ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:8

جهت آن این باشد که عادت شیعیان در طول عمر امامت بر این بوده که هر زمان اراده می کردند خدمت امام خود رسیده و از محضر او استفاده می بردند، و با غیبت کلّی و تام و تمام هرگز انس نداشتند. لذا برای جا افتادن این موضوع ابتدا غیبت صغری تحقق پیدا کرد که در آن تا اندازه ای ارتباط قطع شد. و مردم اگرچه در ابتدا به شک و تردید و تشویش خاطر افتادند ولی بعد از مدّتی نه چندان دور شک و تردیدها زایل شده و با مشاهده دلایل قطعی، به وجود حضرت مهدی علیه السلام یقین پیدا کردند. و بعد از مدتی نه چندان طولانی غیبت کبری شروع شد.

بیتی ومهدیّ أمّتی أشبه الناس بی فی شمآئله وأقواله وأفعاله. یظهر بعد غیبة طویلة وحیرة مضلّة فیعلن أمر اللَّه ویظهر دین اللَّه جلّ وعزّ...»؛(1) «...و از صلب حسین امامانی قرار داد که به امر من قیام کرده و وصیت مرا حفظ خواهند نمود، نهمین از آن ها قائم اهل بیت من و مهدی امت من است. او شبیه ترین مردم به من در شمایل و اقوال و افعال است. بعد از غیبتی طولانی و حیرتی گمراه کننده ظهور خواهد کرد، آن گاه امر خدا را اعلان کرده و دین او را ظاهر خواهد نمود...».

امام علی علیه السلام نیز از رسول خداصلی الله علیه وآله روایت کرده که فرمود: «ثمّ یغیب عنهم إمامهم ما شآء اللَّه ویکون له غیبتان إحداهما أطول من الأخری ..»؛(2) «...آن گاه امامشان از میان آن ها تا هر زمان که خدا بخواهد غایب خواهد شد. و برای او دو غیبت مقرر شده که یکی از آن دو از دیگری طولانی تر است...».

جابر بن عبداللَّه انصاری از رسول خداصلی الله علیه وآله پرسید: «وللقآئم من ولدک غیبة؟ قال: إی وربّی. ثمّ قرأ هذه الآیة: « وَلَیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیَمْحَقَ الکافِرِینَ »(3)»؛(4) «آیا برای قائم از اولاد تو غیبت است؟ فرمود: آری به خدا سوگند. آن گاه این آیه را قرائت نمود: « وَلَیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیَمْحَقَ الکافِرِینَ ».»

منّا غیبة أمرها طویل کأنّی بالشیعة یجولون جولان النعم فی غیبته یطلبون المرعی فلا یجدونه ألا فمن ثبت منهم علی دینه ولم یقس قلبه لطول أمد غیبة إمامه فهو معی فی درجتی یوم القیامة...»؛(1) «برای قائم از ما غیبتی است که زمان و مدّت آن طولانی خواهد بود. گویا شیعه را می بینم که به مانند گوسفندان متحیّر و سرگردان به دنبال چراگاه می گردد ولی آن را نمی یابد. آگاه باشید! هرکس که در آن زمان بر دین خود ثابت قدم باشد و قلبش به جهت طولانی شدن مدت غیبت سخت نشود، او با من و در مرتبه من در روز قیامت خواهد بود.»

الإماء یطیل اللَّه عمره فی غیبته ثمّ یظهره بقدرته فی صورة شآبّ دون أربعین سنة ذلک لیعلم أنّ اللَّه علی کلّ شی ء قدیر.»؛(1) «وای بر شما! نمی دانید که من چه کردم؟ به خدا سوگند آنچه را من انجام دادم برای شیعیانم از آنچه خورشید بر او طلوع و غروب کرده بهتر است. آیا نمی دانید که من امام شما هستم که اطاعتم بر شما واجب است؟ آیا من یکی از دو آقای جوانان اهل بهشت به تصریح رسول خداصلی الله علیه وآله نیستم؟ گفتند: آری. فرمود: آیا نمی دانید خضرعلیه السلام هنگامی که کشتی را سوراخ و دیوار را بر پا و غلام را کشت، مورد غضب موسی بن عمران قرار گرفت، به جهت آن که حکمت آن را نمی دانست؟ ولی این امر نزد خداوند متعال مطابق حکمت و صواب بود. آیا نمی دانید که هر یک از ما بر گردن خود بیعت طاغوت زمان خود را داریم، جز قائمی که عیسی بن مریم علیهما السلام پشت سر او نماز می گزارد. خداوند عزّوجلّ ولادت او را مخفی خواهد نمود، و شخصش را غایب خواهد کرد تا آن که بر گردن او از جانب هیچ کس هنگام خروج بیعت نباشد. او نهمین از اولاد برادرم حسین و فرزند بهترین زنان است. خداوند عمر او را در غیبتش طولانی خواهد گرداند، آن گاه او را به قدرت خود در صورت جوانی کمتر از چهل سال ظاهر خواهد نمود، تا دانسته شود که خداوند بر هر کاری قدرتمند است.»

یصلح اللَّه تبارک وتعالی أمره فی لیلة واحدة»؛(1) «در نهمین از فرزندانم سنّتی از یوسف و سنّتی از موسی بن عمران است. و او قائم ما اهل بیت می باشد که خداوند تبارک و تعالی امر او را در یک شب اصلاح خواهد نمود.»

و نیز از امام حسین علیه السلام نقل کرده که فرمود: «قآئم هذه الأمّة هو التاسع من ولدی وهو صاحب الغیبة»؛(2) «...قائم این امت همان نهمین از اولاد من است، و او صاحب غیبت می باشد...».

و نیز فرمود: «... له غیبة یرتدّ فیها أقوام ویثبت علی الدین فیها آخرون...»؛(3) «... برای او غیبتی است که اقوامی در آن مرتد شده و گروهی دیگر بر دین ثابت خواهند بود...».

افضل از اهل هر زمان هستند، زیرا خداوند تبارک و تعالی به آن ها چنان عقل و فهم و معرفتی داده که غیبت نزد آنان به منزله حضور و مشاهده است...».

للَّه فی آل محمد حاجة»؛(1) «آگاه باشید! به خدا سوگند! که مهدی شما از بین شما غایب خواهد شد تا این که جاهل از شما می گوید: خداوند احتیاجی به آل محمّد ندارد...».

و نیز فرمود: «إنّ الغیبة ستقع بالسادس من ولدی وهو الثانی عشر من الأئمّة الهداة بعد رسول اللَّه صلی الله علیه وآله، أوّلهم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب وآخرهم القآئم بالحقّ بقیّة اللَّه فی الأرض ...»؛(2) «...همانا غیبت در ششمین از فرزندانم واقع خواهد شد. و او دوازدهمین از امامان هدایت بعد از رسول خداست که اول آن ها امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، و آخر آن ها قائم به حقّ، بقیة اللَّه در روی زمین است...».

و نیز فرمود: «إنّ للقآئم غیبة قبل أن یقوم»؛(3) «همانا برای قائم غیبتی قبل از قیام است.»

یونس بن عبدالرحمن می گوید: من بر موسی بن جعفرعلیهما السلام وارد شدم و عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! آیا شما قائم به حق می باشید؟ فرمود: «أنا القآئم بالحقّ ولکنّ القآئم الّذی یطهّر الأرض من أعدآء اللَّه عزّوجلّ ویملأها عدلاً کما ملئت جوراً وظلماً هو الخامس من ولدی له غیبة یطول أمدها خوفاً علی نفسه...»؛(1) «من قائم به حقّم، ولی قائمی که زمین را از دشمنان خداوند عزّوجلّ پاک کرده و آن را پر از عدالت خواهد نمود آن گونه که پر از ظلم و جور شده باشد همان پنجمین نفر از اولاد من است. برای او غیبتی طولانی است زیرا بر جان او خطر است...».

و نیز در بیان قول خداوند متعال « وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَباطِنَةً »(2) فرمود: «النعمة الظاهرة الإمام الظاهر والباطنة الإمام الغآئب. فقلت له: ویکون فی الأئمّة من یغیب؟ قال: نعم، یغیب عن أبصار الناس شخصه ولا یغیب عن قلوب المؤمنین ذکره وهو الثانی عشر منّا...»؛(3) «نعمت ظاهر امام ظاهر و نعمت باطن امام غایب است. راوی می گوید: به حضرت عرض کردم: آیا در میان ائمه کسی غایب می شود؟ فرمود: آری شخصش از چشمان مردم غایب می گردد، ولی از قلوب مؤمنان غایب نمی گردد، و او دوازدهمین از ما می باشد...».

ابن سیّدة الإماء یطهّر اللَّه به الأرض من کلّ جور ویقدّسها من کلّ ظلم، وهو الّذی یشکّ الناس فی ولادته وهو صاحب الغیبة قبل خروجه...»؛(1) «... چهارمین از اولاد من، که فرزند بهترین زنان است، خداوند به واسطه او زمین را از هر ظلمی پاک و پیراسته خواهد نمود، و او کسی است که مردم در ولادتش شک خواهند کرد، و اوست صاحب غیبت قبل از خروجش...».

و نیز به دعبل فرمود: «... یا دعبل! الإمام بعدی محمد ابنی وبعد محمد ابنه علی وبعد علیّ ابنه الحسن وبعد الحسن ابنه الحجّة المنتظر فی غیبته...»؛(2) «... ای دعبل! امام بعد از من محمّد فرزند من است. و بعد از محمّد، فرزندش علی و بعد از علی، فرزندش حسن و بعد از حسن فرزندش حجّت قائم است. کسی که در غیبتش به انتظار او می نشیند...».

صقر بن ابی دلف می گوید: به امام جوادعلیه السلام عرض کردم: چرا قائم را منتظر خوانند؟ فرمود: «... لأنّ له غیبة تکثر أیّامها ویطول أمدها فینتظر خروجه المخلصون وینکره المرتابون...»؛(1) «زیرا برای او غیبتی است که روزهایش زیاد و مدّتش طولانی خواهد بود. مخلصین در انتظار خروج او به سر خواهند برد، و شک کنندگان، او را انکار خواهند کرد...».

واللَّه لیغیبنّ غیبة لا ینجو فیها من الحرکة إلّا من ثبّته اللَّه عزّوجلّ علی القول بإمامته، ووفّقه فیها الدعآء بتعجیل فرجه...»؛(1) «... ای احمد بن اسحاق! مَثل او در این امّت مَثل خضرعلیه السلام و مثلش مثل ذی القرنین است. به خدا سوگند! هر آینه غیبتی خواهد نمود که تنها کسانی که خداوند آنان را بر قول به امامت او ثابت کرده، و به دعا بر تعجیل فرجش موفق ساخته، هلاک نخواهند شد...».

و نیز فرمود: «... أما أنّ لولدی غیبة یرتاب فیها النّاس إلّا من عصمه اللَّه عزّوجلّ»؛(2) «... آگاه باشید! همانا برای فرزندم غیبتی خواهد بود که در آن مردم شک خواهند کرد جز کسانی که خداوند عزّوجلّ آن ها را حفظ کرده باشد.»

اعتماد و ثقه خود معرفی فرمود: «... وأشهدوا علی أنّ عثمان بن سعید العمْری وکیلی وأنّ ابنه محمد وکیل ابنی مهدیّکم»؛(1) «و شهادت دهید بر این که عثمان بن سعید عَمْری وکیل من است و همانا فرزند او محمد وکیل فرزند من، مهدی شماست.»

و نیز از وکلای او محمّد بن احمد بن جعفر و جعفر بن صیقل است.(2)

فرزندش مهدی علیه السلام او را به تعداد بسیاری از یارانش نشان داد. آن ها نیز از آن فرزند معجزاتی مشاهده کردند که موجب یقین به امامت او شد، که از آن جمله می توان به احمد بن اسحاق اشعری اشاره نمود.(1)

از ناحیّه مقدّسه، شیعیان به وجود امام زمان خود یقین و اطمینان پیدا می نمودند.

6 - کیفیّت ارتباط وکیل یا سفیر به قدری مخفیانه بود که هیچ کس از آن اطّلاعی پیدا نمی کرد.

7 - حضرت وکالت یا سفارت خود را به کسانی واگذار می کرد که نهایت اخلاص و فداکاری را به حضرت داشتند، به حدّی که محال بود، مکان حضرت و خصوصّیات ایشان را اطلاع دهند. لذا هنگامی که به ابوسهل نوبختی گفتند: چرا سفارت به حسین بن روح واگذار شد نه به شما؟ در جواب گفت: «... او کسی است که اگر حجت در زیر عبایش باشد و بدنش را قطعه قطعه کنند تا عبایش را از روی او بردارد هرگز چنین نخواهد کرد».(1)

ص:25

ص:26

ص:28

سخن از سال ولادت و وفات او به میان نیامده است، و تنها اسم او برای اولین بار به عنوان وکیل خاص امام هادی علیه السلام برده شده است.

او بعد از شهادت امام هادی علیه السلام وکیل خاص از طرف امام عسکری علیه السلام شد. آن حضرت نیز او را در مناسبت های مختلف مورد مدح و ستایش خود قرار می داد. از جمله آن که در حق او فرمود: «هذا أبوعمرو الثقة الأمین، ثقة الماضی وثقتی فی المحیی والممات، فما قاله لکم فعنّی یقوله، وما أدّی إلیکم فعنّی یؤدّیه»؛(1) «این ابو عمرو، ثقه و امین است، مورد اطمینان گذشتگان و مورد اطمینان من در حیات و بعد از حیات من است، هر آنچه برای شما می گوید از من است و آنچه به شما می رساند از جانب من می باشد.»

در مجلسی که او با چهل نفر از شیعیان امام عسکری علیه السلام بودند، حضرت فرزند خود مهدی را به او نشان داد و بر امامت و غیبت او تصریح نمود، و درباره وکالت او فرمود: «هر آنچه عثمان (بن سعید) می گوید قبول کنید...».(2)

هنگام شهادت امام عسکری علیه السلام در سال 260 هجری، در تغسیل حضرت حاضر بود و تمام امور ایشان را به عهده داشت.(3)

ممکن است که این عمل را این گونه توجیه نماییم که او در ظاهر، عمل تغسیل را انجام داده تا امر بر حاکمان ظلم مشتبه گردد وگرنه مطابق برخی روایات، امر تغسیل و تکفین امام بر عهده امام است. عثمان بن سعید بعد از شهادت امام عسکری علیه السلام به تصریح آن حضرت و نصّ امام مهدی علیه السلام هنگام

ص:30

ورود قمّی ها به سامرّا، سفیر اوّل آن حضرت شد، و از آن موقع به انجام وظایف خود پرداخت، تا آن که وقت وفاتش رسید. فرزندش ابوجعفر محمّد بن عثمان متولّی تجهیز او شد و در جانب غربی بغداد به خاک سپرده شد.(1)

بعد از وفات عثمان بن سعید از ناحیه مقدّسه نامه ای صادر شد و حضرت در آن نامه با تسلیت به فرزندش محمّد، او را به سفارت خود منصوب گردانید.(2)

3 - شیعه در مسأله امامت و سفارت دقت زیادی به کار برده و به مجرّد ادّعای شخصی بر سفارت، حرف او را تصدیق نمی کرده است، و لذا با مدّعیان دروغین سفارت شدیداً به مقابله پرداخته است.

امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر خبر غیبت امام خود را شنیدید انکار نکنید».(1) لذا موضوع غیبت امام زمان علیه السلام آن چنان بین شیعیان شایع و رایج بود که شعرا در شعرهایشان و مؤلّفان در کتاب ها به آن پرداخته اند. از جمله کسانی که قبل از ولادت امام زمان علیه السلام در مورد غیبت حضرت مهدی علیه السلام تألیف داشته اند عبارتند از:

1 - علی بن حسن بن محمّد طائی طاطری از اصحاب موسی بن جعفرعلیهما السلام.(2)

2 - علی بن عمر اعرج کوفی از اصحاب موسی بن جعفرعلیهما السلام.(3)

3 - ابراهیم بن صالح از اصحاب حضرت موسی بن جعفرعلیهما السلام.(4)

4 - حسن بن علی بن ابی حمزه، معاصر امام رضاعلیه السلام.(5)

5 - عباس بن هشام ناشری اسدی، از اصحاب امام رضاعلیه السلام.(6)

6 - علی بن حسن بن فضال از اصحاب امام هادی و عسکری علیهما السلام.(7)

7 - فضل بن شاذان نیشابوری از اصحاب آن دو امام علیهما السلام.(8)

محمّد وکیل ابنی مهدیّکم»؛(1) «شهادت دهید بر من که عثمان بن سعید وکیل من است. و نیز فرزند او محمّد وکیل فرزندم مهدی شماست.»

و نیز سفارت او با نصّ و تصریح پدرش به امضا رسید.(2)

او نزد شیعیان عصر خود مورد وثوق و معروف به امانت داری بود. و هیچ یک از امامیه در این مطلب شک نداشتند. چگونه شک کنند در حالی که امام عسکری علیه السلام در حق او و پدرش فرمود: «العمری وإبنه ثقتان»؛(3) «عَمْری و فرزندش مورد وثوقند...».

و نیز امام مهدی علیه السلام او را مورد تأیید خود قرار داد و فرمود: «لم یزل ثقتنا فی حیاة الأب رضی اللَّه عنه»؛(4) «تو در زمان حیات پدر دائماً مورد وثوق ما بودی...».

وی در حدود پنجاه سال به نحو احسن وظایف خود را به خوبی انجام داد تا آن که در جمادی الاولی سال 305 یا 304 هجری به رحمت ایزدی پیوست.(5)

محمد بن عثمان بیشتر از دیگر سفیران در این پست و مقام به خدمت پرداخت. کتاب هایی در فقه تألیف کرده که از امام عسکری و حضرت مهدی علیهما السلام و پدرش عثمان بن سعید و از امام هادی علیه السلام اخذ نموده است.(6) او به ارشاد امام مهدی علیه السلام از زمان مرگش اطلاع داشته است، و لذا برای خود قبری را آماده نموده بود.(7) بعد از وفات در کنار قبر پدرش به خاک سپرده شد.

ص:34

پای او قرار داشت. محمّد بن عثمان روی به من نموده و فرمود: من امر شدم تا بر ابی القاسم بن روح وصیّت کنم. من با شنیدن این خبر از جای خود بلند شده، حسین بن علی روح را به جای خود بر بالای سر محمّد بن عثمان قرار دادم.(1)

جهت این تأکیدات از ناحیه محمّد بن عثمان بر وصایت حسین بن روح این بود که او چندان جایگاه ویژه ای در بین شیعیان به جهت ارتباط با امامان علیهم السلام نداشته است، اگرچه از نزدیکان خاص محمّد بن عثمان بوده است. و سرّ سفارت دادن به او، به جهت اخلاص و فداکاری او بوده است. وی بعد از وفات ابوجعفر عَمْری به مدت 21 سال سفارت را بر عهده داشت. اولین نامه ای را که از حضرت دریافت کرد مشتمل بر درود فراوان از جانب آن حضرت بر او بود.(2)

از آن زمان به وظیفه خود مشغول شد. و روش او التزام به تقیّه شدید و مضاعف بود، به حیثی که اظهار اعتقاد به مذهب اهل سنّت می نمود تا از این طریق بتواند به وظایف خود عمل کند. او در ایّام سفارتش شدیداً با انحرافات و ادّعاهای انحرافی سفارت مبارزه می نمود، تا آن که در سال 326 هجری رحلت نمود.

عسکری علیه السلام شناخته شده است،(1) که در بغداد با اشاره حسین بن روح از طرف امام زمان علیه السلام متصدّی امر سفارت شد.

در مورد سفارت او خبر معیّنی نرسیده، و تنها این مطلب را می توان با تسالم و اتفاقی که در بین شیعیان درباره سفارت او بوده کشف نمود، و این موضوع را می توان در نتیجه، کاشف از ابلاغی دانست که از طرف امام زمان علیه السلام به حسین بن روح شده است. او وظایف خود را در امر سفارت از هنگام وفات حسین بن روح به مدّت سه سال ادامه داد. وی گرچه همانند دیگران مورد وثوق و اطمینان بود، ولی همانند آن سه سفیر فعّالیّت گسترده ای نداشته است. و این امر بعید به نظر نمی رسد؛ زیرا در آن سال ها مملکت اسلامی پر از ظلم و جور و خونریزی ها و درگیری ها بوده است، اموری که با برنامه های فرهنگی و اجتماعی منافات داشت. و این خود به تنهایی می تواند تأثیرگذار در انقطاع سفارت بعد از وفات او و عزم امام علیه السلام بر انقطاع و شروع غیبت کبری نیز باشد. و لذا چند روز قبل از وفاتش توقیعی را از امام علیه السلام دریافت می کند که حضرت در آن، خبر از انتهای غیبت صغری و عهد سفارت با مرگ او می دهد و او را از وصیّت کردن به سفارت برای بعد از خودش منع می نماید.(2)

راوی می گوید: بعد از شش روز از صدور این توقیع به خدمت علی بن محمّد رسیدیم در حالی که در حال احتضار بود. به او عرض شد: وصیّ تو

ص:37

کیست؟ فرمود: «برای خدا امری است که او رساننده آن است». این را گفت و از دار دنیا رحلت نمود.

سید عبداللَّه شبّر می گوید: «شیعه هرگز گفتار نوّاب را نمی پذیرفت مگر در صورتی که معجزه ای از طرف امام عصرعلیه السلام به دست آن ها ظاهر می گشت که دلالت بر صدق گفتار و صحت نیابت آن ها داشت».(1)

مهدی علیه السلام می رساندند و پاسخ آن را دریافت و به شیعیان ابلاغ می کردند.(1)

سفیر امام مهدی علیه السلام سنگینی داشت. از این رو امام مهدی علیه السلام از راه اعجاز به او کمک کرد و شش روز قبل از مرگش توقیعی صادر نمود و زمان دقیق وفات وی را بیان داشت تا این که حجت بر همگان تمام شود و اذهان، آماده پذیرش دوره دیگری از غیبت آن حضرت باشد.

می کنم. اگر آنچه را که ابوالقاسم حسین بن روح درباره امام مهدی علیه السلام می داند من می دانستم، شاید در بحث هایم با دشمنان، آن گاه که جدال و لجاجت آنان را می دیدم، می کوشیدم تا دلایل بنیادی را بر وجود امام ارائه دهم و در نتیجه محل اقامت او را برملا می ساختم. اما اگر ابوالقاسم حسین بن روح، امام را زیر عبای خود پنهان داشته باشد، و بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا امام مهدی علیه السلام را نشان دهد، هرگز عبای خود را کنار نمی زند و امام را نشان نمی دهد».(1)

دروغین خود اهدافی را دنبال می نمودند که عبارت بود از:

1 - از آنجا که ایمان ضعیفی داشتند با این ادّعا درصدد انحراف مردم و جامعه شیعی بودند.

2 - طمع به دست آوردن اموال مردم و حقوق شرعیه، زیرا از آنجا که امام زمان علیه السلام در غیبت به سر می بردند اینها می توانستند در اموال تصرّف نمایند.

3 - گسترش موقعیت خود در جامعه، زیرا با این ادّعا و انتساب خود به امام مهدی علیه السلام درصدد گسترش شهرت خود برمی آمدند.

انحراف را پیشه نمودند. سفیر دوم با تمام قدرت به مقابله با آن ها پرداخت، و نیز از ناحیه مقدّسه توقیعات و بیانات شدید در لعن و تبرّی از آنان صادر شد که دلالت بر دروغگویی و سوء باطن آنان داشت.

در زمان سفارت حسین بن روح - سفیر سوم - مصیبت در این زمینه بیشتر شد، زیرا شخصی به نام محمّد بن علی شلمغانی غزافری ادّعای سفارت نمود و بیشترین تأثیر را در انحراف جامعه به جای گذاشت.(1) او گرچه در ابتدای امر، مردی مؤمن به نظر می رسید و وکیل حسین بن روح بود، ولی عاقبت به انحراف کشیده شد. آخرین کسی که ادّعای دروغین سفارت داشت ابودلف کاتب بود که بر این ادّعای خود تا بعد از وفات سمری - سفیر چهارم - باقی بود.

کار وکیل، سهیم شدن در تسهیل کارهای گسترده ای بوده که بر عهده سفیر قرار گرفته بود. خصوصاً با در نظر گرفتن این مطلب که قرار بر سرّی بودن و کتمان کردن امور شیعیان در ارتباط با حضرت بود.

و نیز عملکرد آن ها در مخفی نمودن سفیر و کتمان اسم و شخص او تأثیر بسزایی داشته است.

طولانی جواب آن را به سائل رسانده است، بلکه به تعبیری، سفیر واسطه در ایجاد توقیع نیز بوده است، زیرا اگر امام چنین سفیر امینی نمی داشت هرگز نامه رسیده را توقیع نمی فرمود.

روزی مشاهده شد که جزء قرامطه درآمده است.(1) گرچه در برخی از موارد نیز جواب سؤال ها ظرف چند ساعت داده شده است.(2) و در برخی دیگر از روایات می خوانیم که جواب آمد در حالی که هنوز مرکب بر روی کاغذ خشک نشده بود(3) و نیز در برخی روایات می خوانیم که به مجرّد خطور سؤال در ذهن شخص جواب بر روی کاغذ مکتوب بوده است،(4) ولی این موارد زیاد نبوده است.

شیخ ابو عمرو عامری می گوید: «ابن ابی غانم قزوینی با جماعتی از شیعیان در موضوعی اختلاف و مشاجره نمودند و برای رفع نزاع، نامه ای به ناحیه مقدّسه نوشته و جریان را به عرض رساندند. پس جواب نامه آنان به خطّ مبارک امام علیه السلام صادر شد».(1)

از این روایات معلوم می شود که توقیعات، قرائن و شواهد صدق به همراه داشته و یا اصحاب حضرت، دست خط او را می شناختند، و لذا مورد قبول آنان قرار می گرفته است. لیکن در مقابل، روایاتی وجود دارد که برخی توقیعات به خطّ حضرت نبوده بلکه به خطّ سفیران و به امر حضرت نوشته شده است.

ابو نصر هبة اللَّه می گوید: توقیعات صاحب الامرعلیه السلام به همان خطّی که در زمان امام حسن عسکری علیه السلام صادر می شد به وسیله عثمان بن سعید و محمّد بن عثمان برای شیعیان صادر می گشت.(2)

3 - توقیع به سعد بن عبداللَّه قمی.(1)

4 - توقیع به اسحاق بن یعقوب.(2)

5 - توقیع به محمّد بن عبداللَّه بن جعفر حمیری در جواب مسائلش.(3)

6 - توقیع دیگری به حمیری درباره زیارت حضرت.(4)

7 - توقیع به احمد بن خضر بن ابی صالح خجندی.(5)

8 - توقیع به حسن بن فضل یمانی.(6)

9 - توقیع به ابوعمرو و فرزندش ابوجعفر محمّد.(7)

10 - توقیع به محمّد بن ابراهیم مهزیاری.(8)

11 - توقیع در ردّ جعفر کذّاب.(9)

12 - توقیع به احمد بن حسن مادرایی.(10)

13 - توقیع درباره قصه احمد بن ابی روح.(11)

14 - توقیع به حاجز وشا.(12)

15 - توقیع به محمّد بن جعفر.(13)

16 - توقیع به محمّد بن صالح بعد از مرگ عبرتایی.(14)

ص:52

17 - توقیع در جواب نامه سَمَری.(1)

18 - توقیع در جواب سؤال مردی از اهل فانیم.(2)

19 - توقیع در جواب نامه محمّد بن حسن مروزی.(3)

20 - توقیع در جواب نامه محمّد بن یوسف.(4)

21 - توقیع در جواب سؤال های محمّد بن جعفر اسدی.(5)

22 - توقیع در ردّ غُلات به محمّد بن علی بن هلال کرخی.(6)

23 - توقیع به محمّد بن شاذان.(7)

24 - توقیع برای احمد بن حسن خازن.(8)

25 - توقیع برای علی بن محمّد بن اسحاق اشعری.(9)

26 - توقیع در خبر دادن از ضمیر عبیداللَّه بن سلیمان.(10)

27 - توقیع در جواب نامه ابن ابی غانم قزوینی.(11)

28 - توقیع در کیفیت تعلیم نماز.(12)

29 - توقیع در جواب آنچه محمّد بن شاذان برای حضرت فرستاد.(13)

30 - توقیع در جواب نامه محمّد بن یزداذ.(14)

ص:53

31 - توقیع در جواب خواست قاسم بن علا.(1)

32 - توقیع در جواب نامه مردی از اهل ربض.(2)

33 - توقیع در جواب سائلی که از قم رسیده بود.(3)

34 - توقیع به حسن بن عبدالحمید.(4)

35 - توقیع در توثیق محمّد بن جعفر عربی.(5)

36 - توقیع در جواب سؤال ابوالحسن خضر بن محمّد.(6)

37 - توقیع اول به شیخ مفیدرحمه الله.(7)

38 - توقیع دوم به شیخ مفیدرحمه الله.(8)

39 - توقیع در جواب نامه علی بن بابویه.(9)

40 - توقیع در جواب نامه محمّد بن کشمر.(10)

41 - توقیع در جواب نامه جعفر بن حمدان.(11)

42 - توقیع در جواب نامه علی بن زیاد.(12)

43 - توقیع به حسن بن قاسم بن علاء.(13)

44 - توقیع به ابی القاسم بن ابی حلیس.(14)

ص:54

45 - توقیع در جواب رقعه بلخی.(1)

46 - توقیع بر احمد بن حسن.(2)

47 - توقیع به محمّد بن همّام.(3)

و دیگر توقیعات.

من در غیبت ام، همانند استفاده از خورشید است هنگامی که ابرها آن را از دیدگان پنهان نگاه دارد.».

این کلام را امام زمان علیه السلام، در پایان پاسخ به پرسش های اسحاق بن یعقوب آورده است.

3 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أمّا أموالکم فلا نقبلها إلّا لتطهروا، فمن شاء فلیصل ومن شاء فلیقطع، فما آتانی اللَّه خیر ممّا آتاکم»؛(1) «امّا اموال شما، پس آن ها را نمی پذیریم، مگر به خاطر این که پاک شوید. پس هر که می خواهد، بپردازد، و هر که نمی خواهد، نپردازد. آنچه را که خدا به ما عطا کرده، از آنچه به شما عطا نموده بهتر است.».

این عبارت، بخشی از مطالبی است که امام زمان علیه السلام، در جواب سؤال های اسحاق بن یعقوب، در توقیع مبارک خود مرقوم فرموده اند.

4 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أکثروا الدعاء بتعجیل الفرج، فإن ذلک فرجکم»؛(2) برای شتاب در گشایش حقیقی و کامل، بسیار دعا کنید، زیرا، همانا، فَرَج شما، در آن است.»

ص:56

این کلام، از جمله مطالبی است که حضرت علیه السلام، در جواب مسائلی بیان کرده اند که اسحاق بن یعقوب از آن حضرت سؤال نموده اند.

5 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة حدیثنا، فإنهم حجتی علیکم وأنا حجة اللَّه علیهم»؛(1) «امّا در رویدادهای زمانه، به راویان حدیث ما رجوع کنید. آنان، حجت من بر شمایند و من، حجّت خدا بر آنان ام.»

این حدیث، از جمله مطالبی است که امام زمان علیه السلام، در جواب مسائل اسحاق بن یعقوب فرموده اند.

6 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «إنّی لأمانٌ لأهل الْأرض کما أن النجوم أمان لأهل السماء»؛(2) «همانا، من، امان و مایه ایمنی برای اهل زمین ام، همان گونه که ستاره ها، سبب ایمنی اهل آسمان اند».

این کلام، قسمتی از جواب هایی است که امام زمان علیه السلام، در پاسخ به نامه اسحاق بن یعقوب فرموده است.

7 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «إنّا غیر مهملین لمراعاتکم، ولا ناسین

ص:57

لذکرکم، ولولا ذلک لنزل بکم اللأواء واصطلمکم الأعداء»؛(1) «ما از رسیدگی و سرپرستی شما کوتاهی و اهمال نکرده و یاد شما را از خاطر نبرده ایم که اگر جز این بود دشواری ها و مصیبت ها بر شما فرود می آمد و دشمنان شما را ریشه کن می نمودند».

برای شیخ مفیدرحمه الله دو توقیع از سوی حضرت علیه السلام صادر شده است. در توقیع اول، حضرت، به شیعیان خود این بشارت را می دهد که شما، دائماً، تحت نظر و مراعات ما هستید و هرگز فراموش نمی شوید. از این رو از خطر دشمنان در امانید. شیعه به جهت ظلم ستیزی و پیرو حق و حقیقت بودن، دائماً، مورد تعرّض حکام جور و معاندان و مخالفان خود بوده است. لذا، به کسی نیاز دارد که در سختی ها و گرفتاری ها، او را یاری کند و از نابودی نجات اش دهد. در این توقیع، حضرت علیه السلام به شیعه، این بشارت را می دهد که با وجود غایب بودنم شما را حمایت خواهم کرد و هرگز نخواهم گذاشت، نقشه دشمنان حق و حقیقت، به ثمر نشیند و مذهب شیعه و شیعیان نابود شوند. گره گشایی هایی که حضرت در طول دوران امامت خویش انجام داده است، نمونه هایی رسا برای صحت وعده حضرت است.

8 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أنه من اتقی ربه من إخوانک فی الدین وأخرج ممّا علیه إلی مستحقّیهِ، کان آمِناً من الفتنة المبطلة، ومحنها المظلمة المظلة ومن بخل منهم بما أعاره اللَّه من نعمته علی من أمره بصلته،

ص:58

فإنه یکون خاسراً بذلک لأولاه وآخرته»؛(1) «همانا، کسی که در رابطه با حقوق برادران دینی تو، حریم الهی را نگه دارد و حقوق مالی که بر گردن دارد، به مستحق اش برساند، از فتنه ای که انسان را به راه باطل می کشاند، و از محنت های تاریکی که سایه بر آن افکنده، ایمن خواهد بود، و کسی که بخل ورزد و از نعمت هایی که ایزد به عاریت، در اختیار او گذاشته، به مستحق اش ندهد، در دنیا و آخرت، زیان کار خواهد بود.»

این کلام، قسمتی از نامه دوم امام زمان علیه السلام، به شیخ مفیدرحمه الله است.

9 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «سجدة الشکر من ألزم السنن وأوجبها...فإن فضل الدعاء والتسبیح بعد الفرائض علی الدعاء بعقیب النوافل، کفضل الفرائض علی النوافل، والسجدة دعاء وتسبیح»؛(2) «سجده شکر، از لازم ترین و واجب ترین مستحبات الهی است...همانا، فضیلت دعا و تسبیح پس از واجبات، بر دعا بعد از نوافل، همانند فضیلت واجبات بر نوافل است. سجده، دعا و تسبیح است.»

حدیث شریف، قسمتی از پاسخ امام مهدی علیه السلام، به سؤال های محمّد بن عبداللَّه حمیری است.

10 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «من فضله، أن الرجل ینسی التسبیح ویدیر السبحة فیکتب له التسبیح»؛(3) «از فضایل تربت حضرت

ص:59

سیّدالشهداءعلیه السلام آن است که چنانچه تسبیح تربت حضرت در دست گرفته شود ثواب تسبیح و ذکر را دارد، گرچه دعایی هم خوانده نشود.»

این حدیث از جمله پاسخ هایی است که امام زمان علیه السلام در جواب سؤال های محّمد بن عبداللَّه حمیری بیان فرموده اند.

11 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «فلا یحل لأحد أن یتصرف من مال غیره بغیر إذنه»؛(1) «برای هیچ کس جایز نیست که بدون اذن صاحب مال، در مال اش تصرّف کند.»

این کلام، بخشی از جوابی است که حضرت علیه السلام، در پاسخ مسائل اسدی، مرقوم داشته اند .

12 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «وفی إبنة رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم لی أسوة حسنة»؛(2) «دختر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم (فاطمه زهراعلیها السلام) برای من، اسوه و الگویی نیکو است».

شیخ طوسی رحمه الله، در کتاب «الغیبة»، قصّه مشاجره ابن ابی غانم قزوینی با جماعتی از شیعه، درباره امر جانشینی امام عسکری علیه السلام را نقل کرده است. ابن ابی غانم، به جانشینی برای حضرت امام عسکری، اعتقادی نداشت. عدّه ای از شیعیان، به حضرت نامه ای می نویسند و در آن، مشاجره ای را که میان ابن ابی غانم و جماعت شیعه ایجاد شده، یادآور می شوند.

ص:60

حضرت، در جواب نامه، به خطّ مبارک خود، بعد از دعا برای عافیّت شیعیان از ضلالت و فتنه ها، و درخواست روح یقین و عاقبت به خیری آنان، و تذکر به اموری چند، می فرماید: «فاطمه زهرا، دختر رسول خدا، برای من، در این مسئله، الگوی خوبی است.

13 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «لا عذر لأحد من موالینا فی التشکیک فیما یؤدیه عنّا ثقاتنا»(1)؛ «در تشکیک نسبت به روایاتی که موثّقان از ما برای شما نقل می کنند، احدی از شیعیان ما عذری ندارند.»

این عبارت، قسمتی از توقیعی است که از سوی حضرت به «قاسم بن علا» درباره «احمد بن هلال عبرتایی» و دوری از او صادر شده است.

14 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «لیس بین اللَّه عزّوجلّ وبین أحد قرابة، ومن أنکرنی فلیس منی، وسبیله سبیل ابن نوح»؛(2) بین خداوند عزّوجلّ و هیچ کس قرابت و خویشاوندی نیست، هرکه مرا انکار کند از من نیست، و راه او، راه فرزند نوح است.»

این عبارت، بخشی از جواب های امام زمان علیه السلام، به پرسش های اسحاق بن یعقوب است.

ص:61

15 - مهدی علیه السلام می فرماید: «لا تتکلفوا علم ما قد کفیتم»؛(1) «خود را برای دانستن آنچه که از شما نخواسته اند به مشقت نیندازید.»

این عبارت، از جمله مطالبی است که امام زمان علیه السلام، در جواب سؤال های اسحاق بن یعقوب تذکّر داده اند.

16 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «إن اللَّه تعالی هو الذی خلق الأجسام وقسم الأرزاق، لأنه لیس بجسم ولا حال فی جسم، لیس کمثله شی ء وهو السمیع العلیم، وأما الْأئمةعلیهم السلام فإنهمْ یسْألون اللَّه تعالی فیخْلق، ویسْألونه فیرْزق، إیجاباً لمسألتهم وإعظاماً لحقّهم»؛(2) «تنها خداوند متعال است که اجسام را خلق کرده و روزی ها را تقسیم کرده است؛ زیرا، او، جسم یا حلول کننده در جسم نیست. چیزی، همانند او نیست. او، شنوا و دانا است. امّا ائمّه علیهم السلام، چیزی را از خدا می خواهند و خدا نیز برای آنان خلق می کند. از خدا می خواهند، خدا هم روزی می دهد. خدا چنین می کند، چون بر خود حتم کرده که خواسته آنان را اجابت و منزلت و شأن آن ها را عظیم گرداند».

شیخ طوسی رحمه الله در کتاب «الغیبة» نقل می کند: جماعتی از شیعیان، در مقام اهل بیت علیهم السلام، اختلاف کردند. عدّه ای، قائل بودند که خداوند عزّوجل، قدرت خلق و رزق را به امامان معصوم، واگذار کرده است. در مقابل، عدّه ای بر این عقیده معتقد بودند که این امر، محال است و بر خداوند متعال، جائز نیست که امر خلق و رزق را به ائمه واگذار کند؛ زیرا، تنها، خداوند متعال، قادر بر خلق اجسام است.

ص:62

شخصی که در آن مجلس حاضر بود، گفت: «چرا نزد ابی جعفر محمّد بن عثمان عمری (سفیر دوم حضرت) نمی روید و در این باره از او سؤال کنید تا حقّ بر شما روشن گردد؟ او تنها راه و واسطه به سوی حضرت صاحب الأمرعلیه السلام است.». شیعیان، بر این امر راضی شدند و نامه نوشتند و در آن از مسئله مورد نزاع سؤال نمودند. حضرت در جواب نامه مرقوم فرمودند: «خالق، نباید جسم و رازق نباید روزی خورنده باشد. در نتیجه، ما، چون جسم داریم و روزی می خوریم، پس نه خالق هستیم و نه رازق، ولی خداوند، حق ما را بزرگ قرار داده و درخواست ما را اجابت می کند. لذا دعایی که می کنیم، برآورده می شود، نه این که ما، خود، جدای از خواست الهی، توان این را داشته باشیم».

17 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «فلیعمل کل امرء منکم بما یقرب به من محبتنا، ویتجنب ما یدنیه من کراهتنا وسخطنا»؛(1) «پس هر یک از شما باید کاری کند که وی را به محبّت و دوستی ما نزدیک سازد، و از آنچه که خوشایند ما نبوده و باعث کراهت و خشم ما است دوری گزیند.»

این عبارت بخشی از نامه ای است که از سوی امام زمان علیه السلام، به شیخ مفیدرحمه الله، رسیده است.

18 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «إن اللَّه تعالی لم یخلق الخلق عبثاً، ولا أهملهم سدی، بل خلقهم بقدرته، وجعل لهم أسماعاً وأبصاراً وقلوباً وألباباً، ثم بعث إلیهم النبیین علیهم السلام مبشرین ومنذرین، یأمرونهم بطاعته

ص:63

وینهونهم عن معصیته، ویعرفونهم ما جهلوه من أمر خالقهم ودینهم، وأنزل علیهم کتاباً...»؛(1) «به راستی، خدای متعال، مردم را بیهوده نیافرید، و بیکاره رها نساخت، بلکه آنان را به قدرت خود آفرید، و به آنان گوش و دیده و دل و عقل داد. سپس پیامبران علیهم السلام را به سوی آنان، بشارت دهنده و بیم دهنده فرستاد تا مردم را به اطاعت خدا امر کنند و از معصیت او باز دارند، و آنچه را که نسبت به او، از امر خالق و دین خود جاهل اند، بیاموزند، برای آنان کتابی نازل کرد...».

این مطالب بخشی از جوابی است که امام زمان علیه السلام در جواب نامه احمد بن اسحاق مرقوم داشتند.

19 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أحیی بهم دینه، وأتم بهم نوره، وجعل بینهم وبین إخوانهم وبنی عمهم والأدنین فالأدنین من ذوی أرحامهم فرقاناً بیناً یعرف به الحجة من المحجوج، والإمام من المأموم، بأن عصمهم من الذنوب، وبرأهم من العیوب، وطهرهم من الدنس، ونزههم من اللبس، وجعلهم خزّان علمه، ومستودع حکمته، وموضع سره، وأیدهم بالدلائل، ولولا ذلک لکان النّاس علی سواء، ولإدعی أمر اللَّه عزّوجلّ کل أحد، ولما عرف الحق من الباطل، ولا العالم من الجاهل»؛(2) «اوصیا، کسانی هستند که خداوند متعال، دینش را با آنان زنده می کند، و نورش را با آنان، کاملاً می گسترد و سیطره می دهد. خداوند میان آنان و برادران و عموزادگان و دیگر خویشاوندان شان، تفاوت آشکاری گذاشته است که به سبب آن حجّت از غیر

ص:64

حجّت، و امام از مأموم، شناخته می شود. آن تفاوت آشکار، این است که آنان را از گناهان محفوظ و مصون داشته، و از عیوب مبرّا کرده، و از پلیدی پاک گردانیده، و از اشتباه منزه شان داشته است. آنان را خزانه داران علم و حکمت و پرده داران سرّ خود قرار داده است. خداوند، آنان را با دلیل ها، تأیید کرده است. اگر این گونه نبود، همه مردم با هم یکسان بودند و هر کس می توانست ادّعای امامت کند که در این حال، حقّ از باطل و عالم از جاهل، تشخیص داده نمی شد».

این کلمات، از جمله مطالبی است که امام زمان علیه السلام، در جواب نامه احمد بن اسحاق مرقوم داشته اند.

20 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «من کانت له إلی اللَّه حاجة فلیغتسل لیلة الجمعة بعد نصف اللیل ویأتی مصلاه»؛(1) «هرکس که خواسته و حاجتی از پیشگاه خداوند متعال دارد، بعد از نیمه شب جمعه غسل کند و جهت مناجات با خداوند در جایگاه نمازش قرار گیرد.»

ابو عبداللَّه حسین بن محمد می گوید: از ناحیه مقدّسه امام زمان علیه السلام توقیعی صادر شد، در آن نوشته بود: هر کس خواسته ای از خداوند دارد باید شب جمعه بعد از نیمه شب غسل کند آن گاه به جایگاه نمازش آید و دو رکعت نماز بخواند، به «ایاک نعبد وایاک نستعین» که رسید، صد بار آن را تکرار کند، سپس حمد را تمام کرده بعد از آن یک مرتبه سوره توحید بخواند. آن گاه رکوع و سجده بجای آورده و در هر کدام هفت بار تسبیح بگوید. رکعت دوم را نیز همانند رکعت اول بجای آورد. در پایان نماز دعایی را بخواند که کفعمی در ابتدای باب

ص:65

36 از المصباح آورده است. بعد از دعا به سجده رفته و تضرّع نزد خداوند کند، آن گاه حاجت خود را از خداوند بخواهد. هر کس از مرد و زن چنین کند، و دعا را از روی اخلاص بخواند درهای اجابت به روی او باز گشته و حاجت او هر چه باشد برآورده می گردد، مگر آن که آن حاجت قطع رحمی باشد.

21 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أقدار اللَّه عزّوجلّ لا تغالب وإرادته لا ترد وتوفیقه لا یسبق»؛(1) «تقدیرهای خداوند عزّوجلّ مغلوب نمی شود، و اراده اش برگشت ندارد، و بر توفیق او هیچ چیز پیشی نمی گیرد.»

این عبارت، بخشی از کلمات امام زمان علیه السلام است که در توقیعی به دو سفیر خود، عثمان بن سعید و فرزندش محمّد بن عثمان فرستاده است.

22 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أعوذ باللَّه من العمی بعد الجلاء، ومن الضلالة بعد الهدی، ومن موبقات الأعمال ومردیات الفتن»؛(2) «از نابینایی پس از بینایی، و از گمراهی پس از هدایت، و از رفتار هلاکت بار، و فتنه های نابود کننده، به خدا پناه می برم.»

این عبارت، بخشی از توقیعی است که امام زمان علیه السلام به نائب نخست و دوم خود، عثمان بن سعید عمری و فرزندش محمّد فرستاده است.

23 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أبی اللَّه عزّوجلّ للحق إلاّ إتماماً،

ص:66

وللباطل إلاّ زهوقاً»؛(1) «اراده حتمی خداوند بر این قرار گرفته که - دیر یا زود - پایان حق پیروزی و پایان باطل نابودی باشد.»

این عبارت، قسمتی از جوابی است که حضرت علیه السلام به نامه احمد بن اسحاق اشعری قمّی داده اند.

24 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «قد آذانا جهلاء الشیعة وحمقاؤهم، ومن دینه جناح البعوضة أرجح منه»؛(2) «نادانان و کم خردان شیعه و کسانی که پر و بال پشه از دینداری آنان برتر و محکم تر است، ما را آزار می دهند.»

این عبارت، بخشی از توقیعی است که حضرت علیه السلام در جواب نامه محمّد بن علیّ بن هلال کرخی فرستاده است. این توقیع، در ردّ طائفه ای از غالیان است که به شرکت ائمه علیهم السلام با خداوند در علم و قدرت او، معتقدند.

25 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «إجعلوا قصدکم إلینا بالمودة علی السنة الواضحة، فقد نصحت لکم، واللَّه شاهد علی وعلیکم»؛(3) «هدف و قصد خویش را نسبت به محبّت و دوستی ما - اهل بیت عصمت و طهارت - بر مبنای عمل به سنّت و اجرای احکام الهی قرار دهید، پس همانا که موعظه ها و سفارشات لازم را نمودم، و خداوند متعال نسبت به همه ما و شما گواه است.»

بین ابن ابی غانم قزوینی با جماعتی از شیعیان در مورد جانشینی امام حسن عسکری علیه السلام اختلاف شد، ابن ابی غانم معتقد بود که ایشان رحلت نمود

ص:67

در حالی که کسی را به عنوان جانشین خود معرفی نکرد، ولی جماعت شیعیان با او به مخالفت پرداخته و معتقد به تعیین جانشین برای امام حسن عسکری علیه السلام بودند، لذا نامه ای به امام زمان علیه السلام نوشته و این موضوع را برای حضرت بازگو می کنند. حضرت علیه السلام در جواب نامه به خطّ خود مطالبی مرقوم داشتند که از آن جمله حدیث فوق است.

حضرت در آن نامه ابتدا امر به تقوا و پرهیزکاری می کند و سپس می فرماید: تسلیم ما باشید و هر چه را نمی دانید به ما باز گردانید، بر ما است که حقیقت را بیان کنیم ... به راست و چپ منحرف نشوید، و محبّت و دوستی خود را نسبت به ما با اطاعت از دستورات ما که همان شریعت محمّدی است ثابت کرده و عملی سازید..

25 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «علمنا علی ثلاثة أوجه: ماض وغابر وحادث، أما الماضی فتفسیر، وأما الغابر فموقوف، وأما الحادث فقذف فی القلوب، ونقر فی الأسماع، وهو أفْضل علمنا، ولا نبی بعْد نبینا»؛(1) «علم ما اهل بیت علیهم السلام بر سه نوع است: علم به گذشته و آینده و حادث. علم گذشته تفسیر است. علم آینده، موقوف است. علم حادث، انداختن در قلوب، و زمزمه در گوش ها است. این بخش، بهترین علم ما است. بعد از پیامبر ما، رسول دیگری نخواهد بود.»

این عبارت، بخشی از جواب امام زمان علیه السلام به سؤال علی بن محمّد سمری درباره علم امام است.

ص:68

26 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «وأمّا ما سألت عنه من أمر الوقف علی ناحیتنا وما یجعل لنا ثم یحتاج إلیه صاحبه، فکلُّ ما لم یسلم فصاحبه فیه بالخیار، وکلُّ ما سلِّم فلا خیار فیه لصاحبه، إحتاج إلیه صاحبه أو لم یحتج»؛(1) «از ما درباره این که فردی چیزی را برای ما وقف کرده؛ ولی خودش به آن محتاج شده، پرسیده ای. حکم این چنین فردی، این است که در آن چه برای ما وقف کرده، ولی تسلیم ما نکرده، مختار است و می تواند وقف را به هم بزند، ولی آن چه را به جهت تسلیم وقف اش مسلّم شده، دیگر نمی تواند آن را برگرداند، خواه به آن احتیاج داشته باشد یا نداشته باشد.»

این عبارت، قسمتی از توقیعی است که امام زمان علیه السلام در جواب سؤال های ابوالحسین محمّد بن جعفر اسدی مرقوم داشته اند. .

27 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «ولو أن أشیاعنا - وفقهم اللَّه لطاعته - علی اجتماع من القلوب فی الوفاء بالعهد علیهم لما تأخر عنهم الیمن بلقائنا، ولتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا علی حق المعرفة وصدقها منهم بنا، فما یحبسنا عنهم إلاّ ما یتصل بنا ممّا نکرهه ولا نؤثره منهم»؛(2) «اگر چنانچه شیعیان ما - که خداوند توفیق طاعتشان دهد - در راه ایفای پیمانی که بر دوش دارند همدل می شدند، میمنت ملاقات ما از ایشان به تأخیر نمی افتاد، و سعادت دیدار ما زودتر نصیب آنان می گشت، دیداری بر مبنای شناختی راستین، و صداقتی از آنان نسبت به ما، علّت مخفی شدن ما از آنان چیزی نیست جز آنچه از کردار آنان که به ما می رسد و ما توقع انجام این کارها را از آنان نداریم.»

ص:69

این جملات، قسمتی از نامه ای است که از ناحیه مقدّس امام زمان علیه السلام برای شیخ مفیدرحمه الله فرستاده شده است.

28 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أن الأرض لا تخلو من حجة إما ظاهراً وإمّا مغموراً»؛(1) «زمین، هیچ گاه، از حجّت خالی نخواهد بود، حال، آن حجّت، یا ظاهر است و یا پنهان.»

این کلام، قسمتی از توقیعی است که امام زمان علیه السلام به عثمان بن سعید عمری و فرزندش محمّد مرقوم داشته اند.

29 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «والعاقبة بجمیل صنع اللَّه سبحانه تکون حمیدة لهم ما اجتنبوا المنهی عنه من الذنوب»؛(2) «با دخالت و ساخت نیکوی خداوند، فرجام کار، مادامی که شیعیان از گناهان دوری گزینند، پسندیده و نیکو خواهد بود.»

این حدیث، بخشی از نامه ای است که امام زمان علیه السلام برای شیخ مفیدرحمه الله مرقوم داشته اند.

30 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «أو ما رأیتم کیف جعل اللَّه لکم معاقل تأوون إلیها، وأعلاماً تهتدون بها من لدن آدم علیه السلام»؛(3) «آیا ندیدید که چه گونه خداوند برای شما، ملجأهایی قرار داد که به آنان پناه برید، و عَلَم هایی قرار داد تا با آنان هدایت شوید. (و این لطف حضرت حق) از زمان حضرت آدم علیه السلام تا کنون بوده است».

ص:70

این عبارت، قستی از توقیعی است که از ناحیه حضرت، به جهت اختلاف میان ابن أبی غانم قزوینی و جماعتی از شیعیان صادر شده است. ابن ابی غانم معتقد بود که برای امام حسن عسکری علیه السلام جانشینی نیست و امامت به ایشان ختم شده است. گروهی از شیعیان، به حضرت مهدی علیه السلام نامه می نویسند و داستان را بازگو می کنند. از ناحیه حضرت نامه ای صادر می شود که حدیث فوق بخشی از آن است.

31 - امام مهدی علیه السلام می فرماید: «ملعون ملعون من أخر الغداة إلی أن تنقضی النجوم»؛(1) «ملعون و نفرین شده است آن کسی که نماز صبح را عمداً تأخیر بیندازد تا موقعی که ستارگان ناپدید شوند»

این حدیث قسمتی از توقیعی است که در جواب سؤال محمّد بن یعقوب از ناحیه مقدّسه رسیده است.

ص:71