آن نير اعظم در مسجد كوفه مدت يك اربعين معتكف گرديده و ابواب ماتشتهى الانفس را بر روى خود بسته و روى طلب بر خاك عجز و نياز گزارده و دست الحاح بدرگاه موجد كلّ فلاح بر آورده و به لسان سرّ وجهر در پيشگاه فضل حضرت رب المتعال عارض گرديده كه بارالها ما گم شدگان در وادى طلبيم و از لسان محبوب موعود به ظهور محبوبيم ...»

10- «نيز دعاى با صدق و اخلاص نقطه انداز پرده دعوت به اجابت رسيده و در عالم اشراق به تجلى معرفت جمال غيبى آن شمس وحدت مرآت فؤادش متجلى گرديده و بيت طلوعش را كه كعبه حقيقت بوده عارف شده و لهذا قدم طلب در سبيل وصالش گذارده و به سوى كشور شيراز جان افزا شتابيده ...». (1)

ميرزا جانى كاشانى در ترسيم چنين سيرى، محققان را متقاعد مى كند كه شيخيه در بطن خود، مستقيماً زمينه ظهور مدعيان بابيت و حتى قائميت را فراهم ساخته بود و بدين لحاظ على محمد شيرازى، مى بايست تمام همّ خود را مصروف اثبات دعاوى خود، براساس رفتار و گفتارهاى شيخ و سيد، كند.

براى اين منظور، بيانات و رفتارهاى ابهام آميز شيخ و سيد كاظم رشتى، و عدم صراحت لهجه و نص صريح آنان نسبت به ادعاى بابيت، مجالى مساعد براى على محمدشيرازى بشمار مى آمد تا با اتكاء و اثبات مقام بابيّت براى شيخ و سيد، و مفتوح

ص: 158

شدن چنين بابى (به دست آنان) پس از غيبت كبراى امام، جرأت ادعاى بابيت را در خود بيابد. بدين منوال كه على محمد شيرازى پس از دعواى قائميت، شيخ و سيد را مبشّر خود مى خواند و از اين طريق پيوستگى خود را با زمينه هاى شيخى امرى ناگسسته تلقى مى كند. و مى نويسد:

«يا اهل الأرض انى قد نزلت عليكم الأبواب في غيبتي ولا تتّبعوا لهم من المؤمنين إلّاقليلًا ... ولقد أرسلت عليكم فى الأزمنة القريبة «كاظماً» فلا تتّبعوهما إلّاالمخلصون منكم، فمالكم يا اهل الكتاب الّا تخافوا من اللَّه الحق موليكم القديم؟ ... فيها أيّها المؤمنون اقسمكم باللَّه الحق، فهل وجدتم من هؤلاء الأبواب حكماً من اول حكيم اللَّه حكم الكتاب هذا فيغرنكم العلم بكفركم فارتقبوا فانّ اللَّه مولاكم الحق معكم على الحق رقيبا.» (1)

ايضاً در پاسخ على محمد شيرزاى به پرسش يكى از پيروان خود چنين مى خوانيم:

وانّ ما كتب بانّ باب الإمام لابدّ أن يكون مرآتاً له فهو حق لاريب فيه كما انّ الإمام هو مرآت اللَّه جل جلاله وانّ ما كتب أن السيد رحمة اللَّه عليه ما ادعى حكم الذى أنا ادعيت و لذا لم يظهر منه خوارق العادات فقد اشتبه الأمر عليك و سمعت قوله فى كثير من الاوقات و ايّاك و اسم العامرية إنّنى أخاف عليها من فم المتكلّم. أما سمعت قوله فى حق من يجيي ء بعده بتلك الأشعار في كثير من الأوقات:

يا صغير السنّ يا رطب البدن يا قريب العهد من شرب اللبن (2)

(در خصوص طرح اين مسئله كه باب امام مى بايست آئينه امام باشد بايد بگويم كه سخن درست و حقى است. چنانچه امام نيز بايد كه خود آينه خداوند جل جلاله باشد.

ص: 159

ولى نوشته بودى كه «سيد رشتى» همانند من مدعى بابيّت نبود. و از اين روى كرامات و معجزاتى بدو منسوب نيست. بايد بگويم چنين موضوعى كاملًا نادرست است. من خود كراراً از او شنيده ام كه مى گفت: نام «عامريه»، نام محبوبه، و اسم سرّ باطنى را بر زبان نياور؛ زيرا كه من از گوينده آن نسبت به محبوبه هراسانم.

و در موارد متعددى از او شنيده ام كه مى گفت: اى كسى كه صغير السن، لطيف البدن و قريب العهد به دوران شير خوارگى است). (1)

تا آنجا كه حسينعلى ميرزا، در مقام اثبات دعاوى على محمد شيرازى و در مقام رئيس بهائيان تصريح مى كند كه: «اكثر منجمان خبر ظهور نجم را (منظور على محمد شيرازى- مؤلف) در سماء ظاهر داده اند. و همچنين در ارض هم نورين نيرين احمد و كاظم قدس اللَّه تربتهما». (2)

و «شيخ احمد روحى» همعقيده با «ميرزا آقاخان كرمانى»، و در مقام بيان عقيده با بيان و ازليان مى نويسد: «مثلًا در رتبه عقل ظهور خضر حقيقى و اسم سماوى و معلم اول الهى حضرت شيخ احمد احسائى و حضرت سيد كاظم رشتى عليهما السلام بود كه اصطلاحات علميه و مطالب حكميه اين ظهور اعظم را به گوشها آشنا نمودند و ايشان به منزله نازل از بحر صادر بودند كه مواد را استعداد حيات بخشودند ...» (3)

بر اين اساس، از نظر گاه بابيه شيخ و سيد نه تنها به مقام بابيت نائل شده بودند، بلكه به عنوان مبشّران ظهور على محمّد شيرازى مورد تجليل و احترام بابيان و بهائيان هستند، در حالى كه آنچه مسلم است شيخ احمد احسائى، در «رساله ملا محمد طاهر» (4) و كتاب:

ص: 160

«شرح الزيارة» (1) و سيد كاظم رشتى در «الرسائل» (2) و «شرح القصيدة» (3) صريحاً و جزماً عقيده خود را در خصوص قائميت حضرت محمد بن الحسن عسكرى عليه السلام اظهار و ابراز داشته اند.

براى نمونه به نوشته شيخ احمد احسائى در كتاب: «حياة النفس» ذيل «باب چهارم در امامت» اشاره مى كنيم:

«و واجب است بر هر مكلف كه اعتقاد كند كه قائم آل محمد، محمد بن الحسن عسكرى عليه و على آبائه الكرام السلام، حى موجود است اما نزد ما معاشر شيعه اثنا عشريه به جهت اجماع فرقه محقه بر وجود آن حضرت و اينكه ظاهر خواهد شد و پر خواهد كرد زمين را از عدل و قسط بعد از آنكه پر شده باشد از ظلم و جور و او فرزند ارجمند حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام غائب مفتقد منتظر مترقب است ....» (4)

بهر حال اين مسئله از بديهّيات آثار شيخيه بوده است كه اكابر علماى شيخيه در كربلا و تبريز و كرمان خاصه «حاج محمد كريم خان كرمانى» را واداشته تا پس از آگاهى از دعوى على محمد شيرازى به عنوان مراجع شيخيان، به صورت بزرگترين معارض على محمد شيرازى و بابيه دست به قلم گيرند. و زبان به اعتراض گشايند. (5)

البته، عقايد بابيه يكباره و به صورت خلق السّاعه در دامن شيخيه نضج نگرفت.

ص: 161

على محمد شيرازى در كودكى و نوجوانى، بنا به تصريح محمد نبيل زرندى در كتاب: «تلخيص تاريخ نبيل» (1) و ميرزا ابوالفضل گلپايگانى در كتاب: «كشف الغطا» (2) و اشراق خاورى در كتاب: «گنجينه حدود و احكام» (3) و مقاله: «نفحات مشكبار» (4) و رساله:

«ايام تسعه» (5)و كتاب: «رحيق مختوم، (6) و كتاب: «قاموس توقيع منيع» (7) و عبدالحسين آواره در كتاب: «كواكب الدريه» (8) و فاضل مازندرانى در كتاب: «اسرار الآثار خصوصى (9) و كتاب ظهور الحق (10)»، و احمد يزدانى در كتاب: «نظر اجمالى به ديانت بهائى (11)» و على اكبر فروتن در كتاب «درس نهم اخلاق (12)»، به سفارش و خواسته دائى خود در سن 6 تا 8 سالگى در مدرسه «قهوه اولياء» شيراز، به مجلس درس شيخ عابد كه از شاگردان شيخ احمد و شيخى مشرب بوده مى رفته است. و مدت 5 سال به تحصيل قرائت و كتابت فارسى مشغول بوده است و سپس با توجه به تأثيراتى كه «شيخ عابد» بر روح و فكر او بجاى گذارده بود و عليرغم ميل دائيش، در حالى كه بيش از 20 سال از عمرش نگذشته بود، به كربلا رفت و به تصريح «فاضل مازندرانى»: «در محضر سيد رشتى مسائل عرفانى و تفسير و تأويل احاديث و آيات از طريق اثنى عشرى و عرفانهاى مربوط به شيخ

ص: 162

احسائى را بسيار شنيدند. و به فقه امامى از روش آنان ورود نمودند. و چنانچه از آثارشان مستفاد مى گردد در مطالب و مآرب شيخ و سيد بيش از همه امور ديگر وارد شدند و به آن مكتب نزديك تر بودند». (1)

در همين ايام و در جائى كه على محمد شيرازى خود معترف است كه: «ولقد طالعت سنا برق جعفر العلوى و شاهدت بواطن آياتها ...» (2)

(هر آينه كتاب سنا برق سيد جعفر كشفى (3)، را مطالعه نمودم و در عمق عباراتش نگريستم)، نسبت به آثار شيخ احمد و سيد كاظم، با چه توجهى مى نگريسته است.

چنين توجه و علاقه اى وافر، توأم با نهايت خضوع و احترام به سيد كاظم رشتى را بخوبى مى توان در آثار او جستجو كرد.

در پايان خطبه اول كتاب: «تفسير سوره بقره» (4) على محمد شيرازى مى نويسد:

«فسبحانك اللّهم انك لتعلم فى يوم الذى إذا أردت إنشاء ذلك الكتاب قد رأيت في ليلتها بأنّ أرض المقدسة قد صارت ذرّة ذرّة و رفعت في الهواء حتى جائت كلّها تلقاءبيتي ثم استقامت ثم جاء خبر فوت الجليل العالم الخليل «معلمى» رحمة اللَّه عليه من هنالك و قد أخبرت بعض الناس قبل الخبر بنومي فصلّى اللَّه عليه بجوده ...»

(در آن روزى كه اراده كردم انشاءِ اين كتاب را، شب آن در خواب ديدم، زمين مقدسه (كربلا) ذره ذره شده و در هوا بلند است و همه آنها آمده در برابر خانه ام ايستاده.

ص: 163

بعد خبر فوت دانشمند جليل دوست و «معلم من»، (سيد كاظم) رسيد. پيش از رسيدن اين خبر، خوابم را به برخى از مردم خبر دادم پس درود فرستد خدا بر او به جودش).

و در توقيعى كه «فاضل مازندرانى در كتاب «اسرار الاثار» نقل كرده است، على محمد شيرازى تصريح مى كند: «و اما رأيت من آيات معلمى ...» (1) (و اما آنچه از آثار و كتابهاى معلمم «سيد كاظم» ديدم ...) تا آنجا كه به نقل از كتاب: «ظهور الحق» على محمد شيرازى پيش از دعوى با بيت، و پس از شنيدن خبر مرگ سيد كاظم، به يكى از دوستانش نوشته است: «از قضيه عروج سيد جليل اعلى اللَّه مقامه كه اشاره فرموده بوديد، جميع اركان وجود قميص حزن پوشانيده. اف على عيش الدهر بعده. آه ثم آه من صعوده إلى الملأ الأعلى، لم ير الدهر في أنفس الشيعة نفس مثله قط ...». (2)

البته ديگر مآخذ غيربابى، مانند كتب شيخيه، به اين مسئله كه على محمد شيرازى، تا زمان حيات سيد كاظم، جزء شاگردان سيد و از اصحاب شيخيه بوده است، شك و ترديدى روا نداشته اند و آنچه كه مورد نقد و ايرادات «حاج محمد كريم خان كرمانى» در كتاب: «ازهاق الباطل» و رساله: «در رد باب مرتاب» .. مى باشد، مربوط به جانشينى سيد پس از فوت اوست و مرحوم «ميرزا محمد تنكابنى» ضمن شرح خاطرات خود، تصريح مى كند كه: «در همان زمان كه مؤلف كتاب در عتبات مشرف بودم و چند وقتى به درس حاجى سيد كاظم تلمذ مى نمودم. مير على محمد هم به درس او مى آمد و قلم و دواتى همراه داشت و هر چه سيد كاظم مى گفت از رطب و يا بس او در همان مجلس درس مى نوشت ....» (3)

در هر صورت على محمد شيرازى، تا قبل از فوت سيد كاظم، در كربلا بوده و تا «سيوطى» (4)و «حاشيه ملا عبداللَّه» (5) نيز بيشتر درس نخوانده كه بنا به تصريح

ص: 164

«ميرزا ابوالفضل گلپايگانى»، و نقل «شوقى افندى» در كتاب: «مطالع الانوار» (1) در آغاز ربيع الاول سال 1257 از كربلاء و نجف به شيراز برگشته است.

با توجه به اينكه وى در سال 1235 ه ق متولد شده است، هنگام بازگشت از كربلا، على محمد شيرازى حدود 21 ساله بوده و از اين رو يكى از اصحاب جوان و متعصب شيخيه، بشمار مى رفته است. و با توجه به اينكه حمله «نجيب پاشا» به كربلا در سال 1258 ه. ق. و مرگ سيد كاظم در سال 1259 ه ق، بوده است، معلوم مى شود كه:

1- على محمد شيرازى در شرائطى از اوضاع كربلا بسر مى برده و در درس سيد شركت مى كرده است كه كربلا محيطى پرآشوب و سيد و مريدانش در نهايت اختلاف با علماء و اوج كشاكش با مردم شيعه عراق و ايران بوده اند.

2- سن على محمد شيرازى در آن هنگام بيش از 21 سال نبوده (متولد 1235 ه. ق.) و اين مقدار سن مقتضى حالتى عصبى، و در عين حال حساس و متعصب در برابر رد حملات شديد حوزه هاى دينى، به رويه سيد و مريدانش بوده است.

با توجه به اين مقدمات و دسترسى به شناخت كلى از علايق خاص على محمد شيرازى به شيخيه، لازم است كه به دو نكته اساسى توجه نمائيم:

اولًا: اگر چه بيشتر گروندگان اوليه على محمد شيرازى از تلامذه سيدكاظم بودند و خود او هم د ركتاب: «بيان فارسى» (2) به آن تصريح مى كند، با اين همه بيشتر معارضه كنندگان و مخالفان جدى او نيز، از تلامذه شيخ احمد و سيدكاظم به شمار مى روند.

به استثناى حاج محمد كريم خان و شيخيه كرمان مرحوم «ميرزا شفيع، ملا محمد

ص: 165

حمزه شريعتمدار كبير مازندرانى، و ملاحسين گوهر، ملا مرتضى علم الهدى، و ملا محمد تقى مامقانى و ...» كه هر يك از اجلّه تلامذه سيدكاظم بودند، با بابيه على محمد شيرازى با شدت نيرو، و به قدرت لسان و قلم، مخالفت و مبارزه كردند و اين مى رساند كه اگر چه رويه شيخ و سيد نويد بخش ظهور چنين پديده هائى بود، ولى به هيچ وجه من الوجوه نمى توان شيخ احمد يا سيد كاظم را، به زعم بهائيان مؤيد افكار على محمد شيرازى در ادعاى بابيت و قائميت و بعدها نسخ شريعت مقدسه اسلام و ظهور دعوى جديد دانست. شيخ احمد احسائى، و سيد كاظم رشتى در جميع تأليفات و وصايا و آثارشان، به خاتميت و انقطاع سلسله نبوت و رسالت به حضرت رسول محمد بن عبداللَّه صلى الله عليه و آله و عدم نسخ شريعت محمدى و تعاليم قرآن الى يوم القيامه، و قائميت حضرت ابوالقاسم حجة بن الحسن عسكرى، يازدهمين فرزند على بن ابى طالب عليهما السلام و انتظار ظهور آن حضرت پس از آنكه زمين را جور و ستم فرا گرفته و عدل گسترى و دادگرى را روى زمين مى گستراند و او نمى ميرد تا آنگاه كه بت پرستى را از جهان براندازد و بهرحال تمام آنچه را كه شيعه اماميه از طريق حديث در اصل امامت و غيبت و ظهور امام منظور داشته، معتقد و مسلم مؤمن و كتباً اعتراف كرده اند و از اين لحاظ هيچ نكته مبهمى وجود ندارد كه شيخيه به استثناى دعاوى على محمد شيرازى، معترف به اين اصول مسلم بوده و منكر آن را منكر ضرورى دين خوانده و او از نظر شيخيه مرتد و مستوجب كيفر است.

ثانياً: اگر چه ذكر مسئله سوابق تحصيلى و اكتسابات على محمد شيرازى به منظور ارتباط شيخيه با دعواى بابيه عنوان گرديد، معذالك دو نكته بس ظريف در اين مسئله، در رابطه با عقايد بهائيان مورد توجه است، كه دقت بر آن حائز اهميت است.

نكته اول: مدارك مذكور در خصوص درس خواندگى، بخوبى نشان مى دهد كه اهم مراجع رسمى بهائيان به طى مدارج تحصيلى على محمد شيرازى اذعان و تصريح كرده اند ومسلم از اين لحاظ و به گفته مرحوم عبدالحسين آيتى در كتاب: «كشف الحيل» (1):

ص: 166

«لاريب فيه و خود بهائيان هم تا اين درجه اعتراف دارند.» (1)

با اين همه على محمد شيرازى در كتاب: «صحيفه عدليه» ضمن وصف حالات و مقامات خود مى نويسد: «در اعجمين نشو و نما نمود و در اين آثار حقه نزد احدى تعليم نگرفته بل «امى صرف» بوده ...» (2) و «عباس افندى» در كتاب: «خطابات مباركه» جزماً مى نويسد: «جميع مظاهر الهيه چنين بوده اند، حضرت ابراهيم و حضرت موسى و حضرت مسيح و حضرت محمد و حضرت باب و حضرت بهاءاللَّه در هيچ مدرسه اى داخل نشدند» (3) و در كتاب: «مفاوضات» مى نگارد: «در ميان طائفه شيعيان عموماً مسلم است كه حضرت ابداً در هيچ مدرسه اى تحصيل نفرموده اند. و نزد كسى اكتساب علوم نكرده اند و جميع اهل شيرازگواهى مى دهند. با وجود اين به منتهاى فضل بغتتاً در ميان خلق ظاهر شده اند.» (4)

فاضل مازندرانى كه به چنين تناقضى صريح بين آثار على محمد شيرازى خصوصاً وبهائيان عموماً توجه كرده است، سعى در تعبير و تأويل جملات نموده و در شرح كلمه «امى» عذر بدتر از گناهى آورده، و اذعان مى دارد: «چون تلمذ سيد باب، به صغر سن در مكتب شيراز، نزد معلمى كامل، به وضع و مقدار در خورآن ايام «مسلم» در تاريخ و حضور چندى در محضر درس حاجى سيد كاظم رشتى به كربلاء در ايام شباب نيز «مصرح» در «كلمات خودشان» است و آثار خطى به غايت زيبايشان در دسترس عموم مى باشد؛ مرادشان از «اميت» اين است كه تحصيلات علميه به ترتيب و تدرج، از مقدمات به درجات عاليه، به نوعى كه معمول و متداول ايام بود، مانند شيخ احسائى و سيد رشتى و علماء اصحابشان و غيرهم از علما ننمودند و اين را «به تشبيه» و «تقريب» به حال جد امجد اعلاى خود اميت گفتند». (5)

ص: 167

نكته دوم: على محمد شيرازى، نه تنها براى آموختن مقدمات كتابت و قرائت و بعدها اكتساب معارف دينى، آنهم غالباً به شيوه شيخيه، اشتغال داشته است بلكه براى كسب مواهب معنوى، به انجام «رياضت» و ذكر و اوراد طريقه شيخيه روى آورده بود.

«شيخ احمد روحى» و «ميرزا آقا خان كرمانى» در اين خصوص تصريح كرده اند كه على محمد شيرازى در ايامى كه هواى بوشهر بسيار گرم بوده و آب در كوزه مى جوشيده است، از صبح تا شام بر بالاى بام خانه مى ايستاده و رو به آفتاب اوراد و اذكار مى خوانده است. (1) و تاريخ «نبيل زرندى» به تصديق همين موضوع، تصريح مى كند كه: «حضرت باب غالب اوقات در شهر بوشهر به تجارت مشغول بودند و با آنكه هوا در نهايت درجه حرارت بود هنگام روز بالاى بام تشريف مى بردند و به نماز مشغول بودند آفتاب در نهايت حرارت مى تابيد .... از هنگام فجر تا طلوع آفتاب و از ظهر تا عصر به عبادت مى پرداختند.

حضرت باب در هنگام طلوع آفتاب به قرص شمس نظر مى فرمودند و مانند عاشقى به معشوق خود به او توجه كرده با لسان قلب با نير اعظم به رازونياز مى پرداختند ....

مردم نادان و غافل چنان مى پنداشتند كه آن حضرت آفتاب پرست هستند». (2)

اين مسئله نه تنها از نظر دو مأخذ بابى و بهائى مورد تأييد قرار گرفته بلكه مدارك موثق موجود غيربابى و بهائى در همان ايام، رياضت كشى على محمد شيرازى را متذكر شده اند.

مرحوم «رضا قليخان هدايت» مى نويسد: «روزها در آن آفتاب گرم كه حدتى به شدت دارد سر برهنه ايستاده به دعوت عزائم عزيمت تسخير شمس داشتى ...» (3) و «اعتضاد السلطنه» مى نويسند: «گويند وقتى براى تهذيب و تكميل نفس در ابوشهر بر بامها بر مى آمد و در برابر آفتاب با سر برهنه مى ايستاد و اوراد مجعوله مى خواند ...» (4)

ص: 168

تا آنجا كه به تأييد آواره بهائى در كتاب «كواكب الدريه»، «على محمد شيرازى در بوشهر، به سبب همين گوشه گيرى و بام نشينى و وردخواندن و ذكر گفتن به «سيد ذكر» شهرت يافت. و از همان اوان به گردآورى و رونويسى مناجاتها و ادعيه اسلامى پرداخت و كم كم دعا نويس و مناجات پرداز شد ...» (1)

ولى بهائيان چون يافتند، تأييد بر عمل رياضت كشى على محمد شيرازى مخالف دعوى اميت، و من جانب اللهى است در بعضى از آثار خود چنين موضوعى را انكار كردند. چنانچه «ميرزا جانى كاشانى» در كتاب: «نقطة الكاف» نوشت: «... اينكه مشهور شده كه آن جناب متحمل رياضات مى شدند يا آن كه خدمت پيرى و مرشدى نموده باشد افتراى صرف و كذب محض است». (2)

چنين انكارى، ناشى از آن بود كه با توجه به ملاحظه آثار و عقايد على محمد شيرازى اصرار على محمد شيرازى را در تداوم تسخير شمس و رياضت در هواى گرم بوشهر دليل خبط دماغ و عليلى مغزش دانسته و به گفته مرحوم «ميرزا رضا قليخان هدايت» چنين معلوم گرديد كه: «تأثير حرارت شمس رطوبت دماغش را به كليه زائل و به بروز شمساتش نائل ساخت». (3)

ص: 169

مركز علميه اش در كربلا و انتقال آن به شيراز از مشرق انوار خود را مشاهده كردند و لاجرم شروع به افادات علميه به عنوان تفسير مذكور نمودند». (1)

با توجه به اينكه شش ماه پس از مرگ سيد كاظم رشتى (در شب 5 جمادى الاول 1260 ه ق) على محمد شيرازى دعوى خود را مبنى بر «بابيت» به ملا حسين بشرويه ئى، اظهار داشت، اقدام به انجام تفسير سوره بقره كه از اهم آثار مدعى بابيت بشمار مى رود، فكر اظهار بابيت را بيش از يك سال قبل از اعلام به ملاحسين و درست در شرائطى كه شاگردان سيد كاظم هر يك به دنبال شناخت شيعه كامل و جانشينى سيد كاظم، زمينه پديدار شدن دعاوى جديدى را تدارك مى ديدند، مورد توجه على محمد شيرازى قرار داشت.

البته به گفته «ادوارد براون» در مقدمه اى كه بر كتاب «نقطة الكاف» نگاشته است:

«ادعاى ميرزا على محمد شيرازى كه وى باب و واسطه بين امام غايب و شيعيان است از نقطه نظر شيخيه چندان تازگى و غرابت نداشت» (2) با اين همه ملاحسين از على محمد شيرازى درخواست دليل مى كند و على محمد تفسيرى بر سوره يوسف از زبان امام زمان حضرت حجة بن الحسن عسكرى عليه السلام نگاشته و به ملاحسين ارائه مى دهد.

آنچه در اين تفسير جلب توجه مى كند، و در واقع مرتبط است با عقيده با بيان و بهائيان، اذعان به قائميت حضرت حجة بن الحسن عسكرى عليه السلام است. «اشراق خاورى» مبلغ و نويسنده بهائى در كتاب: «رحيق مختوم» به نقل از نسخه خطى تفسير سوره يوسف، عبارات سرآغاز تفسير را كه مبين عقيده على محمد شيرازى و از سوئى ديگر قبول تام ملاحسين بشرويه ئى است چنين ذكر مى كند:

«اللَّه قد قدر ان يخرج ذلك الكتاب في تفسير أحسن القصص من عند محمد بن الحسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن أبى طالب على عبده ليكون حجة اللَّه من عند الذكر على العالمين بليغاً ...»

همچنين على محمد شيرازى در مواضع متعددى از كتاب: «تفسير سوره يوسف»:

ص: 170

به قائميت حضرت حجة بن الحسن عسكرى عليه السلام، آشكارا اعتراف و اعتقاد خود را به وجود آن امام غائب ذكر كرده است. از آن جمله:

در سوره (58) گويند: «يا سيّد الأكبر ما أناشي ء إلّاو قد أقامتنى قدرتك على الأمر، ما اتّكلتُ فى شي ءٍ إلّاعليك و ما اعتصمت في الأمر إلّاإليك، و أنت الكافى بالحق و اللَّه الحقّ من ورائك المحيط، يا بقية اللَّه قد أفديت بكل لك و رضيت السبّ في سبيلك و ما تمنّيت إلّاالقتل في محبتك.

و در سوره (59) گويد: «يا أهل الأرض تاللَّه الحق إنّ هذا الكتاب قد ملأ الأرض و السّموات بالكلمة الأكبر للحجة القائم المنتظر بالحق الأكبر وأنّ اللَّه قد كان على كلّ شي ء شهيدا.»

و در سوره (60) گويد: «يا عباداللَّه إسمعوا نداء الحجة من حول الباب انّ اللَّه ربّي قد أوحى إلى أناقد أنزلنا هذا الكتاب على عبدك ليكون على العالمين على الحق بالحق نذيرا و بشيرا.»

و در سوره (66) گويد: «و ما هو إلّاعبدللحجة يدعو الناس لدين اللَّه الخالص».

و در سوره (76) گويد: «قل أنّ اللَّه فاطر السموات و الأرض من عند حجته القائم المنتظر و أنّه هو الحق و أنّى أنا عبد من عباده قد أسخر الملك لدولته فأسلموا أمر اللَّه.»

و در سوره (86) گويد: «ويقول المشركون من أهل الكتاب ماكنت على الأمر من عنده الامام حجة اللَّه الحق قد كفى باللَّه شهيدا بينى و بينكم و أنّ الحجة شاهد علىّ بالحق الأكبر».

و در سوره (98) گويند: «اقتلوا المشركين و لا تذروا على الأرض بالحق على الحق من الكافرين ديّاراً، حتى ظهرت الأرض و من عليها لبقيّة اللَّه المنتظر واعلموا للَّه الحمد على سبيل الباب محمودا.»

و در سوره (102) گويد: قاتلوا المشركين كافّة كما يردون الذكر كافة و طيبوا الارض للحجة ...» (1)

و بر اساس همين دعوى است كه فاضل مازندرانى آن را به «نداء به عنوان بابيّت

ص: 171

مرتفع نمود» (1) تعبير مى كند. زيرا به نوشته على محمد شيرازى اين تفسير «من عند محمد بن الحسن ...» به سوى «عبده ليكون حجة اللَّه ..» است.

آثار اوليه على محمد شيرازى، منطبق با مزاج شيخيه و مغاير با عقايد شيعه اماميه، مبنى بر دعوى بابيت بود، چنانچه در همان ايام در رساله: «صحيفه مخزونه» اعتراف مى كند كه: «ولقد اخرجها الحجة بقية اللَّه صاحب الزمان عليه السلام إلى بابه الذكر». (2)

و به نقل از فاضل مازندرانى در كتاب تفسير سوره يوسف گفته بود:

«إعلموا يا أهل الأرض أن اللَّه قد جعل مع الباب (خود آن حضرت) بابين من قبل (شيخ و سيد) ليعلّمكم أمره على الحق بالحق من حوله على الحق مشهودا و أنّ اللَّه قد قدر لكم في الباب باباً (ملا حسين بشرويه) على الإذن ليبلغكم إلى الباب بإذنه.» (3)

ايضاً «اشراق خاورى» در كتاب: «محاضرات» (4) و «على محمد فرهوش» در كتاب:

«آئين باب» (5) نيز قطعاتى از نوشته على محمد باب را به نام «رساله بين الحرمين» (6) كه در پاسخ پرسشهاى «ميرزا محيط كرمانى» شيخى در همان آغاز سال دعوى بابيت (1260 ه. ق.) نوشته است. نقل كرده اند كه همگى در تأييد اعتقادات شيعه اماميه نسبت به غيبت و ظهور حضرت حجة بن الحسن عسكرى عليه السلام است. از آنجمله مى توانيم اين جملات على محمد شيرازى را در كتب مذكور بخوانيم:

«وإنه لكتاب قد نزل من لدن بقية اللَّه امام حق قديم و أنّه لأمام حىّ عظيم إنّنى أنا عبد من بقية اللَّه و أشهد بعد رسول اللَّه في حكم الولاية و أشهد أنّ أسمائهم في كتاب اللَّه على و

ص: 172

الحسن و الحسين و على و محمد و جعفر و موسى و على و محمد و على و الحسن و محمد لمسطور. يا أيّها الملأ أن اسمعوا حكم بقية اللَّه من لدن عبده».

مضامين مذكور را به نحوى صريح تر از على محمد شيرازى در نامه اى كه به «محمد شاه قاجار» در اوائل سال 1264 ه ق، از زندان ماكو نوشت، و «شوقى افندى» آن را در پاورقى كتاب: «مطالع الانوار» (1) و «اشراق خاورى» در كتاب «رحيق مختوم» (2) به آن تصريح كرده اند: چنين مى خوانيم: «خدا را شاهد مى گيرم به اينكه و حداينت او و نبوت او و ولايت خلفاى رسول او ظاهر نمى شود مگر به مرآت چهارم. كه پرتوى از سه مرآت قبلى است و خدا مرا از طينتى پاك آفريده و به اين مقام رسانيده.» در اين بيان على محمد شيرازى، تعاليم شيخيه را در مورد مرآت چهارم يا ركن رابع بخوبى مشاهده مى كنيم.

سپس ادامه مى دهند: «بجان خودم سوگند اگر اطاعت فرمان حجة اللَّه كه روح من و ديگر موجودات فدايش باد واجب نبود هر آينه ترا به اين گفتار آگاه نمى ساختيم.»

و در همان زندان ماكو، رساله اى نگاشته است كه «فاضل مازندرانى» در كتاب «ظهور الحق» (3) به آن تصريح و از جمله نقل مى كند كه على محمد شيرازى نوشته است:

«حيث اشار الحجة عليه السلام في دعائه في شهر رجب المرجّب: و بمقاماتك التى ...» (4)

همچنين در پاسخ سؤالات يكى از پيروان خود، در زندان ماكو، به نقل از فاضل مازندرانى در كتاب: «ظهور الحق» مى نويسد:

«وانّ ما كتب بانّ باب الإمام لابدّ ان يكون مرآته فهو حق لاريب فيه، كما انّ الامام هو مرآت اللَّه جلّ جلاله و انّ ما كتب ان السيد رحمة اللَّه عليه ما ادعى حكم الذى انّ ادّعيت و لذا لم يظهر منه خوارق العادات فقد اشتبه الأمر عليك

ص: 173

وسمعت قوله في كثير من الاوقات. وايّاك و اسم العامرية إننّى أخاف عليها من فم المتكلم. اما سمعت قوله في حق من يجتبى بعده بتلك الأشعار في كثير من الاوقات:

يا صغير السنّ يارطب البدن يا قريب العهد من شرب اللّبن» (1)

با چنين تصريحى به بابيت سيّد كاظم رشتى و تمسك سيد به شعر فوق از اشعار حلاج:

كه على محمد شيرازى آن را ملاك دعوى بابيت سيد كاظم مى داند و بواسطه تمثل به آن، بابيت خود را اراده كرده است. مع ذلك كتب بابيان، مراد سيد كاظم را از ذكر اشعار مذكور، على محمد شيرازى تلقى كرده اند كه بنا به آنچه گذشت خلاف صريح، گفته على محمد شيرازى است. خاصه آنكه حلاج اين اشعار را خطاب به حضرت حجة بن الحسن عسكرى عليه السلام در شرائطى از زمان اظهار داشته كه حضرت بيش از 5 سال از عمرش نگذشته بود. در حاليكه على محمد شيرازى در آن ايام 24 ساله بوده و اين سن با تمثل به شعر حلاج چه نسبت و سازشى دارد كه «ميرزا جانى كاشانى» مى نويسد: «در بعضى از اشعار به سن آن سيد عالم (اشاره) نموده اند كه يا صغير السن ...» (2)

بدين روال، و آنچه كه مسلم است، على محمد شيرازى از سال 1260 تا 1264 ه. ق، ادّعاى بابيت امام زمان حضرت حجة بن الحسن عسكرى عليه السلام را داشته است.

وى پس از اظهار دعوى بابيت به «ملاحسين بشرويه ئى» به زعم بهائيان (3) و به تصريح «نبيل زرندى»: آهنگ سفر حج نمود، و به حروف حى كه همگى از شاگردان سيد كاظم رشتى و بابيت او را گردن نهاده بودند، دستور داد كه در غياب وى، در نقاط گوناگون پراكنده شوند و در همه جا بدون بردن نام و نشان بگويند كه باب موعود با برهان متين

ص: 174

نكته قابل توجه اين است كه كتب تاريخ بهائيان ثبت كرده اند: على محمد شيرازى در «مسجد الحرام» با «ميرزا محيط كرمانى»، كه او نيز از شيخيه و هواى دعوى را در سر مى پرورانده، روبرو گشته و رساله «بين الحرمين» را در پاسخ پرسش هاى «ميرزا محيط كرمانى» مبنى بر اثبات مقام بابيت خود و رفع شبهات ميرزا محيط نگاشته است كه با توجه به بررسى و مطالعه نسخه خطى مندرجات آن رساله و يا مندرج در كتاب «محاضرات» اشراق خاورى بهائى و «آئين باب» على محمد فرهوش بابى، بخوبى معلوم مى شود كه صريحاً و به نحوى بسيار روشن و واضح، على محمد شيرازى در اين رساله كه ويژگى فكرى و دعاوى وى را در سفر حج! و يا هر جاى ديگر در سال 1260- 1261 ه ق، نشان مى دهد چيزى جز اثبات و مدح و اظهار ارادت به وجود حضرت قائم حجة بن الحسن عسكرى عليه السلام، و دعوى بابيت خود چيز ديگرى در بر نداشته است.

پس از سفر حج، در سال 1261 ه ق، على محمد شيرازى وارد «بوشهر» و از آنجا ضمن نامه اى كه به «ملاصادق خراسانى» كه او نيز يكى مريدانش بشمار مى رفت، خاطر نشان نمود كه در اذان نماز جمعه، پس از ذكر شهادت ها، چنين بگويد: «اشهد أن عليا قبل نبيل باب بقية اللَّه» (1)

ص: 175

ملّا صادق در اذان نماز جمعه شيراز، به چنين كارى مبادرت مى ورزد و از اين روى، به اعتراض و خشم مسلمانان دامن زد.

حكومت شيراز در آن ايام، با «نظام الدوله حسين خان آجودان باشى» بود.

ملا صادق، توسط حاكم شيراز دستگير شد. تا هياهوى اعتراض آميز مردم شيراز فروكش كند. ولى ملا صادق در بازجوئى كه از او بعمل آمد گناه عمل انجام شده را به گردن على محمد شيرازى انداخت و خود از اين مخمصه نجات يافت.

«نظام الدوله» على محمد شيرازى را از بوشهر به شيراز احضار كرد.

ص: 176

حسين خان: «به يكى از فراشّان امر كرد سيلى سختى به صورت حضرت باب بزنند. اين سيلى به قدرى شديد بودكه عمامه هيكل مبارك بر زمين افتاد. «شيخ ابوتراب امام جمعه شيراز» كه در مجلس حاضر بود حسين خان را به اين گونه رفتار سرزنش نمود و فرمان داد عمامه را بر سر باب گذاشتند.»

«امام جمعه شيراز»، پس از آنكه به ميانجيگرى برخاست و رفع عصبانيت ها نمود، از على محمد شيرازى درباره ادعاى بابيت پرسش كرد.

«نبيل زرندى» مى نويسد: على محمد شيرازى در پاسخ سؤال امام جمعه شيراز گفت: «من نه وكيل قائم موعود هستم و نه واسطه بين امام غائب و مردم هستم. امام جمعه گفت: كافى است». (1) و قرار گذارده شد، روز بعد، على محمد شيرازى در «مسجد وكيل». و در حضور مردم شيراز، عقيده خود را در مورد دعوائى كه به او نسبت مى دهند،

ص: 177

علناً به اطلاع مردم برساند. (1)

«نبيل زرندى» تصريح مى كند كه: روز جمعه، على محمد شيرازى بر فراز منبر رفت و چنين گفت:

«لعنت خدا بر كسى كه مرا وكيل امام غائب بداند».

«لعنت خدا بر كسى كه مرا باب امام بداند.»

«لعنت خدا بر كسى كه بگويد من منكر وحدانيت خدا هستم.»

«لعنت خدا بر كسى كه مرا منكر نبوت حضرت رسول بداند.»

«لعنت خدا بر كسى كه مرا منكر انبياى الهى بداند.»

«لعنت خدا بر كسى كه مرا منكر امامت اميرالمؤمنين و ساير ائمه بداند.» (2)

على محمد شيرازى در ابلاغيه اى (معروف به دعاى «الف») كه پس از جريان «مسجد وكيل» در سال 1261 ه ق، نگاشت و منتشر ساخت، و بعدها «فاضل مازندرانى» متن آن را در كتاب: «اسرار الآثار» ضمن تصريح به اينكه: «اين ابلاغيه از آثار على محمد شيرازى در مقابل اعتراض و افتراى معاندين نشر داده اند». (3) ثبت كرد كه در تأييد مجدد «لعنت كردن» على محمد شيرازى در قبال امر بابيت سندى است كه در آن مناقشه نيست:

«بسم اللَّه الرّحمن الرحيم الحمد للَّه خلق السموات و الارض بأمره ... أللهم انّى أشهدك الان ... و بانك لتعلم أنك قد خلقت الكل بمشيّتك و هى أوّل كلمةٍ آمنت بك ... أللّهم ثبّت فؤادي في حبّك فانى ما ادّعيت في شأن إلّاطاعتك ولا أرجو أحدا سواك ... ولا اعتقد في شأن إلّابما نزلت في القرآن على حبيبك محمد رسول اللَّه وخاتم النبيين من ولاية أئمة العدل وأتباعهم والاقتداء بآثار هم والبرائة من أعدائهم و الّذين يشكون في فضلهم وانّك لتعلم يا الهى بانّ لأوليائك

ص: 178

في كلّ شأن كانوا حفاظاً لدينهم و أوعية لحكمهم عبادك الذين فرضت طاعتهم و محبّتهم ... وانّك قد تفضّلت علىّ ... من حقائق العلوم ما كان شأنك عند العطاء و الإجابة للمؤمنين بشأن الآيات و الدعوات ... بل انّ كل حقّ ينزل من عندك انّك تطلق عليه كلمة الوحى بما نزلت فى القرآن حيث قلت و قولك الحق و أوحينا موسى و من معه أجمعين و مثل ما أوحيت الى امّ موسى ثم إلى النحل ... و ما أنا ادّعيت كلمة الوحى ... و قالوا انّه أدّعى الولاية و اختيها قتلهم اللَّه بما افتروا ما ادّعيت ولا نطقت إلّاالعبودية ... الذين يعتقدون في الائمة دون العبودية و ينسبون الى شيعتهم دون ذلك فجزائهم كان نار جهنم. انّ بعض الناس قد افتروا على كلمة البابية المنصوصة و ادّعوا الرؤية لنفسى لعنهم اللَّه بما افتروا ماكان لبقية اللَّه صاحب الزمان بعد الأبواب الأربعة باب منصوص و لانائب مخصوص و من ادّعى الرؤية بدون بينة فرض على الكلّ بان يكذّبوه و يقتلوه أللّهم انّى اشهدك بانّى ما ادّعيت رؤية حجتك الحق ولا بابية نفسه بنصّ من قبل وانّى لو نسبت إلى نفسى كلمة البابية ماقصدت إلّاذكر كلمة الخير، حيث قد قرئت فى حديث أئمة العدل بانّ المؤمن لايوصف ... و أشهد أنّه قد اتبع وحيك وبلّغ رسالاتك وعرج بجسمه إلى السماء وجاهد في سبيل محبتك حتى فاز بوجهك وأشهد أنّ حلاله إلى يوم القيامة، ولم ينسخ شريعته ولم يبدّل منهاجه، و من زاد حرفا أو نقص شيئاً من شريعته فيخرج في الحين من طاعتك، و أنّ الوحى بمثل ما نزل عليه قد انقطع من بعده من عندك و إنّ كتابه مهيمن على كلّ الكتب ... و حجتك الحىّ الّذى وجوده يبقى كلّ الخلق ويذكره بذكره كلّ الموجودات أن تحفظ غيبته و تقرب أيّامه .. قالوا بأنّه ادّعى الربوبية و أعتقد بأنّ عليّاً عبدك و وصىّ نبيّك كان خالق الأشياء و رازقهم، و أنكر معراج الجسماني و حشر الجسد. إني فسبحانك سبحانك إنّي برى ء من الذين يعتقدون بتلك الاحكام الباطله و إن ذكر كلمة اخرى ارادما ذكر الصّادق حجتك فى دعائه حيث قال وقوله الحق و عرج روحه الى السماء و اشهد أنّ اليوم كان حجتك محمد بن الحسن صلواتك عليه و على من اتّبعه .. و أشهد أنّ بعد الابواب اربعة ليس له باب قد ورد فى الحديث. وأنّ له

ص: 179

فى أيام غيبته علماء مستحفظين .. و أشهد أنّ طاعتهم فرض ومودّتهم عدل و من أنكر أحداً منهم فقد كفر و كان من الخاسرين». (1)

عباس افندى در كتاب: «مقاله شخصى سياح» كوشش كرده است، به نحوى اعترافات مذكور على محمد شيرازى را در ابلاغيه الف، مبنى بر انكار بابيت، قلب كند. و در هاله اى از آن وارونه مطلب، توجيهى مغشوش القا كند.

در صفحه (3) كتاب مذكور مى نويسد: «آغاز گفتار نمود و مقام بابيت اظهار و از كلمه بابيت مراد او چنان بود كه من واسطه فيوضات از شخص بزرگوارى هستم كه هنوز در پس پرده غيبت است و دارنده كمالات بى حصر و حدّ به اراده او متحركم و به حبل والايش متمسك و در نخستين كتابى كه در تفسير سوره يوسف مرقوم نموده در جميع مواضع آن خطابهايى به آن شخص غائب كه از او مستفيد و مستفيض بوده نموده و استعداد در تمهيد مبادى خويش جسته و تمناى فداى جان در سبيل محبتش نموده از جمله اين عبارت است:

يا بقية اللَّه قد فديت بكلّى لك ورضيت السبّ في سبيلك و ما تمنيت إلا القتل فى محبتك و كفى باللَّه العلىّ معتصماً قديما.»

و در صفحه (7) از كتاب مذكور درباره انكار بابيت در مسجد وكيل شيراز مى نويسد: «روزى او را در مسجد احضار و اصرار و اجبار بر انكار نمودند. بر سر منبر نوعى تكلم نمود كه سبب سكونت و سكون حاضران و ثبوت و رسوخ تابعان گرديد و همچه گمان بود كه مدعى وساطت فيض از حضرت صاحب الزمان عليه السلام است. بعد معلوم و واضح شد كه مقصودش بابيت مدينه ديگر است و وساطت فيوضات از شخصى ديگر كه اوصاف و نعوتش در كتاب و صحائف خويش مضمر.»

بر اين اساس، على محمد شيرازى از مدينه ديگرى كه به عقيده عباس افندى و بهائيان ميرزا حسينعلى بهاء، مدعى موعود و ظهور بعد از على محمد شيرازى مى باشد مقام بابيت داشته نه از حضرت حجة بن الحسن عسكرى!

ص: 180

در حالى كه تفصيل واضحات، و اظهر من الشمس است كه على محمد شيرازى در تفسير سوره يوسف، تفسير سوره بقره، تفسير سوره كوثر، رساله بين الحرمين، و ابلاغيه الف، خطابش به امام قائم حضرت محمد بن الحسن عسكرى عليه السلام يازدهمين فرزند على بن أبى طالب عليه السلام است. و فاضل مازندرانى در كتاب: «اسرار الاثار» در مورد خصوصيت مشترك آثار اوليه على محمد شيرازى صريحاً و كاملًا بر خلاف لفظ و قلم عباس افندى مى نويسد: «بقية اللَّه» از القاب امام دوازدهم اثنى عشرية قرار گرفت و در آثار اوليه نقطة البيان آمده مكرر ذكر يافت قوله: «إننّى أنا عبد من بقية اللَّه الخ».

و در صحيفه بين الحرمين است قوله: «أن اسمعوا حكم بقية اللَّه الخ» و در صحيفه مخزونه است قوله: «ولقد اخرجها بقية اللَّه صاحب الزمان عليه السلام اى بابه الذكر». (1)

و در صفحه (70) كتاب مذكور، «فاضل مازندرانى»، پس از ذكر اقوال مختلفه باب در آثار اوليه، جزماً نتيجه مى گيرد كه: «مراد از بقية اللَّه در آثار اوليه نقطة البيان همان مقام امامت و مهدويت موعوده منتظره سريه بود كه در ايام بابيت او را موافقت و تأييد مى نمود».

از اين روى فاضل مازندرانى، مبلّغ مشهور بهائيان، بر خلاف عباس افندى، كه با چنان تعبيرات وارونه، سعى در رفع تناقض دعوت و انكار بابيت كرده، «تقيه» را كليد چنين بن بستى در عقايد على محمد شيرازى در نظر آورده و با تأييد و قبول اينكه آثار اوليه باب تماماً در مورد دعوى بابيت از جانب حضرت محمد بن الحسن عسكرى است، پس از ذكر متن «ابلاغيه الف» مى نويسد: «در اين ابلاغيه كه در سال دوم اظهار امر و بحبوحه تقيه و ايام اكتفا به اظهار مقام علم، محض فرو نشاندن مقاومت و معاندت ملاها صادر فرمودند». (2)

چنين تعبيرى از اظهار و انكار بابيت، نه تنها خلاف نظريه عباس افندى است، بلكه تمسك به تقيه را در غير محل آن و بر خلاف نصوص كتاب «ايقان» حسينعلى ميرزا مبنى بر «استقامت در امر» به كار برده است.

ص: 181

حسينعلى ميرزا در اثبات حقانيت دعاوى على محمد شيرازى، به دليل استقامت اشاره كرده و مى نويسد: «و دليل و برهان ديگر كه چون شمس بين دلائل مشرق است استقامت آن جمال ازلى است بر امر الهى كه با اينكه در سن شباب بودند و امرى كه مخالف كل اهل ارض از وضيع و شريف و غنى و فقير و عزيز و ذليل و سلطان و رعيت بود با وجود اين، قيام بر آن امر فرمود چنانچه كل استماع نمودند و از هيچكس و هيچ نفس خوف ننمودند و اعتنا نفرمودند ...» (1)

و در خصوص «تقيه»، به اجمال به ذكر اين بيان على محمد شيرازى، اكتفا مى كنيم كه: «واحذر من التقية و راقب فى التقية الاترى لنفسك خوفاً ولو كنت فى تلك الارض ...» (2)

بهر حال آنچه كه مسلم است، دعوى بابيت على محمد شيرازى، و سپس انكار دعوى است. با اين همه وى در برخورد با جامعه مسلمانان، به انكار بابيت و هر نوع ادعائى و جهت حفظ مريدان خود به ترويج دعوى بابيت مبادرت ورزيد. (3) و از اين جهت، آثار و شيوه هاى رفتارى او، باب هر نوع سوء ظنى را در تحليل نهائى شخصيت و آثار وى گشود.

با چنين زمينه اى و در حالى كه زير نظر حاكم فارس مورد مراقبت قرار داشت بنا به تأييد «آواره» در كتاب: «كواكب الدريه» و عباس افندى در كتاب مقاله شخصى سياح، به درخواست سيد يحيى دارابى تفسير بر سوره كوثر نگاشت، كه چنانچه متذكر شديم از يك سوى به اثبات امامت و حيات و غيبت و طول عمر حضرت حجة بن الحسن عسكرى عليه السلام پرداخته و از سوى ديگر به نيابت و بابيت غير منصوصه خود، قلم فرسائى ها نموده است. تا اينكه بنا به تصريح آواره به نقل از نامه اى كه على محمد شيرازى به ميرزا آقاسى نگاشته است: «در نيمه دوم سال 1262 ه ق ترسان و گريزان عازم اصفهان گرديد و بين راه نامه اى به معتمد الدوله منوچهر خان گرجى (4) حاكم اصفهان نگاشت و از او

ص: 182

خواست تا برايش منزلى مهيا كند». (1)

ولى به گفته مرحوم ميرزا قليخان هدايت در كتاب: «روضة الصفا» و مرحوم اعتضاد السلطنه در كتاب فتنه باب: «معتمد الدوله منوچهر خان گرجى كه در آن وقت حكومت اصفهان داشت، گمان كرد كه شايد ميرزا على محمد يكى از بزرگان دين باشد ... خواست او را ببيند. چند نفر سوار فرستاد كه اگر توانند او را از بند رها كنند و پنهانى به اصفهان رسانند. وقتى سوارهاى معتمد الدوله به فارس رسيدند كه در آن بلاد ناخوشى و با، شدت داشت و مردم آشفته خاطر بودند بى زحمت باب را برداشتند و به اصفهان آوردند». (2)

معتمد الدوله به گفته ميرزا جانى كاشانى در كتاب: «نقطة الكاف»: «به مقتضاى حكمت به امام جمعه اصفهان پيغام نمود، كه مدعى باب امام عليه السلام تشريف آورده، آدم بفرست به خدمت ايشان و وعده بخواهيد تا به منزل شما تشريف فرما شوند. سركار امام نيز چنان نمود». (3)

معتمد الدوله به تأييد شوقى افندى در كتاب: «قرن بديع» ارمنى نژاد و نامسلمان بود (4) و به گفته عباس افندى از على محمد شيرازى سؤال از نبوت خاصه نمود (5) و على محمد «جوابى در اثبات نبوت خاصه در همان مجلس مرقوم شد» كه به تصريح شوقى افندى پس از نگارش آن تحت تأثير واقع شده به ديانت اسلام گرويده. (6) و به روايت نبيل زرندى: به صداى بلند اعتراف نمود كه تا آن زمان به دين اسلام ايمان قلبى نداشته است». (7)

ص: 183

عباس افندى مى نويسد: «معتمد امر فرمود كه جميع علماء جمع شوند و در يك محضر با او مناظره نمايند و سؤال و جواب عيناً بدون تحريف به وساطت كاتب مخصوص خويش ثبت شود تا به طهران ارسال شود و آن چه امر و اراده پادشاهى بر آن قرار گيرد مجرى شود». (1)

ولى مؤلفان بابى و بهائى چنين وانمود كرده اند كه: «علما اين قضيه را وهن شريعت شمرده نپذيرفتند ...». (2) و به گفته آواره: «عدم پذيرفتن علماء بدين خاطر بود كه: در صورت غلبه جامعه ديانت را از مجاب ساختن جوانى عامى فخرى نيست و در صورت مجاب شدن وهنى بزرگ روى خواهد داد. (3)»

با اين همه در مجلس معتمد الدوله، امام جمعه و آقا محمد مهدى فرزند مرحوم حاجى ابراهيم كلباسى و ميرزا حسن فرزند مرحوم ملا على نورى شركت كردند.

معتمد الدوله مى خواست با تشكيل مجلسى و با شركت اكثر علماى متشخص اصفهان، گفتگوئى را ميان على محمد شيرازى و علماى اعلام به راه اندازد و از اين طريق موقعيت على محمد شيرازى را به نحوى تثبيت و در صورت امكان فضل و كمال على محمد را به مهر علماى اصفهان ممهور ساخته و به تصريح عباس افندى: «به طهران ارسال شود.» ولى با عدم شركت جماعت علما اين كار ميسر نشد و فتنه اى را كه مى رفت به دست على محمد شيرازى و قدرت سياسى و نظامى معتمد الدوله كه مسلم حسن نظر خاص وى به على محمد شيرازى و ظن نظر او به اسلام و علماى اصفهان معلوم همگان شده بود و به گفته مرحوم اعتضاد السلطنه «معتمد الدوله با او متحد بود، تخريب حال او نمى نمود.» (4) برپا نگرديد و به اين ديد اگر جمله عباس افندى را از نظر بگذرانيم البته بيان صحيحى خواهد بود كه: «علما اين قضيه را وهن شريعت شمرده نپذيرفتند.» (5)

با وجود اين شركت سه مجتهد و حكيم مذكور، حداقل مجالى بود براى دستيابى به

ص: 184

موقعيتى كم. ولى سرآغاز دستيابى به موقعيت هاى بيشتر.

ميرزا جانى كاشانى مى نويسد: «آقا محمد مهدى بن مرحوم حاجى كلباسى و ميرزا حسن بن مرحوم ملا على نورى حضور داشتند. هر يك مسئله اى سؤال نمودند در علم توحيد و حكمت ... جواب شافى و كافى دادند. (1) در حالى كه عباس افندى تصريح نمى كند كه على محمد شيرازى در برابر پاسخ هاى دو حكيم مذكور، جواب شافى و كافى داده اند. آنچه كه ايشان در كتاب مقاله شخصى سياح آورده اند اين است كه: «مجلس به سؤال بعضى مسائل از فن اصول و توضيح و تشريح اقوال ملاصدرا منتهى شد و چون نتيجه اى از اين مجلس به جهة حاكم حاصل نشد ... (2)» بر اين اساس اگر جواب سؤالات كافى و شافى بود، مجلس بى نتيجه نمى ماند.

اتفاقاً آواره تصريح كرده است كه مناظره آقا محمد مهدى كلباسى و آقا ميرزا حسن نورى من غير رسم بود. (3) و آنچه كه در اين مذاكره من غير رسم مطرح شده است به نقل از «اعتضاد السلطنه» وقايع نگار ايام ناصرى، چنين بوده است:

«باب به مجلس در آمده اول مرتبه آقا محمد مهدى آغاز سخن كرد و باب را گفت كه؛ آن مردم كه طريق شريعت سپرند، بيرون از دو فرقه نباشند، يا مسائل شرعيه خويش را از اخبار و احاديث استخراج و استنباط فرمايند و اگر نه، مقلد مجتهدى باشند.»

باب در جواب گفت: «كه من تقليد كسى نكرده ام و نيز هر كس باظنّ خويش عمل كند حرام دانم.»

«آقا محمد مهدى گفت: امروز باب علم مسدود است و حجت خداى غائب باشد.

بى آنكه امام وقت حاضر شود و مسائل حقه را از زبان وى بشنوى چگونه به مطلبى به گروى و به راستى عمل نمائى؟ با من بگوى اين علم از كجا اندوختى و اين يقين از كه آموختى؟»

«باب در جواب گفت: «تو متعلم و كودك ابجد خوانى. مرا مقام ذكر و فؤاد است.

ص: 185

ترا نرسد كه با من محاجه نمائى.»

«چون مناقشه ايشان به اين جا رسيد، آقا محمد مهدى خاموش شد و ميرزا حسن كه در فنون حكمت خاصه در مؤلفات ملا صدرا مسلط بود به سخن درآمده به وى گفت:

«بدين سخن كه گفتى تأمل كن. ما در اصطلاح خويش از براى ذكر و فؤاد مقامى نهاده ايم كه هر كس بدانجا رسد به تمام اشياء همراه باشد و هيچ شيئى از وى غائب نماند و هيچ نباشد كه نداند. آيا تو نيز مقام ذكر و فؤاد را چنين شناخته اى و احاطت وجود شما بر اشياء چنين است؟ ميرزا على محمد بى لغزش خاطر و لكنت زبان گفت: چنين است، مى خواهى بپرس.»

«ميرزا حسن گفت: از معجزات انبيا و ائمه هدى يكى طى الارض است. بگوى تا بدانيم كه زمين چگونه در نوردد. مثلًا حضرت جواد عليه السلام قدم از مدينه برداشت و در طوس گذاشت. مسافتى كه از طوس تا مدينه بود به كجا شد؟ آيا زمين ميان اين دو شهر فرو رفت يا مدينه به طوس متصل گرديد؟ چون امام عليه السلام به طوس رفت ديگر باره زمين بر آمد و اين نتواند بود. چه بسيار شهرها از مدينه تا طوس باشد، پس همه بايد خسف شود و جانداران همه تباه شوند و اگر گوئى زمينها با هم متراكم شدند و تداخل كردند اين نيز ممكن نخواهد شد. چه بسيار شهرها بايد محو شود و مدينه به طوس منتقل شود و حال آنكه هيچ قطعه اى از زمين دگرگون نشده و از جاى خود جنبش نكرد

و اگر گوئى: امام طيران نموده و از مدينه تا طوس با جسم بشرى رفت. اين نيز با براهين محكم راست نيايد و همچنان بگوى كه چگونه امير المؤمنين على عليه السلام در يك شب و يك حين در چهل خانه مهمان شد؟ اگر گوئى على نبود و صورتى نمود نپذيرم. زيرا كه خداى و رسول دروغ نگويند. على عليه السلام شعبده نكند. و اگر به راستى او بود چگونه بود؟ و همچنان در خبر است كه آسمانها در زمان سلطان جابر به سرعت ساير باشد و در روزگار ائمه هدى بطى ء سير دارد. اول آنكه از براى آسمان دو سير چگونه تواند بود؟ ديگر آنكه سلاطين بنى اميه و بنى عباس با ائمه معاصر بودند. پس بايد آسمان را بطى ء سير و سرعت سير در يك زمان باشد. اين سر را نيز مكشوف دار.

باب در جواب گفت: اگر خواهى اين مشكلات را شفاهاً بگويم و اگر نه بنويسم.

ص: 186

ميرزا حسن گفت: مختار هستيد. باب قلم و كاغذ برداشت به نوشتن مشغول شد. در آن هنگام شام حاضر كردند. او سطرى چند بنگاشت، ميرزا حسن برداشته و نگاه كرد و گفت: گويا خطبه اى عنوان كرده اى و حمدى و وردى آورده اى و مناجات به درگاه قاضى الحاجات نموده اى و به مطلب، خود را هيچ آشنا نكرده اى. سخن در اينجا ناتمام مانده هر يك از دايره جمع به جايى رفتند.» (1)

انجام چنين مذاكره و مهمانى را هم از زبان عباس افندى خوانديم و دانستيم كه:

«نتيجه اى از اين مجلس به جهة حاكم حاصل نشد. حكم شديد و فتواى قوى علماى اعلام را مجرى نگشت». (2)

علماى اصفهان، از حمايت روزافزون معتمدالدوله و اعمال ونيات وى كه مى خواست به وسيله على محمد شيرازى يك سرى اقدامات ضد شيعى و ضد علماى اصفهان به راه اندازد. و در اين راه على محمد شيرازى از هر نوع همكارى دريغ نداشت، نامه اى به حاجى ميرزا آقاسى صدراعظم وقت نگاشته خواستار رفع توطئه اى شدند كه زير پوشش اسلام، گاهى بابيت، زمانى توبه و انكار دعوى بابيت در حال نضج گرفتن بود.

حاجى ميرزا آقاسى با توجه به كسب اطلاعات مربوط به مريدان على محمد شيرازى در ديگر مناطق و عقايدى كه از جانب آنان منتشر شده و بررسى آثار على محمد شيرازى در 11 محرم 1262 ه ق نامه اى در پاسخ اعتراض علماى اصفهان نگاشت و در آن چنين خاطر نشان ساخت:

«خدمت علماى اعلام و فضلاى ذوى العزّ و الإحترام مصدع مى شود كه در باب شخص شيرازى كه خود را باب و نايب امام ناميده نوشته بودند كه چون ضالّ مضلّ

ص: 187

است، بر حسب مقتضيات دين و دولت لازم است مورد سياست اعليحضرت قدر قدرت قضا شوكت شاهنشاه اسلام پناه روح العالمين فداه شود تا آينده را عبرتى باشد. آن ديوانه جاهل جاعل دعوى نيابت نكرده بلكه دعوت نبوت كرده زيرا كه از روى كمال نادانى و سخافت رأى، در مقابل با آنكه آيه شريفه: فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ دلالت دارد كه مقابله يك سوره اقصر محال است. كتابى از مزخرفات جمع كرده و قرآن ناميده و حال آنكه لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَايَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً (1)

چه رسد به قرآن آن نادان كه بجاى كهيعص مثلًا كاف، ها، جيم، دال، نوشته و بدين نمط، مزخرفات و اباطيل ترتيب داده، بلى حقيقت احوال او را من بهتر مى دانم كه چون اكثر اين «طايفه شيخى» را مداومت به چرس و بنگ است، جميع گفته ها و كرده هاى او از روى نشأه حشيش است كه آن بد كيش به اين خيالات باطل افتاده و من فكرى كه براى سياست او كرده ام اين است كه او را به ماكو فرستم كه در قلعه ماكو حبس مؤبّد باشد. اما كسانى كه به او گرويده اند و متابعت كرده اند مقصرند، شما چند نفر از تابعين او را پيدا كرده به من نشان بدهيد تا آنها مورد تنبيه و سياست شوند. باقى ايام فضل و افاضت مستدام باد.» (2)

معتمد الدوله، على محمد شيرازى را: «با جمعى سواران خاص خويش از اصفهان به خارج فرستاد و چون به مورچه خوار رسيدند به پنهان امر رجوع به اصفهان فرمود و در خلوت سرپوشيده خويش مأمن و مأوى داد و جز خواص تابعان و معتمدان معتمد نفسى از باب مطلع نبودند.» (3)

پس از چند ماه، معتمد الدوله درگذشت و گرگين خان برادرزاده وى حاكم اصفهان شد و جريان عدم اجراى دستور مركز بوسيله معتمد الدوله را به اطلاع ميرزا آقاسى رسانده حاضر نشد على محمد شيرازى را در اصفهان نگه دارد.

ص: 188

از اين رو گرگين خان على محمد شيرازى را به دست مأمورين دولتى داد و باب در معيت سربازان شاهسون به رياست بابابيك بيات ماكوئى از راه كاشان به طرف تهران گسيل شد. در كاشان حاجى ميرزا جانى مؤلف كتاب معروف «نقطة الكاف» (به زعم ادوارد براون!) با دادن صد تومان رشوه باب را شب به خانه مهمان كرد. فردا صبح دوباره به راه افتادند تا نزديك قصبه كُلَين آمدند. از آنجا سيد اجازه ورود به طهران خواست ولى محمد شاه به دستور حاجى اجازه نداد و به باب نامه اى نوشت كه مختصراً اين است:

«چون موكب همايون در جناح حركت از طهران است و ملاقات بطور شايسته ممكن نه، شما به ماكو رفته چندى در آنجا توقف و استراحت كنيد و به دعاگوئى دولت قاهره مشغول شويد و مقرر داشتيم كه در هر حال مراعات و توقير نمايند و چون از سفر برگرديم شما را مخصوص خواهيم خواست.»

محمد بيك چا پارچى كه مأمور بردن باب به ماكو بود دستور داشت كه او را از خارج شهرها به ماكو برساند. او هم به همين جهت نگذاشت كه باب از داخل قزوين و زنجان عبور كند. بالاخره باب را به ماكو رساند و در همين ماكو يا به قول سيد باب «ارض باسط» است كه بيان فارسى و عربى نوشته شده. از شعبان 1263 تا جمادى الاولى 1264 باب درماكو بود. ولى چون مريدان او كتباً يا شخصاً با او مراوده داشتند، وى را به قلعه «چهريق» كه باب آن را به تطبيق عددى ابجدى «جبل شديد» ناميده بردند. از اين تاريخ تا هنگام قتل شعبان 1266 وى در چهريق محبوس بود. (مگر حين محاكمه در تبريز) و تنها كسى كه هميشه با او بود آقا سيد حسين يزدى كاتب بود. (1)

ص:189

در جوامع حديث شيعه و معارف منقول و معقول تشيع، عقيده به ختم امامت، با يازدهمين فرزند على بن ابى طالب عليه السلام يكى از اصول مسلم و از ضروريات ايمان به امامت اصل پنجم از اصول ديانت است.

ثقة الاسلام كلينى در كتاب: «الاصول من الكافى» شيخ صدوق در كتاب: «إكمال الدين، علل الشرايع، معانى الأخبار، خصال، أمالى، عيون اخبار الرضا»، شيخ ابوجعفر محمد بن الحسن طوسى، در كتابهاى: «الغيبة، مختصر مصباح و مصباح المتهّجد، أمالى»، سيد بن طاووس، در كتابهاى: «اقبال، طرائف، فرج المهموم في معرفة الحلال و الحرام من النجوم، ربيع الألباب، مصباح الزائر، كشف اليقين»، شيخ طبرسى در كتابهاى:

«احتجاج، مجمع البيان، اعلام الورى»، محمد بن ابراهيم نعمانى در كتاب: «الغيبة»، شيخ مفيد در كتاب: «اختصاص» و «الإرشاد»، بهاء الدين اربلى موصلى در كتاب: «كشف الغمة». شهيد اول در كتاب: «دروس»، شلمغانى در كتاب: «الغيبة» ابن قولويه در كتاب:

«كامل الزيارة»، محمد بن حسن صفار در كتاب: «بصائر الدرجات» قطب الدين راوندى در كتاب: «خرايج» سيد على بن عبدالحميد در كتاب: «الأنوار المضيئة» از طريق ذكر احاديث و شرح و بررسى آنها صريح و روشن، آشكار مى سازند كه در عقيده مذهب شيعه اماميه، امام دوازدهم: نامش: محمد عليه السلام، كنيه اش: ابوالقاسم و مادرش: نرجس

ص: 190

خاتون، پدرش امام حسن عسكرى (8 ربيع الثانى 232- 8 ربيع الاول 260 ه ق) متولد (15 شعبان سال 255 ه ق) نوه امام هادى (15 ذى حجه 212- 3 رجب 254 ه ق) سومين فرزند امام محمد تقى الجواد (10 رجب 195- آخر ذى القعده 220 ه ق) چهارمين فرزند امام على بن موسى الرضا (11 ذى القعده 148- آخر صفر 203 ه ق) پنجمين فرزند امام موسى الكاظم (7 صفر 128- 25 رجب 183 ه ق) ششمين فرزند امام جعفر صادق (17 ربيع الاول 83- 25 شوال 148 ه ق) هفتمين فرزند امام محمد باقر (1 رجب 57- 7 ذيحجه 114 ه. ق) هشتمين فرزند امام على بن حسين زين العابدين (5 شعبان 38- 12 محرم 95 ه. ق) نهمين فرزند امام حسين (3 شعبان 104 محرم 61 ه ق) يازدهمين فرزند على بن ابى طالب صلى الله عليه و آله (13 رجب، 30 سال بعد از عام الفيل- 21 رمضان 40 ه ق) كه تا سال 331 ه ق در غيبت صغرى بسر مى برده و در اين ايام توسط عثمان بن سعيد عمروى ابو جعفر محمد بن عثمان- ابوالقاسم حسين بن روح نوبختى- ابوالحسن على بن محمد سمرى. نواب منصوص و خاص وى با شيعيان در ارتباط بوده تا اينكه غيبت كبرى وى از سال 331 ه ق آغاز گرديد و او همچنان پس از غيبت كبرى زنده و شيعيان در انتظار ظهور وى بوده تا مجرى عدل الهى در زمين گردد.

اين است شناخت و معرفت شخصى «قائم آل محمد عليه السلام: «مهدى»، «مهدى موعود»، «صاحب الزمان»، «صاحب الامر»، «خلف الصالح»، «حجت»، «حجة اللَّه»، «امام غائب»، «امام منتظر»، «امام اثنى عشر»، «حضرت حجة بن الحسن العسكرى عليه السلام»، در معارف معقول و منقول تشيع و لا غير. (1)

چنين شناختى از امام دوازدهم، كه مسلم روايات و مراجع اصلى عقيده شيعى است در مواضع متعدد در مورد تأييد و تصديق على محمد شيرازى و بعدها ديگر مدعيان ازليت و بهائيت قرار گرفته است.

مداركى كه چنين اعترافى را بيان مى دارد ذيلًا به استحضار مى رساند:

ص: 191

1- على محمد شيرازى در كتاب: صحيفه عدليه (1) مى نويسد: «ثالث معرفت ابواب است و در اين مقام فرض است بر مكلف، اقرار به وصايت اميرالمؤمنين عليه السلام نمايد ...

رابع معرفت امامت است و در اين مقام بر كل موجودات فرض است معرفت دوازده نفس مقدس كه قائم مقام ولايت مطلقه بوده باشند .. الحسن بن على و الحسين بن على و على بن الحسين و محمد بن على و جعفر بن محمد و موسى بن جعفر و على بن موسى و محمد بن على و على بن محمد و الحسن بن على و الحجة القائم محمد بن الحسن صاحب الزمان و الفاطمة الصديقة صلوات اللَّه عليهم اجمعين. و اين شموس عظمت و نجوم عزت در هر شأن قائم مقام رسول اللَّه صلى الله عليه و آله بوده اند.»

در صفحه 38 كتاب مذكور، تصريح مجدد مى كند كه: «دعائى كه در باب خامس ذكر مى شود، جامع جميع مراتب اعتقاد است كه عبد بعد از قرائت آن عمل به اصول دين خود نموده كافى است اين دعا كل را در مقام اعتقاد.»

در باب خامس، على محمد شيرازى متن دعاى مذكور را كه به گفته ايشان جامع جميع مراتب اعتقاد است چنين مى نگارد:

«وأشهد الأوصياء محمد صلى الله عليه و آله بعده علىّ ثمّ بعد العلىّ الحسن ثم بعد الحسن الحسين ثم بعدالحسين على ثم بعد علىّ محمد ثم بعد محمد جعفر ثم بعد جعفر موسى ثم بعد موسى على ثم بعد على محمد ثم بعد محمد على ثم بعد على الحسن ثم بعد الحسن صاحب العصر حجتك وبقيّتك ... وأشهد أن قائمهم صلواتك عليه حجّتك امامي الحق.»

2- در كتاب: «تفسير سوره يوسف» (2) و نقل آن در كتاب «رحيق مختوم» (3) تأليف اشراق خاورى، على محمد شيرازى صريحاً ادعا كرده است كه تفسير مذكور را از ناحيه حضرت قائم عليه السلام آورده است!:

ص: 192

«اللَّه قد قدر أن يخرج ذلك الكتاب في تفسير أحسن القصص من عند محمد بن حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب على عبده ليكون حجة اللَّه من عند الذكر على العالمين بليغاً».

3- در كتاب: «دلائل سبعه» على محمد شيرازى دعاى افتتاح را از حضرت قائم عليه السلام با سر آغازى چنين نقل مى كند: و از آن جمله است كلام خود آن حضرت در دعاى شبهاى ماه مبارك رمضان:

«الّلهُمَ اجْعله الدّاعِىَ إلى كِتابِكَ وَالقائِمَ بِدِيِنِكَ».

4- در كتاب تفسير سوره بقره على محمد شيرازى به نقل از كتاب اسرار الآثار (1) فاضل مازندرانى چنين تصريح مى كند:

«ولقد قال الحسن أبوالحجة فى تفسيره لهذه الاية ...»

وايضاً در تفسير مذكور، ذيل آيه وَللَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ (2)

مى نويسد:

«والمغرب القائم محمد بن الحسن صاحب العصر» و ذيل آيه: أُوْلَئِكَ عَلَى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ مى نگارد: «والايمان بما انزل اللَّه فى ولاية على و الحسن و الحسين ... و على و الحسن و محمد الغائب المنتظر».

5- در كتاب: «تفسير سوره كوثر» (3) كه آن را به درخواست «يحيى دارابى» نوشته است، على محمد شيرازى مى نويسد:

«فلاشكّ فى وجود امام القائم الغالب المستور ... و أنّ المنكرين من المسلمين ساقطون أقوالهم عن درجة الإعتبار، وأمّا المسلمون الموصول من فرقة الإثنى عشرية فقد ثبت عندهم يوم ولادته.»

و در مطلع 14 از قسمت دوم، تفسير مذكور حديثى را از حضرت قائم چنين نقل

ص: 193

مى كند: فى ذكر ما قال بقية اللَّه عليه السلام لعلى بن ابراهيم: «أنا المهدى، أنا قائم الزّمان، أنا الذى أملأها عدلا كما ملأت ظلماً وجوراً.»

و سپس اذعان مى دارد كه: «واعرف أنّه خَلَفٌ صالح كُنّى بأبى القائم وأنّه القائم بأمراللَّه ... ولا احبّ أن أذكر اسمه إلّابما قال الإمام عليه السلام: م ح م د ...»

در مطلع چهارم از قسمت دوم تفسير مذكور، على محمد شيرازى حديثى را از امام حسن بن على عليه السلام مورد تأييد قرار مى دهد كه آن حضرت به اعتراض مردم نسبت به انجام قرارداد صلح با معاويه فرمود:

«أما علمتم أنّه مامنّا أحدٌ إلّا و يقع في عنقه بيعة لطاغيةِ زمانه إلّاالقائم، الّذي يصلّي روح اللَّه عيسى بن مريم عليه السلام خلفه، فإنّ اللَّه عزّوجلّ يُخفي ولادته، و يغيب شخصه، لئلّايكون لأحدٍ في عنقه بيعة إذا خرج. ذلك التاسع من ولد أخي الحسين بن سيدة الإماء، يطيل اللَّه عمره في غيبته، ثم يظهره بقدرته في صورة شابّ دون أربعين سنة، ذلك ليعلم أنّ اللَّه على كلّ شي ء قدير». (1)

6- در كتاب: «قسمتى از الواح» (2)، دستخطى از على محمد شيرازى عيناً: گراور شده است كه مبين نگارش آن در آخرين روزهاى سال 1264 ه ق مى باشد. در اين نوشته على محمد شيرازى تصريح مى كند:

«وأنّ محمداً عبدك ورسولك قد أرسلته الى العالمين بشيراً، وأشهد أنّ علياً و فاطمة و الحسن و الحسين و علياً و محمداً و جعفراً و موسى و علياً و الحسن و محمداً صلوات اللَّه عليهم اوليائك فى كلّ شأن».

7- جابربن عبداللَّه انصارى، در ذكر حديث لوح كه آن را ثقة الاسلام كلينى در كتاب كافى و شيخ طوسى در كتاب: الغيبة و شيخ صدوق در كتاب: كمال الدين از حضرت امام جعفرصادق عليه السلام به روايت ابى بصير ثبت كرده اند و شيخ احمد احسائى در كتاب: شرح الزياره (3)

ص: 194

ضمن شرح اوصياء پيامبر خدا، و اينكه ائمه دين دوازده نفرند، مورد تأييد و صحت آن را مورد تصديق قرار داده است. يكى از موارد مسلم شناخت قائم عليه السلام از نظر منابع معتبر عقايد اماميه اثنى عشرى مى باشد.

متن حديث:

«عن أبي بصير، عن أبي عبداللَّه عليه السلام قال: قال أبي لجابر بن عبداللَّه الأنصاري:

أن لي إليك حاجة فمتى يخفّ عليك أن أخلوبك فأسئلك عنها؟ فقال له جابر: أيّ الأوقات أجبته. فخلّى به في بعض الأيّام فقال له: يا جابر أخبرني عن اللّوح الذي رأيته في يد أمّي فاطمة بنت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و ما أخبرتْك به أمّي أنّه في ذلك اللّوح مكتوب، فقال جابر: أشهد باللَّه أنّي دخلت على أمّك فاطمة في حياة رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فهنّئتها بولادة الحسين عليه السلام فرأيت في يدها لوحاً أخضرّ، فظننت أنّه من زمرّد، و رأيت فيه كتاباً أبيض شبه لون الشمس فقلت لها: بأبي أنت و أمّي يا بنت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله: ما هذا اللوح؟ فقالت: هذا لوح هداه اللَّه إلى رسوله، فيه اسم أبي و اسم بعلي و اسم ابْنَيَّ و اسم الأوصياء من ولدي، و أعطانيه أبي لبشّرني بذلك، قال جابر: فسئلتها أن تدفعه إليّ لأنظر مافيه، فدفعتْه إليّ، فسررت به سروراً عظيماً؛ فقلت: يا سيّدة النّساء هل تأذني أن أكتب نسخته؟ فقالت: افعل، فأخذته و نسخته عندى، فقال أبي عليه السلام: يا جابر، فهل لك أن تعرضه علىّ؟ فقال: نعم، فمشى أبي إلى منزل جابر، فأخرج صحيفة من رقّ، فقال: يا جابر أنظر في كتابك لأاقرئه عليك، فنظر جابر في نسخته فقرأه أبي فما خالف حرف حرفاً، فقال جابر: فأشهد باللَّه أنّي هكذا رأيته في اللوح مكتوبا».

بسم اللَّه الرحمن الرحيم

«هذا كتاب من اللَّه العزيز الحكيم لمحمد نبيّه و نوره و سفيره و حجابه و دليله، نزل به الروح الأمين من عند ربّ العالمين: يا محمد عظّم أسمائى،

ص: 195

واشْكر نعمائي و لاتجحد آلائى، إنّي أنا اللَّه لا إله إلّا أنا قاصم الجبّارين، و مديل المظلومين و ديّان يوم الدين، إنّي أنا اللَّه لااله إلّا أنا فمن رجا غيري فضل أو خاف غير عدلي عذّبته عذاباً لا أعذّبه أحداً من العالمين، فإيّاي فاعبد، وعليّ فتوكّل، إنّي لم أبعث نبيّاً فأكملت أيامه، وانقضت مدته، إلّا جعلت له وصيّاً، وإنّي فضّلتك على الأنبياء وفضّلت وصيّك عليّاً على الأوصياء وأكرمتك بشبليك وسبطيك الحسن و الحسين، فجعلت حسناً معدن علمي بعد انقضاء مدّة أبيه، وجعلت حسيناً خازن وحيي، وأكرمته بالشّهادة، وختمت له بالسّعادة، فهو أفضل من استشهد، و أرفع الشهداء درجته إليك جعلت كلمتي التامّة معه وحجّتي البالغة إليك عنده، بعترته أثيب وأعاقب. أوّلهم عليّ سيّد العابدين وزين أوليائي الماضين، وابنه شبه جدّه المحمود محمّد الباقر لعلمي، والمعدن لحكمتي، سيهلك المرتابون في جعفر، الرادّ عليه كالرّاد عليّ، حقّ القول منّي لأكرمنّ مثوى جعفر ولأسرّنّه فى أشياعه وأنصاره، انْتحبتْ بعد موسى فتنة عمياء حندس، لأنّ خيط فرضي لاينقطع وحجتي لا تخفي، وأنّ أوليائي يسقون بالكأس الأوفى من جحد منهم واحداً فقد جحد نعمتي، ومن غيّر الآية من كتابي فقد افترى عليّ، ويل للمفترين الجاحدين عند انقضاء موسى عبدي وحبيبي وخيرتي عليّ وليّي وناصري، و من أضع عليه أعباء النبوّة وامتحنه الإضلاع بها، تقتله عفريت مستكبر، يدفن في المدينة التي بناها العبد الصالح إلى جنب شرّ خلقي، حق القول منّى لأسرّنّه بمحمد ابنه وخليفته من بعده و وارث علمه، فهو معدن علمي و موضع سرّي وحجتي على خلقي، لايؤمن عبد به إلّاجعلت الجنة مثواه، وشفّعته فى سبعين من أهل بيته، كلّهم قد استوجبوا النّار، وأختم بالسّعادة لابنه عليّ وليّي وناصري والشاهد في خلقي وأميني على وحيي أخرج منه الداعي إلى سبيلي والخازن لعلمي،

ص: 196

الحسن، وأكمل ذلك بابنه محمد رحمة للعالمين، عليه بهاء موسى وكمال عيسى وصبر أيّوب، فتذل أوليائي في زمانه، و تتهادى رؤسهم كما تتهادى رؤس الترك والديلم فيقتلون ويحرّقون ويكونون خائفين ومرعوبين وجلين، وتصبغ الأرض من دمائهم، ويفشو الويل والرّنة في نسائهم، أولئك أوليائي حقّاً، بهم أدفع كلّ فتنة عمياء حندس، وبهم أكشف الزّلازل، وأدفع الآصار والأغلال، أولئك عليهم صلوات من ربّهم ورحمة وأولئك هم المهتدون».

«از ابى بصير، از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است كه: پدرم امام محمد باقر عليه السلام به جابربن عبداللَّه انصارى فرمود: مرا به تو حاجتى است، هر وقت بر تو سنگين نباشد با تو خلوت كنم، و از تو بپرسم، جابر گفت: هر وقت ميل دارى، پس روزى با جابر خلوت كرد، و فرمود: مرا خبر ده از لوحى كه در دست مادرم فاطمه عليها السلام ديدى، و آنچه او به تو خبر داد، كه در آن لوح نوشته، پس جابر گفت:

خدا را گواه مى گيرم كه من داخل شدم به خانه فاطمه، زمانى كه پيغمبر زنده بود، پس او را براى تولد حسين عليه السلام شاد باش گفتم، پس در دستش لوح سبزى ديدم كه گمان كردم از زمرد است و در آن نوشته سفيد رنگى ديدم مانند رنگ آفتاب، گفتم: پدر و مادرم به قربانت اى دختر پيغمبر، اين لوح چيست؟ گفت: اين لوح را خدا به پيغمبرش هديه فرستاده، كه در آن نام پدرم و شوهرم و دو فرزندم و اوصيائى كه از اولاد من هستند مى باشد، پس به من عطا فرمود پدرم كه مرا به آن مژده دهد، پس از او خواستم كه به من دهد كه در آن نگاه كنم، پس به من داد و از اين مرحمت فراوان خرسند شدم، پس عرض كردم: آيا اجازه مى دهى كه نسخه اى از آن بنويسم؟ فرمود: بنويس، پس گرفتم نسخه آن را و اكنون نزد من است. پدرم فرمود: اى جابر آيا مى شود به من نشان دهى؟ عرض كرد: آرى، پس پدرم با او به منزلش رفت. جابر صحيفه اى از پوست بيرون آورد. پدرم فرمود: تو نگاه كن تا من بخوانم، در نسخه خودش نگاه مى كرد، پدرم از بر مى خواند، يك حرف كم و زياد نبود، جابر گفت: خدا گواه است همين طور در لوح نوشته ديدم».

ص: 197

بسم اللَّه الرحمن الرحيم

«اين كتابى است از خداى عزيز حكيم، براى محمد پيغمبر خدا و نور و سفير و حجاب و دليل او، فرود آورد آن را روح الامين از نزد پروردگار عالميان اى محمد، بزرگ بدان نامهايم را، و سپاس گو نعمت هايم را، و انكار نكن بخشش هايم را، من خدائيم كه جز من خدائى نيست، هر كس كه اميد به غير فضل من داشته باشد، يا از غير عدل من بترسد، او را عذابى كنم كه هيچ كس را نكرده باشم، پس مرا پرستش كن و به من توكل دار، من نفرستادم پيغمبرى را مگر اينكه پس از كمال روزگار، و گذشتن مدتش، وصيى براى او قرار دادم و من ترا بر همه پيغمبران برترى دادم و على وصى ترا بر اولياى آنها، و تو را گرامى داشتم به دو فرزند زاده ات حسن و حسين، پس قرار دادم حسن را معدن علم خودم بعد از پدرش، و حسين را خزينه دار وحى خود گردانيدم و او را گرامى داشتم به شهادت و زندگيش را با سعادت به آخر رسانيدم، پس او افضل از همه شهدا و بلند مرتبه است. قرار دادم كلمه نامه خودم را با او، حجّت بالغه من به سوى تو نزد او است. به عترت او ثواب و عقاب به نيكوكار و بدكار دهم، اول از عترت او على سيد عابدين است و زينت اولياى گذشته من است و فرزند او شبيه جدش پيغمبر محمد شكافنده علم من است. و معدن حكمتم، هلاك شوند آنان كه درباره جعفر به شك افتند، آنكه او را رد كرد مرا رد كرده است. درست مى گويم كه جايگاه جعفر را گرامى خواهم داشت و او را خوشحال كنم در شيعه و يارانش، انتخاب مى كنم پس از او موسى را كه در زمان او فتنه عمياء تاريك است، زيرا رشته فرض من بريده نمى شود و حجتم پنهان نمى ماند و اولياى من از جام اوفى مى نوشند، هر كس يكى از آنها را انكار كند انكار نعمت من كرده و كسى كه تغيير دهد يك آيه از كتابم را بر من افترا زده واى به افترا زنندگان، پس از گذشتن موسى بنده و حبيب و برگزيده ام على است، كه ولىّ و ناصر من است و كسى است كه اعباء نبوت را بر او مى گذارم و به آن آزمايشش مى كنم، او را عفريت و گردنكشى مى كشد و در شهرى كه بنده شايسته اى ساخته است دفن مى شود، نزد بدترين خلق من، (مقصود هارون است كه حضرت رضا عليه السلام قبرش آنجا است) درست مى گويم كه او را خوشحال مى كنم به محمد فرزند و خليفه

ص: 198

بعد از او و وارث علمش، پس از او معدن علم و جايگاه سر من است و حجت است بر خلقم، آن كس كه به او ايمان آورد بهشت جايگاه اوست و در هفتاد تن از كسانش كه سزاوار آتشند شفاعتش را مى پذيرم و به سعادت ختم مى كنم براى فرزند او على، ولىّ و ناصر من است، و شاهد در خلقم و امين و حيم، و از او بيرون آرم، آن كس كه دعوت كننده به سوى من و خازن علم من است: حسن و كامل مى كنم آن را به فرزند او محمد كه رحمت است بر جهانيان: محمد فرزند حسن داراى نورانيت موسى و كمال عيسى و صبر ايوب است. دوستان من در زمان او ذليل مى شوند و سرهاشان را مانند سرهاى ترك و ديلم به هديه مى فرستند. كشته مى شوند و آنها را مى سوزانند، آنها ترسناك و خائفند، زمين از خونشان رنگين و ناله و واويلا در زنانشان آشكار مى شود.

آنهايند دوستان حقيقى من بواسطه آنها فتنه تاريك را دفع مى كنم و لرزشها را بر مى دارم و بارها و زنجيرهاى سنگين را دور مى كنم بر آنها است درود و رحمت پروردگارشان و آنها هدايت شدگانند».

على محمد شيرازى حقيقت و صحت حديث مذكور را در كتاب: «دلائل سبعه» (1) مورد تأييد قرار داده و تصريح مى كند كه: «و از آن جمله حديث لوح فاطمه است كه در كتب حديث مسطور است- إلى ان قال:- و أكمل ذلك بابنه «م ح م د» رحمة للعالمين عليه كمال موسى و بهاء عيسى و صبر أيّوب و بذل اوليائه فى زمانه ...» و در رساله اى كه على محمد شيرازى در انتقاد از حاج كريم خان كرمانى نوشته و فاضل مازندرانى عباراتى از آن را در كتاب «ظهور الحق» (2) مورد استناد قرار داده، چنين تأكيد مى كند: «و من اشاره مى نمايم به صحيفه اى كه شيخ احمد احسائى در شرح الزياره خود ذيل عبارت «اوصياء رسول اللَّه» نگاشته و آن معروف به حديث لوح فاطمه است و آن را جابربن عبداللَّه انصارى روايت كرده بدين صورت ... و أكمل ذلك بابنه محمد رحمة لعالمين عليه كمال موسى و بهاء عيسى و صبر ايوب فتذلّ أوليائي في زمانه ...».

ص: 199

از سوى ديگر سرشناسان بابيه مانند «شيخ احمد روحى» و «ميرزا آقا خان كرمانى» در كتاب هشت بهشت (1) و ميرزا جانى كاشانى! در كتاب: نقطة الكاف (2) به اصالت حديث مذكور اعتراف كامل و جامع شده است.

از سوى ديگر ميرزا حسينعلى در كتاب ايقان (3) حديث لوح را چنين مورد تأييد قرار داده: «چنانچه در كافى در حديث جابردر لوح فاطمه در وصف قائم مى فرمايد: عليه كمال موسى و بهاء عيسى و صبر ايوب فيذلّ أوليائه فى زمانه و ...»

و تأكيد مجدد شوقى افندى در كتاب قرن بديع (4) مبنى بر اينكه: «مدلول حديث جابر كه در تفسير كافى راجع به علائم و اشارات ظهور قائم مذكور و مى فرمايد يذلّ أوليائه فى زمانه و ... و حضرت بهاء اللَّه صحت آن را در كتاب مستطاب ايقان تأييد فرموده اند» مى تواند مؤيد بهائيان بشمار آيد، تا آنجا كه ميرزا ابوالفضل گلپايگانى در كتاب: فرائد (5) قلم را از حديث لوح فراتر برده، و پس از ذكر حديث مى نويسد: حديث لوح فاطمه از احاديث معتبر منقوله قدسيه است كه شيخ كلينى رحمة اللَّه عليه كتاب كافى را به ذكر اين حديث مزين داشته.»

و به همين روال، مى توان به تصريحات «اسلمنت» در كتاب: بهاء اللَّه و عصر جديد (6) و ميرزا محمد افشار در صفحه 99 كتاب: بحرالعرفان (7) مراجعه نمود.

8- عباس افندى در شرح باب 12 از رؤياى يوحنا (8) كه در آن بيان شده است:

علامتى عظيم در آسمان ظاهر شد زنى كه آفتاب را در بر دارد و ماه زير پاهايش و بر

ص: 200

سرش تاجى از دوازده ستاره است، مى نويسد: اين زن آن عروس است كه شريعة اللَّه است كه بر حضرت محمد نازل شد و آفتاب و ماه كه در بر و زير قدم دارد دو دولت است كه در ظل آن شريعت است: دولت فرس و دولت عثمانى؛ زيرا علامت دولت فرس آفتاب است و علامت دولت عثمانى هلال است كه ماه است اين آفتاب و ماه رمز از دو دولت است كه در ظل شريعة اللَّه است و بعد مى فرمايد كه بر سرش تاجى از دوازده ستاره است و اين دوازده ستاره عبارت از دوازده ائمه است كه مروج شريعت محمديه بودند و مربيان ملت كه مانند ستاره در افق هدايت مى درخشيدند بعد مى فرمايد: و آبستن بوده از درد زه و عذاب زائيدن فرياد بر مى آورد. يعنى اين شريعت در مشكلات عظيمه افتد و زحمات و مشقات عظيمه كشد تا ولدى كامل از اين شريعت حاصل گردد. يعنى ظهور و بعد موعود كه ولدى كامل است در آغوش اين شريعت كه مانند مادر است پرورش يابد و مقصود از اين ولد حضرت اعلى و نقطه اولى است كه فى الحقيقه زاده شريعت محمديه بود يعنى حقيقت مقدسه كه طفل و نتيجه شريعة اللَّه كه مادر است و موعود آن شريعت است .... (1)

بر اين اساس:

1- منظور از زن آبستن: شريعت مقدسه است.

2- منظور از آفتاب و ماه: دو دولت ايران و عثمانى است.

3- منظور از دوازه ستاره: دوازده امام شيعه.

4- منظور از فرزند زائيد از آن زن: على محمد شيرازى است.

بدين جهت، و با توجه به تصريح عباس افندى در كتاب «مكاتيب» (2) مبنى بر اينكه:

«دوازده اكليل دوازده امامند كه مانند حواريين تأييد دين اللَّه نمودند و ولد مولود جمال معبود است.» مسلم مى شود كه از نظر گاه عباس افندى، على محمد شيرازى، نه جزء دوازده امام بوده و نه امام دوازدهم است، بلكه ولد موعود آن زن آبستن (شريعة اللَّه)

ص: 201

مى باشد كه بر خلاف روش ائمه دوازه گانه به ترويج اسلام مبادرت نورزيد، و شريعت و ديانت جديدى را ضمن نسخ اسلام ارائه نمود!

ص: 202

در كتاب اسرار الآثار (1) فاضل مازندرانى از تفسير سوره كوثر على محمد شيرازى چنين مى خوانيم:

«فاعرف إنّ له كان غيبتان باذن اللَّه، و قد حضر مابين طلعته خلق و لايعلم عدّتهم إلّا من شاء اللَّه و إنّ فى الغيبة الصغرى له وكلاء معتمدون و نوّاب مقرّبون و إنّ مدّتها قضت فى سبعين سنة وأربعة وعدّة أيام معدودة، و إنّ في تلك أيام نوّابه- روحى فداه- عثمان بن سعيد العمرى، و ابنه ابي جعفر محمد بن عثمان، و الشيخ المعتمد به الشيخ أبوالقاسم الحسين بن روح، ثم علي بن محمد السمري و إنّهم كانوا في غيبته الصغرى محال الأمر و مواقع النهي».

پس بدان كه محققاً براى او (مهدى عليه السلام به اذن خدا دو غيبت بود و در اين غيبت ها گروهى مردم به حضورش بار يافتند و تعداد آنان را جز كسى كه خدا خواهد نمى داند و همانا در ايام غيبت صغرى براى او وكلائى مورد اعتماد و نوابى مقرب بودند و مدت غيبت صغرى هفتاد و چهار سال و چند روز طول كشيد و به درستى كه در اين ايام، نواب امام كه روحم فدايش باد عثمان بن سعيد عمرى و پسرش ابوجعفر محمد بن عثمان و شيخ مورد اعتماد؛ ابوالقاسم حسين بن روح و على بن محمد سمرى بودند و همانا اين اشخاص در غيبت صغراى امام، مقام امر و نهى شيعه را داشتند.)

در ابلاغيه الف (2)

على محمد شيرازى تصريخ مى كند:

«وأشهد أنّ بعد الأبواب الأربعة ليس له باب قد ورد في الحديث وإنّ له في أيام غيبته علماء مستحفظين، وأشهد أنّ طاعتهم فرض و موّدتهم عدل، و من أنكر أحداً منهم فقد كفر وكان من الخاسرين».

و شهادت مى دهم كه بعد از ابواب چهارگانه براى امام زمان نايب و باب ديگرى نيست چنانكه در حديث وارد است ... و همانا در ايام غيبت او علمائى هستند كه نگهبان

ص: 203

دينند ... شهادت مى دهم كه طاعت و پيروى ايشان واجب است و دوستى آنها طريقه ميانه و اعتدال مى باشد و هر كس يكى از ايشان را منكر شود پس كافر شده و از مردم زيانكار خواهد بود.

و در جاى ديگر از همين «ابلاغيه» مى نويسد:

«وحجّتك الحىّ الّذى وجوده يبقى كلّ الخلق، و يذكره بذكره كلّ الموجودات ان تحفظ غيبته و تقرّب أيّامه، و أشهد أنّ اليوم كان حجّتك محمد بن الحسن صلواتك عليه و على من اتبعه».

خدايا حجت زنده خودت را كه به وجودش همه آفريدگان برقرارند و به يادش همه متذكرند در غيبتش دور از بلا نگهدار و ايام ظهورش را نزديك فرما ... و شهادت مى دهم كه امروزه حجت تو حضرت محمد بن الحسن است كه درود تو بر او و پيروانش باد.

در تفسير سوره بقره على محمد شيرازى ذيل آيه وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ .... مى نويسد:

«إنّ آل اللَّه سلام اللَّه عليهم فى رتبة جسمهم الظاهرة أقوى جسمهم من أفئدة أهل الجنان، لولا يقتلهم أحد لا يموتون لأنّ اجساد هم كانت و لا يجرى التغيّر لهم كمايكون الحجة محمد بن الحسن عليه السلام حيّاً». (1)

همانا اهل بيت عليه السلام در رتبه ظاهرى جسمانى، بدنشان از دلهاى بهشتيان نيرومندتر است چنانچه اگر كسى آنان را نمى كشت نمى مردند زيرا كه به راستى بدن آنان در حال اعتدال است و دگرگونى در آن راه ندارد همانگونه كه حضرت حجت محمد بن الحسن عليه السلام زنده است.

در تفسير و العصر چنين آمده:

ص: 204

«انه روحى فداه لولا يظلم عليه احد لم يتغير جسده فى هذه الدنيا لأنّه كان معتدلا بغاية الإعتدال ... و لذا ان الحجة عليه السلام كان حيّاً ما قضى عليه من الشؤنات المعدودة و انه روحى فداه لولا يظلمه احد لم يتغيره فى قديم الدهور» (1)

همانا او (مهدى) روحم فدايش باد اگر كسى بر او ستم نكند بدنش در اين حيات دنيوى دگرگون نخواهد شد؛ زيرا كه او در نهايت اعتدال بسر مى برد ... و بنابراين حضرت حجت عليه السلام زنده مى باشد و كارهاى دنيوى بر او مؤثر نيفتد و همانا او كه روحم فدايش باد اگر كسى بر او ستم نكند به گذشت روزگاران دراز، دگرگونى نپذيرد.

از سوى ديگر عباس افندى مى نويسد: «مظاهر مقدّسه الهيه مصدر معجزاتند و مظهر آثار عجيبه، هر امر مشكلى و غير ممكنى از براى آنان ممكن و جايز است زيرا به قوتى خارق العاده از ايشان خارق العاده صدور يابد و به قدرتى ماوراء طبيعت تأثير در عالم طبيعت نمايند». (2) همچنين در كتاب: مكاتيب مى نگارد: «مظاهر مقدسه الهيه مزاجى در نهايت اعتدال داشته اند و صحت و سلامتى بى منتها، و بنيه اى در نهايت قوت و قوائى در غايت كمال و حواس ظاهره و باطنه اى فوق العاده شديد». (3)

ابوالفضل گلپايگانى در پاسخ نورالدين هندى از عمر دراز نوح مى نويسد: «پس روشن است هر كس كه به درستى و حقانيت رسالت نبى معظم اسلام متعقد باشد و قرآن كريم را كتاب آسمانى بداند به ضرورت بايستى به تمام آنچه در اين كتاب بزرگ آمده و به درستى آنها عقيده مند گردد، چه آن مضامين به فهم مردم نزديك يا بعيد باشد، به شرط آنكه عقل سليم و برهان صحيح بر امتناع آن گواهى ندهد. كسى كه كمترين آشنائى به موازين عقلى و براهين منطقى داشته باشد مى داند كه علت انكار طول عمر، استبعاد عادى است نه امتناع عقلى؛ زيرا كمترين دليل قطعى بر عدم امكان عمر دراز بيشتر از آنچه در اين اعصار ديده مى شود نيست .... و عاقل خردمند به مجرد استبعاد بر خلاف حكم قرآن شريف سخن نمى گويد؛ زيرا كه قرآن كتابى است جدى و قاطع و هرگز شوخى بردار

ص: 205

نيست. (ترجمه از متن عربى).» (1)

با اين همه تصريحات و از سوى ديگر صراحت روايات موثق شيعه، مبنى بر غيبت قائم آل محمد (عج) «حسينعلى ميرزا» جهت رفع تباين وتناقض موجودميان دعوى قائميت واعترافات واسناد موجود، راه حلى به نظرش رسيده كه به عقيده مؤلف نه تنها رافع تناقض نيست بلكه برملا كننده نيرنگ هائى است كه در پس دعوى جديد، موجود بوده است.

حسينعلى ميرزا در كتاب اقتدارات (2) مى نويسد: «هزار سال أو أزيد، جميع فرق اثنى عشر، نفس موهومى را كه اصلًا موجود نبوده، مع عيال و اطفال موهومه در مدائن موهومه محل معين نمودند و ساجد او بودند» و در صفحه (269) كتاب مذكور تصريح ديگرى مى كند كه: «حزب شيعه كه خود را از فرقه ناجيه مرحومه مى شمردند و افضل اهل عالم مى دانستند رواياتى نقل نمودند كه هر نفسى قائل شود به اينكه موعود متولد مى شود كافر است و از دين خارج. اين روايات سبب شد كه جمعى را من غير تقصير و جرم شهيد نمودند، تا آنكه نقطه اولى روح ماسواه فداه از فارس، از صلب شخص معصوم متولد شدند و دعوى قائمى نمودند اذا خسر الذين اتّبعوا الظنون والأوهام ...»

از سوى ديگر عباس افندى در لوحى خطاب به فاضل شيرازى مينويسد: «در خصوص امام ثانى عشر استفسار نموده بوديد اين تصور از اصل، در عالم جسم وجود نداشته بلكه حضرت امام ثانى عشر در حين غيب بود، اما در عالم جسد تحققى نداشت، بلكه بعضى از اكابر شيعيان در آن زمان محض محافظت ضعفاى ناس چنين مصلحت داشتند كه آن شخص موجود در حين غيب را چنين ذكر نمايند كه تصور شود كه در حين جسم است.» (3)

ص: 206

بر اين اساس عباس افندى و حسينعلى ميرزا يكباره اساس عقيده شيعه را در خصوص امام ثانى عشر موهوم جلوه داده تا به زعمشان تناقضات موجود ميان روايات مهم شيعه و دعوى على محمد شيرازى را با اظهاراتى مرتفع سازند كه خود مبين تضادى آشكار بين اين اظهارات و تصريحات على محمد شيرازى و ديگر اظهارات مضبوط خودشان در باب شناخت و غيبت قائم عليه السلام ... مى باشد.

با اتخاذ چنين شيوه اى بى اساس حتى از نظر منابع فكرى بابيت و بهائيت، معلوم نيست كه حسينعلى ميرزا، و عباس افندى و ديگر مبلغان بهائيت چگونه مى خواهند از طرح مسئله قائميت در تشيّع بابيت و دعوى قائميت على محمد شيرازى را اثبات كنند؟ (1)

به هر حال با چنين سخنانى بايست ديد، اصالت نواب اربعه در غيبت صغرى كه مسلم روايات و تواريخ شيعه بوده است، از نظرگاه حسينعلى ميرزا چگونه مورد شناسائى قرار گرفته است؟ ..

اشراق خاورى در كتاب رحيق مختوم (2) از حسينعلى ميرزا نوشته هائى را نقل كرده كه ضمن آن نظريه حسينعلى ميرزا را درباره نواب اربعه چنين مى خوانيم:

«ابوابشان، يعنى ابواب اربعه، سبب و علت گمراهى گشتند. اگر آن حرف هاى كذبه از آن مطالع كذب ظاهر نمى شد نقطه وجود روح ماسواه فداه شهيد نمى گشت».

بر اين اساس ابواب اربعه نيز اساساً مطالع كذب و موجد گمراهى بودند در حالى كه على محمد شيرازى در كتاب: بيان فارسى (3) مقام والاى نواب اربعه را مورد تجليل و احترام قرار داده تا آن جا كه در صفحه 288 تصريح مى كند كه: «چنانچه امروز اگر مؤمنى عامل هست، به قول اهل بيت و ابواب اربعه است، در غيبت صغرى كه بعد از آن آنچه

ص: 207

از ايشان رسيده كسى نتوانست تغييرى و تبديلى دهد به حق». و در كتاب صحيفه عدليه از على محمد شيرازى چنين مى خوانيم: «اگر كسى عمل كرده باشد به دين حضرت رسول در منتهاى مقام عمل و اقرار به ولايت اهل بيت عصمت سلام اللَّه عليهم آورده باشد ولكن اعراض از حكم حسين بن روح- رحمة اللَّه عليه- كه يكى از وكلاى ايام غيبت صغرى بوده نموده باشد، شكى نيست كه عملهاى او كلًا هباء منثوراً است.» (1)

با اين همه حسينعلى ميرزا و بى آنكه توجه كند چگونه با كشيدن خط بطلان بر آثار مكتوب على محمد شيرازى در صدد اثبات ارزش الهى آثار على محمد شيرازى و دعوى قائميت وى برآمده است.

جعفر برادر امام حسن عسكرى عليه السلام وعموى حضرت محمد بن الحسن العسكرى عليه السلام را كه در زمان غيبت صغرى به عقيده منابع مسلم شيعه، به كذب دعوى امامت كرده و از اين روى به كذّاب مشهور گرديد مورد تأييد قرار داده تا به زعمشان موجوديت حضرت قائم عليه السلام را موهوم جلوه دهد!

ايشان در لوحى مندرج در كتاب: «مائده آسمانى (2) بر خلاف جميع منابع مسلم تاريخ و روايات تشيع مى نويسد: «از حضرت جعفر سؤال نمودند آيا از براى حضرت عسكرى اولاد ذكورى موجوداست؟

آن مظلوم ابا نمود و فرمودند: طفلى بود و فوت شد. صاحبان غرض او را طرد و لعن نمودند و كذابش گفتند».

درحاليكه على محمد شيرازى در مطلع دوم از قسمت هفتم كتاب: تفسير سوره كوثر (3) با جعفر مخالفت و توقيع حضرت قائم عليه السلام را كه در رد جعفر صادر فرموده است ذكر و مورد تأييد قرار مى دهد.

از سوى ديگر عباس افندى بى آنكه متوجه دفاعيات پدرش در مورد جعفر كذاب

ص: 208

لوحى به خط على محمّد شيرزاى است كه در صفحه 15 كتاب: «قسمتى از الواح خط نقطه اى اولى و آقا سيّدحسين كاتب» مندرج است. در اين لوح، على محمّد شيرازى ضمن مناجات با خدا و گواهى بيگانگى او مى گويد دين آن است كه تو شريعت قرار دادى و كتاب آن است كه نازل نموده اى و رسولان آنهايند كه فرستاده اى و حلال آن است كه حلال ساخته اى و حكم آنكه امر نموده اى و نهى آن است كه نهى فرموده اى و تو حكم مى كنى و بر تو حكم نشود.

و در پايان ذكر رسالت محمّد صلى الله عليه و آله و ولايت ائمّه و صلوات بر آنها و ذكر مظاهر بيت الحرام و اسماء حسنى و امثال عليا نموده است.»

لوح مذكور كه در آخرين روزهاى سال 1264 ه. ق. نگاشته شده است. مبين روشن و آشكارى است كه على محمّد شيرازى به اسلام و ائمّه دوازده گانه كه آخرين آنها حضرت محمّدبن الحسن عسكرى است، در سال مذكور ايمان داشته و به آن اعتراف مى كرده است.

ص 206 كتاب

ص: 209

باشد، به نقل از كتاب: تاريخ صدر الصدور (1) مطالبى نگاشته است كه در رد بيان حسينعلى ميرزا اكتفاء به آن، بحث و نقد را كفايت مى كند.

ايشان در مأخذ مذكور مى نويسند: «شيعيان بعد از امام حسن عسكرى سه قسم شدند: قسمى به امامت جعفر نادان تشبث نمودند و او را تهنيت و تبريك به امامت كردند ...»

نكته ديگر اين است كه اگر حسينعلى ميرزا چنانچه در جزء هفتم كتاب: مائده آسمانى (2) و در تصريحى ديگر در كتاب اسرار الاثار فاضل مازندرانى (3) صدق و مظلوميت جعفر را پذيرفته اند؛ چرا دعوى امامت وى را به عنوان دوازدهمين امام گردن ننهاده و على محمد شيرازى را امام دوازدهم و قائم اسلام مى داند؟!

ص: 210

وبا توجه به اينكه على محمد شيرازى بنا به تصريح خودش در صفحه 14 كتاب مذكور، 31 ساله بوده كه دست به نگارش پنج شأن مشغول داشته است. (1) مى توان نتيجه گرفت كه قول ميرزا جانى كاشانى در تعيين تاريخ دعوى قائميت كاملًا صحيح و درست مى باشد.

بدين لحاظ على محمد شيرازى حتى قبل از نگارش كتاب: پنج شأن با ارسال نامه هائى به سوى مريدان خود، پايان يافتن مقام بابيت و دعوى امام دوازدهم و قائم آل محمد را بشارت مى داده است.

ميرزا جانى كاشانى در كتاب: نقطة الكاف (2) مى نويسد: «اما كيفيت ظهور قائميت آن حضرت آن بود كه توقيعى به جهت جناب عظيم (3) مرحمت نمودند و فرمودند: «إنّ يا على أنا قد اصطفيناك بأمرنا و جعلناك ملكاً تنادى بين يدى القائم بأنّه قد ظهر بأذن ربه ذلك من فضل اللَّه عليك و على الناس لعلهم يشكرون ...»

نكته مهم در حاشيه چنين دعوتى، توجه به اعترافات شوقى افندى در كتاب: قرن بديع مى باشد كه اذعان داشت: «فرازهاى مهيج كتاب تفسير سوره يوسف على محمد شيرازى بود كه جنگجويان طبرسى و نيريز و زنجان را به آن نبردها واداشته بود» (4) و در فصول گذشته از كتاب تفسير سوره يوسف على محمد شيرازى يادها كرديم كه در اين تفسير دعوى بابيت واثبات قائميت و غيبت حضرت محمد بن الحسن العسكرى مى باشد.

از اين رو، وقايعى كه توسط مريدان على محمد شيرازى در خارج از قلاع ماكو و چهريق مى گذشت، مبتنى بر دفاع از دعوت بابيت على محمد شيرازى بوده است، چنانچه آواره در كتاب، كواكب الدرية (5) صريحاً مى نويسد: ملا حسين بشرويه ئى در

ص: 211

گيرودار وقايع مازندران نماز جماعت برپا مى ساخته است و به گفته فاضل مازندرانى در كتاب: ظهور الحق در ايام مذكور و در مقام اعتراض به مهاجمين ملاحسين بشرويه ئى مى گفته است: «مگر ما حلال خدا را حرام يا حرامى را حلال كرده ايم؟» و ايضاً در كتاب:

كواكب الدريه. (1) مى خوانيم كه «حجت زنجانى نيز در جنگ زنجان هر روز نماز جماعت مى خوانده» و سيد يحيى دارابى در آغاز وقايع نيريز، به مأخذ صفحه 204 از جلد اول كواكب الدريه گفته بود: «مگر كدام حلالى را حرام كرده و كدام حرامى را حلال شمرده ام كه مرا باعث ضلال مى دانيد.»

با چنين زمينه اى كه در واقع مبين اعتقاد به اسلام و قائميت يازدهمين فرزند على بن ابى طالب است، دعوى قائميت على محمد شيرازى به گوش مريدان رسيد!

ملا عبدالخالق يزدى كه از گروندگان اوليه على محمد شيرازى بود، و از نظر گاه بابيه مقام بزرگى داشته است و على محمد شيرازى در نامه اى كه به محمد شاه قاجار نوشت، مقام ملا عبدالخالق يزدى را چنين توصيف نمود «كه از آنجائى كه خداوند در دنيا از براى هر امرى دو شاهد قرار داده عرفا و علماى دوست بسيارند. ولى آنهائى كه معروف حضورند طلبيده مثل جناب آقا سيد يحيى و جناب آخوند ملا عبدالخالق و از بينات اين امر سؤال فرموده تا آنكه آيات و نوشتجات را به حضور آورده كما هو حقه بيان نمايند ....

اين هر دو يكى قبل از ظهور امر مرا شناخته و يكى بعد از ظهور امر و هر دو از خَلق و خُلق من مطلعند». (2)

و حسينعلى ميرزا در جزء هفتم كتاب: مائده آسمانى (3) مى نويسد: «حضرت اعلى روح ماسواه فداه بر اثبات حقيقتشان در آخر تفسيرها (4) به شهادت دو عالم استدلال

ص: 212

فرموده اند: ملا عبدالخالق و حاج ملا محمد على برقانى قزوينى مى فرمايند قوله جل و عز و كفى بشهادتهما فى حق على ذلك الامر شهيد انتهى».

على محمد شيرازى به چنين فرد متشخص در ميان بابيه، توقيعى مى نويسد، كه ضمن آن دعوى قائميت خود را چنين اعلام كرده بود: «إنّنى أنا القائم الّذى أنتم بظهوره توعدون». بنا به ذكر تاريخ نبيل زرندى و فاضل مازندرانى در صفحه 173 كتاب: ظهور الحق، ملا عبدالخالق يزدى، چون توقيع دعوى قائميت على محمد شيرازى را خواند نامه مذكور را به زمين انداخت و فرياد زد كه اى داد پسرم به ناحق كشته شد.

حسينعلى ميرزا در اين خصوص به نقل از كتاب: قاموس توقيع (1) مى نويسد:

«ملا عبدالخالق از مشايخ شيخيه بود در اول امر كه نقطه اولى روح ماسواه فداه در قميص بابيت ظاهر، اقبال نمود و عريضه معروض داشت از مصدر عنايت كبرى ذكرش نازل و بر حسب ظاهر كمال عنايت نسبت به او مشهود. تا آن كه لوحى مخصوص او ارسال فرمودند. در او اين كلمه عليا نازل قوله تعالى إنّنى أنا القائم الحق الذى أنتم بظهوره توعدون. بعد از قرائت صيحه زد و به اعراض تام قيام نمود و جمعى در ارض طاء (طهران) به سبب او اعراض نمودند.» چنانچه بنا به تصريح كتاب: تاريخ نبيل زرندى (2) ملا محمد تقى هراتى، ملا محمد على براقانى و ملا جواد وليانى .... پس از شنيدن دعوى قائميت على محمد شيرازى اعراض كامل ابراز داشتند.

چنين دعوتى را بر خلاف تمام آنچه را كه تا سال (1264 ه ق) نوشته و گفته و القاء كرده بود، اظهار داشت و حتى به آن هم بسنده نكرده و در موارد متعددى از كتاب بيان، خاصه در باب السابع من الواحد الثانى مدعى نبوت و رسالت شد و به دليل دعوى ظهور مستقل خود كه آن را در رديف ظهورات پيامبران گذشته در نظر مى آورده است، به نسخ قرآن و اسلام حكم داد و ميرزا جانى كاشانى تحت عنوان نسخ دين حضرت قائم جميع اديان را چنين نوشت: «و اينكه مى گويند «حلال محمد حلال إلى يوم القيامة و حرامه حرام إلى يوم القيامة» صحيح مى باشد». ولى مراد از قيامت نه قيامت كبرى است، بلكه

ص: 213

مراد از قيامت قيامت قائم مى باشد. (1) و دقيقاً: بدين مناسبت است كه عباس افندى در كتاب مفاوضات (2) و كتاب: مكاتيب (3) على محمد شيرازى را پيغمبر دانسته است و تعجب بيشتر در اين است كه حسينعلى ميرزا در كتاب ايقان براى رفع تباين دعوى بابيت و قائميت على محمد شيرازى او را از ابتداى امر امام زمان دانسته و فاضل مازندرانى در صفحه 173 كتاب: ظهور الحق، عقيده مذكور را جزء عقايد بهائيان قلمداد كرده است و به اين دليل تمامى آثار على محمد شيرازى از نظرگاه بهائيان بنا به نص و تصريح حسينعلى ميرزا دروغ محض بوده و آنچه را كه در لباس بابيت به دفاع از قائميت محمد بن الحسن العسكرى اظهار داشته بى اساس و واهى بشمار مى آيد.

از اين روى، در برابر بهائيت دو مسئله مهم قرار گرفت يكى از منابع موثق شيعه و ديگرى تناقضات موجود در آثارشان.

حسينعلى ميرزا، براى منابع موثق شيعه چنانچه در مبحث: «غيبت قائم» نگاشتيم راه حلى بجز آنكه اساساً به زعم او ريشه تمام منابع موثق شيعه را در باب قائم آل محمد، بى هيچ دليل و مدركى ذهناً بسوزاند، چاره اى ديگر نمى ديد، بدين خاطر در كتاب:

اشراقات (4) در برابر شبهات مربوط به عدم تطابق منابع موثق شيعه با دعوى على محمد شيرازى كه بعدها اساس دعوى خدائى او شد! مى نويسد: «راضى نشويد مجدداً ناحيه كذبه و بئر موهومه و جابلقا و جابلصاى ظنونه بميان آيد و ناس بيچاره را گمراه سازد به افق اعلى ناظر باشيد.»

و عباس افندى به نقل از كتاب: مصابيح هدايت (5) مى نويسد: «در خصوص امام ثانى عشر استفسار نموده بوديد، اين تصور از اصل در عالم جسم وجود نداشته ...» و در واقع كتابهاى تفسير سوره بقره، صحيفه عدليه رساله بين الحرمين، رساله مخزومه و ... على

ص: 214

محمد شيرازى كه اساس گرويدن بعضى از شاگردان سيد كاظم رشتى به او گرديد و چنانچه گذشت به تصريح شوقى افندى موجد و موجب وقايع قلعه طبرسى نيريز و زنجان .... شد. حاوى مطالبى بى اساس و واهى يا به عبارت ديگر حوادث چهارسال اول زندگانى على محمد شيرازى معلول نشر مطالبى بود كه به اعتراف ميرزا حسينعلى و عباس افندى حقيقت نداشت و حتى مطالب كاذبانه به شمار مى آمد و به اعتقاد و اعتراف على محمد شيرازى در باب سابع، على محمد شيرازى در زمان دعوى قائميت درست به اين نتيجه رسيد كه دعوى بابيت او دروغ بوده.

قائم آل محمد او است! و حسينعلى ميرزا وعباس افندى به اين حقيقت دستيابى پيدا كردند كه چنانچه شخص على محمد شيرازى در «باب السّابع من الواحد الثانى» كتاب:

«بيان فارسى» اظهار و اعتراف كرده بود؛ از همان شب پنجم جمادى الاولى 1260 ه ق به مقام نبوت و رسالت نايل و سرآغاز نسخ قرآن و اسلام بوده. دعاوى بابيت و قائميت از همان سال نخست دعوى بابيت، بى اساس و دروغ بوده است و اساساً به زعمشان ابواب و نواب و قائميت در تشيّع معلول روايات كذب و نوابى كاذب بوده است!

با اين همه بهائيت به طى سريع چنين مدارجى اكتفاء نكرد و تصريحات على محمد شيرازى را كه در كتاب: «لوح هيكل الدين» (1) مبنى بر ادعاى خدائى على محمد شيرازى با اين بيان «إن على قبل نبيل ذات اللَّه وكينونيه» را مورد تأييد قرار داد. ميرزا حسينعلى بهاء در كتاب: بديع الوهيت على محمد شيرازى را چنين تأييد و تصويب كرد:

«اينكه نوشته همان حضرت باب كه شما او را رب اعلى مى دانيد از اين كلمه معلوم

ص: 215

مى شود كه شما رب اعلى نمى دانيد و يا تقيه نموده ايد مثل مرشدين شما كه در بعضى از مواضع انكار مى نمايند و تبرّى مى جويند و به اطراف پشته پشته كتب مجعوله در اثبات حقيقت خود مى فرستند و شما و كل من فى السموات و الارض جميعاً بدانند.

انا كنا موقناً معترفاً مذعناً ناطقاً ذاكراً قائلًا منادياً مضجاً مصرخاً مصيحاً متكلماً مبلغاً معجاً باعلى الصوت بانه هورب الاعلى و سدرة المنتهى و ملكوت العلى و جبروت العلياء ولاهوت البقاء و روح البهاء و سرالاعظم و كلمة الاتم و مظهر القدم و هيكل الاكرم و رمز المنمنم و رب الامم و البحر المعظم و مطلع الصمدية لولاه ماظهر الوجود و ماعرف المقصود و ما برز جمال المعبود تاللَّه باسمه قد خلقت السماء و مافيها و الارض وما عليها و به موجت البحار و جرت الانهار و اثمرت الاشجار و به حققت الاديان و ظهر جمال الرحمن فواللَّه لويصفه الى آخر الذى لاآخر له لن يسكن فؤادى من عطش حب ذكر أسمائه و صفاته فكيف نفسه المقدس العزيز الجميل».

و عباس افندى در كتاب: تاريخ صدر الصدور (1) مقام على محمد شيرازى را طبق سياق جمله ذيل: «الوهيت شهودى» خواند: «مقام حضرت اعلى الوهيت شهودى .... و رتبه اين عبد عبوديت حقيقى و هيچ تفسير و تأويل ندارد.»

و از اين روى بر همه تصريحات بابيت و بهائيت كه على محمد شيرازى: باب، قائم، پيامبر بوده است خط بطلان كشيد.

چنين راهى كه بابيت و بهائيت طى كرد، كاملًا با عقيده تشيع و عقل سليم و فطرت پاك منطبق است كه بنا به اعتقاد با بيان و بهائيان على محمد شيرازى نه «باب» بود نه «قائم» و نه «پيامبر» و «صاحب شريعت».

ولى در مورد خدائى او نظرى ندارد. زيرا جهت معرفى خصوصيات روحى وخبط دماغ على محمد شيرازى و عفت قلم بابيان و بهائيان ادعاى نهائى، مبنى بر خدائى على محمد شيرازى را مى پذيرد! ...

ص:216

على محمد شيرازى، ظهور خود را، در رديف ظهورات سابقه، مانند حضرت موسى، حضرت عيسى، و حضرت محمد بن عبداللَّه صلى الله عليه و آله قرار داده! و معتقد است كه با ظهورش دين جديدى به نام بيان تحقق پذيرفته است.

كيفيت چنين ادعائى از نظر على محمد شيرازى در باب السابع من الواحد الثانى از كتاب بيان فارسى (1) چنين مورد شناسائى قرار گرفته شده است:

«الواحد الثانى فى بيان يوم القيمة»، خلاصه اين باب آنكه «مراد از يوم قيامت ظهور شجره حقيقت است و مشاهده نمى شود كه احدى از شيعه يوم قيامت را فهميده باشد بلكه همه موهوماً امرى را توهم نموده كه عنداللَّه حقيقت ندارد و آنچه عنداللَّه و عند عرف اهل حقيقت مقصود از يوم قيامت است اين است كه از وقت ظهور شجره حقيقت در هر زمان به هر اسم الى حين غروب آن يوم قيامت است؛ مثلًا از يوم بعثت عيسى تا يوم عروج آن قيامت موسى بود كه ظهور اللَّه در آن زمان ظاهر بود به ظهور آن حقيقت كه جزا داد هر كس مؤمن به موسى بود به قول خود و هر كس مؤمن نبود جزا داد به قول خود زيرا كه ما شهد اللَّه در آن زمان ماشهداللَّه فى الانجيل بود، و بعد يوم بعثت رسول اللَّه تا يوم عروج آن قيامت عيسى بود كه شجره حقيقت ظاهر شده در هيكل محمديه و جزا داد هر كس مؤمن به عيسى بود و عذاب فرمود به قول خود هر كس كه مؤمن به آن نبود و از حين ظهور شجره بيان الى ما يغرب قيامت رسول اللَّه است كه در قرآن خداوند وعده فرموده كه اول آن بعد از دو ساعت و يازده دقيقه از شب پنجم جمادى الاول (صح الاولى) سنه هزار و دويست و شصت كه سنه هزار و دويست و هفتاد بعثت مى شود اول يوم قيامت قرآن بوده و الى غروب شجره حقيقت قيامت قرآن است زيرا كه شى ء تا به مقام كمال نرسد قيامت آن نمى شود و كمال دين اسلام الى اول ظهور منتهى شد و از اول ظهور تا حين غروب آغاز شجره اسلام آنچه هست ظاهر مى شود. و قيامت بيان در ظهور من يظهره اللَّه هست زيرا كه امروز بيان در مقام نطفه است و در اول ظهور من

ص: 217

يظهره اللَّه آخر كمال بيان است. ظاهر مى شود كه ثمرات اشجارى كه غرس كرده بچيند چنانچه ظهور قائم آل محمد بعينه همان ظهور رسول اللَّه هست ظاهر نمى شود الا آنكه اخذ ثمرات اسلام را از آيات قرآنيه كه در افئده مردم غرس فرموده نمايد و اخذ ثمره اسلام نيست الّا ايمان به او و تصديق به او و حال كه ثمره بر عكس بخشيد و در بحبوحه اسلام ظاهر شده و كل به نسبت او اظهار اسلام مى كنند و او را به غير حق در جبل ماكو ساكن مى كنند.»

بر اين اساس على محمد شيرازى معتقد است: هر ظهورى قيامت ظهور قبلى است:

و شى ء تا به مقام كمال نرسد قيامت آن نمى شود.

بنابراين قيامت ديانت يهود كه آن بلوغ و كمال ديانت يهود است، همانا ظهور عيسى بوده است و قيامت و كمال دين عيسى در ظهور محمد صلى الله عليه و آله و قيامت و كمال دين محمد در ظهور على محمد شيرازى يا صاحب بيان است و قيامت و كمال دين بيان به زعم على محمد شيرازى و بر اساس سند مذكور در ظهور من يظهره اللَّه خواهد بود!

بدين منوال و همانطور كه ادوارد براون تصريح كرده است: «در كمال وضوح مستفاد مى شود كه باب خود و «من يظهره اللَّه» را دو ظهور مستقل در رديف ظهورات سابقه تصور مى كرده است». (1)

از اين روى، على محمد شيرازى، خود را مبشر من يظهره اللَّه دانسته و در باب شانزدهم از واحد دوم از كتاب: بيان فارسى جهت مريدان خود چنين مى نويسد: «وصيت مى كنم اهل بيان را كه اگر در حين ظهور من يظهره اللَّه كل موفق به آن جنت عظيم و لقاى اكبر گرديد. طوبى لكم ثم طوبى لكم ثم طوبى لكم.»

پس اهل بيان مى بايست، در انتظار ظهور من يظهره اللَّه بنشينند و به محض ملاحظه چنين ظهورى دست اطاعت به سويش دراز كنند از اين جهت و چنانچه على محمد شيرازى خود تصريح مى كند: بيان ميزان حق است الى يوم من يظهره اللَّه و هر نفسى كه

ص: 218

مؤمن به من يظهره اللَّه گردد مؤمن به بيان بوده؛ زيرا به عقيده على محمد شيرازى: احكام كثيره در بيان وضع شده است براى احترام و تذكر من يظهره اللَّه.

با چنين مقدماتى بايد موعد ظهور من يظهره اللَّه و حقيقت مقام چنين ظهورى را از نظرگاه على محمد شيرازى مورد شناسائى قرار دهيم.

موعد ظهور من يظهره اللَّه، صريحاً در باب هفدهم از واحد دوم كتاب بيان فارسى چنين تعيين شده است: «اگر در عدد غياث ظاهر گردد و كل داخل شوند احدى در نار نمى ماند و اگر الى مستغاث رسد و كل داخل شوند احدى در نار نمى ماند الا آنكه كل مبدل مى گردد به نور.»

مطابق عدد ابجد كلمه غياث ظهور من يظهره اللَّه 1511 سال بعد از ظهور بيان مى باشد و يا مطابق عدد مستغاث 2001 سال پس از ظهور بيان خواهد بود و مطابق باب 13 از واحد سوم از كتاب: بيان فارسى على محمد شيرازى در پيش خود موعد ظهور من يظهره اللَّه را قريب دو هزار سال بعد از عصر خود فرض مى كرده است.

حقيقت مقام چنين ظهورى از نظر گاه على محمد شيرازى در مواضع متعددى از كتاب بيان فارسى چنين توصيف شده است:

من يظهره اللَّه:

احق است از كل شى ء به كل شى ء از نفس كل شى ء.

و ماسو اى او ملك او هستند.

و اوست قائم به نفس خود باللَّه و كل شى ء قائم به اوست.

باب اول جنت و اسم اعظم ظاهر به الوهيت است

فضل كل امكان از شبح جود اوست

مبدأ اسماء و صفات الهى است

و ...»

و به خاطر ظهور چنين خدائى است كه به زعم على محمد شيرازى در كتاب بيان:

كل ظهورات و ظهور قائم آل محمد از براى من يظهره اللَّه خلق شده.

اين است معنى قائميت زمينه من يظهره اللَّه از نظر بهائيان!

ص:219

آنچه كه مورد تأييد مورخان عصر قاجارى است، دستگيرى على محمد شيرازى و تبعيد او به ماكو و چهريق موجد بروز واكنش هاى مختلفى گرديد.

مرحوم رضا قليخان هدايت در كتاب: روضة الصفاى ناصرى چنين مى نويسد:

«چون حديث خلايق در اقرار و انكار سيد باب در افواه افتاد به اشارت شاهنشاه حقايق آگاه محمدشاه كه پيوسته با ارباب حال و اصحاب كمال توجهى كامل داشت و فى الحقيقه شهريارى شريعت دوست و حقيقت جوى بود و به تحقيق امورات مى پرداخت، در حينى كه ولايات آذربايجان خاصه نواب شاهزاده معظم و وليعهد مكرم بود و حضرتش در دارالسلطنه تبريز اقامت مى فرمود سيد باب را از چهريق به تبريز آوردند و در مقام تحقيق قال و حال او برآمدند چه كه از نوشتجات او رساله ها و خطابه ها در دست مردم افتاده بود و برخى آنرا تالى فرقان مجيد و بعضى ناسخ قرآن حميد مى شمردند و گروهى ازمعتقدينش اورا نايب امام حجت وفرقه اى امام غايب وزمره اى رسول خاتم مى خواندند، لهذا بر حسب امر همايون اعلى او را به مجلس خاص حضرت وليعهد دولت ابد مهد آورده علماى اعلام و فقهاى اسلام حاضر شده با سيد به ملاقات و مقالات پرداختند.» (1)

اذعان به اين مسئله كه ظهور حوادثى ناشى از انتشار عقايد على محمد شيرازى انگيزه اصلى صدور فرمانى مبنى بر مذاكره و ملاقات علماى اسلام با على محمد شيرازى، از جانب محمد شاه قاجار گرديده است، نسبتاً مورد قبول همه محققان است.

مرحوم حسن نيكو در كتاب فلسفه نيكو به اين مسئله چنين اشاره مى كند:

«چندانكه در توده ملت و عوام ازدحامى پديدار شد و جنبش و قيامى نمودار گشت، كه كرسى حكومت و اريكه سلطنت را تكان داد. از اين رو حكومت را مجبور نمود كه باب ملايمت را به روى باب بگشايد و چهره تفحص و مسالمت را به سوى او بنمايد و مجلس بزرگى بيارايد وى را با رئوس علماى اسلام جمع كند ... (2)»

ص: 220

اتخاذ چنين تدبيرى كاملًا منطقى و اصولى بود و حتى بعدها به گفته مرحوم اعتضاد السلطنه: «وقتى كه ميرزا تقى خان اميرنظام، به خاطر دفع فتنه هاى بابيه، به عرض ناصرالدين شاه قاجار رسانيد كه بايد على محمد شيرازى اعدام گردد، پادشاه وقت صريحاً اذعان داشته بود كه اين خطا از حاجى ميرزا آقاسى افتاد كه حكم داد او را بى آنكه به دارالخلافه آورند بدون تحقيق به چهريق فرستاده محبوس بداشت، مردم عامه گمان كردند كه او را علمى و كرامتى بوده، اگر ميرزا على محمد باب را رها ساخته بود تا به دارالخلافه آمده با مردم محاورت و مجالست نمايد، بر همه كس مكشوف مى گشت كه او را هيچ كرامتى نيست. (1)»

بدين روال، مسلم و معلوم مى شود كه حكومت در دارالخلافه پس از شيوع اقرارها و انكارها متمسك به شيوه مرضيه گرديده و خطاب به ناصرالدين شاه كه در آن ايام بر منصب مقام ولايت عهدى بسر مى برد، دستور برپائى مجلس گفتگوى روحانيون با على محمد شيرازى را در سال 1264 ه ق، صادر كرد.

متن اين امريه، كه ميرزا آقاسى صدراعظم به صورت عريضه اى به وليعهد وقت نوشته است، مرحوم ميرزا محمد تقى لسان الملك در كتاب: ناسخ التواريخ، چنين آورده است: «... بعضى از مردم نادان كه نيك را از بد و پنجاه را از صد ندانند و بر زيادت ازين هر مرد را كه مال نباشد و به كار حرفت و صناعت نيز همت نبندد و در راه دين تحصيل يقين نكرده بود در طلب فتنه و غوغا باشد و همى خواهد كه كار دين و دنيا ديگرگون شود بلكه در ميانه به نوائى برسد و از اين گونه مردم از دور و نزديك فريفته ميرزا على محمد باب شده اند و ابواب اغوا و ضلالت بازداشته اند هم اكنون بفرماى تا او را از چهريق به درگاه آرند و علماى آن بلده را انجمن كن تا سخن او را اصغا فرمايند و مكنون خاطر او را بازدانند». (2)

منابع موثق بهائيان، تشكيل مجلس گفتگوى علماى تبريز با على محمد شيرازى را

ص: 221

تصديق كرده اند و عباس افندى در كتاب: «مقاله شخصى سياح» (1) و ميرزا جانى كاشانى در كتاب: «نقطة الكاف» (2) و ميرزا ابوالفضل گلپايگانى در كتاب: «كشف الغطاء» (3) و شوقى افندى در كتاب: «قرن بديع» (4) از يك سوى و از سوى ديگر مرحوم «ملّا محمدتقى مامقانى»، مرحوم رضا قليخان هدايت در كتاب: «روضة الصفا» (5) و مرحوم ميرزا محمد تقى لسان الملك سپهر در «ناسخ التواريخ- سلاطين قاجاريه» و ميرزا محمد تنكابني در كتاب «قصص العلماء» (6) و اعتماد السلطنة در كتاب «منتظم ناصرى- تاريخ قاجاريه». (7) .. به ذكر نام شركت كنندگان مبادرت ورزيده و از موضوعات مورد مذاكره در مجلس وليعهد فرازهائى را نقل كرده اند كه در هر صورت مؤيد تحقق مجلس مذكور در اوان سال 1264 ه. ق است.

مرحوم ميرزامحمد مهدى خان زعيم الدوله (8) كه پدروجدش درمجلس وليعهد شركت داشتند علماى حاضر مجلس مذكور را در كتاب خود، تحت عنوان مفتاح باب الابواب (9)

ص: 222

چنين آورده است:

1- ملا محمد مامقانى (1)

2- حاج ملا محمود نظام العلماء (2)

3- حاجى ميرزا على اصغر شيخ الاسلام

4- ميرزا محسن قاضى

5- حاج ميرزا عبدالكريم ملاباشى

6- ميرزا حسن زنوزى ملا باشى

و مرحوم رضا قلى خان هدايت از شركت:

7- حاجى مرتضى قلى مرندى علم الهدى كه ياد كرده است. (3)

البته مرحوم ملا محمد تقى حجت الاسلام نيّر (4)در رساله خود به شركت مرحوم ميرزا حسن زنوزى ملا باشى اشاره ننموده و مى نويسد: «بالجمله حاضرين مجلس از علماء منحصر به همين سه بزرگوار شد و بس (حجت الاسلام- ملا مرتضى- نظام العلماء).»

از سوى ديگر و به استثناى ناصر الدين ميرزاى وليعهد، مرحوم «زعيم الدوله» از حاضرين رجال حكومتى، مرحوم «محمد خان زنگنه امير نظام» «ميرزا فضل اللَّه على آبادى» «نصير الملك» وزير داخله، «ميرزا جعفر خان معير الدوله»، كفيل وزارت خارجه،

ص: 223

«ميرزا موسى تفرشى»، كفيل وزارت ماليه، «ميرزا مهدى خان بيان الملك» خفيه نويس (رازدار) وزير كشور را نام برده است.

نكته قابل توجه در اين است كه علماى حاضر در مجلس وليعهد بنا به دعوت ناصرالدين ميرزا غالباً از علماى شيخيه و تلامذه سيد كاظم رشتى بودند و به تصريح مرحوم ملامحمد تقى حجة الاسلام نير: «حسب الامر ابلاغى به عامه معتمدين علماى بلد نوشته و ايشان را تكليف به حضور مجلس محاوره با مشاراليه كردند. هيچيك از علماى شهر اقدام به اين امر نكردند و متشبث به بعضى اعذار شدند ...»

«احمد كسروى» نيز در اين خصوص مى نويسد: «مجتهد بزرگ تبريز در اين هنگام ميرزا احمد مى بود كه سر دسته متشرعان شمرده مى شد. و او به اين نشست نيامد» (1) و بدين لحاظ نمى بايست «اعتضاد السلطنه» از اين عمل ناصر الدين ميرزا تعجب كرده و به استفهام بنويسد: «نمى دانم شاهنشاه جهان پناه چه حكمتى ديدند كه در آن مجلس حكم به احضار جمعى از شيخيه فرمودند. (2)»

آنچه مسلم است به استثناى علت بى اعتنائى علماء به نشست، با جوانى كه با آثارش آشنا بودند مى توان سه عامل ديگر در مورد شركت علماى شيخى در نظر آورد:

1- علماى دربارى تبريز، غالباً از علماى شيخى مسلك بودند، كه تا آن زمان هم از علائق دربار قاجار نسبت به شيخ احمد بهره مى جستند.

2- ناصرالدين ميرزا در عنفوان جوانى تحت تأثير معلمش ملا محمود نظام العلماء توجهى به شيخيه داشت.

3- ممكن است چنين مى انديشيد كه: دعوى بابيت و قائميت على محمد شيرازى ناشى از نشر معارف احمد احسائى، و سيد كاظم رشتى است و از اين لحاظ علماى شيخيه به اصطلاحات و عقايد شيخ و سيد آشنائى داشته از اين جهت مى توانند با كسى كه خود را به چنين معارفى متكى مى دانست در مقام مباحثه و گفتگو آيند.

به هر حال، سه سند كاملًا رايج و معتبر، از جريان گفتگو و مباحثه علماء با على

ص: 224

محمد شيرازى در مجلس وليعهد به دست ما رسيده است:

اول: و آن شرح مباحثه علما با على محمد شيرازى است كه ملا محمود نظام العلما حاضر در مجلس آن را تنظيم و به دست مورخان ناصرى داده است كه عيناً از روى دستخط نظام العلما مرحوم ميرزا رضا قليخان هدايت در كتاب: روضة الصفا- ناصرى آنرا ثبت كرده و ميرزا محمد تقى لسان الملك در كتاب «ناسخ التواريخ- قاجاريه» و مرحوم اعتضاد السلطنه در كتاب: «فتنه باب» و مرحوم ميرزا محمد تنكابنى در كتاب «قصص العلماء» به فرازهائى از آن اشاره و ذكر كرده اند كه ما ذيلًا آنرا جهت استفاده خوانندگان محترم از كتاب: روضة الصفا نقل مى كنيم:

«با سيد كمال احترام بظهور آورده در هنگام جلوس در مجلس حضور حضرت شاهزاده معظم وليعهد مكرم او را بر خود مقدّم نشانيدند و حضرت وليعهد با وى توجه و التفات فرموده پس از مدتى جناب نظام العلما افتتاح باب سؤال كرده به باب گفت كه حكم اعليحضرت شاهنشاهى چنان است، شما ادعاى خود را در حضور علماى اسلام بيان نمائيد تا تصديق و تكذيب آن محقق گردد و اگر چه من از اهل علم نيستم و مقام ملازمت دارم و خالى از غرضم، تصديق من خالى از وقعى نخواهد بود و مرا از شما سه سؤال است: اولًا اين كتبى كه بر سنت و سياق قرآن و صحيفه و مناجات در اكناف و اطراف ايران منتشر شده از شماست و شما تأليف كرده ايد يا به شما بسته اند؟ سيد باب در جواب گفت كه؛ از خدا است: نظام العلما گفت: من چندان سواد ندارم، اگر از شماست بگوئيد و الّا فلا، سيد گفت: از من است نظام العلما گفت: معنى كلام شما كه گفتيد از خداست اين است كه زبان شما مثلًا شجره طور است.»

روا باشد انا الحق از درختى چرا نبود روا از نيك بختى

اين همه آوازها از شه بود گر چه از حلقوم عبداللَّه بود

سيد باب گفت: رحمت به شما. نظام العلما گفت: شما را باب مى گويند، اين اسم را كه به شما گذاشته و كجا گذاشته اند و معنى باب چه چيز است و شما راضى به اين اسم هستيد يا نيستيد؟ سيد گفت: اين اسم را خدا به من داده است: نظام العلما گفت: در كجا

ص: 225

در خانه كعبه يا بيت المقدس يا بيت المعمور؟ سيد گفت: هر جا هست اسم خدائى است.

نظام العلما گفت: البته در اين صورت راضى هم هستيد به اسم خدائى، معنى باب چه چيز است؟ باب گفت: باب «انا مدينة العلم و على بابها» نظام العلما گفت: شما باب مدينه علم هستيد؟ گفت: بلى. نظام العلما گفت: حمد خداى را كه من چهل سال است قدم مى زنم كه به خدمت يكى از ابواب برسم مقدور نمى شد، حال الحمد للَّه در ولايت خودم به سر بالين من آمده ايد، اگر چنين شد و معلوم گرديد كه شما بابيد منصب كفش دارى را به من بدهيد. سيد باب گفت: گو يا شما حاجى ملا محمود باشيد.

نظام العلما گفت: بلى. سيد باب گفت: شأن شما اجلّ است، بايد مناصب بزرگ به شما داد. نظام گفت: من همين منصب را مى خواهم و مرا كافى است. حضرت شاهزاده معظم مفخّم وليعهد فرمودند كه؛ ما هم اين مسند را به شما كه بابيد وا مى گذاريم و تسليم مى نمائيم. نظام العلما گفت: بقول پيغمبر يا حكيم ديگر كه فرموده است: «العلم علمان علم الأبدان و علم الأديان» در علم ابدان عرض مى كنم كه در معده چه كيفيتى به هم مى رسد كه شخص تخمه مى شود، بعضى به معالجه رفع مى گردد و برخى منجر به سوء هضم و غثيان مى شود، يا به مراق منتهى مى گردد؟ باب گفت: من علم طبّ نخوانده ام، حضرت شاهزاده اعظم وليعهد اكرم فرمود كه؛ در صورتى كه شما باب علوم هستيد و مى گوئيد علم طب نخوانده ام با آن دعوى منافات تمام دارد. نظام العلما عرض كرد كه عيب ندارد، چون اين علم بيطره است و داخل علوم نيست؛ لهذا بابا بيت منافات ندارد.

پس روى به باب كرده گفت كه؛ علم اديان علم اصول است و فروع و اصول مبدأ دارد و معاد، پس بگوئيد آيا علم و سمع و بصر و قدرت عين ذات هستند يا غير ذات؟ باب گفت: عين ذات. نظام العلما گفت: «پس خدا متعدد شد و مركب ذات با علم دو چيزند مثل سركه و دوشاب عين يكديگر شده اند مركب از ذات و علم از ذات و قدرت».

«وهكذا علاوه باين ذات لا ضدّله و لا ندّله است، علم كه عين ذات است ضد دارد كه جهل باشد، علاوه بر اين دو مفسده، خدا عالم است، پيغمبر عالم است و من عالمم، در علم مشترك شديم، ما به الامتياز داريم، علم خدا از خودش است، علم ما از او، پس خدا مركب شد از ما به الامتياز وما به الإشتراك و حال آنكه خدا مركب نيست.» سيد باب گفت:

ص: 226

من حكمت نخوانده ام، حضرت شاهزاده اعظم اعلم وليعهد مكرم معظم تبسمى فرموده و فرمايش و تكرار بحث را دانسته نكردند و سكوت نمودند. نظام العلما به باب گفت: كه علم فروع مستنبط از كتاب و سنت است و فهم كتاب و سنت موقوف است بر علوم بسيار، مثل صرف و نحو و معانى و بيان و منطق. شما كه بابيد قال را صرف كنيد. باب گفت: كدام قال؟ نظام العلما جواب داد كه: قال يقول قولًا. پس خود بمانند اطفال نوآموز دبستان صرف كرده گفت: قال قالا قالوا قالت قالتا قلن و رو به باب كرده گفت: باقى را شما صرف بكنيد. جواب داد كه در طفوليت خوانده بودم فراموش شده است.

باز گفت: قال را اعلال كنيد. باب گفت: اعلال كدام است؟ [نظام العلما] اعلال كرده گفت: باقى را شما اعلال كنيد. سيد باب گفت: فراموشم شده. نظام العلما گفت هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ الْبَرْقَ خَوْفاً وَطَمَعاً را تركيب نمائيد، «خوفاً و طمعاً» به حسب تركيب چه چيز است؟ باب گفت: در نظرم نيست. نظام العلما معنى اين حديث را از او پرسيد كه «لعن اللَّه العيون فإنّها ظلمت العين الواحدة» سيد گفت: نمى دانم. باز پرسيد كه مأمون خليفه از حضرت رضا پرسيد كه «ما الدليل على خلافة جدّك على بن ابى طالب عليه السلام؟ قال الرضا: أية أنفسنا، قال: لولا نساؤنا قال: لو لا أبنائنا» وجه استدلال [امام رضا عليه السلام چيست وجه رد مأمون چه چيز است و كيفيت ردّ [حضرت رضا عليه السلام چيست؟ سيد متحير ماند پرسيد كه حديث است؟ نظام گفت: بلى و اقامه عدلين كرد و گفت كه؛ اگر دعوى بر ميت بود قَسَم استطهارى هم ذكر مى كردم. نظام العلما گفت: شأن نزول إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ معلوم است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله مى گذشت، عاص گفت: اين مرد ابتر است عن قريب مى ميرد و اولادى از او نمى ماند. حضرت نبوى غمگين شد از براى تسليت آن حضرت، اين سوره نازل شد. حال بگوئيد كه اين چه تسليت است؟ سيد گفت: كه؛ واقعاً شأن نزول سوره اين است؟ نظام العلما گفت: آرى و اقامه شهود نمود. سيد مهلتى خواست و نظام العلما از سر اين سخن درگذشت و از در ديگر درآمده و گفت: ما در ايام شباب و جوانى به اقتضاى سن مطالعه مى كرديم و اين عبارت علامه را مى گفتيم. حال مى خواهم شما معنى آنرا بگوئيد كه «إذا دخل الرجل على الخنثى و الخنثى على الانثى وجب الغسل على الخنثى دون الرجل و الانثى و چرا بايد چنين باشد؟ سيد تأملى كرده پرسيد: اين عبارت

ص: 227

از علامه است؟ حضار گفتند: بلى. نظام العلما گفت: از علامه نباشد از من باشد، شما معنى آنرا بيان نمائيد، آخر باب علم هستيد. سيد جواب داد كه؛ چيزى به خاطرم نمى رسد.

نظام العلما گفت: يكى از معجزات پيغمبر عربى، قرآن است و اعجاز آن به فصاحت است و بلاغت، تعريف فصاحت چيست و تعريف بلاغت چيست؟ و نسبت ما بين اينها تباين است و تساوى است و عموم و خصوص من وجه است يا عموم و خصوص مطلق است؟ سيد فكر بسيار كرده جواب داد كه؛ در نظرم نيست. حضار متغير شده. نظام پرسيد: اگر ما بين دو و سه شك بكنيد چه خواهيد كرد گفت: بنا را بر دو مى گذارم. عاليجناب فضايل مآب حجة الاسلام آخوند ملا محمد مامقانى كه از فضلاى عهد و مشربش بر وفق مشرب علماى شيخى بود، تاب نياورده گفت: اى بى دين تو شكيات نماز را نمى دانى و دعوى بابيت مى نمائى؟! سيد گفت: بنا را بر سه مى گذارم، مولانا فرمود: معلوم است وقتى كه دو نشد لابد بايد سه را گفت. نظام العلما گفت: سه هم غلط است؛ چرا نپرسيديد، بلكه شك در نماز صبح يا مغرب كرده ام، آيا بعد از ركوع است، قبل از ركوع است، بعد از اكمال سجدتين است؟ حاجى به آخوند گفت: شما شكر بكنيد اگر مى گفت: بنا را بر دو مى گذرام، زيرا كه شغل ذمه يقينى برائت ذمه يقينى مى خواهد آن وقت چه مى كرديد؟ پس جناب حجة الاسلام سؤال كرد كه تو نوشته اى كه؛ «اول من آمن بى نور محمد و على» اين عبارت از شماست يا نه؟ سيد باب گفت: بلى از من است. مولانا گفت: آن وقت تو متبوع و آنها تابع و تو افضل از آنها خواهى بود. جناب علم الهدى از سيد پرسيد كه؛ خداوند عالم فرموده است: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ للَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ و شما در قرآن خود ثلثه گفته ايد چرا و از كجا؟ سيد باب جواب داد كه، ثلث نصف خمس است، چه تفاوت دارد؟ علماى مجلس بخنديدند مولانا پرسيد كه؛ كسور تسعه چند است؟ سيد حيران ماند. نظام العلما بقاعده نظام طفره را جايز شمرده از مثنوى بيتى برخواند و اظهار مشرب ذوق كرده گفت:

ص:228

چند ازين الفاظ و اضمار و مجاز سوز خواهم سوز و با آن سوز ساز

«من در بند لفظ نيستم كرامتى موافق ادعاى خود به من بنماى تا مريد شوم و به سبب ارادت من جمعى قدم در دايره ارادت شما خواهند گذاشت؛ زيرا كه به علم معروفم و عالم هرگز تابع جاهل نخواهد شد. سيد گفت: چه كرامت مى خواهى؟ نظام العلما جواب داد كه اعليحضرت سلطان اسلام محمد شاه مريض است، او را صحتى ده، حضرت شاهزاده معظم وليعهد دولت ابد مهد فرمود كه؛ چرا دور رفتى اكنون تو حاضرى در وجودت تصرفى كند و ترا جوان سازد كه هميشه در ركاب ما سوار باشى، ما نيز بعد از ظهور اين كرامت اين مسند را به او خواهيم داد، سيد گفت: در قوّه ندارم. حاجى جواب داد كه پس بى جهت عزت نمى شود، در عوالم لفظ گنگ، و در عوالم معنى گنگ پس چه هنر دارى؟ سيد جواب داد كه من كلام فصيح مى گويم و گفت: «الْحَمد للَّه الذى خَلَقَ السّمواتَ» (بالفتح) حضرت شاهزاده معلم وليعهد مكرم تبسمى فرموده بخنديد و بفرمود:

و ما بتاءٍ ألفٍ قد جُمعا يُكسر في النّصبِ وَفي الجرِّ مَعا

سيد گفت: اسم من على محمد با «ربّ» وفق دارد. نظام جواب داد كه هر على محمد و محمد على، با «ربّ» وفق دارند آنوقت بايد شما ادعاى ربوبيت بكنيد نه دعوى بابيت. سيد باب گفت: من آن كسم كه هزار سال است انتظار ظهور مرا مى كشيد.

حاجى گفت: يعنى شما مهدى صاحب الأمريد؟ باب گفت: بلى. نظام العلما گفت:

شخصى يا نوعى. گفت: شخصى. نظام العلما گفت: نام مبارك او محمد بن حسن است و اسم مادر او نرجس يا صيقل يا سوسن و نام تو على محمد است و نام پدرت و مادرت چيز ديگر است. مسقط رأس آن حضرت سامره است و مسقط رأس تو شيراز است، سن مبارك او بيش از يكهزار سال است و عمر شما قريب چهل، كمال مخالفت در ميانه است و آنگهى من شما را نفرستاده ام. باب گفت: شما دعوى خدائى مى كنيد؟

نظام العلما پاسخ داد كه چنان امامى را چنين خدائى مى بايد: سيد باب گفت كه؛ من به يك روز دو هزار بيت كتابت مى كنم كه مى تواند چنين كند. نظام گفت: من در زمان توقف در عتبات عاليات كاتبى داشتم كه به روزى دو هزار بيت كتابت مى كرد آخر الامر

ص: 229

كور شد، البته شما هم اين عمل را ترك نمائيد و إلّاكور خواهيد شد. چون معلوم شد كه سيد را دعوى بى معنى است زياده از اين در حضور مبارك حضرت وليعهد اعظم- طوّل اللَّه بقائه- تطويل كلام بى حاصل، مناسب ندانستند و برخاستند و مجلس منقضى.»

دوم: و آن رساله و شرحى است كه «ملا محمد تقى مامقانى حجة الاسلام نيّر» فرزند مرحوم ملامحمد مامقانى حجة الاسلام، حاضر در مجلس وليعهد مى باشد.

با توجه به اينكه مرحوم «ملا محمد تقى» در آخر رساله خود چنين نوشته است:

«فارغ شد از تسويد اين اوراق، منشى آن بنده ضعيف جانى محمد تقى بن محمد التبريزى مامقانى در پانزدهم شهر شوال المكرم از سنه (1306 ه ق) و اميد كه مقبول طبع مبارك همايونى آيد. معلوم و هويدا مى شود كه مرحوم ملا محمد تقى رساله مذكور را به درخواست ناصر الدين شاه قاجار- در خصوص بابيت و احوالات على محمد شيرازى در تبريز نگاشته است.»

ملا محمد تقى در اين رساله در مقام ايراد بر مرقومه مرحوم ملا محمود نظام العلما مى نويسد: «از آنجا كه مورخين عهد در آن مجلس مبارك حضور نداشتند» محاورات آن مجمع را به استناد سماعات افواهيه بكلى تغيير دادند، مقاولاتى كه اصلًا اتفاق نيفتاده مذكور داشتند، بيان واقع را بالمرّه قلم نسخ بر سر گذاشته اند، عجب آن است كه صورت مجلس را هم به خط حاج محمود نظام العلما كه در آن اوقات معلمى اعليحضرت را داشت، نسبت داده اند. در صورت صدق دور نيست كه چون آن مرحوم از محاورات آن مجلس بعيد العهد بوده وقايع مجلس را فراموش كرده در هنگام سؤال به تكلف خيال چيزى نظر آورده و براى مورخين مرقوم داشته وگرنه خاطر حقيقت مظاهر همايونى خود شاهد راستين و گواه آستين است كه اين مسطورات را با مقاولات آن مجلس تباين كلى در ميان است به نحوى كه مى توان گفت: كل ذلك لم يكن، عجب تر آن است كه منقولات اين دو تاريخ نيز در همين قضيه با همديگر مباينت تامه دارد. (1)

ص: 230

بر اين اساس «ملا محمد تقى» تصميم گرفته كه محاورات مجلس مذكور را بر اساس تقرير آن توسط پدرش ملا محمد مامقانى كه به تصريح ايشان مِنَ البَدو إلى الْخَتْم تقرير فرموده بوده و ايشان به علت كثرت تذكار و تكرار قرائت صورت آن مجلس به نيت يادگار به قيد تحرير در آورد.

البته با توجه به اينكه مرحوم ملا محمد تقى توجه داشته است كه ناصرالدين شاه خود در مجلس مذكور شركت داشته و جز با اطمينان خاطر، ذكر اقوال مرحوم پدرش موافق مصلحت نمى دانسته است، مى توان نظر داد كه تصريحات وى در رساله مذكور، از سنديت خاصى برخوردار است.

ملا محمد تقى صورت جلسه مجلس وليعهد و محاكمه باب را در تبريز چنين مرقوم مى دارد:

«در اين بين باب را نيز حاضر كرده در يك سمت مجلس جا دادند نظام العلما به استجازه از والد رو به باب كرد و گفت: «اين نوشته هايى كه بعضى به اسلوب قرآن وبعضى به اسلوب خطبه هاى قيصر روم است و ادعيه به توسط اتباع شما در ميان مردم منتشر است آيا از شما است يا بر شما بسته اند؟ گفت: از خدا است. نظام العلما گفت: هر چه از زبان شما جارى شده؟ گفت: بلى مثل صدور كلام از شجره طور. گفت: اين يكى را فهميدم اين اسم باب را كه براى شما گذارده؟ گفت: خدا. نظام العلما گفت: گستاخى است، خدا اين شب بخير را كجا براى شما كرده؟ باب متغير شد گفت: من مسخره شده ام.

نظام العلما گفت: از اين نيز گذشتيم. شما باب چه هستيد؟ گفت: أنا مدينة العلم و على بابها، گفت شما باب مدينه علمى؟ گفت: بلى «فَادْخُلُوا البابَ سُجّداً» نظام العلما گفت:

باب حطّه هم هستى؟ گفت: بلى. نظام العلما گفت: حالا كه شما باب مدينه علمى از هر علمى از شما بپرسند جواب خواهى داد؟ گفت: بلى شما مرا نمى شناسيد، من همان شخصم كه هزار سال بيشتر است انتظار مرا مى بريد. پس والد فرمودند: سيد تو اول دعوى بابيت امام را داشتى، حالا صاحب الأمر غائب شدى، گفت: بلى من همانم كه از صدرالاسلام انتظار مرا مى بريد. والد از اين حرف گزاف سخت برآشفته فرمود: سيد! حيا چرا نمى كنى اين چه لاف و گزاف است مى زنى؟! ما انتظار آن امامى را مى بريم كه پدرش

ص: 231

امام حسن عسكرى و مادرش نيز نرجس بنت يشوع است و در سنه دويست و پنجاه و شش «در سرّ من رأى» از مادر متولد شده و از مكه معظمه با شمشير ظهور خواهد كرد.

ما كى انتظار سيد على محمد پسر سيد رضاى بزاز شيرازى را كه ديروز از شكم مادر بيرون آمده مى بريم؟ وانگهى صاحب عصر وقتى كه تشريف مى آورند جميع مواريث انبيا از آدم تا خاتم در خدمت ايشان است، شما يكى از آن مواريث را در بيار ببينم؟ گفت: مأذون نيستم. والد تغير كرده فرمودند: تو كه مأذون نبودى بسيار غلط كردى و سرت را به ديوارى زدى آمدى برو و مأذون شو بعد از آن بيا، صاحب الامر غير مأذون نوبر است. گذشته از اين صاحب عصر كرامات و معجزات دارد، بسم اللَّه تو همين عصا را كه در دست دارى اژدها كن تا ما ايمان بياوريم. پسر علم الهدى گفت: جناب آقا خدا در كتاب كريم فرموده: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ للَّهِ خُمُسَهُ حكم آيه منسوخ است يا باقى است؟ گفت: باقى است. گفت: پس شما از چه بابت در كتاب خود آورده اى:

«واعلموا إنما غنمتم من شي ء فأنّ للذكر ثلثه» آيا اين تشريح نسخ قول خدا نيست؟ گفت آخر سهم امام به من مى رسد. علم الهدى گفت: سهم امام نصف خمس است و نصف خمس، عُشر مى شود نه ثلث. گفت: نه خير ثلث مى شود. حاضرين همه خنديدند.

پس از سؤالات ديگر هر يك از سه نفر مى نويسند: علم الهدى گفت: جناب آقا شما در كتاب خود گفته اى كه؛ من در خواب ديدم كه حضرت سيد الشهداء را شهيد كرده اند و من چند كف از خون خوردم و باب فيوضات بر من مفتوح شد اين درست است؟ گفت:

بلى. والد فرمود: تو چه عداوت با سيد الشهداء داشتى كه خون او را خوردى؟ مرحوم نظام العلما به شوخى گفت: آخر هند جگرخوار بود؟ جوابى از آقا نتراويد. پس والد بعد از تغيرات و تغيّر زياد از اين حرفهاى گزاف او فرمود: خوب لوطى شيرازى اين ديگه چه منافقى و حقه بازى است؟ وقتى كه اتباع شيخ احسائى از تو سؤال مى كنند در جواب آنها مى نويسى؛ احمد و كاظم- صلوات اللَّه عليهما- و چون سيد يحيى پسر سيد جعفر دارابى كه پدرش در مسئله معاد با شيخ احسائى مخالف است از تو سؤالى مى كند در جواب مى نويسى كه؛ شيخ در معاد خبط كرده و صريحاً تكفيرش مى كنى «و لقد أجاد السيد جعفر دارابى فيما كتب فى سنا برق المحيط بالمشارق و المغارب» آن صلوات

ص: 232

فرستادنت چيست و اين تخطئه و تكفيرت چه؟ تو اگر آدم درستى هستى چرا در سر يك ريسمان نمى ايستى سيد سر بزير انداخته جوابى نگفت.»

سوم: ناصر الدين ميرزا، پس از اتمام مجلس مباحثه در پاسخ امريّه محمد شاه قاجار نامه اى رسمى نگاشته است و شاه را بطور كلى از نتيجه اين مجلس گفتگو آگاه ساخته است. كه به قول احمد كسروى: اين سند از هر باره ارجدار و استوار است زيرا نوشته رسمى دولتى است. گزارشى است كه وليعهدى براى آگاه بودن شاهى نوشته. (1)

متن اين نامه در كتابخانه مجلس شوراى ملى نگهدارى مى شده است و ادوارد براون در صفحه (252، 259) در كتاب:.

.. 1918 noigileR ibaB eht fo ydutS rof slairetaM

آن را ضبط و ثبت نموده است.

از لحاظ منابع موثق بهائيت كتاب: «كشف الغطاء» ميرزا ابوالفضل گلپايگانى، سند مستند است. وى بى آنكه متعرض محتويات نامه ناصر الدين ميرزا وليعهد به پدرش محمد شاه قاجار شود و يا با تأويلاتى، مصمم به وارونه كردن حقايق شود، گزارش وليعهد را قبول و از آنجائى كه آن را به عنوان مقدمه نتائجى مورد نظر، در مقام حسينعلى ميرزا به كار گرفته است به اصالت و حقيقت آن صريحاً و آشكار اعتراف كرده است.

مضافاً آنكه خود معترف است، پس از خلع محمد على شاه كه مخازن دولتى به تصرف ملتيان در آمد- يكى از محبين تاريخ، عكس برداشته و منتشر ساخته است. (2)

متن عريضه وليعهد ناصر الدين ميرزا به محمد شاه قاجار:

هو اللَّه تعالى شأنه

«قربان خاك پاى مباركت شوم، در باب فرمان قضا جريان صادر شده بود كه علماى طرفين را احضار كرده با او گفتگو نمايند. حسب الحكم همايون محصل فرستاده با زنجير از اروميه آورده به كاظم خان سپرده و رقعه به جناب مجتهد نوشت كه آمده با ادله و

ص: 233

براهين و قوانين دين مبين گفت و شنيد كنند. جناب مجتهد در جواب نوشتند كه از تقريرات جمعى از معتمدين و ملاحظه تحريرات اين شخص بى دينى و كفر او اظهر من الشمس واوضح من الأمس است. بعد از شهادت شهود تكليف داعى مجدداً در گفت و شنيد نيست. لهذا جناب آخوند ملا محمد و ملا مرتضى قلى را احضار نمود و در مجلس از نوكران اين غلام؛ امير اصلان خان و ميرزا يحيى و كاظم خان نيز ايستادند. اول حاجى محمود پرسيد كه مسموع مى شود كه تو مى گوئى من نائب امام هستم و بابم و بعضى كلمات گفته اى كه دليل بر امام بودن بلكه پيغمبرى توست. گفت: بلى حبيب من قبله من نائب امام هستم و باب هستم و آنچه گفته ام و شنيده ايد راست است. اطاعت من بر شما لازم است به دليل «ادخلو الباب سجداً» و ليكن اين كلمات را من نگفته ام. آن كه گفته است، گفته است. پرسيدند گوينده كيست؟ جواب داد آن كه به كوه طور تجلى كرد.

روا باشد انا الحق از درختى چرا نبود روا از نيكبختى؟

منى در ميان نيست. اينها را خدا گفته است. بنده به منزله شجر طور هستم. آن وقت در او خلق مى شد. الان در من خلق مى شود و به خدا قسم كسى كه از صدر اسلام تاكنون انتظار او را مى كشيدند منم. آنكه چهل هزار از علما منكر او خواهند شد منم. پرسيدند:

اين حديث در كدام كتاب است كه چهل هزار عالم منكر خواهند گشت. گفت: اگر چهل هزار نباشد چهار هزار كه هست. ملا مرتضى قلى گفت: پس تو از اين قرار صاحب الامرى. اما در احاديث هست و ضرورى مذهب است كه آن حضرت از مكه ظهور خواهند فرمود و نقباى انس و جن با چهل و پنج هزار از جنيان ايمان خواهند آورد و مواريث انبياء از قبيل زره داود و عصاى موسى و نگين سليمان و يد بيضا با آن خواهد بود، كو عصاى موسى و كو يد بيضا؟ جواب داد كه؛ من مأذون به آوردن اينها نيستم به جناب آخوند ملا محمد گفت: غلط كردى كه بدون اذن آمدى. بعد از آن پرسيدند كه؛ از معجزات و كرامات چه دارى؟ گفت: اعجاز من اين است از براى عصاى خود آيه نازل مى كنم و شروع كرد به خواندن اين فقره:

«بسم اللَّه الرحمن الرحيم سبحان اللَّه القدوس السبوح الذى خلق السموات و الأرض كما خلق هذه العصا آية من آياته».

ص: 234

اعراب كلمات را به قاعده نحو غلط خواند. تاء «سمواتِ» را به فتح خواند. گفتند:

مكسور بخوان. آنگاه «الأرض» را مكسور خواند. امير اصلان خان عرض كرد: اگر اين قبيل فقرات از جمله آيات باشد من هم توانم تلفيق كرد و عرض كرد:

«الحمد للَّه الذى خلق العصا كما خلق الصباح و المساء». باب بسيار خجل شد. بعد از آن حاجى ملا محمود پرسيد: در حديث وارد است كه مأمون از جناب رضا عليه السلام سؤال نمود كه دليل بر خلافت جدّ شماچيست؟ حضرت فرمود: آيه «أنفسنا». مأمون گفت: «لو لا نساؤنا»؟ حضرت فرمود: «لو لا أبناؤنا» اين سؤال و جواب را تطبيق بكن و متعدّى را بيان نما. ساعتى تأمل نموده جواب نگفت. بعد از آن مسائلى چند از فقه و ساير علوم پرسيدند.

جواب گفتن نتوانست. حتى از مسائل بديهيه فقه از قبيل شك و سهو پرسيدند. ندانست و سر به زير افكنده باز از آن سخن هاى بى معنى آغاز كرد كه من همان نورم كه به طور تجلى كرد؛ زيرا كه در حديث است كه آن نور، نور يكى از شيعيان بوده است. اين غلام گفت: از كجاكه آن شيفته تو بودى، شايد نور ملا مرتضى قلى بود، بيشتر از پيشتر شرمگين شد و سر به زير افكند. چون مجلس گفتگو تمام شد، جناب شيخ الاسلام را احضار كرده باب را چوب زده و تنبيه معقول نمود و توبه و بازگشت و از غلطهاى خود انابه و استغفار كرد و التزام پا به مهر هم سپرده كه ديگر از اين غلطها نكند و الان محبوس و مقيّد است.

منتظر حكم اعليحضرت اقدس همايون شهريارى روح العالمين فداه است.

امر امر همايون است.»

با توجه و تعمق و مقابله سه مأخذ مذكور در باب چگونگى مجلس وليعهد معلوم مى شود در مجموع صورت مجلس مباينتى با هم ندارد و ظاهراً تنها در اجمال و تفصيل آنها تفاوتهائى را به وجود آورده است. (1)

ص: 235

با اين همه در مقام ارزيابى مجلس وليعهد ناگزير به بيان مسئله اى هستم كه مرحوم زعيم الدوله به نگارش آن توجه اصولى و در عين حال بحقى كرده است.

ايشان از زبان مرحوم جدش، كه خود حاضر در مجلس وليعهد بود شنيد كه خطاب به شاهزاده اسكندر ميرزا و در مقام پاسخ سؤال او مبنى بر چگونگى مجلس وليعهد مى گفت:

«آنان كار نيكوئى نكردند كه چنين سؤالاتى نمودند. همانطور كه باب از آوردن دليل و حجت باز ماند. چه آن مرد مدعى نبوت و رسالت و دين سازى بود و اينان او را به صرف و نحو و معانى و بيان و بديع مى آزمودند. كاش مى دانستم به جاى آن سؤالات؛ چرا از انتقاد بر اساس عقايد او خوددارى مى كنند و عدم توافق و تطبيق نظريات او را با ناموس طبيعى و فطرى بشر گوشزد نمى كنند. باب به صراحتى تمام مى گفت كه: اوّلُ مَنْ آمَنَ بى نور محمد و على. پس چگونه ممكن است باب به قوانين و احكام كسى كه خود را از او بالاتر مى داند رفتار كند. (ولى علماى مجلس از او شكيات نماز مى پرسند) و از طرفى باب ادعاى نيابت قائم و بلكه بابيت علم مى كرد. پس لازم بود كه بر كليه امور واقف باشد و عجز او در آن مجلس دليل بزرگى است بر بطلان دعوى. امر غريب اين است كه وى ادعاى نجات قوم خود بلكه كليه بشر مى نمايد. در اين صورت چرا دعوت را در عراق يا در اروپا نكرد؟ آيا ايران تنها شايسته دعوت بود يا ساير قطعات دنيا ارزش دعوت نداشتند و اگر بعثت براى ايران بود، آيا بهتر نبود كه كتاب اصلى احكام وى به فارسى باشد در صورتى كه كليه انبيا به لسان قوم دعوت كرده اند نه اينكه مانند باب زبان عربى را غلط بداند و در فارسى پيچيده و مركب از حروف و اعداد و رموز جفر بنويسد و اگر منظور اغلاق و اشكال است خوب بود به زبان پهلوى مى نوشت كه كسى نفهمد و انتقاد نكند.

طبق نوشته ميرزا مهدى خان: «جدش با باب مباحثه نيز كرده و از او پرسيده است كه شريعتى شريعت ديگر را نسخ نمى كند مگر آنكه نسبت به ما قبل خود اتمّ و احكم باشد.

تو بسيارى از مواد شريعت را به عنوان اكمال و اتمام تغيير داده اى. اگر تو مسلمانى، كه به مصداق: «اليوم اكملت لكم دينكم» دين كامل است و احتياجى به كمال ندارد. اگر شريعت

ص: 236

جديدى آورده اى پس عيوب و نواقص اسلام چه بود كه تو شريعت تازه اى آورده اى؟

باب با تبسّم گفته: اين سؤالات مقدماتى دارد كه بيان خواهم كرد، اما نه امروز نه اين مجلس. دوباره جد ميرزا مهدى خان پرسيده كه؛ صعود عيسى قبل از موت بود (عقيده اهل اسلام) يا بعد از دفن (عقيده مسيحيان)؟ باب باز گفت: اين بحث وقت زيادترى مى خواهد.

صورت مكتوب منسوب به ناصرالدين ميرزا كه به پدرش محمّدشاه نوشته است. كليشه مذكور عيناً از كتاب ظهور الحق فاضل مازندرانى مبلّغ مشهور بهائيان عكس بردارى شده است.

عقيده جد «ميرزا مهدى خان زعيم الدوله» را كه آقاى عبدالحسين نوائى در ذكرحواشى كتاب مرحوم «اعتضاد السلطنه» آن را پسنديده است، توجهى معقول به نظر مى رسد.

از يك طرف جوان عامى و پرمدعا و بى سوادى ادعاى علم كلّ ولدنّى مى كند، اما

ص: 237

مقدمات علوم و معارف را نمى داند و حتى از فهم بديهيات عاجز است و از طرفى زبده علماى شهرى بزرگ مانند تبريز از كسى كه ادعاى نبوت و مهدويت مى كند راجع به (تخمه) كردن يا معنى عبارت علامه در باب غسل جنابت خنثى يا اعلال قال، پرسش مى كنند و پيش خود اين معنى را در نظر نمى گيرند كه صرف دانستن اين مطالب (به فرض اينكه باب آنها را مى دانست) علامت و مجوز ادعاى نيابت و مهدويت و دين سازى مى شود يا نه و آيا مثلًا ملا محمود كه اين سؤالات را مى كرده و مسلماً آنها را مى دانسته حق داشته چنين ادعائى يكند يا نه؟ به هر حال هر چه بود باب ناتوان تر از آن بود كه بتواند همين سؤالات سطحى و بى مورد را جواب بدهد و سرانجام به شرحى كه گذشت مچش باز شد و معلوم شد كه جز ادعاى واهى چيزى در چنته ندارد. چنانكه سؤالات جد ميرزا مهدى خان را هم جواب نتوانست بگويد و آنها را موكول به وقت ديگر و جلسه ديگر يعنى در حقيقت تعليق به محال كرد». (1)

به گفته احمد كسروى على محمد شيرازى: «هيچى نتوانسته و جز نمى دانم و نمى توانم پاسخى نداشت از آنسوى با غلط بافى هاى سخنان سست و خنك خود، زبان ريشخند ملايان و ديگران را به خود باز گردانيده و بار ديگر كار به چوب خوردن و غلط كردم گفتن انجاميد.» (2)

در خاتمه نامه ناصرالدين ميرزاى وليعهد خوانديم كه: «چون مجلس گفتگو تمام شد جناب شيخ الاسلام را احضار كرده باب را چوب مضبوط زده تنبيه معقول و توبه و بازگشت و از غلطهاى خود انابه و استغفار كرد و التزام پا به مهر سپرده كه ديگر اين غلطها نكند.»

ميرزا ابوالفضل گلپايگانى مى نويسد: «چون در اين عريضه انابه و استغفار كردن باب و التزام پا به مهر سپردن آن حضرت مذكور است مناسب چنين به نظر مى آيد كه صورت همان دستخط مبارك رانيز محض تكميل فائده در اين مقام مندرج سازيم». (3)

ص: 238

بدين لحاظ و آنچه كه مسلم و مشخص است توبه نامه اى است كه على محمد شيرازى به دستخط خود آن را خطاب به وليعهد نوشته و به مهر خود آن را ممهور ساخته است.

توبه نامه على محمد شيرازى كه يكى از مهمترين اسناد بى پايگى دعاوى على محمد شيرازى است نه تنها مورد تأييد كتاب كشف الغطاء قرار گرفته است بلكه از اين طريق سند مذكور مورد تصويب عباس افندى و بهائيان است.

در پاورقى صفحه (205) كتاب كشف الغطاء متن توبه نامه على محمد شيرازى همراه با نامه وليعهد ناصرالدين ميرزا كه شرحش مذكور افتاد از نظر مؤلف كتاب كشف الغطاء اصل اين دو مكتوب و بعضى مكاتيب رسمى اخرى را كه مندرج مى گردد پس از خلع محمد على شاه كه مخازن دولتى بتصرف ملتيان در آمد يكى از محبين تاريخ عكس برداشته و منتشر ساخته است.

تأكيد مؤلف كشف الغطاء كه در صفحه 204 به كلماتى از قبيل: «صورت همان دستخط مبارك». صورت دستخط حضرت نقطه اولى به ناصر الدين شاه به خوبى نشان مى دهد كه مؤلف كشف الغطاء مصدّق عين توبه نامه به دستخط على محمد شيرازى است و مؤلف بهائى كتاب مذكور از آن جهت به شرح تفصيلى مجلس وليعهد و ذكر نامه هاى متبادله بين وليعهد و علما تبريز و انتشار صورت دستخط على محمد شيرازى نموده است تا ميان مقام على محمد شيرازى و ميرزا حسينعلى بهاء مقايسه كند. يا به گفته خود ايشان: «در اين مقام مندرج سازيم و موازنه آنرا با الواحى كه از قلم جهان قدم در سجن اعظم به جهت ملوك وسلاطين عالم نازل گرديده به دقت نظراولى البصائر واگذاريم.»

صاحب كتاب كشف الغطاء بر اساس اين تصريحات خواسته است نشان دهد، على محمد شيرازى با مشاهده شكست خود در مجلس وليعهد و تنبيه و چوب زدن او، دست از تمامى دعاوى خود برداشت و در عريضه اى انابه و استغفار كردن باب و التزام پا به مهر سپردن آن حضرت مذكور است ولى ميرزا حسينعلى در زندان عكّا، با تمام رنجهائى كه ديد ميدان خالى نكرد! و حتى نامه هائى به زعم مؤلف كتاب مذكور، به ملوك و سلاطين عالم نوشت. در حقيقت كشف الغطاء در مقام موازنه بين على محمد شيرازى و

ص: 239

حسينعلى ميرزا، ندانسته با اثبات ضعف نفس و انابه و استغفار و التزام پا به مهر سپردن على محمد شيرازى خط بطلان برحقانيت على محمد شيرازى كشيده تا به فكر خود حقانيت ميرزا حسينعلى را اثبات كند؟!

به هر حال به استثناى كتاب كشف الغطاء كه متن كامل و جامع توبه نامه را عيناً از روى دستخط على محمد شيرازى ثبت كرده است، ادوارد براون نيز عكسى از توبه نامه على محمد شيرازى برداشته و كليشه آن را در كتاب Babi of Study for Material به چاپ رسانيده است. اينك متن توبه نامه على محمّد شيرازى را ذيلًا به استحضار مى رسانيم:

ص: 240

محمد كاظم خان فراشباشى ولد اسماعيل خان قراجه داغى كه نگهبان و ميزبان او بود سيد را به منزل خود برده محفوظ داشت و چون داعيه او منتشر و غالب عوام در كار او به شبهت افتاده بودند ديگر روز سيد را به حضور حضرت شاهزاده معظم وليعهد اعظم آورده حكم شد كه او را چوب سياست و يا ساق زنند. فراشان سركارى بنابر حسن عقيده در اين كار تقديم نكردند. به حكم علماى اعلام حاجى ملا محمود و شيخ الاسلام، ملازمان ايشان سيد را چوب بسيارى زدند و مى گفت غلط كردم و خطا كردم و گه خوردم و توبه كردم تا مستخلص شد». (1)

مرحوم ميرزا محمدتقى لسان الملك به انگيزه چوب زدن على محمد شيرازى اشاره دقيقى دارد. ايشان از زبان ناصر الدين ميرزا وليعهدخطاب به على محمدشيرازى مى نويسند:

«چون مردى ديوانه بوده اى حكم به قتل تو نمى رانم لكن با چوبت رنجه و شكنجه مى فرمايم كه اين مردم عوام بدانند تو صاحب الامر نيستى و هيچكس در جهان به آن حضرت عجل اللَّه فرجه نتواند چيره شد.

اين بگفت و به اعوانان و فراشان بفرمود با حملى از چوب درآمدند و هر دو پاى باب استوار به بستند و با چوب مضروب داشتند. باب فرياد برداشت و به استغاثت و انابت همى اظهار ضراعت نمود و نظام العلما يك تن از مردم خود را بر سر او بداشت و هى تلقين كرد كه بگو پليدى سگ و خوك خوردم و ديگر چنين سخن نكنم و او بدين گونه همى بازگفت». (2)

ميرزا جانى كاشانى در اين خصوص مى نويسد: «حضرات ملاها گفتند: بلى چون ايشان سيد مى باشند. خوب است كه سادات چوب بزنند. لهذا شيخ الاسلام اين تعهد را نموده و آن جناب را به خانه خود دعوت نمود و فرش به جهت زير تنه مبارك گسترده و سيد هيجده چوب به پاهاى مبارك زد به عدد حروف حى و اسرار آن زياد است. محل ذكر تو حالا نيست. (3)

ص: 241

صورت جواب علماء به توبه نامه على محمّد شيرازى كه به مهر ابوالقاسم الحسنى الحسينى و على اصغر الحسنى الحسينى مختوم است.

ص: 242

عين خط على محمّد شيرازى، مبنى بر توبه و استغفار از دعاوى خود.

اين اسرارى را كه ميرزا جانى براى عدد هجده قائل شده است، ناشى از تصريح به

ص: 243

اين مسئله است كه سيد هجده چوب به پاهاى مبارك زد در حالى كه: نبيل زرندى در كتاب تاريخ نبيل تصريح مى كند: فقط 11 ضربه چوب به كف پاى وى زده شد. (1)!»

از اين معلوم مى شود، كه على محمد شيرازى به سبب يك تنبيه جزئى دست از كليه دعاوى خود برداشت و همين امر موجب آن گرديد كه علماى تبريز در صدر ورقه توبه نامه على محمد شيرازى به نقل از كتاب كشف الغطاء شبهه خبط دماغ را موجب تأخير قتل وى قلمداد كنند و چنين بنگارند:

صورت جوابى كه مجتهدين تبريز در صدر ورقه نوشته اند:

«سيد على محمد شيرازى شما در بزم همايون و محفل ميمون در حضور نواب اشراف والا، ولى عهد دولت بى زوال، أيّده اللَّه و سدّده و نصره و حضور علماى اعلام اقرار به مطالب چندى كردى (كذا) كه هر يك جداگانه باعث ارتداد شما است و موجب قتل.

توبه مرتد فطرى مقبول نيست و چيزى كه موجب تأخير قتل شما شده است شبهه خبط دماغ است كه اگر آن شبهه رفع شود بلاتأمل احكام مرتد فطرى به شما جارى مى شود.»

حرّره خادم الشريعه المطهّره

محل مهرمحل مهر

ابوالقاسم الحسنى الحسينى على اصغر الحسنى الحسينى

آنچه مسلم است، صورت اصلى دستخط على محمد شيرازى در قاب عكسى در سالن قديمى كتابخانه مجلس شوراى ملى آويزان بوده است.

مطلعان و كسانى كه به كتابخانه مجلس رفت و آمد داشته و دارند، اذعان مى دارد كه خود صورت دستخط على محمد شيرازى را كه در قاب عكسى در سالن كتابخانه مجلس شوراى ملى آويزان بوده كراراً ديده اند و در زمان مسؤولان وقت، آن را برداشته به كجا برده و يا تحويل داده اند معلوم نيست!

مؤلف اين كتاب در آبان (1353) تحقيقات جامعى در كتابخانه مجلس شوراى ملى

ص: 244

به عمل آورد ولى مسؤولان از توبه نامه مذكور اطلاعى نداشتند و از آنجائى كه احتمال داده مى شد در صندوق كارپردازى مجلس گذارده شده باشد، كوشش به عمل آورد تا به محتويات صندوق مذكور دستيابى پيدا كند، ولى بعدها معلوم شد كه توبه نامه در صندوق كارپردازى موجود نيست!

از آنجائى كه صاحب اصلى اين سند، ملت ايران مى باشند مى بايست تحقيق و بررسى هائى از مسؤولان كتابخانه در سنوات مختلف خاصه در سالهاى 1315 به بعد صورت پذيرد تا از سند مذكور اطلاع دقيق و يا در صورت اثبات مفقود شدن آن پرده ها از يك دستبرد جنايتكارانه بالا رود و نقشه هاى زعماى بهائى ايران به عنوان خدمت به كتابخانه مجلس و در لباس كتابدار و مسؤول كتابخانه معلوم همگان گردد! ..

ص: 245

هيكل مذكور كه در صفحه 26 كتاب: «قسمتى از الواح نقطه اولى و آقا سيد حسين كاتب» چاپ شده است. به خطّ محمّدعلى شيرازى. و نشانه آشكارى از فكر و روح وى در نزول آيات مى باشد!

ص: 246

حشمت الدوله گفت: شنيده ام كه تو خاطر خويش را مهبط وحى آسمانى دانى و قرآنى از خود آورده اى. اگر چنين است از بهر اين چراغهاى بلور نيز آيتى بخوان! باب پاره اى از آيت نور را با برخى از آيات ملك مختلط كرده بخواند. حشمت الدوله گفت تا آن كلمات را نوشتند، باب را گفت: اگر اين آيت وحى آسمانى است، از خاطر فراموش نشود. اين آيت را اعادت كن، چون باب ديگر بار قرائت كرد ديگر گونه بود! ....

از بيم آنكه اگر او را پنهانى مقتول سازند، دور نباشد كه مردم نادان چنان پندارند كه او زنده است و غيبتى اختيار كرده است و به اين اميد كه ديگر بار ظاهر خواهد گشت و اظهار دعوت خواهد نمود، دست از فتنه باز ندارند گفتند كه بهتر آن است كه او را در ميان شهر و بازار بگردانند تا تمام مردم او را ببينند بعد از آن به قتل آورند.

بدين جهت ميرزا على محمد باب را با ملا محمد على و سيد حسين برداشته و به خانه حاجى ميرزا باقر امام جمعه تبريز و ملا محمد مامقانى و آقا سيد على زنوزى بردند. (1)

مرحوم زعيم الدوله در كتاب: «مفتاح الابواب» با توجه به تصريحات مرحوم لسان الملك در كتاب: ناسخ التواريخ و اقوال جد و پدرش كه خود حاضر وناظر بودند و مؤلف پس از تطبيق آن با ديگر تراجم، و حتى منابع موثق با بيان و بهائيان خاصه كتاب تلخيص تاريخ نبيل زرندى و نقطة الكاف ميرزا جانى كاشانى و كواكب الدريه آواره و مقاله شخصى سياح عباس افندى اقوال آن را صحيح تر تشخيص داده و آنرا محل اطمينان مى داند، مى نويسد:

«صبح فردا 27 شعبان 1265 هجرى (بنابر دفاتر رسمى دولتى) و صبح 28 شعبان 1266 (به گمان با بيان) آن سه نفر را با عده اى نظامى و پاسبان به رياست رئيس دربانان والى به خانه مرحوم حاج ميرزا باقر مجتهد رئيس علماى اصولى بردند. در آنجا باب معتقدات خويش را مكتوم داشت.»

صاحب ناسخ التواريخ مى گويد: «مشاراليه فتوى به قتل باب داد ولى اين موضوع نزد

ص: 247

من ثبت نيست، زيرا من بطور تواتر شنيده ام كه مجتهد مذكور به هيچ وجه با او مواجه نشد، زيرا او مريض يا متمارض بود. آنگاه او را به خانه ملا محمد مامقانى مجتهد رئيس علماء شيخيه بردند و در آن مجلس جد و پدرم حاج ميرزا عبدالكريم، ميرزا حسن زنوزى كه هر دو ملقب به ملاباشى بودند و تعداد بسيارى از اعيان حضور داشتند.»

«هنگامى كه باب وارد مجلس شد صاحب خانه مقدم او را گرامى داشت، او را در صدر مجلس پهلوى خودش نشانيده، مبادرت به سخن فرموده به باب چنين گفت: آيا اين كتاب و نوشته ها از تو مى باشد؟ باب گفت: آرى اينها كتب من است و من آنها را به دست خودم نوشته ام، صاحب خانه پرسيد به صحت آنچه در اين نوشته ها مى باشد اقرار و اعتراف دارى؟

باب گفت: آرى من به صحت آنها اعتراف دارم، صاحب خانه پرسيد: آيا تو بر عقيده خود باقى مى باشى؟ خودت كه مى گفتى من مهدى منتظر قائم از اهل بيت محمد هستم، باب گفت آرى، حجة الاسلام گفت: اكنون كشتن تو واجب گرديد و خونت به هدر رفت. چنين گفت و از جا برخاست (اگر مرحوم حجة الاسلام حكم به وجوب قتل باب داده باشد، بدين جهت نبوده كه وى مى گفته است: من مهدى منتظر قائم از آل محمد مى باشم، زيرا اين ادعا ملاك كفر نمى شود بلكه از آن جهت بوده كه اعتراف به صحت مندرجات كتب و نوشته هاى خود كرده و در آنجا صريحاً ادعاى پيغمبرى كرده بود.) تصريح مترجم كتاب مفتاح الباب الابواب.»

«در اينجا ميان ناقلين اخبار اختلاف واقع شده است، صاحب ناسخ التواريخ گفته است كه باب در اين مجلس نيز معتقدات خويش را مستور داشت، براى نجات خود متوسل به حجة الإسلام شد، نزد او گريه و زارى كرد، به دامن رداى او چسبيد؛ ولى حجة الاسلام او را طرد كرده و گفت:

الان وقد عصيت من قبل و از مجلس بيرون رفت.

ولى من از پدرم مكرر شنيده ام كه مى گفت: باب در اين مجلس امر خود را پنهان نكرد و هنگامى كه حجة الاسلام برخاست تا از مجلس بيرون برود به دامن ردايش چسبيد و من اكنون فراموش نمودم كه آيا صاحب خانه اين قضيه را فهميد و ناديده

ص: 248

گرفت و يا اصلًا نفهميد پس او را مخاطب داشت و گفت: «حجت شما هم به قتل من فتوى مى دهيد؟»

«آنگاه صاحب خانه او را طرد كرد و فرمود: اى كافر تو خودت بواسطه نوشته ها و گفته هاى كفر آميزت به قتل خود فتوى دادى و از مجلس بيرون رفت.»

«آنگاه آنها را برداشتند و به خانه سيد على زنوزى سابق الذكر بردند. مشاراليه هم با باب سخن گفتند و مطالبى از او شنيدند كه عقيده به وجوب قتل او حاصل كردند و به كشتن او فتوى دادند.

«من مى گويم: جدو پدرم و دو نفر رفقاى آنها در اين مجلس حاضر نبودند و آنچه را كه ذكر شد و ذكر مى شود بطور تواتر شنيده بودند».

مرحوم ملا محمد تقى حجة الاسلام فرزند ملا محمد مامقانى كه خود مستقيماً در جريان احوالات على محمد شيرازى و اعدام او بود، در همان ايام، در رساله اى كه به درخواست ناصر الدين شاه قاجار نوشته است، تصريح مى كند كه على محمد شيرازى را:

اولا به خانه حاج ميرزا باقر پسر حاج ميرزا احمد مجتهد تبريز بردند- و در آنجا مشاراليه چيزى از عقايد خود اظهار نداشت. از آنجا به خانه والد حجة الاسلام آوردند و اين داعى حقير آنوقت خود در آن مجلس حضور داشت مشاراليه را در پيش روى والد مرحوم نشانده و آن مرحوم آنچه نصايح حكيمانه و مواعظ مشفقانه بود با كمال شفقت و دلسوزى به مشاراليه القاء فرمود. در سنگ خاره قطره باران اثر نكرد. پس والد بعد از يأس از اين فقره از در احتجاج در آمده فرمودند: سيد كسى كه چنين ادعاى بزرگى در پيش دارد بى بيّنه و برهان كسى از او نمى پذيرد، آخر اين دعوى ها كه تو مى كنى دليل و برهانت بر اينها چيست؟ بى محابا گفت: اينها كه تو مى گوئى دليل و برهانت بر آنها چيست؟

والد از روى تعجب خنديده فرمود: سيد تو كه طريق محاوره را هم بلد نيستى، از منكر كسى بيّنه نمى خواهد، شهود و بينه وظيفه مدعى است، من كه مدعى مقامى نيستم كه محتاج اقامه دليلى باشم. گفت: چرا حرفهاى من دليل مى خواهد حرفهاى شما دليل نمى خواهد؟ والد بعد از تعجب زياد از اين جواب ناصواب فرمودند: اى مرد! من كه به تو حالى كردم كه اقامه دليل وظيفه مدعى است نه منكر، تو هنوز در امور بديهيه هم كه

ص: 249

جاهلى گفت: دليل من تصديق علماء فرمودند: علمايى كه تصديق تو را كرده اند با اغلبشان من ملاقات كرده آنها را صاحب عقل درستى نديده ام و تصديق سُفَها مناط حقيقت كسى نمى باشد، گذشته از اين اگر تصديق علما دليل حقيقت باشد، اينك در ميان جميع ملل باطله اسلاميه و غير اسلاميه علماى متبحر بوده و هستند كه تصديق مذهب خود را مى كنند بنابراين، پس بايد جميع مذاهب و ملل باطله حق باشند و هذا شي ء عجيب. گفت: دليل من نوشته هاى من. فرمودند: نوشتجات تو را هم اكثرش را من ديده ام جز كلمات مزخرفه مهمله معتلّ المعانى و مختل المبانى چيزى در آنها مشاهده نكردم و در حقيقت آن نوشتجات دليل روشن بر بطلان دعاوى تست نه دليل حقيقت. گفت:

آنهائى كه اين نوشتجات را ديده اند همه تصديق كرده اند. والد فرمودند: تصديق ديگرى بر ما حجت نيست و آنگاه اين ادعاها كه تو مى كنى از دعوى امامت و وحى آسمانى و امثال آن ثبوت آن جز معجزه يا تصديق معصومى، ديگر راه ندارد؛ اگر دارى بياور و الّا حجتى بر ما ندارى؟ گفت: خير دليل همان است كه گفتم. فرمودند: حال باز در آن دعاوى كه در مجلس همايونى در حضورما كردى از دعوى صاحب الامرى و انفتاح باب وحى، تأسيس و اتيان به مثل قرآن و غيره آيا در سر آنها باقى هستى؟ گفت: آرى فرمودند: از اين عقائد برگرد خوب نيست، خود و مردم را عبث به مهلكه مينداز، گفت:

حاشا و كلّا.

پس والد قدرى نصايح به آقا محمد على كردند اصلًا مفيد نيفتاد. موكلان ديوانى خواستند آنان را بردارند، باب روبه والد كرده عرض كرد: حال شما به قتل من فتوى مى دهى؟ والد فرمودند: حاجت به فتواى من نيست همين حرفهاى تو كه همه دليل ارتداد است خود فتواى تو هست. گفت: نه من از شما سؤال مى كنم؟

فرمودند حال كه اصرار دارى بلى مادام كه در اين دعاوى باطله و عقايد فاسده كه اسباب ارتداد است باقى هستى به حكم شرع انور قتل تو واجب است ولى چون من توبه مرتد فطرى را مقبول مى دانم، اگر از اين عقايد اظهار توبه نمائى من تو را از اين مهلكه خلاص مى دهم، پس مشاراليه را با اتباعش از مجلس برداشتند و به ميدان سرباز خانه حكومت بردند».

ص: 250

نمايشى از فكر و روح على محمّد شيرازى كه در خط وى ملاحظه مى گردد. اين الواح به خط على محمّد شيرازى است كه در صفحه 22 كتاب: «قسمتى از الواح نقطه اى اولى و آقا سيد حسين كاتب» چاپ شده است.

بدين روال مسلم مى شود كه تصريح كتاب صاحب ناسخ التواريخ و يا اعتضاد السلطنه به اعلام فتواى علماء مبنى بر اعدام مخبط، ناشى از توجهى بوده است كه نسبت به ناصرالدين شاه داشته اند و نمى خواستند اعدام مخبطى را كه به هيچ وجه مورد اعتناى اكثريت علماء متشخص تبريز و حتى ايران نبود، صرفاً مستند به حكم سياسى و حكومتى كنند. در حالى كه مسلم است تصميم اميركبير و تصويب شاه وقت، تكليف «حشمت الدوله» را معين كرده بود و عليرغم نظر فقها و علما و عدم شركت آنان در

ص: 251

مجلس ثانى مباحثه با على محمد شيرازى، اگر هم كسب فتوى مقدور نمى شد، اعدام كسى كه بر او شبهه خبط دماغ مى رفت، از نظر حكومت وقت مسلم بود و مسلم بود كه به گفته ادوارد براون: «دعاوى مختلف و تلون افكار و نوشته هاى بى مغز و بى اساس و رفتار جنون آميز او علما را برآن داشت كه به علت شبهه خبط دماغ بر اعدام وى رأى ندهند.» (1)

با اين همه در مورد چگونگى صدور فتواى قتل على محمد شيرازى «نبيل زرندى!» با وقاحت تمام قلب مطلب كرده و نوشته است:

«بارى اول او را (سيد باب) در نزد ملا محمد مامقانى بردند. تا از دور ديد حكم قتلى را كه از پيش نوشته بود به دست آدمش داده گفت: به فراشباشى بده. ديگر پيش من آوردن لازم نيست. اين حكم قتل را من همان يوم كه او را در مجلس همايون وليعهد ديدم نوشتم و حال هم همان شخص است و حرف همان. بعد از آن به در خانه ميرزا باقر پسر ميرزا احمد بردند. ديدند آدمش پيش در ايستاده حكم قتل در دست اوست و به فراشباشى داد و گفت: مجتهد مى گويد: ديدن من لازم نيست، پدرم در حق او حكم قتل نموده بود و بر من ثابت شده. مجتهد سوم ملا مرتضى قلى، او هم به آن دو مجتهد تأسّى نموده و حكم قتل را از پيش فرستاده و راضى به ملاقات نشد».

زعيم الدوله قضاياى پس از تشريفات ظاهرى جمع آورى فتواى مبنى بر «اعدام مخبط» را چنين مى نگارد:

«و چون والى خاتمه كار فتاوى علما را به مستحفظين باب اعلام نمود، فرمانى صادر كرد تا باب را در جاده هاى بزرگ شهر و بازار بگردانند پس او را در حالى كه كلاهى از نوع شب كلاه بر سر داشت با پاى برهنه بدون كفش و گيوه فقط با جوراب گردانيدند و ملا محمد على مذكور را به زنجير آهنين مقيد ساخته بودند و همچنان آنها را سير دادند تا به ميدان موسوم به سرباز خانه كوچك رسيدند».

«اين سرباز خانه داراى سه در ورودى بود. يك در كه از طرف بازار عمومى وارد محوطه اى مى شد كه آنجا را «جبه خانه» مى گفتند: يعنى محل ساختن اسلحه و از آنجا

ص: 252

روى آب انبارى مى آمد و سپس چند پله پائين آمده و وارد آن ميدان مى شد».

«دوم: درى بود كه از دالان درازى كه روبروى مسجد جامع معروف به مسجد شاهزاده بود وارد آن ميدان مى گرديد».

«سوم: در كوچكى بود كه از طرف ميدان محل توپها كه آن را ميدان توپخانه و «اوتاغ نظام» (ديوان جنگ) مى ناميدند وارد آن ميدان مى شد و اين در در ديوار غربى ميدان سربازخانه واقع بود».

«ديوارهاى اين ميدان به اطاق ها و حجراتى تقسيم مى شد كه محل سكونت سربازها بود. ديوار چهارم غربى اين ميدان را براى اعدام باب اختصاص داده بودند. دو عدد ميخ آهنى آورده بودند و بر همين ديوار ميان دو حجره از حجرات واقع در اين قسمت كوبيده بودند».

«آنگاه باب را از در اول وارد ميدان كردند و چون به روى آب انبار رسيدند، قدرى در آنجا توقف كردند؛ زيرا تعداد زيادى از اعيان و وجوه شهر در آنجا حضور داشتند.

پدرم هم با جمعى از دوستان بالاى پله اى كه مردم را به ميدان مى رسانيد قرار داشتند و همانجا هم محل توقف باب بود. پس پدرم با رفقايش جلو باب آمدند و از وى خواهش كردند كه از دعاوى خود دست بردارد و در شهرى كه اشتهار دارد كه مردم آن بيش از مردم ساير بلاد سادات و اشراف اهل البيت را احترام مى كنند خون خود را نريزد ولى او به گفته پدرم توجه نكرد و همچنان ساكت و آرام بود و علائم و نشانه هاى ترس وهراس و حواس پرتى در او ديده مى شد».

«در اين هنگام سه فوج سرباز در ميدان حاضر بودند:

«اول فوج چهارم تبريز»

«دوم فوج اختصاصى تبريز»

«سوم فوج كلدانى آشورى مسيحى موسوم به بهادران: (زيرا دولت ايران چند فوج لشكر از نصاراى آشورى داشت)».

«فوج چهارم در سربازخانه و فوج اختصاصى و بهادران تحت سلاح بودند، اسم سركرده بزرگ فوج اختصاصى آقاجان بيك زنجانى بود و نام سركرده فوج بهادران سام

ص: 253

خان مسيحى بود».

«رئيس دربانان والى نزد سر كرده فوج اختصاصى آمده، حكم قاضى را به اعدام باب و رفيقش به او نشان داد. ولى سركرده مذكور از اطاعت حكم قاضى امتناع ورزيد.

عذر وى اين بود كه او مردى سرباز است و سرباز تابع احكام وزارت جنگ است و تنها از وزارت متبوعه خود بايد اطاعت كند و نمى تواند حكم غير وزارت متبوعه خود را اطاعت كند».

آنگاه رئيس دربان جلو سركرده فوج مسيجى آمد و حكم قاضى را به وى نشان داد.

او اطاعت كرد و يك دسته از فوج را كه به اصطلاح عثمانيها «بلوك» ناميده مى شد براى انجام حكم قاضى تعيين كرد.

سردسته آنها (غوج على سلطان) مسلمان طسوجى خوئى بود.

پس سردسته مذكور دسته خود را به سه صف تقسيم كرد و سپس باب و رفيقش را از مستحفظين تحويل گرفته، آنها را در قسمت چهارم ميدان جلو آن دو ميخ آهنى سابق الذكر آورد. با ريسمان محكمى دو شانه آنها را محكم بستند و سپس آنها را بقدر سه ذرع از روى زمين بالا كشيدند.

روى آنها به طرف ديوار بود ولى ملا محمد على به سر دسته مذكور التماس مى كرد كه روى او را به طرف تيراندازان برگردانند، تا تيرهائى را كه به سوى او مى آيد ببيند او هم خواهشش را قبول كرد.

باز خواهش كرد كه صورتش را مقابل پاى باب قرار بدهد ولى اين خواهشش پذيرفته نشد.

آنگاه فرمانده كل فوج يعنى سام خان فرمان پيش فنگ داد و سربازان تفنگ ها را به شكل سلام بلند كردند. مردم همه سكوت كردند، چنانكه گويا نفس ها قطع شده بود، دلها به طپش افتاد، بندها به لرزه درآمد، صدائى مانند صداى مگس شنيده مى شد و چنان سكوت بر مردم حكومت پيدا كرد كه گويا مرغ بر سر آنها نشسته بود. دل ها و نبض ها چنان به زدن افتاد كه نزديك بود ضربانات آنها شنيده شود. در اين هنگام سام خان به رئيس دربانان والى كه حكم اعدام را در دست داشت نگاه كرد و او اشاره به تنفيذ حكم

ص: 254

كرد، پس سام خان فرمانده فوج به صداى نظامى به سركرده صد نفرى اشاره كرد و فرمان تيراندازى از صف اول داد.

آنگاه صداى تيرها بلند گرديد و دود فضاى ميدان را فرا گرفت وقتى دودها بر طرف شد، معلوم شد كه ملا محمد على تير خورده است. ولى در اين حال باب را صدا مى زد و چنين مى گفت: آقاى من آيا از من راضى شدى؟

اما باب پس تير به طناب وى خورده، طناب بريده شده و او به زمين افتاده بود و فورى بدرون يكى از حجره هاى سربازخانه كه نزديك محل سقوط وى بود، فرار كرده و در آنجا پنهان شده بود.

تماشاچيان و سربازان از زيادى دود نتوانستند سقوط باب و فرارش را ببينند. و چون مردم باب را نديدند، فريادشان بلند شد و در وهم و خيال افتادند، پيش خود چنين فكر مى كردند: آيا باب به هوا پرواز كرده؟ آيا به آسمان بالا رفته؟ آيا از نظرها غائب شده؟

سركرده فوج و سرجوخه هاى لشكر از هيجان مردم و هجوم آنها به وحشت و اضطراب افتادند، لاجرم سام خان فرمان داد تا نظاميان خط سه گوش نظامى تشكيل دادند و بدين واسطه جلو هجوم مردم را گرفت، آنگاه سركردگان فوج را در فشار گذاشت تا حجرات ميدان را بگردند و باب را پيدا كنند.

سركرده صد نفرى غوج على سلطان وى را در يكى از حجرات پيدا كرده با زور او را از حجره بيرون كشيد، با مشت بر پشت گردن او مى زد و او را به مردم معرفى مى كرد.

آنگاه دو مرتبه مانند اول با طناب بستند و تيربارانش كردند. در اين مرتبه چند تير بر پشت و بر بدنش اصابت كرد و تمام بدنش جز صورتش كه سالم مانده بود سوراخ سوراخ شد. پس جثه اش از حركت افتاد و مردم آسوده خاطر و از وسواس وهم و خيال بيرون آمدند. و بر آنها معلوم شد كه باب به هوا پرواز نكرده به آسمان بالا نرفته و از انظار غائب نگشته و فقط چند لحظه اى ميان حجره ميدان پنهان گشته است.

آنگاه جسد آنان را پائين آوردند، پاهاى آنها را با طناب بستند و در كوچه و بازار كشيدند تا دروازه خيابان و از آنجا به ميدان سربازخانه رسيدند. پس آنها را مقابل فوج وسط، ميان خندق انداخته خوراك سباع و طيور شدند.»

ص: 255

اين است آنچه صاحب ناسخ التواريخ و غير او در اين مورد ثبت و ضبط كرده اند و اين جريان از هر جهت با گفته پدرم موافق است مگر در دو مسئله:

اول اينكه پدرم آن سركرده صد نفرى را كه بر پشت گردن باب مى زده است نديده بود.

دوم: پدرم تصديق نمى كرد كه جثه باب را در كوچه و بازار تا كنار خندق كشيدند.

اينك متن كلام مرحوم پدرم:

«آنها دو نردبان آوردند و جُثّه را ميان آن نردبان ها گذاشتند. از ميدان بيرون بردند و در ميان خندق مذكور انداختند. قول اول هم بُعدى ندارد؛ زيرا ممكن است بعد از بيرون بردن از ميدان جثه آنها را از نردبان پائين آورده باشند و چنانچه ذكر شد با طناب آنها را در ميان كوچه و بازار كشيده باشند ولى من اين قسمت را نديده باشم. كلام مرحوم والد تمام شد».

«اين واقعه در روز 27 شعبان 1265 واقع شد و بنا به گفته بابيان در 28 شعبان 1266 واقع گرديد». (1)

اعتضاد السلطنه در كتاب: فتنه باب (2) در مورد جسد على محمد شيرازى پس از اعدام مى نويسد: «و جسد او را چند روز در ميان شهر به هر طرف مى كشيدند آنگاه در بيرون دروازه انداختند و طعمه سباع شد.»

و مرحوم ميرزا محمد تقى لسان الملك در كتاب: ناسخ التواريخ- سلاطين قاجاريه- مى نويسد: «جسدش را روزى چند ميان شهر به هر سوى كشيده آنگاه در بيرون دروازه در انداختند و خورد جانوران ساختند». (3)

و «ميرزا محمد مهديخان زعيم الدوله» (4) «ميرزا رضاقليخان هدايت» در روضة الصفا نظر مذكور را تأييد كرده و «كنت دوگوبينو فرانسوى» در فصل دهم از كتاب: «مذاهب و

ص: 256

فلسفه در آسياى مركزى» (1) به شهادت تمامى محققان و مورخان مى نويسد: «جسد او در خندق بيرون شهر تبريز خوراك درندگان شد».

ولى از نظر منابع بهائى، جسد على محمد شيرازى خوراك درندگان و حيوانات نشد. چنانچه عباس افندى در كتاب: مقاله شخصى سياح (2) و عبدالحسين آواره در كتاب:

كواكب الدريه (3) به آن تصريح كرده اند، ولى ميرزا يحيى صبح ازل در كتاب: «مجمل بديع فى وقايع ظهور منيع» مى نويسد:

«پس از واقعه مذكور (اعدام باب) حاجى سليمان خان اشخاصى را مهيا نمود كه آن جسد را با مرفوع آقا محمد على برداشته و تفويض به او كنند. نظر به آنكه از ضرب گلوله با هم آميخته شده بود در يك صندوق نهاده و پيچيدند. بدين واسطه حقير هم تصرفى ننموده در همان صندوق در يك جا به امانت بود تا آن كه دزديدند. از قرار معلوم پيراهن و لباس ايشان را كنده بودند. چون عادت ايرانيان است، بر خلاف يهود كه قرعه به پيراهنى زدند (كذا؟) و زير جامه اى كه با ايشان بود نشانه تير شده بود. حاجى سليمان خان آورده بود».

بر اين اساس ميرزا يحيى خود اظهار بى اطلاعى از هر چيز حتى جسد و كفن حرير و محل دفن مى نمايد. ديگر آنكه بيان ميرزا يحيى در اينكه جسد را «دزديدند» نكته اى است كه هيچ جا ديده نشده و بدون شك هر چند تصريح نشده، منظوراز كسانى كه جسد را «دزديدند» دشمنان او يعنى بهائيه، پيروان ميرزا حسينعلى بهاء اللَّه بوده اند والا مسلمين توجهى به جسد نداشتند و اگر دسترسى پيدا مى كردند على رؤس الاشهاد آنرا از ميان مى بردند و از كسى ترس نداشتند.

در حالى كه طبق نوشته عبدالحسين آواره در كتاب: «كواكب الدريه» نعش على محمد شيرازى توسط سليمان خان افشار از خندق دزديده شد. نخست به كارخانه حرير بافى «حاج احمد ميلانى» بابى برده شد و سپس از آنجا به تهران و پس از مدت حدود 60

ص: 257

سال بعد به حيفا- اسرائيل- حمل، و در محل مخصوصى به نام «مقام اعلى» دفن گرديد.

آقاى عبدالحسين نوائى در تحليل نهائى اقوال مذكور، به نتيجه اى اشاره كرده است كه ذكر آن در اين مقام مناسب به نظر مى رسد:

وقتى كه انسان با مراجعه به كتب ايشان جزئيات امر را مطالعه كند فكر مى كند كه از جسدى مشبك و پاره پاره بعد از اين چند سال چه مى ماند و از آن گذشته جسد موميائى نشده چطور نمى پوسد و بوى نمى گيرد. در صورتى كه جسد انسانى پس از يكى روز متعفن مى شود به حدى كه از تحمل آدمى خارج مى گردد. هرگز بدين مطالب، عقل سليم تسليم نمى شود و آنچه نقل شد صرفاً براى نشان دادن كليه عقايد مختلف است والا طبيعى ترين مطلب همان است كه در طى سه روز افتادن در خندق جانوران چيزى از آن باقى نگذاشته اند. (1)

ص: 258

2- على محمد شيرازى «تند نويسى» را يكى از فضيلت هاى خود، و آثارش دانسته در باب عاشر از واحد رابع كتاب «بيان فارسى» مى نويسد: «خداوند قدرتى به او عطا فرموده و نطقى كه اگر كاتب سريعى در منتهاى سرعت بنويسد در دو شب و روز كه فصل ننمايد مقابل يك قرآن از آن معدن كلام ظاهر مى گردد كه اگر اولوالأفكار ما على الارض جمع شوند قدرت بر فهم يك آيه از آن را ندارند ...»

چنين باورى، از نظر على محمد شيرازى، يكى از دلائل اثبات دعوت مقام امامت مى باشد، چنانچه در مجلس وليعهد در برابر طلب دليل به نظام العلما گفته بود: «من به يك روز دو هزار بيت كتابت مى كنم كه مى تواند چنين كند؟» (1)

و در كتاب «دلائل سبعه» (2) چنين تصريح مى كند كه: قرآنى كه در بيست و سه سال نازل شد خداوند عزوجل قدرت و قوتى در آن حضرت ظاهر فرموده كه اگر خواهد در پنج روز يا پنج شب اگر فصل بهم نرسد مساوى به آن نازل فرمايد.

3- بر اساس دعاوى مذكور است كه حسينعلى ميرزا در كتاب: بديع (3) چنين سفارش و تأكيد مى كند كه: «من بهمان حجت نقطه اولى ظاهر شده ام بل اعظم لوانتم تشعرون و اللَّه الذى لا اله الا هو كه ابداً دوست نداشته اند جز به نفس ظهور و آيات منزله احدى در اثبات امرشان استدلال نمايد .... و خود نقطه بيان هم روح ماسواه فداه جز به آيات استدلال نفرموده اند، چنانچه در مجالس عديده ايشان را حاضر نمودند و برهان طلبيدند جز آيات از اين مكمن اسماء و صفات ظاهر نشد و هر يك از عباد هم كه طلب حجت و برهان نمودند جواب صادر كه به آيات الهى ناظر باشيد كه چه حجت لم يزل آيات اللَّه بوده و كلّ من على الأرض را همين حجت كافى است».

بدين روال، اساس نقد آثار على محمد شيرازى را بر اساس فضيلت هاى مورد ادعا، بنا مى نهيم. تا بيابيم آياتى كه حجت دعاوى اوست، چگونه آياتى هستند، كه هيچ كس

ص: 259

نمى تواند مانند آن «حرفى» و يا كلمه و جمله اى آورد و رابطه چنين شاهكارهائى با مهارت «تند نويسى» على محمد شيرازى چگونه است؟

مؤلف قبل از دسترسى به منابع موثق باب و بهاء در كتب تحليلى و انتقادى و درگفتگوها و مباحثات با آگاهان به بهائيت از عدم آشنائى على محمد شيرازى به زبان عربى و «اغلاط فاحش نحوى» و «جعل كلمات» نادرست، سخن ها مى شنيد و در مواردى نيز با استماع يا خواندن نمونه هائى فاحش از آن اغلاط، احتمال تعصب و يا نقل اقوال بى سند را در ذهن خود خطور مى داد. تا اينكه بر حسب تصادف به كتاب: «دائرة المعارف بستانى» كه در موضوع خود يكى از برجسته ترين اثرهاى متأخر عالم عربى است برخوردم، ديدم ايشان نيز در ذيل كلمه «بابيه» مى نويسد:

«كتابه هذا يحتوى على كثير من العربى المسجّع و بعض الفارسى إلّا أن العربى منه كان ملحوناً فلما سئل عن سبب وقوع اللحن في هذا الكتاب المنزل مع ان اللحن نقص، أجاب بأن الحروف و الكلمات كانت قد عصمت و اقترفت خطيئة فى الزمن الأوّل و عوقبت على خطيئتها بأن قيدّتْ بسلاسل الإعراب و حيث بعثتنا جائت رحمة للعالمين فقد حصل العفو عن جميع المذنبين و المخطئين حتى الحروف و الكلمات فاطلقت من قيدها تذهب إلى حيث شاءت من وجود اللحن والغلط». (1)

ص: 260

(كتاب بيان او محتوى است از جملات عربى و مسجع فارسى، با اين تفاوت كه جملات عربى آن مملو از اغلاط است. هنگامى كه او را از علت چنين غلط هائى پرسش كردند، جواب داد: حروف و كلمات در گذشته مرتكب معصيت شده بودند و به اين

ص: 261

خاطر، خداوند جهت عقوبت گناهشان، آنان را به زنجير اعراب زندانى ساخت. چون من از جانب خدا برانگيخته شدم و بعثت من براى همه عالميان رحمت است. لذا خداوند گناهكاران حتى حروف و كلمات را عفو كرد و آنها از زندان اعراب آزاد شدند. تا بهر سوى كه مى خواهند رهسپار شوند.) (1)

بيان «بستانى» از يك سوى مؤيد نويسندگان مسلمان در نقد آثار على محمد شيرازى بود و جواب على محمد شيرازى در متن مذكور، مؤيد عوارضى به نظر مى رسد كه مصدق خبط دماغ است. چنانچه ادوارد براون، تلوّن افكار و نوشته هاى بى مغز و بى اساس على محمد شيرازى را از جمله عوامل آن دانسته كه علماء را بر آن داشت تا به علت شبهه خبط دماغ بر اعدام وى رأى ندهند. The Babi Religions P. S 9

بعدها كه به كتب على محمد شيرازى دسترسى پيدا كردند، توجه به اين نكته كه آثار على محمد شيرازى نه تنها فاقد ارزش هاى ادبى است، بلكه انشاء و نثرى را ارائه داده است كه مملو از اشتباهات است و چنين آثارى نه تنها حجت دعاوى وى نيست، بلكه از نظر عربيت حتى يك طلبه درس خوانده غير عرب نيز نمى تواند براى اثبات سواد عربى خود به آنها استنادى كند، يا مقبول صاحب فضلى غير عرب، و يا آشنا به مقدمات كتابت و قرائت افتد.

جهت دستيابى به شناختى عمومى از آثار على محمد شيرازى كه آنها را حجت

ص: 262

خود مى خواند و بعدها مدعيان جانشينى، حجت خود را بر آن استوار مى سازند، ذيلًا به ذكر نمونه هائى اكتفا مى كنيم:

1- در لوحى كه در صفحه 18 كتاب: «قسمتى از الواح خط نقطه اولى و آقا سيد حسين كاتب»، على محمد شيرازى خود را قائم موعود و زمانش را روز قيامت معرفى نموده و مى گويد: اول كسى كه با قائم بيعت كرد محمد رسول اللَّه بود و بعد الاقرب فالاقرب و امروز كسانى كه به باب ايمان مى آورند اهل نور و رستگاريند و صريحاً اعلام مى نمايد كه محمد و همه شهداى او و هركس به خدا و آيات او ايمان آورده به دنيا رجعت كردند.

اينك متن اصلى را جهت ملاحظه صاحبان فضل و ادب تقديم مى داريم. بى آنكه خود نظرى ارائه دهيم:

هو الاعلى بسم اللَّه الامنع الاقدس قل هو الظاهر فوق خلقه و هو المهيمن القيوم شهداللَّه انه لا اله الا هو له الخلق و الامر يحيى ويميت ثم يميت ويحيى و انه هو حى لايموت فى قبضته ملكوت كل شي ء يخلق مايشاء بامره انه على كل شي ء قديراً قل اللَّه حق وان مادون اللَّه خلق و كل له عابدون قل اللَّه يخلق ما يشاء بامره لن يغرب من علمه من شي ء لا فى السموات و لا فى الارض و لا مابينهما إنّه كان بكل شي ء عليما و انه كان على كل شي ء قديراً ان يا محمد يصلى اللَّه عليك و ربك و على الذينهم شهداء من عنده، ثم على ابواب الهدا و الذينهم آمنوا باللَّه و آياته فاولئك هم يصلون عليهم ثم ليسلمون و انّ مثل ذلك الأمر كمثل ناراللَّه التى يظهرها يوم القيمة، إنّ الذين هم دخلوا فيها فاذاهم يوقنون انه هو قائم الذى ينتظرون يومه من فى ملكوت السموات و الارض و ما بينهما و كل بأمره يعملون قل ان يوم القيمة يومئذ قد قضى خمسين ألف سنة و كل كانوا عنه محتجبين و لم يبق روح البيان فى فؤاد الا ما قد استثنى اللَّه بفضله حروف وجهه او من شاء من حروف خلقه انه كان ذافضل عظيماً قل انا قد بدأنا ذلك الخلق و انا لنعيد نهم و عداً علينا اناكنا قادرين

قل ان الذى خلق محمداً من قبل ليخلقنه من بعد بوم القيمة ثم الذينهم شهداء من عنده ثم من يشاء اللَّه من النبيين و الصديقين انه كان على كل شي ء قديراً قل ان من بايع

ص: 263

بالقائم محمد رسول اللَّه ثم الاقربون هم الاقربون قل ان يومئذ كل من دخل فى الباب سجد اللَّه رب السموات و رب الارض رب العالمين فأنه هو نور باذن ربه و ان بمثل ذلك يجزى الصابرين قل ان اصحاب النور هم يومئذ اصحاب الرضوان و اولئك هم الفائزون. قل ان اولئك هم جنداللَّه و اولئك هم على الارض ظاهرون ولتظهرن على الارض كلها باللَّه فان مافيها و كان عليها لايملكه احد الا اللَّه و كل عبادله و كل له ساجدون و ان كل ما فى السموات و الارض و ما بينهما قد خلق للذين هم كانوا باللَّه و آياته من قبل و من بعد موقنين قل ان محمد و الذينهم شهداء من بعده و كل من آمن باللَّه و آياته قدرجعوا الى الجنات التى كل بهايوعدون قل تلك الدار الاخرة حيوان باذن ربى و ان أهلهاهم بآيات اللَّه يرزقون قل اناقد انشأنانشأة الاخرى و ارفعنا ماكان الناس به يعلمون فضلًا من لدنا انا كنا بالخلق راحمين فلتملكن فى سنة التى انتم فيها تظهرون ماقد احل اللَّه لكم و لاتصبرن فيها فان الامر كله للَّه و كل اليه ليرجعون فلتامرون ان يتلو الناس آية اول الكتاب فى كل حين و قبل حين و بعد حين اللَّه أبهى اللَّه اعلى اللَّه اعظم اللَّه أنور اللَّه اكبر اللَّه اظهر.

از لوح مذكور به خط على محمّد شيرازى، كليشه اى تهيّه كرده ايم كه ذيلًا توجّه و تأمّل پژوهندگان را به آن جلب مى كند.

ص: 264

2- در لوحى كه در صفحه 14 كتاب: «قسمتى از الواح خط نقطه اولى و اقا سيد حسين كاتب» چاپ شده است، على محمد شيرازى چنين نوشته است:

«ان يا خلق اللَّه كل تقرؤن ثم لتؤمنون و توقنون اللَّه اظهر

هو الا على

بسم اللَّه الامنع الاقدس شهداللَّه انه لا اله الا هو له الخلد و الامر يحيى و يميت ثم يميت ثم يميت و يحيى و انه هو حى لايموت فى قبضته ملكوت كل شي ء يخلق مايشاء بامره انه كان على كل شي ء قديراً ان يا على قد اصطفيناك بامرنا و جعلناك ملكا تنادى بين يدى القائم انه قدظهر بأذن ربه ذلك من فضل اللَّه عليك و على الناس لعلهم يشكرون ان يا على اننى انا ناراللَّه التى يظهرها اللَّه يوم القيمة و كل بها يبعثون و ينشرون و يحشرون و يعرضون ثم هم فى الجنّة يسطون قل ان الذين دخلوا فى الباب سجد اللَّه رب السموات و رب الارض رب العالمين فاذا يزيد اللَّه على نارهم عدد الباب و ليجعلن لهم نورا فاذاهم يعلمون ذلك قائم الذى كل ينتظرون يومه و كل به يوعدون اناقد صيرنا يوم القيمة خمسين الف سنة ليمحض كل شي ء حتى لايبقى الا وجه ربك ذوالعزة و الجلال و ماشهدنا على روح ايمان يومئذ الا فى عدد الوجه و انا كنابه عالمين و ان أول من بايع بى محمد رسول اللَّه ثم على ثم الذينهم شهداء من بعده ثم ابواب الهدى ثم ماقد قدراللَّه له ذلك الفضل من النبيين و الصديقين و الشهداء و الذينهم باللَّه و آياته موقنون من حيث لايعلمون فاذاليشهداللَّه عليهم بما قد دخلوا ناراللَّه التى كل بها ليمحصون فاذا يبعثهم اللَّه من مراقد انفسهم و يخلقهم بمثل ماقد خلقهم اول مرة انه كان على كل شي ء قديراً قل ان اللَّه بما قدنزل من قبل من الايات فى ام الكتاب قد خلق محمداً ثم ماشاء كذلك يخلق اللَّه يومئذ مايشاء بقوله كن فيكون و من ينتظر بعد هذا ظهور مهدى اورجع محمد او احد ممن آمن باللَّه و آياته فأولئك مالهم من علم الى يوم يرحضى اللَّه و من آمن بى ذلك يوم القيمة فاذا كل فى خلق جديد انا قدبدأنا ذلك الخلق و انا لنبيدنهم و عداعلينا اناكنا قادرين و من يرزق من بعد بما قدرزقوا من قبل من كل ما هم به

ص: 265

ليدينون فأولئك هم لايحل عليهم بما قد نزلنا من قبل فى القرآن اناكنا نستنسخ ماكنتم تعلمون انا قد انشأنا نشاة الاخرة و ادفعنا كل ماكان الناس به ليدينون قل ان الهواء يطهركم بمثل مايطهركم الماء ان يا عباداللَّه فاشكرون و من يعمل بعد ان يوصل اليه حكم حجت ربك فلايقبل عنه من شى ء و ان يومئذ كل مثل الذين اوتو الكتاب من قبل مالهم من حكم الامن يدخل فى دين اللَّه و كان من المخلصين و من قيلو آية من الكتاب اويروى حديثاً من بعد يريد ان يعمل به فأولئك مثلهم كمثل الذين كانوا من قبلهم فيدخلهم اللَّه ربهم فى دين الحق انه كان على كل شي ء قديراً قل لواجتمع الناس كلهم أجمعون على أن يأتوا بمثل ذلك الكتاب لن يستطيعوا ولن يقدروا و لو كانوا على الارض عالمين فلتأمرون الناس كلهم أجمعون أن يقرؤا بالليل و النهار آية التى قدنزلناها فى اول الكتاب ليرزقن برزق اللَّه و كانوا باللَّه و آياته موقنين قل انما الدين بعدالدين ان تؤمنوا باللَّه و آياته ولتنصرن اللَّه فى دين الحق بما انتم بين يدى اللَّه ولنتصرن الذين قد رجعو الى الحيوة الاولى و لتأخذن حق اللَّه بأذنه انه كان بكل شي ء عليما سبحانك اللهم فأشهد على فأننى انا مافرطت فى الكتاب الاول من شي ء بما نزلت فيه انه لااله الا انا اياى فالتقون لتوقن كل نفس بما قد فصلت فيه ان لاتكن من بعداللَّه و آياته حديثاً كان الناس به يؤمنون سبحانك اللهم قدقضى خمسين الف سنة يوم القيمة فاذا لاجعلن النار من قددخل فى الباب نورارحمة من عندك انك كنت ذارحمة عظيماً قل اللَّه حق و ان مادون اللَّه خلق له و كل له عابدون يا خلق للَّه اللَّه لا اللَّه الّا هو و اننى انا اول العابدون انه لمحمدها و قل انه لمهدى موعود فى ام الكتاب قل انه صاحب حق كل به يوعدون قل انه قائم حق كل به موقنون و انا قد نزلنا ذالك الكتاب رحمة من لدناللعالمين لئلا يقول احد علمنى اللَّه ظهور مهدى اورجع محمد والذين هم شهداء من بعده ثم المؤمنون لكنت من المحضرين قل ان اللَّه ربى لغنى عليم.»

ص: 266

تصوير ص 268

ص: 267

3- همچنين على محمد شيرازى كتاب: «دلائل السبعه» خود را به جملاتى مزين! كرده است. كه عيناً قسمتهائى از آن كليشه و به استحضار پژوهشندگان مى رسانيم:

تصوير ص 268

ص:268

ص: 269

4- على محمد شيرازى در كتاب: «بيان» كه بابيه آن را مهمترين آثار وى به شمار آورده است، از جمله آيات خداوندى! به اشكال ذيل رقم شده است.

ص:270

ص: 271

تصوير ص 274

ص: 272

تصوير ص 275

ص: 273

تصوير ص 276

ص: 274

تصوير ص 277

ص: 275

تصوير ص 278

ص: 276

بر اساس نگرش ادبى، بر آثار على محمد شيرازى است، كه جميع محققان امر بابيت و بهائيت، مقام عقلى، ادبيات آثار على محمد شيرازى را در سطحى بسيار پائين و ناچيز دانسته اند.

مرحوم علامه شيخ محمد هادى تهرانى، در مقدمه اى كه بر كتاب منهاج الطالبين حاجى حسينقلى كه در رد مسلك باب و بهاء نگاشته است، پيرامون نقد ادبى ... آثار على محمد شيرازى مى نويسد:

«وعلى هذا النمط تكلم بهذيان يكشف عن جنونه و حمقه و فى مواضع آخر (وانّ يوسف أحب ألى أبينا منا قدسبق من علم اللَّه حرفاً مستسراً مقنعا على السر محتجبا فى سطر غائباً فى السر المستسر مرتفعاً عما فى ايدينا و ايدى العالمين جميعاً). فمثل هذا الكلام لايحتاج الى الابطال و انما يتوقف ابطال دعوى صاحبه إلى نشر كلماته و إظهار معجزاته و كراماته و لعمرى أنّه قد بلغ دركات الهذيان و القباحة حدّ الإعجاز»

از سوى ديگر علومى كه در آثار على محمد شيرازى، مورد توجه و تأكيد قرار گرفته است: همانا علم كيميا، علم سيميا، علم حروف، طلسمات، قرطاس، تسخيرات است!

در كتاب «پنج شأن» على محمد شيرازى مى نويسد:

«واللَّه كل علم تجذب به نفس عن كل ماخلق و يخلق من كل شي ء مثل ما انتم فى القرطاس تحكيون اوفى التسخير تذكرون اوفى الفرق و الوصل تحدثون وللَّه علم الطلسمات كلهن من قبل و من بعد قل ان اللَّه ليحبن ذلك العلم و انه علم الاعداد الحروف مثل ما انتم فى الباء صورة الاثنين تكتبون قل ان هذا العلم ممتنع منيع من اوتى فضلا عظيماً و انا لنحين ان تنشئن فى ذلك العلم من كتاب حتى يستضيئن بذكره المتدققون. (1)»

(و براى خدا است هر علمى كه جالب باشد براى نفوس در گذشته و آينده مانند علم قرطاس كه حكايت مى كنيد و يا مثل علم تسخير كه ذكر مى كنيد و يا از قسمت وصل و فصل خبر مى دهيد و براى خدا است تمام علم طلسمات در گذشته و آينده و بگوى كه خداوند دوست مى دارد اين علم را و آن علم اعداد و حروف است مثل اينكه عدد حرف

ص: 277

(ب) دو مى باشد و بگوى كه علم بسيار پر قيمت است و به هر كسى كه داده شده فضيلت زيادى داده شده است و ما دوست مى داريم كه در اين كتابى بنويسيم تا اهل تحقيق از آن استفاده كنند.)

على محمد شيرازى در اين خصوص حدود (15) صفحه از كتاب خود را به علوم مذكور و اصطلاحات غريبه اختصاص داده است و در مقابل در باب عاشر از واحد رابع كتاب بيان مى نويسد:

«و نهى شده از انشاء مالايسمن و لايغنى مثل اصول و منطق و قواعد فقهيه و حكميه و علم لغات غير مستعملة و ما يشبهه هذا و ماقد فصل فى الصرف و النحو فان قدر ما يكتفى للتأدبين ما يعرف الفاعل و المفعول و مادونهما من شؤنها اومادون ذلك لن يغفراللَّه العبد اذا اشتغل».

(و نهى شده است از انشاء علومى كه فائده ندارد و انسان را بى نياز نمى كند مانند علم اصول و منطق و قواعد فقهيه و حكميه و علم لغاتى كه غير مستعمله است و نظير آنها و آنچه در علم صرف و نحو تفصيل داده مى شود، زيرا مقدارى كه كفايت مى كند اهل ادب و محصلين را، به اندازه يادگرفتن قواعدى است كه امتياز فاعل را از مفعول بدهد، و اما آنچه به جز اينها است خداوند نخواهد بخشيد كسانى را كه اشتغال به آنها داشته باشند).

جالب توجه در اين است كه حسينعلى ميرزا در كتاب «ايقان» كه در واقع آن را براى اثبات دعاوى على محمد شيرازى نگاشته است، بدون توجه به اين علائق على محمد شيرازى كه علوم مذكور را از جمله علوم الهى تلقى كرده! در رد نظريه حاج محمد كريم خان كرمانى مى نويسد: «از جمله علوم مهم فلسفه و علم كيميا و علم سيميا را مذكور نموده و ادراك اين علوم فانيه مردوده را شرط ادراك علوم باقيه قدسيه شمرده سبحان اللَّه با اين ادراك چه اعتراضات و تهمت ها كه به هياكل علم نامتناهى الهى وارد آورد .... هويدا است كه اينگونه علومات لم يزل مردود حق بوده و هست و چگونه علومى كه مردود است، نزد علماى حقيقى، ادراك آن شرط ادراك معارج معراج مى شود با اينكه صاحب معراج حرفى از اين علوم محدود محجوبه حمل نفرموده».

ص: 278

به هر حال علوم مورد توجه على محمد شيرازى در برگيرنده غالب نوشتجات اوست. به نحوى كه مى بايست تأليفات او را با توجه به «طلسمات، كيميا، سيميا، و علوم حروف و ...» مورد رسيدگى قرار داد. با اين همه توجه بر اين مسئله در آثار على محمد شيرازى ضرورى است كه كتب ايشان در زمينه هاى ديگر از اشتباهات زيادى برخوردار است كه اهل تحقيق در آثار خود به آنها اشاره هاى دقيق و ظريفى كرده اند كه لايحصى است.

از اين رو به خاطر رعايت اختصار در كلام، ذيلًا به چند نمونه اشاره مى كنيم و از موضوع مى گذريم:

1- مرحوم اعتضاد السلطنه در كتاب: فتنه باب مى نويسد: «وقتى كتابى از كتب وى كه به دست مريدانش بود در مجلس مرحوم ميرزا آقا خان نورى كه صدراعظم بود آوردند و به اين چاكر آستان خسرو عجم دادند. چون لختى ملاحظه كردم ديدم نوشته است: قوام عالم بروجود هيجده تن باشد: اول خود من كه سيد على محمد بابم، پس مطلب را به صدر اعظم گفتم زياده مايه تعجب و اسباب خنده شد.»

2- مرحوم ميرزا صالح اقتصاد مراغى در كتاب «ايقاظ» يا بيدارى در كشف خيانات دينى و وطنى بهائيان مى نويسد: «آقاى سيد باب مى نويسد: «نظر كن در امت داود پانصد سال در زبور تربيت شدند تا آنكه به كمال رسيدند بعد كه موسى ظاهر شد قليلى كه اهل حكمت و بصيرت زبور بودند ايمان آوردند و مابقى ماندند و كل مابين خود و خدا خود را محقق مى دانستند نه اين بود كه مى خواستند مكابره با حق كنند مثل حالت خودت كه غرضت مكابره با حق نيست بلكه دوست مى دارى كه يقين حاصل نمائى و مؤمن بشوى امت داود را هم مثل خود تصور كن كه اگر يقين مى نمودند كه موسى همان پيغمبر است كه داود خبر داده احدى از امت آن خطور دون ايمان نمى كرد چگونه آنكه كافر شود و حال آنكه از يوم ظهور موسى تا اوّل اين ظهور دو هزار و دويست و هفتاد سال گذشته و هنوز در حروف زبور باقى هستند در دين خود و ما بين خود و خداى گمان مى كنند كه مثابند حال بين ما بين خود و خدائى كه ادعا مى كنند نزد يهودى ها لاشي ء است چگونه نزد خالق كل و همچنين نظر نموده در امت موسى پانصد سال تربيت شدند تا آنكه به

ص: 279

كمال رسيدند و آنچه وعده داده بود موسى به ايشان از ظهور عيسى ظاهر شد و قليلى كه از اهل حكمت و بصيرت بودند ايمان به عيسى آورده مابقى همه كمال جد و جهد را نمودند و ما بين خود و خدا مى خواستند كه به آنچه موسى گفته ايمان آورند ولى يقين ننمودند و ماندند كه تا الان مانده اند و هنوز منتظرند پيغمبرى را كه موسى خبر داده و بين خود وخداى خود را مثاب مى دانند حال بين كه ادعائى كه مى كنند ما بين خود و خدا ما يقين نكرديم كه عيسى همان پيغمبر است كه موسى خبر داده الى آخر بعداً «آقا ميرزا غلامحسين حكيم بنابى» برداشته سؤال مى كند اينكه سيد باب مسئله داود را مى نويسد اين چه نوع است؟ عباس افندى جواب داده رفوگرى مى كند فوراً اشتباهات كفّار را در حق اسلام به ميان حرف مى آرد كه كلًاّ منافى همديگر است و عين كلمات سيد باب شهادت مى دهد كه نه از قلم كاتب افتاده ونه داودى ديگر موجود بوده مكتوب عباس افندى در جواب سؤال شخص مذكور اين است.»

«به واسطه جناب امين جناب ميرزا غلامحسين طبيب بنابى عليه بهاء اللَّه الابهى»

«هو اللَّه»

«اى ثابت بر پيمان نامه شما رسيد هر چند ابداً فرصت تحرير نيست ولى با وجود اين مختصر جواب مرقوم مى گردد و اين نظر به محبت روح و فؤاد به آن معدن حب وداد است حكايت حضرت داود را جواب مفصل به شخص ديگر مرقوم گرديده صورت آن جواب در ضمن اين مكتوب است و اما پانصد سال كه بين حضرت موسى و حضرت مسيح در الواح حضرت اعلى منصوص است اين از غلط كاتب است اصل هزار و پانصد بوده ولى از قلم كاتب افتاده چنانچه در ساير الواح هزار و پانصد مخصوص بارى هميشه اينگونه مغرضين بوده اند بل اشد از اين چنانچه در زمان حضرت رسول عليه السلام از جمله عاص بن وائل وقتى شنيد كه اين آيه مباركه نازل شد أنْتُمْ وَ ماتَعْبُدونَ حَطَبُ جَهَنَّم گفت و اللَّه ان محمداً قد سقط بقوله زيرا به صراحت در قرآن مى فرمايد كه حضرت مسيح پيغمبر عظيم بود و به صراحت مى فرمايد كه مسيحيان عبادت مسيح مى كنند و معتقد به الوهيت او هستند و در اين آيه منصوص است كه عابد و معبود هر دو در نارند پس حضرت مسيح نعوذباللَّه حطب جهنم است و حال اينكه مقصود در آيه

ص: 280

مباركه معبودهاى حيوانى و نباتى و حجرى بود نه معبود (1) انسانى و از ذوى العقل بارى در جاى ديگر پيش در حضرت رسول حاضر شد عرض كرد كه اگر حيوانى از كوهى بيفتد و بميرد كى او را كشته؟ فرمودند: خدا، عرض كرد: گوشت او آيا حلال و پاك است؟ فرمودند: حرام و نجس است عرض كرد: اين گوسفندى را كه تو سر مى برى و مى كشى لحم او چگونه است؟ فرمودند: پاك و حلال است. فرياد برآورد كه اى مردمان ملاحظه كنيد و انصاف بدهيد گوسفندى را كه خدا بكشد نجس است و حرام است و گوسفندى را كه او بكشد پاك و حلال است. اين چه بى انصافى است و اين چه بى عقلى؟

بارى از اين قبيل اعتراضات بسيار اما فرمايش مبارك فى الفرقان قال على: انا الحى الذى لااموت كلمه فرقان بر جميع كتب الهى وارد چنانچه بر تورات نيز اطلاق شده است هر كلمه اى كه فارق بين حق و باطل ست بر آن فرقان اطلاق مى شود بارى اى حبيب روحانى اسم واحد بر انبياى متعدده واقع گشته حتى در قرآن اسمعيل دو اسمعيل است يكى ابن ابراهيم عليهما السلام و اسمعيل ديگر از انبياى بنى اسرائيل است و هر دو در قرآن مذكور مراجعت كنيد خواهيد يافت چه بسيار از انبياء در انجيل و تورات مذكور نبودند ولى در قرآن مذكور شدند مثل نبى اللَّه صالح صاحب ناقه مثل نبى اللَّه هود وهمچنين انبياى كثيرى در تورات مذكور ولى در قرآن غير موجود و همچنين انبيائى به اشاره مذكور من دون تصريح اسم چنانچه اصحاب رس مى فرمايد انبيائى بودند كه در كنار رود ارس مبعوث شدند و اسمائشان نه در تورات و نه در انجيل و نه در فرقان مذكور الى آخر.»

در لوح يكى از احبّاى اسكندرونه در خصوص حضرت داود اين عبارت مذكور:

«هو اللَّه»

«در الواح حضرت اعلى ذكر داودى هست كه پيش از حضرت موسى بود بعضى را گمان چنان كه مقصود داود بن يسار است و حال آنكه حضرت داود بن يسار بعد از حضرت موسى بود لهذا مغلين و معرضين كه در كمينند اين را بهانه نمودند و بر سر منابر

ص: 281

استغفراللَّه ذكر جهل و نادانى كردند اما حقيقت حال اين است كه دو داود است يكى پيش از حضرت موسى و ديگرى بعد از موسى چنانكه دو اسمعيل است يك اسمعيل بن ابراهيم و اسمعيل ديگر، از انبياى بنى اسرائيل است اما در اين عبارت كه مرقوم نموده ايد مقصود داودبن يسا است و تقريباً دو هزار و چند عصر و قرن پيش از حضرت اعلى بود، ظهور خامسى كه مى فرمايد يكى خود حضرت داود است و ديگرى حضرت مسيح و ديگرى حضرت رسول و ديگرى حضرت اعلى و خامسى جمال مبارك زيرا جمال مبارك در ايام حضرت اعلى روحى له الفداء مشهور آفاق گشتند الى آخر.»

«حال از ارباب انصاف متمنى است كه درست به بطون كلمات مذكوره توجه فرمايند و منافات كلام را بسنجند اول اينكه سيد باب به خطا رفته شكى نيست و البته شخصى كه من عنداللَّه نشد از اين سهوها و نسيان ها خيلى مى كند ولى با وجود اين صراحت، عباس افندى رفوگرى كرده مى گويد: پانصد سال كه بين حضرت موسى و حضرت عيسى كه در كتاب سيد باب است اين غلط كاتب است. اصل هزار و پانصد سال است در حالتى كه سيد باب پس از اينكه پانصدسال ما بين حضرت موسى و عيسى را مى نويسنددر عقبش مى نويسند كه؛ از زمان ظهور موسى تا ظهور من دوهزار و دويست وهفتاد سال بود و اين مطلب ثابت مى كند كه از قلم كاتب غلط نشده بلكه عين نوشته سيد باب است؛ زيرا اگر آنطور بود بايستى سه هزار و سيصد سال بنويسد نه دو هزار و فلان.

پس اين رفوگرى صحيح نشد و در اينكه دو داود هست كه كار نداريم اگر چه تاريخ به غير از يك داود بيشتر نشان نمى دهد، اما خود باب مى نويسدكه داود در زبور خود موسى را خبر داد درحالى كه داود صاحب زبور در اصل شريعت موسى بود نه قبل از آن، چنانچه نيز در اين شكى نداريم كتاب توراة موجودى كه بهائى ها كتب آسمانى مى دانند شهادت بر اين مسئله مى دهد پس اين رنگ نيز در رفوگرى معلوم شد كه نگرفت.» (1)

ص:282

با توجه به اينكه ممكن است مبلغان بهائى در مدارك مورد استفاده فصول، مربوط به تحليل دعاوى على محمد شيرازى با تفسيرها و تأويل هاى نادرست قلب مطلب كنند، لازم است كه به استحضار پژوهندگان برسانم كه على محمد شيرازى در كتاب بيان عربى (1) در خصوص تفسير و تأويل آثار بيان جزماً تصريح كرده است كه: «ما أذنت ان يفسر أحد إلّا بما فسرّتُ». (اجازه ندادم هيچ كس را كه تفسير كند، مگر آنچه را كه خودم تفسير كرده ام) ايضاً در كتاب: بيان فارسى (2) تأكيد مجدد على محمد شيرازى را در اين خصوص چنين مى خوانيم: «و جايز نيست تفسير بيان إلّابه آنچه تفسير شده از نزد شجره او».

توجه داشته باشيدكه بر اين اساس على محمد شيرازى باب تفسير آثار بيان را هم براى مؤلف و هم براى مبلغان بابيه و بهائيت مسدود كرده است!

ص: 283

فصل چهارم: من يظهره اللَّه

ص: 284

چنين پيش بينى و يا به زعم بابيان و بهائيان «بشارت» با حدود وقايعى حتى قبل از اعدام على محمد شيرازى و تأويل هائى بر خلاف نصّ صريح، با واقع موافق نشد.

ميرزا جانى كاشانى در كتاب: «نقطة الكاف» پس از ذكر وقايع قلعه شيخ طبرى، و مردن قدوس و ... كه حدوداً يك سال قبل از اعدام على محمد شيرازى بوده است، مى نويسد: «بعد از شهادت حضرت قدّوس و اصحابش، آن بزرگوار (منظور على محمد شيرازى است) محزون بودند تا زمانى كه نوشتجات جناب ازل (1)به نظر مبارك ايشان رسيد. از شدت سرور چندين مرتبه برخاستند و نشستند و شكر حضرت معبود را به تقديم رسانيدند. (2)»

مطلب مذكور در صفحه (244) كتاب: نقطة الكاف با تفصيل و تصريح روشن تر چنين مى خوانيم: «همين كه عرايض جناب ازل به حضرت ذكر رسيد در نهايت مسرور شده و بناى غروب شمس ذكريه و طلوع قمر ازليه شد و لهذا به عدد واحد (19) از آثار ظاهر خود كه طبق باطن بوده باشد از قبيل قلمدان و كاغذ و نوشتجات و لباس وخاتم شريف و امثال آنرا به جهت حضرت ازل فرستادند و وصيت نامه نيز فرموده بودند و نص به وصايت و ولايت ايشان فرموده و فرمايش كرده بودند كه هشت واحد بيان را بنويسيد و هرگاه من يظهره اللَّه در زمان تو به اقتدار ظاهر گرديد، بيان را نسخ نما و آنچه كه الهام مى نمايم بر قلب توكّل نما، اما سرّ مرحمت نمودن آثار به عدد واحد كه در نهايت واضح مى باشد كه مراد باطن آن است كه بر اصحاب معلوم گردد كه حامل آثار الهيه بعد از آن حضرت اين جناب مى باشد و مراد از نصب به وصى بودن ايشان نيز به جهت اطمينان قلوب ضعفا مى باشد كه متحير در حقيقت آن جناب نبوده باشند و دوست و دشمن بدانند كه در فيض اللَّه تعطيل نيست و امر حقّ لابد ظاهر شدنى مى باشد اما جهت اينكه هشت واحد بيان را خود ننوشته و به جهت ايشان واگذارده آن است كه مردم بدانند كه لسان اللَّه

ص: 285

واحد مى باشد و آن جناب به نفس خود حجت مستقل مى باشند و مراد از من يظهره اللَّه من بعد از ايشان خود «حضرت ازل» مى باشد لاغيره زيرا كه دو نقطه در يك زمان نشايد».

بر اين اساس مى توان مستقيماً نتايج ذيل را مورد تصويب بابيه بدانيم:

1- با توجه به تصريح ميرزا جانى كاشانى! در صفحه 239 كتاب نقطة الكاف مبنى بر اينكه ازل در سال آغاز دعوى بابيه، 14 ساله بود؛ معلوم مى شود. در سنه «پنجم ظهور» صبح ازل بيش از 19 سال از عمرش نگذشته است كه على محمد شيرازى او را به جانشينى خود برگزيده است.

2- صبح ازل، از نظر بابيه من يظهره اللَّه است. اشاره ميرزا جانى كاشانى به «وصيت نامه اى كه در متن مذكور به آن تصريح شده است»، نياز به توضيح بيشترى دارد.

اولًا: آنچه مسلم است، على محمد شيرازى به خط خود وصيت نامه اى در مورد جانشينى پس از او نگاشته و آن را به جهت صبح ازل ارسال داشته است. متن وصيت نامه مذكور در آغاز «رساله قسمتى از الواح خط نقطه اولى و آقا سيد حسين كاتب (1)» عيناً كليشه و چاپ شده است.

نص وصيتنامه، به خط و مهر على محمد شيرازى خطاب به صبح ازل.

اللَّه اكبر تكبيراً كبيراً

هذا كتاب من عبداللَّه المهيمن القيوم، إلى اللَّه المهيمن القيوم.

قل كل من اللَّه مبدؤن.

قل كلّ إلى اللَّه يعودون.

هذا كتاب من عليّ قبل نبيل ذكر اللَّه للعالمين إلى من يعدل اسمه اسم الوحيد ذكر اللَّه للعالمين قل كل من نقطة البيان ليبدؤن أن يا اسم الوحيد فاحفظ مانزل فى البيان و أمر به فانك لصراط حق عظيم.

... اين كتاب از خداى مهيمن قيوم است (على محمد شيرازى) به سوى خداى

ص: 286

مهيمن قيوم (صبح ازل)، بگو همه آغازها از خداست. بگو بازگشت همه به خدا است.

اين كتابى است از على قبل نبيل (1) ذكر كرده است خداوند براى جهانيان به سوى آن كس كه اسمش مطابق است با نام وحيد (2) بگو همه از نقطه بيان آغاز مى شوند به درستى كه اى همنام وحيد پس حافظ باشى بر آنچه كه نازل شده در بيان و امر كن بر آن بدرستى كه تو در راه حق بزرگ هستى.

و صبح ازل از روى صورت توقيع على محمد شيرازى در تنصيص به وصايت او استنساخ كرده و براى ادوراد براون مصحح كتاب: نقطة الكاف ميرزا جانى كاشانى، فرستاده است

صورت دستخط مذكور، عيناً در مقدمه كتاب: نقطة الكاف از طرف ادوراد براون چاپ و منتشر شده است.

لوح مذكور به خط على محمّد شيرازى است كه مبيّن تعيين جانشينى صبح ازل مى باشد. و نيز توقيعى ديگر خطاب به كريم است كه به او مى نويسد اى اسم من به حقيقت تو مرا درباره مرآت ازلّيه از آنجهت كه از خداوند حكايت كرده و برآفريننده اش دلالت نموده خشنود ساختى و پس از حمد خدا و توصيه درباره حفاظت از صبح ازل كه محزون نشود و دستورات ديگرى كه به فارسى است در پايان تأكيد مى نمايد كه آنچه از نزد خداوند نازل شده در همه حال مانند دو چشم خود حفظ كند و اگر على در آنجاست او را متوجّه ثمر بنمايد تا از طرف خدا و به امر او به مرآت اللَّه و وجهش نظر كند زيرا كه ما نيز ناظريم و در اين لوح چنانكه ملاحظه مى شود صبح ازل را مرآت الازليّه- ثمره بهيه- ثمر- مرآت اللَّه و وجه اللَّه خوانده است.

ص: 287

تصوير ص 292

صورت توقيع على محمّد شيرازى خطاب به صبح ازل در تنصيص به وصايت او. اين متن خط صبح ازل است كه از روى خط باب استنساخ كرده و براى ادوارد براون فرستاده است.

ص: 288

تصوير ص 293

صورت توقيع على محمّد شيرازى خطاب به صبح ازل در تنصيص به وصايت او. اين متن خط على محمّد شيرازى است كه به مهر وى مختوم است.

ص: 289

لوح مذكور به خط على محمّد شيرازى است كه مبين تعيين جانشينى صبح ازل است. و به اللَّه اقدس آغاز شده خطاب به صبح ازل است كه علاوه بر نمايش ظاهرى و طرز بديع تحرير ستونهاى طولى و عرضى آن در آغاز هر قسمت خطا بهايى از قبيل هو هو هوانا انا هو اندهو انت انا به مخاطب نموده و من توأم و تو منى به مرآت خود گفته است و ضمن تجليل و شكرگزارى فراوان از طلوع او در پايان مى نويسد آنچه تو دوست داشته همانست كه پروردگار عالميان دوست دارد كه بهيچوجه حزنى بر خاطرت راه نيابد. ما آنچه خواسته بودى اجابت كرديم و تو را به خودت يارى مى كنيم و تو نفس خود را حفظ كن كه اندوهى احساس ننمايى و آنچه را در قلب تو نازل مى كنيم نگاهدارى نما زيرا كه ما نگاهدار تو و ادلاء تو مى باشيم. و يك آيه از اين كتاب را هر طور كه خداوند بر قلبت القاء فرمايد تفسير كن كه ما دوستدار آنيم و اين كتاب را نگاه بدار و متذكر آن باش كه هيچ حزنى در بهائيان مشاهده ننمايى و كسى كه نزد خدا مى باشد تو را ياد مى كند و مى گويد كه ما همه به خدا و كلمات او مؤمنيم.

تصوير ص 294

ص: 290

با توجه به بيان فاضل مازندرانى در شرح كلمه بيان كه مى نويسد: «نام آئين جديد و تمامت آثار صادره است (1) معلوم مى شود جمله: «فاحفظ مانزل فى البيان» به زعم على محمد شيرازى متوجه حفظ و حراست از آئين جديد توسط ميرزا يحيى صبح ازل نيز بوده است.

به استثناى نصّ مذكور، مدارك و شواهد ديگرى به دستخط على محمد شيرازى محفوظ مانده است، كه مبين تأكيد وى به جانشينى صبح ازل مى باشد.

اولًا: در كتاب: «قسمتى از الواح خط نقطه اولى و آقا سيد حسين كاتب»، به نصوصى بر مى خوريم كه مؤيد وصيت نامه على محمد شيرازى و نظر ما است.

براى آشنائى بيشتر لازم است به بعضى از آنها اشاره و بعضى نيز جهت ملاحظه پژوهندگان عيناً كليشه، و تقديم شود:

1- لوح دوم، صفحه سوم، پس از خطاب هائى به ميرزا يحيى صبح ازل، (انا هو أنت هو، انت انا)! مى نويسد:

«وانا لننصرنك بك فى العالمين و احفظ نفسك ان لايحط عليك حزناً ما نزلن عليك فى فؤادك فانا كنا عليك ثم على ادلائك لحافظين و فسر آية من ذلك الكتاب كيف يلقى اللَّه على فؤآدك فأكنا لمحبين».

(و ما يارى مى كنيم تو را به خودت در عالم و حفظ كن خود را تا اندوهى به تو نرسد و آنچه بر تو نازل مى كنيم ما بر تو و برادلاء تو حافظ هستيم و تفسيرى كن آيه اى را از اين كتاب به هر نحوى كه خداوند به قلبت القاء مى كند ما دوست مى داريم).

2- در لوحى كه به خط سيد حسين به ملا عبدالكريم قزوينى خطاب شده، مى نويسد:

«الحمد للَّه الذى قد شاهدنى على ظهورات سرية فى حقه قبل ظهوره و آمنت به وبكلماته قبل طلوعه و ذكرته عند ربى قبل اشراقه و ما قد اجبت يا محبوبى فى ذالك الامر ذلك ما قد احب اللَّه ربك وقد شاهدت كل ما ارسلت مع المسلمين من القرطاس الحمر و

ص: 291

الصفر و البيض و ما قد كتبت من آثار ربك رب كل شي ء و قد قرئتها مرآتاً عديدة عند ربك الذى يخلق الربوبية فى من يشاء من عبادته و كل مايرسل من عنده من آثار ذلك الازل و طاوس عماء الاول من اثرك و من اثر اللَّه فهو المحبوب عند حضرت المحبوب».

3- در لوح سوم بوسيله ملاعبدالكريم كاتب وحى! سفارش هائى به صبح ازل كرده، مى نويسد: «كمال تراقب اول در حفظ آن وثانى در شوقى و ابتهاج آن داشته كه قدر ذكر امكان هم خطور حزن بر قلب سازجش وارد نشود چگونه آنكه به تكون آيد .... و شئونات ثمره بهيه را در الواح تذكار آورده حتى ينصر كم اللَّه به ... الخ».

ثانياً: در كتاب تنبيه النائمين (1) خواهر صبح ازل و ميرزا حسينعلى بهاء در پاسخ نامه عباس افندى به الواحى صادر از على محمد شيرازى مبنى بر تنصيص بر وصايت صبح ازل، ملاحظه مى شود كه صحت آن محرز و مسلم است. از اين روى ذيلًا به بعضى از آنها اشاره مى كنيم:

1- «از آن جمله توقيعى است بذات حروف السبع.

آن يا اولى البيان فلتمسكن بدين اللَّه و لتصدقن كل ما نزل فى البيان و لتنصرن اسم الازل الوحيد ولتمسكن بحبه فانكم انتم به لتنجون لااله الا اللَّه و ان عليا قبل نبيل نفس اللَّه و ان اسم الازل الوحيد ذات اللَّه».

2- در توقيع جناب خال نوشته شده: «وان الدين قد بدء من عدد البر ولينزلن على اسم الوحيد انتم من هنالك تسئلون».

3- به جناب ملاحسين خراسانى مرقوم شده.

«ولتصدقون من يدعوكم الى اللَّه ربكم و ان لم تنصروه و تبهجوه ابداً ابداً اياه لاتحزنون و انا جعلنالكم فى البيان شمساً مضياً تدلن على شمس الازل ايضاً باسم كريم و سأوهبناك حق ماقدر بواحد من واحد الاول مرآتاً استحفظت كتاب اللَّه و اظهرت ثمرة الرضوان في الرضوان».

4- «به جناب خال مرقوم شده، و اشهد بان الامر فى الدين يوصل الى اللَّه و كل به

ص: 292

مؤمنون و قد خلق اللَّه مراتاً لنفسه و انطقها بآيات بينات انتم من عندنا تستنبؤن».

5- «به جناب وحيد اكبر مرقوم شده آن يا وحيد فلاوصينك بالوحيد بأن هذا مايرفع به دين اللَّه فى كتاب عظيم و سيظهر اللَّه فى ذريتك ان تقضى ما تاعن البيان مايورثن الملك و ليظهرن امراللَّه على العالمين».

6- «ايضاً صلوة الهيا كل: فاحفظ اللهم ثمرة التى قد اظهرتها فى البيان و ارجع الى ادلائك فيه بما تحب وترضى على كل منهاج امرك و ارتفاع ذكرك كيف شئت و انى شئت ولتر بين اللهم شجرة البيان الى يوم من يظهره اللَّه و لتظهرن اللهم فى رئس كلّ ست و ستين سنة هيكلامن هياكل الواحد ليرفعون مناهجك فى البيان و يأخذون ماقد قدرت من مطالعك فى البيان الى يوم يشرقن سمائك و ارضك و مابينهما بظهور من يظهره اللَّه».

7- توقيع ديگر مى فرمايد:

«ان الازل يحفظ نفسه و لولم يؤمن به أحد من العالمين»، ايضاً بحضرة ثمرة بخطه الابهى، و احفظ نفسك ثم احفظ نفسك ثم مانزل فى البيان ثم مانزل من عندك فان هذا يبقى الى يوم القيمة و ينتفع به كل المؤمنون.

8- «ايضاً ما نزل الى المرآت بخطه الابهى الى ان قال قل اللهم انك انت خلاق السموات و الارض و ما بينهما قد خلقتنى و كل شي ء و رزقتنى و كل شي ء و امتنى و كل شي ء و احييتنى و كل شي ء و بعثتنى و كل شي ء و جعلتنى مرآت نفسك و بلورة ذاتك و مغرب قدوسيتك و مشرق قيوميتك للعالمين قل كل من عنداللَّه و كل اليه ليرجون قل انا كل باللَّه و آياته مؤمنون قل انا كل باللَّه ثم بكلماته موقنون قل انا كل للَّه عابدون».

9- در توقيع جناب ملا عبدالكريم قزوينى مى فرمايد:

«اللَّه اكبر تكبيراً كبيراً ان يا كريم قد و هبناك واحداً من واحد الاول لتحفظن كل مانزل من عنداللَّه ولتبلغن الى اسم الوحيد و لتسئلن عمن يكتب ايا اللَّه ما انتم مراد اللَّه لاتعلمون».

10- ايضاً به جناب خال مرقوم شده:

«اننى انا اللَّه لا اله الّا اناكنت من اول الذى لااول له حياً باقياً اننى انااللَّه لااله الا انا لاكونن الى آخر الذى لا آخر حياً باقياً وأن الدين قدبدأ من عدد البر وليزلن على اسم الوحيد انتم

ص: 293

من هناك تسئلون وان وحيد الاكبر رجع على الواحد الثانى انتم اياه تحبون».

11- ايضاً در توقيعى ديگر مى فرمايد:

«قد اصطفى اللَّه سبحانه فى ذالك الظهور مرآتا ممتنعة و بلورية مرتفعة فعاكست فيها شمس الحقيقة و تجلت لديها نقطة الالهية و تحاكت فيها كينونية الازلية وان ذلك من فضل اللَّه و رحمته وجوداللَّه و كرامته و عطاء اللَّه و موهبته و احسان اللَّه ومنته و جوائز اللَّه و بدايعه. تا در جائيكه مى فرمايد: و ان مما قدشاء اللَّه سبحانه فى ذلك الظهور ارتفاع شجرة البيان من اصلها و فرعها و اغصانها و اثمارها و اوراقها فيالها ثم لها من تلك الثمرة البديعة و يا حبذا طرز ثم حبذا طرز من تلك الورقة اللطيفة و ياطوبا ثم طوبا من ذالك الغصن الممتنع و يا فخراً ثم فخراً لذلك الشجر المرتفع حيث يستمكى عن اللَّه يكينونيته و ذاتيته و نفسايته و انيته و ستعكس من تلك المرآت مرات ثم من تلك المرآت مرات ثم من تلك المرآت مرات ثم من تلك المرآت مرآت ولواذكر الى آخر الذى لاآخر له لم يفرغ حب فؤادى عن تلك التعاكس المتلائحات و التجليات المتصاعدات الى حينئذ بفطرة محضة غير تلك المرآت ما ظهرت و سيظهر اللَّه اذا شاءانه كان على كل شي ء قديراً».

12- از توقيعات كه مدل بر وصايت حضرت ثمره است و براى خود حضرت ثمره شرف صدور يافته اين توقيع مبارك است:

«بسم اللَّه الازل الازل اننى انا اللَّه لااله الا انا الوحاد الوحيد اننى انا انا اللَّه لااله الا انا الآحاد الأحيد اننى انا اللَّه لا اله الا انا الصماد الصميد اننى انا اللَّه لااله الا انا الفراد الفريد- الى أن قال:- هذا كتاب من عند اللَّه المهيمن القيوم الى اللَّه العزيز المحبوب شهداللَّه انه لا اله الا هو له الخلق و الامر من قبل و من بعد يحيى ويميث ثم يميت و يحيى و انه هو حى لايموت فى قبضته ملكوت كل شي ء يخلق ما يشاء بأمره انه كان على كل شي ء قديرا.

ان يا اسم الازل فاشهد على انه لااله الا انا العزيز المحبوب ثم اشهد على انه لا اله الا انت المهيمن القيوم قد خلق اللَّه كل شي ء ما خلق من اول الذى لااول له و كل ما يخلق الى آخر الذى لاآخر له بمظهر نفسه هذا امر اللَّه لما خلق و يخلق يحكم اللَّه مظهر نفسه من عنده فى كل شي ء كيف يشاء بأمره انه هو العلام الحكيم اذا انقطع عن ذلك العرش تتلو من آيات ربك ما يلقى اللَّه على فؤادك ذكرا من عنده انه هو المهيمن القيوم و اتل عن

ص: 294

نفسى فى كل ليل و نهار ثم عباداللَّه المؤمنين اننى انا اللَّه لا اله الا أنا العلام المقتدر وان شئت اننى انا للَّه لا اله انا السلطان الممتنع.»

13- و از جمله توقيعات توقيعى است كه به ابوى بزرگوار شما در توصيه حضرت ثمره نازل شده:

«اللَّه اظهر 238 شهداللَّه انه لا اله الا هو له الملك و الملكوت ثم العز و الجبروت ثم القدرة و الياقوت ثم القوة و اللاهوت ثم السلطنة و الناسوت يحيى و يميت ثم يميت و يحيى و انه هو حى لايموت و ملك لايزول و عدل لايجور و سلطان لايحول و فرد لايفوت عن قبضته من شي ء لا فى السموات و لا فى الارض و لا ما بينهما يخلق ما يشاء بأمره انه كان على كل شي ء قديرا و الحمد للَّه على ما أشرق كما هو أهله و مستحقه.»

«از عنصر ابهى سمعى يحيى الواح مسطوره كه از جوهر وله و سازج انجذاب متجلى گشته مشاهده شد الشكر لمجليه جل و عزكمال تراقب در روح و ارتواح آن منظور داشته كه ارياح مشرقه برفؤاد آن ساكن نگردد و اسباب شوق در خط و املاء بر نهج كمال از براى او فراهم آورده كه مطلق مشاهده خزنى نه سراً و نه جهراً ننمايد و كمال حفظ آن و آثار مخزونه آن داشته تا وقت خود واللَّه مع الصابرين.»

«اين صورت همان توقيعى است كه پس از فرستادن حضرت ثمره آياتى كه از لسان فطرت ايشان نازل شده به قلعه چهريق صادر شده حضرت اعلى به شكرانه آن موهبت عظمى سيصد و شصت و يك لوح مرقوم داشته براى حروف حى و شهداى بيان اهداء فرموده و در تمام آنها بشارت به ظهور ثمره ازليه و نزول آيات بر سبيل فطرت از لسان آن حضرت اشاره فرموده.»

14- بالجمله بعضى آيات و توقيعات مباركه حضرت اعلى راكه شاهد بر وصايت و مرآتيت حضرت ثمره ورادع دعوى مدعى است در اين مقام مسطور مى دارد كه تا از گمشدگان وادى حيرانى رفع اشتباه نمايد:

«فى كتاب على الاعلى و أن ماقد ذكرت من ظهور الفرج فقد اظهرت يا الهى بظهور حجة قد عجزت عنها ماعلى الارض كلها. تا آنجا كه مى فرمايد: فلتلهمن اللهم كل خلقك بأن يعرفن قدر تلك الايام فأنها ان غربت لن يرونها الامن عند من تظهرنه وكان الخلق فى

ص: 295

الليل الاليل بمثل بعد محمد الى ان تمن عليهم بظهور نفسك يوم القيمة فان هنالك كل بالنهار ليحشرون.»

15- ايضاً در كتاب جليل مى فرمايد:

«اللَّه اكبر تكبيرا كبيرا اننى انا اللَّه لااله الا انا كنت من اول الذى لاأول له كيانا دائماً اننى انا اللَّه لا اله الا انا لاكونن الى آخر الذى لاآخر له كيانا دائما ان يا اسم الجليل فاشهد بأن اللَّه لم يزل كان حياً باقيا و لايزال ليكونن مثل ما قد كان يبدأ الامر من اللَّه و يرجع الامر الى اللَّه وان الامر ينتهى الى اسم الوحيد لان ظهوره بنفسه حجة و من بعده أن اظهر اللَّه بمثله ذاحجة فينتهى الامر اليه و الا الامر بيد الشهداء فى البيان الذينهم عن حدود مانزل فى البيان لايتجاوزون الى يوم من يظهره اللَّه فى القيمة الاخرى فان به يصلح كل أمر الى آخر.»

16- همچنين در شأن آيات از شؤون خمسه به اسم كاتب مى فرمايد:

«قل الحمدللَّه رب السموات و رب الارض رب مايرى و مالايرى رب العالمين ان تنزل علينا بعد ماقد قضى عددالواو و من يخلق فى الوا و بآيات مستطرزات يستطرزن بهن عباداللَّه المستطرزون و كلمات مجذبات يستجذبن بهن عباداللَّه. المنجذبون ان يا اولى البيان انتم مثل ذلك المثل الا بهى تربيون.»

17- در بعضى از آيات با هرات است:

«ان ياكل شي ء فلتدخلن فى ذلك الرضوان كيف قد أثمرت شجرة الهوية بثمرة قدسية فانه قبل ما جعل اللَّه ان يثمر قد اثمر و هذا آية من عنده للعالمين فلنعرفن قدرتلك الثمرة على شجرتها فانكم انتم مثل ذلك قليلًا ماتوجدون فى كل فصل لم تثمر الاشجار و ان تثمر لم يبق على شجرتها لكنكم فى فلك الظهور كلتيهما تدركون».

18- در توقيع ذات حروف السبع مى فرمايد:

«أن يا اولى البيان فلتمسكن بدين اللَّه و لتصدقن كل مانزل فى البيان و لتنصرن اسم الازل الوحيد ولتمسكن بحبه فانكم انتم به لتنجون لااله الا اللَّه و ان اسم الازل الوحيد ذات اللَّه».

19- در دعاهاى خود مى فرمايد:

«و انك قد اظهرت بديع الاول و شيث وصيه ثم نوح و سام وصيه ثم ابراهيم و

ص: 296

اسماعيل وصيه ثم موسى و يوشع وصيه ثم عيسى و شمعون وصيه ثم محمد و على وصيه ثم من قد اظهرته بالايات فى البيان و جعلت من شرحت صدره آية له فى ام الكتاب لتلاوة آياتك و حفظها بالليل منهاجا من عندك يصدق من صدقته و نخزى من أخزيته و لايريد غيرك و لايقصد سواك و لايرد من قد نزلت عليه اسم الخير و يثبت مناهجك و مايرفع به دينك من مداداتك، انتهى».

«از روى انصاف ملاحظه كن آنجائى كه مى فرمايد: «من قد اظهرته بالآيات فى البيان كه نفس مقدس خود آن حضرت باشد و جعلت من شرحت صدره آية له فى ام الكتاب كه حضرت ثمره باشد».

20- در جاى ديگر مى فرمايد:

«فلك الحمد يا ذالعز الشامخ المنيع ولك الحمد يا ذالجلال البادخ الرفيع حيث قد خلقتنى و جعلتنى مرآت نفسك و نزلت على البيان قدرتك و أنطقتنى ببدايع ظهورات قيوميتك و أرفعتنى بتجليات عز صمدانيتك و خلقت لى مرا يا غير معدودة و اصطفيت من بينها من قدجعلتها مرآتا لنفسك و تلجلجتها بأن ينطق من عندك و تنطقتها بأن تبيس من آياتك فلك الحمد فى الابد المؤتبد على ذالك المرآت المعتمد حيث قد تجليت لها بها بنفسها و جعلتها مقام ظهورك و بطونك و انطقتها ببدايع تجلياتك و غيوبك و أردت ان تنصرنها بقدرتك و تظهرن بسلطنتك و تسلطنها بقيوميتك و تغلبتها بطهاريتك و ترفعتها بكبريائيتك- الى أن قال:- و لتخلقن اللهم بها مرآتا مرتفعة اذكل مايرفع فى البيان من مرآت ذلك ارتفاع مظهر نفسك الى آخر.»

21- در توقيع ملاحسين خراسانى اسمه النازع مى فرمايد:

«وانا قد جعلنا لكم فى البيان شمساً مضيئاً مدلن على شمس الازل انتم بهما فى البيان لتدركون تلك كلمة الابهى فى ارض البهاء انتم جواهر الحكمة من سوازج مبدعها تملكون و لتشتشرقون بضياء ماقد شرحنا صوره بالايات من لدنا و يقدسنا بالليل و النهار و كان لنا من الساجدين.»

«از اين عبارت ملتفت شدى كه اسم ابهى را در حق حضرت ثمره ذكر مى فرمايند».

22- در كتاب ديگر به ايشان مى فرمايند:

ص: 297

«وان هذا لايمكن الا عند ظهور من يظهره اللَّه و قبل ظهوره فاستمسكو بالمراياء المدل على اللَّه و لاتختلفوا فى اللَّه فان فى عالم الاسماء لااله الااللَّه وحده و فى عالم الخلق هذا مرآت قد دلت على شمس الحقيقة ليقويكم بقوة اللَّه و يجلى عليكم بمطالع اللَّه ينصركم اللَّه به ويأمركم بمناهج احدى عشر واحد ومالم يبين من تلك المناهج يبين من عنده من اولوالنصوص حيث قد علمت من يكتب بين يدى اللَّه مناهج الظهور و البطون و ان الحق قد انحصر فى البيان ان مادونهم لاشي ء عنداللَّه و ان تراهم احياء لم يكن فيهم معرفة اللَّه و لارضاء اللَّه عنهم».

23- در موضع ديگر مى فرمايد:

«فو الذى خلق الحبة و برى النسمة و تفرد بالعزة و تجبر بالعظمة، تكبر بالرفعة و تظهر بالقيومية و تظهر بالقدوسية لوعندكم من حب اللَّه فى بطون اللَّه لاتسكنون قدر شي ء و فى ظهور اللَّه لاتحزنون قدر شي ء فاستعرفوا قدر ايام اللَّه فى ظهوره و استعدوا اظرافكم فى بطون اللَّه و غروب الشمس و اسئلواللَّه و ادعوه لظهورها و طلوعها فأنه عزوجل يسمع من يدعوه و يجيب من يسئله وجعل من اعظم العبادات و اقرب القربات التضرع للظهور فى البطون و التبهل فى البطون للظهور.»

24- از جمله توقيعات مباركات كه نص در وصايت و ولايت و مراتبت آن حضرت است توقيعى است كه به خط مبارك به اسم كريم مرقوم شده است:

«بسم اللَّه الكرم ذى الكارمين بسم اللَّه الكرم ذى الكرماء قد بهجتنى ان يا اسمى فى المرآت الأزلية حيث قد حكى عن اللَّه ربه و دل على اللَّه موجده الحمد لمجليه كما هواهله و مستحقه كمال مراتب اول در حفظ آن و ثانى در شوق و ابتهاج آن داشته كه قدر ذكر امكانى هم خطور حزن بر قلب سازجش وارد نشود چگونه آنكه به تكون آيد و پنج لوح مطرز از آثار اون بخط الهى با روح و ريحان فرستاده باش و كمال حفظ در آثار اللَّه داشته چه اذلا و چه بديعاً و شؤنات ثمرة بهيه را در الواح تذكار آورده حتى ينصركم اللَّه به انه خير نصار قديم و لتحفظن كل مانزل من عنداللَّه كعينيك فى كل حين و قبل حين و بعد حين و ان كان علياً هنالك فاذكره بالثمرة لينظرن من اللَّه بامره الى مرآت اللَّه و وجهه فاناكنا ناظرين واحضر بين يدى اللَّه ماقد رفع الى اللَّه ذكراً من اللَّه فى الكتاب انه هو خير الذاكرين.»

ص: 298

به استثناى تصريحات كتاب نقطة الكاف كه زمان تأليف آن مربوط به سالهاى 1266- 1268 ه ق مى باشد و وصايا و الواح موجود به خط على محمد شيرازى، نظريه كنت دوگوبينو در كتاب: «Religiong ef Philosophies dans 1 ' Asie Centeral» (اديان و فلسفه هاى آسياى مركزى) قابل توجه است. زيرا اولًا گوبينو كتاب مذكور را در دومين مأموريتش به ايران 1278- 1281 ه ق نگاشته و تا اين ايام هيچ نوع مخالفتى با جانشينى صبح ازل در ميان جماعت بابيه بروز نكرده بود. (1)

ثانياً: وى نخستين كسى است كه درباره جزئيات وقايع بابيه دست به قلم برده و نوشته او از جمله منابع اساسى به شمار مى رود.

گوبينو در كتاب مذكور پس از ذكر وقايع قلعه شيخ طبرسى و اعدام على محمد شيرازى، درباره صبح ازل مى نويسد: «اختيار او به وصايت، بكلى بى مقدمه بود و فوراً بابيان او را بدين سمت شناختند».

توجه گوبينو بر اين اساسى كه «بكلى بى مقدمه بود» نشان مى دهد كه بنا به تصريحات كتاب: بيان و الواح و مكاتبات على محمد شيرازى مسئله ظهور من يظهره اللَّه نه ظهورى قريب الوقوع بود و نه مبتنى بر امر وصايت.

ظهورى قريب الوقوع به اين دليل كه على محمد شيرازى در باب 13 از واحد سوم كتاب: بيان (2) آشكارا متذكر مى شود كه عمر عالم، از زمان آدم تا ظهور او 12120 سال

ص: 299

مى باشد! و چون به اعتبار على محمد شيرازى هر هزار سال از عمر جهان برابر است با يك سال، لذا خود را جوان دوازده ساله اى دانسته ومن يظهر اللَّه جوان 14 ساله و اين به گفته ادوارد براون شاهد قطعى و مبين اين است كه «باب در پيش خود عصر من يظهره اللَّه را قريب دو هزار سال بعد از عصر خود فرض مى كرده است و نه مبتنى بر امر وصايت» زيرا على محمد شيرازى در كتاب بيان آشكارا تصريح كرده بود وقت ظهور من يظهره اللَّه را جز خداوند كسى عالم نيست. ولى يكباره پس از ملاحظه چند مكتوب از جوانى 19 ساله به نام صبح ازل امر به وصايت او مى كند، صبح ازل من يظهره اللَّه مى شود كه جريان ايمان آوردن خود را به على محمد شيرازى كه مورد سؤال ميرزا جانى كاشانى بوده است چنين بيان كرده است:

«اول بلوغ ظهور امر حضرت شده دوست (داشتم) كه تقليد عالمى از علماى دين نمايم، متفحص احوالات ايشان بودم در آن هنگامه چنان اخوى اصحاب حضرت را به خانه مى آوردند و شبها صحبت مى داشتند و نوشتجات ايشان را مى خواندند من هم در جزء گوش فرا (مى) داشتم تا آنكه يك مناجات از ايشان را خواندند كه در او فقرات فآه آه يا الهى بسيار داشت جذابيت روح اين كلمه دل مرا گرفت و محبت ايشان رسوخ نمود بعدها احاديث ائمه دين و آثار مبين ايشان را ديدم يقين نمودم ولى در آن زمانى كه حقير با ايشان صحبت مى داشتم علمى و فضلى ظاهر نداشتند (1)»

ص:300

صبح ازل، به اتكاء نصوص وصايت و در سايه الواح على محمد شيرازى، در مقام من يظهره اللَّه، زعامت بابيه را به عهده گرفت. و به تصريح گوبينو در كتاب «اديان و فلسفه هاى آسياى مركزى» و ادوارد براون در مقدمه كتاب: «نقطةالكاف» ميرزا جانى كاشانى: «عموم بابيه ... بلا استثناء او را بدين سمت شناختند و او را واجب الطاعة و اوامر او را مفروض الامتثال دانستند و متفقاً در تحت كلمه او مجتمع گرديدند. (1)»

در خصوص چگونگى حالات صبح ازل در سالهاى 1266- 1268 ه. ق، دقيقاً اطلاعات جامع و موثقى در دست نداريم. با اين همه از بررسى دقيق مأخذ تاريخى و ديگر كتابهاى رسمى بهائيان سه موضوع روشن و مسلم مى شود كه «اولًا: صبح ازل در چنين دورانى، تابستانها را در شميران در حوالى طهران و زمستانها را در نور مازندران مى گذرانيد و تمام اوقات خود را به نشر و تعليم آثار باب و تشييد مبانى دين جديد مى پرداخت. (2)

ثانياً: به دليل جوانى و ناپختگى صبح ازل، برادرش حسينعلى ميرزا، كه از او نيز بزرگتر بوده است به عنوان پيشكار صبح ازل امور بابيه را اداره مى كرد و بنا به تصريح محمد على فيضى در كتاب حضرت بهاء اللَّه منزل ايشان در تهران محل رفت و آمد بزرگان و مشاهير اصحاب شد و امور مهم همواره در آنجا رتق و فتق مى گرديد و در اكثر موارد از آن حضرت اخذ دستور مى نمودند. (3)»

با اين همه نبيل زرندى! در تاريخ خود مى نويسد: «حضرت بهاء اللَّه در كرمانشاه به ميرزا احمد و من امر فرمود كه به طهران برويم و مرا مأمور نمودند كه به محض ورود به طهران به همراهى ميرزا يحيى به قلعه ذوالفقارخان كه نزديك شاهرود است برويم و در آنجا بمانيم تا بهاء اللَّه به طهران مراجعت نمايد ... من چون به طهران رسيدم و امر مبارك

ص: 301

را به ميرزا يحيى ابلاغ نمودم براى اجراى امر و مسافرت از طهران به شاهرود حاضر نشد و از اين گذشته مرا هم مجبور كرد به قزوين بروم و نامه چند براى يارانش ببرم. (1)»

بر اين اساس عليرغم نظر بهائيان صبح ازل با تمام تفاصيل مذكور در خصوص جوانى و ناپختگى وى به دليل دارا بودن وجهه در ميان بابيان در همه موارد مطيع برادر ناتنيش حسينعلى ميرزا نبوده و زير بار او نيز نمى رفته است.

حسينعلى ميرزا اگر چه بزرگتر از برادرش صبح ازل بود، ولى در ميان بابيان چندان شخصيتى خاص نداشته است و اگر چنانچه شواهدى ملاحظه مى شود كه در رتق و فتق امور بابيان مرجعى مورد احترام بابيان بشمار مى آمده است. به دليل آن بوده كه وى از طرف صبح ازل يا به زعم بابيان من يظهره اللَّه به عنوان پيشكار و منشى انتخاب شده بود و چنين موقعيتى ناشى از انتصاب مذكور بوده، نه اينكه مورد توجه خاص على محمد شيرازى و يا جماعت بابيان بوده است.

برعكس، طبق تصريح نبيل زرندى حسينعلى ميرزا در پاسخ سؤال مجتهد آمل علناً اذعان مى دارد كه: «ما گفتيم اگر چه با حضرت باب ملاقات نكرده ايم ولى محبت شديدى به او داريم. (2)» و اين نشان مى دهد كه ميرزا حسينعلى تا اعدام على محمد شيرازى با وى گفتگويى نكرده و به گفته امان اللَّه شفا در كتاب: نامه اى از سن پالو: «حتى موقعى كه باب را در «كُلَيْن» نزديك طهران توقف داده بودند بهاء موقع را مغتنم شمرده خودى به باب مى رساند تا جلب توجه اورا بنمايد ولااقل دررديف ملاحسين قدوس درآيد» و از قلم باب در مدح وتشويق اوچيزى صادر شود تا نزد بابيان مانند ملاحسين و قدوس مقامى و احترامى يابد.

ولى به قرائن باب را از او خوش نيامده و ميدانى به او نمى داده تا آنجا كه بهاء و بهائيان اين ملاقات را مخفى داشته و چنان اشاعه دادند كه در عالم ارواح با يكديگر ملاقات كرده اند.

كما اينكه عباس افندى در مقاله شخصى سياح ص 88 مى نويسد:

«و در سرّ مخابره و ارتباط با باب داشت.» (3)

ص: 302

بهرحال آنچه مسلم است، روابط ميرزا حسينعلى با صبح ازل مبتنى بر پيشكارى ميرزا حسين و من يظهره اللهى صبح ازل، بسيار حسنه و از هيچگونه سوء ظنى برخوردار نبوده است.

پس از سوء قصد بابيان به جان پادشاه وقت: «ناصرالدين شاه قاجار» در 28 شوال 1268 ه ق: 15 اوت 1852 م، مأموران حكومتى بناى بابى گيرى گذاردند.

منابع موثق درباره وقايع بابيه اتفاق نظر دارند كه صبح ازل در ايّام بابى گيرى در نور مازندران بسر مى برد. و با لباس مبدّل درويشى و عصا و كشكول خود را از سر حد ايران بيرون افكند و در اواخر 1268 ه ق يا اوائل سنه 1269 ه ق به بغداد ورود نمود. چهار ماه بعد از او برادرش بهاء اللَّه (ميرزا حسينعلى) كه از واقعه سوء قصد به ناصر الدين شاه تا آنوقت در طهران محبوس بود. از زندان خلاص شده او نيز به بغداد ملحق شد و كم كم بابيه از هر گوشه ايران بدانجا روى آورده. بتدريج حضرات بغداد را مركز عمده خود قرار دادند و تا سنه 1379 يعنى قريب ده سال در عراق عرب بسر بردند. (1)

در اوائل ايام توقف در عراق عرب توافق همگان مبنى بر تبعيت و اطاعت از صبح ازل كماكان به قدرت خود باقى بود. ولى ميرزا حسين با اتخاذ اين سياست كه صبح ازل را در پس پرده نگاه داشته و خود به امور بابيه در بغداد اشتغال ورزد موجب تحكيم روز افزون موقعيت حسينعلى ميرزا در ميان بابيان گرديد.

بدين روال چون سستى و بى صلاحيتى صبح ازل بر منصب رياست معلوم همگام شده بود و با توجه به تعاريف على محمد شيرازى از من يظهره اللَّه صبح ازل را مصداق چنان تعاريفى نمى يافتند. خرده خرده اين فكر در ميان زعماى جماعت بابيه رونق گرفت كه آنان چه چيزى ازصبح ازل كمتر دارند كه من يظهره اللَّه نشده اند؟ از سوى ديگر چون بر حسب ظاهر دست مريدان از دامن صبح ازل كوتاه گرديده بود و فقط ميرزا حسينعلى پيوسته با مريدان مأنوس و محشور بود، هواى رياست و عزل صبح ازل در مخيله هر يك ازقدماى بابيه عموماً وميرزا حسينعلى خصوصاً رونق گرفت با چنين زمينه اى بابيه در عراق

ص: 303

با دو واقعه مهم روبرو گرديد:

اول: حسينعلى ميرزا در اثر كسب موقعيت خاص در ميان بابيه به تصريح «شيخ احمد روحى» و «آقا خان كرمانى»: كم كم بعض آثار تجدد و مساهله و خود فروشى و تكبر در احوال بهاء اللَّه مشهود گرديده بعضى از قدماى امر؛ از قبيل ملا محمد جعفر نراقى و ملا رجبعلى قهير و حاجى سيد محمد اصفهانى و حاجى سيد جواد كربلائى و حاجى ميرزا احمد كاتب و متولى باشى قمى و حاجى ميرزا محمد رضا و غيرهم از مشاهده اين احوال مضطرب گشته بهاء اللَّه را تهديد نمودند و به درجه اى بر او سخت گرفتند كه وى قهر كرده از بغداد بيرون رفت و قريب دو سال در كوه هاى اطراف سليمانيه بسر برد و در اين مدت مقر وى معلوم بابيان بغداد نبود. (1)

ميرزا حسينعلى بنا به تصريح عباس افندى، به مدت دو سال در نواحى سليمانيه در نزد دراويش نقشبنديه و قادريه بسر مى برد. (2) و در اين ايام با لباس مبدل درويشى و در دست گرفتن كشكول، با نام جعلى درويش محمد كه شوقى افندى آن را در كتاب قرن بديع (3) مورد تأييد قرار داده است زندگانى مى كرد.

چگونگى زندگانى حسينعلى ميرزا در ايام سليمانيه دقيقاً معلوم نيست.

عباس افندى پيرامون چگونگى احوالات ميرزا حسينعلى در سليمانيه عراق مى نويسد: «چندى نگذشت كه افضل علماى آن صفحات بويى از اطوار و احوال او برده در حل بعضى مسائل مشكله از معضلات مسائل الهيه با او محاوره مى نمودند و چون آثار كافيه و بيانات شافيه از اومشاهده نمودند نهايت احترام و رعايت را مجرى داشتند ....» (4)

در حالى كه آنچه كه مسلم است پس از گذشت دو سال از اقامت ميرزا حسينعلى در مناطق مذكور كار بر او بسيار سخت شده و بنا به تصريح كتاب: رحيق مختوم دراويش او را از خانقاه اخراج كردند.

ص: 304

از اين رو ناچار به نوشتن نامه اى به برادرش صبح ازل گرديد و صبح ازل نيز به گفته شيخ احمد روحى و آقاخان كرمانى وقتى كه عريضه استدعائيه (1) ميرزا حسينعلى را ملاحظه نمود كه در آن نوشته است:

«... و كيف اذكر يا الهى ما مستنى من بدايع قهرك و لوامع بطشك اما كنت حمامة بيتك و انمله وادى احديتك او بقّاً من بيداء صمدانيتك او بعوضة من برار ليتك فبقرتك قد جفت عظامى و انهدمت اركانى ان تعفو عنى فانك انت خير راحم و ان تعذبنى فانك انت الغفور الرحيم.»

فهميد كه محل اقامت وى كجاست، از اين رو نامه اى مبنى بر دعوت و احضار او به بغداد، به وى نگاشت، بعدها ميرزا حسينعلى در كتاب ايقان (2) خود به اين امر اذعان داشت و چنين نگاشت: «بارى تا آنكه از مصدر امر حكم رجوع صادر شد لابداً تسليم نمودم و راجع شدم».

بر اين اساس و آنچه كه مسلم است ميرزا حسينعلى پس از بازگشت به بغداد و گذشت حدود سه الى چهار سال از مراجعت، كتاب ايقان را در اثبات دعاوى على محمد شيرازى نگاشته است و اين كتاب به خوبى نشان مى دهد كه تا سال 1278 ه ق (3) كه سال اتمام تأليف كتاب ايقان است. ظاهراً خود را مطيع و زيردست صبح ازل مى دانسته است،

ص: 305

چنانچه در كتاب مذكور چنين مى نويسد:

«بارى اميدواريم كه اهل بيان تربيت شوند و در هواى روح طيران نمايند و در فضاى روح ساكن شوند حق را از غير حق تميز دهند و تلبيس باطل را به ديده بصيرت بشناسند. اگر چه در اين ايام رايحه حسدى وزيده كه قسم به مربى وجود از غيب و شهود كه از اول بناى وجود عالم با اينكه آن را اولى نه تا حال چنين غل و حسد و بغضائى ظاهر نشده و نخواهد شد؛ چنانچه جمعى كه رايحه انصاف را نشنيده اند رايات نفاق برافراخته اند و بر مخالفت اين عبد اتفاق نموده اند و از هر جهت رمحى آشكار و از هر سمت تيرى طيار با اينكه به احدى در امرى افتخار ننمودم و به نفسى برترى نجستم مع هر نفسى مصاحبى بودم در نهايت مهربان و رفيقى به غايت بردبار و رايگان با فقرا مثل فقرا بودم و با علما و عظما در كمال تسليم و رضا مع ذلك فواللَّه الذى لااله الا هو كه آن همه ابتلا و بأساء و ضراء كه از اعداء و اولى الكتاب وارد شد نزد آنچه از احبا وارد شد معدوم صرف است و مفقود بحت بارى چه اظهار نمايم كه امكان را اگر انصاف باشيد طاقت اين بيان نه و اين عبد در اول ورود اين ارض چون فى الجمله بر امورات محدثه بعد اطلاع يافتم از قبل مهاجرت اختيار نمودم و سر در بيابان هاى فراق نهادم و دو سال وحده در صحراهاى هجر بسر بردم و از عيونم عيون جارى بود و از قلبم بحور دم ظاهر چه ليالى كه قوت دست نداد و چه ايام كه جسد راحت نيافت و با اين بلاياى نازله و رزاياى متواتره فوالذى نفسى بيده كمال سرور موجود بود و نهايت فرح مشهود زيرا كه از ضرر و نفع و صحت و سقم نفسى اطلاع نبود به خود مشغول بودم و از ما سوى غافل و غافل از اينكه كمند قضاى الهى اوسع از خيال است و تير تقدير او مقدس از تدبير سر را از كمندش نجات نه و اراده اش را جز رضا چاره نه قسم به خدا كه اين مهاجرتم را خيال مراجعت نبود و مسافرتم را اميد مواصلت نه و مقصود جز اين نبود كه محل اختلاف احباب نشوم و مصدر انقلاب اصحاب نگردم و سبب ضر احدى نشوم و علت حزن قلبى نگردم غير از آنچه ذكر شد خيالى نبود و امرى منظور نه اگر چه هر نفسى محملى بست و به هواى خود خيالى نمود، بارى تا آنكه از مصدر امر حكم رجوع صادر شد و لابد تسليم نمودم و راجع شدم، ديگر قلم عاجز است از ذكر آنچه بعد از رجوع ملاحظه

ص: 306

شد حال دو سنه مى گذرد كه اعداد را اهلاك اين عبد فانى به نهايت سعى و اهتمام دارند چنانچه جميع مطلع شده اند. مع ذالك نفسى از احباب نصرت ننموده و به هيچ وجه اعانتى منظور نداشته بلكه از عوض نصر حزن ها كه متوالى و متواتر قولا و فعلًا مثل غيث هاطل وارد مى شود واين عبد در كمال رضا جان بركف حاضرم كه شايد از عنايت الهى و فضل سبحانى اين حرف مذكور مشهور در سبيل نقطه و كلمه مستور فدا شود و جان دربازد و اگر اين خيال نبود فوالذى نطق الروح بأمره آنى در اين بلد توقف مى نمود و كفى باللَّه شهيداً و اختم القول و لاقوة الا باللَّه و اناللَّه و انااليه راجعون انتهى»

به استثناى بيان مذكور در كتاب ايقان مدارك و اسناد فراوانى در دست اطرافيان صبح ازل موجود است كه حسينعلى ميرزا پس از اعدام على محمد شيرازى در همه جا ايران وعراق، تا سالهاى (1281- 1283) ه ق به جانشينى بحق صبح ازل پس از على محمد شيرازى اذعان و اعتراف داشته خود را مانند همه بابيان مطيع بى قيد و شرط صبح ازل مى خوانده است ... چنانچه اشاره اش گذشت.

عزيه خانم خواهر ميرزا حسينعلى بهاء، مقدارى از اين اسناد و مدارك را در رساله تنبيه النائمين و در پاسخ رساله عباس افندى فرزند و جانشين ميرزا حسينعلى (سابق الذكر) متذكر شده است، كه لازم است پژوهندگان تأمل در محتويات اهم آنها را مد نظر داشته باشند:

1- «اين مناجاتى است كه جناب اخوى در بغداد به خدمت حضرت ثمره عرض كرده:

«قدأخذت القلم حينئذ يا الهى من عندك و وصفت المراد بين يديك و لم ادرماتريد ان تنزل عليه و تظهر منه من مقادير بدع صنعك و تدابير عز حكمتك- تا آنجائى كه ذكر مى نمايد-: «ولكن انى فوعزتك ما ارضى بكل ذلك مااحب ان التفت بشي ء من ذلك الّا بأن تجعلنى بكلى منقطعا اليك و راجعاً و راضيامنك و ذلك يكون بأن تشاهد شعرى مخضباً بدمى حين الذى اكون جالساً على التراب و كان رأسي عرياناً و رجلى متحافيا و جسمى متبلبلا و روحى من العطش مضطربا اذا أنظر الى اليمين و لااجد ناصر دونك و اتوجه الى اليسار ولن أشاهد معينا سواك ليعيننى فى شي ء او يسقينى بشربة ماء اويرافقنى

ص: 307

فى صرى اويوافقنى فى كربى و بلائى اذا اقيم من مقامى ولن أقدر على القيام من الضعف الذى اكون فيه و اكبب على وجهى على التراب مرة اخرى و اناديك حينئذ فى سرى يا حبيبى أقبلت منى و رضيت عنى و أنت تجيبنى يا حبيبى هنيئاًلك فيما وفيت بعهدك و جئت بميثاقك و عند ذلك أصعق بين يديك من كثرة الدم جرى من عروقى كان الارض كلها أحمرت منه اكون فى صعقى بما لاعدله و لن يقدر أحد ان يحصيه الا انت و بعد الذى افارقك روحى اتكلم معك فى حياتى من غير حرف و لاصوت و لاذكر اذا يحضربين يدى من جعلته اشقى العباد تا آنجايى كه در مناجات ذكر مى نمايد لانك لم تزل كنت سلطانا على و لم ازل كنت عابدا لوجهك و كنت مالكا لنفسى و كنت مملوكاً لنفسك و ذليلا عندك و حقيراً لسلطنتك و معدوماً لدى ظهور قدرتك و مفقود اعند تجلى أنوار عز ازليتك رغماً للذين يريدون ان يفسدون فى أرضك و يعلون فى بلادك و يحدثون فى الملك مالاقدرت لانفسهم و مراتبهم فسبحانك سبحانك عن كل ذلك و عن كل ماوصفتك به بل ان عبدك هذا يكون عابداً لمن يطلبك و ناصراً لمن ينصرك فوعزتك لم أجد لنفسى عزا اكبر من ذلك و لارتبة اعظم من هذا باقتدار مشيتك الى زروة سموات ازليتك و تصعد هذا فسبحانك سبحانك يا الهى ما أعجب بدايع صنعك فى مغرب الاشارات و تستره فى ظلمات الدلالات بحيث يسكن و حينئذ لما وصل الامر الى هذا المقام ينبغى ان ارجع القول الى لحن اخرى لعل يصعد به العباد الى افق الاعلى و رفارف الابهى ان انتهى اللوح و ماتم مراتب الشوق فى صدر الورقاء و مقامات الذوق فى قلب الوفاء و لكن لماتم و انتهى الى اختم الذكر بانه لااله الا هو و طلعته الا على نوره و ضيائه و وجهة القدس مجده و جماله و هيكل النور ذاته و سراجه انا كل بكل موقنون.»

بعد به فارسى نوشته اند به اين مضمون بر يكى از دوستان به خط خودشان اين نوشته را هم نوشته ام ارسال داشتم به نظر شما برسد بعد هركس بخواهد مراتب عبوديت و مقامى را كه نفس در هر آن و هر ساعت بايد از آن غافل نشود در اين نوشته بايد نظر كند يعنى خود قارى در همان رتبه باشد و الا از حق محسوب نيست. ابداً ابداً زيرا كه عبد هميشه بايد در مقام انقطاع و معارج فناسير نمايد كه همان رتبه بقاء باللَّه است به قول مردم هرگز اين بنده دوست نداشتم كه چنين نوشته ها و يا چنين مكاتيب نوشته شود بارى

ص: 308

لابد شدم اگر به قزوين مصلحت بدانيد خدمت جناب آقا سيدهادى بفرستيد كه ايشان به جناب حاجى شيخ و غيره القاء نمايند كه شايد اين حرف ها تمام شود اگر چه همه اين حرفها معدوم و مفقود است.»

2- «از زبان پدر بزرگوارت بگويم آثار قدرت و جلالت آن شخصى را كه به او كافر شده ايد كراراً و مراراً سراً و جهاراً ليلا و نهاراً در خلأ و ملأ گفته كه اگر ميرزا آقا خان صدر اعظم مى گويد كه سيد باب در حوزه درس حاجى سيد كاظم رشتى حاضر مى شده و اتخاذ بعضى مطالب از او كرده و درك معانى برخى از احاديث مشكله غير منحله از او نموده كه به اين سبك و طرز آياتى بديع آورده است اينكه مى گويند درس نخوانده دروغ است من ميخواهم دست اين برادر كوچك خودم را كه او مى داند درس نخوانده و معلمى نداشته و از قواعد عربيت و لسان آيات بكلى بى بهره بوده بگيرم و پيش او ببرم و بگويم اى بى انصاف از حق بى خبر اگر مى گوئى سيد باب درس خوانده و در مجلس درس حاجى سيد كاظم حاضر مى شده تو مى دانى كه اين يحياى ما درس نخوانده و معلمى نداشته عربى سهل است عبارات عجمى و فارسى را صحيحاً ياد نگرفته است.

حال ببين بروز جلوات و ظهور تجليات الهى را در او كه آيات بينات و انوار با هرات علم و حكمت كه از تلاطم امواج بحر فطرت او چگونه ظاهر و هويدا و آثار عظمت و قدرت پروردگار را كه از كلمات طيبات او چسان كون و مكان را احاطه كرده كه كل من على الارض از اتيان به مثل آيه اى از آيات او عاجز و قاصرند و تمام دانشمندان و حكماى زمان سر تسليم و انقياد در خط اطاعت او نهاده اند. مجملا اين است فرمايشات پدر بزرگوارتان.»

3- عباراتى را كه خود ايشان يعنى والد ماجد آن نور چشم با نهايت خضوع و عبوديت نوشته اند و در خطبه صلوات بعد از شهادت نوشته:

و ان طلعة النور سلطان الظهور فى الاحديات و الصمديات

و در آخر خطبه مذكور به يكى از شهداى منصوبه از جانب حضرت ثمرة نوشته اند:

«قل يا اهل الملأ ان تريدون ان تلاقوا طلعة اللَّه فانظروا الى طلعة النور و ان ذلك موهبة لكم ان كنتم مؤمنين. تا آنجايى كه مرقوم داشته: هنيئاًلك يا حبيب بما شربت رحيق المختوم

ص: 309

من يد سلطان حق مكين هو الذى احد من بين الناس و جعلك شهيداً للعالمين و ان ذلك لرحمة من لدنه عليك و على عباده المخلصين ثم اعمل كل ماوصاك اللَّه فى كتاب القبل به ولاتكونن من الخائفين و أنه هوالحق المقتدر على مايشاء و انه سلطان حق عظيم.

تا آنجا كه نوشته اند: ثم اشهد بان كل الكلمات يرجع الى كلمة النور و انا كل به راجعون و من قال غير هذافعليه لعنة اللَّه و انابرى ء منه و ما أنا من المشركين و انى مع تلك الكلمات لمعدوم عند حرف من كتاب اللَّه العزيز الحكيم و كيف ينبغى لأحد ان يدعى الامر لافور بك الاالقوم المفسدون و السلام عليك و على من معك فى صراط عزيز حميد».

4- «به جمعى ديگر بعد از فقراتى چند نوشته به هر حال اين ايام رضاى ايشان محبوب است و كل در قبضه قدرت اسيرند مفرى براى نفسى نيست و امر اللَّه را به اين سهلى ندانندكه هر كس هوسى در او باشد اظهار نمايد حال از اطراف چندين نفس همين ادعا را نموده اند زود است خواهند ديد كه شجره استقلال به سلطان جلال و مليك جمال خود لم يزل و لايزال باقى خواهد بود و كل اينها مفقود بل معدوم كان لم يكن شيئاً مذكوراً خواهند گرديد انا للَّه و انا اليه راجعون انتهى فيا سبحان اللَّه»

5- «رقعه اى است به جناب حاجى سيد محمد شهيد نوشته اند و آن رقعه اين است فداى وجود مبارك سركاران عبدكم الذى فى ظلكم يناديك بلسان النمليين و يرجومن بدايع فضلك لانك انيس المكروبين و يقول نعماً لك بما شربت عن كأس المقربين و على الذين كانوا معك عبادالمقدسين كسى كه در حق يكى از شهداى حضرت ثمره چنين خاضع باشد بديهى است كه چقدر در حق خود حضرت اظهار عبوديت مى كرده».

6- نوشته اى است كه ميرزا جواد خراسانى از روى اونوشته حاشيه آن سواد جناب ابوى فقراتى به خط خود نگاشته اند و الان موجود است محض استحضار اهل انصاف و دانش بعضى از آن را مى نگارد هو العلى الاعلى جوهر تسبيح و سازج تقسيس سلطان بديع منيع قيومى را سزاست كه از رشحات طفحات ابحر عنايات و مكرمت خود هويات موجودات و كينونيات ممكنات را از ذلت عدم و نيستى بر عرش عزت و هستى جالس فرمود به اسرافيل قدرت سلطنت و نفخه حيات را بر اجساد و جواهر مجردات و سوازج

ص: 310

مشهودات دميد و مزاياى لطايف معلومات امكان را از بدايع لمعان انوار رحمت بالغه خود منور نمود و نفايس طرائز مجردات اكوان را از افق جمال مستشرق و هويدا ساخته تا جميع ذرات مخلوقات از افق سموات عاليات الى ارض مربوبات شهادت دهند بر اينكه او است سلطان وجود در اعراض ممكنات و او است مليك مقصود در هويات معلومات- تا آن جا كه نوشته اند و بعد طمطام رأفت كبرى به جوش آمد و قمقام عنايت عظمى در خروش ابحر فضل به تلاطم آمد و انهر جود بطماطم تا اينكه قميص جلال را از طلعت جمال برداشت فوراً مرآت قدوسيه ازليه و بلوريه صمديه نوريه و جوهر وجود و مجرد شهود علم هستى بر افراخت و غطاء نور ربانى از طلعت احدانى كشف نمود تا اينكه مبشر باشد از هوية نور و وجهه ظهور و نقطه اى احديت در اعراش طور كه جميع من فى الملك مترصد امراللَّه وطلعة اللَّه باشند تا سراج ازليه قدسيه از زجاج افئده ى عباد مستضى ء شود و مصباح نوريه صمديه در پيشگاه صدور ناس مستنير گردد كه مستحكمى شوند از سلطان عماء و مستجلى شوند از مليك سناء قسم به جوهر سنا و بر نقطه امضاء و عرش قضاء كه جلوس آن نير اعظم اعظم است از آنچه در سموات و ارضين است اين نارى است كه به نفس مبارك در نفس خود موقد شد از غير آنكه مس كند او را نارى بلكه اين ظهور شمس عماء به خاطر احدى از مقربين و مخلصين ملاء اعلى نگذشته چنانچه نقطه اعلى و طلعه ابهى روح من فى اعراش الظهور فداه در حقشان مى فرمايد:

«لن تخبره الاخبار ولن تقدره الافكار و لن يبلغ الى بساط عزه اعلى جواهر افئدة الموحدون و لايصل الى ساحة قدسه ابهى مجرد عقول المقدسين مفخر ظهوراتند و مظهر شئونات من عنداللَّه خالق الارض و السموات متفردند از اشتباه و امثال و مقدسند از اشراك و اضلال سبحانه اللَّه».

از اين خيالات مفقوده معدومه و از اين بيانات خبيثه مردوده- تا آنجا كه مى نويسد:

جلوس سلطان ازلى را در اين چنين قوت و قدرت مشهوده مشاهده نمائيد كه اين است نتيجه اعظم و لطيفه افخم و دقيقه اقوم تا آنجا كه مى فرمايند سعى نمائيد كه از رضاى مباركشان غافل نشويد و از اوامر و نواهى ايشان باز نمانيد اين عبدفانى دانى قسم به خدا

ص: 311

كه خائف و متزلزلم كه چگونه از شرايط عبوديت برآيم و علم خدمت برافرازم در كل آن بركل ارض ساجدم طلعت مباركشان را و بكل لسان سائل و آملم رحمتشان را اشهد بانى ماخليت من ارض الاوقد وقعت وجهى عليها سجداللَّه المقتدر العزيز الحميد و ما تركت من لسان الا وقد ناديت بهاللَّه و كان اللَّه على ما اقول عليم نيستم مگر عبدذليل در ساحت قدسشان چشم هاى غافلين در خواب است و چشم اين بنده از خوف بيدار و منتظر رحمت است و جميع نفوس آرميده اند و اين جسد بر خاك ذلت افتاده مترصد عنايت است اين است كه در عرايض به ساحت اقدس ايشان عرض شده:

«سبحانك اللهم يا الهى ترى بان كل العيون نائمون على فراشهم عيون البهاء منتظرة لبدايع رحمتك و كل العباد مسترقدون على بساط عزهم و طلعة الرجاء على وجه التراب مشتاقة بطرائز رافتك سبحان اللَّه».

«مگر از براى عبد تلقاء ظهور وجودى است كه ذكر شود چه شأن است از براى عدم تلقاء مظهر آيات القدم و چه ذكرى است از فانى در عرش باقى و كجا است عبد مفقود در ساحت سلطان وجود و چه مقام است از براى مملوك نزد مالك يا از براى ذليل نزد عزيز يا از براى دانى نزد عالى بل استغفراللَّه از آنچه ذكر شده و مى شود كل معدوم صرفيم و مفقود بحت و لا نملك لانفسنا نفعاً و لاضراً ولا حيوة و لا نشوراً كل در قبضه قدرت اسيريم و در نزد غناى بحت فقير تا آنجا كه مى فرمايد اى اهل بيان يك توقع از شما دارم و استدعا مى نمايم ثم اقسمكم باللَّه المقتدر المتعالى المهيمن القيوم بأن لاتذكرونى لا بالحب و لا بالود و لا بالبغض ولابالكره گويا رضاى خدا هم در اين باشد وكفى باللَّه بينى و بينكم بالحق شهيداً ثم على وكيلًا- الخ آنچه در حاشيه به خط ايشان نوشته شده است.»

كتاب نور ارسال نشد با اينكه بسيار تأكيد و مبالغه شد اهمال نفرمائيد بسيار لازم است از براى كل اهل بيان جناب ملازمين العابدين صلوات اللَّه عليه بايدسعى بليغ در اتمام آن مبذول فرمايند.

«فورب السموات و الارض انه لكتاب عز محبوب و آيات مهيمن قيوم اكتبوه باحسن الخط على كمال ما انتم تستطيعون ان تكتبون ثم اقرؤها بالحب ان تحبون الى سموات الجذب تعرجون او الى عماأت القدس تصعدون والسلام و التكبير على

ص: 312

عباده المخلصون.»

7- «بالجمله وصيت نامه اى است از پدر بزرگوارت كه به لسان فارسى نگاشته اند لازم دانست كه براى بيدار شدن عباد اللَّه از خواب غفلت بنگارد و آن اين است وصيت مى نمايد اين ذره فانيه در هنگامى كه مقطع است از كل من فى الارض مشكل است به سلطان فضل و عدل و مليك جلال و صرف جمال پس بشنويد نداى مرا و قبول فرمائيد پند مرا اول شهادت مى دهد گوشت و پوست و دم و عظم و سر و شهود من بر اينكه سلطان بيان سرظهور و صرف بطون او است كه بر افراخت سموات بديع را به قدرت كامله خود و مزين فرموده او را به شمس جمال و نقطه اجلال و مقررداشت در او كواكب دريات و انجم لائحات تا دليل باشند بر سلطان احديت او و سبيلى باشند بر اظهار قدرت وهيمنت او نازل فرموده كتاب محكم و حكم معظم خود را و مقدر فرموده براى هر نفسى قسمت و نصيبى در كتاب خود و در ضمن هر حرفى خلقى مقدر فرموده كه اگر جميع اهل ارض جمع شوند كه نفسى از خلق او را منع نمايند قادر نيستند ارواح كل ممكنات را در هياكل كلمات به نفخه قدرت دميد از آنها الى مالانهاية سر امكان و اكوان دميده خواهد شد و خلق خواهند گرديد و لوان المشركين لكارهين هل يقدر احد ان يمنع حرفاً منها عن اهلها لافوربى و لوان الكل قادرين پس بشتابيد اى اهل بيان كه شايد در آن حديقه داخل شويد و از نعمت هائى كه در آن مقدر است مرزوق گرديد قسم به خدائى كه ساير فرمود اين شجره حزن را در اطراف و اكناف كه اگر وصف نمايم تفصيل يك طبقه از طبقات اولى كه مكنون است در بيان جميع من فى الارض متحير شوند الامن شاءربى و انتم فى الحين تقولون فورب السموات و الارض ما هذا الاخلق عظيم و حال اينكه اين عبد مسكين حرفى از آن را كماينبغى به سلطان عزه و ملك مجده احصاء ننموده فلتسرعن يا اهل البيان لعلكم تصطلون بما قدراللَّه لكم و لاتحرموا انفسكم ان انتم تعلمون.»

«و بعد شهادت ظاهر و باطن اين نقطه حزن آنكه اى قوم طلعت ازل سلطان است بر اهل سموات و ارض و اوست سر در كل كتب و او است مستسر در جمع صحف به او قائم است اركان بيان و به اسم او مستقر شده عرش جنان در هويت امكان و به او مرتفع

ص: 313

شد سموات على و به او ساكن است ارض بر عمود سنا من اطاعه نجى و من تخلف هلك بر كل اهل ارض از شرقها و غربها برها و بحرها سهلها و جبلها لازم و واجب است اطاعت ايشان به هر قسم كه رضاى مبارك ايشان است وكفى باللَّه و نفسه على الحق ما اقول شهيداً پس بشناسيد قدر اين طلعت باقى را اگر چه حق شناختن او ممكن نيست و لكن بر حد مكنت و استعداد شما از بحر جود خود عنايت مى فرمايد و خود را مى شناساند پس حق اين ايام را دانسته كارى نكيند كه از جميع رحمت كامله او محروم مانيد و ديگر استدعا مى كنم كه اين چند يوم كه از عمر شما باقى مانده با يكديگر در نهايت رأفت و رحمت رفتار و گذران نمائيد تا در سايه عنايت خاص مستريح و مسترقد باشيد كه آن است اصل در جميع اكوار و او است مقصود در كل ادوار و متمسك شويد به عزت عطوفت او و متوسل شويد به حبل عفو او بعد در كمال عز و سرور شايد بر غرف رحمت متكى و بر اعراش رفعت مستريح باشيد و هرگز كدورتى بر خود راه مدهيد كه مايه غفلت مى شود در كمال مودت ايام را بگذرانيد اسباب حزن را بالمره مرتفع نمائيد.

اوصيكم يا اهل البيت بأن تعلمن كل ماوصيناكم و لاتكون من الذين هم كانوا فى الارض مفسدون.

و از وصيت نامه عربى ايشان همين چند فقره آخر آنرا كه صريحاً در مطلب است مى نگارد: اوصيكم يا عباد بما وصيكم اللَّه من قبل الالواح عز مسطور ان اشهدوا فى افئدتكم بأن بقية اللَّه فى تلك الايام هى طلعة النور و بقية المنتظر الذى يظهر فى المستغاث حق لاريب فيها انا كل منتظرون الى ان قال ان الذينهم اعرضوا عن اللَّه ربك و يحرفون الكلم عن مواضعه فقد تولوا عن الصراط فمالهؤلاء من أمرواليك و اليك لايشعرون قل انه لصراط اللَّه فى السموات و الارض قدمروا عليها كل النبيين و المرسلين حين الذى انتم تغفلون ان اتقوا اللَّه و تتبدلوا النور بالظلمة و لااللؤلؤ بالحصاة و لاالصباح بالمساء.

بر سبيل جمله ى معترضه غافلين را ملتفت يك نكته دقيقه از اين وصيت نامه مى نمايد».

«و بقية المنتظر الذى يظهر فى المستغاث حق لاريب فيها اناكل منتظرون (نمى دانم با اين تصريح صحيح كه بقيه منتظرى كه در مستغاث كه دو هزار و يكسال ديگر است

ص: 314

ظاهر مى شود حق است بدون شك و ما همه منتظر ظهور او هستيم مقصود از از اين بقيه منتظر كيست اگر حضرت من يظهره اللَّه است پس ديگر اين ادعاى من يظهرى چيست و اگر ديگرى است پس او كيست فاعتبروا يا اولى الالباب.»

با اين همه تصريحات ميرزا حسينعلى، پس از بازگشت از كردستان، و دستيابى به موقعيت گذشته و تحكيم روز افزونى آن در ميان بابيان مقيم عراق، بطور جدى در صدد زمينه سازى براى اعلام داعيه جديدى را مورد توجه و نظر خاص قرار داد و به گفته ادوارد براون: «آقا ميرزا آقا جانى كاشانى كه بعدها كاتب آيات او و ملقب به جناب «خادم اللَّه» گرديد او را به شدت در اين خيال ترغيب و تحريص مى كرد و آثار اين ادعا روز به روز بر صفحات احوال بهاء اللَّه ظاهرتر مى شد. (1) و همين سوء نيّت هاى در باطن و حسن نيّت هاى در ظاهر بود كه بابيه در بغداد به سوى «نقض نص» وصايت على محمد شيرازى، و «كشف خدعه ها» ئى كه تا آن زمان سعى در استتار و اختفاء آن بود، حركتى جديد و در عين حال ضد خود، از خود بروز مى داد.

لوحى است از على محمّد شيرازى خطاب به ميرزا اسداللَّه ديان، كه بعدها مورد استناد ديان در ادعاى من يظهره اللهى او گرديد.

على محمّد شيرازى در اين لوح به او مى نويسد: الواح ابد را كه به انوار تجلّى خداوند زينت شده بود ديدم و شكر خدا را كه تو در عرفان پروردگارت به جايى رسيده اى كه جز خداوند كسى واقف بر آن نيست و ما پاسخ آنچه در الواح ذكر نموده بودى داديم و تو را ملكى قرار داديم كه آنچه را مرآت ازلى از مجليش حكايت مى كند خبر بدهى و ضمن تأكيد در مراقبت از او مى نويسد او و آثارى را كه مى خواهد بمردم برساند نيكو حفظ كند. و بازنگاه دارى وى و سپس حفظ نفس خودش را كه اندوهگين نشوند امر داده و مى گويد ادلاء خداوند را به نيكويى ياد كنند.

ص: 315

دوم) مقارن چنين جنب و جوش هائى كه از بى اساسى مبدأ و منشأى به نام دعاوى و پيشگويى هاى على محمد شيرازى سرچشمه مى گرفت، بنا به اشاره كليه كتب موثق بابى و «بهائى ميرزا اسداللَّه اصفهانى» ملقب به «ديان» (1) و پس از وى «ميرزا عبداللَّه غوغا» سپس «حسين ميلانى» معروف به «حسين جان»- آنگاه شخص اعمى «كاشانى» و از پس او «سيد حسين هنديانى» سپس ميرزا «محمد نبيل زرندى» دعوى من يظهره اللهى كردند (2) تا آنجا كه به گفته شيخ احمد روحى و آقاجانى كرمانى در كتاب: هشت بهشت:

كار به جائى رسيد كه هر كس با مدادان از خواب پيشين بر مى خاست تن را به لباس اين دعوى مى آراست. (3)

حسينعلى ميرزا، با همكارى صبح ازل و بعضى از قدماى بابيه، توانست در زير پوشش دفاع از صبح ازل و نص على محمد شيرازى به وصايت او مدعيان من يظهره اللَّه را سركوب كند.

ميرزا اسد اللَّه تبريزى ديان را كشته و به تصريح گوبينو او را در شط العرب غرق كردند و بعضى از مدعيان در خفا با حسينعلى ميرزا توافقى كردند و آتش دعاوى را تا دسترسى به وعده هاى داده شده، زير خاكستر نهادند در حالى كه حسينعلى ميرزا به گفته احمد كسروى: «رفتارش همان مى بود و رميدگى ميانه او با ميرزا يحيى و سران بابى از ميان برنمى خاست. (4)

بدين منوال، ميرزا حسينعلى به گفته شيخ احمد روحى: «چون اوضاع را بدين گونه هرج و مرج ديد مصلحت وقت در آن يافت كه خود اين دعوى را ساز كند، از هر جهت خويش را از اين اشخاص پيش و بيش مى ديد.» (5) از اين رو در جهت تدارك مقدمات مقصود طبق تصريحات موجود در لوح ابن الذئب (6) كوشيد تا آنچه از آثار و نوشته هاى

ص: 316

باب در دسترس بابيان بود، جمع آورى كند. تا پس از در اختيار گرفتن و بررسى و مطالعه آنها راه اعلام من يظهره اللهى را با حذف و انتخاب آثار باب هموار سازد.

بدين جهت پس از دستيابى به مقدارى از آنچه كه در انتظارش بود، بسيارى از نوشته هاى خود را در زمينه هاى وقايع و عقايد بابيه، چون سست و مفتضح و كاملًا مغاير به نظر رسيد در شط دجله از بين برده بعدها شوقى افندى در كتاب: قرن بديع ضمن تأييد چنين عملى از جانب حسينعلى ميرزا نوشت: صدها هزار بيت از آيات كه از سماء مشيت رب البينات نازل و اغلب به خط مبارك تحرير يافته بود حسب الامر در شط زوراء ريخته محو گرديد. (1)

در واقع تصريح شوقى افندى مبين اين است كه بهائيان معتقدند آيات نازل شده از جانب خداوند! چون به درد كسى نمى خورد، توسط حسينعلى ميرزا محو و نابود گرديد؟!

در حالى كه دقيقاً معلوم و هويداست كه حسينعلى ميرزا دست به نگارش مطالبى زده بود كه پس از دستيابى به آثار على محمد شيرازى آنها را قابل ارائه ندانسته و به زعمش با زمينه سازيهاى او براى ادعاى من يظهره اللهى مغاير و به محو آنها دستور داده است.

اتخاذ چنين مقدماتى از يك سوى و از سوى ديگر روى به تزايد نهادن كشاكش ها در ميان بابيه و گسترش دامنه اختلافات آنان با شيعيان عراق چنين گروهى فرارى و تبعيد شده در نهايت و دست آخر به تحكيم موقعيت حسينعلى ميرزا به عنوان حلال مشكلات و مدافع منافع بابيان مى انجاميد.

از اين روى پس از اطلاع از توافق سفير ايران در بغداد و حكومت عثمانى مبنى بر اخراج بابيان از عراق عرب و اعزام آنان به «اسلامبول» در «باغ نجيبيه» بغداد، كه بعدها در لسان بهائيان به باغ رضوان مصطلح گرديد زمزمه ادعاى من يظهره اللهى را به گوش مريدان نزديك خود رسانيد و به زعم شوقى افندى مأموريت مقدس و مهيمن خويش را

ص: 317

به اصحاب و احباب اعلام فرمود. (1) ولى چنين ادعائى را اعلان عمومى نكرد. تا اينكه جماعت بابيان به اسلامبول تبعيد و از آنجا با صلاحديد حكام عثمانى به «ادرنه» يا باصطلاح بهائيان «ارض سر (2)» فرستاده شدند.

از اين رو است كه شوقى افندى: «دعوى من يظهره اللهى حسينعلى ميرزا در باغ رضوان را مقدمه اعلان عمومى امراللَّه و ابلاغ كلمة اللَّه دراض سر (3) تلقى كرده است».

بدين لحاظ بهائيان، ادعاى من يظهره اللهى حسينعلى ميرزا را در دو مرحله ثبت كرده اند:

مرحله اول: «بطور خصوصى در ماه دوم از بهار سال 1280 ه ق، در باغ

ص: 318

رضوان بغداد.

مرحله دوم: به صورت اعلان عمومى، در سال 1283 ه ق در شهر ادرنه، در حالى كه حسينعلى ميرزا پنجاه ساله بود. (1)

حسينعلى ميرزا با كوشش هاى مداوم، مبنى بر مخفى كردن صبح ازل و به دست گرفتن كارهاى بابيان مقدمات چنين دعوتى را فراهم كرده بود و حتى قبل از اعلان عمومى دعوت در همان ايامى كه بابيان را از بغداد كوچ مى دادند به تصريح شوقى افندى صبح ازل پس از ملاحظه نفوذ و احترام بابيان به برادرش حسينعلى ميرزا به سيد محمد گفته بود: اگر من خود را از انظار ناس مختفى نساخته و پيوست خويش را ظاهر نموده بودم اكنون اين افتخارات كه درباره ايشان رعايت مى شود در حق من نيز منظور مى گرديد». (2)

چنين بيانى كه مورد تأييد شوقى افندى نيز قرار گرفته است، مبين اين است كه حسينعلى ميرزا از مخفى كردن صبح ازل به نحو دلخواه توانسته است، بهره بگيرد و به گفته كسروى: «برخى از سران بابى را به سوى خود كشانيده، از آن سو نيز بابيانى كه در ايران مى زيستند نامه نويسى ها كرده زمينه براى خود آماده گردانيده بود». (3)

ص: 319

با اين همه حسينعلى ميرزا، نيازمند كسب دلائل و مداركى بود كه بتواند دعوى خود را بر آن بيان استوار سازد در حاليكه نمى دانست كه دسترسى او به دلائل موجه به اثبات بى پايگى هر چه بيشتر عقايد على محمد شيرازى منتهى و به آشكار گشتن خدعه هاى در پس پرده مى شد.

پيداست كه صبح ازل و بعضى از قدماء عوام بابيه در برابر او قد افراشته و با آگاهى به بى پايگى چنين ادعاهائى كه در حقيقت ارضاء شهوت رياست و جاه طلبى است و لازمه آن نقض نص وصايت و جعل دلائل و تفسير در واقعيت هاى تاريخ بابيه بود منازعه و مخالفت را پيشه خود ساختند.

در مقابل ميرزا حسينعلى در ايام اقامت در ادرنه عكا، كتابى به نام بديع (1) تأليف مى كندكه در واقع مدافعات او در برابر مخالفت ها و مخالفين است، كتابى كه به عقيده مؤلف مى بايست نام آن را كشف خدايع بناميم.

با توجه به اينكه بعدها جانشينان ميرزا حسينعلى و ديگر زعماى محافل بهائى در اثبات دعاوى ميرزا حسينعلى و حفظ مسلك بهائى قلم فرسائى هائى در اين خصوص كردند لازم است كه در بررسى محتواى بديع و چگونگى بالا رفتن پرده هاى حجاب آنها را مد نظر آوريم.

ابتداء بهائيان براى برداشتن بزرگترين مانع بر سر راه دعوى حسينعلى ميرزا چاره اى جز اين نداشتند كه به نحوى از انحاء نصوص وصايت كه در شأن صبح ازل از جانب على محمد شيرازى صادر شده بود مورد تعبير و تأويل قرار دهند و حقيقت امر را وارونه و واژگونه نمايند!

بدين خاطر مسئله نامه هاى صبح ازل به على محمد شيرازى و پاسخ هاى على محمد شيرازى به صورت الواح متعدده و ارسال آخرين آثار و مهر و قلمدان خود به سوى صبح ازل و كاغدى كه به خط و مهر خود تصريح به جانشينى صبح ازل مى كند و

ص: 320

همه وقايع و مداركى كه 18 سال بابيان بر اساس آنها تن به پيروى از صبح ازل داده و تمامى آثار موجود در طول سالهاى مذكور دلالت بر زعامت صبح ازل مى كند بهائيان و حسينعلى ميرزا ملقب به بهاء چنين قلب حقيقت نمودند تا ناهموارى هاى راه من يظهره اللهى را به زعم خود و به قيمت اثبات ابطال تمامى دعاوى على محمد شيرازى و روابط و مكاتبات 18 ساله بابيان هموار سازند:

1- عباس افندى در كتاب: مقاله شخصى سياح مى نويسد:

«بعد از فوت خاقان مغفور محمد شاه رجوع به طهران نموده و در سر مخابره و ارتباط با باب داشت و واسطه اين مخابره ملا عبدالكريم قزوينى شهير بود كه ركن عظيم و شخص امين باب بود و چون از براى بهاء اللَّه در طهران شهرت عظيمه حاصل و قلوب ناس به او مايل، با ملاعبدالكريم در اين خصوص مصلحت ديدند كه با وجود هيجان علماء و تعرض حزب اعظم ايران و قوه قاهره امير نظام باب و بهاء اللَّه هر دو در مخاطره عظيمه و تحت سياست شديده اند پس چاره بايد نمود كه افكار متوجه شخص غائبى شود و به آن وسيله بهاء اللَّه محفوظ از تعرض ناس ماند و چون نظر به بعضى ملاحظات شخص خارجى را مصلحت ندانستند قرعه اين فال را به نام برادر بهاء اللَّه ميرزا يحيى زدند بارى به تأييد و تعليم بهاء اللَّه او را مشهور و در لسان آشنا و بيگانه معروف نمودند و از لسان او نوشتجاتى بحسب ظاهر به باب مرقوم نمودند و چون مخابرات سريه در ميان بود اين رأى را باب به نهايت پسند نمود بارى ميرزا يحيى مخفى و پنهان شد و اسمى از او در السن و افواه بود و اين تدبير عظيم تأثير عجيب كرد كه بهاء اللَّه با وجود آنكه معروف و مشهور بود محفوظ و مصون ماند اين پرده سبب شد كه كسى از خارج تفرس ننمود و به خيال تعرض نيفتاد تا آنكه بهاء اللَّه به اذن پادشاهى خارج از طهران و مأذون سفر عتبات عاليات شد چون به بغداد رسيد و هلال ماه محرم سنه شصت و نه كه در كتب باب به سنه بعد حين تعبير و وعده ظهور حقيقت امر و اسرار خويش نموده از افق عالم دميد از قرار مذكور اين سر سربسته ميان داخل و خارج مشهود گشت بهاء اللَّه به استقامت عظيمه در ميان ناس هدف سهام عموم شد و ميرزا يحيى در لباس تبديل گاهى در نواحى وضواحى بغداد به جهت تستر به بعضى حرف مشغول و گاهى در نفس بغداد به لباس

ص: 321

اعراب بسر مى برد ...» (1)

و سپس در ذكر وقايع ادرنه، كه با اعلان عمومى حسينعلى ميرزا نزاع دو برادر به اوج خود رسيد، عباس افندى چنين مى نويسد: «و چون بهاء اللَّه با علما و فضلا و بزرگان اركان ملاقات مى نمود وصيت و شهرتى در روميلى حاصل نمود خلاصه اسباب آسايش فراهم شد و خوف و خشتى باقى نماند در مهد راحت آرميدند و اوقاتى به آسودگى مى گذرانيدند كه سيد محمد نامى اصفهانى يكى از اتباع با ميرزا يحيى طرح آميزيش و الفتى ريخت و اسباب صداع و كلفتى گشت يعنى راز نهفته آغاز نمود و به اغواى ميرزا يحيى قيام كه ذكر اين طايفه در جهان بلند و نامشان ارجمند گشته خوف و خطرى باقى نماند و بيم و حذرى در ميان نه از تابعى بگذر تا متبوع جهان گردى و از تحت الشعاع خارج شو تا مشهور آفاق شوى و ميرزا يحيى نيز از قلت تأمل و تفكر در عواقب و كم تجربگى مفتون اقوال او شد ومجنون احوال او اين طفل رضيع شد و آن ثدى عزيز گشت.»

«بارى بعضى از رؤساى اين طايفه آنچه نصيحت نوشتند و دلالت بر طريق بصيرت

ص: 322

نمودند كه سالهاى سال پرورده آغوش برادرى و در بستر راحت آرميده و سرور اين چه ظنون است كه از نتايج جنون است تو به اين اسم بى رسم كه نظر به ملاحظه و مصلحتى وضع شده است مغرور مشو و در نزد عموم خويش را مذموم مخواه پايه و مايه تو منوط به كلمه و علو و سموت نظر به محافظه و ملاحظه بارى آنچه نصيحت بيشتر نمودند تأثير كمتر يافت و هر چه دلالت كردند مخالفت را عين منفعت شمرد و بعد آتش حرص و طمع افروخته شد با وجود آنكه به هيچ وجه احتياج نبود و رفاهيت حال در نهايت كمال در فكر معاش و شهريه افتادند و بعضى از متعلقات ميرزا يحيى به سرايه رفتند و استدعاى اعانت و عاطفت نمودند و چون بهاء اللَّه اينگونه اطوار و احوال از آن مشاهده كرد هر دو را از خويش دور و مهجور نمود.»

«پس سيد محمد به جهت اخذ شهريه به اسلامبول توجه نمود و باب تكدى باز از قرار مذكور اين فقره سبب حزن اكبر شد و علت قطع مراوده و در اسلامبول نيز بعضى روايات خودسرانه نمود از جمله گفته آن شخص شهير كه از عراق آمده است ميرزا يحيى است بعضى ملاحظه نمودند كه اين خوب اسباب فسادى است و وسيله ظهور عناد به ظاهر تقويت او نمودند و آفرين گفتند و تشويق و تحريص كردند كه شما خود ركن اعظميد و ولى مسلم به استقلال حركت كنيد تا فيض و بركت آشكار گردد درياى بى موج صيت ندارد و ابر بى رعد باران نبارد.»

«بارى به اين گونه گفتار آن بيچاره گرفتار رفتار خويش شد و ترهاتى بر زبان راند كه سبب تشويق افكار گشت رفته رفته آنان كه تحريك و تشويق مى نمودند در گوشه و كنار بلكه در دربار بدون استثناء بناى تشنيع بليغ نمودند كه بابيان چنين گويند و چنان روايت كنند و رفتار چنان است كه گفتار چنين اين گونه فساد و فتن سبب شد و امور مشتبه گشت و ديگر بعضى اوهامات ظهور يافت كه الجازات ضروريه گمان شد و مصلحت نفى حضرات به ميان آمد و بغتتاً امر وارد و بهاء اللَّه را از رو ميلى حركت دادند.» (1)

2- شوقى افندى، در كتاب: قرن بديع صفحات (223- 228) ازجزءدوم، به ريشه هاى اختلاف مدعيان من يظهره اللهى و برادران ناتنى از ديدگان بهائيان چنين اشاره مى كند:

ص: 323

«علت اصلى اين نفاق و شقاق تحركات و دسائس مستمر سيد محمد اصفهانى بود.

اين ابليس پرتدليس و وسواس خناس كه بر خلاف رضاى مبارك با مهاجرين به اسلامبول و ادرنه وارد گرديد در اين هنگام به جميع قوى قيام نمود و به نهايت مكر و دهار، متشبث شد تا لواى مخالفت را عليه جمال قدم جل ذكره الاعظم برافرازد و كار لجاج و معاندت را به سرحد كمال رساند.»

«ميرزايحيى از حين معاودت حضرت بهاءاللَّه از سليمانيه يا در زاويه خمول خميده و يا در مواقع احساس خطر به امكنه مأمونه مانند حله وبصره پناهنده مى شد و از بيم جان در خلف استار مخفى مى گشت وقتى بالباس تبديل به شهر اخير فراركرد و به عنوان يك نفر يهودى بغدادى به كفش فروشى مشغول شد و به قدرى خوف و رعب اركان وجودش را احاطه نمود كه به اتباع خود اعلام كرد هر كس مدعى شود كه وى را ديده و يا صدايش را شنيده است اورا تكفيرخواهدكرد، مشاراليه چون برتصميم دولت نسبت به انتقال هيكل مبارك به اسلامبول اطلاع يافت بدواً خود را در باغ هويدر در حوالى بغداد پنهان نمود و در اين انديشه بود كه در صورت امكان به حبشه يا هندوستان يا نقطه ديگرى متوارى گردد ليكن بعد بدون توجه به رأى و اراده وجود اقدس كه امر فرموده بودند به شطر ايران عزيمت و درآن خطه به انتشار آثار مبارك حضرت نقطه اولى مبادرت نمايد حاجى محمد كاظم نامى را كه شباهت صورى به وى داشت به دارالحكومه فرستاد تا تذكره اى به نام ميرزا على كرمانشاهى براى او اخذ نمايد سپس بغداد را ترك گفت و كتب و آثار مباركه را در آنجا باقى گذاشت وبا لباس مبدل به معيت يك نفر عرب بابى موسوم به ظاهر به موطن عزيمت كرد ودر آنجا به قافله مهاجرين كه به جانب اسلامبول حركت مى كردند ملحق شد».

«ميرزا يحيى چون تعلقات قلبيه اصحاب را درباره هيكل مبارك حضرت بهاءاللَّه احساس نمود و بر مراتب توجه و احترام طائفين حول نسبت به آن مظهر احديه واقف گرديد و شهرت و معروفيت برادر بزرگوار خويش را در بغداد وبعد در سفر اسلامبول و طى معاشرت آن وجود اقدس با بزرگان و اولياى امور ادرنه به رأى العين ملاحظه كرد و شواهد شهامت و لياقت و استقلال آن وجود مبارك را در سكنات و روابطشان با مصادر رسميه و مقامات عاليه در مقر خلافت بى ستر و حجاب مشاهده نمود در حسد شديد

ص: 324

افتاد و از نزول آيات كه چون امطار ربيعى از كلك اطهر منهمر و جارى بود متغير گرديد و سخت برآشفت اين بود كه در قبال تلقينات و اغوائات سيد محمد دجال امر حضرت بهاء اللَّه كه وى را به احراز مقام رياست و قيادت مطلقه حزب بابى تشويق و تحريص مى نمود تسليم گرديد و از آن شيطان پرتدليس و تزوير فريب خورد به همان قياس كه محمد شاه در قبال القاآت و تلبيسات حاجى ميرزا آقاسى دجال و در بيان اغوا گرديد و راه غفلت و ضلالت پيموده آنچه رؤساى اين طايفه نصيحت نوشتند و وى را به رعايت حكمت و سلوك در طريق بصيرت دلالت نمودند اعتنا نكرد و مواعظ و مراحم جمال اقدس ابهى را كه سيزده سال از او بزرگتر و از ايام صباوت وى را در ظل قباب عزت و جناح فضل و مكرمت خويش حفظ و تربيت فرموده بودند ناديده انگاشت و از اغماض و عطوفت آن بحر كرم سوء استفاده نمود.

چه بسا از اوقات كه هيكل مبارك بر جنايات و اعمال سفيهانه اش پرده ستر و عفو كشيدند و چه بسيار از دفعات كه عماء و غفلت اورا به ديده اغماض نگريستند و خجلت و انفعالش را در بين خلق نپسنديدند ولى آن ناقض عهد على اعلى كه حس حسد و خود خواهى و حب رياست و جاه طلبى او را آرام نمى گذاشت به مخالفت برخاست و به غل و بغضائى ظاهر گرديد كه شبه و مثل آن در عالم ابداع متصور نه و با ارتكاب اين اعمال ديگر جاى صبر و شكيبائى خالى نماند و مجال ستر و اغماض باقى نگذاشت.»

«ميرزا يحيى كه در اثر معاشرت و مصاحبت مستمر با سيد محمد آن مظهر جنايت و آز و معدن شقاوت و تزوير فاسد و تباه شده بود در ايام غيبت حضرت بهاء اللَّه از بغداد و حتى پس از معاودت وجود مبارك از سليمانيه اعمال و افعالى مرتكب گرديد كه تاريخ امر را لكه دار نمود از جمله به تصحيف و تحريف كلمات الهيه مشغول شد و در مضمون اذن كلمات مجعوله اى وارد نمود و مدعى مقام الوهيت و ربوبيت گرديد و بيانات عاليه طلعت اعزاعلى را با عبارات خود منضم ساخت و خود و اولاد و احفادش را وصى و خليفه آن حضرت معرفى نمود پس از شهادت آن مظهر احديه آثار تردد و تزلزل از وى ظاهر گرديد و حكم قتل جميع مراياى بيان را كه خود در زمره آنان محسوب مى شد صادر نمود و به علت حسد و بدخواهى كه نسبت به مقام جناب ديان داشت به قتل آن

ص: 325

مخزن امانت حضرت رحمن قيام كرد و در غيبت مبارك به هدم دم جناب ميرزا على اكبر ابن عم حضرت نقطه اولى اقدام نمود و اقبح و ارذل از جميع اين حركات خيانت عظيمى بود كه در همان اوان نسبت به عصمت حضرت اعلى مرتكب گرديد و دست تصرف در حرم رحمانى بگشود اين اعمال و افعال شنيعه منكره بطورى كه جناب كليم شهادت داده و نبيل در تاريخ خويش مذكور داشته چون با اقدامات و حركات بعدى وى در ارض سر منضم گرديد پرده از قبايح اعمالش برداشته شد و سرنوشت او محتوم و مقدر گرديد.

يك سالى بيش از ورود به ادرنه نگذشته بود كه ميرزا يحيى براى احياى خلافت مجعول و تثبيت رياست موهوم و از دست رفته خويش به دست و پا افتاد و در مخيله خود خيالات شيطانى بپرورانيد تا به اجمال قدم و اصحاب آن حضرت را مسموم نمايد.»

3- ورقه عليا، دختر حسينعلى ميرزا، مسئله وصايت صبح ازل و دلائل دعاوى حسينعلى ميرزا را براى بلانفيلد چنين تعريف مى كند:

«و ميرزا يحيى (صبح ازل) برادر ناتنى كوچك بهاءالدينى همان موقع ... به بغداد وارد شد ... او بعد قضيه سوء قصد به شاه از راه مازندران فرار كرده بود زيرا فكر مى كرد بغداد محل امن ترى خواهد بود .... ميرزا يحيى كه شخصى بود مشحون از غرور و نخوت و حسادتى شديد و وحشيانه نسبت به بهاء اللَّه داشت ... مدعى شد كه رياست بابيان متعلق به او بوده زيرا حضرت باب او را به جانشينى خود منصوب نموده است ... يكبار ميرزا حسينعلى نورى به تقاضاى برادر ناتنى جوانش كاغذى به باب نوشت زيرا او شخصى بود بسيار بى سواد و نمى توانست خود چيزى بنويسد ... باب در جواب مخاطباً به اين جوان او را مرآت خواند و از اين پس صبح ازل اين لقب مرآت را به عنوان اينكه لقبى اعطائى خاص او مى باشد به خود بسته و خويش را بدان نام مى خواند در حالى كه اگر اين عنوان عنوانى عمومى براى كليه بهائيان نبوده باشد حداقل قضيه آن است كه بسيارى از بابيان بدين لقب مخاطب گشته بودند ... باب چنين انديشيد كه نقشه اى براى حفظ بهاء اللَّه طرح نمايد تا او را تاميقات معين در پس پرده محفوظ دارد تا از شناسائى عامه مصون ماند زيرا اگر قبل از آماده شدن زمينه، نداى اينكه اوست من يظهره اللَّه منتشر مى شد قطعاً دشمنان بر اعدام و نابود كردن نامبرده توطئه مى چيدند و امر اعظم بدين جهت استقرارش دچار وقفه و تأخير مى گرديد ... و باب كليه نوشتجات خود را به

ص: 326

انضمام آخرين لوحش كه طى آن ميرزا حسينعلى را مكرر در مكرر به عنوان من يظهره اللَّه اشاره و در همان لوح لقب بهاء اللَّه را به او اعطا نموده (1) به امين خود (ميرزا عبدالكريم قزوينى) و همچنين قلمدان و مهر مخصوص خود را نيز بدين مؤمن مخلص خود مى دهد تا آنها را چنانچه واقعه اى براى او رخ دهد شخصاً و بدست خويش به ميرزا

ص: 327

حسينعلى نورى بدهد اين مأموريت با كمال صداقت و امانت توسط ميرزا عبدالكريم قزوينى انجام و اين اشياء نفيس تا ايام ادرنه در اختيار بهاءاللَّه باقى بود در اين موقع صبح ازل درخواست كرد كه به او اجازه داده شود تا اين آثار را ببيند و بهاء اللَّه موافقت نمود و لكن ديگر اين آثار مرجوع نگرديدند صبح ازل آنها را نزد خود نگاهداشت تا داعيه رياست خود را بر بابيان بدين وسيله تأييد و چنان وانمود كند كه باب آثار مذكور را بدو داده است. (1) .. صبح ازل از اين طريق مى خواست انظار مردم را به خود جلب نمايد .... تنها خودخواهى او بود كه او را وادار به داعيه رياست بابيان مينمود يعنى آن چنان مقامى كه نفس او بطور خنده آورى نالايق بوده هم از لحاظ اينكه طبعاً واجد شرايط لازمه نبوده و هم از لحاظ اينكه تجربيات كافى نداشته و اصولًا از لحاظ صفات لازمه نيز شخصى ضعيف و بى هوش و بى استعداد و علاوه بر كثرت سستى و مهملى مردى خائف و جبون بود بابيان بطور كلى ندرتاً توجهى به ادعاى صبح ازل ابراز مى داشتند و مؤمنين

ص: 328

حقيقى او را جوانى جاهل و مغرور و ادعايش را بسى بى معنى و مهمل تلقى نموده و تنها متوجه عظمت بهاء اللَّه بودند وقتى صبح ازل وارد بغداد شد سعى كرد كه دوستان او را به عنوان رهبرخود بشناسند ولى آنان اندك توجهى بدو ننموده و به خيالات غرورآميز او مى خنديدند او مدعى بود كه جمال مبارك (بهاء اللَّه) مردم را مانع هستند كه مقام او را بشناسند بالاخره پدرم تصميم گرفت چندى بغداد را ترك گويد.» (1)

4- نبيل زرندى، در صفحات 442 الى 523 مسئله جانشينى صبح ازل را چنين توصيف مى كند: «وقتى كه سياح مى خواست از طهران برود حضرت بهاء اللَّه به اسم ميرزا يحيى مراسله اى مرقوم فرمودند و به سياح دادند پس از چندى ورقه اى به خط حضرت باب ميرزا يحيى را امر كرده بودند كه در ظل حفظ وصيانت حضرت بهاء اللَّه درآيد و در سايه تعليم و تربيت آن بزرگوار قرار گيرد مغرضين بيان بعدها اين لوح مبارك را تغيير دادند و آن را دليل صدق گفتارهاى خويش و دعاوى مبالغه آميز خود نسبت به ميرزا يحيى قرار دادند با آنكه در اصل بيان مبارك كوچكترين اشاره اى هم به مقام موهومى كه ميرزا يحيى و اتباعش قائل بودند وجود نداشت ....» (2)

«چهل روز پيش از آنكه مأمورين مزبور به چهريق وارد شوند حضرت باب جميع الواح و نوشتجات خود را جمع آورى فرمودند و همه را به ضميمه قلمدان و انگشترهاى عقيق و مهرهاى خود را در جعبه نهادند و به ملاباقر (3) حرف حى دادند و به ضميمه نامه اى به عنوان ميرزا احمد كاتب كه كليد جعبه را هم در نامه گذاشته بودند به ملا باقر سپردند و فرمودند اين امانت را درست نگاهدارى كن آنچه در اين جعبه قرار داده ام اشياء مقدس و نفيسى هستند غير از ميرزا احمد نبايد كسى از محتويات اين جعبه را بگشايد ميرزا احمد هم بر حسب درخواست عظيم جعبه را باز كرد اشيائى كه در ميان

ص: 329

جعبه بود همه را زيارت كرديم!.

از تأمل و دقت در اقوال مذكور، مى توان نتايج زيادى را استنباط و استخراج نمود.

ولى آنچه كه به ضرورت مى بايست، پژوهندگان با آنها در رابطه با مباحث فصول گذشته مورد توجه قرار دهند، ذيلًا و به اجمال اشاره مى كنيم:

1- كلّيه نامه هاى ارسالى صبح ازل به على محمد شيرازى جعلى بوده است!

2- كليه وصاياى على محمد شيرازى مبنى بر جانشينى صبح ازل دروغ و جعلى بوده است!

3- ميرزا حسين، صبح ازل را به نيرنگ و خدعه زعيم خود مى دانسته و از اين رو همه بابيان در طول 18 سال پيش از مرگ على محمد شيرازى غافل از مسئله و توسط زعمائشان فريب خورده بودند. چنانچه حسينعلى ميرزا پس از اظهار من يظهره اللهى، اعتراض بعضى از بابيه را نسبت به كشف خدايع و نقص نص وصايت چنين نگاشته است: خيلى خيلى عجيب است از شما كه قريب بيست سال است ميرزا يحيى را به خدائى پرستيديد كه خود مطلعم در اصفهان در نزد خودم اقرار نمودند حال مردود شده و به ديگران چه جوابى گويم كه مى گويند فلانى ها هر روز به يكى مى چسبند و يكى را حق مى دانند و بعد باطل مى نمايند ...»!

4- صبح ازل بر خلاف تجليل و توصيف هاى على محمد شيرازى و تظاهرات خود در ايام 20 ساله مردى بى ايمان خبيث، ديوانه، بى سواد، حسود و فاسد، فريب خورده، خودخواه، جاه طلب و به خاطر حب رياست ميان خود و برادراش موجد نزاع ها شد.

همه اين نوشته ها و تصريحات ملهم از حسينعلى ميرزا مستقيماً از آثارش سرچشمه گرفته است و در واقع جزء لاينفك و ضرورى عقايد بهائيان است. تا آنجا كه حسينعلى ميرزا در كتاب: بديع جزماً تصريح كرده است كه: «صبح ازل دشمن خداست: و اينكه نوشته كه فرموده: «ان الامر ينتهى الى اسم الوحيد (يحيى) لان ظهوره بنفسه حجة و لايحتاج الى نصى فواللَّه حين الذى كتبت هذه الكلمة قد بكت كل الاشياء .... لانك لاثبات عدّو من اعداء اللَّه احتقرت شأن اللَّه و عظمته».

و اما پاسخ سخن تو كه: باب گفته است: مقام من بر مى گردد به اسم وحيد (كه مطابق

ص: 330

است در عدد با كلمه يحيى- 28) كه ظهور او به خودى خود برهان و حجت بوده و احتياج به تصريح و نص كردن من نيست. اين است كه: قسم به خدا كه هنگام كتابت اين سخن همه موجودات كردند زيرا تو به خاطر اثبات كردن مقام دشمنى از دشمنان خدا، به مقام عظمت پرودگار (بهاء) تحقير و توهين نمودى. (1)

5- صبح ازل مردى خبيث و مشرك: چنانچه حسينعلى ميرزا در كتاب بديع نوشته است: كتاب مستيقظ را بخوان كه در آن كتاب مرشدت ميرزا يحيى فتوى بردم جميع نفوس مقدسه داده و كتاب ديگرش كه در آن مخصوص در اماكن متعدده فتوى بر قتل كل نفوس داده مع ذلك جميع را به حق راجع نموده و خود آن خبيث مشرك به حضرت ابهى عريضه اى معروض داشته و حال به خط خود او موجود است. (2)

6- بابيان بيست سال است كه در اثر نيرنگ زعمايشان به ناحق و به نادرستى فريب عقايدى را خورده اند كه ازبيخ بى اساس و واهى بوده است.

چنانچه حسينعلى ميرزا از قول يك فرد ازلى، خطاب به يكى از بهائيان مى نويسد: «خيلى خيلى عجب است از شما كه قريب بيست سال است ميرزا يحيى را به خدائى پرستيديد كه خود مطلعم در اصفهان در نزد خودم اقرار نموديد حال مردود شده و به ديگران چه جوابى گويم كه مى گويند فلانى ها هر روز به يكى مى چسبند و يكى را حق مى دانند و بعد باطل مى نمايند اين از عدم تميز آنها است به جهت آن كه حق باطل نمى شود و اين تناقض است دين اينها بوالهوسى است به چه دليل اول حق بود و خدا و حال باطل است و عبد كافر.»

و در پاسخ اين اعتراض جناب بهاء از زبان ديگرى مى گويد: «اولًا اين بحث به شما وارد است كه سالها نفوسى را پيشوا دانستيد كه اخبث از آن نفوس در ابداع نيامده و ثانياً اينكه اين عباد به او خلوص داشته ايم و مقريم چه در كلمات ابهى بعضى اوصاف مشاهده مى شد و همه گمان مى نموديم كه مرجع آن اوصاف نفس موهوم است.

الى ان كشف اللَّه لنا ماكشف و اطلقنا من افعاله مالا فعله النمرود و لا الفرعون و لذا

ص: 331

كسرنا صنم الوهم. (1)

7- از نظرگاه بهائيان، صبح ازل، و جانشين باب يك گاو و فرزندش گوساله است:

چنانچه حسينعلى ميرزا مى نويسد:

«واىّ قهر اعظم من ذلك تعبدون البقر و لاتعرفون ثم تدعون اللَّه بأن يخرج لكم من صلبه عجلا لتعبدوه وتكونن من العابدين ثم من نسل هذا العجل عجلا آخر ...» الخ

كدام قهرى است كه بالاتر باشد از عبادت كردن شما از گاوى كه آنرا نمى شناسيد (ميرزا يحيى) و سپس از خدا مسئلت مى نمائيد كه گوساله از صلب آن بيرون آورد كه پس از گذشتن آن گاو از گوساله اش پرستش نمائيد. (2)

و به همين سان صبح ازل را با القاب خر، گوساله، گاو نر، مار، مگس، سوسك و ...

مورد خطاب قرار داه و تا آنجا كه حسينعلى ميرزا و اخلافش پاى را از اين بالاتر نهاده با صراحت تمام حرام زادگى صبح ازل را اعلام داشتند. (3) و در كتاب: بديع (4) و اقتدارات (5) و مائده آسمانى حسينعلى ميرزا آشكار ساخت كه صبح ازل در بغداد به همسر دوم سيدباب به عنف تجاوز كرده و پس از آنكه او سير شده است او را وقف عام مريدانش نموده است. (6) تا آنجا كه حسينعلى ميرزا آشكارا نوشت كه صبح ازل:

«مسلّم است به اكل و شرب و تصرف در ابكار (جمع بكارت دختران) و نساء ناس (زنان مردم) مشغول بوده و اعمالى كه واللَّه خجالت مى كشم از ذكرش (7) مرتكب ...». (8)

ص: 332

در مقابل ازليان از پى آمد چنين تصريحاتى، و اينكه ادعاى حسينعلى ميرزا از بيخ بى اساس است، دست به قلم بردند و پرده از اسرار زيادى برداشتند!

منطق ازليان در دفاع از صبح ازل در رسالات متعددى نگاشته شده است. (1) به

ص: 333

استحضار پژوهندگان مى رساند:

1- زن ميرزا حسينعلى سبك سر و صبح ازل مورد توجه او بوده است:

«قضيه ديگر به خاطرم رسيد محض تنبيه غافلان مى نويسم كه بيچاره بى خبران خبردار و خوابيدگان بيدار شوند والا براى من تفاوتى ندارد زيرا كه هر دو از يك دوحه اند و نسب و نسبت هر دو به من مساوى است چيزى كه هست اين است كه از حق كتمان نبايد كرد و انصاف را از دست نبايد داد تا عنداللَّه محجوب و شرمنده نشوم و آن قضيه اين است: پس از مراجعت از سفر بدشت با آن آتش شورى كه در سرها بود روزى جناب ايشان حضرت ثمره را در همين خانه به نهار دعوت كردند من هم جوان بودم از جاى برخاسته با نهايت خدمتگزارى تداركى صحيح ديدم منتظر بوديم كه تشريف بياورند در اين اثنا ايشان رسيدند عيال ايشان كه كمال و جاهت و صباحت منظر داشتند با عيال برادر ديگرم مرحوم حكيم هر دو دست از آستين در آورده خودى آراستند و لباسهاى فاخر پوشيده با كمال نزاكت منتظر ورود حضرت بودند كه جناب ايشان آمده و آندو را با آن حالت مشاهده كرده فرمودند: چه شده كه هر دو خود را آرايش داده و مشّاطگى كرده ايد؟

مگر نمى دانيد اگر حضرت تشريف بياورند به هر يك از شماها ميل نمايند ديگر بر ما

ص: 334

حرام مى شويد؟ تاتشريف نياورده اند شماها لباس ها و وضع هاى خود را تغيير بدهيد، حضرات فوراً برخاسته و وضع را تغيير دادند.

2- ميرزا حسينعلى دختر خود را براى صبح ازل پيشكش كرده است:

«قضيه اعجب از اين زمانى كه والده آقا ميرزا محمد على براى بردن نوشتجات حضرت نقطه آمده بود حكايت كرد كه روزى جناب ايشان يعنى اب بزرگوار آن نور چشم امر كردند كه سلطان خانم همشيره آن نور چشم را لباس فاخر پوشانيدم و آرايش دادم فرمودند: ببر خدمت حضرت ثمره و از زبان من عرض كن كه اين كنيزى است سالها در دامن خود پرورده ام و به دست خويش تربيت كرده ام اكنون براى خدمتكارى آن حضرت فرستاده ام استدعا دارم كه منتى بر جان من گذاشته و او را به كنيزى قبول فرمائيد:

منهم او را برداشته خدمت حضرت بردم و ايشان مشغول به نوشتن بودند پس از چندى سر برآوردند و نگاهى به جانب ما فرمودند من عرض كردم به آنچه مأمور بودم درجواب فرمودند كه سلطان خانم فرزند من است با اطفال من هيچ تفاوتى ندارد و البته او را برگردانيد زيرا كه إلى كنون چنين حكمى جارى نشده ما مراجعت كرديم من فرمايشات حضرت را به ايشان رسانيدم بعد از قدرى مكث فرمودند: باز برويد و از زبان من عرض كنيد كه او را براى كنيزى آقاى آقا ميرزا احمد فرستادم استدعا دارم دست رد بر سينه من نگذاريد باز خدمت حضرت رسيدم و گفتار ايشان را به عرض رسانيدم فرمودند كه او و ميرزا احمد در پيش من يكسانند هر دو فرزند من هستند خدا راضى نيست كه شما در اين باب اينقدر مبالغه و اصرار نمائيد باز مراجعت كردم فرمايشات حضرت را رسانيدم چيزى نفرموده سكوت كردند: حال از صاحبان ذوق سليم و دارندگان عقل مستقيم و مردمان باهوش و بصيرت از روى انصاف سؤال مى نمايم به آن كسى كه شما را خلعت وجود پوشانيده از اين قضايائى كه الى كنون ذكر شد چه مى فهميد؟»

3- ميرزا حسينعلى، براى دستيابى به زعامت بابيان به انكار على محمد شيرازى و جمع آورى اوباش و چاقوكش ها و كشتار ديگر مدعيان زعامت، مبادرت ورزيد:

«بالجمله همين كه ايشان بر سر كار نخستينشان آمدند و بر مسند رياست مستقر و مستقل شدند باز آن مطالبى كه مكنون خاطرشان بود اندك اندك خواستند صورت گيرد به

ص: 335

مرور و تدبير انجام پذيرد. وقوع آن امر مهم ديدند موكول است به فراهم آوردن بعضى مقدمات تا آن مقدمات صورت نبندد به مقصود و مرام خود نايل نخواهند شد.»

«و اما اجراى آن مقدمات اول اينكه به جميع ولايات ارسال رسايل كردن و جلب قلوب عالى و دانى نمودن بعضى را به وعده و برخى را به وعيد به سوى خود جلب و جذب نمودن.

«ثانى باب مراوده احباب و اصحاب بر روى حضرت بستن»

«ثالثاً بعضى از بيانيّين كه اول طبقه بودند چون جناب حاجى سيد محمد اصفهانى و جناب حاجى سيد جواد طباطبائى حكيم كربلائى و ملا محمد جعفر كاشى و آخوند ملا رجبعلى و متولى باشى قمى و امثال ذلك كه اين ادعاها در گوششان كصريرالباب و صفيرالذباب بود جلب قلوب نمودن و هدايا و تحف خدمت ايشان فرستادن و ضمناً هم بطور كنايه و استعاره زمزمه و اشاره از مقاصد منويه خود نمودند؛ چنانكه همان اوقات جناب ملا محمد جعفر كاشى شرحى به ايشان نوشتند كه من از آن جناب استشمام رايحه بعضى ادعاها مى نمايم و از سوق عبارات شما بعضى خيالات مى فهمم سهل است از زبان بعضى اصحاب آن جناب بعضى كلمات مى شنوم نمى دانم به چه حمل نمايم و به مردم چه جواب بگويم. ايشان در جواب به خط ديگرى گويا خط آن نور چشم باشد شرحى مبسوط و طرحى مضبوط نگاشته و در اطراف آن لوح به خط خودشان مشروحاً و مفصلًا مبنى بر انكار و استغفار عباراتى نوشته كه اگر شخص عاقل بخواند مات و متحير مى ماند كه قائل و كاتب اينگونه عبارات چگونه مدعى آن قسم شؤونات و مقامات مى شود. و همچنين جواب آقا ميرزا محمد هادى قزوينى كه تمام آن مشتمل بر انكار و اصرار بر اينكه قائل اينگونه عبارات به اين اعتقاد مردود درگاه حضرت آفريدگار است»

رابعاً جمع آورى جمعى از قلاش و اوباش هاى ولايات ايران و جسته گريخته هاى آن سامان را كه در هيچ زمان به هيچ مذهبى داخل نشده و به هيچ پيغمبرى ايمان نياورده جز آدم كشى كارى نيافته و به غير از مال مردم بردن به شغلى نشتافته با آن ادعاى حسينى كردن اشرار شمركردار را به دور خود جمع نمودند از هر نفسى كه غير از رضاى خاطر ايشان نفسى برآمد قطع كردند از هر سرى كه جز تولاى ايشان صدائى برآمد كوبيدند و از

ص: 336

هر حلقى كه غير از خضوع به ايشان حرفى بيرون آمد بريدند و در هر دلى كه در او سواى محبت ايشان بود شكافتند اصحاب طبقه اول كه اساميشان مذكور شد از خوف آن جلادان خونخوار به عزم زيارت اعتاب شريفه به جانب كربلا و برخى به اطراف ديگر هزيمت نمودند سيد اسمعيل اصفهانى را سر بريدند و حاجى ميرزا احمد كاشى را شكم دريدند آقا ابوالقاسم كاشى را كشته در دجله انداختند. سيد احمد را به پيشدوكارش را ساختند ميرزا رضا خالوى حاجى سيد محمد را مغز سرش را به سنگ پراكندند و ميرزا على را پهلويش را دريده به شاه راه عدمش راندند و غير از اين اشخاص جمعى ديگر را در شب تار كشته اجساد آنها را به دجله انداختند و بعضى را روز روشن در ميان بازار حراج با خنجر و قمه پاره پاره كردند چنانكه بعضى از مؤمنين و معتقدين را اين حركات فاسخ اعتقاد و ناسخ اعتماد گرديد به واسطه اين افعال زشت و خلافكارى ها از دين بيان عدول كرده و اين بيت را انشاد نموده در محافل مى خواندند و مى خنديدند:

اگر حسينعلى مظهر حسين على است هزار رحمت حق بر روان پاك يزيد

و مى گفتند كه ما هر چه شنيده بوديم حسين مظلوم بوده است نه ظالم.»

4- ميرزا حسينعلى براى دستيابى به زعامت بابيان، به نام صبح ازل، دستور جمع آورى كليه آثار على محمد شيرازى را صادر كرد، تا با مطالعه و محو آنها آيه نويسى را آغاز كند، و مدارك وصايت صبح ازل را محو سازد:

«مكمل و متمم تمام اين مقدمات و به انجام رساننده همه آن خيالات جمع كردن اغلب توقيعات و نوشتجات خودش را آنچه دليل بر اظهار عبوديت و خضوع خود و اقرار بر مرآتيت و وصايت حضرت ثمره بود در هر ولايت و در پيش هركس بود الواح به جميع ولايات از طرف حضرت صادر نموده كه حضرت ازل جميع خطوط توقيعات حضرت نقطه را خواسته اند در هر جائى كه گمان داشتند فرستادند و بردند از جمله نوشتجاتى كه در ولايت بوده والده جناب آقا ميرزا محمد على را با خودش و خدمتكارى به طهران فرستادند برود به تاكور و تمام نوشتجات را حمل نمايد و يك بقچه از آن نوشتجات را با كمال خوف مخفيانه حمل كرده نزد مهجوره آوردند مابقى آن نوشتجات

ص: 337

كه بقدر دو يخدان بود تماماً را خود حمل كرده به طهران آورده حضرات برداشته و خدمت ايشان بردند سر اين مطلب و جمع آورى توقيعات مباركه را غالباً ندانستند و نمى دانند ليكن مردمان با ذكاوت نقاد و نفوس بافطانت وقّاد البته مى دانند براى چه بوده و در انجام خيال ايشان چه فايده داشته است.»

«اولًا مداومت و ممارست به آن آيات مباركه تا ملكه برايش حاصل شود كه در وقت ادعا به همان سبك بتواند چيزى بگويد و بنويسيد».

«ثانياً خطب و مناجات و آيات به لسان فطرت كه از آن حضرت ظهور كرده در نزد خلق نباشد كه اگر وقتى كلمات ايشان را در مقابل آن كلمات گذراند حق از باطل و صحيح از سقيم فرق داده مى شود.»

«ثالثاً آن خط بديع بالمره مفقود گردد كه خط ايشان در انظار اولوالابصار جلوه نمايد.»

«رابعاً اتم و اهم مقصود ايشان اين بود توقيعات و آيات و احكامى كه مخصوص بر وصايت و ولايت حضرت ثمره است و نصوصى كه در حق آن حضرت نازل شده به كلى از ميان خلق مرتفع شود و از اين قبيل نوشتجات و احكام در دست اهل بيان نباشد كه بيچاره ها پس از شنودن ادعاى انى انا اللَّه حيران و سرگردان در وادى جهل و خذلان لاعلاج از قبول و تصديق ايشان باشند. غافل از آنكه فطرت سليم و عقل مستقيم و نيت خالص اين تدبير و مكائد و افكار و اغدار را مى داند چنانكه يكى از احباب بعد از ادعاى ايشان قصيده اى ساخته و اين چند بيت در آن درج است».

طلعت حق ناشناسم نشناسم نفحه روح القدس زصيحه شيطان

نعمت حق ناسپاسم ندهم فرق قول مه آباديان زسوره فرقان

شخص گرسنه تميز چون نتواند سفره پر اطعمه زحفره نيران

«بالجمله پس از اين كه نوشتجات و توقيعات و آيات بديع حضرت نقطه را در هر نقطه اى كه بود جمع آورده و به مرام خفيه خود نايل شدند مدتها مشغول مطالعه آن آيات بديعه و مشق آيات نويسى بودند ولى باز علناً ساز مخالفت آغاز ننمودند مگر سراً به

ص: 338

حواريون خود كه با هم انباز و همراز بودند ولى بر حسب ظاهر در خدمت حضرت ثمره كمال ادب را منظور مى داشتند اذن جلوس نيافته هيچوقت در حضور حضرت نمى نشستند.»

5- ميرزا حسينعلى ابومسيلمه كذاب است:

«مولوى فرموده:

شير پشمين از براى كد كنند بومسيلم را لب احمد كنند

بومسيلم را لقب كذاب ماند مر محمد را اولوالالباب ماند

مسلم بدانيد از براى شما هم جز لقب كذابى چيزى ديگر باقى نخواهد ماند چرا كه واقع امر و حقيقت حال شما هم از همان منوال است چنانكه يكى از سابقين اولين مؤمنين بيان كه شخص ثقه و شغل او صحافى بود نقل نمود اوقاتى كه حضرت ثمره در بغداد مستور و مختفى بودند به عزم زيارت آن حضرت به بغداد رفته خدمت جناب ابوى رسيده از ايشان استدعاى تشرف خدمت حضرت را كرده جواب دادند. ابداً ممكن نيست بعد از ايشان سؤال كرده بفرمائيد رتبه و مقام خود شما در اين امر چه رتبه و مقام است؟ جواب دادند: من فانوسى هستم كه آن شمع هدايت را از تندباد حوادث حفظ مى نمايم بعد از چندى ديگر كه شنيدم اين ادعاى بزرگ را كرده و با حضرت ثمره كمال مخالفت و و ضديت را پيدا نموده بعضى اسنادها به آن حضرت داده خيلى تعجب مى كردم با آن لفظ صريحى كه از زبان خودشان شنيده بودم چه شد كه اين نوع مخالفت كرده اند و در اين امر خيلى حيران و سرگردان بودم تا آنكه شبى در خواب ديدم بردكان صحافى نشسته بچه مجوسى وارد شده دست در بغل كرده جزوه اى بيرون آورد جلوى روى من گذارد از او پرسيدم اين جزوه چيست؟ گفت كاغذى هست كه ابومسيلمه كذاب به سفيانى نوشته است وقتى كه بيدار شدم خيلى از اين خواب تعجب مى كردم روز همان شب بچه درويشى كه با من آشنا بود در همان دكان نزد من آمده دست در بغل كرده جزوه اى بيرون آورده جلوى روى من گذارد از او پرسيدم اين جزوه چيست؟ جواب داد لوحى است كه جمال قدم براى حاجى محمد كريمخان كرمانى فرستاده است فوراً

ص: 339

خواب شب به خاطرم آمده سجده شكر براى راهنمائى و هدايت پروردگار كردم چنانچه سفيانى بودن حاجى محمد كريمخان را از سابق به نص صريح حضرت نقطه اولى مى دانستم از اين غيب نمائى و رؤياى صادق مرتبه و مقام اين مدعى را نيز دانسته يقين حاصل كردم».

6- ميرزا حسينعلى مردى جاه طلب و شهوت رياست طلبى داشت:

«اين مرد غير از شعبده بازى و شبهه كارى و خيال رياست چيزى در خاطر نداشته جز بذر آمال و امانى كه منتهاى آرزوى اهل دنيا است در اراضى دل نكاشته».

7- ميرزا حسينعلى بجاى ارائه دليل و نص، تهديد به مرگ، و توطئه چينى براى كشتن ديگران را نصب العين خود قرار داده بود:

«جناب ابوى كارى كه كردند بخلاف ديدن و مشى انبياء و خدا كه فرموده: قولوا قولًا ليّناً اشرارى كه خود را منسوب به اين طايفه كرده و بى دين و لامذهب صرف بوده چون سيد ببر كاشى و شاه ميرزا كاشى اغوا نموده علاوه بر قتل آن مظلومين كه از مؤمنين بيان شهيد كردند ارائه به قتل آقاى دربندى كرده كه او را كشته و اموال او را ببرند و اين حركت زشت چون تيرانداختن به شاه ايران سبب اختلال حال و اغتشاش امر قاطبه بيانيين و اسباب تحير بلكه موجب تنفر اغلبى از علماى بزرگ گرديده كسى را كه برهانى باهر و بيّنه اى بيّن در دست است شايسته نيست كه فساد و فتنه آغازد و خود را مورد توبيخ عارف و عامى سازد بالجمله اينكه نوشته بوديد».

8- علت اخراج بابيان از عراق، آدم كشى ها و جناياتى بود كه ميرزا حسينعلى به نام صبح ازل و مصلحت بابيان، آنها را تدارك مى ديد:

«مطلبى كه مشهور آفاق و مشهود اصحاب وفاق و نفاق گرديد قضايايى واقعه در عراق عرب بود كه از شرارت و جهات آن غولان آدم كش و آن خونخواران انسان كش قاطبه اهالى آن مرز و بوم و كليه ولات دولت روم به تنگ آمده خواستند آن ننگ را از اسلام محو نمايند و آن نقطه فتنه و فساد را از دفتر مسالمت نفى فرمايند كه اهالى آن بوم و براز مجاور و مسافر از عرب و عجم چندى در آن سرزمين مرفه الحال باشند اين بود كه

ص: 340

فصل چهارم: من يظهره اللَّه

به اتفاق دولتين آن ريشه فساد و فتنه را از آن زمين كنده و به جانب اسلامبول راندند غير از اين مطلبى كه ذكر شد ديگر در كدام وقت مجلس آراستند و ايشان را براى محاوره و مناظره ملتى در آن انجمن خواستند؟ در چه روز براى اقامه دين بيان قيام كردند؟ و در كدام زمان به جهت انتشار امر الهى جدا اقدام نمودند؟ و در چه مورد اجراى كلمه توحيد كردند؟ و در كدام موقف امر الهى را بر هواى نفس خود رجحان دادند؟ اگر اظهار كمالات و عظمت در قهوه خانه بغداد نشستن و شرب دخانات كردن است پس اغلب اهالى بغداد داراى عظمت و جلال اند و صاحب فضل و كمال».

9- ميرزا حسينعلى به نام صبح ازل و به وسيله حاجى امين، پول و اموال بابيان را تصرف مى كرد. ولى از آن به صبح ازل نمى داد. و زندگى ازل به سختى معاش مى گذشت و بسيارى از بابيان به خاطر همين پولها، دور ميرزا حسينعلى را گرفتند و ازل را رها كردند:

«از طرفى حاجى امين بى دين به عنوان اينكه از طرف حضرت ثمره امين و مأمور گرفتن وجوه مال اللَّه و سهم امام از قاطبه مؤمنين به بيان است دوره افتاده در همه بلاد از همه عباد به مغلطه و اشتباه پول ها گرفته، اندوخته ها جمع آورى كرده تشكيل كمپانى خيريه داده چه مبالغ خطيره مال مردم را تصاحب نموده به حضور جناب ايشان آورده دفينه و خزينه كردند و در حالى كه صاحب مال حقيقى به كمال عسرت براى مخارج يوميه معطل بود».

«و از طرف ديگر الواح بديعه ايشان به توسط سلمان نا مسلمان به شيراز و يزد و كرمان و اصفهان و كاشان و تهران و جميع ولايات ايران مى رسيد دست تكدى دراز كرده و دهان حرص و آز باز نموده وقت مراجعت كول بار او چون كشكول درويشان از پخته و نپخته دوخته و ندوخته از مأكول و مشروب و ملبوس خراسان الى تبريز مملو و لبريز بود از اشربه و حلويات يزد و شيراز مى نوشيدند از البسه و حريرهاى يزد و كاشان و خراسان مى پوشيدند از رنگ و حناى رودان و كرمان مى بستند از خربزه و گز اصفهان تناول نموده از پسته و بادام شهر بابك و سيرجان مى شكستند سهامى غير از به و سيب و گلابى اصفهان ديده و سنانى جز پشمك و نقل بيدمشك و باقلواى يزد شنيده نشده كه به آن سينه مبارك رسيده باشد. عزيزا اين عبارات را از براى چه و به كه مى نويسيد؟ در

ص: 341

صورتى كه مى دانيد از بدو ظهور اين امر از سراير و ضماير هر كسى آگاهم و بر شدايد و رخاى هر يك شاهد و گواه ...»

ايضاً: «اينكه نوشته ايد دراهم معدود نفوسى هستندكه سبب احتجاب گردند بلى اين مطلب صحيح است هماره دراهم معدود و طالبين آن مبغوض و مردود اهل فقر و مردان حق بوده و هميشه اولياى خدا را از دنيا و اهل آن اعراض داشته اند هيچ وقت به دولت و مكنت وقعى نگداشته اند اين است كه فرموده اند: «الدّنيا جيفة و طلابها كلاب» ولى الحال از خود آن نور چشم عزيز انصاف مى طلبم كه پدر و عم شما هر كدامى مصداق چه حال بودند اوضاع تجلل وتجمل و اسباب سلطنت و رياست پدر بزرگوارت را كه از هر جهت به عين عيان ديده و مى دانى حال كثير الاختلال حضرت ثمره را اگر نديده اى لابد شنيده اى به حيث يكفى سمعه عن عيانه كه آن حضرت به چه پريشانى و عسرت در آن گوشه ى محبس زندگانى مى كند بى خود نبود كه همه احباب و انصار از دورش پاشيده گرد شما جمع آمدند كه الناس مع الدنيا يميلون حيث مالت و يجتمعون حيث اجتمعت حتى همين آمدن اولاد آن حضرت به نزد شما كه در فقرات بعد ذكر مى فرمائيد از همين باب بوده».

10- ميرزا حسينعلى صبح ازل را از ديده ها دور نگه مى داشت، تا به وسيله پول هاى به دست آمده، و زير فشار گذاردن صبح ازل، موقعيت خود را تحكيم، تا زمينه دعوى جديد فراهم آيد:

«سال ها آن حضرت را در حبس محترم نگاه داشته تا وقتى كه به معاونت جنود جور و فساد كارش نضجى گرفته و از بذل مال ميرزا موسى پسر حاجى ميرزا هادى جواهرى مرامش قوامى يافته جهراً لواى مخالفت افراشته و بذر فتنه و فساد و شقاق و نفاق در اراضى نفوس عالى و دانى كاشته تا آنقدرى كه دستش مى رسيد از قوه به فعل آورده از قدح و ذم و شتم و طعن و لعن و تهمت و افتراهاى گوناگون و قطع نان و آب و منع آمد و شد اصحاب بجاآورد و در نهايت درجه شدتى كه براى محبوسين معمول است ايشان در حق حضرت ثمره به منصه ظهور رسانيدند و «سيعلموا الذين ظلموا اى منقلب ينقلبون» ولى خداوند على اعلى از هر جهت وجود مبارك ايشان را حفظ فرمود: «يريدون ليطفئوا نور اللَّه بافواههم و اللَّه متم نوره و لو كره المشركون» ...

ص: 342

«به هر حال، اين عصيان ها بر عليه هم كه ماهيت بابيه را در ايران و عراق و تركيه:

آشكار ساخت، حقيقتاً به درستى از طرف ميرزا حسينعلى: «ايام شداد» نام گذارى شده است. و به درستى شوقى افندى نوشت ايامى كه در آن «حجاب اكبر» خرق گرديد، فريب خوردگان چون حجاب اكبر شد، پراكنده شدند». (1)

عده اى ازلى شدند، جمعى گرد بهاء اللَّه را گرفتند و «بهائى» شدند. گروهى به دنبال اسد اللَّه ديان رفتند، و «ديانى» شدند. گروهى به ياد قرة العين افتاده و «قرة العينى» شدند، بعضى ملا محمد على بار فروشى را بالاتر از همه كس دانسته، فرقه «قدوسى» را ساختند، و عده اى ديگر همه را طرد كرده متمسك به كتاب «بيان» شدند و فرقه ى «بيانى» را راه انداختند و سرانجام بعضى از فريب خوردگان، پشت پا به همه زدند و راه درون و شهود را انتخاب كرده، و «عيانى» شدند ...

در نتيجه همه اين كشاكش ها: «دولت عثمانى، ازل و بهاء و پيروانشان را به دادگاه كشانيد، و دادگاه رأى داد كه هر يكى با پيروان خود به جاى دور ديگرى فرستاده شوند كه در آنجا به حال «قلعه بند» زندگى كنند». (2)

«از اين رو: «در ماه ربيع الاول يا ربيع الثانى سنه ى (1385) (3) جميع بابيه را از ادرنه كوچ داد بهاء اللَّه و اتباعش را به عكا و صبح ازل و اتباعش را به جزيره قبرس كه آن وقت هنور در تحت حكومت عثمانى بود فرستاد و قرار داد كه چهار نفر از اتباع بهاء اللَّه» (مشكين قلم خراسانى، ميرزا على سيّاح، محمد باقر اصفهانى، عبد الغفار) همراه ازليان به

ص: 343

قبرس روند و چهار نفر نيز از ازليان (حاجى سيد محمد اصفهانى از فضلاى بابيه و اصحاب باب، آقا جان بيگ كاشانى، ميرزا رضا قلى تفرشى، برادرش ميرزا نصر اللَّه تفرشى) همراه بهائيان به عكا، و غرض از اين تدبير آن بود كه اين چند نفر مخالف، جاسوس حكومت عثمانى باشند، به اين معنى كه زوار ايرانى يا غير ايرانى كه به قصد ملاقات ازل يا بهاء اللَّه به قبرس يا عكا مى آيند ايشان حكومت عثمانى را از ورود و از وضع حركات و سكنات و طرز خيالات آنها متسحضر سازند، (1) قبل از حركت حضرات از ادرنه ميرزا نصر اللَّه تفرشى در خود ادرنه مسموم شد، و سه نفر ازلى ديگر كمى بعد از ورود به عكا جميعاً در يك شب به دست بهائيان كشته شدند». (2) ..

به غير از اين چهار نفر ازلى جمعى ديگر از قدما و فضلاى بابيه كه در وفادارى نسبت به صبح ازل ثابت قدم مانده و بعضى از ايشان از رفقاى شخصى باب و حتى بعضى هم از حروف حى بودند يك يك از ميان برداشته شدند، از جمله ايشان آقا سيد على عرب از حروف حى در تبريز كشته شد و ملا رجبعلى از حروف حى در كربلا و آقا محمد على اصفهانى برادر مذكور در بغداد و حاجى ميرزا احمد كاشانى برادر حاجى ميرزاجانى كاشانى مصنف نقطة الكاف (!) در بغداد (3) و حاجى ميرزا محمد رضا و حاجى ابراهيم (4) و حاجى جعفر تاجر و حسينعلى و آقا ابو القاسم كاشانى و ميرزا بزرگ كرمانشاهى و غيرهم در مواضع مختلفه. (5)

بواسطه اين جنايت ها كه ميرزا حسينعلى بهاء با همكارى پسران و مريدانش مرتكب شدند، از طرف دولت عثمانى، بازداشت و براى مدتى به زندان فرستادند. (6)

ص: 344

پ: محو حقايق، جعل مدارك

حسينعلى ميرزا، به خاطر حفظ رياست بابيان با مساعدت فرزندان و مريدانش شيوه هميشگى بابيه را مبنى بر جعل مدارك و محو مآخذ، فراراه خود قرار داد.

پس از اعلام بى اساسى وصايا و نصوص مسلم و مشخص! راه بهائيت هموار و رياست حسينعلى ميرزا به صرف ادعا، ولى به پول و نفوذ، ميسر گرديد.

از اينروى بهائيان كوشش هاى مداومى را آغاز كردند، تا به گفته ادوارد براون: «كتب و اسنادى را كه دلالت بر وصايت بلاشبهه او (صبح ازل) مى نمود محو كنند.» (1) و با فراهم آوردن وسائل محو مأخد، به جعل مدارك جديدى مبادرت ورزند. تا بى پايگى دعاوى بهاء بر اساس بابيه، آشكار نشود.

پس از نقض نص ها و تأويل آثار و محو نوشته هاى بسيارى، نوبت به بديهى ترين حقايق بابيه و آنگه قديمى ترين مآخذ و اسناد مكتوب رسيد.

1/ پ: محو حقايق

در برابر حسينعلى ميرزا، و داعيه او مسائل مهم و حقايق بديهى مندرج در آثار بابيه سد راهش به شمار مى آمد، كه مى بايست به خاطر اثبات دعويش، آنها را با تعبيرها و تأويل هاى غير واقعى محو سازد، از آن جمله: در مسئله اسم «مستغاث» و «اتمام كتاب بيان» بود كه اولى پيشگوئى على محمد شيرازى براى ظهور من يظهره اللَّه، و دومى مبتنى بر تنصيص به وصايت صبح ازل مى باشد.

1/ 1/ پ: غيث و مستغاث:

چنانچه در فصول مختلفه قبل اشاره شد، على محمد شيرازى در باب «سادس عشر از واحد ثانى» كتاب: «بيان» صريحاً ظهور من يظهره اللَّه را به عدد مستغاث (: 2001 سال) يا به عدد اسم اغيث (: 1511 سال) بعد از ظهور بيان، تعيين كرده بود.

ميرزا حسينعلى ابتداء در كتاب: «ايقان» (2) خاطر نشان ساخت:

ص: 345

«و قضى اللَّه و اياكم يا معشر الروح لعل انتم بذلك فى زمن المستغاث توفقون و من لقاء اللَّه فى ايامه لا تحتجبون»

خدا به ما و به شما توفيق بدهد اى جماعت روح شايد شما به شكستن اين موانع (علماى مخالف) در زمان مستغاث موفق شده و از لقاى خدا (لقاى من يظهره اللَّه) در آن ايام محجوب نگرديد.

كه در نتيجه چنين زمينه اى، زمزمه امكان ظهور من يظهره اللَّه را در ايام نزديك سرداده و بالجمله «وفقنا اللَّه و اياكم» توفيق حاضران را به مشاهده و مجالست با او خواستار شده بود!

و لذا پس از اعلان دعوى «من يظهره اللهى» جزئاً و كلا معناى مستغاث را در اذهان بابيه و مندرج در آثار على محمد شيرازى، انكار و توجه به آن را از علايم محروميت و تباهى تلقى كرده است:

چنانچه در كتاب: «اشراقات» چنين نوشت: «... و بعضى به لفظ مستغاث از فراط رحمت الهى و درياى حكمت صمدانى محرومند. بگو اى غافل هاى عالم اين لفظ هم از بيان بوده استدلال به آن به قول نقطه جايزنه- اياك اياك ان تحتجب بما نزل فى البيان- مكرر فرموده اند از بيان و آنچه در او است خود را از سلطان وجود و مالك غيب و شهود محروم منمائيد». (1)

ص: 346

خطاب به صبح ازل نوشت:

«و ان ابواب البيان قد قدر على كل شي ء و لكناما اظهرناه الّااحدى عشرو احداً لكل هيكل واحد من هياكل التسعة ... ثم يقول فى (ص 8 س 1) و ان اظهره اللَّه عزاً فى ايامك (خطاب به ثمره است كه صبح ازل باشد) فاظهر مناهج الثمانية باذن اللَّه. و فى (ص 8 س 7) و ان يظهر اللَّه عزاً فى ايامك فاصبر على مانزل و لاتبدل حرفاً فان ذلك امر اللَّه و فى (ص 8 س 13) و يحضر من آثار اللَّه اليك سبعة واحد فانا كنا لمقسمين خذ الواحد لنفسك ثم هب كل واحد لمن فى الارض من فاء و عين و خاء و الف و ميم و كاف عباد اللَّه المؤمنين».

(ابواب كتاب بيان تقدير شده است روى عدد كل شى ء (361) ولى ما ظاهر نكرديم مگر يازده واحد آن را كه هر واحد براى هيكلى باشد از هياكل نه گانه ... و اگر در ايام زندگانى تو عزت و قوتى باشد پس هشت واحد ديگر را نيز به اذن خدا ظاهر كن تا نوزده واحد تمام باشد و اگر عزت و قدرتى نشد پس صبر كن بر آنچه نازل شده است و حرفى را از آن تبديل نكن ... هفت واحد از آن را ما حاضر كرده و قسمت مى كنيم كه يك واحد آن براى خود تو باشد و شش واحد ديگر را تقسيم كن براى بلاد زمين كه ارض فاء و عين و خاء و الف و ميم و كاف باشد).

و از اين روى صبح ازل، پس از اعدام على محمد شيرازى، كتاب: «بيان» مذكور را با نوشتن كتابى به نام «متمم بيان» به مسئوليتى كه در قبال وصيتنامه على محمد شيرازى داشته است، وفا نمود تا خدائى او به وصيت على محمد شيرازى اثبات شود!

اين كتاب در 156 صفحه، در حدود سال (1337 ه. ش)، از طرف بابيه تهران گراور و چاپ شد. در مقدمه اين كتاب، بابيان مى نويسند:

«و فارسى بيان تا باب دهم از واحد نهم كه مجموعاً 162 باب مى شود حضرت نقطه اولى نازل فرموده، و دو واحد و نه باب آن كه 47 باب مى شود (مطابق بابيان عربى كه يازده واحد تمام است) توسط حضرت ثمره ازليه (ميرزا يحيى صبح ازل) نازل گرديده كه اينك با شكرگذارى از توفيق به دست آمدن خط منزل آن عيناً گراور شده».

ميرزا حسينعلى پس از دعوى من يظهره اللهى و در مقام اين منصب كه جانشين على محمد شيرازى است، يكباره تصريح على محمد شيرازى را در كتاب موجود «بيان»

ص: 347

انكار كرده، و بى توجه به الواح و سفارشات موجود مبنى بر تهيه ى 8 واحد ديگر از 11 واحدنوشته شده، مدعى شدكه كتاب «ايقان» همان تكميل بيان است. چنانچه شوقى افندى نوشت: «كتاب مستطاب ايقان كه در سنين اخيره دوره اقامت بغداد 1278 هجرى طى دو شبانه روز از قلم مبارك نازل گرديد، و با نزول آن بشارت حضرت باب تحقق پذيرفت و وعده الهى كه حضرت موعود بيان فارسى را كه نا تمام مانده تكميل خواهد فرمود».

بدين لحاظ، كتاب بيان عربى را به «بيان فارسى» تبديل كرد. تا تكميل آن را به كتاب:

«ايقان» تطبيق كند! ...

ص: 348

از يك كتاب قديمترى تأليف حاجى ميرزاجانى كاشانى نقل مى كند و به همين جهت تاريخ خود را موسوم به تاريخ جديد نموده تا از تاريخ حاجى ميرزاجانى نسبت بدان قديمتر است امتياز يابد لذا در صدد بر آمدم كه اين كتاب را نيز به دست آورم و چون قديمتر است (زيرا مصنف آن حاجى ميرزاجانى كاشانى در سلخ ذى القعده سنه 1268 در واقعه هايله تهران در جزو آن 38 نفرى بود كه به سخت ترين انواع عذاب كشته شد) و قبل از تفرقه بابيه به ازلى و بهائى تأليف شده و بنابراين مندرجات آن بالطبيعه اقرب به صحت وابعد از خلط و تدليس متأخرين است آن را هم به طبع در آوردم، در اوقاتى كه در ايران بودم از هر كس كه سراغ اين كتاب را گرفتم از آن اطلاعى نداشت پس از مراجعت به اروپا نيز به دوستان بابى خود در ايران و اسلامبول و شام و غيرها نوشتم از اطراف در صدد تفتيش بر آمدم هرچه بيشتر جستم كمتر يافتم، بالاخره مأيوس شدم و يقين كردم كه اين كتاب بكلى از ميان رفته است تا در بهار سال 1309 در اوقات تعطيل فصح به پاريس رفتم و در ضمن تفتيش در كتب بابيه محفوظه در كتابخانه ملى پاريس اتفاقاً يك نسخه از تاريخ حاجى ميرزاجانى يافتم. بديهى است كه تا چه درجه از اين اكتشاف مهم خوشوقت شدم، پس از تحقيق معلوم شد كه اين نسخه ملكى مرحوم كُنت دوگوبينو مؤلف «مذاهب و فلسفه در آسياى وسطى» بوده است و پس از فوت آن مرحوم كتب او را به مزايده فروختند پنج نسخه از آنها را كه از جمله همين «نقطة الكاف» بود كتابخانه ملى پاريس ابتياع نمود، خلاصه پس از مراجعت به كمبريج به توسط يكى از دوستان قفقازى خود مقيم پاريس يك نسخه از روى نسخه كتابخانه پاريس براى خود نوشته متن آن را با متن «تاريخ جديد» مقايسه كردم معلوم شده كه مؤلف «تاريخ جديد» كتاب حاجى ميرزاجانى را بكلى نسخ بل مسخ كرده است و به اندازه اى جرح و تعديل و تصرفات مغرضانه در آن نموده كه بكلى حقيقت تاريخ دوره اولاى بابيه در پرده خفا مانده است ...

در سنه 1310 نگارنده خصوصيات اين پنج نسخه كتابخانه ملى پاريس را اجمالًا در مكتوبى درج كرد رأى صبح ازل را در باب هر يك از آنها خواستار شدم اينست آنچه ايشان در خصوص دو نسخه سابق الذكر مى نويسد:

ص: 349

«تاريخ كه اشاره فرموده بقراين بايد از حاجى مرفوع شهيد بوده غير از او كسى تاريخ ننوشته، ديگرى در بغداد خيال نوشتن داشت و لابد نام حقير در آن ميان نوشته مى شد بعضى مانع او شدند حاجى محمد رضا نام از اين قبيل اشخاص در اين امر بوده اند و ليكن حاجى محمد رضا نامى تاجر اصفهانى در همان سنوات تا نزديك هفتاد يا آنكه قدرى كم و زياد در انبار محبوس شده در كشتن او اقدام نموده بودند بالاخره گفتند خودش در شب اول خود را تلف نموده به ريسمان حلق خود را بسته شهيد شده بود».

«از آنچه گذشت معلوم شد كه تا آنجا كه ما اطلاع داريم فقط يك نسخه كامل از تاريخ حاجى ميرزاجانى كاشانى اكنون باقى است با وجود اينكه از نقطه نظر بابيه و از آثار قلم خود ايشان اين تاريخ قديمترين و معتبرترين مأخذى است براى وقايع مولمه غريبه كه در سنوات 1360- 1268 در خطه ايران روى داد، از طرف ديگر ما مى دانيم كه با وجود صدمات شديد از قتل و غارت و طرد و نفى كه بابيه از دست دشمنان خود كشيده معهذا باز قسمت عمده از كتب و آثار خود را از تلف محفوظ داشتند، پس علت انهدام جميع نسخ اين كتاب را به استثناى يك نسخه وحيده كه در سنه 1379 از ايران به خارج حمل شده است به چه مى توان حمل كرد در صورتى كه شايد عموم بابيه مى دانستند كه اين كتاب اهم مأخذ تاريخ قديم ايشان است ...».

بهرحال بهائيان: «در كمال خوبى توانستند جميع نسخ آن را از روى زمين معدوم سازند و چنان به خوبى از عهده اين كار برآمدند كه اگر اتفاقاً و تصادفاً يك شخص خارجى مقيم تهران كه هر چند معتقد نبود ولى كمال محبت و همدردى با اين طايفه داشت (يعنى كونت دوگوبينو) يك نسخه از اين كتاب قبل از آنكه (مصلحت وقت) اقتضاى اعدام آن كند تحصيل نكرده و به اروپا نياورده بود امروز اين كتاب به كلى از ميان رفته و نسخ آن بلااستثنا معدوم شده بود ...»

يك مسئله هست كه من در آن خصوص قطع دارم و آن اين است كه هر چند طريقه بهائى بيشتر منتشر مى گردد و مخصوصاً در خارج ايران و بالاخص در اروپا و امريكا به همان اندازه حقيقت تاريخ بابيه و ماهيت مذهب اين طايفه در ابتداى ظهور آن تاريكتر و مغشوش تر و مدلس تر مى گردد.

ص: 350

تاريخ حاجى ميرزا به علاوه فصول و فقراتى كه مضر بحال بهائيان بوده و به عقيده ايشان بايستى آنها را حذف يا جرح و تعديل نمود مشتمل بر بسيارى از معلومات تاريخى است كه براى عموم بابيه چه ازلى چه بهائى مفيد است و به هيچ وجه مضامين آنها با «مصلحت وقت» منافاتى ندارد و با وجود اين، آنها را حذف يا تحريف كرده و سرو دست كتاب را در هم شكسته تاريخ جديد را از آن ترتيب داده اند، شرح تأليف تاريخ جديد و باعث اقدام بدين عمل را ميرزا ابوالفضل گلپايگانى كه يكى از فضلا و قدماى بهائيان است در رساله موسوم به رساله اسكندريه مفصلًا بيان نموده است، و علت تسميه اين رساله به اسكندريه آن است كه ميرزا ابوالفضل در ايام اقامت خود در سمر قند آن را به نام «مسيو الكساندر تومانسكى» يكى از صاحب منصبان توپخانه روس در عشق آباد تأليف كرده، مسيو الكساندر تومانسكى چند فقره از اين رساله را در جلد هشتم از زپيسكى (1) سنه 1893- 1894 (ص 31- 41) طبع نموده است، ميرزا ابوالفضل در ابتداى رساله گويد:

«اين نسخه تاريخ سبب ظاهرى تأليفش اين بود كه چون در سنه 1305 هجريه كه فدوى در همدان بود برحسب خواهش بعضى ازمشايخ بنى اسرائيل رساله اى تأليف نموده بود كه موسوم است به رساله ايوبيه (و معروف است به رساله استدلاليه) و نسخ آن هر جا منتشر شده است در چندى قبل كه جناب آقا عزيز اللَّه (2) در بمبئى تشريف داشته اند نسخه اى از اين رساله به دست جناب براون افتاده است و ايشان به جناب آقا عزيز اللَّه نوشته بوده اند كه چون شما با ميرزا ابوالفضل مراسلت داريد سه مطلب از ايشان استفسار نمائيد.

اول آنكه او در اين رساله تاريخ آبادى ثانوى بيت المقدس را 430 سال تعيين نموده است و حال آنكه ساير مورخين قريب ششصد سال نوشته اند (3)

ص: 351

ثانى آنكه معلومات خود را در تاريخ حالات حضرت بهاء روح من فى الملك فداه اعلام نمايد چه كه ظهور مبارك آنچه در آن رساله نوشته است سنه 1285 مى باشد و در مقاله سياح 1269 تعيين يافته است

ثالث مورّخ تاريخ جديد كيست؟ بعضى مى گويند ميرزا ابوالفضل است بعضى مى گويند «مانكجى» است، خلاصه ناچار در جواب او اين رساله تأليف يافت و بيشتر آن اطلاعات فدوى از بدو و ختم ظهور مبارك است و اگر چه عنوان رساله خطاب به جناب آقا عزيز اللَّه است و بر حسب پرسش جناب براون لكن در حقيقت اوليه برحسب وعده اى كه به جناب تومانسكى ايام حضور داده بودم اين رساله تأليف يافت لهذا به اسم ايشان ناميده شد و سبب تعويق اين بود كه به سبب عدم معاون ناچار چهار نسخه به خط خودم نوشتم يكى جهت ارسال به افق اعلى يكى جهت ارسال به بمبئى كه به جناب براون بدهند يكى جهت جناب تومانسكى يكى هم ناچار بايد نزد فدوى بماند»- انتهى.

مسيو تومانسكى متن جواب سؤال سوم را كه راجع به مصنف تاريخ جديد است عيناً در مجله روسى مذكور طبع نموده است و ما نيز آن را براى مطالعه قراء در اينجا نقل مى نمائيم و قبل از شروع، اين نكته را بگوئيم كه تاريخ اتمام نسخه تومانسكى به قلم ميرزا ابوالفضل در 11 جمادى الاخر سنه 1310 هجرى است، اين است عين كلام ميرزا ابوالفضل:

«مسئله ثالثة: استفسار از مصنف تاريخ جديد بوده كاتب و مصنف تاريخ جديد مرحوم ميرزا حسين همدانى است و او جوانى بود از منسوبين رضاخان پسر محمد خان تركمن كه از شهداى قلعه شيخ طبرسى مذكور و نامش در تاريخ جديد مسطور است.

مورخ مذكور در آغاز سبب خط و ربطى كه در صنعت انشاء مراسلات داشت منشى يكى از رجال دولت ايران بود و در سفر اول كه حضرت ناصر الدين شاه به فرهنگستان مسافرت نمود وى نيز به همراهى موكب شاهى آن ممالك را سياحت نمود و در مراجعت چندى در استانبول متوقف شد و پس از دعوت به ايران در فتنه سال 1291 هجرى كه جناب آقا جمال بروجردى پس از مناظره با علماى تهران گرفتار سجن

ص: 352

حضرت سلطان گشت (1) وى نيز از جمله محبوسان بود و بعد از استخلاص از سجن تهران در دفتر خانه مانكجى (2) زردشتى مشهور به كتابت و تحرير مشغول گشت و مانكجى او را نيك محترم مى داشت چه اگر او با اسم بابى معروف نبودى هرگز سربدان كار فرو نياوردى از اتفاقات شب او و محمد اسماعيل خان زند كه در پارسى نگارى دبيرى هنرمند بود به ضيافت مهمان مانكجى بودند مانكجى از اين دو خواهش نمود كه هر يك كتابى تصنيف نمايند زيرا كه او در جمع كتب سعى بليغ داشت و هر كه را قادر بر انشاء و تحرير مى يافت به تأليف كتابى و انشاء دفترى مى گماشت لذا در شب مذكور از محمد اسماعيل خان خواهش نمود كه او تاريخ پادشاهان عجم را بنگارد و از ميرزا حسين متمنى شد كه وى تاريخ حالات بابيه را تصنيف نمايد.»

«خلاصة القول محمد اسماعيل خان كتاب فرازستان را به زبان پارسى خالص در سلطنت قديم ايران از مه آباد تا انقراض ساسانيان پرداخت و در حقيقت آن كتاب را انبانى از اوهام و افسانه هاى شاهنامه و چهار چمن و دساتير ساخت، و اما ميرزا حسين نزد نامه نگار آمد و خواهشمند معاونت شد و گفت كه چون هنور تاريخى مبسوط و درست در وقايع اين ظهور نوشته نشده است ضبط و تأليف وقايع آن كما ينبغى كارى بس دشوار است زيرا كه سپهر و هدايت از غايت تملق و ضلالت آنچه در حوادث اين ظهور نوشته اند يكباره تهمت صرف و كذب محض است و آنچه از روات شنيده مى شود هم چندان مختلف و متفاوت است كه تطبيق آن خالى از صعوبت نيست جواب گفتم كه تاريخى از مرحوم حاجى ميرزاجانى كاشانى كه از شهداى تهران و از خوبان آن زمان بوده است در دست احباب هست لكن او مردى تاجر بوده است و از تاريخ نويسى ربطى نداشته و تاريخ سنين و شهور را ننوشته نهايت چون مردى با ديانت بوده است نقل وقايع را چنانكه ديده و شنيده است به راستى مرقوم داشته اين كتاب را به دست آر و وقايع را از

ص: 353

آن و تاريخ سنين و شهور را از كتاب ناسخ التواريخ و ملحقات روضة الصفا نقل نما و پس از ضبط در مسوده هرجزوى را نزد جناب سيد جواد كربلائى (1) اگر چه از سياق اين عبارت چنين مفهوم مى شود كه حاجى سيد جواد كربلائى بهائى بوده است و علاوه بر اين ميرزا ابوالفضل گلپايگانى تصريح بدين فقره نيز كرده است زبيسكى مذكور ص 41- 45 ولى از طرف ديگر صبح ازل و حاجى شيخ احمد كرمانى معروف به روحى مؤلف هشت بهشت نيز اكيداً و شديداً تصريح كرده اند كه وى ازلى بلكه ازلى متعصبى بوده است رجوع كنيد به روزنامه انجمن همايونى آسيائى سال 1892 صص 443- 444، 683- 684 و ترجمه مقاله سياح ص 343 حاشيه 2، و مقدمه ترجمه تاريخ جديد ص كد و مب- مج. اين است كه حقيقت امر برنگارنده معلوم نيست. و در هر حال حاجى سيد جواد كربلائى از مشاهير بابيه در دوره اولى و از شاگردان شيخ احمد احسائى و حاجى سيد كاظم رشتى و از رفقا و دوستان شخص باب و از حروف حى اول روزنامه انجمن همايونى آسيائى سال 1829 ص 683 بوده و قريب صد سال عمر نموده و در حدود سال 1299 در كرمان وفات يافت (2) كه نامش در اين اوراق مكرر ياد شده و آغاز ظهور نقطه اولى تا ورود حضرت بهاء اللَّه به عكا خود همه جا با دوستان همراه و از وقايع نيك خبيرو آگاه است قرائت كن و به اين دقت تاريخ را تصحيح نما تا اين كتابت بخواست خداى يكتا به خوبى انجام يابد و مقبول طبع دانشمندان جهان گردد وى خواهش نمود كه نامه نگار فاتحه آن را بنگارد و راه نگارش را بر او گشاده دارد.

اين عبد به خواهش او در دو صفحه از آغاز آن كتاب را نگاشت و فاتحه آن را به تشبيب مواعظ و تحريض بر اجتهاد موشح داشت و او را در نظر بود كه آن كتاب را در دو دفتر ترتيب نمايد دفتر اول در وقايع ظهور نقطه اولى و دفتر ثانى در حوادث طلوع اقدس ابهى اما پس از ختم دفتر اول اجل مهلتش نداد و در سنه ى 1299 هجريه در شهر رشت وفات يافت لكن مانكجى نگذاشت كه آن تاريخ بدان گونه كه نامه نگار گفته بود انجام يابد بلكه مورخ مذكور را (وادار نمود) كه آنچه او گويد بنگارد زيرا عادت مانكجى اين بود كه مطلبى را به منشى مى گفت بنويس و مسوده آن را بر من بخوان و نخست منشى، مسوده اى كه به سليقه خود و قريحه درست ترتيب داده بود بر او مى خواند و پس از اكثار و تقليل عبارت و جرح و تعديل مطلب از مسوده به بياض مى برد و چون مانكجى را در خط و لسان فارسى حظى و علمى نبود اكثر كتب و رسائلى كه به او منسوب است

ص: 354

عباراتش غير مرتبط و گسيخته و زشت و زيبا باهم آميخته است و با اين عيب كتاب تاريخ جديد از بس كتاب بى علم و نويسندگان بدخط هنگام استنساخ به خيال خود در آن تصرف نموده اند امروز هر نسخه آن مانند صور منسوخه و هياكل ممسوخه به نظر مى آيد به حدى كه نسخه صحيحه اى از آن نتوان يافت مگر خط مورخ به دست آيد و گرنه اعتماد (را) نشايد.

و جناب حاجى ميرزاجانى كاشانى از تجار معروف كاشان بود و در اوائل ظهور امر مبارك نقطه اولى را تصديق نمود و با جناب ذبيح كه در لوح رئيس مذكور و مشرف به اسم انيس است اخوت داشت و در وقتى كه نقطه اولى جل اسمه الاعلى را به امر محمدشاه از اصفهان به تهران مى بردند در كاشان سه شب (1) آن حضرت را در بيت خود ضيافت نمود و پس از چندى از كاشان به تهران آمد و در حضرت عبد العظيم متوقف شد و آن تاريخ را در آن قريه نوشت و در فتنه سال 1268 هجرى او هم گرفتار شد و در سجن با حضرت بهاء اللَّه در يك محل جليس و به يك سلسله حديد مقيد گشت و پس از يومى چند در اين فتنه بى گناه تباه شد و به رتبه شهادت فائز گشت، اما نسخه تاريخ او را امروز نامه نگار نمى تواند به دست آرد چه از سمرقند تا تهران بسى دور است و روزگار بر اهل بها بى اندازه عبوس و غيور و اللَّه تعالى عالم بحقايق الامور، در يوم بيست و يكم شهر ربيع الثانى 1310 هجرى مطابق سى و يكم تشرين اول 1892 ميلادى به خامه مصنف اين نامه ابوالفضل محمد بن محمد رضاى گلپايگانى رقم يافت»- انتهى كلامه ...

و سپس ادوارد براون پيرامون شرح حال ميرزاجانى كاشانى مزيد برآنچه ابوالفضل گلپايگانى نوشته، چنين آورده است:

«حاجى ميرزاجانى كاشانى با دو برادرش حاجى ميرزا اسماعيل ملقب به ذبيح (2) و حاجى ميرزا احمد كاشانى (3) هر سه با كمال شور و وجد مذهب جديد را قبول كردند و

ص: 355

وقتى كه در سنه 1263 باب را به حكم حاجى ميرزا آقاسى از اصفهان به ماكو مى بردند در وقت عبور از كاشان حاجى ميرزاجانى كاشانى و برادرش حاجى ميرزا اسماعيل ذبيح سواران و مستحفظين را مبلغ گزافى رشوه داده باب را در منزل خود برده او را با همراهانش دو شبانه روز ضيافت شايانى نمودند. (1) در شورش مازندران و محاصره قلعه شيخ طبرسى (سنه ى 1264) حاجى ميرزاجانى به همراهى بهاء اللَّه و صبح ازل از چند تن ديگر از مخلصين بابيه به مازندران رفته جهد كردند كه خود را به اصحاب قلعه ملحق سازند ولى به مقصود نايل نشده قشون دولتى ايشان را اسير كرده در آمل محبوس نمودند و مدت ها در حبس بودند تا بالاخره هر يك به وسيله اى خلاص شدند و حاجى ميرزاجانى را دو نفر از تجار كاشان كه مبلغى از صاحب منصبان آنجا طلب داشتند به عوض چهارصد تومان گرفته مستخلص نمودند، (2) و از قرارى كه از تضاعيف اين كتاب و تاريخ جديد استنباط مى شود حاجى ميرزاجانى شخصاً با باب و صبح ازل و بهاء اللَّه و حاجى سليمان خان تبريزى و آخوند ملا محمد على زنجانى حجة الاسلام و سيد يحيى دارابى و ملا شيخ على ترشيزى ملقب به جناب عظيم و قرة العين و ميرزا حسن بشرويه برادر ملا حسين بشرويه و تقريباً با جميع مشاهير بابيه دوره اولى آشنائى و ارتباط داشته و اغلب ايشان را خود به نفسه ملاقات كرده و وقايع تاريخيه هفت سال اول «ظهور» را كه در كتاب خود درج نموده شفاهاً از ايشان استماع نموده است (3) و علاوه بر اين در غالب اين وقايع خود به شخصه حاضر و ناظر بوده است و چون وى يكى از مخلصين درجه اول بابيه و بسيار متدين و خداترس بوده است شكى نيست كه جميع مشهودات و مسموعات خود را در نهايت صحت و بدون دخل و تصرف ضبط نموده است اين است

ص: 356

كه كتاب او به ملاحظات عديده مذكور داراى منتهى درجه اهميت و فوق العاده مطبوع و مفيد است، و بالاخره چنانكه سابق مذكور شد حاجى ميرزاجانى بابيست و هفت نفر ديگر از هم مذهبان خود در سلخ ذى القعده سنه 1268 در تهران به افضح وجوه و اشد انواع قساوت به قتل رسيدند، حاجى بيچاره در اين هنگامه پناه به بقعه شاه عبد العظيم واقعه در حوالى تهران برده بود ولى در مورد او حرمت بقعه را ملحوظ نداشته او را به عنف بيرون كشيدند، و او در روز معهود در سهم آقا مهدى ملك التجار و ساير تجار و اصناف افتاد و ايشان هر يك ضربتى بربدن او زده تا كارش تمام شد. (1)

اما تاريخ تأليف كتاب- چون حكايت قتل باب (27 شعبان سنه 1266) در ضمن كتاب مذكور است و از طرف ديگر چون قتل خود مصنف در سلخ ذى القعده 1268 واقع شده لهذا واضح است كه تأليف كتاب محصور است بين دو تاريخ مذكور يعنى 27 شعبان 1266- سلخ ذى القعده 1268، و از اين عبارت كتاب در صفحه (61) «اليوم كه هزار و دويست و هفتاد و هفت سال از بعثت رسول اللَّه گذشته» معلوم مى شود كه تأليف كتاب يا لااقل اين موضع از كتاب در سنه 1267 بوده چه قدماى بابيه معمولًا از بعثت تاريخ مى گذاردند نه از هجرت و بعثت را به زعم خود هميشه ده سال قبل از هجرت فرض كرده اند، و اما اين عبارت در صفحه 92 «والحال كه هزار و دويست و هفتاد سال از هجرت رسول اللَّه گذشته دين آن سيد بشر قوت گرفته الخ» بديهى است كه مراد از آن تاريخ تقريبى است نه تحقيقى يعنى چون غرض تعيين واقعه بخصوصها نبوده برسبيل تقريب و ذكر عدد تام و عدد تعرض به كسور تعبير به «هفتاد» كرده است و محال است كه عدد تحقيقى مراد باشد چه خود قتل مصنف در سنه 1268 واقع شد ...»

آنگاه ادوارد براون، محققانه به بررسى دخل و تصرفات، و جرح و تعديلاتى كه بهائيان در متن كتاب «نقطة الكاف» ميرزاجانى صورت داده، پرداخته و پرده از كوشش بهائيان در تدوين تاريخى مجعول به نام «تاريخ جديد» برداشته است.

بهائيان طبق كاوش ادوارد براون: «اولًا: ديباچه كتاب «نقطة الكاف» را به كلى حذف

ص: 357

كرده، به جاى آن ديباچه مختصرترى از خود كه حكمت و فلسفه آن كمتر و به عقل و حسن نزديكتر است گذارده.

ثانياً: خاتمه كتاب را كه از تاريخ حيات صبح ازل و وقايع كه بلافاصله بعد از فوت باب روى داده بحث مى كند به كلى حذف نموده و به جاى آن خاتمه خيلى مختصرى كه بكلى غير اولى است گذارده (1)

ثالثاً: از اول تا آخر هر جا كه نام صبح ازل در نقطة الكاف برده شده بلا استثنا آن را حذف كرده است و نام ازل در هيچ موضعى از تاريخ جديد مذكور نيست مگر در يك مورد فقط، در ضمن يك جمله الحاقى (2) كه يكى از متعصبين بهائى در توهين ازل افزوده است و در بعضى نسخ تاريخ جديد موجود است و از بيشتر نسخ مفقود،

رابعاً: هر فصلى يا عبارتى يا اصطلاحى كه به عقيده مؤلف با مشرب بهائيان ادنى منافاتى داشته يا آنكه به زعم او سوء اثرى در خوانندگان احداث مى نموده به كلى حذف يا جرح و تعديل نموده است؛ چه بايد دانست بهاء اللَّه جنبه اخلاقى تعاليم باب را بسيار تقويت نمود و بسط داد و جنبه حكمت و عرفان آن را به چيزى نمى شمرد و سعى كرد كه حتى الامكان از اهميت آن كاسته و از ميان برداشته شود، و نيز جهد نمود كه با دولت ايران در صلح و آشتى داخل گردد و لهذا خود و اتباع خود را رعاياى مطيع و با وفاى ناصر الدين شاه كه بر سر بابيه آن همه بلاهاى فوق التصور آورد قلمداد مى نمود، به اتباع خود توصيه نمود كه بايد كشته شدن را بر كشتن ترجيح دهند و: «با جميع اديان با روح و ريحان معاشرت نمايند»، و همه مردم «بار يك دارند و برگ يك شاخسار» و نحو ذلك، بابى هاى اصلى دوره اولى، بر عكس مسلكشان بلكه بر ضد اين بود، شايد ايشان خود را مظلوم فرض مى كردند ولى در كمال اطمينان و يقين مى خواستند كه وارث ارض گردند، ايشان كسانى را كه مؤمن به باب نبودند نجس و واجب القتل مى دانستند و به سلسله قاجار بغض و نفرت شديدى داشتند و به هيچ وجه اين حس خود را پنهان نمى كردند، على هذا جرح و تعديلات زيادى بايستى در تاريخ حاجى ميرزاجانى به عمل آورده شود

ص: 358

تا با مشرب و خيالات بهائيان منطبق آيد و همين است عملى كه مؤلف تاريخ جديد به عهده گرفت و بطور دلخواه بلكه خيلى هم مافوق دلخواه از عهده بر آمد ...». (1)

سيد محمد محيط طباطبائى، در خصوص، «نام كتاب» و انتساب آن به «ميرزاجانى كاشانى»، موافق رأى و نظر ادوارد براون نيست.

ايشان در مقاله اى، تحت عنوان، «كتابى بى نام با نامى تازه» (2) مى نويسند:

«پروفسور ادوارد براون خاور شناس انگليسى، در سال 1328 هجرى، مطابق با 1910 ميلادى، كتابى را، در جزو سلسله انتشارات گيب، انتشار داد كه بر نخستين صفحه آن چنين نوشته شده بود: «كتاب نقطة الكاف در تاريخ باب و وقايع هشت سال اوّل از تاريخ بابيه تأليف حاجى ميرزا جانى كاشانى مقتول در 1268 هجرى.» پيش از اين كه كتاب مزبور در دسترس عموم قرار گيرد، در فهرست آثار بابيه، هرگز كتابى به نام نقطة الكاف شناخته نشده بود و كتابى كه مشتمل بر سرگذشت حوادث هشت ساله بابيان بود و نسخه هائى از آن در دسترس افراد خاصى ديده مى شد به نام معينى خوانده و به نويسنده مشخص منسوب نمى شد تا اينكه مصلحت و مراعات حال اولياى امور دولت قاجاريه كه در آن كتاب با صفات و الفاظ و دعاهاى زشت ياد شده بودند و وجود برخى تفصيلات زيان آور، مانند واقعه بدشت كه حتى مورد تقبيح برخى از سران بابيه هم قرار گرفته بود و لزوم حذف يا تلخيص و يا تبديل آنها از طرف برخى از بابيان، چنين اقتضا مى كرد كه اين كتاب را از برخى مطالب به پيرايند و به جاى آنها چيزهاى تازه اى كه باب روز باشد بگذارند و بطور كلى صورتى جديد از آن فراهم آورند و به جاى صورت قديم

ص: 359

آن بگذارند و به همين مناسب آن را «تاريخ جديد» ناميدند در مقابل تاريخ قديم.»

از قرار معلوم اين كار در دهه دهم از قرن سيزدهم هجرى صورت گرفت و تاريخ جديد بدين كيفيت ساخته و پرداخته شد كه شخصيت نويسنده آن براى احباب و اغيار يا دوست و بيگانه شناخته نبود و بنا به نوشته ميرزا ابوالفضل (از داعيان بابيه كه بعد از تجزيه بابيه به ازلى و بهائى، او به بهائيان پيوست) در رساله اى كه به نام «عزيز اللَّه يهودى مشهدى» نوشت و بعدها آن را به نام «الكساندر تومانسكى خاورشناس» روسى «اسكندريه» ناميده مى گويد كه برخى نويسنده اين كتاب تازه را خود ميرزا ابوالفضل گلپايگانى و برخى «مانكجى هانرياى گجراتى زردشتى» مى دانستند در صورتى كه برخى از بابيان هم آن را به نام شيخ محمد قائنى معروف به نبيل قائنى: «تاريخ نبيل» مى خواندند.

اما خود نبيل قائنى در تصحيح و تنقيحى كه از اين كتاب جديد در سال 1303 قمرى كرده و به دست خط خود نوشته و امضاى او در آخرش موجود است به نام مؤلف تلخيص ابداً اشاره اى نكرده و در حواشى آن برخى مطالب تازه افزوده است.

تاريخ نبيل قائنى كه هفتاد سال پيش از اين مورد استفاده مؤلف كتاب «حق المبين» در همدان قرار گرفته و از آن مطلبى نقل كرده بود، چند سال قبل به سعى بعضى از خير انديشان براى يكى از كتابخانه هاى عمومى ايران خريدارى شد.

ميرزا ابوالفضل گلپايگانى، ميرزا حسين همدانى غير معروف را مؤلف كتاب مى داند و مى گويد كه به دستور و راهنمايى و احياناً املاى مانكجى زردشتى آن را نوشته است.

در نسخه اى از اين كتاب كه متعلق به مانكجى بوده و از تهران به هند برده است بيست و پنج سال پيش در كتابخانه مؤسسه «كاماى بمبئى» ديدم كه نسخه خود را بدون هيچ گونه توضيح و تفصيلى فقط به نام تاريخ ميرزا حسين طهرانى (نه همدانى) در پشت صفحه اول ناميده و از چنين اوضاع و احوالى كه گلپايگانى نوشته ابداً ذكرى نكرده است.

پس تاريخ جديد كه ملخص كتاب «تاريخ قديم» و بى نام و نشان موجود در دست بابيه بود، مانند اصل آن به مؤلف ثابتى نسبت داده نمى شد و مساعى ميرزا ابوالفضل بعدها آن را صاحب اسم مؤلفى كرد كه براى او حقى جز اجراى طرح نگارش خويش و دستور

ص: 360

مانكجى در اين معرفى قائل نشده بود و قرينه ارتباط مستقيم اين عمل با شخص گلپايگانى در قسمتى كه از مناظره ى ايام محبس ميرزا ابوالفضل به اسم و رسم ثبت كرده است به چشم مى رسد. در دو نسخه كوچك و بزرگ ديگرى كه از متن قديمى اصل تاريخ بابيه ديده و سنجيده ام ابداً نام و نشانى از مؤلف آن در ميان نيست و نسخه نسبتاً كامل تر درست بر منوال همين متنى مى باشد كه پروفسور براون از روى نسخه اول گوبينو چاپ كرده است، با اين تفاوت كه رساله نقطة الكاف يا قسمت اول مقدمه اول كتاب را ندارد.

بنابراين پروفسور براون با انتشار اين متن براى آن، نام مؤلف و عنوان خاصى در مقدمه خود فراهم آورد و اينك شصت و پنج سال است كه جز به اين عنوان جديد و آن مؤلف منسوب شناخته نمى شود و تا كنون كسى در صدد برنيامده راجع به اين موضوع، ازنظر فن كتابشناسى، تحقيقى به عمل آورد بلكه همگان به صحت اين ادعاى براون تسليم شده اند و آنگاه درباره مقدمه براون يا برخى از مطالب محتواى آن اظهار نظرى كرده اند.

براون پيش از انتشار اين اثر، دو كتاب تاريخى ديگر بابيان و بهائيان را به زبان انگليسى ترجمه و چاپ كرده بود. يكى مقاله سياح كه همزمان با تاريخ تلخيص نبيل قائنى از طرف عباس افندى ملقب به عبد البهاء در تلخيص و تنظيم مطالب همان تاريخ جديد تهيه و تنظيم گرديده و هنگام سفر ادوارد براون به عكا به او اهدا شده بود و ديگرى ترجمه تاريخ جديد مزبور را از روى متنى كه يكى از بابيان در شيراز به براون هديه كرده بود چاپ كرد و در ذيل اين ترجمه متن و ترجمه رساله كوچكى را كه ميرزا يحيى ازل بنا به درخواست براون درباره همان وقايع نوشته بود بر ترجمه تاريخ جديد و تعليقات آن افزوده است. در تعقيب انتشار اين ترجمه ها و متن مقاله سياح، براون در صدد بود تاريخ حاجى ميرزاجانى را كه تاريخ جديد از روى آن تلخيص شده و وى در خلال اين كتاب به نام آن آشنائى يافته بود به دست آورد و چاپ كند.

تا آنكه هنگام مراجعه به كتاب هاى خريدارى كتابخانه ملى پاريس از تركه كونت دوگوبينو وزير مختار فرانسه ما بين سال هاى 1271- 1274 در تهران، به دو نسخه خطى برخورد كه يكى مشتمل بر بيان فارسى به ضميمه رساله اى بود كه نويسنده مجموعه در

ص: 361

آخرش نوشته بود كه به دستور وزيرى در 1279 هجرى نوشته است. اين رساله كه مؤلف گمنام آن چنين تصريح مى كند: «چون كه در ابتداى اين كتاب ذكر مقام «نقطه» بسيار گرديد و اصل نوشتن اين رساله در باب توحيد و ذكر مبدأ و معاد كه اصل دين مى باشد نوشته مى شود لهذا نام اين كتاب را نقطة الكاف نمودم.» مؤلف در مورد ديگرى از همين رساله موسوم به نقطة الكاف تاريخ تأليف رساله را صريحاً يك هزار و دويست و هفتاد و هفت سال از بعثت پيغمبر صلى الله عليه و آله نوشته است كه به اعتبارى مطابق با هزار و دويست و شصت و هفت هجرى مى شود و در صورتى كه فاصله بعثت را از هجرت به روايت ديگر سيزده سال بدانيم، سال تأليف آن 1264 مى شود. طرز اختتام اين رساله در نسخه كتابخانه پاريس كه مشتمل بربيان باب هم هست ابداً نقصى و افتادگى نشان نمى دهد بلكه نشان مى دهد كه اصل رساله از اين مقدار تجاوز نمى كرده است.

نسخه دوم كه به همين رساله معهود آغاز مى شود ولى بعد از آنكه به جمله پايان آن نسخه مستقل مى رسد، بدون مناسبت، مطلب رساله را در متن معهود طورى دنبال مى كند كه اين ناسازگارى عبارات پيش و پس براى كسى كه قادر به تشخيص اختلاف اسلوب انشاء و تغيير سياق مطلب نباشد به زحمت آشكارا مى گردد.

عجب است كه مؤلف رساله نقطة الكاف پس از تصريح به منظور خود از تأليف اين رساله، در پايان در آمد كتاب مى نويسد: «كه اول اسماء و صفات اللَّه مى باشد، بعد ذكر توحيد و نبوت و ولايت و شيعيان در خطبه شده است و ان شاء اللَّه تعالى تفصيل خطبه را ذكر خواهيم نمود و در يك مقدمه و چهار باب مذكور مى شود».

چنانكه ملاحظه مى شود در اينجا ابداً براعت استهلال يا اشاره اى به ذكر تاريخ امرى وارد نيست و دنباله مقدمه يا رساله نقطة الكاف در نسخه كامل به صورت كيفيت ديگرى امتداد مى يابد. در آنجا كه مى خواهد زمينه اى براى ظهور دعوت جديد فراهم آورد، مى نويسد: «والحال كه هزار و دويست و هفتاد سال از هجرت رسول اللَّه گذشته ...» بديهى است جمع ميان اين تاريخ با تاريخى كه در آن رساله نقطة الكاف تأليف شده ميسر نيست و حداقل سه سال و حداكثر هفت سال تفاوت زمانى دارد.

پروفسور براون مشتاق يافتن تاريخى بوده كه تاريخ جديد از روى آن اقتباس و

ص: 362

تلخيص شده بود و همين كه در پاريس بدين نسخه بى نام و نشان دست مى يابد آن را همان كتاب منظور خود پنداشته و بى آنكه بر نسخه كامل نامى يا اشاره اى دال بر اسم كتاب و نام مؤلف بنگرد به اعتبار شباهت حوادث تاريخ جديد با وقايع كتاب نويافته، همين را تاريخ حاجى ميرزاجانى مطلوب خود شمرده و از رساله مقدمه، نام نقطة الكاف را برداشته و بر آن افزوده و به چاپ رسانيده است.

ناشر از ناسازگارى دو تاريخ 1277 و 1270 در مقدمه كتاب، به اختلاف موجود ميان دو متن توجه نيافته بلكه آن را نوعى مسامحه عددى به حساب آورده است، در صورتى كه عبارات قبل و بعد به اهميت موضوع اعداد در نزد مؤلف كتاب اشاره مى كند.

مسلم است توجه به اينكه مرگ حاجى ميرزاجانى در سال 1268 هجرى روى داده بهترين قرينه است بر اينكه كاشانى نمى توانسته مؤلف كتابى باشد كه در سال 1270 هجرى تأليف شده باشد.

در صورتى كه ناشر كتاب عبارت: «شخصى از اصحاب كه به حاجى كاشانى معروف مى باشد روايت نموده كه من هم همراه بودم» اگر متن تاريخ را در نظر مى گرفت از سياق بيان مطلب استنباط مى كرد كه مؤلف تاريخ، ديگرى جز حاجى كاشانى بوده كه كسى جز حاجى ميرزاجانى نمى توانسته باشد به علاوه در آنجا كه سخن از توقف دو روزه باب در شهر كاشان مى رود و در برخى از نسخه هاى خطى تاريخ جديد، حاجى ميرزاجانى را مهماندار او مى نويسد. در اين متن تاريخ ابداً از ميزبانى مؤلف يادى نشده، مطلب را خيلى كوتاه تر از آن چيزى آورده است كه در تاريخ جديد از حاجى ميرزاجانى نقل كرده اند.

در صفحه 239 اين عبارت كه مى گويد: «حقير مصنف كتاب يك زمانى به خدمت ايشان (ميرزا يحيى ازل) رسيدم طفل خوش احوالى به نظرم آمد، بعدها جوياى احوال ايشان گرديدم الخ» بعد در بيان سرگذشت ميرزا يحيى ازل در راه آمل، در صفحه 242 مى گويد: «شخصى از اصحاب كه به حاجى كاشانى معروف مى باشد روايت نموده كه من هم همراه بودم و در آن شب ازل پنهان شد ... الخ» اين عبارت دلالت صريح دارد كه مصنف كتاب غير از حاجى كاشانى راوى بوده و بعد از دستگيرى بهاء و ازل و حاجى

ص: 363

كاشانى در آمل مى نويسد:

«جناب اخوى ايشان را تعزير شرعى نمودند، ولى جناب ازل و حاجى كاشانى را چوب نزدند، چندى حضرات در حبس بودند و بعد حضرت خداوند رؤف مهربان، هر يك را به وسيله اى مستخلص نمود. بعد از آن واقعه چندى هم در حدود مازندران به سربرده و راجع به سوى بلد خود گرديدند. حاجى كاشانى گويد كه من در مازندران چهار سال قبل از اسيرى و بعد از آن، شبانه روز در خدمت آن جناب بودم ... الخ» دنباله عبارت نشان مى دهد كه حاجى كاشانى ناقل حكايت است نه مصنف اين كتاب.

مصنف كتاب در ذكر ادعاى ذبيح قناد و سيد بصير هندى و طى مراتب و مراحل اوليه ادعاى اين هندى كور، موضوع داستان و سير او در چهريق و نور مازندران و درنگش در تهران و رفتن به قم و كاشان، در صفحه 259 نسخه چاپى كتاب در دنباله فتنه بصير راجع به او چنين مى نويسد:

«بعد از آن به ارض كاف تشريف آورده و در منزل جناب «نقطه كافى» نزول اجلال فرموده. نظر به آنكه در ارض نور در خدمت حضرت وحيد و جناب بهاء مدت چهارماه همسرور بودند و از شراب محبت يكديگر سرمست و خرم در آن بساط عيش ها نمودند ... خلاصه نقطه كافى را گمان آن بود كه مقام خودش از آن جناب عالى تر مى باشد ... خلاصه آنكه اگر چه جناب نقطه كافى بر حسب فضل ظاهرى ... افضل و اعلم بود ... به كلى در آن حضرت فانى گرديد ... با وجود آنكه فتنه ايشان در نهايت شديد بوده معهذا جناب نقطه كافى بعون اللَّه استقامت در محبت ايشان نمود».

براون كه در مقدمه خود بر اين كتاب چاپ شده، نقطه كافى را كه در رساله نقطة الكاف منضم به ديباچه تاريخ مورد بحث ذكر شده رمز بيانى اسم حاجى كاشانى مى داند، در اين مورد از كتاب تاريخ كه اين نام رمزى در برخورد با سيد كور هندى معروف به بصير تكرار مى شود نتوانسته به شخصيت نقطه كافى پى ببرد و در فهرست اسماء الرجال آخر كتاب مقابل نقطه كافى علامت (؟) نهاده است در صورتى كه ارض كاف را در همان فهرست، كاشان شمرده است.

تصور مى كنم قيد كلمه جناب در جلو نقطه كافى، بهترين دليل باشد كه نويسنده

ص: 364

تاريخ، ديگرى جز حاجى ميرزاجانى نقطه كافى بوده است.

مصنف كتاب در دنبال همين فتنه سيد اعمى، اشاره اى به صدور مكتوبى از سيد باب درباره حادثه بصير مى كند و مى نويسد: «همين كه اين توقيع صادر گرديد اختلاف در بين اصحاب به هم رسيده خصوصاً در ارض صاد جمعى تصديق نموده و قليلى محتجب مانده و مدت شش ماه اين اختلافى باقى بوده بعد رفع گرديد».

سياق نقل نشان دهنده اين نكته است كه مصنف كتاب چون اصفهانى بود از تأثير حادثه در آن شهر سخن مى گويد و به هر صورت تصنيف اين تاريخ از حاجى ميرزاجانى كاشانى با نقطه كاف، مؤلف رساله نقطة الكاف نبوده است.

پروفسور براون تنها به دلالت تاريخ جديد، طالب ديدن تاريخ حاجى ميرزاجانى بوده همين كه در كتابخانه ملى پاريس به نسخه اى بى نام و نشان با ديباچه و متن ناسازگار دست يافته آن را تاريخ حاجى ميرزاجانى مورد نظر پنداشته است و پيش از انتشار آن، چنانكه خود مى گويد با ميرزا يحيى ازل كه در قبرس تحت الحمايه ى بريتانيا مى زيست، راجع به كيفيت اين كتاب مشورت مى كند و ازل هم به طور غير صريح بدو جواب مى دهد «كه به قراين بايد از حاجى مرفوع شهيد بوده، غير از او كسى تاريخ ننوشته، ديگرى در بغداد خيال نوشتن داشت و لابد نام حقير در آن ميان نوشته مى شد، بعضى مانع او شدند، حاجى محمدرضا نام از اين قبيل اشخاص در اين امر بوده اند ...» عبارت نشان مى دهد كه صبح ازل با كيفيت محتويات تاريخ نويافته و مظنون به تأليف حاجى ميرزاجانى، هنور درست مأنوس نبوده بلكه ذهن او پس از چهل سال گذشت روزگار، ناگهان متوجه به عمل حاجى محمد رضا نامى از اصفهانيان مقيم بغداد شده است كه در سال 1270 همراه تبعيدى هاى ايران به بغداد رفته بود و مى خواست تاريخى بنويسد.

وقتى كتاب تاريخ مجهول كتابخانه پاريس در 1328 به نام نقطة الكاف با آن مقدمه كذائى منتشر شد و در اختيار همگنان قرار گرفت ميرزا يحيى كه هنور مقيم «بندر ماغوسه» و در قيد حيات بود و مقدمه كتاب هم به طرفدارى از او تنظيم يافته بود راجع به اصل كتاب ديگر اظهار نظرى مثبت يا منفى نكرد. ولى برادرزاده اش عبد البهاء كه بر برادران خويش غلبه كرده بود، موضوع اين كتاب تازه چاپ گوئى در نظر او خالى از

ص: 365

غرابت نيامده و به ميرزا حسن اديب طالقانى كه يكى از ايادى امرى او بود، دستور مى دهد در حدود نطنز و طرق و طار، ممكن است نسخه اى از اين كتاب بتوان يافت و از او مى خواهد كسى را مأمور سفر براى خريد يا استنساخ كند. اين اقدام طالقانى بى نتيجه ماند؛ زيرا نسخه اى از تاريخ معهود كه پيش سيد بنائى از مردم طرق و طار وجود داشت صاحب آن بى آنكه به نام آن آشنا باشد حاضر نشد با هيچ قيمتى به دست ديگرى بسپارد و در نتيجه، اقدام اديب كه به وسيله يكى از دوستان اردستانى او به مرحله ى اجرا در آمد بى نتيجه ماند ...

ص 378

اخيراً آقاى «حسن باليوزى بوشهرى» از گويندگان سابق بخش فارسى بى بى سى لندن كتابى به نام «براون و بهائى ها» در لندن به زبان انگليسى نوشته و در آن راجع به انتشار نقطة الكاف نكته اى را ذكر كرده است.

ص: 366

«باليوزى» مى نويسد: كه عبدالبهاء، در لوحى يا نامه اى كه به يكى از ايادى امر مى نويسد، از اين كتاب چنين ياد مى كند: «كه حاجى ميرزاجانى فصلى چند كه به طور اختصار در تاريخ اين آئين نوشته بود در تصرف آقا محمد رضا برادرزاده ذبيح بود و احتمال مى رفت كه آنها به خط دست خود حاجى ميرزاجانى باشد».

با مقايسه مدلول اين مكتوب يا لوح با نامه ى جوابيه عموى او، (ازل)، كه قبل از تحرير اين مكتوب در مقدمه نقطة الكاف نوظهور به چاپ رسيده بود، مى توان در يافت كه وجود چنين اثرى براى عمو و برادرزاده كه هر دو در سال 1270 هجرى در بغداد مى زيسته اند و شاهد فعاليت هاى همفكران و هم عقيده هاى ديگر خود بوده اند، قدرى دور از قبول كامل ذهن بوده است و دل هر دو مى خواسته است كه آن را به حاجى محمد رضا يا آقا محمد رضا نامى مربوط سازند، با اين تفاوت كه صبح ازل حاجى محمدرضا را تاجر اصفهانى و عبدالبهاء آقا محمدرضا برادرزاده ذبيح معرفى مى كند ولى معلوم نمى دارد كه او برادرزاده حاجى اسماعيل ذبيح كاشانى برادر حاجى ميرزاجانى است و يا برادرزاده سيد اسماعيل ذبيح اصفهانى بوده كه در بغداد كشته شد و برادرزاده اى هم با خود در آنجا همراه نداشت.

غرض، انتساب اين كتاب به حاجى ميرزاجانى به طور مسلم نتيجه استنباط و فعاليت تبليغاتى پروفسور ادوارد براون بوده و طرفين دعواى جانشينى باب در موقع انتشارش با اطمينان خاطر اين نسبت را تلقى نمى كرده اند.

اينكه پروفسور براون انتقال نسخه كامل را از ايران به فرانسه در سال 1279 هجرى نوشته روى نسخه چنين تاريخى ديده نمى شود، بلكه تاريخ تحرير رساله نقطة الكاف كه ضميمه بيان فارسى در كتابخانه ملى پاريس است سال 1279 مى باشد. از طرف ديگر معلوم نيست كه اين نسخه ها در چه تاريخى به دست گوبينو در تهران يا پاريس رسيده است؛ چه در كتاب «فلسفه و مذاهب» از آنها يادى نمى كند. پس تصور اينكه او در سال 1274 هنگام خاتمه مأموريت تهران اين يك نسخه بازمانده از نسخه هاى حاجى ميرزاجانى را به اروپا برده باشد قدرى دور از قبول به نظر تحقيق مى رسد ...

ص: 367

نسخه نطنز كه بعدها در 1300 شمسى به تهران منتقل شده بود و پنجاه سال پيش به دست حاجى محمد حسين فتحى تاجر اصفهانى افتاده بود و نتوانست به وعده ى خود وفا كند و آن را براى مطابقه با نسخه چاپ در اختيار من قرار دهد.

نسخه ديگرى كه دكتر سعيد خان كردستانى دركتابخانه خصوصى خود داشت گويا مورد تصرف قلم صاحب نظران قبل از انتقالش به دكتر قرار گرفته بود و به عقيده مالكش اين نسخه نسبت به متن چاپى پروفسور براون مزيتى نداشت.

متأسفانه در سال 1315 شمسى كه دكتر سعيد خان مدتى طولانى در بستر بيمارى افتاده بود نوكر آشورى او كه از روى فهرست دستى دكتر به رموز دال بر اهميت نسخه هاى خطى كتابخانه او پى برده بود همه نسخه هاى ممتاز را ربود و از تهران گريخت و ديگر اثرى از او به دست نيامد و از جمله كتاب تاريخ بابيه خطى كه دكتر برآن نام حاجى ميرزاجانى را نوشته بود به سرقت رفت.

يكى از فضلاى كرمانى كه چند نسخه از تاريخ جديد در اختيار دارد چند سال پيش آنها را بر من عرضه داشت. در ميان آنها به قسمتى از اصل اين تاريخ كه فعلًا به جاى ميرزاجانى منسوب شده است پى بردم كه در بعضى موارد قدرى ملخص تر بود ولى از نام تأليف و مؤلف نشانى نداشت و قسمت اول وقايع آن افتاده بود.

چند سال پيش يكى از آقايان نطنزى مقيم تهران نسخه اى از اين كتاب را كه يافته بود بر من عرضه كرد و صاحبش آن را هنگام نشر كتاب با نسخه چاپ براون مطابقه كرده بود. اين نسخه از روى نسخه ديگرى در اوايل سده چهاردهم هجرى نوشته شده بود كه چيزى از اول آن افتادگى داشت و با توقيعى در صفحه 87 نسخه چاپى آغاز مى شد ولى ناسخ اين نسخه به نقصان قبلى اصل پى نبرده و آن را به صورت كامل در تحرير خود آغاز كرده بود.

ميرزا ابوالفضل در رساله اسكندريه كه با نام الكساندر تومانسكى خاورشناس روس ناميده و پروفسور براون بخشى از آن را در مقدمه نقطة الكاف خود به چاپ رسانده است مى نويسد: «ميرزا حسين همدانى منشى مانكجى كه از طرف مانكجى مأمور تأليف كتابى در تاريخ بابيه شده بود نزد ميرزا ابوالفضل آمد و از او خواهش كمك

ص: 368

در اين كار كرد و گفت كه چون هنوز تاريخى مبسوط در وقايع اين امر نوشته نشده اين كار خالى از اشكال نيست».

ميرزا ابوالفضل مى گويد: به او جواب دادم كه تاريخى از حاجى ميرزاجانى كاشانى در دست احباب هست. اين كتاب را به دست آور، وقايع را از آن و تاريخ سنين را از ناسخ التواريخ و روضة الصفا نقل نما. سپس ميرزا ابوالفضل مى افزايد كه مانكجى نگذاشت كه ميرزا حسين آن تاريخ را بدانگونه كه گلپايگانى گفته بود بنويسد.

ميرزا ابوالفضل به طور كلى با اين معرفى و بيان كيفيت تأليف كتاب، اعتبار را از روى نسخه هاى تاريخ جديد كه در دست مردم است بر مى دارد و مى گويد: تنها نسخه اى از آن قابل اعتبار است كه به خط مؤلف باشد و در اين مورد هم خود فراموش مى كند كه قبلًا شخص مؤلف را همچون آلتى بى اراده در دست مانكجى زردشتى معرفى كرده است.

از اين قسمت مى توان دريافت كه ميرزا حسين همدانى گمنام، به فرض قبول اظهارات ابوالفضل، قبلًا از وجود تاريخى به نام حاجى ميرزاجانى كاشى بى خبر بوده و اين داعى گلپايگانى بوده كه او را به وجود چنين اثرى دلالت كرده است.

در اين صورت لازم مى آمده كه مؤلف تاريخ جديد در مقدمه كتاب خود از اين بابت اشاره اى در ميان آورد و يا آنكه مانكجى در پشت نسخه اى كه از آن براى خود فراهم آورده بود و فعلًا جزو كتاب هاى ديگرش در بمبئى موجود است و عكس هائى از آن در تهران يافت مى شود، از آن توصيفى مناسب بكند در صورتى كه ابداً به ارتباط خود با مؤلف و موضوع تأليف كوچكترين اشاره اى ندارد و در پشت نسخه ملكى خويش، تنها نام «تاريخ ميرزا حسين طهرانى» نوشته است كه شبهه همدانى بودن مؤلف را هم ضعيف مى سازد.

چون منظور از طرح اين بحث فقط پژوهشى در مورد كتاب نقطة الكاف براون بود، از عطف توجه به تاريخ جديد و ضمائم و حواشى آن كه خود موضوعى قابل بحث بيشتر است صرف نظر مى كند و اينك به تلخيص موضوع مى پردازد.

از آنچه به طور مجمل گفته شد مى توان چنين نتيجه گرفت كه:

ص: 369

1- نسخه اصلى كه اساس چاپ پروفسور براون قرار گرفته ابداً داراى اسم مؤلف و عنوان تأليف و تاريخ تحرير و تاريخ انتقال به پاريس نيست.

2- رساله اى كه در دنباله بيان نوشته شده و تاريخ تحرير 1279 دارد بنا به آنچه در متن رساله معهود است نامش نقطة الكاف و موضوعش كلامى است نه تاريخى.

3- اتصال اين رساله به تاريخ قديم بابيه در ضمن تحرير نسخه دوم صورت تحرير يافته و كاتب بدون توجه به نقطه ارتباط و اتصال و انفصال، آن ها را به هم پيوسته است.

4- تاريخ تأليف رساله نقطة الكاف 1264 يا 1267 و تاريخ تأليف مقدمه تاريخ قديم 1270 هجرى است.

5- در تاريخ 1270 هجرى كه سال تأليف تاريخ است حاجى ميرزاجانى كاشانى در حيات نبوده بلكه دو سال از مرگ او مى گذشته است.

6- در متن كتاب چيزى كه دلالت بر رابطه ميان حاجى ميرزاجانى و كتاب باشد به چشم نمى رسد، به خصوص كه در حوادث مربوط به قلعه طبرسى حاجى كاشانى را از راويان خبر معرفى مى كند.

7- دو نفر از قدماى بابيه كه موقع انتشار كتاب از طرف پروفسور براون، هنوز در قيد حيات و پيشواى دو دسته مخالف يكديگر بودند و هنگام تبعيد دسته جمعى از ايران به بغداد و اقامت در آن شهر ميان بابيان، واجد شخصيت بوده اند، تقريباً خود را به چنين اثرى مأنوس نشان نداده اند.

8- كسى كه در بغداد به سال 1270 كتاب تاريخ نوشته محمد رضا نام اصفهانى بود نه حاجى ميرزاجانى كه سرنوشت كتاب او درست شناخته نيست.

9- كسى كه نام تاريخ حاجى ميرزاجانى را نخستين بار بر زبان مؤلف تاريخ جديد نهاده، ميرزا ابوالفضل گلپايگانى بوده كه اثر فكر و قلم او در تاريخ جديد به چشم مى رسد.

10- در آثار مختلف «مانكجى ها ترايا» چيزى كه دخالت او را در كار تدوين تاريخ جديد بنمايد ديده نمى شود.

ص: 370

11- كتاب تاريخ قديم بابيه كه در هيچ موردى با اسم مؤلف همراه نبوده بر خلاف تصور پروفسور براون هرگز از ميان نرفته بود و تاكنون بر وجود چهار نسخه از آن پى برده ايم؛ كه دو نسخه آن هنوز در تهران پيش افراد كتابدوستى وجود دارد.

12- نسبت اين كتاب به حاجى ميرزاجانى در اين صورت تلفيقى، كار پروفسور براون بوده است.

13- نقطة الكاف نام رساله اى در موضوعات كلامى بوده است كه به سبب غير معلومى به اول كتاب تاريخ بى نام بابيه ملحق شده است.

14- تلخيص تاريخ بابيه گمنام به صورت تاريخ جديد قبل از تفرقه بابيان به دو دسته ازلى و بهائى صورت گرفته و در نسخه هاى متعدد از آن كه دست تصرف جديدى در آنها به كار نرفته از هر دو برادر نورى يعنى ميرزا يحيى و ميرزا حسينعلى، نيكو ياد مى كند و سبب تلخيص كتاب گويا چيز ديگرى جز تصور براون بوده است.

15- عبارت مقدمه نقطة الكاف چاپى- چنانكه از خود مرحوم شيخ محمد قزوينى شنيدم:- كار آن مرحوم جمع آورى اسناد و مدارك مربوط كار پروفسور براون و در حقيقت عملى مشترك بوده است.

ناگفته پيداست كه از نظرگاه تحقيقى سيد محمد محيط طباطبائى: «تحقيق من درباره نام كتاب و اسم مؤلف تاريخ قديم، هيچ گونه تأثيرى در اصالت متن ديرينه موجود در كتابخانه پاريس نمى بخشد كه اساس چاپ «براون» است. و بحث «اسم كتاب» و «كاتب» را نبايد با موضوع اصالت و قدمت كتاب، مشتبه جلوه داد». (1)

به عبارت ديگر: «صورت مطالب اين تاريخ كلا در همين صورت چاپى براون، متنى اصيل و قديم و معتبر بوده ولى عنوان و اسم مؤلفى مشخص نداشته است و خطاى ميرزا ابوالفضل گلپايگانى در تسميه آن به «تاريخ ميرزاجانى» براون را هنگام ترجمه

ص: 371

تحت تأثير اسم حاجى ميرزاجانى قرار داده و وقتى به نسخه پاريس رسيد و آن را به چاپ رسانيد اين اشتباه را در پشت جلد آن منعكس كرده». (1)

پس از انتشار كتاب «نقطة الكاف» توسط «ادوارد براون»، زعماى بهائى، خاصه عباس افندى فرزند و جانشين حسينعلى ميرزا، متوجه شدند كه ضربه بس بزرگى بر پيكر بهائيت وارد آمده است. از اين روى عباس افندى، ضمن اعلان عدم صحت مندرجات كتاب نقطة الكاف (2) ميرزا ابوالفضل گلپايگانى را كه از بزرگان بهائيت، و مبرزترين مبلغان بود (3) ضمن نامه اى رسمى، مأمور كرد تا كتابى در رد مقدمه براون و كتاب نقطة الكاف ميرزاجانى كاشانى تأليف كند:

«اى منادى پيمان نامه شما رسيد و از مضمون نهايت مسرت حاصل گرديد كه الحمد للَّه بر خدمت قائمى و در عبوديت جمال ابهى همدم عبد البهاء در خصوص جواب مجعولات ادوارد براون مرقوم نموده بوديد اين قضيه مهم است جواب لازم دارد، البته به تمام همت بكوشيد تا واضح گردد كه اين تاريخ، حاجى ميرزاجانى مسموم شده است و تحريف گشته و يموتى ها با ادوارد براون متفق شده اند (مراد از كلمه يموتى ها

ص: 372

ازليان است كه بسا با تغيير كلمه يحيى نام ازل به كلمه مقابلش يموت يموتى ها فرمودند) و اين مفتريات و دسائس را به ميان آورده اند بارى به سرعت نهايت همت لازم است. عبد البهاء به آستان جمال ابهى تضرع و زارى نمايد و شما را تأييدات كافى شافى طلبد، يقين است پرتو عنايت بتابد و توفيقات صمدانيه جلوه نمايد و عليك البهاء الابهى ...». (1)

همچنين عباس افندى، طى نامه ديگرى، از «نعيم شاعر سدهى» استمداد نمود كه در اين كار شركت كرده، و به ميرزا ابوالفضل گلپايگانى در تأليف كتابى بر رد «ادوارد براون و مرحوم محمد قزوينى» و كتاب منسوب به ميرزاجانى كاشانى مساعدت نمايد.

متن اين مكتوب چنين است:

«در خصوص دحض مفتريات (رد دروغ هاى) براون و اثبات تحريف كتاب (نقطة الكاف) بايد خدمتى به درگاه الهى نمائيد. آن جناب با جميع ياران مقتدر بايد در اين مسأله (رد براون) در نقطة الكاف متفق شويد. جناب سمندر راهم در اين مسأله شريك فرمائيد تا معلومات كل جمع گردد و جواب شافى و كافى مرقوم شود. اين قضيه بايد در نهايت سرعت مجرى شود. جناب آقاى ميرزا ابوالفضل مستعدند، عنقريب جواب اتمام خواهند داد. لهذا معلومات كافيه خود را در تحريف ميرزاجانى به جناب آقاى ميرزا ابوالفضل سريعاً ابلاغ داريد ...». (2)

ايضاً در پى مكتوب مذكور، نامه ديگر خطاب به «نعيم سدهى» چنين ارسال گرديده بود:

«نامه اى كه مرقوم نموده بوديد با تفاصيل تاريخ آقا ميرزاجانى كاشى و تحريف بى خردان (پروفسور براون و علامه قزوينى) جميع واضح و معلوم گرديد. البته آن تحقيقات را به زودى اكمال و تأييد و نزد جناب ابوالفضائل محرمانه بفرستيد. همچنين

ص: 373

جوابى كه خود آن جناب مرقوم مى نمايند عندالاتمام يك نسخه نزد ابى الفضائل و يك نسخه جهت عبدالبهاء ارسال داريد». (1)

و نيز در كتاب «بدايع الآثار» شرح مسافرتش به امريكا از بياناتش منقول و مسطور است: «تاريخ حاجى ميرزاجانى را كم و زياد نموده به كتابخانه پاريس و لندن فرستادند يحيائى ها او را با مفترياتى تحريك بر ترجمه و طبع نمودند او هم محض ترويج اغراض خود به طبع و نشر آن پرداخت ... من به او نوشتم تو اول كسى بودى از معلمين و مؤلفين اروپا كه به ساحت اقدس مشرف شدى اين امتياز را از دست مده ولى او نفهميد، وقتى خسران او معلوم خواهد شد كه در انگلستان انوار هدايت به اشدّ اشراق بتابد».

صبحى در اين خصوص مى نويسد: «ميرزا ابوالفضل مدت ها خود را مشغول تحرير آن رديه مى داشت. و هنوز كار مقدمه كتاب را تمام نكرده بود كه كارش تمام شد.

بعد از فوت ميرزا ابوالفضل، عبد البهاء سيد مهدى گلپايگانى عم زاده ميرزا ابوالفضل با شيخ محمد على قائنى را به حيفا خواست تا به طهران آيند و به معاونت ايادى، كتاب مذكور ساخته و پرداخته كنند. و ايشان هم مدتى در تهران سرگردان اين كار بودند، تا كتاب به پايان رسيد. پس آن را برداشته روانه عشق آباد شده به طبع آن پرداختند». (2)

كتاب تحت عنوان: «كشف الغطاء» بر عليه ادوارد براون، و انگليسى ها، بنا به تصريح فاضل مازندرانى: «در تركستان روسيه طبع گرديد». (3) و از چاپ خارج شد.

آنچه مسلم است 132 صفحه اول كتاب مذكور، نوشته ى ابوالفضل گلپايگانى است و مطالب مندرج از صفحه 133 الى آخر كتاب، به نام ميرزا مهدى گلپايگانى است.

با اين همه، و بر خلاف بعضى از تصريحات مبلغان بهائى، كتاب «كشف الغطاء» به قلم ميرزا ابوالفضل گلپايگانى، و تكميل آن توسط ميرزا مهدى گلپايگانى، آنهم طبق

ص: 374

اذعان موجود در پاورقى صفحه 365 كتاب مذكور، از روى يادداشت ها و مدارك جمع آورى شده توسط ميرزا ابوالفضل، مورد تصديق و تأييد عباس افندى قرار گرفته است. و صحت مندرجات آن از نظر عباس افندى مسلم و از اين رو سندى مسلم در ميان آثار بهائيت بشمار مى رود.

چنين بيانى نتيجه مستقيم نامه اى است كه عباس افندى خطاب به ميرزا مهدى گلپايگانى چنين نوشته و ارسال داشته بود:

«هو اللَّه رب ورجائى اناديك فى العشى و الا بكار و بطون الليالى و الاسحار و ادعوك بقلبى و روحى و فؤادى ان تؤيد عبدك الصادق المنتسب الى النفس المقدسة عبدك الذى صعد اليك و سجد بين يديك و وفد عليك من اخترته بين العالمين لاعلاء كلمتك و نشر نفحاتك و تفسير برهانك و تشريح بنيانك و سميه بالفضل عدلا من لدنك و سقيته من الكأس الدهاق حتى ترنح من صهباء الوفاق و اشتهر صيته فى الافاق و قضى نحبه و هو ينشر آثارك و براهينك فى مشارق الارض و مغاربها رب ماقضى يوماً من الحياة الّاخدم عتبتك المقدسة و ما قضى ليلًا الّا ارتفع منه ضجيج المناجات و أجيج الزفرات الى ملكوت الايات و يتضرع اليك فى ظلام الليل الديجور بقلب خافق بذكرك و دمع دافق فى حبك و انجذا با الى عتبة قدسك حتى ترك الثرى و طار الى ملكوت الاعلى جوار رحمتك الكبرى و استغرق فى بحر الانوار و استقر فى ملكوت الاسرار فى تجليات العوالم التى لاتتناهى انّك أنت الكريم و انك أنت المعطى و انك انت الباذل و انّك انت المؤيد الرحمن الرحيم رب رب ان عبدك هذا ينتسب الى ذلك العبد و عريق فى المجد الاثيل يستحق الطافك و يرجو جوارك و احسانك و يبتهل شوقاً الى ملكوت آياتك، رب اسئلك بجاه ذلك العبد المقرب فى عتبتك العالية ان تمنح هذالعبد الالطاف التى اختصصت بها ذلك الرقيق الجليل و اجعل له نصيباً من بحره و غرفة من نهره و سنوحات من فضله حتى يرثه فى جميع الشؤون و الاحوال و يقتدى به فى الفضائل التى شاعت و زاعت عنه فى الافاق انك انت الحى القيوم».

اى يادگار آن شخص جليل نامه بعد از چهار سال رسيد با وجود اين به نهايت دقت ملاحظه گرديد. از مضمون بى نهايت محزون شدم زيرا دلالت بر شدت زحمت و مشقت

ص: 375

شما در تدوين كتاب و تحرير فصل خطاب مى كرد. هر چند ماههاى چند زحمت كشيدى و آرام نيافتى و شب و روز كوشيدى و جوشيدى تا آنكه اين كتاب مستطاب كه آثار اخيره حضرت ابوالفضائل است جمع شد. اين كار چون بسيار مهم بود لهذا در پرداختنش هر زحمتى رحمت بود و هر مشقتى راحت. بايد در امور نظر به نتيجه كرد نه مبادى هر امر مهمى در وجود در ابتدا نهايت مشقت و بلا است و در آنها موهبت كبرى پس بايد به عواقب امور و شؤون نظر نمود. مقصد اينست هر چند عقبه كبرى طى نموديد ولكن به نتايج مستحسنه رسيديد و آن بقاى آثار آن متصاعد ملكوت اسرار است. يك نسخه از آن كتاب بايد به ارض اقدس فرستاده شود و از طهران خواهم خواست و يقين است كه نتايج عظيمه خواهد داشت و چون ترويج گردد نهايت سرور و حبور از براى شما حاصل شود.

اگر چنانچه در مقابل اين زحمت مكافاتى حاصل نشده مطمئن باش كه مكافات الهى رسد و تأييدات صمدانيه حصول يابد و اصل يادداشتهاى ابى الفضائل و رسائل كه ارسال شده است حكماً بايد به ارض اقدس اعاده گردد حتى ورقه واحده در دست كسى نماند تا جميع در محل محترم محفوظ و مصون گردد و باقى و برقرار ماند چه كه آثار قلم آن بزرگوار است. اين جواب مكتوبى است كه چهار سال پيش ارسال داشته ايد الان رسيده است اين مدت مجبوراً در پورت سعيد اقامت و راحت كرديد حال طى مسافت نموده به ارض اقدس واصل شده زيرا ميان ارض اقدس و پورت سعيد سبيل بكلى منقطع بود ارسال مكتوبى ممتنع و محال از اين جهت در وصول تأخير يافت. من بعد ان شاء اللَّه باز مكتوب مخصوص ارسال خواهم شد- حيفا 4 جنوارى 1919». (1)

با اين همه، كتاب «كشف الغطاء» بى آنكه نصوص مسلمى را در رد صحت

ص: 376

مندرجات كتاب منسوب به «ميرزاجانى كاشانى» و مشهور به «نقطة الكاف» ارائه دهد، ضمن ذكر اهانت هاى فراوان به انگليسى ها عموماً، آنهم تحت حمايت روس ها از بهائيان و مراكز آنها در عشق آباد روسيه، پرده از حقايقى برداشت كه تا آن زمان بابيان و بهائيان سعى در پوشانيدن آن داشتند. از آن جمله تصديق و تصريح به صحت «توبه نامه على محمد شيرازى» و ...

ولى از آنجائى كه انتشار كتاب مذكور مصادف بود با پيروزى قشون انگلستان در حيفا، و قبول اطاعت و خدمتگزارى جميع بهائيان نسبت به حكام انگليسى در منطقه زير نفوذ انگلستان، عباس افندى صلاح نديد كه كتاب: «كشف الغطاء» را با دارا بودن چنان مايه هاى ضد انگليسى، و در حالى كه زد و بندهائى صورت پذيرفته بود انتشار يابد. از اين روى دستور داد پس از جمع آورى دقيق جميع نسخه هاى كشف الغطاء، آنها را بسوزانند كه به استثناى تعداد انگشت شمارى از آن در كتابخانه خصوصى و محرمانه بهائيان، از اين فرمان جان سالم بدر بردند.

در اين اواخر، محافل بهائى، چون ملاحظه كردند محققان مسلمان كتاب «كشف الغطاء» را در بسيارى از مسائل مورد استناد قرار داده و مى دهند، تصميم گرفتند كه با اتخاذ و تمسك به شيوه ى هميشگى باب و بهاء مبنى بر محو مآخذ و جعل مدارك، و به همان سان كه بر سر كتاب مشهور به «نقطة الكاف» ميرزاجانى، و تمامى نصوص و مآخذ اوليه بابيه آوردند، مطالب كتاب «كشف الغطاء» را با وجود برخوردارى از تأييدات عباس افندى، به نحو دلخواه و موافق با مصالح خود جرح و تعديلى داده و آن را منطبق با مصالح اخير بهائيان تصحيح، و به چاپ رسانند، تا در برابر تمامى رديه ها، گفته شود، اين كتاب:

«كشف الغطاء» ميرزا ابوالفضل گلپايگانى است. و در آن نه نصى از توبه نامه ها و ضعف و سستى على محمد شيرازى و نه اهانت به انگليسى ها، و خلاف مطلب فلان نص بهاء اللَّه و ..

قرعه انجام چنين كارى به نام «عبد الحميد اشراق خاورى» مبلغ مشهور و پر تجربه در انجام چنين مسئوليت هايى، زده شد. و ايشان تنها نسخه موجود در صندوق «كتابخانه مركزى بهائى» را مورد بررسى دقيق قرار داد و مواردى را كه با مصالح بهائى سازگار

ص: 377

نيست، با خط خود علامت گذارى نمود، و در حاشيه كتاب، ذيل جملاتى از قبيل:

«حذف شود»، «اين فصل تا آخر حذف شود» ... امضاء نمود، تا پس از تصحيح مذكور، كتاب «كشف الغطاء» جديدى را از طرف: «لجنه مطبوعات امرى» چاپ و منتشر سازند.

خوشبختانه نسخه كتاب مذكور، قبل از چاب آن توسط بهائيان، به دست علاقه مندان كشف حقايق افتاد، كه عيناً از روى آن، عكس بردارى گرديد، و حقير نمونه اى از صفحات مذكور را چاپ و آن را به پيشگاه ملت ايران تقديم مى دارد، تا به ماهيت بهائيان در حفظ مسلك خود، بر اساس محو آثار و جعل مدارك، بيش از پيش پى برده شود.

ص: 378

«مصحّح تاريخ فقير مسكين، نبيل اهل عالين عفى اللَّه عنه گويد كه بعد از ملاحظه اين نسخه شريفه كثيرة الفوايد مزيدة العوايد مشهود آمد كه لبابش مخلوط به قشور و انوارش ممزوج ظلمات و هم ديجور است.»

تصوير ص 392

ص: 379

تصوير ص 393

كليشه ى صفحه 389 چاپ اول كتاب كشف الغطاء كه اشراق خاورى با كشيدن خطوطى و نگاشتن جمله «اين فصل تا آخر حذف شود» مصمم به حذف مدارك رسوائى بهائيت در كتاب كشف الغطاء بود.

ص: 380

تصوير ص 394

صورت توبه نامه على محمد شيرازى در كتاب كشف الغطاء كه اشراق خاورى مبلغ بهائيان براى چاپ دوم آن مصمم به حذف قسمت هائى از آن بود تا با منافع جديد بهائيان منطبق شود. ولى! ...

«قدأخذ مؤلّفوه من هذا ضغث و من هذا ضغث ليميل إليها أكثر الطباع و يتأنّس بها غالب الأسماع و ما تميز فيها الغثّ و السمين و ما تنزيل فيها حكم اليقين عن الظن و التخمين».

حيفم آمد و بر اين نسخه شريفه مى پسنديدم كه در مثل اين ايام ... كتب ...

تأليف شود به جهت تذكر عباد ... و در او استنادى به موهومات و تمسكى به مجعولات و تشبثى به تقليد و تبعيّتى به عادت باشد. لذا- خالصاً لوجه اللَّه و حباً لابناء الوطن و اكمالًا للنعمة و شفقة على المحبين و ترحماً على الناظرين من الغابرين- در مقام تصحيح و تلخيص اين نسخه برآمد، ه پاره اى از ظنونات و زوايد و قياسات كه

ص: 381

تصوير ص 396

دو صفحه از نسخه خطى تاريخ جديد نبيل قائنى حواشى دو صفحه مذكور به خط و امضاء نبيل قائنى است.

ص: 382

در اساطير اولين و مبتنى بر وهم و گمان و تخمين بود محو، شطرى از اطلاعات و مستحضرات خود را در ايام سير و مجاهده كه متيقّن و معلوم بود، اثبات نمود. اميد كه مطبوع و مقبول عقلاء ملل و منظور بزرگان و دانايان ملل و دول عالم گردد «وماينبّئك مثل خبير».

قداستنسخت هذه النسخة المصححة لنفسى بعد ما صحّحتها لينتفع بها الإخوان و يبقى أثر قلمى و كان إتمامها فى يوم الأحد، السابع و العشرين من شهر صفر المظفر من شهور ألف ثلاثمأة من الهجرة المحمدية مطابقاً ليوم (گويا خواسته تاريخ هجرى را با تقويم بيانى تطبيق كند)

از اين عبارت معلوم مى شود كه در ماه دوم از سال 1300 كار تحرير اين نسخه به پايان رسيده و چنانكه در حاشيه صفحه 51 از متن مى نويسد كه «مصحح تاريخ نبيل اهل عالين- عفى اللَّه عنه- از خود عاليجاه سليمان خان (طين قلعه) مسموع داشته كه مرحوم (سيدكاظم رشتى) اعلى اللَّه مقامه مخصوصاً به من وعده ادراك ظهور را دادند ... و حال هم در قيد حيات هست ولى در نكرسنّ و ارذل العمرند. هزار و دويست و نود و نه».

از اين عبارت معلوم مى شود كه كار تصحيح را در سال 1299 هجرى آغاز كرده و در اوايل سال 1300 به پايان رسانيده است. چون نسخه مانكجى و برخى نسخه هاى ديگر را هم ديده و نگريسته ايم كه تفاوت ميان آن و اين متن مصحح، جز تغيير عبارت اصل كه در آن در مورد ميرزا يحيى، تا درجه اى مراعات بى طرفى شده بود و افزودن برخى از اشعار سروده مصحح و پاره اى مواد تبليغى مذهبى، چندان اختلافى با يكديگر ندارند كه ايراد چنان تعريفى را ايجاد كند مگر اينكه فرض كنيم نسخه اى كه زير نظر نبيل قائنى براى تصحيح قرار گرفته بود مشتمل بر موادى از دساتير نو ظهور و ساير مطالب مورد علاقه مانكجى بوده كه به حذف آنها پرداخته باشد.

عجب است كه از 1300 بدين طرف تنها كسى كه به ديدن اين كتاب و نقل عبارتى از آن در احقاق الحق پرداخته همان محمد تقى همدانى بوده و ديگر كسى به وجود اين اثر در چنين صورتى اشاره اى نكرده است.

ص: 383

در دست بابى هاى ازلى نسخه اى از اين تاريخ جديد بوده كه احياناً آن را تاريخ نبيل مى گفتند و اين نسخه با آنچه شيخ محمد در خاتمه تصحيح آورده از نظر ماهيت بيش از خود نسخه مصححه تطبيق مى كند و كوشيده اند آنچه را كه براصل منقول در تاريخ قديم افزوده بودند تا حد امكان كم كند. نسخه اى از اين روايت چند سال پيش به وسيله مرحوم حائرى زاده نماينده اسبق مجلس شوراى ملى با چند كتاب خطى ديگر به كتابخانه مجلس اهدا شد كه فعلًا مرا بدان دسترسى نيست ولى در روز خود آن را ديدم. نسخه ديگرى به خط محمد صادق كاتب بابيه و داماد خانواده ازل هم در حين تحرير اين مقاله مورد استفاده قرار گرفت. اين روايت ساده ترين و بى پيرايه ترين و نزديكترين صورت اصلاح شده تاريخ جديد به متن اصلى تاريخ قديم است كه در موقع تنظيم آن گويا جدائى ميان دو برادر نورى هنوز به اوج خود، كه بعد از انتقال از ادرنه «به عكا» و «ماغوسه» رسيد، نرسيده بود و اين معنى نشان مى دهد كه شايد نخستين تصرف و دستبرد در تاريخ قديم بابيه بعد از ورود مهاجران به ادرنه و استحضار بر اوضاع و احوال و جريان افكار و عقايد جديد از 1280 به بعد آغاز شده ولى در 1290 پس از بازگشت ناصر الدين شاه از اروپا و صدارت ميرزا حسين خان قزوينى صورت نهائى خود را يافته باشد.

ميرزا ابوالفضل كه دخالت و شركت قلمى او در اين روايت كامل بيش از هر فردى ديگر ملحوظ و منظور است به اين اختلاف روايت ها در رساله ايوبيه يا اسكندريه اشاره مى كند كه براون در مقدمه چاپ نقطة الكاف و ترجمه تاريخ جديد به انگليسى از آن نقل مطلب كرده است و در مقاله قبل بدان اشاره مجملى رفت.

پروفسور براون در پايان ترجمه انگليسى از تاريخ جديد كه مبتنى بر روايت متوسطى از اين كتاب است و همچنين در مقدمه فارسى نقطة الكاف چاپ خود از اختلافاتى كه ميان روايت كوچك و متوسط از تاريخ جديد با تاريخ قديم وجود دارد به تفصيل سخن گفته و غالب آنها را مورد به مورد، نشان داده ولى ديگر متعرض اين روايت مفصل و كامل كه در نسخه مانكجى و نسخه نبيل قائنى موجود است نشده و به تأثير بى حد ميرزا ملكم خان در انديشه تلخيص كننده يا مصحح تاريخ قديم اشاره اى نكرده است.

ص: 384

نكته اى كه در تأييد جواب ميرزا ابوالفضل به پروفسور براون در رساله ايوبيه و اسكندريه او مى توان از نسخه مصحح قائنى استخراج نمود، همانا قيد جمع مؤلف به صورت «مؤلّفوه» درباره نويسنده اين كتاب است كه مى گويد «مؤلفان اين كتاب از اينجا خيالى و از آنجا افسانه اى گرفتند تا طبايع بدان بيشتر بگرايد و غالب گوش ها بدان انس يابد ...»

«لفظ «مؤلفوه» به خط خود قائنى در خاتمه كتاب تصور هرگونه شبهه اى را در اين باره زايل مى كند و نشان مى دهد كه بيش از يك يا دو تن، به نظر نبيل قائنى، در اين كار شركت داشته اند و اين ناسازگارى صورت تازه برآمده، حاصل اختلاف سليقه ها و نظرهاى مؤلفان بوده است كه او را مجبور به تحصيح و توسعه كرده است». (1)

ص: 385

پدر خود را به ناصر الدين شاه خاتمه آن قرار داده و بدون اشاره به اسم مؤلف، كتاب را مقاله سياح ناميده است. (1)

ص: 386

يوم الاثنين 20 شهر محرم الحرام سنه 1342 هجريه مطابق 3 سپتمبر 1923 ميلادى به مطبعة السعاده به جوار محافظة مصر».

جلد دوم: در 347 صفحه، در 1342 ه. ق، با جواز رسمى چاپ از محفل روحانى بهائيان مصر منتشر گرديد.

تصوير ص 401

صفحه عنوان كتاب كواكب الدريه، آيتى كه توسط بهائيان چاپ و منتشر شده است.

ولى بعدها، پس از مرگ عباس افندى، و روى كار آمدن شوقى افندى، ميرزا عبد الحسين آواره، با تجارب و آگاهى هائى كه در زمينه بهائيت به دست آورده بود، ترك بهائيت كرد، و به دين آباء و اجدادى خود (شيعه اثنى عشرى) باز گشت.

پس از بازگشت آواره از بهائيت با نام ميرزا عبد الحسين آيتى، كتابى تحت عنوان «كشف الحيل» به نگارش در آورد. كه در آن حيله هاى بهائيت را مكشوف ساخت، و از

ص: 387

اين رو كتاب: «كواكب الدريه» او، كه يكى از مهمترين مراجع تاريخ وقايع باب و بهاء به شمار مى رفت، از طرف شوقى و محافل ملى و محلى بهائيان ايران، بر خلاف تمام تصريحات و تأييدات عباس افندى در صحت كتاب مذكور، جمع آورى و رسماً از آن سلب اعتبار كردند.

مرحوم آيتى خود در كتاب «كشف الحيل» از كتاب «كواكب الدريه» و چگونگى تأليف آن اشاره هاى متعددى دارد كه ذيلًا به ذكر يك نمونه از آن اكتفا مى كنيم:

«با اينكه نگارنده در موقع تأليف و تصنيف كتاب كواكب الدريه فى مآثر البهائيه بقدرى در بين اهل بهاء مشار بالبنان و مورد اطمينان بودم كه به قول يكى از آنها: «گرد چمدان آواره را براى تبرك مى برند.» و بديهى است در آن موقع اگر بى عقيده به بهائيت هم مى شدم ممكن نمى شد كه لكه هاى تاريخى برايشان در كتاب بگذارم، و اگر بگذارم ناچار آنها به شست و شوى آن مبادرت مى كردند. چنان كه كردند، يعنى هزاران قضيه مسلم تاريخى را كه ترديد نبود از تأليف من برمى داشتند، به عنوان اينكه صلاح امر نيست، و صدها دروغ به جايش مى گذاشتند به عنوان اينكه حكمت اقتضاء دارد كه اينها نوشته شود، معذلك كله اينك با مراجعه نظر مى بينيم باز حقايقى از قلم جارى شده. و در همان كتاب ثبت گشته و عباس افندى هم با همه زرنگى هايش و با اينكه چندين دفعه آن كتاب را خوانده و قلم اصلاح در آن نهاده باز برخورد نكرده ...» (1)

مرحوم آيتى پس از بازگشت از بهائيت، و تأليف كتاب: «كشف الحيل» به مناسبت تقديم كتاب مذكور به پيشگاه رضا شاه مورد لطف پادشاه وقت قرار گرفته، نظرگاه ايشان طى نامه اى چنين ابلاغ گرديد:

به تاريخ 18/ 5/ 1304 نمره 6276

جناب آقاى ميرزا عبدالحسين خان آيتى

كتاب كشف الحيل تأليف جناب عالى به انضمام حكايات شمشير كه سروده طبع خودتان بود از شرف عرض پيشگاه مقدس بندگان اعلى حضرت قدر قدرت قوى

ص: 388

شوكت شاهنشاهى ارواحنا فداه گذرانيده مورد توجه ذات مبارك شاهانه گرديد براى تشويق و قدردانى از زحماتى كه در اين راه پيموده ايد حسب الامر مراحم ملوكانه را نسبت به جناب عالى ابلاغ مى كند.

رئيس كل تشكيلات نظميه مملكتى- درگاهى

ص: 389

بماند. و چهل سال بعد از آن در «خليج عكا» درون آب دريا به همان سرنوشت مقدر دچار گرديد!

تصوير ص 293

صفحه عنوان و دوم كتاب: «ظهور الحق» مازندرانى مبلغ بهائى است، كه توسط بهائيان منتشر شده است.

ملا محمد زرندى در سال 1280 قمرى كه تبعيدى هاى بغداد بعد از قبول تابعيت دولت عثمانى بنا به درخواست مشيرالدوله سفير- كبير ايران در اسلامبول- از مجاورت حدود ايران و اسلامبول و ادرنه انتقال يافتند و به دنبال آن و در ميان طرفداران ميرزا يحيى ازل و ميرزا حسينعلى بهاء رقابت و مخالفت، علنى شد، زرندى جانب برادر بزرگ را گرفت و موقع تفرقه آن جمع و اعزام دسته اى به قبرس و گروهى به فلسطين، او همراه برادر بزرگ به عكا رفت و از سال 1285 ق تا 1309 جزو خواص ياران ميرزا حسينعلى و مداح او بود. چيزى كه مايه شهرت و معروفيت زرندى شده و بدو مجال اين را داده است كه روزى پس از آنكه سال ها بر مرگش بگذرد نامش در پشت جلد يك كتاب تاريخ بابيه

ص: 390

به زبان انگليسى نقش شود، همانا نظم رباعياتى بوده است كه در هر يك از آنها به يكى از حوادث تاريخ زندگى بهاء از ولادت تا مرگش با قيد سال مربوط به واقعه، اشاره مى كند، همان رباعى ها كه مستر براون و قزوينى در مقدمه خود بر نقطة الكاف چاپ اوقاف گيب به يكى از آنها اشاره مى كنند و آقاى نعمت اللَّه ذكائى همه را در تذكره شعراى خويش دنبال ترجمه احول او مى آورد. زرندى بعد از مردن مرادش در دنباله اختلافى كه ميان پسران و بستگان ميرزا حسينعلى ظاهراً بر سر ميراث وى و باطناً در باب ميراث رياست فرقه پيدا شد و برخى از يارانش مانند زين المقربين، جانب ميرزا عباس ملقب به غصن اعظم را گرفتند و ميرزا آقا جان خادم اللَّه در مقابل چوب طرفدارى ميرزا محمد على غصن اكبر را از دست غصن اعظم (ميرزا عباس) خورد، او در انتخاب يكى از دو طرف مردد ماند تا آنكه روزى در همان اوان جسد بى روح او را از دريا بيرون آوردند و باعث خفگى او در آن دريا معلوم نشد كه نشد!

طرفداران غصن اكبر اين پيش آمد را به سوء قصد مخالفان خو درباره او نسبت دادند، در صورتى كه هواداران غصن اعظم اين پيش آمد را نتيجه شدت جذبه و اقدام شخص او به خود افكندن در دريا و خودكشى مربوط مى دانستند و بدين ترتيب او از آنچه كه در بغداد با تغيير عقيده از آن رهائى يافته بود پس از چهل سال در عكا به همان سرنوشت دچار گرديد.

ص: 391

زرندى كه ملا محمد شاعر درويش زرندى بوده است. براى اين كه ميان آن دو تن فرقى ملحوظ باشد، نبيل قائنى را كه سواد ملائى داشت نبيل اكبر مى خواندند. قضا را نام هر يك از اين دو تن به اعتبارى با موضوع تاريخ فرقه جديد ارتباطى يافته است نبيل قائنى در سال 1299 ق كتاب تاريخ جديد بابيه را كه ميرزا ابوالفضل گلپايگانى و «مانكجى ها ترايا» نماينده پارسيان هند در تهران به دستيارى ميرزا حسين همدانى يا تهرانى (منشى تجارتخانه مانكجى) از روى متن تاريخ قديم بابيه برداشته و به صورتى تازه در آورده بودند با مختصرى جرح و تعديل و اضافه مواد تبليغى به دست خط خود نوشته و آن را به نام نبيل مربوط ساخته بود. چنانكه احياناً نسخه هاى ديگرى از همان كتاب را، بدون آنكه شامل تصحيح و تنقيح نبيل قائنى باشد به خطا تاريخ نبيل قائنى مى خوانند.

نسخه اى كه به دست خط قائنى تحرير يافته است اكنون در يكى از كتابخانه هاى معتبر تهران محفوظ و كليشه اى از صفحه هاى آخر آن با برخى از حواشى صفحات كه معرف خط او باشد، ملحق بدان مقاله انتشار يافت. (1)

اما نبيل زرندى شاعر با سرودن رباعى هائى كه سنوات مربوط به تاريخ زندگانى ميرزا حسينعلى را تعيين و تسجيل مى كند وسيله ساده و مختصرى براى حفظ ارقام سال هاى مربوط فراهم آورد كه گاهى عين آنها مورد استشهاد تاريخ نويسان قرار مى گيرد و از اين راه نام نبيل زرندى را هم در رديف مورخان تاريخ زندگانى بهاء وارد مى كند.

عبد البهاء در كتاب تذكرة الوفا (2) كه هفتاد و اندى سال پيش از اين در حيفا انتشار

ص: 392

يافت دو مقاله را به ياد خير اين دو نبيل اختصاص داده و از خدمات هر دو در راه تبليغ و دعوت و سخن سرائى، تمجيد مى كند اما در آنجا، تأليف كتاب تاريخى را به هيچ كدام نسبت نداده است.

نبيل قائنى كتاب تاريخ جديد معهود را برداشته و در پاره اى از موارد جزئى تصرفاتى كرده و برخى مطالب تبليغى را بر آن افزوده است. اما اين تصرف تا آن درجه حائز اهميت نبوده كه كتاب را از صورت اصلى خود خارج كند و بدان جلوه اثرى تازه بدهد. بلكه وضع آن از حيث صورت و معنى به شكلى است كه در بادى امر كسى توجه به كمبود و افزود مطالب آن نمى كند و پس از تطبيق بسيار دقيق هر دو صورت چنين معلوم مى گردد كه متن جديد را از جنبه هاى دو جانبه قديم بيرون آورده كاملًا يك جانبه كرده، اما از كلمات ميرزا ملكم خان كه مؤلفان بر تاريخ جديد افزوده بودند چيزى نكاسته است. اين تصرف قائنى كه بيشتر جنبه مربوط به منافع و مصالح ميرزا حسينعلى را تأييد مى كند بعد از سه سال (1331 ق) عبد البهاء را در عكا بر انگيخت تا تاريخ جديد را از كليه جوانب ناسازگار با كار پدر به پيرايد و بزدايد و به صورت «مقاله سياح» معهود در آورد به نحوى كه با ماهيت تاريخ جديد از حيث اسلوب بيان مطلب و با سياق تحرير رساله جلال الدوله و كمال الدوله اثر ميرزا فتحعلى آخوندف دمساز باشد. بنابراين علم اشاره و سكوت عبد البهاء درباره انتساب تأليف كتاب تاريخى به يكى از اين دو نبيل در كتاب تذكرة الوفا امرى معقول و قابل قبول بوده است چه تحرير نسخه مخصوصى از تاريخ جديد به دست قاينى، يا سرودن رباعيات ماده تاريخ به وسيله زرندى، از مقوله تدوين و تأليف كتاب تاريخ محسوب نمى شود و فى الواقع انتساب تاريخ جديد معهود احياناً به نام نبيل قائنى كارى دور از حقيقت بوده است و ارزش اين رباعى ها هم در تعيين سنوات مخصوصى، خيلى كمتر از آن بوده كه در تذكرة الوفاء به حساب مورخى گوينده آنها نهاده شود.

حال بنگريم چگونه تاريخ نبيل زرندى سى سال بعد از وفات او به صورت متنى

ص: 393

انگليسى هويدا گرديد؟

وقتى پروفسور براون متن كامل تاريخ قديم بابيه را به نام نقطة الكاف با مقدمه الحاقى مبسوطى انتشار داد و خوانندگان را در ضمن مطالعه توضيحات آن مقدمه به موقعيت خاص ميرزا يحيى ازل در سنوات مقدم بر 1279 (كه سال تأليف تاريخ قديم بوده است) آشنا كرد و فهرست مانندى از موارد اختلاف ميان ميرزا يحيى و ميرزا حسينعلى در فاصله خروج هر دو از ايران تا وصول به عكا و ماغوسه در آن مقدمه جاداد، در نتيجه ذهن پژوهندگان شرقى و خوانندگان غربى مقدمه را به واقعيت كشمكش ميان دو برادر نورى روشن ساخت، از اين بابت خاطر عبدالبهاء را سخت بيازرد، چنانكه فوراً دستور جمع آورى نسخه هاى موجود خطى كتاب را از اكناف ايران و ارسال به عكا براى مقابله با نسخه چاپى صادر كرد و به ايادى و احباب خود پيشنهاد عمل شامل و مشتركى را بر ضد كار مستر براون و مقدمه نقطة الكاف نمود كه گوشه اى از اين فعاليت را مى توان در لوح ميرزا حسين اديب طالقانى و لوح ميرزا نعيم سدهى از نظر پژوهش گذراند.

سرانجام كار بدينجا رسيد كه ميرزا ابوالفضل گلپايگانى مبلغ زبردست مقيم قاهره را مأمور كرد تا كتاب كشف الغطاء را بر رد مقدمه براون و قزوينى بنويسد و در عشق آباد روسيه به چاپ برساند.

مسلم است در آن روز كه مى خواستند به كتاب چاپ براون جوابى داده شود، اگر به چنين متن مفصل حاوى نكات منظور و مطلوب مانند تاريخ تازه چاپ فارسى منسوب به نبيل زرندى دسترسى داشتند، ديگر نيازى به تدوين كشف الغطاء يا استمداد از نعيم شاعر سدهى كه براى نظم استدلاليه معروف شده در كار نبود. چه چاپ چنين اثرى با آن همه كليشه و تصوير يا بدون تصاوير ولى به ضميمه عكس چند صفحه از نسخه اصلى دست خط نبيل زرندى كه معروف آشنايانش بوده، بهترين عملى بود كه مى توانست كار چاپ نقطة الكاف را از شدت تأثيرى كه در انديشه خواننده بى طرف بخشيده بود فرود آورد.

توجه بدين نكته كه ملامحمد زرندى خود يكى از قدماى گرويدگان به

ص: 394

سيد باب بوده و در سال 1280 بيش از ده سال از همراهى او با دسته تبعيدى ها مى گذشت و سابقه گرايش عقيده اى او بدين طرف در آن موقع به طور مسلم از سيزده سال كمتر نبوده است. بنابراين او يكى از شهود معاصر يا چسبيده به عصر بروز اين حوادث محسوب مى شد و هر چه در اين باره مى نوشت از اسناد دست اول و دسته متقدم به شمار مى آمد. پس انتشار كتاب او پس از چاپ تاريخ قديم، مدرك قديمى را در برابر مدرك قديمى ديگرى قرار مى داد و كتابش به اعتبار شهرت نام شاعر بركتابى كه نام مؤلف آن را بايستى با رمل و اصطرلاب پژوهش به دست آورد، مزيت و اعتبار بيشترى داشت.

پس انتشار چنين مأخذ قديمى (كه از پنجاه سال پيش ترجمه هاى انگليسى و عربى و فارسى جديد به فواصل زمانى جاى اصل مفروض يا معروض آن را گرفته است) بعد از سال 1910 م، به مراتب از تأليف و نشر كشف الغطاء (1917) و تدوين تاريخ آواره (1920) در تأمين غرض و هدف منظور كه رد نقطة الكاف چاپى باشد، سودمندتر و مؤثرتر اتفاق مى افتاد.

گويا چنين مقدر شده باشد كه اين چشمه آب مطلوب را درون خزانه انديشه خود ناديده يا از يادبرده بگيرند. و در تهران و نطنز و قاهره و عشق آباد و تفت براى فرونشاندن آتش عطش خويش آب بجويند.

از غرابت اتفاق آنكه پيش آمد جنگ جهانى اول و مرگ گلپايگانى، كار تأليف و نشر كشف الغطاء را به تعويق افكند تا آنكه در سال 1917 به اهتمام عبد البهاء و شركت برخى از مؤلفان درجه دوم و سوم به پايان رسيد و در دست تجليد و توزيع قرار گرفته بود (چنانچه به تفصيل بيان گرديد) كه ناگهان سپاهيان انگليس فلسطين را تصرف كردند و لرد النبى جاى جمال پاشا را در بيت المقدس گرفت. بنابراين انتشار چنين كتابى كه هدف آن تعرض به مستر براون انگليسى باشد با مصالح تازه بهائيان در فلسطين، مناسب به نظر نمى رسيد، لذا چند هزار جلد كتاب تازه چاپ كشف الغطاء، به دستور حيفا، در عشق آباد به آتش سوزانده شد تا انتشارش هموطنان پروفسور براون را آزرده

ص: 395

خاطر نسازد.

سوزاندن اين متن تاريخى نوپرداخته كه براى تصحيح و نقد رد ملاحظات پروفسور براون تدوين شده بود جا براى نشر اثر ديگرى كه از حيث حجم و وضع، كوچكتر از نقطة الكاف معهود نباشد، خالى گذارد.

عبد البهاء ميرزا عبد الحسين آواره تفتى را كه قلم تحريرى سليس و شاعرانه و طبع شعرى متوسط داشت نامزد تأليف كتابى زير نظر مستقيم خود كرد. چنانكه آواره (آيتى) بعد از بازگشت به ميهن و روش پدران و قبول خدمت تدريس در مدارس دولتى، صريحاً مى گفت كه همه مطالب اين كتاب از هرجا تهيه مى شد، قبلًا از نظر ملاحظه و جرح و تعديل و تغيير و تبديل و موافقت عبد البهاء مى گذشت تا به چاپخانه فرستاده شود. نمونه هاى چاپى كتاب نيز از اين نظارت و هدايت مستقيم او بى نصيب نمى ماند، تا كتابى چنانكه دلخواه و منظور صاحب كار باشد از چاپ در آمد و در برابر تاريخ قديم بابيه چاپ ممتاز براون، تاريخ نوى پرمايه تر و درازتر و سطبرتر به دست طالبان افتاد.

عجب است همان نحوستى كه در موقع نشر كشف الغطاء گريبانگير آن شد و كتاب را از ميان برد، در اين موقع هم به سبب ديگرى وكيفيت ديگرى، دامن تاريخ آواره را گرفت.

مرگ عبد البهاء و جانشينى شوقى افندى مقارن با انتشار قسمت دوم از كتاب آواره صورت گرفت و آواره كه نه خواست به وصيت نامه تازه جانشين شوقى افندى و آثار مترتّب برآن تسليم شود به ايران و خانه عقيده پدرانش برگشت و از بهائيگرى تبرى جست و نام خانوادگى آيتى را به جاى آواره نهاد. آنگاه به تأليف كتاب كشف الحيل، اعتبار را از روى كتاب تاريخ باب و بهاى خود برداشت.

تاريخ آواره گرچه به سرنوشت كشف الغطاه دچار شد ولى اعترافات آواره مطالب كتاب را از اعتبار تاريخى افكند و شوقى افندى هم پس از استقرار كار جانشينى نياى مادرى، براى جبران اين كسر تاريخى، در صدد برآمد بهائيان را در برابر ازليان و خرده گيران از تدوين و تكوين امثال كشف الغطاء و آواره بى نياز سازد، بلكه كتاب ظهور الحق ميرزا اسد اللَّه مبلغ مازندرانى را هم ناديده و ناقص گرفت و خواست مشكل را در

ص: 396

حوزه مطالعه و مذاكره خاورشناسان و پژوهندگان غربى به نحو دلخواه نياى خود حل كند و به نشر كتابى به زبان انگليسى موسوم به تاريخ نبيل زرندى پرداخت كه از حيث حجم مطالب به نحوه بيان مقصود و توجه به تأمين هدف هاى منظور و شكل مطبوع، كلان تر و مطمئن تر و جامع تر و زيباتر از تاريخ آواره باشد و مطالب آن را در قالبى تازه و لحنى غربى پسند ريخت. كليشه ها و عكس ها و اوراقى كه در اين متن انگليسى عرضه شد آن را خيلى جالب تر و از نقطة الكاف چاپى از كار در آورد. من اين كتاب را چهل و اندى سال پيش، پيش شادروان صبحى مهتدى ديدم كه مى گفت به كتابخانه مدرسه آمريكائى يا كليساى انجيلى تهران تعلق دارد و ديگر نديده ام.

بيست سال بعد ترجمه عربى آن را كه بعداً از روى همان متن انگليسى در قاهره مصر نقل و طبع شده بود، پيش شادروان مصور رحمانى عكاس مخصوص مجلس شوراى ملى ديدم و چند سال بعد در قاهره مصر نسخه اى از آن را به يارى گلستانه، از ايرانيان مقيم مصروعضومحلى سفارت كبرى به دست آوردم و در دمشق از نظر مطالعه گذراندم.

چند سال بعد كه ترجمه فارسى اين كتاب از روى همان ترجمه عربى در تهران انتشار يافت به اين انديشه افتادم كه باعث بر عدم انتشار اصل فارسى آن را از مطلعى جويا شوم ولى هنوز جواب درستى در اين زمينه از كسى نشنيده ام. عبد الحميد اشراق خاورى مترجم فارسى در جواب سؤال من پيام فرستاده بود كه سبب اين امر را از حيفا پرسيده ام ولى مرگ شوقى افندى و فوت اشراق خاورى مرا از درك جواب اين پرسش لازم بى نصيب گذارد. (1) ..

ص:397

ص: 398

متن كامل شرح حال نبيل زرندى، مندرج در كتاب «تذكرة الوفا ...» عباس افندى است، كه ملاحظه مى فرمائيد، اصلًا اشاره اى به تأليف از نبيل زرندى، آنهم تاريخ به آن مهمى در بابيه نشده است!

ص: 399

ص 415

ص:400

ص: 401

فصل پنجم: الوهيت، من يظهره اللهى بهاء

ص: 402

الف: شناخت من يظهره اللَّه يا دعوى خدائى ميرزا!

در قسمت چهارم از فصل سوم، تحت عنوان: «مبشر من يظهره اللهى»، اجمالًا با شناختى كه «بيان» از «من يظهره اللَّه» ارائه داد، آشنا شديم.

و دانستيم كه در اين شناخت، بيانات «صاحب بيان» در هاله اى از ابهام، و پوششى از ايهام قرار گرفته است، كه به هر حال، در مجموع و با توجه به تبحر در آثار بعدى بابيان و بهائيان، و نحوه ارائه شواهد و ذكر دلائل، آنها، استشمام بوى «الوهيت» و «ربانيت» چنين مقامى، برهر محقق و صاحب نظرى محرز و مسلم مى گردد!

اسناد و مداركى، كه استشمام چنين بويى را مسلم و محرز كرده است، ذيلًا به استحضار پژوهندگان مى رسانيم:

1/ الف: تصريحات حسينعلى ميرزا

1- حسينعلى ميرزا، در حالى كه در زندان عكا، بسر مى برد، چنين نگاشت:

«اسمع ما يوحى من شطر البلاء على بقعة المحنة و الابتلاء من سدرة القضاء انه لا اله الا انا المسجون الفريد». (1)

(بشنو آنچه را كه وحى مى شود از مصدر بلا بر زمين غم و اندوه از سدره قضا برما به اينكه نيست خدائى جز من زندانى يكتا).

ايضاً:

«كذلك امر ربك اذكان مسجوناً فى أخرب البلاد». (2)

(اينطور امر كرد پروردگارت، زمانى كه بود زندانى در خراب ترين شهرها).

ايضاً:

«ينادى المنادى بين الارض و السماء، السجن للَّه المقتدر العزيز الفريد». (3)

(ندا مى كند نداكننده بين زمين و آسمان، زندان از براى خداى تواناى عزيز يكتاست).

ص: 403

ايضاً:

«قد افتخر هواء السجن بما صعد اليه نفس اللَّه لو كنتم من العارفين». (1)

(به تحقيق افتخار كرد هواى زندان به سبب آنچه را كه بالا رفت بسوى آن هوا نفس خدا اگر باشيد شما از دانايان).

ايضاً:

«تفكّر فى الدنيا و شأن أهلها ان الذى خلق العالم لنفسه قد حبس فى أخرب الديار بما اكتسبت أيدى الظالمين». (2)

(در خصوص دنيا و حالات مردم آن بينديش زيرا آنكه جهان را براى خود خلق كرد در خراب ترين مكانها به دست ستمكاران زندانى گشته است).

ايضاً:

«ان فى استقرار جمال القدم على العرش الاعظم فى سجن عكا لآيات لأولى النّها». (3)

(استقرار جمال قدم (ميرزا حسين على) بر عرش اعظم در زندان عكا براى صاحبان عقل و خرد نشانه است).

ايضاً:

«ان الذى خلق العالم لنفسه منعوه أن ينظر إلى أحد من أحبّائه». (4)

(آن كس كه جهان را براى خودش خلق كرد او را منع مى كنند كه حتى به يكى از دوستانش نظر افكند).

ايضاً:

(هنگامى كه كسى جهت ملاقات بهاء اللَّه در زندان حضور پيدا مى كرد بهاء به او مى گفت):

«قد تجلّى اللَّه من افق السجن عليك يا أيّها المقبل إلى اللَّه فالق الاصباح». (5)

ص: 404

(خدا از گوشه زندان برتو تجلى كرد. اى كسى كه به خداوند شكافنده و آفريننده صبح، روى آوردى).

ايضاً:

(پرسيدند از بهاء اللَّه، شما كه خود را خدا مى دانيد، چرا بعضى از مواقع، مى گوئى اى خدا و در بعضى از نوشته هايت، از او استمداد مى طلبى؟ بهاء اللَّه جواب داد):

«يدعو ظاهرى باطنى و باطنى ظاهرى ليست فى الملك سواى ولكن الناس فى غفلة مبين». (1)

(باطن من ظاهر من را مى خواند و ظاهرم باطنم را، در جهان معبودى غير از من نيست ليكن مردم در غفلت آشكارند).

ايضاً:

«قل لايرى فى هيكلى إلّا هيكل اللَّه و لا فى جمالى الا جماله و لا فى كينونتى الاكينونته و لا فى ذاتى الا ذاته و لا فى حركتى الا حركته و لا فى سكوتى الا سكوته و لا فى قلمى الا قلمه العزيز المحمود». (2)

(بگوى در هيكل و جمال و كينونت و ذات و حركت و سكون و قلم من ديده نمى شود مگر هيكل و جمال و كينونت و ذات و حركت و سكون و قلم خداوند).

ايضاً:

«ثم اخرجى يا حورية الفردوس من غرف الجنان و أخبرى اهل الكيوان تاللَّه قد ظهر محبوب العالمين و مقصود العارفين و معبود من فى السموات و الارضين و مسجود الاولين و الاخرين». (3)

(اى حوريّه بهشتى از غرفه هاى بهشت بيرون شو و به اهل عالم خبر ده كه؛ قسم به خدا محبوب عالمين و مقصود عارفين و معبود اهل آسمانها و زمين و مسجود اولين و

ص: 405

آخرين ظاهر شد). (1)

2- در لوح يوم تولد ميرزا حسينعلى بهاء چنين آمده است:

«فياحبّذا من فجر الذى فيه استوى جمال القدم على عرش اسمه الاعظم العظيم و فيه ولد من لم يلد و لم يولد». (2)

(اى آفرين بر سپيده دمى كه جمال قديم كه نام او اعظم عظيم است بر عرش مستقر شد و در آن سپيده دم زاده شد كسى كه نمى زايد و زاييده نمى شود)

ايضاً در لوح مذكور:

«بأن هذه ليلة ولدت حقيقة الرحمن و فيها فصلت كل أمر ازلى». (3)

(در اين شب حقيقت رحمان تولد يافت و در آن هر امر ازلى قطعى مى شود)

3- و از جمله فرازهاى ادعيه ى ميرزا حسينعلى بهاء:

«و لو ادعوك باسمك الاول يخاطبنى مظهر هذا الاسم (ميرزا بهاء) و يقول: انت تذكره انه يرجع الى نفسى أن افتح بصرك لترانى اولًا قبل كل اول آخراً بعد كل آخر و ظاهراً فوق كل شى ء». (4)

(و هرگاه كه مى خوانم تو را به اسم «الأوّل»، مظهر اين اسم را خطاب مى كند كه آنچه تو ذكر آن مى كنى برگشت آن به سوى من است. چشم خود را بازكن تا مرا مشاهده كنى كه اول هستم پيش از هر اولى وآخر هستم بعد از هر آخرى و ظاهر هستم فوق همه ى اشياء).

ايضاً:

«وأخبرتهم بلسان مظهر نفسك و مطلع أحديّتك أنه ينطق فى كل شى ء بأننّى أنا اللَّه لا اله إلّاأنا انّ يا خلقى ايّاى فانظرون و جعلت هذه الكلمة ذكرى بين عبادك و آية عزّى فى مملكتك». (5)

ص: 406

(و خبر داده بودى به زبان كسى كه مظهر نفس و مطلع احديت تواست اينكه اظهار خواهد كرد در مقابل همه اشياء كه من خداوندم و بجز من خدايى نيست. و اى مخلوق من به سوى من ناظر باشيد، پس اين جمله را ذكر من قرار دادى در ميان بندگان خود و علامت عزت من شد در روى مملكت خودت).

4- در الواحى كه مربوط به مقدمات تبعيد ميرزا حسين از بغداد و خارج كردن او از خانه مسكونيش باشد نيز چنين مى خوانيم:

«شهد طفلا رضيعاً انقطع عن ثدى أمّه انّه أخذ ذيل اللَّه». (1)

(مشاهده كرد طفل شيرخوارى را كه از پستان مادر دست كشيده و دامن خدا (ميرزا بهاء) را گرفت).

ايضاً:

«فلما اراد الخروج عن الباب ذات اللَّه العزيز الوهاب». (2)

(و چون خواست ذات پروردگار كه عزيز و بخشاينده است از درب خانه بيرون رود).

5- از جمله زيارت نامه هائى كه ميرزا بهاء، جهت بهائيان نوشته است:

«أشهد أنّ بجمالك ظهر المعبود و بوجهك لاح وجه المقصود و بحكمتك فصل بين الممكنات». (3)

(شهادت مى دهم به اينكه چهره معبود باجمال تو ظاهر گرديد و وجه مقصود به ظهور اسماء تو آشكارا شد و بواسطه كلمه تو در ميان ممكنات تفصيل داده شد).

(از اين رو است كه) ميرزا بهاء، به مريدانش سفارش مى دهد كه بگويند:

ص: 407

«أللّهم إنّى أسئلك بشعراتك الّتى يتحرك على صفحات الوجه». (1)

(خدايا تو را به موهائى كه در صورتت مى جنبد سوگند مى دهم).

6- ميرزا حسين از زبان على محمد شيرازى، و در وصف مقام خدائى خود! عباراتى را نقل مى كند:

«و بشنويد قول نقطه اولى را در كره اخرى از لسان ابداع ابهى و از ضجيج و ناله و حنين آن حضرت شرم نمائيد ...»

«و هذه صورة مانزل من جبروت اللَّه العلى العظيم بسم اللَّه الاقدس العلى الاعلى هذا كتاب نقطة الاولى الى الذينهم آمنوا باللَّه الواحد الفرد العزيز العليم و فيه يخاطب الذينهم توقفوا فى هذا الامر من ملأ البيانين». (2)

... اين آياتى است از قول سيد باب كه جناب بهاء ساخته است (اين خطاب هشت صفحه مى باشد) و سيد در اين كلمات اهل بيان را مخاطب قرار داده و آنان را نسبت به ايمان به بهاء تحريص كرده و مقام ايشان را معرفى مى كند.

همچنين مى گويد:

«فو عمرى لو ذكرت ذكر الربوبية ما اردت الّاربوبيته على كل الاشياء و ان جرى من قلمى ذكر الالوهية ما كان مقصودى الّا اله العالمين و ان جرى من ذكر المقصود فهو كان مقصودى و كذالك فى المحبوب انه قد كان محبوبى و محبوب العارفين و ان ذكرت ذكر السجود ما اردت الا السجود لوجهه المتعالى العزيز المنيع و ان اثنيت نفساً ما كان مقصود قلبى الّاثناء نفسه و ان أمرت الناس بعمل ما أردت الّا العمل فى رضائه فى يوم ظهوره». (3)

ص: 408

(قسم به جان خودم كه در هر جائى كه كلمه ربوبيت را به زبان آوردم مقصودم ربوبيت جناب بهاء است برجميع اشياء و اگر كلمه الوهيت از قلم من جارى شد منظور من به همان ايشان بوده است كه اللَّه جهانيان است و اگر كلمه محبوب و يا مقصودى ذكر كردم جناب بهاء مقصود و محبوب من است و هم محبوب عارفين است و اگر موضوع سجود به ميان آمد قصد نكردم مگر اينكه در مقابل وجه متعالى و عزيز و منيع او سجده بشود و اگر كسى را توصيف و ثناء بنمايم مقصودم ثناء و مدح او بوده است و اگر كسى را به عملى دعوت كردم اراده نكردم مگر اينكه آن عمل به رضاى او انجام بگيرد).

ايضاً: «كه از نفس ظهور (ميرزا بهاء) محتجب نمانى چه كه مقصود بالذات او بوده و خواهد بود، او است آيه ى «ليس كمثله شي ء»، و اوست آيه «لم يلد و لم يولد» بل مظاهر لم يلد و لم يولد خلق عنده ان انتم توقنون، از اين جهت است كه نقطه مشيت اوليه روح ماسواه فداه در مقام ذكر حروفات و مرايا و نور و امثالها من اعلى مراتب الاسماء و الصفات الى ان ينتهى الى ادنى رتبة الاشياء مى فرمايند: اينها از خود تحققى نداشته چون به شمس حقيقى مقابل شده اند اشراق تجليات لانهايه برآنها شده در اين مقام ديده نمى شود در آن مظاهر الّا اللَّه». (1)

ايضاً:

«انه يقول (خود بهاء) حينئذ اننى انا اللَّه لا اله إلّا انا كما قال النقطة (سيد باب) من قبل و بعينه يقول من يأتينى من بعد». (2)

ايضاً: بهاء زبان به ثناى سيد گشوده و مى گويد: در اين مقام از جبروت ابهى اين كلمات:

«ابدع اصلا فى المناجات مع اللَّه العلى الاعلى نازل عليك يا بهاء اللَّه محبوب البهاء ...

و انهم يا الهى نبذوا احكامك عن ورائهم و نسوا ما نصحتهم به فى الواحك و بكت ببكائى عيون الذين كرمتهم من بريتك و اصطفيتهم من بين خلقك و جعلتهم مهابط وحيك و

ص: 409

مخازن علمك و مظاهر أمرك و مطالع قدرتك و مكان الهامك يا من بيدك جبروت الايات و كل ذلك ورد على بعد الذى دعوتهم الى شطر مواهبك و الطافك و عرفتهم مناهج أمرك و رضائك و أمرتهم بالخضوع لدى باب رحمانيتك و الورود على فناء عزك و فردانيتك فوضت امرى اليك و توكلت عليك و انت حسبى و معينى و ناصرى و بك اكتفت عن الخلايق اجمعين و الحمدلك اذانك انت معبودى و معبود من فى العالمين- اى كاش مهلت مى دادند كه جمال رب العالمين به ثناء اللَّه ذكره مشغول شود». (1)

ايضاً: ميرزا در مقابل معترض ازلى در كتاب مذكور مى گويد: از اين كلمه معلوم مى شود كه شما رب اعلى را نمى دانيد و يا تقيه نموده ايد مثل مرشدين شما كه در بعضى مواضع انكار مى نمايند (صبح ازل) و به اطراف پشته پشته كتب مجعوله در اثبات حقيقت خود مى فرستند.

«و كل من فى السموات و الارض جميعاً بدانيد بانا كنا موقناً معترفاً مذعناً بأعلى الصوت بانه هو رب الاعلى و سدرة المنتهى و شجرة القصوى و ملكوت العلى و جبروت العما و لاهوت البقا و روح البها و سر الاعظم و كلمة الاتم و مظهر القدم و هيكل الاكرم و رمز المنمنم و رب الامم و البحر الملتطم و كلمة العليا و ذروة الاولى و صحيفة المكنون و كتاب المخزون جمال الاحدية و مظهر الهوية و مطلع الصمدية لولاه ما ظهر الوجود و ما عرف المقصود و ما برز جمال المعبود».

7- ميرزا حسينعلى بهاء، مدعى است كه او همان خدائى است كه تورات آن را يهوه، انجيل به عنوان «روح حق» و قرآن به «نبأ عظيم» از آن ياد كرده است:

«تاللَّه قد ظهر ما هو المسطور فى كتب اللَّه رب العالمين انه لهو الذى سمى فى التورات بيهوه و فى الانجيل بروح الحق و فى الفرقان بالنباء العظيم». (2)

(بگو قسم به خدا كه ظاهر شد آنچه در كتاب هاى آسمانى مسطور است و او همان شخصى است كه در تورات به نام يهوه و در انجيل به عنوان روح حق و در قرآن به اسم نبأ عظيم ناميده شده است).

ص: 410

و در كتاب «اشراقات» گويد:

«قد خلقتم لذكر هذا النبأ الاعظم و هذا الصراط الاقوم الذى كان مكنونا فى افئدة الانبياء و مخزوناً فى صدور الاصفياء». (1)