ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

تعبيراتى كه درباره ى مهرورزى به آن سفيران نور رسيده، قابل توجه است كه به پاره اى از آن اشاره مى شود:

الف: ايمان تمام نمى شود مگر به محبت اهل بيت: «لا يتمّ الايمان الاّ بمحبّتنا أهل البيت».(1)

ب: نخستين سؤالى كه از هر مسلمانى مى شود، از محبت آن هاست؛ «أوّل ما يسأل عنه العبد حبّنا اهل البيت».(2)

ج: محبّت به اهل بيت برترين عبادت است؛ «حبّنا أهل البيت أفضل عبادة».(3)

د: اساس و پايه ى اسلام بر محور محبت به اهل بيت است؛ «أساس الاسلام حبّنا أهل البيت».(4)

ه: محبت به اهل بيت تمام گناهان را از بين مى برد؛ «حبّنا أهل البيت لَيحّط الذنوب عن العباد».(5)

پيامبر اكرم در عظمت محبت اهل بيت عليهم السلام مى فرمايد: خداوند به هر كسى محبت آنان را روزى فرمايد، خير دنيا و آخرت را به او عطا فرموده است، و بى شك اهل سعادت و بهشت است. زيرا محبت اهل بيت بيست اثر دارد كه نيمى از آن در دنيا و نيم ديگر در آخرت نصيب انسان مى شود.

آثار دنيوى آن عبارت است از: زهد، حرص بر عمل، ورع در دين، رغبت در عبادت، توبه ى قبل از مرگ، نشاط در نماز شب خواندن، نااميدى از آنچه در دست مردم است و حفظ اوامر و نواهى خداوند متعال، بغض نسبت به دنيا و سخاوت داشتن آثار اخروى آن نيز بدين شرح است: عدم نشر ديوان، عدم نصب ميزان، دادن كتاب به دست راست، دادن نامه ى برائت از جهنم، پوشيدن لباس هاى بهشتى، شفاعتِ صد نفر از اهل بيت خود، جلب رحمت الهى، مزين شدن به تاج بهشتى،

ص: 10

ورود به بهشت بدون حساب.(1) شايان توجه در موضوع محبت اهل بيت اين است: در صورتى محبت انسان صادقانه است كه انسان كليّه شئون ائمه ى اطهار را الگوى علمى و عملى خود قرار دهد و از فرامين و دستورات آن ها پيروى كند.

چنانكه امام باقر عليه السلام مى فرمايد: «يا جابر من اطاع اللّٰه و احبّنا فهو وليّنا و من عصى اللّٰه فلم ينفعه حبّنا»(2)؛ اى جابر! هر كس از ما اطاعت كند و ما را دوست بدارد، دوست حقيقى ماست، و هر آن كه معصيت خداوند را مى كند، محبت ما به او سودى ندارد.

بنابراين، تنها راه نجات و سعادت تمسّك عملى به ره آورد حيات بخش آنان است كه در قرآن كريم از آن به «حبل اللّٰه» تعبير شده است؛ «واعتصموا بحبل اللّٰه جميعاً».(3)

اگر انسان در امور مادى بخواهد از قعر چاه طبيعت نجات پيدا كند، راهش آن است كه به ريسمان محكمى توسل بجويد كه يك طرفش به دست او و سمت ديگرش به طرف بالا آويزان است، در امور معنوى نيز براى نجات از چاه تاريك هوا و هوس و غرايز حيوانى، لازم است انسان، به ريسمان محكمى تمسك بجويد تا بتواند از اين طريق خطرناك عبور كند.

در روايات اسلامى آن ريسمان محكمى كه مى تواند انسان را نجات دهد، قرآن كريم و اهل بيت پيامبر معرفى شده است؛ «انّى تارك فيكم الثقلين كتاب اللّٰه تعالى حبل ممدود من السّماء الى الأرض و عترتى أهل بيتى».(4)

به چند نكته در مورد اين روايت توجه كنيد:

1 - اين روايت و مشابه آن با اختلاف مضامينى كه دارد، در چهار مورد حسّاس بيان شده است: منى در مسجد خيف، عرفات، غدير خم، آخرين خطبه اى كه پيامبر در مسجد مدينه ايراد فرمودند.(5)

ص: 11

2 - افزون بر نقل اين حديث در صحاح اهل سنت، از هشتاد و دو طريق از دانشمندان شيعه نيز نقل شده است.(1)

3 - بر پايه ى جمله ى «انّى تارك» قرآن كريم و اهل بيت عليهم السلام تركه و ميراث گرانقدرى است كه از پيامبر براى امت اسلامى به جا مانده است: زيرا پيامبر پدرِ امت است و همان گونه كه انسان از پدر جسمى ارث مى برد، از پدر روحى نيز ارث مى برد كه اين مايه تأمين سعادت ابدى او مى گردد.

4 - جمله ى «فيكم الثقلين» دلالت بر ارزش و عظمت اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله مى كند.

چون «ثقل» يعنى سنگينى و به فتح به معناى نفيس بودن و مهم بودن است.

5 - بر اساس جمله ى «لن يفترقا» قرآن و اهل بيت تفكيك ناپذيرند. زيرا كتابى كه مى خواهد پاسخگوى نياز مردم باشد؛ «هدى للنّاس»، احتياج به معلّم و مفسّر دارد.

6 - از جمله ى «حتى يردا علىّ الحوض» ابديت قرآن كريم و اهل بيت استفاده مى شود.

7 - از جمله ى «لن تضلّوا ان اتبعتُموها» كه در بعضى از روايات ديگر آمده است، بر مى آيد كه قرآن و اهل بيت بايد معصوم باشند، وگرنه پيروى از آنها انسان را به گمراهى مى كشاند. پس همان گونه كه قرآن كريم معصوم است؛ «لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه»(2)، اهل بيت نيز معصوم هستند.

8 - اهل بيت تا روز قيامت از همه ى مردم بالاتر و برتر هستند. زيرا پيامبر همه مسلمانان را تا قيامت دعوت به تمسك به آنان فرمود. پس، ممكن نيست كسى از ائمه ى اطهار عليهم السلام در علم و عمل و اخلاق بالاتر باشد، و پيامبر بگويد كه به اينها متمسك شويد.

9 - امامت منحصر به اينهاست. زيرا خطاب «ان تمسكتم» مطلق است و هيچ انسانى استثنا نشده است پس هر كس غير ازا اينها ادعاى امامت داشته باشد، در حقيقت مأموم است نه امام.

ص: 12

10 - تمسك به اهل بيت مايه ى نجات و سعادت است. چنانكه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «مثل أهل بيتى كمثل سفينة نوح من ركبها نجى، و من تخلّف عنها هلك».(1)

كتابى كه پيش روى شماست، نگاهى گذرا به سيرۀ علمى و عملى زندگىِ سراسر پرنور چهارده معصوم عليهم السلام است و قسمت اندكى از آن درباره ى توصيف عمومى برخى از مراقد مطهره ائمه معصومين عليهم السلام مى باشد. اميدوارم عموم خوانندگان محترم، به ويژه زائران عزيز، از آن بهره برده و مشمول عنايت ائمّه ى اطهار عليهم السلام در دنيا، و شفاعت آنان در قيامت باشند.

لازم به تذكر است كه اين كتاب پيش از اين در خصوص ائمه معصومين عليهم السلام مدفون در عراق چاپ شده بود و لكن با پيشنهاد برادر عزيز جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاى فلاحى به اين صورت تكميل شد كه از ايشان تقدير مى گردد.

در پايان از دوستان عزيز و گرانقدر آقايان وحيد شريفى و سيد مصطفى موسوى كه حروف نگارى اين كتاب را به عهده گرفتند و از انتشارات زائر آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام كه مسئوليت نشر اين اثر را پذيرفتند، صميمانه تشكر مى نمايم.

بهار 1386 - اكبر دهقان

(حوزه علميه قم)

ص: 13

ص: 14

ص: 16

1 - در مكّه در جامعه آلوده كه بت پرست بودند و انواع فسادها را انجام مى دادند سخت آزرده خاطر مى شد، از اين رو مى خواست به گوشه بيابانى برود كه چشمش به آن همه آلودگى نخورد.

2 - مى خواست در بيابان تنها به تماشاى مناظر طبيعت و دشت و كوه و آسمان و ستارگان بپردازد و قلبش سرشار از خداشناسى و توحيد گردد.

3 - مى خواست به رنج تحّمل نگهدارى و هدايت گوسفندان كه فهم و شعور ندارند عادت كند و ورزيده شود تا بتواند رنجها را در برخورد با مردم هنگام هدايت آنها تحمّل كند، چنانكه در سخنى فرمود:

«ما بعث نبيّاً قطّ الاّ يسترعيه الغنم ليعلّمه بذلك رعية النّاس»؛ خداوند هيچ پيامبرى را به پيامبرى نفرستاد مگر اين كه او را مدتى چوپان نمود تا از اين رو طرز رهبرى مردم را بياموزد.

4 - او مى خواست ضمناً با دامدارى كه يكى از پايه هاى حفظ اقتصاد اجتماع است شركت داشته باشد.

5 - او مى خواست با اين روش به انسانها بياموزد كه كار عار نيست هر چند چوپانى باشد بايد كار كرد و به جامعه خدمت نمود.

اينها تمرين هاى عملى پيامبر صلى الله عليه و آله و به اصطلاح آزمايش هاى تجربى بود كه وقتى در آينده به عنوان رهبر در جامعه قدم مى نهد قبلاً تمام رنج ها و فراز و نشيب هاى جامعه را با تمام و جود لمس كرده باشد.

ص: 20

4 - انسان كشى

از رسم هاى غلط جاهليّت اين بود كه نه تنها دختران را زنده بگور مى كردند، بلكه از ترس فقر و تهى دستى پسران را نيز مى كشتند (چنانكه با كمال تأسف اين طرز فكر غلط در زمان ما نيز به شكل ديگرى انجام مى شود كودكان بى گناه را در عالم جنين از طريق «كورتاژ» مى كشند) آيه 151 سورة انعام اشاره به همين مطلب كرده مى فرمايد:

«و لا تقتلوا اولادكم من املاق نحن نرزقكم و ايّاهم»؛ فرزندانتان را از ترس فقر نكشيد ما آنها و شما را روزى مى دهيم.

5 - وضع زن در جاهليّت

يكى از وحشتناك ترين رسوم وعادتهاى شوم دوران جاهليّت، دختر كشى آنهم در زشت ترين صورتش، يعنى انسانى ضعيف و بى دفاع را زنده بگور كنند يا گردن بزنند ويا از بالاى كوه به پايين پرت كنند تا بميرد!

احساس آنان در مورد زنان چنين بود، كه آنها را در رديف حيوانات قرار مى دادند، بلكه پست تر از حيوان به دليل اينكه حيوان را زنده زنده در گور نمى كردند ولى دختران را زنده زنده در گور مى كردند.

در قرآن آيه 58 سوره نحل مى خوانيم: «وقتى كه به آنها مژده داده مى شد كه همسرش دختر آورده چهره اش از اين خبر سياه مى شد و خشم واندوه او را فرا مى گرفت از مردم پنهان مى گرديد و با خود مى گفت آيا او را با كمال ننگ وخوارى نگهدارم يا او را در زير خاك پنهان سازم.

6 - بت پرستى در جاهليّت

بت پرستى در جاهليّت به اوج خود رسيده بود هر دسته اى براى خود بت وبتهايى داشتند و آنها را با انواع پرستشها مى پرستيدند به طورى كه مى نويسند: شمارة بتها به 16 هزار بت رسيد كه 360 بت آنها به تعداد شماره روزهاى سال بت هاى معروف بودند و 9 بت آن از بت هاى بزرگ و معروف و رسمى بودند كه عبارتند از بت هاى:

1 - يعوق 2 - نسر 3 - يغوث 4 - بعل 5 - ودّ 6 - عزّى 7 - لات 8 - سواع 9 - منات.

ص: 22

7 - خرافات و بيهوده گرايى

مردم آن زمان در خرافات وافسانه پرستى غرق بودند در اينجا به اين نمونه ها توجّه كنيد.

جمعى از انها هنگام طواف كعبه، لخت مادرزاد مى شدند و صوت مى كشيدند وكف مى زدند و نام اين وحشى بازى را عبادت خدا مى دانستند.

براى رفع نگرانى وترس از وسائل زير استفاده مى كردند:

موقعى كه وارد روستايى مى شدند و از بيمارى وبا يا ديو مى ترسيدند براى رفع ترس در برابر دروازه روستا، ده بار صداى الاغ مى كردند وگاهى اين كار را با آويختن استخوان روباه به گردن خود انجام مى دادند.

اگر در بيابان گم مى شدند پيراهن خود را پشت رو مى كردند و مى پوشيدند وهنگام مسافرت از خيانت زنان خود مى ترسيدند براى كسب اطمينان نخى را بر ساقه و يا شاخه درختى مى بستند هنگام باز گشت اگر نخ به حال خود باقى بود مطمئن مى شدند كه زن آنها خيانت نكرده و اگر باز يا مفقود مى گرديد زن را به خيانت متّهم مى كردند.

اگر دندان فرزند آنان مى افتاد، آن را به سوى خورشيد پرتاب مى كردند و مى گفتند اى آفتاب دندانى بهتر از اين بده و...

8 - لجاجت و يكدندگى

مردم جاهليّت در راه آئين خرافى خود به قدرى يك دنده و لجوج بودند كه حاضر نبودند به هيچ وجهى از آن دست بكشند، حتّى در روايات آمده. مى گفتند: «اگر به ما بگويى كوه ابو قبيس را با دست خود برداريم براى ما آسانتر از گفتن «لا اله الاّ الله» است؟! مرگ را باچشم خود مى ديدند و در عين حال از بت پرستى دست نمى كشيدند.

براى حفظ مرام بيهوده خود حاضر نبودند زير بار ايران وروم بروند و مى گفتند: «

ص: 23

ما در همين وضع نابسامان فقر و فلاكت مى سازيم اما زير بار مرام ديگر و روش ديگر نمى رويم.»

روايت شده: وليد بن مغيره در حال مرگ گريه مى كرد، گفتند چرا گريه مى كنى؟ گفت گريه ام براى آنست كه بعد از من، آئين پسر ابن ابى كبشه (اشاره به پيامبر صلى الله عليه و آله) رائج شود و توسعه يابد و دين ما از بين برود. ابوجهل به او گفت: از اين نظر خاطر جمع باش، ما از پيشرفت او جلوگيرى مى كنيم. سپس وليد گفت: اكنون مرگ برايم گوارا است!

9 - برخورد ها وشيوه هاى منطقى وتاكتيك هاى پيامبر صلى الله عليه و آله؛

10 - توجّه به طبقه محروم ومستضعف؛

با اينكه خوابيدن حضرت على عليه السلام در رختخواب پيامبر صلى الله عليه و آله و افكندن روپوش سبز آن حضرت بر روى خود، صددرصد خطرناك بود، اما با جان و دل اين پيشنهاد را پذيرفت و در رختخواب آن حضرت خوابيد آن شب نمايندگان مشركان با شمشير هاى برهنه خانه پيامبر صلى الله عليه و آله را محاصره كردند، پيامبر صلى الله عليه و آله شبانه بى آنكه مشركان متوجّه شوند، در تاريكى شب از خانه بيرون آمد و به سوى غار ثور كه در عليه السلام كيلومترى جنوب مكّه قرار گرفته رفت و در آنجا مخفى شد.

سپس پيامبر صلى الله عليه و آله از غار ثور به سوى مدينه هجرت نمود، آن حضرت در روز پنجشنبه اوّل ربيع الاول سال 13 بعثت از مكّه خارج شد و در روز 12 همين ماه به مدينه وارد گرديد.

10 - علاقه به عطر و بوى خوش؛ «يحب الطيب و لم يكن فى طريقة فيتبعه احد الاّ عرف انه قد سلكه من طيب عرفه».

علاقه به عطر داشت و مردم هرگاه بوى عطر را در راهى استشمام مى كردند مى فهميدند پيامبر از آن راه عبور كرده است.

11 - مزاح و تبسّم؛ «يمزح و لا يقول الا حقاً و يضحك من غير قهقهة».

شوخى مى كرد و سخنى جز حق نمى گفت و بدون قهقهه مى خنديد.

12 - مهمانى؛ «اذا دخل منزلاً قعد فى ادنى المجلس اليه حين يدخل».

هرگاه داخل منزلى مى شد در پايين ترين محل مى نشست.

13 - سخن گفتن؛ «اذا حدّث بحديث تبسّم فى حديثه».

هرگاه سخنى مى گفت در سخن گفتنش تبسّم مى كرد.

14 - نگاه كردن؛ «يقسّم لحظاته بين اصحابه فينظر الى ذا والى ذا بالسويّة - لا يثبت بصره فى وجه احدٍ».

نگاه خود را در ميان اصحابش تقسيم مى كرد، گاهى به فردى نگاه مى كرد و گاهى به فردى ديگر و نگاه خود را به فرد خاصى ثابت نگه نمى داشت.

15 - خوابيدن؛ «ينام على الحصير».

روى حصير مى خوابيد.

16 - عدم انتظار از احترام؛ «اصحابه لا يقومون لما عرفوا من كراهته لذلك».

اصحابش در برابر او نمى ايستادند، زيرا مى دانستند پيامبر از اين كار كراهت دارد.

17 - استقبال از مهمان؛ «لا يجلس اليه احد و هو يصلى الاّ خفف صلاته و اقبل عليه».

هرگاه پيامبر در حال نماز بود و شخصىبه او مراجعه مى كرد، نماز خود را كوتاه مى كرد و به او توجه مى كرد.

18 - تواضع؛ «اشد الناس تواضعاً - اسكتهم فى غير كبر. يخصف النعل يرقع الثوب يحلب الشاة يطحن مع الخادم اذا اعيىٰ».

تواضع او از همه بيشتر بود. بدون اينكه كبر بورزد از همه ساكت تر بود. كفش و

ص: 29

لباس خويش را وصله مى زد، بز را مى دوشيد و هرگاه خدمتگذار خسته مى شد، به خادم منزل در آرد كردن گندم كمك مى كرد.

19 - پذيرفتن عذر؛ «يقبل معذرة المعتذر اليه».

عذر شخص عذر آورنده را مى پذيرفت.

20 - بر آوردن نياز مردم؛ «ما يأتيه احد حراً كان او عبداً او امة الاّ قام فى حاجته».

نيازمندان كه به او مراجعه مى كردند چه آزاد و چه بنده و چه كنيز، به نياز آنها رسيدگى مى كرد.

21 - تحمل گرسنگى؛ «يعصب الحجر على بطنه من الجوع».

از گرسنگى به شكم خود سنگ مى بست.

22 - مجالست با مستمندان؛ «يجالس الفقراء و يؤاكل المساكين. لا يحقّر مسكيناً لفقره و زمانته».

با تهيدستان و مساكين مى نشست و به خاطر فقر آنها را تحقير نمى كرد.

23 - حفظ زبان؛ «يخزن لسانه الاّ فيما يعنيه. طويل السكوت لا يتكلم فى غير حاجة».

زبان خود را جز در آنچه كه قصد داشت حفظ مى كرد، سكوت او طولانى بود و در غير مورد نياز سخن نمى گفت.

24 - خريد براى منزل؛ «لا يمنعه الحياء ان يحمل بضاعته من السوق الى اهله».

خجالت مانع او نمى گشت از اينكه متاعى را از بازار به سوى منزل ببرد.

25 - آغاز به مصافحه؛ «اذ لقى احداً من اصحابه بدأه بالمصافحة».

هرگاه با كسى ملاقات مى كرد آغاز به دست دادن مى نمود.

26 - عدم خطا؛ «لا يزّل و لا يخطئ فى شىء مما يسوس به الخلق».

در رهبرى مردم گرفتار لغزش و اشتباه نگشت.

27 - بردبارى؛ 28 - شجاعت؛ 29 - عدالت؛ 30 - حيا و عفت

31 - سخاوت؛ «كان صلى الله عليه و آله احلم الناس، اشجع الناس، اعدل الناس، اعفّ الناس، اسخى الناس».

ص: 30

پيامبر بردبارترين، شجاع ترين، عادل ترين، عفيف ترين و سخاوتمندترين مردم بود.(1)

3 - واجب شدن روزه 4 - واجب شدن زكات؛

5 - فرمان جهاد با كفار و نزول آيه «اذن للذين يقاتلون بانّهم ظلموا و ان اللّٰه على نصرهم لقدير».(1) 6 - جنگ بدر؛

سال سوّم هجرت:

1 - غزوه غظفان كه پيامبر با 450 نفر براى سركوبى عده اى توطئه گر به اطراف مدينه اعزام كرد؛

2 - جنگ اُحد؛

3 - ولادت امام حسن مجتبى عليه السلام؛

4 - ازدواج پيامبر با حفصه دختر عمر؛

سال چهارم هجرت:

1 - به شهادت رسيدن گروهى از مبلغانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله براى تعليم قرآن و احكام به نزديكى مكه فرستاده بودند؛

2 - توطئه يهود بنى نظير در مورد قتل پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و فرمان پيامبر به تبعيد اين افراد از بلاد اسلام؛

3 - حرام شدن خمر؛

4 - ولادت امام حسين عليه السلام؛

5 - ازدواج پيامبر صلى الله عليه و آله با امّ سلمه؛

سال پنجم هجرت:

1 - ازدواج پيامبر با زينب دختر جحش (دختر عمه پيامبر)

2 - دستور حجاب

ص: 33

3 - جنگ خندق (احزاب)

4 - پذيرفته شدن توبه ابولبابه

سال ششم هجرت:

1 - جنگ بنى المصطلق؛

2 - واجب شدن حج؛

3 - سفر مذهبى و سياسى پيامبر صلى الله عليه و آله به مكّه براى حج؛

4 - صلح حديبيّه؛

سال هفتم هجرت:

1 - اعلام جهانى بودن اسلام و فرستادن 185 نامه براى سران كشورها و شهرها؛

2 - فتح پايگاه يهود (دژ محكم خيبر) توسط مسلمانان؛

3 - ورود مهاجران حبشه (پس 15 سال سكونت در حبشه) به خيبر؛

4 - مسموم شدن پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به دست يك زن يهودى؛

سال هشتم هجرت:

1 - جنگ موته با سپاه روم و شهادت جعفر طيار و زيدبن حارثه و عبدالله بن رواحه؛

2 - فتح مكه 3 - جنگ حنين 4 - غزوه طائف 5 - غزوه ذات السلاسل؛

سال نهم هجرت:

1 - جنگ تبوك؛

2 - حدود 32 قبيله نمايندگان خود را نزد پيامبر فرستادند و بر اثر پيشرفت هاى حكومت اسلامى تقريباً همگى اينها مسلمان شدند، از اينرو اين سال را (عام الوفود)

ص: 34

گويند. (سال ورود كاروانها به مدينه و مسلمان شدن آنها)؛

3 - خواندن آيات برائت از مشركان در اجتماع مردم مكه؛

4 - مباهله پيامبر اكرم با مسيحيان نجران؛

سال دهم هجرت:

1 - گرايش مردم حجاز به اسلام؛

2 - توطئه سوء قصد به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله توسط سه نفر از بنى عامر كه ناكام ماند؛

3 - آخرين حج پيامبر صلى الله عليه و آله و ماجراى غدير خم؛

اشاره اى كوتاه به جنگ بدر

1 - جنگ بدر در 17 يا 19 رمضان، سال دوم هجرت واقع شده است.

2 - تعداد مسلمانها در جنگ بدر 313 يا 314 نفر بوده است.

3 - پيروزى مسلمانان بر كفار كه قرآن كريم به اين پيروزى و نصرت الهى اشاره كرده است «و لقد نصركم اللّٰه ببدر و انتم اذله فاتقواللّٰه لعلكم تشكرون».(1)

4 - در اين جنگ تعداد كفار 950 يا 1000 نفر نقل شده است و نكته قابل توجه اينكه لشگر قريش زنان آوازه خوان را همراه خود آورده بودند كه دف مى زدند و مسلمانها را مسخره مى كردند كه خداوند درباره آنها در قرآن مى فرمايد: «و لا تكونوا كالذين خرجوا من ديارهم بطراً و رئاء الناس و يصّدون عن سبيل اللّٰه و اللّٰه بما يعملون محيط».(2)

5 - مقداد در جنگ بدر به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت: به خدا سوگند به تو نگويم چيزى را كه بنى اسرائيل به موسى گفتند «اذهب انت و ربّك فقاتلا انا ههنا قاعدون».(3)

6 - ابن عباس مى گويد در جنگ بدر وقتى دو سپاه در برابر يكديگر قرار گرفتند.

ص: 35

ابوجهل گفت خدايا كسى كه از ما سزاوارتر است او را پيروز كن و مسلمانان نيز تقاضا كردند.

خداوند مى فرمايد: «اذ تستغيثون ربكم فاستجاب لكم انى ممّدكم بالف من الملائكه مردفين».(1)

7 - وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله به زيادى تعداد مشركان و كمى تعداد مسلمانان نگاه افكند، رو به قبله كرد و گفت: «اللهّم انجزلى ما وعدتنى، اللهّم ان تهلك هذه العصابة لا تعبد فى الارض».(2)

8 - در جنگ بدر خداوند در آغاز جنگ، مسلمانها را در نظر كفار اندك نشان داد تا آنان به جنگ اقدام كنند هنگامى كه جنگ شروع شد آنان را در نظر كفار زياد نشان داد تا در آنها وحشت و سستى به وجود آيد.

«و يقللكم فى اعينهم ليقضى اللّٰه امراً كان مفعولاً».(3)

9 - در جنگ بدر در مقدار شهداء اختلاف است و تعداد آنها در نقل هاى مختلف به صورت زير عنوان شده است: «8 نفر، 11 نفر، 14 نفر و در سيره ابن هشام آمده است كه 14 نفر بودند، 6 نفر از قريش و 8 نفر از انصار» امّا كفار 70 كشته و 70 اسير دادند كه 27 نفر از آنها به دست اميرالمؤمنين عليه السلام به هلاكت رسيدند.

10 - در تاريخ آمده است كه در آن جنگ شخصى به نام معاذ بن عمروبن جموح ضربتى به ابو جهل وارد كرد كه پايش از نصف قطع شدو نيز عبيدالله بن مسعود گويد ابوجهل را در آخرين نفس هايش يافتم پاى خود را بر گردنش نهادم و چون او مرا در مكه آزار داده بود، گفتم اى دشمن خدا آيا خداوند تو را ذليل كرد؟ گفت به چيزى خوار شدم كه براى من عار نيست، بعد ابوجهل به او مى گويد: «لقد استعليت» سپس عبدالله سر او را از بدن جدا كرده و براى پيامبر آورد، پيامبر حمد الهى بجا آورد و دوركعت نماز خواندند.(4)

ص: 36

اشاره اى كوتاه به جنگ احد

بعد از آنكه در جنگ بدر مسلمانان پيروز شدند وكفار شكست خوردند، ابوسفيان اجازه نداد، بازماندگان گريه كنند تا روحيه انتقام در آنها باقى بماند و ابوسفيان با سه هزار نفر سواره و دو هزار نفر پياده به سوى احد لشكر كشى كرد.

در اين هنگام عباس عموى پيامبر آن حضرت را در جريان قرار داد و پيامبر صلى الله عليه و آله به خاطر اهميت موضوع، با ياران خود دربارة جنگ با آنها مشورت كرد و در نتيجه دو نظريه مطرح شد:

اكثر جوانها گفتند: جنگ در خارج از شهر باشد، پيامبر با اينكه نظرش مخالف بود نظريه جوانان را پذيرفت و لذا شخصى را به نام عبدالله بن جبير مسئول حفاظت شكاف كوه عينين قرار داد و فرمود در هيچ صورتى اين منطقه را رها نكنيد و پنجاه نفر را محافظ قرار داد.

در روز هفتم شوال در سال سوم هجرت كه جنگ شروع شد در ابتداء جنگ 12 نفر از بزرگان قريش به دست حضرت على عليه السلام و حمزه كشته شدند و كشته شدن اين 12 نفر روحيه دشمنان را تضعيف كرد. لذا پا به فرار گذاشتند در اين هنگام محافظان كه 50 نفر بودند با مشاهده پيروزى مسلمانها به قصد جمع آورى غنائم آن منطقه حفاظتى را رها كردند، خالد بن وليد با يارانش تا ديدند مسلمانها منطقه حفاظتى را رها كردند بلافاصله به آن منطقه حمله كردند و عبدالله بن جبير و 10 نفر باقى مانده را به شهادت رساندندو در اين هنگام دو مرتبه پرچم مشركان به اهتزاز درآمد و كفار مسلط شدند و در نتيجه حضرت حمزه و 72 نفر به شهادت رسيدند و دشمن شايع ساخت كه پيامبر كشته شده و متأسفانه مسلمانها پا به فرار گذاشتند و آيه نازل شد چرا فرار مى كنيد «افان مات او قتل انقلبتم على اعقابكم..».

از نظر قرآن كريم علل شكست مسلمانها در جنگ احد چهار چيز بود:

ص: 37

1 - ترس و سستى 2 - تفرقه و اختلاف 3 - ترك اطاعت از رهبر اسلام (پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) 4 - محبت به دنيا

درتعداد شهداى جنگ احد سه قول مختلف نقل شده: 49 نفر، 65 نفر، 70 نفر

مسلمانها در دو جا پيامبر اكرم را تنها گذاشتند: 1 - در نماز جمعه «و اذا رأوا تجاره او لهواً انفضوا اليها و تركوك قائماً» 2 - در جنگ احد «اذ تصعدون و لا تلوون على احد و الرسول يدعوكم» اما خداوند از همراهان واقعى پيامبر تمجيد مى كند «و اذا كانوا معه على امر جامع لم يذهبوا حتى يستأذنوه.(1)

قرآن كريم مى فرمايد: «حتى اذا فشلتم و تنازعتم فى الامر وعصيتم من بعد ما اراكم ما تحبون منكم من يريد الدنيا».(2)

9 - به هنگام شهادت روزه بود و بيش از 30 نفر از كفار را به هلاكت رساند.

10 - پيامبر صلى الله عليه و آله 72 مرتبه بر او نماز خواند يعنى هر يك از شهداء را كه آوردند نماز خواند و بدن حمزه را حركت ندادند.

وقتى جراحت هايى بر بدنش وارد شد به زمين افتاد، قتاده بن نعمان از كنار او گذشت به او گفت شهادت بر تو گوارا باد. او گفت: من براى دين جنگ نكردم بلكه قتال من براى حفظ سرزمين است تا قريش به آن دست نيابد و قتى جراحت ها او را نارحت كرد. خودش را كشت هنگامى كه به پيامبر اطلاع دادند فرمود او اهل آتش است.(1)

4 - پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در جنگ احد به بعضى از افراد را به خاطر كمى سن اجازه شركت در جنگ نمى داد، رافع بن خديج مى ترسيد به سبب كمى سن وقامت نارسايش پيامبر به او اجازه جنگ ندهد بنابراين روى كفش خود كه تخت ضخيمى داشت به سر انگشتان پا ايستاد. تا قامت او بلند جلوه كند سرانجام پيامبر به او اجازه داد.(2)

5 - قرآن كريم مى فرمايد: «ان الذين تولّوا منكم يوم التقى الجمعان انما استزلهم الشيطان ببعض ماكسبوا» از جمله كسانى كه در جنگ احد فرار كردند نام برخى از افراد ثبت شده كه جزء فراريان هستند: عقبه بن عثمان، سعدبن عثمان، ابوبكر، عمر، عثمان).(3)

6 - در جنگ احد شخصى به نام ابن قمه سنگى بر پيشانى پيامبر صلى الله عليه و آله زد كه خون بر محاسنش جارى شد خون ها را با رداى خود پاك كرد فرمود: «اللهم اغفر لقومى فانهم لايعلمون».

7 - پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در جنگ احد به ابو دجانه فرمود باز گرد من بيعت خود را از تو برداشتم گريه كرد و گفت نه به خدا سوگند من با شما بيعت كرده ام به كجا برگردم «الى زوجه تموت، ولد يموت، او دار تخرب و مال يفنى و اجل قداقترب» ايستادگى كرد و در جنگ جراحات زيادى برداشت و پيامبر اكرم براى او دعاى خير كرد.(4)

8 - مشركان حضرت حمزه و ديگر شهداء را مثله كردند يعنى اعضاى بدن را قطعه قطعه كردند و هند همسر ابوسفيان شكم حمزه را پاره كرد و كبد او را بيرون آورد و

ص: 40

خواست بخورد كه نتوانست و آن را بيرون انداخت پيامبر وقتى بدن حمزه را مشاهده كرد به شدت ناراحت شد و فرمود اگر بر كفار پيروز شوم 70 نفر از آنها را مثله مى كنم انگاه خداوند اين آيه را نازل كرد: «و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عقوبتم به و لئن صبرتملهو خير للصابرين و اصبر و ما صبرك الاّ باللّٰه».(1)

9 - مالك بن سنان پدر ابوسعيد خدرى است در جنگ احد خون چهره مبارك پيامبر را با دهان پاك كرد و نوشيد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود كسى مى خواهد به مردى از اهل بهشت نگاه كند به اين شخص بنگرد و فرمود كسى كه خونش با خون من ممزوج گردد آتش به او اصابت نكند و او در جنگ احد به شهادت رسيد.(2)

10 - عمروبن جموح لنگ بود و چهار فرزند داشت كه همانند شير بودند و در جنگ ها با پيامبر شركت مى كردند، فرزندان او به پدر گفتند تو معذورى ولازم نيست در جنگ شركت كنى. عمرو نزد پيامبر امد وگفت فرزندانم مرا از شركت در جنگ منع مى كنند ولى به خدا سوگند من قصد دارم با همين پاى لنگ قدم به بهشت بگذارم پيامبر فرمود بر تو جهاد واجب نيست و در نزد خداوند معذور هستى اما به فرزندانش فرمود شما او را منع نكنيد شايد كه خداوند براى او شهادت روزى كند پس او سلاح خود را برداشت و رو به قبله كرد و گفت خدايا مرا دست خالى برمگردان و شهادت را نصيبم كن.(3)

11 - واقدى گويد در جنگ احد عايشه با گروهى از زنان متوجه جنگ شده تا از آنچه رخ داده آگاهى يابند در راه به هند همسر عمروبن جموح رسيد كه اجساد شوهر برادر او پسر خود را بار كرده به مدينه مى آورد از او پرسيد چه خبر دارى گفت پيامبر به سلامت است و هر مصيبتى بعد از آسان است. سؤال كرد چه چيز را حمل مى كنى گفت شوهرم پسرم و برادرم تا در مدينه دفن كنم. در آن حال شتر به زانو در آمد و از حركت باز ماند تا دو سه مرتبه، هند خدمت پيامبر رسيد و گفت قضيه اين طورى

ص: 41

است حضرت فرمود آيا وقتى به طرف احد حركت مى كرد سخنى نگفت عرض كرد يا رسول الله شوهرم گفت «اللهم لا تردّنى» خدايا مرا باز مگردان پيامبر فرمود: هرجا شتر توقف كند سپس فرمود هر سه در بهشت با هم هستند هند گفت دعا كنيد خداوند مرا رفيق ايشان گرداند.(1)

12 - وقتى در جنگ احد فاطمه زهراء چهره خون آلود پيامبر را مشاهده كرد فريادى زد و خون از چهره مبارك او پاك كرد و در آن حال مى گفت خشم خدا براى كسى شديد است كه چهره پيامبر اكرم را خون آلود كرد، پيامبر هم خونها را با دست مبارك خود مى گرفت و در هوا مى پاشيد و از آن چيزى باز نمى گشت، امام صادق 7 فرمود اگر از آن خونها چيزى بر زمين مى ريخت عذاب نازل مى گشت(2)

13 - پيامبر اكرم در جنگ احد بالاى سر مصعب بن عمير ايستاد و فرمود: «من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدو اللّٰه عليه فمنهم من قضى نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلاً»(3) آنگاه فرمود نزد اينان بيائيد و بر اين شهداء سلام كنيد كه پاسخ شما را مى دهند تا زمانى كه آسمان و زمين بر قرار خواهد بود بعد به نقطه ديگر آمده فرمود اينان اصحاب من هستند كه براى آنها روز قيامت گواهى خواهم داد. ابوبكر گفت آيا ما اصحاب شما نيستم. فرمود آرى ولى من نمى دانم كه بعد از من چگونه خواهيد بود اينان از اين دنيا با دل خالى از طعام بيرون رفتند.(4)

ص: 42

او فرمود چه چيز تو را بر اين عمل كه انجام دادى وادار نمود!؟ زن گفت: شوهر و بزرگان قوم مرا كشتى و من با خودم گفتم اگر پادشاه است او را با اين طعام كشته ام و اگر پيامبر است، خداوند او را بر اين مطلب آگاه خواهد ساخت.(1)

3 - مژده پيامبر صلى الله عليه و آله به حضرت فاطمه عليها السلام

روايت شده از ابن عباس كه گفت: چون وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله نزديك شد به قدرى گريه كرد كه اشك چشمش محاسنش را تر كرد. به ايشان عرض شد يا رسول اللّٰه چه چيزى شما را مى گرياند؟ فرمود: براى فرزندانم گريه مى كنم و آنچه بدهاى امتم پس از من با آنها مى كنند؛ گويا فاطمه دخترم را مى بينم كه پس از من به وى ستم شده و او به من استغاثه كرده و فرياد مى زند: وا ابتاه وا ابتاه! و كسى از امتم او را يارى نمى كند.

فاطمه عليها السلام شنيد و گريه كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله به وى فرمود دختركم گريه نكن. عرض كرد:

من گريه نمى كنم به آنچه بعد از تو با من رفتار مى شود ولى يا رسول الله من براى جدايى از شما گريه مى كنم.

پس آن حضرت به وى فرمود: مژده باد تو را اى دختر محمّد صلى الله عليه و آله كه تو اولين كسى از اهل بيت عليها السلام من هستى كه به من ملحق مى شوى.(2)

رفت و فرمود اگر در فرماندهى او طعن مى زنيد پيش از اين درباره پدر او نيز طعن زديد. سوگند به خدا او سزاوار به فرماندهى است و فرزند او هم سزاوار به فرماندهى است واز محبوبترين افراد نزد من است.

علامه حلى مى گويد: ابوبكر از رفتن به لشكر اسامه تخلف كرد در حالى كه پيامبر او را با اسامه فرستاد و اسامه را امير به او كرده بود و مكرر مى فرمود لشكر اسامه را تجهيز كنيد و خدا لعنت كند كسى كه از رفتن با سپاه اسامه تخلف كند.(1)

عايشه مى گويد رسول خدا از خانه ميمونه به همراه دو نفر از خانواده خود كه يكى از آنها فضل بن عباس ومرد ديگرى بود خارج گرديد و پاهاى آن حضرت به زمين سائيده مى شد و سرش را بسته بود تا وارد خانه من گرديد. عبيدالله راوى اين حديث گويد من اين حديث عايشه را براى عبدالله بن عباس ذكر كردم او گفت آيا مى دانى آن مرد ديگر كه با فضل رسول خدا را همراهى مى كرد چه كسى بود گفتم نمى دانم گفت:

على بن ابى طالب بوده ولى عايشه در حالى كه مى توانست على را به خير ياد نكرد.(2)

مردى برخاست و گفت يا رسول الله نزد من هم سه درهم است كه مخفيانه آنرا از اموال خدا برداشته ام پيامبر فرمود چرا چنين كردى گفت در آن هنگام محتاج بودم پيامبر فرمود اى فضل سه درهم را از او بگير سپس فرمود اگر كسى از نفس خود ترسان است برخيزد تا براى او دعا كنم.

مردى برخاست و گفت يا رسول الله من كذاب و منافقم وجنايتى نيست مگر اينكه آن را بجا آورده ام عمر گفت اى مرد خود را رسوا كردى پيامبر فرمود پسر خطاب رسوايى در دنيا آسانتر از رسوايى در آخرت است خدايا او را عاقبت امر او را به خير و خوبى بازگردان.(1)

ام سلمه مى گويد رسول اكرم در وقتى كه بيمار بود و به همان بيمارى از دنيا رفت اطاِ ان حضرت از اصحاب پر شده بود فرمود اى مردم بدانيد بزودى قبض روح مى شوم و مرا مى برند من سخنى را براى شما گفتم كه براى شما حجت است بدانيد من كتاب خدا و عترتم را كه اهل بيتم هستند در ميان شما مى گذارم سپس دست على را گرفته و بلند كرد و فرمود اين على با قران است و قران با على، دو جانشين يارى كننده اى كه از يكديگر جدا نشوند تا بر من در حوض وارد شوند و من درباره آن دو سؤال خواهم كرد.(1)

نكته:

آن چيزى كه پيامبر مى خواست بنويسد و عمر مانع شد چه بوده است؟ از متون به خوبى ظاهر است كه بر اساس قراين عمر خوب مى دانست كه هدف پيامبر از نوشتن آن نامه تصريح به امامت حضرت على عليه السلام است.

اگر چه ابن كثير در البدايه و النهايه 5/248 مى گويد: اين كه شيعه مى گويد تمسك به متشابه و ترك محكم است و اهل سنت محكم را گرفته و متشابه را رها كرده اند و سپس اين متشابه را تفسير مى كند، كه پيامبر مى خواست ابوبكر را تعيين كند ولى بر هيچ عاقلى پوشيده نيست كه اگر پيامبر مى خواست ابوبكر را تعيين كند عمر كه از پيشگامان تثبيت خلافت ابوبكر بود مانع نمى شد ثانياً ابن كثير مى گويد اين از متشابهات است پس چرا خود آن را بدين گونه تفسير مى كند ثالثاً بايد ببينيم خود عمر كه كاملاً از قضايا آگاهى داشت چه مى گويد.

ابن عباس مى گويد روزهاى اول خلافت عمر بود نزد او رفتم طبقى از خرما نزد او بود و مى خورد و به من گفت بخور من هم از آن خرما ها خوردم سپس گفت پسر

ص: 47

عمويت كجاست من تصور كردم عبدالله بن جعفر را مى گويد گفتم نزد دوستانش بود گفت بزرگ خاندان شما على را مى گويم گفتم در بستان نخل مشغول آبيارى است گفت اى پسر عباس بر عهده تو خون شتران با شد اگر مطلب را كتمان كنى آيا هنوز على به فكر و انديشه خلافت هست گفتم على بر اين عقيده است كه پيامبر او را منصوب كرده و از پدرم عباس نيز سؤال كردم گفت على راست مى گويد عمر گفت پيامبر در باره او سخنانى گفت كه اثبات حجت مى كند و قطع عذر نمى كند وهنگام مرگش مى خواست او را تعيين كند ولى من به خاطر ترس بر اسلام نگذاشتم.

ص: 48

ص: 50

10 - على سرپرست هر مؤمن است؛ «من كنت مولاه فعلى مولاه»(1).

11 - على سرور مؤمنان است؛ «علىّ سيّد المؤمنين»(2).

12 - على ستون دين است؛ «علىّ عمود الدّين»(3).

13 - ياد على عبادت است؛ «ذكر علىّ عبادة»(4)

14 - نگاه به صورت على عبادت است؛ «النّظر الى وجه علىّ بن أبى طالب عبادة»(5).

15 - حق على بر امت مانند حق پدر بر فرزند است؛ «حق علىٍّ على هذه الأمّة كحقّ الوالد على الولد»(6).

16 - هر كس على را اذيت كند، مرا اذيت كرده است؛ «من أذى علياً فقد آذانى»(7).

17 - هر چه را من براى خودم مى خواهم، براى تو نيز دوست دارم و هر چه براى خود نمى خواهم، براى تو مكروه دارم؛ «انّى أحبّ لك ما أحبّ لنفسى و اُكره لك ما أكره لها»(8).

18 - اگر من و على نبوديم، خداوند شناخته نمى شد و عبادت نمى گرديد؛ «لولا أنا و علىُّ، ما عُرِف اللّٰه و لولا أنا و علىٌّ ما عُبِد اللّٰه»(9).

19 - على تقسيم كننده ى بهشت و جهنم است؛ «فأنت قسيم الجنّة و أنت قسيم النّار»(10).

20 - محبت به على عليه السلام ايمان و تقواست و بغض او كفر و نفاق است و هر كس در قيامت خداوند را به بغض ملاقات كند يهودى محشور مى شود؛ «يا على حبّك تقوى و ايمان و بغضك كفر و نفاق»(11) و «من لَقِىَ اللّٰه عزّوجلّ و فى قلبه بغضُ علىّ بن ابى طالب، لقى اللّٰه

ص: 53

و هو يهودى»(1).

6 - به خدا سوگند! انس فرزند ابو طالب به مرگ بيشتر از كودك شيرخوار به پستان مادرش است؛ «واللّٰه لابن أبى طالب آنسُ بالموت من الطفل بثدى أمّه»(1).

7 - به خدا سوگند! باكى ندارم من بر مرگ وارد شوم يا مرگ بر من سرآيد: «فواللّٰه لا أبالى دخلتُ الى الموت أو خرج الموت الىّ»(2).

8 - امكان ندارد هوا و هوس بر من غالب شود و حرص و طمع مرا بر سرِ سفره هاى رنگارنگ بكشاند و سير شوم، در حالى كه بدانم در حجاز و يمامه فردى يك قرص نان ندارد، حتى به ياد ندارد يك بار هم سير شده باشد؛ «هيهات أن يغلبنى هواى و يَقودنى جَشَعى الى تخيّر الأطعمة و لعلّ بالحجاز و اليمامة مَنْ لاطمع له فى القُرص و لاعهدَ له بالشبع»(3)

همچنين مى گويد: «فلا ريب عندنا أنّ علياً عليه السلام كان وصىّ رسول اللّٰه صلى الله عليه و آله و ان خالف فى ذلك من هو منسوب عندنا الى العناد»(1)؛ يعنى در نزد ما شكى نيست كه على عليه السلام وصىّ رسول اكرم بود اگرچه كسى كه در نزد ما از اهل عناد باشد، با اين امر مخالف است.

5 - معاويه روزى از عقيل درباره حضرت على عليه السلام پرسيد، او داستان آهن داغ را بيان كرد. معاويه گفت: «رحم اللّٰه أباالحسن! فلقد سبق من كان قبله و أعجز من يأتى بعده»؛ خدا على را رحمت كند! بر افراد پيشين سبقت گرفت و آيندگان را عاجز و درمانده كرد.

6 - خليل بن احمد مى گويد: بى نيازى على از انسانها و نيازمندى ديگران به او، نشانه امام بودن او براى همگان است؛ «استغناؤه عن الكلّ و احتياج الكلّ اليه دليلٌ على انّه امام الكلّ».

7 - احمد حنبل مى گويد: «ما جاء لأحد من أصحاب رسول اللّٰه صلى الله عليه و آله من الفضائل، ماجاء لعلى عليه السلام»؛ يعنى آنچه از فضائل براى على عليه السلام آمده، براى هيچ يك از اصحاب پيامبر نيامده است!

8 - شِبلى شُميّل با اين كه شخص مادّى است، چنين مى گويد: امام على عليه السلام بزرگ بزرگان و تنها نسخه ى منحصر به فردى است كه شرق و غرب گذشته و آينده نتوانسته است صورتى را كه با اين اصل تطبيق كند، به جهان معرفى كند(2).

9 - ابوذر هرگاه حضرت را مى ديد، مى گفت: «السلام عليك أيها الشيخ المقهور»؛ سلام بر تو اى بزرگوارى كه بر تو ستم كردند و با ستمگرى حق تو را به يغما بردند.

ص: 56

يتململ تململَ السّليم و يبكى بكاء الحزين و يقول يا دنيا يا دنيا! اليك عنّى أبىٖ تعرضتِ أم الىّ تشوّقت، لاحان حينك، هيهاتَ غُرّى غيرى لاحاجة لى فيك قد طلقتكِ ثلاثةً لا رجعةَ فيها؛ آه من قلة الزّاد و بُعد السّفر و عظيم المورد»(1).

پس از آن كه معاويه اين جملات را شنيد، گريه كرد و گفت: «رحم اللّٰه أبا الحسن كان و اللّٰه كذلك»؛ به خدا سوگند! على چنين بود، خدا ابوالحسن را رحمت كند.

4 - عبادت حضرت نه از روى شوق به بهشت بود و نه به سبب ترس از جهنم، بلكه براى شكرگزارى ذات مقدس پروردگار بود. زيرا كه تنها او را لايق اين عبوديت مى دانست.

از اين رو امام عليه السلام عبادت مردم را سه نوع مى دانست؛ «انّ قوماً عَبدوا اللهَ رَغبةً فتلك عبادة التّجار، و انّ قوماً عَبدوا الله رَهبة، فتلك عبادة العبيد و انّ قوماً عبدوا اللّٰه شكراً، فتلك عبادة الأحرار»(2)

آن حضرت عبادت خودش را از قسم سوم مى دانست؛ «الهى ما عبدتك طمعاً للجنة و لاخوفاً من النّار بل وجدتك أهلاً للعبادة، فعبدتك»(3).

نوف بكالى مى گويد: على عليه السلام را نيمه شب ديدم كه زياد گريه مى كرد. رفتم جلو.

حضرت فرمود: بيدارى يا خواب؟

گفتم: بيدار هستم. فرمود: «يا نوف! انْ طال بكاؤك فى هذا الليل مخافةً من اللّٰه تعالى قرّتْ عيناك غداً بين يدى اللّٰه عزوجل»(4)؛ اى نوف، اگر امشب از خوف خدا گريه كنى، روز قيامت در برابر خداوند چشمان تو روشن خواهد شد.

درصدد عيب جويى و تنقيص او بود. هنگامى كه شخصى نسبت بخل به حضرت داد، معاويه به او گفت: واى بر تو! چگونه مى گويى على بخيل است، در صورتى كه اگر على خانه اى از طلاى ناب و خانه اى از كاه گندم داشته باشد، طلا را زودتر از كاه انفاق مى كند.

على عليه السلام كسى است كه اتاق بيت المال را جارو مى كرد و در آن دو ركعت نماز شكر به جا آورد.

على عليه السلام كسى است كه خطاب به طلا و نقره گفت: اى طلاى زرد و نقره سفيد غير مرا فريب دهيد.

2 - روزى مستمندى بر حضرت وارد شد و تقاضاى كمك كرد حضرت به خادم خود فرمود: به او هزار دينار بده.

پرسيد: «أمن فضة أو ذهب؟» از طلا بدهم يا نقره؟

فرمود: براى من تفاوتى ندارد هر كدام بيشتر مورد نياز اين شخص است زيرا طلا و نقره نزد من سنگى بيش نيست؛ «كلاهما عندى حَجَران أعط ما أنفعهما بحاله»(1)

3 - مفسران عامه و خاصه نقل كرده اند كه حضرت در حال نماز انگشترش را به سائل داد و آيه ى ى شريفه: «انّما وليّكم و رسوله...» در شأن آن امام نازل شد.(2)

4 - حضرت على عليه السلام چهار درهم داشت؛ يكى را در شب، يكى را در روز، يكى را پنهانى، يكى را آشكارا انفاق كرد. از اين رو آيه ى شريفه ى: «الذين ينفقون أموالهم بالّيل و النّهار سرّاً و علانية فلهم أجرهم عند ربّهم و لا خوف عليهم و لاهم يحزنون» در مقام و منزلت او نازل شد.(3)

5 - جود و بخشش حضرت را حدّى نبود. روزى از بازار دو پيراهن خريد. يكى به سه درهم و ديگرى به دو درهم. پيراهن بهتر رابه قنبر داد و كم ارزش تر را خود برداشت.(4)

ص: 60

6 - امام صادق عليه السلام مى فرمايد: جدم اميرالمؤمنين عليه السلام از درآمد كار و از حاصل دسترنج خويش، هزار بنده در راه خدا آزاد كرد.(1)

7 - مردى بارشترى از هسته ى خرما را نزد على عليه السلام ديد و گفت: اين ها چيست؟

امام فرمود: اگر خدا بخواهد اينها 100 هزار درخت خرما است. پس از آن كه آن ها را كاشت و تبديل به درخت شد، آن ها را در راه خداوند وقف مستمندان كرد(2).

8 - حضرت على عليه السلام املاكى را وقف كرد كه قيمت محصولات و غلات آن هر سال 40 هزار دينار بود.(3)

«لاتقتلنَّ بى الاّ قاتلى و اذا أنا متُّ مِنْ ضربته هذا، فاضربوه ضربةً بضربة».(1)

5 - حضرت على وارد بيت المال شد هفت عدد نان را به رؤساى هفت قبيله داد و يك نان اضافه آمد، آن را نيز هفت قسمت كرد و به هر يك تكه اى داد، نه بيشتر و نه كمتر.(2)

6 - به هنگام ورود به يكى از مناطق فرمود: من وارد شهر شما شدم، وضع لباس و زندگى من همين است كه مى بينيد اگر با پوششى بهتر از اين، شهر شما را ترك كردم، به شما خيانت كرده ام؛ «دخلت بلادكم بأشمالى هذه و رحلتى، و راحلتى فان أنا خرجتُ بغير مادخلتُ فانّى من الخائنين»(3)

7 - حضرت در تقسيم بيت المال به هر يك از سهل بن حنيف و غلام سابق او نيز سه درهم داد. سهل اعتراض كرد. حضرت به او اعتنايى نكردند. بعضى گفتند:

مقدارى انعطاف نشان بده.

حضرت فرمود: آيا مرا وادار مى كنيد كه به وسيله ى ستم درباره ى ولايت بر افراد يارى جويم و اگر مال مربوط به خود من بود، مساوات را رعايت مى كردم، چه برسد كه از آن خداوند است؛ «أتأمرونى أن أطلب النّصر بالجور فيمن وُلّيتُ عليه، و لو كان المال لى، لَسوَّيْتُ بينهم، فكيف و انّما المالُ مال اللّٰه»(4)

8 - يكى از سربازان لباس هاى غنيمتى جنگ را پيش از اذن پيامبر صلى الله عليه و آله ميان جنگجويان تقسيم كرد. حضرت على عليه السلام پرسيد: چرا اين كار را كردى؟ گفت:

خواستم با تجمل وارد مكه شوند.

على عليه السلام دستور داد لباس ها را در آوردند آن گاه آنان از على عليه السلام نزد پيامبر شكايت كردند. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: از على عليه السلام شكايت نكنيد، او در راه خدا سخت گيرى مى كند؛ «انّه لَخَشِنٌ فى ذات اللّٰه»(5).

9 - شخصى نزد حضرت آمد و تقاضاى كمك فراوانى كرد و گفت: بيت المال در اختيار شماست. بعد از گفت و گوى كوتاه حضرت به او فرمود: بيا برويم دزدى كنيم.

ص: 62

آن شخص تعجب كرد. حضرت فرمود: دزديدن از يك نفر بهتر از آن است كه از اموال همه مسلمانان دزدى شود؛ «تَسرق من واحد خير من أن تسرق على المسلمين جميعاً»(1)

10 - در عدالت على عليه السلام همين بس، هنگامى كه برادرش عقيل در شدت فقر تقاضاى يك من گندم از او كرد، حضرت قطعه ى آهن داغ شده را در دست برادرش گذاشت تا وى عبرت بگيرد.

«فأحميتُ له حديدة ثم أدنيتها من جسمه ليعتبر بها»(2)

11 - حضرت مى فرمايد: به خدا سوگند! اگر شب را (تا به صبح) بر روى خار سعدان (كه به تيزى مشهور است) به بيدارى بگذرانم و مرا (دست و پا بسته) در زنجيرها بر روى آن خارها بكشند، در نزد من بسى خوشتر است از اين كه در روز قيامت خدا و رسولش را ملاقات كنم، در حالى كه به بعضى از بندگان خدا ستم كرده و از مال دنيا چيزى غصب كرده باشم؛ «واللّٰه لَأن أبيتَ على حسك السّعدان مسهّداً و اجرّ فى الأغلال مصفّداً، أحبّ الىّ من ألقى اللّٰه و رسوله يوم القيمه ظالماً لبعض العباد و غاصباً لشئٍ من الحُطام»(3)

12 - سوده، دختر عماره همدانى، به نزد معاويه آمد و از ستم فرماندار او، بسربن أرطاة، شكايت كرد. معاويه سوده را به سبب ترغيب لشكر امام على عليه السلام در جنگ صفين عليه معاويه، سرزنش كرد.

سوده در پاسخ وى گفت:

صلّى الاله على روح تضمّنها *** قبرٌ فأصبح فيه العدل مدفوناً

خداوند درود فرستد به روان آن كسى كه قبر وقتى او را در بر گرفت، عدالت نيز با او در قبر مدفون گشت.

معاويه پرسيد: مقصودت كيست؟

سوده گفت: حضرت على عليه السلام كه مردى در زمان خلافتش براى اخذ صدقات نزد

ص: 63

ما آمد و به عدالت رفتار نكرد. ما به نزد حضرت شكايت برديم، او رو به آسمان كرد و زياد گريه كرد و گفت: خدايا من عامل نفرستادم كه به بندگان تو ستم كند. فوراً نامه اى نوشت و او را عزل كرد.

معاويه وقتى اين سخن را شنيد، دستور داد نامه اى به بسر بن ارطاة بنويسند كه آن چه از اموال سوده گرفته شده، به او بر گردانند.(1)

هر مأمومى امامى دارد كه بايد به او اقتدا كند و از نور دانش او بهره ببرد و امام شما از دنيايش به دو جامه ى كهنه و از غذاها به دو قرص نان اكتفا كرده است.

«ألا انّكم لا تقدرون على ذلك و لكن أعينونى بورع و اجتهاد و عفّة و سداد».(1)

آگاه باشيد، شما توانايى آن را نداريد كه چون من زندگى كنيد، اما مرا با ورع و تلاش و عفت و پاكى و پيمودن راه درست كمك كنيد.

2 - پوشاك على عليه السلام

امام على عليه السلام فرمود: «واللّٰه لقد رقعتُ مِدرعتى هذه حتى استحييتُ من راقعها»؛ به خدا سوگند! آن قدر اين پيراهن را وصله زدم كه از وصله كننده ى آن شرم دارم.(2)

3 - كفش على عليه السلام

ابن عباس مى گويد: در ذى قار - محلى نزديك بصره - بر على عليه السلام وارد شدم، در حالى كه مشغول وصله كردن كفش خود بود، به من فرمود: «ما قيمة هذا النّعل؟ فقلتُ لا قيمة لها. فقال: لهى أحبّ الىّ من إمْرتِكُم، إلاّ أن أقيم حقّاً أو أدفع باطلاً».(3)

اى پسر عباس! ارزش اين كفش چقدر است؟ گفتم: بهايى ندارد.

فرمود: به خدا قسم همين كفش بى ارزش، نزد من از حكومت بر شما پسنديده تر است، مگر اين كه با اين حكومت حقى را به پا دارم يا باطلى را از ميان بردارم.(4)

4 - سويد بن غفله مى گويد: بر على عليه السلام وارد شدم. ديدم شير ترش را تناول مى كرد و از نان خشك استفاده مى كرد؛ «دخلت على علىّ أبن أبى طالب فوجدتُه جالساً و بين يديه اناء فيه لبنٌ أجد منه ريحَ حُموضته و فى يده رغيفٌ و هو يكسر بيده»(5)

ص: 65

5 - امام باقر عليه السلام مى فرمايد: حضرت على عليه السلام پنج سال حكومت كرد هيچ خشت و آجرى را براى ساختن منزل روى هم قرار نداد و هيچ پول سرخ و سفيدى را به ارث باقى نگذاشت؛ «و لقد وُلّى خمسَ سنين و ما وضع اجرة على اجرة و لا لبنة على لبنة و لا قطع قطعية و لا أورث بيضاء و لا حمراء».(1)

6 - روزى اميرالمؤمنين عليه السلام لباسى براى خود خريد و از آن خوشش آمد. در همان لحظه آن را در راه خدا صدقه داد؛ «اشترى ثوباً فأعجبه، فتصدّق به»(2)

7 - در يكى از سخنانش مى فرمايد: اگر من به اندازه خريدن يك لباس پول داشتم، شمشير خود را نمى فروختم. «من يشترى سيفى هذا؟ فواللّٰه لو كان عندى ثمنُ اِزارٍ ما بعتُه».(3)

نفر نبود، دوازده نفر را حضرت على عليه السلام به تنهايى كشت و ده نفر ديگر را ساير مسلمانان كشتند.

در جنگ احد بود كه مدال افتخار از عالم ملكوت براى او آمد و منادى از آسمان صدا زد؛ «لا سيف الاّ ذوالفقار و لا فتى الاّ على».

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره او فرمود: «يا أباالحسن! لو وضع ايمان الخلائق و أعمالهم فى كفة ميزان و وضع عملك يومَ أحد على كفة أخرى، لرجح عملك على جميع ما عمل الخلائق»؛ اى على! اگر ايمان همه ى مردم و اعمالشان در يك كفه ى ترازو، و عمل تودر جنگ احد در كفه ى ديگرى نهاده شود، كار تو بر جميع مردم رجحان دارد.

سپس افزود: «و انّ اللّٰه تعالى باهى بك يوم أحد ملائكته المقرّبين و رفع الحجبَ من السموات السّبع و أشرفت اليك الجنة و ما فيها و ابتهج بفعلك ربّ العالمين و انّ اللّٰه تعالى يعوّضك ذلك اليوم ما يغبط كلّ نبىّ و رسول و صديق و شهيد»؛ خداوند بزرگ در آن روز به وسيله ى تو بر ملائكه مباهات كرد و پرده ها از آسمان هاى هفت گانه برداشته شد و بهشت و هر چه در آن است، به تو عرضه گرديد و پروردگار جهان به كار تو خرسند گرديد و به جاى آن چيزى به تو خواهد داد كه هر نبى و رسول و صديق و شهيدى بر تو رشك ببرد.(1)

جنگ خندق

در جنگ خندق، عمروبن عبدود سه بار مبارز طلب كرد و كسى جرأت پيدا نكرد به جنگ او برود و تنها حضرت على عليه السلام بود كه به مبارزه با او برخاست و او را به درك واصل كرد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در لحظه اى كه على عليه السلام در مقابل او قرار گرفت، چنين فرمود: «برزالايمان كلّه الى الشرك كلّه»؛ همه ى ايمان در مقابل همه ى شرك و الحاد قرار گرفت و هنگامى كه وى كشته شد. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «ضربة على يوم الخندق أفضل من أعمال أمتى الى يوم القيمة»(2)

ص: 67

در بعضى از روايات اين تعبير آمده است: «ضربة على يوم الخندق أفضل من عبادة الثقلين»(1)؛ ارزش ضربتى كه على عليه السلام در جنگ خندق به عمرو زد، از عبادت جن و انس بيشتر است.

حضرت على عليه السلام وقتى سر عمرو را نزد پيامبر بر زمين انداخت، ابوبكر و عمرو به پيش آمدند و سر مبارك على عليه السلام را بوسيدند.

هلاكت اين قهرمان به دست على عليه السلام باعث شد كه سپاه ده هزار نفرى دشمن با كمال ذلت و خوارى جبهه را ترك كردند و به سوى مكه عقب نشينى كنند.

حضرت على عليه السلام در تمام (سرايا) يعنى جنگ هايى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن شركت نداشت و در تمام (غزوات) يعنى جنگ هايى كه پيامبر صلى الله عليه و آله حضور داشت، جز جنگ تبوك كه پيامبر او را جانشين خود در مدينه قرار داد، در تمامى آن ها حضور پيدا كرد و به قول فرزندش در هيچ جنگى شركت نمى كرد، جز اين كه فتح و پيروزى از آن او بود؛ «لا ينصرف حتّى يفتح له»(2).

در عظمت و شجاعت حضرت همين بس، تنها شخصيتى كه حاضر شد در شب هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه در بستر او بخوابد و جان خود را فداى او كند، حضرت على عليه السلام بود. در اين زمينه آيه ى ى شريفه ى «ومن النّاس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات اللّٰه و اللّٰه رؤف بالعباد»(3) نازل شد و به واسطه ى اين فداكارى، جبرئيل به حضرت عرضه داشت: «بخٍّ بخٍّ من مثلك يابن أبى طالب! يباهى اللّٰه بك الملائكة»؛(4) به به و آفرين بر تو باد! چه كسى مثل توست اى پسر ابى طالب كه خداوند به وجود تو در ميان فرشتگان

ص: 68

مباهات مى كند.

5 - «لا يترك الناس شيئاً من أمر دينهم لاستصلاح دنياهم، الاّ فتح اللّٰه عليهم ما هو أضرّ منه»(1)؛ مردم چيزى از كار دين را براى دنياى خود وا نگذارد، جز آن كه خداوند چيزى را كه زيانش از آن بيشتر است، پيشاپيش آنان فرود آورد.

6 - «شتان ما بين عملين عمل تذهب لذّته و تبقى تبعته و عمل تذهب مؤنته و يبقى أجره»(2)؛ ميان دو كار فاصله بسيار است، كارى كه لذتش از ميان رفته و گناه و رنج آن مى ماند، و كارى كه رنج آن رفته و پاداش آن باقى مى ماند.

7 - «لا يكون الصديق صديقاً حتى يحفظ اخاه فى ثلاث؛ فى نكبته و غيبته و وفاته»(3)؛ دوست از عهده دوستى بر نيايد تا برادر خود را در سه چيز حفظ كند در سختى ها و غيبت از خانواده اش و پس از مرگش.

8 - «ما اختلف دعوتان الاّ كانت احداهما ضلالة»(4)؛ دو دعوا خلاف هم نيست، جز اين كه يكى از آن ها در گمراهى است

9 - «يابن آدم ما كسبتَ فوق قوّتك فأنت فيه خازنٌ لغيرك»(5)

اى پسر آدم! آنچه بيش از خوراك روزانه ات كسب كردى، براى غير خود ذخيره كرده اى.

10 - «فى تقلّب الأحوال عُلم جواهر الرّجال»(6)؛ در دگرگونى روزگار گوهر مردان پديدار مى شود.

ص: 70

14 - پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: در آينده ى نزديك تو با ناكثين و قاسطين و مارقين(1)مى جنگى؛ به شمار هر نفر كه با تو بجنگند، صدهزار نفر از شيعيان خود را شفاعت مى كنى.

15 - پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: من شهر دانشم و على در آن است و هرگز به شهر جز از طريق در نتوان داخل شد.

16 - پيامبر صلى الله عليه و آله در زمان حيات خود، انگشتر و زره و كمربندش را به من داد و شمشيرش را به كمر من بست، با اين كه همه ى اصحابش حضور داشتند.

17 - كسى جز من با پيامبر صلى الله عليه و آله نجوا و سخن درگوشى نگفت.

18 - پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: بهشت بر پيامبران قبل از ورود من، و نيز براوصيا پيش از ورود تو ممنوع است.

19 - پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: ساقى حوض كوثر تو هستى و شيعيان به دست تو سيراب مى شوند.

20 - پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: اگر نبود غُلات امّتم كه درباره ى تو همان مى گفتند كه نصارى در مورد عيسى گفتند، فضيلتى براى تو مى گفتم كه از جايى نگذرى، جز اين كه مردم خاك زير پايت را براى شفا بردارند.

21 - در داستان مباهله، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مرا نفس و جان خود خواند: «أنفسنا و انفسكم»

22 - پيامبر صلى الله عليه و آله درباره ى قاتل من فرمود: او شقى ترين افراد است و درباره ى قتل من فرمود: عرش الهى به لرزه در مى آيد.

23 - پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس گمان كند مرا دوست دارد و على را دشمن بدارد،

ص: 72

دروغ گفته است.

24 - پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: در بهشت منزل تو روبه روى منزل من است.

25 - پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: برائت از مشركان را اعلام دارم و سوره ى برائت را بخوانم.

26 - در روز عيد غدير درباره ى من فرمود: «من كنت مولاه فهذا على مولاه»

27 - پيامبر صلى الله عليه و آله براى گشودن در قلعه ى خيبر مرا فرستاد و من آن را از جا كندم.

28 - عمربن عبدود را كه برابر هزار مرد بود، كشتم و پيامبر فرمود: ضربت تو در روز خندق از تمام اعمال جن و انس برتر است.

29 - در حال نماز من انفاق كردم كه آيه ى شريفه ى «انّما وليّكم اللّٰه...» نازل شد.

30 - من در هيچ جنگى فرار نكردم.

31 - خداوند خورشيد را براى من برگرداند.

32 - پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: مرا در زندگى و پس از وفاتش اميرمؤمنان بخوانند و اين لقب را به هيچ كس نداد.

33 - پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: اى على! در روز قيامت تو تقسيم كننده مردم به سوى بهشت و جهنم هستى؛ «انت قسيم النّار و الجنة»

34 - پيامبر صلى الله عليه و آله من و فاطمه و حسن و حسين را زير عباى خود قرار داد و فرمود:

اينها اهل بيت من هستند.(1)

35 - پيامبر به من فرمود: اگر تو نبودى منافقان از مؤمنان شناخته نمى شدند.

36 - حضرت على عليه السلام شهيد، پدر شهيد (امام حسين)، برادر شهيد (جعفر طيار) و همسر شهيد (فاطمه زهرا) است.

37 - پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: اگر همه ى مردم على عليه السلام را دوست مى داشتند، خداوند جهنم را نمى آفريد.

38 - خداوند از مقام ولايت او حمايت مى كند، با اين كه با وجود پيامبر صلى الله عليه و آله كسى را عذاب نكرد؛ «ما كان اللّٰه معذبهم و انت فيهم». امّا هنگامى كه شخصى به مقام ولايت و

ص: 73

امامت على عليه السلام جسارت كرد، عذاب رابرآن شخص نازل كرد، «سأل سائل بعذاب واقع».

39 - فرشتگان به وسيله محبت آن حضرت به خداوند تقرّب مى جويند؛ قال النبى صلى الله عليه و آله: «انّ الملئكة تتقرّب الى اللّٰه بمحبّته».(1).

40 - بهترين انسان بعد از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم حضرت على عليه السلام است كه در بهترين مكان (كعبه) متولد شد و در بهترين زمان (ماه رمضان) و در بهترين شب ماه رمضان (شب قدر) و در بهترين قسمت شب قدر (وقت سحر) و در بهترين مكان (مسجد) و در بهترين قسمت مسجد (محراب) و در بهترين حالات (روزه و نماز) و در بهترين حالات نماز (سجده) بهترين مرگ (شهادت) نصيب وى گشت.

بعدى. فقال لها: لاتبكى، فواللّٰه انّ ذلك لصغير عندى فى ذات اللّٰه»(1).

6 - در زيارتنامه اى كه امام هادى عليه السلام كنار قبر حضرت على عليه السلام قرائت كرده، مظلوميت آن حضرت به روشنى منعكس شده است؛ «السلام عليك يا ولىّ اللٰه، أشهد أنك انت أول مظلوم وأوّل من غُصب حقّه»(2)

كه خار در چشمش و استخوان در گلويش گير كرده باشد.

در سقيفه به ديگران رأى دادند، چه اين كه ملك همسر او (فدك) را غصب كردند و به اين اكتفا نكردند، بيت وحى و نبوت را به آتش كشيدند و همسرش را كتك زدند و با كمال گستاخى ريسمان اسارت به گردن حبل المتين افكندند و بعد از شهادتش چندين سال روى منبرها به او دشمنام مى دادند.

بيرون رفتند، آن دو به على عليه السلام گفتند: جاى آنان را مى شناسى؟

حضرت فرمود: پيامبر ما را به جايى نمى فرستد، مگر اين كه خداوند ما را به آنجا راهنمايى مى كند. هنگامى كه بر در غار رسيدند، على عليه السلام به ابوبكر گفت: تو سلام كن.

چون سالمندتر از ما هستى. او سلام كرد، ولى به او جواب ندادند.

امام به عمر گفت: تو سلام كن. چون سن تو نيز از من زيادتر است. عمر سلام كرد، ولى به او نيز جواب ندادند.

وقتى كه على عليه السلام سلام كرد، جواب او را دادند و حضرت سلام پيامبر صلى الله عليه و آله را به آنان رساند. ابوبكر گفت: از اينها بپرس كه چرا جواب ما را ندادند، ولى جواب تو را دادند؟

حضرت فرمود: خودت بپرس؟ ابوبكر پرسيد: ولى با او سخن نگفتند! عمر نيز پرسيد، باز هم حرف نزدند! آن دو به حضرت گفتند: تو سؤال كن.

حضرت فرمود: اينها مى گويند كه چرا جوابشان داده نشد، ولى پاسخ مرا داديد.

گفتند: ما فقط با پيامبر و وصىّ او سخن مى گوييم.(1)

پيشگويى على عليه السلام درباره شهادت رُشيد هَجَرى

قنواء دختر رشيد هجرى مى گويد: پدرم از على عليه السلام چنين نقل مى كرد: چگونه صبر مى كنى وقتى كه يكى از افراد بنى اميه تو را بگيرد و دست و پا و زبان تو را قطع كند؟

گفتم: آيا با تو در بهشت نيستم؟ فرمود: چرا هستى. گفتم: پس باكى ندارم. قنواء مى گويد: روزها سپرى شد تا زمان ابن زياد رسيد و پدرم را گرفتند و به او گفتند: از على عليه السلام تبرّى بجوى، ولى پدرم نپذيرفت. ابن زياد گفت: دوست دارى چگونه بميرى؟

پدرم گفت: على عليه السلام فرمود: تو دست و پا و زبان مرا قطع مى كنى. ابن زياد گفت:

اكنون دروغ ابوتراب را ثابت مى كنم. دست و پايش را قطع كنيد، ولى به زبانش آسيب

ص: 78

نرسانيد. دخترش مى گويد، پدرم را ديدم كه دست و پايش بريده شده بود، ولى تبسم مى كرد. پرسيدم درد ندارى؟ گفت: نه.

رُشيد در بالاى دار به مردم گفت: بياييد علوم گذشته و آينده را به شما بگويم و پيوسته از مناقب على عليه السلام مى گفت، تا اين كه خبر به ابن زياد رسيد و دستور داد زبانش را نيز بريدند(1).

4 - بناى محمد بن زيد كه در سال 173 در طبرستان سلطنت داشته و در سال 287 وفات كرد.

5 - سيد ابوعلى از اصحاب امام كاظم عليه السلام در سال 217 بناى زيبايى بر مرقد حضرت نهاد.

6 - سلطان عضدالدوله ديلمى در سال 371 قبه ى مطهر حضرت على عليه السلام را ساخت.

7 - پس از سوختن آن، در سال 407 ظاهراً به واسطه ى دودمان آل بويه تجديد بنا شده است. (البته از اين تاريخ تا بناى بعدى طبعاً تكميل و تعميرى صورت گرفته است.)

8 - شاه صفى صفوى در سال 1042 به كلى ساختمان آن را بازسازى و تجديد بنا كرد و براى حرم چهار در گذاشته و پس از آن رواق ساخته شده است.(1)

قبّه و بارگاه كنونى

ساختمان فعلى از سال 1363 هجرى است كه اصل آن از شاه صفى و تزيين و تكميل آن از شاه عباس و ساير سلاطين صفوى و زنديه و افشارى و قاجار است.

اين عمارت داراى صندوق مطهّر، ضريح مقدس، روضه منوره، رواق و صحن دو طبقه است.

صندوق مطهر

اين صندوق از آثار نفيس قرن 12 هجرى است كه در اطراف آن سوره ى دهر و قدر و أعلى و نبأ و العاديات و ملك و... نوشته شده است.

پس از اين تاريخ، در هر دوره و زمانى صندوق هاى فراوانى، يكى پس از ديگرى از ناحيه ى سلاطين و شيعيان تقديم شده است.

ص: 80

ضريح مقدس

از همان زمان كه صندوق بديع و قيمتى را بر قبر مطهر نهاده اند ضريح نقره اى بر مرقد مطهر گذاشته شد.

اين ضريح چندين مرتبه تجديد شده است؛ يك بار سلطان محمد شاه قاجار در سال 1211 ضريح تقديم كرد. دومين مرتبه آن را به ايران آوردند و تعمير كردند.

سومين مرتبه به امر عباس قلى خان وزير محمد شاه (مشيرالسلطنه) ضريح فولادى تهيه شد و اين ضريح تقديمى ناصرالدين شاه بود كه به دست مشيرالسلطنه در سال 1300 نصب شد.

ضريح مقدس كنونى از طرف فرقه ى اسماعيليه است. اين ضريح مشبك به عرض 3 متر و طول 5 متر و ارتفاع آن قريب چهار متر است كه روى آن سوره ى مباركه الرحمن و سوره هاى ديگر و احاديث نبوى نوشته شده است.

روضه ى منوّره

داخل روضه منوره كه بناى آن از صفويه است، چندين بار اصلاح و تزيين و تعمير شده است. نخستين كسى كه آن را آينه كارى كرد، حاجى حمزه تركى در سال 1285 و پس از آن در سال 1308 قمرى چند نفر بوشهرى و كازرونى آن جا را آينه كارى كردند.

روضه ى منوّره داراى شش در است كه از سال 1318 تا چند سال ساخته و تقديم شده است.

رواق

قبر مطهر حضرت ميان صندوق و صندوق درون ضريح و ضريح در وسط روضه ى منوره و روضه در ميان رواق ها با ديوارى به ارتفاع 13 متر است و رواق به اندازه ى 30 * 30 و به چهار طرف روضه محدود مى گردد و در ميان صحن قرار دارد و صحن محدود به ديوارهاى اطراف است.

ص: 81

صحن شريف

صحن مقدس كه داراى 60 غرفه است، به طول 77 متر و به عرض 72 متر در دو طبقه ساخته شده و مجموع غرفه هاى بالا و پايين حدود صد غرفه است كه برخى از آن ها مقبره ى علما و بزرگان شيعه است. صحن شريف حضرت على عليه السلام داراى 5 در است.

1 - در بزرگ ساعت كه در مشرق روبروى ايوان طلااست.

2 - در جهت شمالى كه به باب طوسى معروف است. چون بيرون صحن مسجدى است به نام شيخ طوسى كه قبر شريف او نيز در آنجاست.

3 - در معروف به باب قبله است كه به سمت قبله باز مى شود و در جهت جنوبى قرار دارد.

4 - باب السلطانى كه در غرب واقع است و در زمان سلطان عزيز عثمانى در سال 1279 هجرى ساخته شده است.

5 - در بازار خياطهاست كه در طرف راست در ساعت قرار دارد.

غير كوفه است.(1)

4 - امام صادق عليه السلام مى فرمايد: بيشترين علاقه مندان به ما اهلبيت از كوفه هستند.(2)

5 - خواندن يك نماز واجب در مسجد كوفه ثواب هزار نماز و خواندن يك نماز نافله پاداش پانصد نماز را دارد و نشستن در مسجد كوفه عبادت است، گرچه انسان قرآن تلاوت نكند.(3)

6 - امام باقر عليه السلام مى فرمايد: مسجد كوفه باغى از باغ هاى بهشت است.(4)

7 - پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: مسجد كوفه مسجد پر بركتى است كه خداوند آن را براى اهلش اختيار كرده و مسجد كوفه روز قيامت اهل خود را شفاعت مى كند.(5)

8 - امام صادق عليه السلام فرمود: مكه حرم خداوند و مدينه حرم پيامبر صلى الله عليه و آله و كوفه حرم حضرت على عليه السلام است.(6)

9 - امام باقر عليه السلام مى فرمايد: به جا آوردن نماز واجب در آن پاداش حج و به جا آوردن نماز نافله پاداش عمره را دارد.(7)

10 - امام باقر عليه السلام مى فرمايد: اگر مردم بدانند چه ثوابى در مسجد كوفه نهفته است، همه ى شيعيان براى زيارت آن مسجد حركت مى كنند.(8)

ستون ها و محراب هاى هفتگانه در مسجد كوفه

در مسجد كوفه ستون ها و محراب هاى مختلفى است كه برخى از پيامبران و امامان

ص: 85

معصوم عليهم السلام در آنجا عبادت مى كردند و نماز مى خواندند و براى زائران گرامى مستحب است كه به هنگام زيارت دو ركعت نماز بخوانند و بعد از آن دعاى مخصوصى دارد كه مشروح آن اعمال در مفاتيح الجنان در باب اعمال مسجد بزرگ كوفه آمده است.

آن مقامات بدين شرح است: مقام حضرت نوح عليه السلام، مقام حضرت ابراهيم عليه السلام، مقام حضرت خضر عليه السلام، مقام زين العابدين عليه السلام، مقام حضرت صادق عليه السلام، محراب اميرالمؤمنين عليه السلام، دكّة القضاء، بيت الطشت

دكة القضاء: محلى است در مسجد كوفه كه حضرت على عليه السلام آنجا مى نشست و براى مردم قضاوت مى فرمودو در آن موضع ستون كوتاهى است كه بر آن آيه ى كريمه ى: «انّ اللّٰه يامر بالعدل و الاحسان» نوشته شده است.

بيت الطشت: محلى است كه يكى از معجزات حضرت على عليه السلام آنجا ظاهر شد.

دخترى در ميان آب رفته بود و زالويى وارد شكمش شده و كم كم رشد كرده بود؛ برادران آن دختر گمان حمل بردند، و در صدد كشتن وى برآمدند. از اين رو، وى را نزد حضرت على عليه السلام آوردند. امام عليه السلام فرمود: قابله اى در پشت پرده مسجد او را معاينه كند. وى پس از معاينه ى دختر، گفت: او آبستن است.

حضرت فرمود: برويد طشتى بياوريد كه مملوّ از لجن باشد و دختر را بر روى آن نشانيد. پس از لحظاتى زالويى از شكمش خارج شد و پاكى دختر ثابت شد. در بعضى از روايات آمده است كه حضرت دست به سوى كوه هاى شام دراز كرد و قطعه ى برفى آورد و در طشت نهاد.(1)

مهم ترين مكان اين مسجد محراب و مكان شهادت حضرت على عليه السلام است كه در ضلع جنوبى قرار دارد.

عيالش در آن مسجد فرود مى آيد و منزل آن حضرت باشد و هر كس در آن مسجد اقامت كند، چنان است كه در خيمه ى پيامبر صلى الله عليه و آله اقامت كرده است و آن كه در آنجا با نيت خالص دعا كند، دعاى او مستجاب خواهد شد و ملائكه هميشه براى زيارت آن مسجد حضور دارند و در آن عبادت مى كند. دو ركعت نماز در ميان نماز مغرب و عشاء از اعمال دينى مسجد كوفه است كه غم هر انسان صاحب غمى را برطرف مى سازد.

مكان هاى مقدسى در اين مسجد وجود دارد، عبارت از مقام حضرت صادق عليه السلام، مقام حضرت ابراهيم عليه السلام، مقام ادريس، مقام امام سجاد عليه السلام و مقام حضرت مهدى عليه السلام، كه به سبب قدوم مباركش، مكان نورانى شده است و شيعيان در اين مقام هاى مختلف به عبادت مى پردازند.

ص: 90

حسن وحسين به محضر پيامبر رسيدند و پيام مادر را به آن حضرت ابلاغ كردند پيامبر صلى الله عليه و آله آنها را نوازش كردند سپس دستور داد آن دو دستبند را به چند قطعه شكستند آن قطعه ها را بين مهاجران تهى دست تقسيم نمودند وبعد دستور داد از آن پرده چند پيراهن تهيه كنند و به برهنگان دادند آنگاه فرمودند، خداوند فاطمه را رحمت كند خداوند به جاى آن پرده (كه از آن چند نفر برهنه را بپوشانند) لباس بهشتى به فاطمه بپوشاند و به جاى اين دو دستبند او را با زيورهاى بهشتى بيارايد.(1)

3 - پيامبر در عروسى حضرت زهرا عليها السلام يك دست پيراهن نو به حضرت زهرا عليها السلام داده بود تا در شب عروسى بپوشد هنگامى كه فاطمه به خانه زفاف رفت بر سجاده عبادت خود نشسته بود و با خدا مناجات مى كرد ناگاه مستمندى به خانه فاطمه زهرا عليها السلام آمد وبا صداى بلند گفت: از در خانه نبوت يك پيراهن كهنه مى خواهم.

فاطمه در آن موقع دو پيراهن داشت يكى كهنه وديگرى نو خواست پيراهن كهنه را طبق تقاضاى فقير به او بدهد ناگاه به ياد اين آيه (92 سوره آل عمران) افتاد كه مى فرمايد: «لن تنالو البر حتى تنفقوا مما تحبون» هرگز به حقيقت نيكوكارى نمى رسيد مگر آنچه را دوست داريد انفاق كنيد.

حضرت زهرا عليها السلام كه مى دانست پيراهن نو را بيشتر دوست دارد به اين آيه عمل كرد و پيراهن نو را به فقير داد.

فرداى آن روز هنگامى كه پيامبر پيراهن كهنه را در تن حضرت زهرا عليها السلام ديد فرمود: چرا پيراهن نو را نپوشيده اى؟ حضرت زهرا عرض كرد: آن را به فقير دادم.

پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود اگر آن را براى شوهرت مى پوشيدى بهتر و مناسب تر بود.

فاطمه عرض كرد: اين روش را از شما آموختم در آن هنگام كه حضرت خديجه همسر شما گرديد همه اموال خود را در راه شما به تهى دستان بخشيد كار به جايى رسيد كه فقيرى به در خانه آمد و تقاضاى لباس كرد در خانه لباس وجود نداشت شما

ص: 93

پيراهن خود را از تن بيرون آورده وبه او داديد از اين رو اين آيه (29 سوره اسراء) نازل شد: «و لا تبسطها كل البسط فتقعد ملوماً محسوراً) و بيش از حد دستت را مگشا تا مورد سرزنش قرار گيرى و از كار فرو مانى.

پيامبر تحت تاثير محبت ها وخلوص دخترش زهرا قرار گرفت قطره هاى اشك از چشمانش سرازير شد فاطمه را به نشانه محبت به سينه اش چسباند.(1)

مخالفت با خلفا رخ داد، عمر وابوبكر چندين بار از حضرت على عليه السلام تقاضا كردند تا واسطه شوند و آنها به حضور حضرت زهرا عليها السلام بيايند واحوالپرسى كنند و (رضايت آن حضرت را به دست آورند) سرانجام اميرالمؤمنين ضامن شد كه آن ها را نزد فاطمه ببرد.

حضرت على عليه السلام نزد فاطمه آمد و تقاضاى آنان را مطرح كرد ولى فاطمه به شدّت آن را رد كرد. حضرت على عليه السلام فرمودند: من از طرف آنها ضامن شده ام كه از تو اجازه بگيرم.

در اين هنگام حضرت زهرا عليها السلام در برابر على با شرايطى تواضع كرده و فرمودند:

«ان كنت قد ضمنت لهما شيئا فالبيت بيتك.. لا اخالف عليك بشيئى»؛ اگر از طرف آنها چيزى را ضامن شده اى خانه خانه توست، ومن در هيچ چيزى با رأى تو مخالفت نمى كنم.

و در روايت ديگر آمده است: عمر وابوبكر در كنار حضرت زهرا عليها السلام آمدند و نشستند تا على از حضرت اجازه بگيرد حضرت على عليه السلام به فاطمه گفت: اى بانوى آزاد! آنها براى عذر خواهى آمده اند واجازه ورود مى طلبند چه مى فرمايى؟ حضرت زهرا عليها السلام در پاسخ گفت: «البيت بيتك و الحره زوجتك، افعل ما تشاء» خانه خانه تو است و بانوى آزاد همسر تو است اختيار با تو است هر چه مى خواهى انجام بده.(1)

اينها فرزندانى هستند كه از نظر پاكى وكمال بعضى از بعضى ديگر گرفته شده بودند.(1)-(2)

اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايد: روزى مرد نابينايى اجازه ورود به خانه فاطمه را گرفت فاطمه خود را از او پوشاند پيامبر به او فرمود: با اينكه اين مرد نابينا است چرا خود را از او پوشاندى؟

حضرت زهرا عليها السلام در پاسخ عرض كرد: اگر او مرا نمى بيند من او را مى بينم وانگهى او بو را استشمام مى كند.

حضرت محمد صلى الله عليه و آله پاسخ حضرت زهرا عليها السلام را پسنديد وبه نشانه تصديق او فرمود: «اشهد انّك بضعة منى» گواهى مى دهم كه تو پاره وجود من هستى.(3)

شناخت خدا: «اَلمُمتَنعُ مِنَ الاَبصارِ رُؤيَتُهُ وَ مِنَ الاَلسُنِ صِفَتُهُ و مِنَ الاَوهامِ كَيفِيَّتُهُ».

خداوندى كه چشمها او را نمى تواند بنگرد و زبان ها از وصف او عاجزند و وهم و خيال از درك ذات او فرو مانده اند.

ره آورد بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله: «فَأَنارَ اللّٰهُ بِأَبى مُحمّدٍ صلى الله عليه و آله ظُلَمَها و كَشَفَ عَنِ القُلوبِ بُهَمَها و جَلَّى عَنِ الاَبصارِ غُمَمَها و قامَ فى النّاسِ بِالهِدايَةِ فَأَنقَذَهُم مِنَ الغَوايَةِ و بَصَّرَهُم مِنَ العَمايَةِ وَ هَداهُم اِلى الدّينِ القَويمِ وَ دَعاهُم اِلى الطَّريقِ المُستَقيمِ».

پس خداى بزرگ تاريكى هاى جهالت را به وسيله محمد صلى الله عليه و آله روشن ساخت و مشكلات و تيرگى كفر را از قلب ها زدود و پرده ها از جلوى ديدگان برداشت. پيامبر براى هدايت در ميان مردن بپاخواست و آنان را از گمراهى نجات داد و از كورى و كوردلى رهانيد و به سوى دين استوار الهى رهنمون شد و همه را به راه راست فراخواند.

فلسفه اصول و فروع دين: «فَجَعَلَ اللّٰهُ الايمانَ تَطهيراً لَكُم مِنَ الشِّرك و الصّلوةَ تَنزيهاً لَكُم عَنِ الكِبرِ وَ الزّكاةَ تَزكِيَةً لِلنَّفسِ و نَماءً فى الرِّزقِ و الصِّيامَ تَثبيتاً لِلاِخلاصِ وَ الحَجَّ تَشييداً لِلدّينِ وَ العَدلَ تَنسيقاً لِلقُلوبِ و طاعَتَنا نِظاماً لِلمِلَّةِ و اِمامَتَنا اماناً لِلفُرقَةِ وَ الجِهادَ عِزّاً لِلاِسلامِ وَ الصَّبرَ مَعونَةً عَلى اِستيجابِ الأَجرِ و الاَمرَ بِالمعروفِ مَصلَحَةً لِلعامّةٍ وَ بِرَّ الوالِدَينِ وِقايَةً مِنَ السَّخَطِ وَ صِلَةَ الأرحامِ مَنسَأَةً فى العُمرِ و مُنماةً لِلعَدَدِ وَ القِصاصَ حِقناً لِلدِّماءِ وَ الوَفاءَ بِالنَّذرِ تَعريضاً لِلمَغفِرَةِ وَ تَوفِيَةَ المَكائيلِ و المَوازينِ تَغييراً لِلبَخسِ و النَّهىَ عَن شُربِ الخَمرِ تَنزيهاً عَنِ الرِّجسِ و اجتِنابَ القَذفِ حِجاباً عَنِ اللَّعنَةِ وَ تَركَ السِّرقَةِ ايجاباً لِلعِفَّةِ وَ حَرَّمَ اللّٰهُ الشِّركَ اِخلاصاً لَهُ بِالرُّبوبِيَّةِ «فاتّقوا اللّٰهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَموتُنَّ اِلاّ وَ اَنتُم مُسلِمون»(1) وَ اَطيعوا اللّٰهَ فيما اَمَرَكُم وَ نَهاكُم عَنهُ فَاِنَّهُ «اِنَّما يَخشَى اللّٰه مِن عِبادِهِ العُلَماء»(2)».

سپس ايمان را براى پاك كردن شما از شرك قرار داد و نماز را براى دورى شما از

ص: 98

تكبّر و زكات را براى پاك كردن جان وفراوانى روزى و روزه را براى تحقق اخلاص و حج را براى تقويت دين و عدل را براى استوارى دلها و اطاعت از اهل بيت را براى نظم يافتن ملت اسلام و امامت ما را براى ايمن ماندن از تفرقه و جهاد را براى عزّت اسلام و صبر را براى به دست آوردن پاداش و امر به معروف را براى مصالح اجتماعى عموم مردم و نيكى به پدر و مادر را براى دورى از عذاب الهى و صله ارحام را براى فزونى خويشاوند و قصاص را براى حفظ خون انسان ها و وفاى به نذ را براى آمرزش الهى و رعايت كَيل و وزن در معاملات را براى درمان كم فروشى و نهى از شرابخوارى را براى پاكيزه ماندن از پليدى ها و دورى از تهمت ناموسى را براى محفوظ ماندن از لعنت الهى و ترك دزدى را براى تحقق عفت و پاكدامنى و حرمت شرك را براى اخلاص در توحيد و بندگى قرار داد.

(پس از خدا انگونه كه شايسته است بترسيد و از دنيا نرويد مگر آنكه مسلمان باشيد.

4 - «ان كنت تعمل بما امرناك و تنتهى عما زجرناك فانت من شيعتنا و الاّ فلا»؛ اگر به آنچه به تو امر كرديم عمل كردى و از آنچه تو را نهى كرديم دورى كردى شيعه ما هستى و الاّ شيعه ما نيستى.(1)

5 - «اللهم ذلل نفسى من نفسى و عظم شأنك فى نفسى»؛ خدايا! خودم را در نزد خودم كوچك كن ومقام خودت را در نزدم بزرگ گردان.(2)

6 - «شيعتنا من خيار اهل الجنة»؛ شيعيان ما از برجستگان اهل بهشت هستند(3)

7 - «... اجلس عند رأسى قبالة وجهى فاكثر من تلاوة القرآن والدعاء فانها ساعة يحتاج الميت الى انس الاحياء»؛ على جان! بعد از دفن كنار سرم در روبرويم بنشين ودعا وقرآن زياد بخوان زيرا آن وقت ساعتى است كه مردگان نياز به مأنوس شدن با زندگان دارند.(4)

8 - «جعل اللّٰه الجهاد عزا للاسلام و ذلا لاهل الكفر و النفاق»؛ خداوند جهاد را سبب عزّت اسلام و مايه ذلّت كافران و منافقان قرار داد.(5)

9 - «اللهم انت المنى و فوق المنى، اسئلك ان لا تعذب محبّى و محبّ عترتى»؛ خدايا! تو اميد من و بالاتر از اميد من هستى از درگاهت مى خواهم كه دوست مرا و دوست خاندان مرا در آتش دوزخ عذاب نكنى.(6)

10 - «انشدكما اللّٰه الم تسمعا رسول اللّٰه يقول رضى فاطمه من رضاى وسخط فاطمه من سخطى فمن احب فاطمه ابنتى احبنى ومن ارضى فاطمه فقد ارضانى ومن اسخط فاطمه فقط اسخطنى؟ قالا نعم سمعناه»؛ (خطاب به ابوبكر وعمر) شما را به خدا سوگند مى دهم آيا از رسول خدا نشنيده ايد كه فرمود خشنودى فاطمه از خشنودى من است وخشم فاطمه از خشم من است كسى كه دخترم فاطمه را دوست بدارد مرا دوست داشته وكسى كه او را خشنود كند مرا خشنود كرده وكسى كه او را خشمگين نمايد مرا خشمگين نموده است؟ آنها گفتند: آرى شنيده ايم.(7)

ص: 100

ص: 102

4 - نيز فرمود:

«الحسن و الحسين امامان قاما اوقعدا»(1)؛

حسن وحسين هردو امام و پيشوايند، چه قيام كنند چه صلح كنند.

مردى را به عنوان مأمور مخفى نزد حضرت على عليه السلام فرستاد تا پاسخ آن پرسشها را از آن حضرت، دريافت كند و براى شاه روم بفرستد.

مأمور مخفى به كوفه آمد، او به محضر على عليه السلام رسيد، چون ناشناس بود، على عليه السلام از او بازجويى كرد. او به حقيقت حال خود اعتراف نمود. على عليه السلام فرمود: خداوند پسر هند جگرخوار (معاويه) را بكشد، تا چه اندازه خود و همراهانش گمراهند. خدا او را بكشد، كنيزى را آزاد كرد، ولى از مسئله ازدواج با او نا آگاه بود. خداوند خودش بين من واين امت داورى كند كه نسبت به من قطع رحم كردند، مقام ارجمند مرا كوچك شمردند، واوقات عمر مرا تباه نمودند. حسن وحسين عليهما السلام و محمد حنيفه را اينجا بياوريد آنها را حاضر كردند.

على عليه السلام به مرد شامى فرمود (اين دو نفر حسن وحسين پسران رسول خدايند و اين محمد پسر من است. از هر كدام دوست دارى سؤال هاى خود را بپرس)

مرد شامى حسن عليه السلام را انتخاب كرد، آنگاه سؤالات زير را مطرح كرد:

1 - بين حقّ و باطل چقدر فاصله است؟

2 - بين آسمان و زمين چقدر راه است؟

3 - بين مشرِق ومغرب چقدر فاصله است

4 - اين لكّه هايى كه در چهره ماه ديده مى شود چيست؟

5 - قوس قزح (رنگين كمان) چيست؟

6 - كهكشان چيست؟

7 - نخستين چيزى كه بر روى زمين روان وآشكار شد كدام است؟

8 - نخستين چيزى كه روى زمين جنبيد چه بود؟

9 - آن چشمه اى كه ارواح مؤمنان وكافران در آن پناه مى گيرند كدام است؟

10 - خنثى كيست؟

11 - و آن 10 چيزى كه هر كدام از ديگرى سخت ترند كدامند؟

امام حسن عليه السلام پرسشهاى او را، بيدرنگ چنين پاسخ داد:

ص: 106

1 - بين حقّ وباطل چهار انگشت فاصله است، آنچه به چشم خود بينى حقّ است و آنچه با گوشهايت بشنوى نا حقّ است.

2 - بين زمين وآسمان به اندازۀ دعاى ستمديده (كه زود به آسمان مى رسد ومستجاب مى شود فاصله است)

3 - ميان مشرِق ومغرب، به اندازه يك روز مسير خورشيد است؛ آنگاه كه خورشيد طلوع كند تا آنگاه كه غروب نمايد

4 - كهكشان، همان گشادگى (ووسعت فضاى آسمان براى ستارگان بسيار) است.

6 - در مورد لكّه هاى ماه، بدان كه نور ماه مانند نور خورشيد است، خداوند آن نور را زمانى محو مى كند، چنانكه درقرآن مى فرمايد: «فمحونا الليل و جعلنا آية النهار مبصرةً»؛ پس نشانه شب را محو كرديم و نشانه روز را تابان نموديم.(1)

7 - نخستين چيزى كه در زمين، روان و آشكار شد، وادى دَلَس (وادى ظلمت) بود.

8 - نخستن چيزى كه روى زمن جنبيد، درخت خرما بود.

9 - نام چشمه اى كه ارواح مؤمنان در آن پناه مى گيرند، (سلمى) است و نام آن چشمه اى كه ارواح كافران در آن پناه مى گيرند (بَرهوت) است.

10 - خنثى؛ انسانى است كه نمى داند مرد است يا زن، او تاهنگام بلوغ در انتظار مى ماند اگر پستان در آورد زن است و اگر ريش درآورد مرد است، اگر اين دو نشانه درآن آشكار نشد به اوگفته مى شود به طرف ديوار ادرار كند اگر ادرار او به ديوار برسد مرد است و اگر چون ادرار كردن شتر وا پس گردد، زن است.

11 - آن 10 چيزى كه هر كدام بر ديگرى سخت تر است، عبارت است از سنگ و سخت تر از سنگ، آهن و سخت تر از آهن، آتش و سخت تر از آتش، آب و سخت تر از آب، ابر و سخت تر از ابر، باد و سخت تر از باد، فرشته اى كه آن باد را به حركت درمى آورد و سخت تر از آن فرشته، فرشته مرگ (عزرائيل) است؛ و سخت تر از

ص: 107

عزرائيل، مرگ است و سخت تر از مرگ، فرمان خدا است.

مرد شامى از پاسخ هاى امام حسن عليه السلام آن چنان تحت تأثير قرار گرفت كه همان لحظه گفت:

گواهى مى دهم كه تو پسر رسول خدا هستى و على عليه السلام وصّى محمّد صلى الله عليه و آله است سپس اين پاسخ ها را براى معاويه نوشت، و او براى شاه روم فرستاد. شاه روم پس از دريافت پاسخها گفت: به عقيده من اين پاسخها از معاويه نيست، بلكه از مخزن نبوت گرفته شده است.(1)

قصّاب گفت: (من در يك بن بستى قرار گرفتم كه غير از اين چاره اى نداشتم؛ زيرا افرادى مانند اين مأمورين مرا كنار جنازه به خون آغشته، با چاقوى خون آلود به دست ديدند.

همه چيز بيانگر آن بود كه من او را كشته ام. از كتك خوردن ترسيدم و اقرار نمودم كه من كشته ام. ولى حقيقت اين است كه من گوسفندى را نزديك آن خرابه كشتم، سپس ادرار بر من فشار آورد در همان حال كه چاقوى خون آلوددر دستم بود، به آن خرابه براى تخلّى رفتم. جنازه به خون آغشته آن مقتول را آنجا ديدم در حالى كه ترسيده بودم، برخاستم در همين هنگام اين گروه آمدند ومرا به عنوان قاتل دستگير نمودند.

امير مؤمنان على عليه السلام فرمود: اين قصّاب و اين شخصى كه خود را قاتل معرفى مى كند را به حضور امام حسن عليه السلام ببريد تا او قضاوت نمايد.

مأمورين، آنها را نزد امام حسن عليه السلام آوردند و جريان را به عرض رساندند.

امام حسن عليه السلام فرمود: به اميرمؤمنان على عليه السلام عرض كنيد اگر اين مرد قاتل آن شخص را كشته است، در عوض جان قصّاب را حفظ نموده است، و خداوند در قرآن مى فرمايد:

«و من احياها فكأنما احيا النّاس جميعاً»؛ و هركس انسانى را از مرگ نجات دهد، چنان است كه گويى همه مردم را نجات بخشيده است.

مأمورين، قضاوت امام حسن عليه السلام را به على عليه السلام ابلاغ كردند. على عليه السلام اين قضاوت را پذيرفت و سپس دستور داد قاتل و قصّاب را آزاد نموده و ديه مقتول را از بيت المال به ورثه او عطا فرمود.(1)

ص: 109

«الهى ضيفك ببابك يا محسن قد اتاك المسىء فتجاوز عن قبيح ما عندى بجميل ما عندك يا كريم»؛ خدايا! مهمان تو به در خانه تو آمده، اى نيك بخش! گنهكارى به محضرت بار يافته پس به لطف و كرمت از گناهانم بگذر اى خداى بزرگوار!(1)

او 25 بار و به روايتى 20 بار پياده از مدينه به مكّه (حدود 80 فرسخ) براى انجام مراسم حج رفت و مى گفت: «من از درگاه خدايم شرم مى كنم كه براى ملاقات با او پياده به خانه اش نروم.»(2)

همسرم جدا شدم درد زايمان داشت.

امام حسن عليه السلام فرمود به خانه ات برو كه خدا پسرى سالم به تو عطا فرموده است و او از شيعيان ما مى باشد. سياه پوست همان دم به خانه اش بازگشت و ديد همسرش پسرى سالم به دنيا آورده است. سپس به محضر امام حسن عليه السلام برگشت و خبر ولادت پسر را به آن حضرت داد و براى آنحضرت دعا كرد.

امام حسن عليه السلام از آن روغن به پايش ماليد و بر اثر آن ورم پاهايش بر طرف گرديد.

اين پسر بزرگ شد و بعدها از ياران و دوستان مخلص آل محمد عليهم السلام گرديد و به عنوان شاعر و مداحمعروف اهلبيت عليهم السلام با نام «سيّد حِميرى» مشهور گرديد، كه به گفته بعضى 2300 قصيده در فضائل خاندان رسالت سروده است.(1)

آگاه تر است كه مقام و رسالت خود را در وجود چه كسى قرار دهد. تو و پدرت مبغوض ترين افراد در نزد من بوديد، ولى اينك تو محبوب ترين انسان در نزد من مى باشى!

سپس او به خانه امام حسن عليه السلام وارد شد و مهمان آن بزرگوار بود تا پس از مدّتى در حالى كه محبت خاندان نبوت در جاى جاى قلبش قرار گرفته بود، از محضر امام حسن عليه السلام مرخص گرديد.(1)

هنگامى كه جنازه امام حسن عليه السلام را به سوى بقيع حركت دادند، مروان (كه از دشمنان سرسخت خاندان نبوت بود) زير تابوت آن حضرت آمد و جنازه را تشييع كرد. امام حسين عليه السلام به او فرمود: «آيا جنازه امام حسن عليه السلام را حمل مى كنى، با اينكه همواره جرعه هاى اندوه را در آن وقت كه زنده بود به او مى خوراندى؟!»

مروان در پاسخ گفت: «آرى اين كارها را با كسى انجام دادم كه حلم و خويشتندارى او با كوهها برابرى مى كرد».(2)

هم به زمين افتادند. در اين هنگام يكى از شيعيان امام عليه السلام به نام «عبدالله بن خطل» جهيد و شمشير ضارب را از دست او گرفت و با همان شمشير او را كشت...

از اين پس امام حسن عليه السلام در مدائن و در خانه «سعدبن مسعود ثقفى» كه حاكم مدائن بود، بسترى شد و به معالجه خود پرداخت.(1)

بتواند آب از دست رفته را به جوى خود باز گرداند. ولى معاويه پس از آنكه بر اوضاع مسلط گرديد، به سوى كوفه حركت كرد و روز جمعه به «نخيله» (نزديك كوفه) وارد شد ودر آنجا مردم را از دو طرف به گرد خود جمع كرد و براى آنها سخنرانى نمود. در آن خطبه با كمال صراحت و گستاخى گفت:

من براى نماز، زكات و حجّ با شما نجنگيدم، با اينكه شما به اين امور پايبند هستيد، بلكه جنگ من با شما از اين رو بود كه زمام امور حكومت را به دست گيرم، و خداوند آن را به من عطا كرد. اكنون بدانيد آن شروطى را كه در ضمن قرارداد صلح، به حسن بن على وعده دادم، همه را زير پا مى نهم و به هيچ كدام آنها وفا نخواهم كرد.(1)

گروههاى مختلف كه در مسجد بودند فرياد زدند: آمين! آمين!(1)

به اين ترتيب امام حسن عليه السلام معاويه را شرمگين و سرافكنده نمود. اثر سخنرانى عوام فريبانه و بيهوده او را خنثى كرد.

- يار و ياور نداشتم.

- يارانم پراكنده و داراى عقايد گوناگون هستند.

- اراده خداوند هر روز شكل مخصوصى دارد (اكنون شكل مبارزه بايد به گونه ديگرى باشد).

- به خاطر حفظ خون مسلمانان صلح كردم، اگر چنين نمى كردم يك نفر از شيعيان ما در روى زمين باقى نمى ماند.

- داستان صلح من همچون داستان خضر و موسى عليهما السلام است كه خضر كشتى را سوراخ كرد تا به دست صاحبانش برسد وگرنه طاغوتيان آن را تصرف مى كردند، موسى عليه السلام چون از راز موضوع بى خبر بود از عمل خضر عليه السلام خشمگين شد ولى وقتى كه به راز آن پى برد، آن را پسنديد.

امام حسن عليه السلام پس از ذكر داستان خضر عليه السلام فرمود:

«شما نيز به خاطر نا آگاهى به راز صلح، بر من خشمگين شده ايد، اگر راز آن را مى دانستيد آن را مى پسنديد.»

- از عقل و خرد دور است كه من چيزى (جنگى) را كه آماده آن نيستيد به شما تحميل كنم.

- صلح من، همانند صلح پيامبر صلى الله عليه و آله با كافرانى مانند بنى ضمره، بنى اشجع و مشركان مكّه در صلح حديبيّه بود. آنانكه پيامبر صلى الله عليه و آله با آنها صلح كرد كافر (بر اساس تنزيل ظاهر قرآن) بودند. معاويه و اصحابش كه من با آنها صلح نمودم، كافر (بر اساس تأويل باطن قرآن) هستند.

- واى بر شما! شما نمى دانيد كه چه كرده ام؟! سوگند به خدا پذيرش صلح من، براى شيعيانم بهتر است از آنچه خورشيد بر آن مى تابد و غروب مى كند...

ص: 119

7 - «من أدام الاختلاف الى المسجد أصاب احدى ثمانٍ: آيهً محكمة وأخاً مستفاداً و علماً مستطرفاً ورحمهً منتظرة وكلمه تدلّه على الهدى أو تردّ عن ردىً وترك الذنوب حياءاً أوخشيهً»(1)؛ كسى كه بطور مرتب در رفت و آمد به مسجد باشد به يكى از هشت نيكى مى رسد.

اعتقادات محكم، برادرى مفيد، دانشى همه جانبه، رحمت الهى، گفتارى كه او را به هدايت مى رساند يا او را از كار زشتى باز مى دارد و ترك گناه از روى شرم و حيا يا از خوف و خشيت خداوند تبارك و تعالى.

8 - «ما تشاور قوم الاّ هدوا الى رشدهم»؛ ثمره و نتيجه مشاوره، هدايت به كمال و رشد است.

9 - جناده بن أبى اميه مى گويد: درآخرين لحظات عمرامام حسن عليه السلام در محضر آن حضرت بودم كه عرض كردم: عظنى ياابن رسول اللّٰه، قال: «نعم أستعدّ لسفرك و حصّل زادك قبل حلول أجلك و اعلم أنّك تطلب الدّنيا و الموت يطلبك و لا تحمل همّ يومك الذى لم يأت على يومك الذى انت فيه و اعلم انّك لا تكسب من المال شيئاً فوق قوّتك الاّ كنت فيه خازناًلغيرك»(2)؛

اى پسر پيامبر مرا موعظه كن، فرمود: بله (اى جناده) خود را آماده سفر آخرت كن و قبل از رسيدن مرگ زاد و توشه خود را آماده ساز و بدان كه تو دنيا را طلب مى كنى و مرگ تو را و هيچگاه هم و تلاش خود را مصرف روزى كه هنوز نرسيده نكن و بدان اگر بيش از قوت خود مال اندوزى كنى خزانه دار ديگرى شده اى.

فرمود: عملى كه با من شده اين است كه زهرى به من داده اند و من به وسيله آن كشته مى شوم ولى روزى مانند روز تو نيست اى اباعبدالله! سى هزار نفر كه همه ادعا مى كنند از امت جد ما محمّد صلى الله عليه و آله هستند و دين اسلام را به خود بسته اند نزد تو حاضر شوند و متفق شوند كه تو را بكشند و خونت را بريزند و احترامت را هتك كنند و زن و فرزندت را اسير كنند و اموالت را غارت كنند.

همسر خيانتكار

از حضرت صادق عليه السلام از پدران بزرگوارش روايت شده كه امام حسن عليه السلام به اهل بيت خود فرمود: من مانند پيامبر صلى الله عليه و آله به وسيله زهر كشته مى شوم، گفتند: كه چه كسى اين ظلم را به شما مى كند؟ فرمود: عيالم جعده دختر اشعث بن قيس زيرا معاويه مخفيانه سمّى براى او مى فرستد و او را مأمور اين كار مى كند.

گفتند او را از منزل خود بيرون كن و از خويشتن دور فرما. فرمود چگونه او را بيرون كنم در صورتى كه هنوز كارى نكرده؟ و اگر هم بيرونش كنم غير از او قاتل من نيست! و عذرى هم نزد مردم پيدا مى كند.

زمانى نگذشت كه معاويه مال زيادى براى او فرستاد و وعده داد كه صد هزار درهم ديگر و مزرعه هايى هم به او بدهد و او را براى يزيد تزويج كند و يك خوراك زهر براى او فرستاد كه به امام حسن عليه السلام بخوراند و روزى در هواى گرم آن جناب روزه دار بود چون به منزل برگشت وقت افطار يك خوراك شير كه زهر در آن ريخته بود براى ايشان آورد، امام عليه السلام چون شير را نوشيد فرمود: اى دشمن خدا مرا كشتى خدا تو را بكشد به خدا خير نخواهى ديد و معاويه تو را فريفته و مسخره ات كرده و خداوند تو و او را رسوا و ذليل خواهد كرد.

ص: 122

ص: 124

الحسن عليه السلام قطّ ولا بَدَرَهُ بِمنطق اذا اجتمعا تعظيماً له»(1).

امام حسين به سبب رعايت احترام برادر بزرگ تر، هيچ وقت جلوى امام حسن راه نرفت و زمانى كه با هم بودند، زبان به سخن گفتن نگشود.

7 - عذرپذيرى؛ امام حسين عليه السلام فرمود: اگر كسى در اين گوش من (اشاره به گوش راست) ناسزا بگويد و در گوش ديگرم عذرخواهى كند، عذر او را مى پذيرم؛ «لوشتمنى رجلٌ فى هذه الأذن (و أومى الى اليمنى» و اعتذر لى فى الأخرى، لقبلت ذلك منه»(2).

سبب اين كار پرسيدند؟ امام فرمود: سزاوار است براى كسى كه در مقابل خداى با جبروت مى ايستد، رنگش زرد شود و پاهايش بلرزد.(1)

ج: امام حسين عليه السلام پيرامون رفع حوائج مردم و رد نكردن نيازمندان مى فرمايد:

«صاحب الحاجة لم يُكرمْ وجهَه عن سؤالك، فأكرمْ وجهك عن ردّه»؛ كسى كه از تو حاجتى بخواهد، آبروى خود را با اين درخواست ريخته است، پس تو، با محروم نكردن او، آبروى خودت را حفظ كن.(1)

وجدانهاى با غيرت و دل هاى پاك بر ما روا نمى دارند كه فرمانبرىِ فرومايگان را بر كشته شدن بزرگوارانه برگزينيم.

ب: و نيز مى فرمايد: «لا واللّٰه! لا أعطيكم بِيَدىٖ اعطاءَ الذّليل و لا افرّ فرار العبيد»(1)؛ نه، به خدا سوگند! دست ذلت بردست دشمنان منى گذارم و چون بردگان از صحنه ى جنگ فرار نمى كنم.

ج: همچنين مى فرمايد: «لا أرى الموت الاّ السّعادة و الحياة مع الظّالمين الاّ برماً»(2)؛ (در چنين محيط ذلت بارى) من مرگ را جز خوشبختى و سعادت، و زندگى با ستمگران را جز رنج و نكبت نمى بينم.

ابن أبى الحديد مى گويد: «سيّد أهل الاباء الذى علّم النّاس الحميّة و الموت تحتَ ظِلال السّيوف اختياراً له على الدنيّة أبوعبدالحسين عليه السلام بن على عليه السلام الّذى عُرض عليه الأمان و أصحابه فانف من الذّل»(3)؛ آقاى كسانى كه زير بار ذلت نرفت، آن كسى كه حميّت و جوانمردى و شهادت در زير سايه هاى شمشيرها را بر زندگى با پستى برگزيد، حسين بن على عليه السلام است. به او و اصحابش پيشنهاد امان و تسليم دادند و او از پذيرفتن ذلت خوددارى كرد.

جلب خشنودى آنان بهتر، و چنين حكمى خوشايندتر بود؛ ولى هرگز؛ زيرا خداوند، فرجام دنيا را نابود شدن قرارداده است، تازه هايش كهنه و نعمت هايش زايل مى گردد.

خداوند دنيا را محل فنا و نيستى قرار داد كه دنيا نيز دوستدارانش را لحظه به لحظه تغيير داده، وضعشان را دگرگون مى سازد. مغرور و درمانده كسى است كه فريب دنيا را بخورد.

2 - فان تكن الدّنيا تُعدُّ نفيسةً *** فدار ثواب اللّٰه أعلى و أنبلُ

و ان تكن الأموال للترّك جمعُها *** فما بالُ متروك به المرءُ يَبِخلُ

و ان تكن الأرزاق قسماً مُقسّماً *** فَقِلّة حرص المرء فى الكسبِ أجملُ

و ان تكن الأبدان للموت أنُشْأَتْ *** فقتلُ امرءٍ بالسّيفِ فى اللّٰه أفضلُ(1)

گرچه زندگى اين دنيا از نظر گروهى بسيار با ارزش است، ولى آخرت كه جهان پاداش الهى است، بالاتر و با ارزش تر است و اگر جمع آورى مال و ثروت براى اين است كه بايد روزى از آن دست برداشت، پس مرد نبايد براى چنين ثروتى بخل ورزد و و اگر روزى ها مقدّر و تقسيم شده است، پس هر چه انسان در كسب ثروت كم حرص تر باشد، نيكوتر است و اگر اين بدن ها براى مرگ آفريده شده است، پس كشته شدن انسان در راه خدا از همه چيز پسنديده تر است.

3 - «للسّلام سبعون حسنةً؛ تسع و ستّون للمُبتدى و واحدةٌ للرّاد»(2)؛ سلام كردن هفتاد پاداش دارد، شصت و نه تا براى سلام كننده و يكى براى پاسخ دهنده است.

4 - «النّاس عَبيد الدّنيا و الدّين لَعِقٌ على ألسنتَهِمِ يَحُوطُونَهُ مادَرّْت معائشهم، فاذا مُحِصوا بالبلاء قلّ الدّيّانون»(3)؛ مردم بندگان دنيا هستند و دين لقلقه ى زبانشان است. حمايت

ص: 131

مردم از دين در قلمرو تأمين رفاه و آسايش آنان است؛ هرگاه كه در امتحان و رنج قرار گيرند، دينداران بسيار كم اند.

5 - «من قبل عطاءك فقد أعانْك على الكَرَم»(1)؛ هر آن كه هديه ى شما را بپذيرد، شما را بر رويكرد به كرامت و بخشش كمك كرده است.

6 - «ايّاك و ما تعتذر منه، فانّ المؤمن لايُسيئ و لا يعتذر و المنافق كلّ يوم يسيئ و يعتذر»(2)؛ بپرهيز از اين كه معذرت خواهى كنى. زيرا مؤمن عمل بد انجام نمى دهد و پوزش نمى طلبد، امّا منافق هر روز كار زشت انجام مى دهد و معذرت خواهى مى كند.

7 - «جاءه عليه السلام رجلٌ و قال: أنا رجل عاص و لا أصبرُ عن المعصية، فعظنى بموعظة. فقال: افعل خمسةَ أشياء و اَذْنَبْ ما شئتَ:

الأول: لاتأكل رزقَ اللّٰه و اذْنَبْ ما شئتَ الثّانى: أُخرج من ولاية اللّٰه و اذنَبْ ما شئتَ. الثّالث:

أُطلب موضعاً لايراك اللّٰه و اذنبْ ما شئتَ. الرابع: اذا جاء ملك الموت لِيَقْبِضَ روحك فادْفَعْهُ عن نفسك و اذنبْ ما شئتَ و الخامس: اذا أدخلك مالك فى النّار، فلاتدخلْ فى النّار و اذنبْ ما شئت.(3)

شخصى خدمت امام عليه السلام رسيد و عرض كرد: من مرد گناهكارى هستم و توان خويشتن دارى از معصيت را ندارم. مرا موعظه اى فرما.

حضرت فرمود: پنج عمل را انجام بده، آنگاه هر چه خواستى گناه كن!

الف - از رزق خداوند استفاده نكن، سپس هر چه خواستى گناه كن.

ص: 132

ب - از ولايت خداوند خارج شو، سپس هر چه خواستى گناه كن.

ج - محلى را بجو كه خداوند تو را نبيند، سپس هر چه خواستى گناه كن.

د - هرگاه ملك الموت (عزرائيل) براى قبض روح تو آمد، او را از خودت دفع كن، سپس هر چه خواستى گناه كن.

ه - هرگاه در قيامت تو را به سوى جهنم هدايت كردند، از رفتن به آن خوددارى كن، سپس هر چه خواستى گناه كن.

8 - «انّ حوائج النّاس اليكم مِنْ نِعَم اللّٰه عليكم، فلا تُملّوا النّعم، فتتحوّلَ الى غيركم»(1)؛ بى ترديد اظهار نيازمندى مردم براى شما، از نعمت هاى الهى است؛ مبادا از آن خسته شويد كه در اين صورت، اين خير به ديگران منتقل مى شود.

9 - «قيل له: كيف أصبحتَ يابن رسول اللّٰه! قال: أصبحتُ وَلى ربٌّ فوقى و النّار أمامى والموتُ يَطلبنى و الحساب مُحدقٌ بى و أنا مُرْتَهِنٌ بعملى و لا أدفع ما أكره و الأمورِ بِيَدِ غيرى، فان شاء عذَّبَنى و ان شاء عفا عنّى؛ فَأَىّ فقيرٍ أفقرُ منّى»(2).

شخصى از امام عليه السلام پرسيد: چگونه صبح كردى؟ حضرت در پاسخ وى فرمود:

صبح كردم در حالى كه خداوند بر بالاى سر من (كنايه از حضور و مراقبت هميشگى خداوند است) و آتش پيش روى من است. مرگ مرا طلب مى كند و حساب روز قيامت مرا احاطه كرده و من در گرو اعمال خود هستم و توان دور ساختن ناملايمات را ندارم و امور به دست ديگرى است، اگر خداوند خواست مرا عذاب مى كند، وگرنه مرا مى بخشد؛ آرى! چه كسى محتاج تر از من است؟

10 - «ان قوماً عبدوا اللّٰه رغبةً، فتلك عبادة التّجار و انّ قوماً عبدوا اللّٰه هبة، فتلك عبادة العبيد و انّ قوماً عبدوا اللّٰه شكراً، فتلك عبادة الأحرار و هى أفضل العبادة»(3)

به يقين گروهى خداوند را از روى ميل به پاداش الهى عبادت مى كنند، اين عبادتِ تاجران است و برخى خدا را بر پايه ى ترس از عذاب او عبادت مى كنند، اين عبادت

ص: 133

بندگان و پاره اى خداوند را براساس شكر عبادت مى كنند، اين عبادت آزادگان و اين برترين عبادت است.

ميوه ديدم. شخصى كه به حضرت مركبى كرايه داده بود، با ديدن آن چنين گفت: اين سحر است. امام عليه السلام فرمود: واى برتو اين عمل سحر نيست، بلكه دعاى مستجاب فرزند پيامبر است.(1)

18 - خواندن زيارت مأثوره، بهترين آن ها زيارت جامعه ىكبيره يا امين اللّٰه است و نيز خواندن نماز زيارت.

19 - با صداى آهسته زيارت كردن.

20 - اميد و قصد بازگشت به زيارت.

21 - دعا كردن براى اقوام و دوستان، بلكه براى همه ى شيعيان.

22 - رعايت تقوا و پرهيزكارى و حسن خلق با مردم.

23 - احسان به مستمندان.

شوق آن جان مى دادند.(1)

7 - كسى كه امام حسين عليه السلام را با نيت خالص زيارت كند، جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل او را مشايعت مى كنند تا به منزل خود وارد شود.(2)

امكانات محروم هستند.(1) سالى يك مرتبه توصيه شده است.(2)

4 - اعياد؛ در اعياد اسلامى مانند روز مبعث، عيد غدير، عيد فطر، عيد قربان و نيز عيد نوروز و ولادت پيامبر عليه السلام و امامان عليهم السلام زيارت آن حضرت سفارش شده است.(3)

5 - ماه ها؛ شب و روز يكم و پانزدهم ماه رجب، روز سوّم و شب و روز نيمه ى شعبان، شب يكم و پانزدهم و آخر ماه رمضان، شب و روز عرفه، شب و روز عاشورا و روز سيزدهم كه بدن مطهر او و يارانش به خاك سپرده شد. در ماه صفر نيز در روز اربعين زيارت آن حضرت توصيه شده است.(4)

6 - گذشت روزگار هيچ يك را فرسوده نمى كند. قرآن؛ امام رضا عليه السلام فرمود: «فهو فى كلّ زمان جديد و عند كلّ قوم غضّ الى يوم القيمة»(1)،

امام حسين عليه السلام؛ امام سجاد عليه السلام در اين زمينه مى فرمايد: «لايدرس أثره و لا يمحى اسمه على مرور اللّيالى و الأيّام»(2).

7 - هر دو نورى هستند كه به خاموشى نمى گرايند. قرآن؛ امام على عليه السلام مى فرمايد:

«ثم أنزل عليك الكتاب نوراً لاتطفأ مصابيحه»(3)، امام حسين عليه السلام؛ در زيارت آن حضرت مى خوانيم: «كنتَ نوراً فى الأصلاب الشّامخة... و كنت فيها نوراً ساطعاً لايُطفئ»(4).

8 - قرآن و امام حسين هر دو پربركت هستند. قرآن؛ «كتاب أنزلناه اليك مباركاً»(5)، امام حسين عليه السلام؛ پيامبر صلى الله عليه و آله درباره ى امام گويد: «اللّهم بارك له فى قتله»(6).

9 - قرآن و امام حسين عليه السلام داراى عزت هستند. قرآن؛ «و انه لكتاب عزيز»(7)، امام حسين عليه السلام: «و هيهات منّى الذلة»(8)

10 - هر دو داراى كرامت هستند. قرآن؛ «انه لقرآن كريم»(9)، امام حسين عليه السلام: در زيارت آن حضرت مى خوانيم: «اللّهم انى اشهد انّ هذا القبر قبر حبيبك و صفوتك من خلقك الفائز بكرامتك اكرمته بالشهادة»(10).

ص: 142

مى فرمايد: اگر هيچ پناهگاهى براى من نباشد، من با يزيد بيعت نخواهم كرد، «لو لم يكن لى فى الدنيا ملجأ ولامأوى لَمٰا بايعتُ يزيدَ بن معاوية»(1).

7 - برنامه ى انبيا تعليم و تزكيه ى مردم بود؛ «هوالّذى بعث فى الأميّيّن رسولاً منهم يتلوا عليهم ٰ اياته و يزكّيهم و يعلّمهم الكتاب و الحكمة»(2)، برنامه ى امام حسين عليه السلام نيز تعليم و تزكيه مردم بود؛ «و بذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهالة و حيرة الضّلالة»(3).

7 - زيارت اربعين از مختصات امام حسين است. درباره ى هيچ يك از انبيا و اوليا زيارت اربعين وجود ندارد و بنابر روايت امام عسكرى عليه السلام خواندن اين زيارت يكى از نشانه هاى مؤمن است.(1)

8 - هيچ يك از اولياى الهى اصحابى با وفاتر از ياران امام حسين عليه السلام نداشتند. امام حسين عليه السلام فرمود: «فانّى لاأعلم أصحاباً أوفى و لاخيراً من أصحابى»(2).

9 - هيچ مصيبتى در جهان خلقت بزرگ تر از مصيبت امام حسين عليه السلام نيست.

جبرئيل عليه السلام به آدم عليه السلام عرضه داشت: «تصغر عندها المصائب»(3).

10 - تنها كسى كه سلام كردن بر او هنگام آب نوشيدن سفارش شده است، امام حسين عليه السلام است.

11 - امام حسين عليه السلام تنها انسانى است كه پيش از ولادت با مادرش و پس از شهادت نيز سربريده اش سخن گفته و آيه ى قرآن تلاوت كرده است؛ «أم حسبتَ أنّ أصحاب الكهف والرّقيم كانوا من ٰ اياتنا عجباً»(4).

12 - قلوب اهل ايمان كانون محبت امام حسين عليه السلام است؛ «انّ للحسين فى بواطن المؤمنين محبة مكنونة»(5).

13 - امام حسين عليه السلام تنها مولودى است كه جبرئيل گهواره جنبان او بوده است.

حضرت زهرا عليها السلام از خواب بيدار مى شد و گهواره ى حسين را در حال حركت مى ديد، در حالى كه كسى با او سخن مى گويد. از پيامبر صلى الله عليه و آله سبب آن را پرسيد، حضرت در پاسخ وى فرمود: گهواره جنبان و هم سخن با فرزندِ تو جبرئيل است.(6)

14 - امام حسين عليه السلام تنها نوزادى بود كه از انگشتان پيامبرتغذيه مى كرد(7) از اين رو پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «حسين منّى و أنا من حسين»(8)

ص: 145

15 - ائمه ى اطهار عليهم السلام گريه بر امام حسين عليه السلام را به شيعيان خود سفارش خود كرده اند.

امام رضا عليه السلام فرمود: اى فرزند شبيب! اگر خواستى بر چيزى گريه كنى، بر امام حسين عليه السلام گريه كن: «يابن الشبيب إنْ كنتَ باكياً لشئ فابك للحسين عليه السلام»(1).

حضرت مهدى عليه السلام: فرمود: اى جدّ من! صبح و شام بر تو گريه مى كنم وبه جاى اشك، بر تو خون مى گريم؛ «فلأندبّنك صباحاً و مساءً و لَأبكيّن عليك بدلَ الدّموع دماً»(2).

لايُعمل به و أنّ الباطل لايُتناهى عنه، لَيرْغَبَ المؤمنُ فى لقاء اللّٰه»(1).

3 - اصلاح جامعه در پرتو امر به معروف و نهى از منكر؛ «انّى لم أخرج أشراً ولا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً و انّما خرجتُ لطلب الإصلاح فى أمّة جدّى، أريد أن آمر بالمعروف و أنهى عن المنكر»(2)؛ بدرستى كه من به منظور تكبر و سركشى و هوى و هوس و فساد و ستم قيام نكردم بلكه قيام من به خاطر آن است كه كارهاى امّت جدم را اصلاح نمايم و امر به معروف و نهى از منكر را در پيش گيرم.

4 - عدم بيعت با حاكم ستمگر (يزيد)؛ «يزيد رجل شارب الخمر و قاتل النفس المحترمه مُعلنٌ بالفسق، و مثلى لا يبايع مثلَه»(3)؛ يزيد فردى است كه خمر مى نوشد و انسان هاى محترم را مى كشد و گناه آشكار انجام مى دهد و مانند من با مانند يزيد بيعت نخواهد كرد.

5 - اجراى احكام وفرائض الهى؛ «اللّٰهم انّك تعلم أنّه لم يكن ما كان منّا تنافُساً فى سلطان و لا التماساً من فضول الحُطام، و لكن لِنُرِىَ المعالَم من دينك و نُظهرَ الإصلاحَ فى بلادك و يأمَن المظلومونَ من عبادك و يعملَ بفرائضك و سنّتك و أحكامك»(4)!

خدايا تو از انگيزه ى رفتار ما آگاهى، ما به جهت رقابت و ميل در به بدست آوردن سلطنت و جست و جوى ثروت نمى كوشيم، بلكه براى به نمايش گذاشتن اصول و ارزشهاى دين تو در جامعه ى اسلامى و توسعه ى اصلاحات در شهرها و امنيّت بخشى بندگان ستمديده ى تو و عملى شدن واجبات تو تلاش مى كنيم.

موسى عليه السلام مى فرمايد: «يابن عمران! هب لى من قلبك الخشوع و من بدنك الخضوع و من عينك الدموع»؛ اى موسى! از قلب خود خشوع، و از بدن خود خضوع، و از چشم خود اشكِ در شب تاريك را به من هديه كن.(1)

ج: گاهى انسان خون قلب و جان مايه ى خويش را در راه خدا نثار مى كند. امام حسين عليه السلام و يارانش چنين عمل كردند.

1 - ذات مقدس خداوند؛ «يا من لا تُغيّره الدّهور و لا تُبليه الأزمنه»(1) خداوند برتر از زمان است. زيرا خالق آن است. از اين رو، هيچ تأثيرى در او ندارد.

2 - حضرت مهدى عليه السلام؛ امام زمان بيش از هزار سال است كه از عمر شريف او مى گذرد و شايد زمان طولانى ديگر نيز ادامه يابد، اما وقتى ظهور مى كند، مانند انسان 30 تا 40 ساله ديده مى شود.

3 - از امام صادق سؤال كردند چرا قرآن كريم تازگى و طراوت دارد؟ حضرت در پاسخ فرمود: چون خداوند آن را براى تمام زمان ها قرار داده تا همه ى مردم از آن بهره مند شوند؛ «لأنّ اللّه تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس، فهو فى كلّ زمان جديد و عند كلّ قوم غضّ الى يوم القيمة»(2).

4 - حماسه ى كربلا؛ تمام حوادثى كه در جهان رخ داده، نوعاً به دست فراموشى سپرده شده است، حماسه ى كربلا به سبب فداكارى امام حسين عليه السلام و يارانش براى همه ى انسان ها در طول تاريخ درس و برنامه ى زندگى است.

شهداى بنى هاشم، همان قول بعدى خواهد بود.

4 - سيد بن طاووس قدس سره مى گويد: روايت شده است كه اصحاب امام حسين 78 نفر بودند و با خود آن حضرت، 79 نفر مى شوند(1).

5 - علامه ى مجلسى قدس سره از محمد بن ابى طالب آمار شهداى كربلا را 82 نفر نقل كرده اند(2).

6 - از امام باقر عليه السلام نيز رقم شهداى كربلا، 145 نفر نقل شده است(3).

اين نام بر كربلا، نزديك بودن آن به سرزمين هاى سبز و خرم است.

نينوا: منطقه ى نينوا در شرق كربلا واقع است و رشته اى از تپه هاى باستانى را در بر مى گيرد.

نواويس: واژه اى است غير عربى و مفرد آن نيز ناووس است. نواويس منطقه ى قبرستان مسيحيانى است كه در دوران پيش از فتح اسلامى در كربلا سكونت داشته اند. امام حسين عليه السلام در يكى از خطبه هايش فرمود: گويا مى بينم گرگان بيابان ها ميان نواويس و كربلا بندبند بدن مرا از هم مى گسلند.

غاضريّه: منسوب به غاضره، يكى از طايفه هاى بنى اسد است و آن منطقه ى آبادى است از نواحى كوفه و نزديك به كربلا.

حائر: به محل گردآمدن آب حائر مى گويند و نيز به معناى آستانه ى خانه است و اين نام در روايات وارد شده است.

شطّ فرات يا شاطى الفرات. زيرا اين شهر در كرانه ى فرات قرار دارد. اين نام نيز در روايات آمده است.(1)

سال 132 هجرى، در دوران أبوالعباس سفاح در كنار مرقد امام عليه السلام مكان ديگرى بنا شد.

سال 146 هجرى در دوران أبوجعفر منصور اين سرپوشيده ويران شد.

سال 158 هجرى، در دوران مهدى عباسى اين سرپوشيده از نو بنا شد.

سال 171 هجرى، در دوران هارون اين سرپوشيده ويران گشت.

سال 193 هجرى، در دوران امين بناى حرم از نو برپا شد.

سال 236 هجرى، متوكل عباسى مرقد امام عليه السلام را ويران كرد و زمين آن را شخم زد.

سال 247 هجرى، به فرمان منتصر عبّاسى بناى حرم باز شد و پس از آن علويان و پيشاپيش آنان سيدابراهيم مجاب به تدريج به زيارت امام و سكونت گزيدن در جوار مرقد آن حضرت روى آوردند.

سال 273 هجرى، بناى منتصر رو به خرابى نهاد و از همين رو محمد بن محمد بن زيد كه در طبرستان قيام كرد، به تجديد اين بنا پرداخت.

سال 280 هجرى، واعى علوى، گنبدى بر فراز قبر امام عليه السلام ساخت.

سال 367 هجرى، عضدالدوله گنبدى چهار رواق و ضريحى از عاج بنا كرد.

سال 407 هجرى، در پى سقوط دو شمع بر روى فرش ها، حرم مطهّر در آتش سوخت، سپس حسن بن سهلِ وزير به تجديد بناى آن پرداخت.

سال 479 هجرى، ملكشاه سلجوقى مرقد امام را زيارت كرد و فرمان داد ديوار پيرامون حرم را نوسازى كنند.

سال 620 هجرى، ناصرالدّين عبّاسى، ضريحى براى مرقد امام عليه السلام ساخت.

سال 767 هجرى، سلطان اويس گنبدى را ساخت و صحنى محصور به چند ديوار بر گِرد مرقد امام عليه السلام بنا كرد.

سال 861 هجرى، شاه اسماعيل صفوى بعد از فتح بغداد كه به زيارت كربلا رفت، دستور داد حاشيه هاى ضريح را طلاكارى كنند و 12 چراغدان طلا را به حرم هديه كرد.

سال 786 هجرى، سلطان احمد اويس دو گلدسته بنا كرد و صحن را توسعه داد.

ص: 152

سال 920 هجرى، شاه اسماعيل ديگر بار به زيارت كربلا آمد و دستور داد صندوقى از چوب ساج بر ضريح بسازند.

سال 932 هجرى، شاه اسماعيل دوم ضريح مشبك زيبايى كه از نقره ساخته شده بود، به مرقد امام عليه السلام هديه كرد.

سال 983 هجرى، على پاشا ملقب به وندزاده گنبد را نوسازى كرد.

سال 1032 هجرى، شاه عباس صفوى ضريحى از مس ساخت و گنبد را نيز به سنگ هاى كاشانى تزيين كرد.

سال 1048 هجرى، سلطان مراد چهارم از سلاطين عثمانى، كربلا را زيارت كرد و فرمان داد گنبد را از بيرون با گچ سفيد كنند.

سال 1135 هجرى، همسر نادر شاه كه اموال زيادى در اختيار داشت، دستور داد نوسازى گسترده اى در حرم انجام دهند.

سال 1155 هجرى، نادر شاه پس از زيارت كربلا، فرمان داد بناهاى موجود را تزيين كنند و هديه هاى گران بهايى را به گنجينه ى حرم تقديم كرد.

سال 1211 هجرى، آقا محمد خان قاجار دستور داد گنبد را به طلا آراستند.

سال 1216 هجرى، وهابى ها به كربلا يورش آوردند و ضريح و رواق را ويران كردند و همه ى نفايس موجود در گنجينه ى حرم را غارت كردند.

سال 1227 هجرى، به تقاضاى مردم كه ساختمان حرم كه فرسوده شده بو، نوسازى شد.

سال 1232 هجرى فتحعلى شاه قاجار ضريحى از نقره ساخت و ويرانى هاى وهابيون را باز سازى كرد.

سال 1250 هجرى، فتحعلى شاه دستور داد گنبد بارگاه امام را نوسازى كنند.

ناصرالدّين شاه گنبد و بخشى از طلاكارى هاى آن را نوسازى كرد و در سال 1283 صحن مطهر امام عليه السلام را توسعه داد و پس از آن تاريخ تاكنون ترميم و توسعه و تزيين هاى فراوانى در آن رخ داده است.(1)

ص: 153

ص: 156

4 - اطلس؛ يكى از معانى اطلس شجاعت است. از آن جا كه حضرت شجاع بود، به اين لقب ستوده شده است.

5 - طيّار؛ طيّار يعنى پرواز كننده در مقامات عاليه ى بهشت.

6 - السقاء؛ روزهايى كه كوفيان پليد آب را به روى اهل بيت امام حسين عليه السلام بستند؛ قمر بنى هاشم آب آور آنان بود(1).

ص: 162

ص: 164

نبودم و جانم نثار تو مى شد...

سپس امام حسين عليه السلام با امام سجّاد عليه السلام وداع كرد. او را در آغوش گرفت و گردن به گردن او نهاد و گريه سختى كرد و به اين ترتيب با او خداحافظى نمود.

«ابالقتل تهددنى يابن زياد، اما علمت ان القتل لنا عادة و كرامتنا الشهادة»؛ اى پسر زياد آيا مرا از مرگ مى ترسانى، مگر نمى دانى كه كشته شدن براى ما يك كار عادى است و شهادت مايه سربلندى ما مى باشد.

آنگاه ابن زياد دستور داد امام سجّاد عليه السلام و همراهانش را به خانه اى كه در كنار مسجد اعظم كوفه بود بردند و در آنجا زندانى نمودند.(1)

گفت: آرى خوانده ام. امام سجّاد عليه السلام فرمود اى پيرمرد خويشان در اين آيه ما هستيم. اى پيرمرد آيا اين آيه را خوانده اى؟: «انّما يريد اللّٰه ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت و يطهّركم تطهيرا»؛ همانا خداوند خواسته است كه نا پاكى را از شما خاندان بردارد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.(1)

گفت: آرى خوانده ام. امام سجّاد عليه السلام فرمود اين آيه در شأن ما نازل شده است.

در اين هنگام پيرمرد در سكوت فرو رفت و از گفته جسورانه خود پشيمان شد و گفت: «تو را به خدا، شما همانيد كه گفتيد؟»

امام سجّاد عليه السلام فرمود آرى سوگند به خدا بدون ترديد ما همان خاندانيم، به حقّ پيامبر صلى الله عليه و آله ما همان خويشاوندان هستيم.

پيرمرد پس از شناخت آنقدر گريه كرد و از شدّت ناراحتى، عمامه خود را از سر گرفت و بر زمين زد و دستهايش را به سوى آسمان بلند نمود و گفت: «خدايا! ما از دشمنان جنّ و انس آل محمد عليهم السلام بيزاريم.» سپس به امام سجّاد عليه السلام عرض كرد: «آيا توبه ام پذيرفته است؟»

امام سجاد عليه السلام فرمود آرى، اگر توبه كنى، خداوند توبه ات را مى پذيرد و با ما خواهى بود. پيرمرد گفت من توبه كردم.

اين خبر به يزيد رسيد فرمان داد آن پيرمرد پير را بكشد. جلاّدان يزيد او را به شهادت رساندند.(2)

«و ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم»؛ هر مصيبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است كه انجام داديد.(1)

بنابراين، اين مصائب، نتيجه كردار شماست.

امام سجّاد عليه السلام بيدرنگ در پاسخ فرمود: اين آيه در شأن ما نيست، بلكه در شأن ما اين آيه (حديد 22) است:

«ما اصاب من مصيبة فى الارض ولا فى انفسكم الا فى كتاب من قبل اَن نبرأها ان ذلك على اللّٰه يسير»؛ هيچ مصيبتى در زمين و نه در وجود شما روى نمى دهد مگر اينكه همه آنها قبل از آنكه زمين را بيافرينيم در لوح محفوظ ثبت است واين امر براى خداوند آسان مى باشد.(2)

بنابراين مصيبت ما به خاطر تقويت دين است و دستور آن در لوح محفوظ الهى آمده نه اينكه نتيجه اعمال نامناسب ما باشد.

«ويلك ايّها الخاطب اشتريت مرضاه المخلوق بسخط الخالق، فتبؤا مقعدك من النار»؛

واى بر تو اى سخنران خشنودى مخلوق را به خشم خالق خريدى پس جايگاهت را آتش دوزخ فرا گرفت.

سپس امام سجّاد عليه السلام به يزيد فرمود:

«يا يزيد ائذن لى حتّى اصعد هذه الاعواد فاتكلم بكلمات لله فيهنّ رضاً و لهؤلاء الجلساء فيهن اجر و ثواب»؛ اى يزيد به من اجازه بده تا بالاى اين چوبها بروم و سخنانى بگويم كه در آن خشنودى خدا باشد و براى حاضران موجب اجر و پاداش گردد.

يزيد اين تقاضا را رد كرد. ولى حاضران گفتند: اجازه بده او بالاى منبر رود شايد ما از او چيزى بشنويم. يزيد گفت:

ان صعد لم ينزل الا بفضيحتى و فضيحة آل ابى سفيان؛ اگر او بالاى منبر رود فرود نمى آيد مگر اينكه من و دودمان ابوسفيان را به افتضاح و رسوايى بكشاند.

شخصى گفت: اى اميرمؤمنان هر چه اين شخص (بيمار وشكست خورده) بگويد چنان اهميت ندارد بگذار برود و سخنى بگويد. يزيد به او گفت: انه من اهلبيت قد زقّوا العلم زقّاً؛ اين شخص (اشاره به امام سجّاد عليه السلام) از خاندانى است كه علم و كمال را با تمام وجود به كام خود آورده اند.»

مردم همواره از يزيد تقاضا مى كردند كه اجازه دهد، تا اينكه ناگزير يزيد اجازه دادو امام عليه السلام پس از حمد و ثنا فرمود:

«ايها الناس اعطينا ستا و فضلنا بسبع اعطينا العلم والحلم والسماحة والفصاحة والشجاعة والمحبة فى قلوب المؤمنين، و فضلنا بان النبى المختار محمداً ومنا الصديق ومن الطيار ومنا اسداللّٰه و اسد رسوله و منا سبطا هذه الامة من عرفنى فقد عرفنى ومن لم يعرفنى انبأته بحسبى ونسبى»؛

اى مردم! به ما شش چيز داده شد و به هفت چيز ما بر ديگران برترى داده شديم اما آن شش، به ما حلم، علم، جوانمردى، فصاحت، شجاعت، و دوستى در دل مؤمنان داده شد و اما آن هفت چيز كه ما به آن برترى داده شديم عبارت است از اينكه: پيامبرِ

ص: 171

برگزيده حضرت محمّد از ما است، وصدّيق (نخستين كسى كه به او ايمان آورد يعنى على) از ما است، جعفر طيّار از ما است، شير خدا و شير رسول خدا (حضرت حمزه) از ما است و از ما است دوسبط پيامبر در اين امت (حسن وحسين) هركس كه مرا شناخت كه شناخت و هر كس كه نشناخت، او را به حسب و نسبم خبر مى دهم.

«ايها الناس! انا ابن مكّة و منى، انا ابن زمزم و صفا، انا ابن فاطمة الزهراء، انا ابن سيدة النساء، انا ابن خديجة الكبرى، انا ابن مقتول ظلماً، انا ابن المجزور الرأس من القفا، انا ابن العطشان حتّى قضا، انا ابن طريح كربلا، انا ابن مسلوب العمامة و الرداء...»؛

من فرزند مكه و منى هستم، من فرزند زمزم و صفا هستم، من فرزند فاطمه زهرايم، من فرزند خديجه كبرايم، من فرزند كسى هستم كه از روى ظلم كشته شد.

من پسر كسى هستم كه سرش از قفا بريده شد. من پسر تشنه كامى هستم كه با لب تشنه به شهادت رسيد. من پسر كسى هستم كه پيكرش در زمين كربلا افتاده. من پسر كسى هستم كه عمامه و عبايش ربودهشد....

امام سجّاد عليه السلام همچنان گفت و گفت. مردم زار زار مى گريستند و صداى گريه و ناله بلند شد. يزيد ترسيد كه فتنه و آشوب به پاشود؛ به مؤذّن فرمان داد: اذان را بگو. مؤذّن گفت: «اللّٰه اكبر اللّٰه اكبر»

امام سجاد عليه السلام فرمود: «لا شىء اكبر من اللّٰه»؛ هيچ چيز بزرگتر از خدا نيست.

مؤذّن گفت: «اشهد ان لا اله الا اللّٰه.»

امام سجّاد عليه السلام فرمود: «شهد بها شعرى و بشرى ولحمى و دمى»؛ مو و پوست و گوشت و خونم به يكتايى خدا گواهى دهد.

مؤذّن گفت: «اشهد ان محمد رسول اللّٰه»

امام سجاد عليه السلام به مؤذّن فرمود: تو را به حقّ محمّد ساكت باش، تا من سخنى بگويم.

سپس از بالاى منبر متوجه يزيد شد و فرمود: «يا يزيد محمّد هذا جدّى ام جدّك؟...» اى يزيد محمّد جدّ من است يا جدّ تو؟! اگر مى گويى جدّ تو است، دروغ مى گويى و كفر مى ورزى و اگر اعتقاد دارى كه او جدّ من است پس چرا عترت و خاندان او را كشتى؟

ص: 172

چرا پدرم را كشتى و حرم او و مرا اسير كردى؟! اين سخن را گفت و دست به گريبان برد و جامه خود را چاك زد و گريه كرد. سپس خطاب به مردم فرمود: اى مردم! آيا در ميان شما كسى هست كه جد و پدرش رسول خدا باشد؟!

صداى شيون و گريه از مجلس برخاست. آنگاه فرمود: به خدا سوگند در جهان جز من كسى نيست كه جدّش رسول خدا صلى الله عليه و آله باشد. پس چرا اين شخص (يزيد) پدر مرا كشت و ما را مانند روميان اسير كرد؛ اى يزيد اين كارها را مى كنى و باز مى گويى محمّد صلى الله عليه و آله رسول خداست؟ و رو به قبله مى ايستى، واى بر تو كه در روز قيامت جدّم و پدرم طرف دعواى تو هستند.

يزيد فرياد زد: اى مؤذّن! اقامه بگو!

هياهو و صداى اعتراض از مجلس برخاست، بعضى با يزيد نماز خواندند و بعضى ديگر نماز نخوانده و پراكنده شدند.(1)

خطبه امام سجاد عليه السلام و حضرت زينب عليها السلام در شام موجب شد كه وضع شام دگرگون گرديد و يزيد دستور داد سرهاى شهدا را جمع كنند و محترمانه به قصر بياورند. او اظهار پشيمانى مى كرد و همه گناهان را به ابن زياد نسبت مى داد و او را لعنت مى كرد.

انگشترش چنين نوشته بودند:

خزى و شقى قاتل الحسين بن على؛ رسوا و بدبخت شد قاتل حسين بن على عليه السلام.

است كه نشانه خدا در روى زمين است.

وقتى كه او را قريشيان مى نگرند، سخنگوى آنها گويد: بزرگوارى ها به مقامات معنوى اين شخص منتهى شده است.

هنگامى كه براى دست ماليدن و بوسيدن حجر الاسود مى آيد (ودست به ديوار خانه كعبه مى نهد) نزديك است ركن حطيم (آن قسمت از ديوارى كه بين حجرالاسود و در خانه كعبه است) به خاطر آشنايى با آن دست آن را نگه دارد.

آن حضرت هرگز «نه» نگفت مگر در تشهّد خود كه نفى شريك براى خدا نمود. ( يعنى او در همه امور مرد مثبت بود وتنها در برابر معبودهاى باطل «نه» گفت.

و شاعر وعارف معروف «عبدالرحمن جامى» دانشمند و اديب معروف قرن نهم، قصيده فرزدق را به اشعار فارسى تبديل و ترجمه كرده و در كتاب «سلسله الذهب» خود آورده است. كه به قسمتى از آن اشاره مى شود:

پور عبدالملك به نام هشام *** در حرم بود با اهالى شام

ميزد اندر طواف كعبه قدم *** ليكن از ازدحام اهل حرم

استلام حجر ندادش دست *** بهر نظاره گوشه اى بنشست

ناگه از آن نخبه نبىّ و ولى *** زين عبّاد بن حسين على

در كساء بهاء و حله نور *** بر حريم حرم فكند عبور

هر طرف مى گذشت بهر طواف *** در صف خلق مى افتاد شكاف

زد قدم بهر استلام حجر *** گشت خالى ز خلق راه گذر

را در خيمه اى با همان غل و زنجير جا داديم صبح وقتى به آن خيمه رفتيم جز غل و زنجير چيزى نديديم، هرچه گشتيم ديگر آن حضرت را نيافتيم. پس از اين ماجرا نزد عبدالملك رفتم، او گفت: در همان روز كه على بن الحسين عليه السلام از نظر گماشتگان ناپديد شد نزد من آمد و گفت: چرا با من چنين مى كنى؟ گفتم: نزد من باش، فرمود:

دوست ندارم در نزد تو بمانم. از هيبت او ترس و لرز مرا فرا گرفت و او رفت.(1)

امام سجّاد عليه السلام فرمود: «نه خداوند متعال نماز ها را به وسيله انجام نماز هاى نافله تكميل خواهد كرد.»

سعدى گويد:

تن آدمى شريف است به جان آدميّت *** نه همين لباس زيبا است نشان آدميّت

اگر آدمى به چشم است و دهان و گوش بينى *** چه ميان نقش ديوار وميان آدميّت

طيران مرغ ديدى تو ز پايبند شهوت *** به در آى تا ببينى طيران آدميت

اگر اين درنده خويى ز طبيعتت بميرد *** همه عمر زنده باشى به روان آدميت

رسد آدمى به جايى كه به جز خدا نبيند *** بنگر كه تا چه حد است مقام آدميت

به آنها بدهد، هيچ غذايى نمى خورد مگر اينكه نخست مقدارى از آن را به نيازمندان مى رسانيد.(1)

امام سجّاد عليه السلام دوبار همه اموال خود را بين نيازمندان تقسيم كرد هرگاه سائلى را مى ديد مى فرمود:

«مرحبا بمن يحمل زادى الى الاخرة»؛ آفرين به كسى توشه مرا به سوى آخرت حمل مى كند.

«ان للّٰه يوماً يخسر فيه المبطلون»؛ خداوند داراى روزى است (به نام قيامت) كه در آن روز بيهوده كاران زيان مى بينند.(1)

حسن بن حسن يقين كرد كه امام سجّاد عليه السلام براى تلافى آمده است، خود را براى مقابله آماده كرد و از خانه بيرون آمد. امام سجّاد عليه السلام به او فرمود:

اى برادر! اندكى قبل نزد من آمدى و هر چه خواستى به من گفتى، اگر آنچه را گفتى در من هست از درگاه طلب آمرزش مى كنم، خدا مرا بيامرزد، واگر آنچه گفتى در من نيست، خدا تو را بيامرزد!

وقتى كه حسن بن حسن بزرگوارى امام عليه السلام را ديد شرمنده شد و بين دو چشم امام عليه السلام را بوسيد و گفت: «آرى من آنچه را كه در تو نبود به تو گفتم، و خودم به آنچه گفتم سزاوارترم.»(1)

5 - «الرّضا بمكروه القضاء ارفع درجات اليقين»(1)؛ راضى بودن به مقّدرات ناخوش آيند از بالاترين درجات يقين است.

6 - «ايّاك و الابتهاج بالذّنب فانّ الابتهاج به اعظم من ركوبه»(2)؛ از انجام گناه از روى خوشحالى و شادى بپرهيز، زيرا بدى و مجازات شادى به گناه از انجام دادن خود گناه بيشتر است.

7 - «من كرمت عليه نفسه هانت عليه الدّنيا»(3)؛ هر كس روح بلندى داشته باشد دنيا را زير پا خواهد گذاشت.

8 - «ما من شيىءٍ احبّ الى اللّٰه بعد معرفته من عفّة بطنٍ و فرج»؛ بعد از معرفت پروردگار هيچ چيز نزد پروردگار محبوبتر از عفت شكم و غريزه جنسى نيست.

9 - «افعل الخير الى كلّ من طلبه منك فان كان أهله فقد أصبت موضعه و ان لم يكن اهله كنت اهله. و ان شتمك رجل عن يمينك ثمّ تحوّل الى يسارك و أعتذر اليك فاقبل عذره»(4)؛

هر كس از تو مطالبه كار خيرى را كرد انجام بده كه اگر مستحق آن باشد به جايش انجام شده و اگر سزاوار نباشد تو انسانى خير خواه هستى و فيض و ثواب را برده اى و اگر كسى از سمت راست بر تو ناروا گفت و از سمت چپ معذرت خواست عذرش را بپذير.

10 - «عجبت لمن يحتمى من الطّعام لمضرته و لا يحتمى من الذّنب لمعرّته»؛

در تعجبم از كسى كه از خوردنيها به خاطر زيانشان پرهيز مى كند ولى از گناه به خاطر زشتى آن پرهيز نمى كند.

ص: 184

كرده و تا حال شير نخورده است. خواهش مى كنم بچّه ام را از صيّاد گرفته و نزد من بياوريد تا شير دهم.

از اين سخن پدرم در دل مردى از حاضرين حالت انكارى بوجود آمد و حضرت به علم لدنّى امامت از آن آگاه شد حضرت فرمود تا آن مرد صياد را حاضر كردند و به او فرمود: اين آهو از تو شكايت دارد و مى گويد شما روز گذشته در فلان زمان بچه اش را صيد كرده ايد و از آن وقت تا به حالا شير نخورده است و از من خواسته تا واسطه شوم كه بچه اش را بياورى تا شير دهد و به تو برگرداند.

صيّاد گفت به خدا قسم راست فرموديد و فوراً به امر پدرم رفت و آن بچه آهو را آورد. آهوى مادر تا بچه اش را ديد چند بار دست هايش را بر زمين كوبيد و آه جانسوز و غم انگيزى كشيد و به بچه اش شير داد.

پدرم در نهايت ناراحتى به مرد صياد فرمود: براى رضاى خداوند و حقى كه من بر تو دارم اين بچه آهو را به من ببخش.

مرد صيّاد فوراً اطاعت كرد. پدرم بچه آهو را از او گرفت و به مادرش بخشيد.(1)

ص: 186

ص: 188

جابربن يزيد جُعفى

جابر بن يزيد جُعفى؛ شخصيتى است كه خود مى گويد: امام باقر عليه السلام هفتاد هزار حديث به من آموخت كه آن همه حديث را به هيچ كس نياموخت، به آن حضرت عرض كردم «بار سنگين و عظيمى از اسرارتان را بر دوش من نهاديد، به گونه اى كه چه بسا سينه ام تاب تحمّل آن را ندارد، و ظرفيّتش لبريز شده و حالتى روانى به من دست مى دهد.»

امام باقر عليه السلام فرمود: «هرگاه چنين حالتى به تو دست داد، به صحرا برو و گودالى حفر كن، و سرت را در آن قرار بده و آن گاه بگو «حدثنى محمّد بن على بكذا و كذا؛ امام باقر عليه السلام برايم اين گونه و آن گونه نقل حديث كرد.» (و به اين طريق عقده دلت را خالى كن).(1)

زراره، ابوبصير و محمّدبن مسلم و...

چهار نفر ازشاگردان برجسته امام باقر عليه السلام كه خود هركدام شخصيّتى ممتاز و مرجعى بزرگ بودند عبارتنداز: زُراره، ابوبصير، بريد بن معاويه عجلى و محمّد بن مسلم.

روزى امام صادق عليه السلام از اين چهار نفر شاگرد برجسته پدرش يادكرد و فرمود: اينها از كسانى هستند كه خداوند در شأن آنها فرموده: «و السابقون السابقون اولئك المقربون»؛ پيشگامان پيشگامند، آنها مقربّان درگاه خدا مى باشند.

اَبان بن تَغلب و حمران بن اَعين

دو شاگرد برجسته ديگر حوزه امام باقر عليه السلام ابان بن تغلب و حمران بن اعين است، مقام «ابان» در حدّى بود كه امام باقر عليه السلام به او فرمود:

«اجلس فى مسجد المدينه و افت للناس فانى احبّ ان فى شيعتى مثلك»؛(2) در مسجد مدينه

ص: 191

بنشين و براى مردم فتوا بده، چرا كه من دوست دارم كه در ميان شيعيانم فردى مانند تو ديده شود.

حَكَم بن عُتَيبه

حَكم يكى از علماى برجسته ومعروف معاصر امام باقر عليه السلام او وقتى كه به محضر آن حضرت مى رسيد آن چنان خود باخته وناتوان جلوه مى كرد كه يكى از دانشمندان به نام عطاء مى گويد:

رَأيتُ الحكم عنده كانه عصفور مغلوب؛ حكم را در محضر امام باقر عليه السلام همانند گنجشك شكست خورده مى ديدم.(1)

و عبداللّٰه بن عطاء مكّى مى گويد:

و لقد رأيت الحكم بن عتيبه مع جلالته فى القوم بين يديه كانه صبىُّ بين يدى معلّمه؛

همانا حكم را با آن جلالت و شكوهى كه در ميان قوم داشت در محضر امام باقر عليه السلام همچون كودكى در نزد استادش ديدم.

بپرس.

طاووس گفت به من خبر بده در چه زمانى يك سوّم انسانها مردند؟

امام باقر عليه السلام فرمود اى شيخ! اشتباه كردى به جاى اينكه بگويى: «در چه زمانى يك چهارم انسانها مردند، گفتى يك سوم» در آن هنگام كه قابيل برادرش را كشت چهار نفر انسان در زمين وجود داشتند كه عبارت بودند از: آدم، حوّا، هابيل و قابيل. با كشته شدن هابيل، به دست قابيل، يك چهارم آنها نابود شدند.

طاووس: آرى من اشتباه كردم، تو درست فرمودى، اينك بگو از آن دو نفر (قابيل و هابيل) كدام يك پدر انسان هاى بعد شدند، قاتل يا مقتول؟

امام باقر عليه السلام: هيچ كدام، بلكه پدر انسانهاى بعد، شيث بن آدم عليه السلام بود.

طاووس: علت نامگذارى ابليس چيست؟

امام باقر عليه السلام: زيرا او از رحمت خدا مأيوس شد و قطع اميد كرد (واژه ابليس از «بلس» به معنى نا اميدى از رحمت خداست.)

طاووس: علت نامگذارى جنّ چيست؟

امام باقر عليه السلام: زيرا جنيّان، پوشيده اند و ديده نمى شوند. (واژة جن به معنى پوشيده است).

طاووس: آن رسولى كه نه از انسانها بود ونه از جنيّان ونه از فرشتگان وخداوند در قرآنش از آن ياد كرده چه بود؟

امام باقر عليه السلام: او كلاغ بود كه خداوند او را نزد قابيل فرستاد تا به او بفهماند كه چگونه جنازه برادرش هابيل را بپوشاند. (چنانكه در آيه 31 سوره مائده آمده است.)

طاووس: آن موجودى كه نه از جن بود و نه انس و نه از فرشتگان وقوم خود را ترسانيد و خدا در قرآنش از آن ياد كرده چه بود؟

امام باقر عليه السلام: آن موجود مورچه بود كه به قوم خود گفت: «وارد لانه هاى خود شويد تا سليمان ولشگرش از روى نا آگاهى شما را پايمال نكنند.»

طاووس: به من خبر بده از چيزى كه اندكش حلال و بسيارش حرام است و خداوند از آن در قران يادكرده است.

ص: 193

امام باقر عليه السلام: آن چيز نهى حضرت طالوت (نماينده پيامبر عصرش) بود، كه به لشگر خود گفت: «از آب اين نهر جز اندكى (يك كف دست) نياشاميد.»

طاووس: صلاتى كه نداشتن وضو، وروزه اى كه خوردن و آشاميدن به آن آسيب نمى رساند كدام است؟

امام باقر عليه السلام: صلات بى وضو، صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله است، و روزه اى كه خوردن ونوشيدن به آن صدمه نمى زند، روزة سكوت حضرت مريم عليها السلام است كه گفت: «من براى خدا نظر كرده ام كه روزه بگيرم و امروز با احدى سخن نمى گويم.» (كه روزه خاموشى بود و در آيه 26 سوره مريم آمده است).

طاووس: آن چيزى كه زياد مى شود ولى كم نمى گردد و آن چيزى كه كم مى شود ولى زياد نمى شود وآن چيزى كه هم كم مى گردد وهم زياد مى گردد، چيست؟

امام باقر عليه السلام: آن چيزى كه زياد مى شود وكم نمى شود آب دريا است و آن چيزى كه كم مى شود و زياد نمى گردد عمر است وآن چيزى كه كم و زياد مى شود قمر (ماه) است.(1)

به اين ترتيب امام باقر عليه السلام به چند سؤال پيچيده طاووس بى درنگ پاسخ داد و حاضران را از پاسخ هاى خود مات و مبهوت ساخت.

كشيد پدرم ناراحت شد و هشام از غضب پدرم ترسيد وما را مرخص كرد. در مسير برگشت به مدينه در بين راه به عالم نصرانى برخورد كرديم كه چند سؤال پرسيد و پدرم پاسخ داد:

پرسيد از علماء هستى پدرم فرمود از جهال نيستم، سپس گفت خبر ده مرا از ساعتى كه از شب و روز نيست پدرم فرمود طلوع فجر، گفت در بهشت براى انسان تغذيه است اما براى دفع آن مشكلى نيست كيفيت اين امر چگونه است؟ پدرم فرمود مانند تغذيه طفل در رحم مادر، عالم نصرانى پرسيد چگونه در بهشت نعمت ها كم نمى شوند؟ پدرم فرمود مانند علم عالم يا نور چراغ كه هرگز كم نمى شود. بعد از آنجا رفتيم وقتى به دروازه شهر رسيديم آن را بر روى ما بستند يكى از آنها گفت بترسيد امام باقر عليه السلام در جايى ايستاده كه شعيب نبى ايستاد و بر مردم عذاب نازل شد لذا دروازه شهر را براى ما باز كردندو سپس پدرم را بوسيله زهر به دستور هشام شهيد كردند.(1)

روايت شده: آن حضرت با دادن پانصد درهم تا هزار درهم به فقرا پناه مى داد و از عطا و بخشش به برادران واز آنانكه به سويش رو مى آوردندو كسانى كه اميد احسان از او داشتند رنجيده و خسته نمى شد.(1)

ممكن است به حال خطيرى بيفتد. آنها همچنان حيران بودند ناگاه ديدند امام باقر عليه السلام از خانه بيرون آمد، ولى بسيار شادمان وخوشحال به نظر مى رسيد با اينكه صداى گريه اى كه از خانه برخاست نشان مى داد كه آن كودك بيمار از دنيا رفته است، آنها به آن بزرگوار عرض كردند: «ما نگران حال شما بوديم با خود گفتيم اگر فرزندتان از دنيا برود بى تاب خواهيد شد ولى اكنون تو را شاد مى بينيم» امام باقر عليه السلام در پاسخ فرمود:

«انا لنحب ان نعافى فيمن نحب فاذا جاء امر اللّٰه سلمنا فيما يحب»؛(1) ما دوست داريم كه در مورد دوستانمان در عافيت باشيم ولى وقتى كه قضاى الهى فرا رسيد آنچه را خدا دوست دارد همان را مى پسنديم و تسليم آن هستيم.

در بعضى از روايات نظير همين داستان در باره امام صادق عليه السلام وارد شده و آن حضرت فرمود: «انا اذا اردنا امراً و اراد اللّٰه امراً سلّمنا لامر اللّٰه».(2)

حال براى طلب دنيا بيرون آمده اگر اكنون مرگ تو فرا رسد و در اين حال باشى چه خواهى كرد؟» آن حضرت دست از دوش آن دو غلام برداشت و روى پا ايستاد و فرمود: «سوگند به خدا اگر مرگ من در اين حال فرا رسد وقتى به سراغم آمده كه در حال اطاعت از خداوند هستم تا به اين وسيله نيازهاى خود را از تو و مردم دور مى سازم همانا كه من آنگاه از مرگ مى ترسم كه وقتى به سراغم آيد كه در حال معصيتهاى خدا باشم».

من كه اين پاسخ را از امام باقر شنيدم گفتم:

«يرحمك اللّٰه اردت ان اعظك فوعظتنى»؛ خداوند تو را بيامرزد خواستم تو را نصيحت كنم مرا نصيحت كردى.

كس داراى آن باشد ايمان به خدا را كامل نموده است: 1 - هرگاه خشنود وشاد شد،

خشنودى وشادى او را در باطل وارد نكند 2 - هرگاه خشمگين شد، خشمش او را از مرز عقل بيرون نبرد 3 - هرگاه قدرتمند شد، قدرتش دست او را به چيزى كه حقّ او نيست دراز ننمايد.

5 - «انى لاكره ان يكون مقدار لسان الرّجل فاضلاً على مقدار علمه»؛ من كراهت دارم كه كسى بيش از علم ودانش خويش حرف بزند.

6 - «يا بنىَّ اذا انعم الله عليك نعمة فقل: الحمدلله و اذا حزنك أمر فقل: لا حول ولا قوه الّا بالله و اذا أبطأ عنك رزق فقل: استغفرالله»؛ پسرم هرگاه نعمتى از جانب پروردگار به تو رو آورد بگو: الحمدالله و اگر چيزى تو را محزون ساخت بگو: لا حول و لا قوه الاّ بالله و اگر روزى ورزقى از تو گرفته شد بگو: استغفرالله.

7 - «بئس الأخ أخٌ يراعيك غنيّاً و يقطعك فقيراً»؛ چه بد رفيقى است آنكه در هنگام غنى وداشتن مراعاتت كند ودر موقع فقر و ندارى رهايت نمايد!

8 - «يا جابر اوصيك بخمس: ان ظلمت فلا تظلم وان خانوك فلا تخن وان كذبت فلا تغضب و ان مدحت فلا تفرح و ان ذممت فلا تجزع»؛ اى جابر ترا به پنج چيز سفارش مى كنم: اگر بر تو ظلم شد تو ظلم نكن، اگر به تو خيانت شد تو خيانت نكن، اگر ترا تكذيب كردند عصبانى نشو، اگر ترا تعريف و تمجيد كردند خوشحال مشو و اگر مذمتت نمودند آه و ناله نكن.

9 - «و تعرّض للرّحمه و عفوالله بحسن المراجعة و استعن على حسن المراجعة بخالص الدّعاء والمناجات فى الظّلم»؛ خود را در معرض رحمت و عفو پروردگار قرار بده البته توسط توبه و بازگشت شايسته و براى بازگشت شايسته از اخلاص در دعا و مناجات در تاريكيهاى شب كمك بگير.

10 - شخصى در محضر امام باقر عليه السلام گفت: «اللهّم أغننا عن جميع خلقك»؛ پروردگارا مرا از همه خلقت بى نياز كن.

ص: 200

امام عليه السلام فرمود: اينطور دعا نكن بلكه بگو: «اللهّم أغننا عن شرار خلقك فانّ المؤمن لا يستغنى عن أخيه»؛ خداوندا مرا از اشرار خلقت بى نياز كن زيرا مؤمن به برادر مؤمن خويش نيازمند است.

كرده اى». قمرى نر داورى مرا پذيرفت و پاكدامنى قمرى ماده را تصديق كرد.(1)

بينا شدن چشم ابوبصير عليه السلام

ابو بصير كه از شاگردان برجسته امام باقر عليه السلام بود و هر دو چشمانش نابينا شده بود به حضور امام باقر عليه السلام آمد و چنين گفت:

آيا شما وارث پيامبر صلى الله عليه و آله هستيد؟

امام باقر عليه السلام: آرى

ابو بصير: آيا پيغمبر اسلام وارث پيامبران پيشين بود و هرچه آنها مى دانستند مى دانست؟.

امام باقر عليه السلام: آرى

ابو بصير: روى اين اساس آيا شما مى توانيد (مانند بعضى از پيامبران) مرده را زنده كنيد و كور مادرزاد را بينا نماييد و مبتلا به بيمارى پيسى را درمان نماييد؟

امام باقر عليه السلام: آرى مى توانم به اذن خدا.

آنگاه امام باقر به ابو بصير فرمود: «جلو بيا.»

ابو بصير مى گويد: نزديك رفتم امام باقر عليه السلام دست بر چهره و ديده ام كشيد، هماندم خورشيد و آسمان و زمين و خانه ها و هرچه در شهر بود همه را ديدم، آنگاه به من فرمود:

«مى خواهى اين گونه باشى و در روز قيامت در سود و زيان با مردم شريك گردى؟ يا آنكه به حال اوّل برگردى و بدون بازداشت به بهشت روى؟»

گفتم: مى خواهم همانگونه كه بودم برگردم.

امام باقر عليه السلام بار ديگر دست بر چشم او كشيد، و چشمان او به حال اوّل برگشت.(2)

ص: 202

ص: 204

وقتى حضرت تشريف آوردند و آگاه شدند رنگ حضرت تغيير پيدا كرد بعد فرمود: «فماتغير لونى لموت الصبى و انما تغير لونى لما ادخلت عليها من الرعبّ»: تغيير رنگ من بخاطر اين است كه چرا كنيز از من بترسد و لذا او را در راه خدا آزاد كرد.(1)

كردى؟ پاسخ دادم محمّد. همين كه امام نام محمّد را شنيد صورتش را به طرف زمين نزديك كرد و فرمود: «محمّد، محمّد، محمّد». آنگاه فرمود: پدر و مادرم و تمام اهل زمين به فداى محمّد رسول خداوند. سپس فرمود به فرزندت ناسزا نگو و او را تنبيه نكن و بدان خانه اى كه در آن نام محمّد است آن خانه واهلش هر روز پاكيزه وتقديس مى شوند.(1)

صادق عليه السلام آنرا نزد من گذاشته و فرموده هرگاه ديدى دو نفر از شيعيان با هم بخاطر مسائل مادى نزاع مى كنند بين آنان صلح برقرار كن.(1)

9 - «ثلاثه لا تعرف الا فى ثلاث مواطن: لا يعرف الحليم الا عند الغضب و لا شجاع الا عند الحرب و لا اخ الا عند الحاجة»؛

سه نفر در سه جا شناخته مى شوند: بردبار به هنگام خشم، دلير وشجاع به هنگام جنگ، برادر به هنگام نياز.

10 - «لا يستغنى اهل كل بلد عن ثلاثة يفزع اليهم فى امر دنياهم و آخرتهم، فان عدموا ذلك كانوا همجاً: فقيه عالم ورع وأمير خيّر مطاع و طبيب بصير ثقة»؛ اهل هر شهر از سه نفر كه در كار دنيا و آخرتشان به آنها پناه مى برند بى نياز نيستند: فقيه دانشمند و پارسا، زمامدار خير خواه كه مردم مطيع او باشند و پزشك حاذق ومورد اطمينان.

زنده كردن گاو مرده

مفضل بن عمر گويد با حضرت صادق عليه السلام در منى رفتم ديدم زنى در مقابل گاوى نشسته وگريه مى كند و بچه هايش در اطراف او نشستند حضرت فرمود چرا گريه مى كنى؟ گفت اين حيوان وسيله زندگى من بوده و حال از دنيا رفته حضرت فرمودند دوست دارى زنده شود، زن گفت مرا مسخره مى كنى حضرت دعايى خواندند و با پاى مبارك به حيوان زدند، گاو زنده شد. زن گفت اين شخص عيسى ابن مريم است در همان لحظه حضرت خود را پنهان كرد.

تصرف در چشم ابوبصير

ابو بصير گويد در طواف همراه امام بودم عرض كردم فدايت شوم آيا خداوند تمام اين مردم را كه طواف مى كنند مورد آمرزش قرار مى دهد و چقدر حاجى زياد است حضرت فرمود بيشتر اين افراد حيوان هستند بعد از آن دست مبارك را به چشمان من كشيد و مردم را به صورت حيوان ديدم.

طىّ الارض

معلى بن خنيس يك روز ناراحت بود امام فرمود گويا به ياد خانواده خويش افتادى گفت آرى حضرت دستى به چشمان او كشيد خود را در شهرى مشاهده كرد كه خانواده او در آنجا بودند بعد از اينكه از آنها ديدار كرد. دوباره امام عليه السلام دستى به چشمان او كشيد خود را در مدينه يافت.(1)

ص: 216

ص: 218

در چهار سالگى امام كاظم عليه السلام بنى اميه سقوط كرد و بنى عباس به سرپرستى ابوالعباس سفّاح به حكومت رسيد.

در سن بيست سالگى منصور دوانيقى پدر بزرگوارش را به شهادت رساند و مدّت امامت آن امام بزرگوار سى و پنج سال بيشتر نبود. اين دوره مصادف با زمامدارى غاصبانه ى چهارتن از خلفاى بنى عباس بود.

ده سال از دوران امام در عصر منصور گذشت كه در حسادت و كينه نسبت به خاندان وحى بى مانند بود. ده سال ديگر را در عصر مهدى عباسى گذراند.

سخت گيرى هاى او چون منصور موزيانه نبود، ولى به امام اهانت هايى روا مى داشت. يك سال نيز در عصر هادى عباسى گذراند و در آن دوره، در مدتى اندك به زندان رفت و آزاد شد.

چهارده سال را هم در عصر هارون سپرى كرد كه دوره اى بسيار سخت و جانكاه و اغلب در حبس و زجر و شكنجه به سر برد. سرانجام در 25 ماه رجب سال 183 هجرى در 55 سالگى در زندان هارون مسموم گشت و به شهادت رسيد.(1)

زراعت مرا نابود كردى. حضرت اعتنا نكردند، تا اين كه نزديك او رسيد و تبسّمى كرد. سپس از وى پرسيد: خسارت وارده را بگو؟ وى گفت: صد اشرفى. حضرت فرمودند: چقدر اميد دارى از اين مزرعه سود ببرى؟ او گفت: غيب نمى دانم. حضرت فرمودند: من گفتم چقدر اميددارى؟ وى گفت: دويست اشرفى.

آنگاه امام كاظم عليه السلام سيصد اشرفى به او عطا نمود و فرمود: زراعت تو نيز براى خودت باشد: آن شخص بلند شد و سر مبارك امام را بوسيد و گفت: خدا بهتر مى داند رسالتش را به چه كسى بدهد، «واللّه أعلم حيث يجعل رسالته»(1).

تماشاگران گمان مى كردند كه او به خواب رفته است. هنگام ظهر سر از سجده بر مى داشت و به نماز ظهر مى پرداخت.

7 - در وصف مناجات و گريه و زارى امام عليه السلام مى خوانيم: «حليف السّجدة الطّويلة» هم پيمان سجده هاى طولانى، «والدّموع الغزيرة» همدم اشك هاى فراوان والمناجات الكثيرة هم سخن بسيار با خداوند، والضّراعات المتّصلة و درد آشناى ناله هاى تمام نشدنى بود.(1)

8 - در بخشى از مناجات خود عرض مى كرد: «أسئلك الرّاحة عند الموت و العفو عند الحساب»؛ خدايا! راحتى هنگام مرگ، و عفو در حسابرسى قيامت را از تو طلب مى كنم(2).

9 - همچنين عرض مى كرد: پروردگارا! گناه بنده ى تو بزرگ است و عفو و بخشش تو نيكو «عظم الذّنب من عبدك فَلْيَحُسنِ العفو مِن عندك»(3).

10 - عيسى بن جعفر، زندانبان امام، نقل مى كند: آن حضرت به سبب دستيابى به مكانى جهت پرداختن به عبادت، خداوند را سپاس مى گفت؛ «أللّهم انّك تعلم أنّى كنتُ أسألك أن تفرغنى لعبادتك و قد فعلتَ، فلك الحمد»(4)؛ بار خدايا! همواره جاى خلوتى براى عبادتت از تو درخواست مى كردم، تو را سپاس مى گويم كه دعاى مرا به اجابت رساندى.

11 - مأمون مى گويد: بر پدرم هارون پير مردى وارد شد كه صورتش از بيدارى شب و عبادت فراوان زرد و متورّم شده بود به گونه اى كه مانند مشك كهنه و پوسيده شده بود و كثرت سجده صورت و بينى او را مجروح كردهبود؛ «اذ دخل شيخ مسخّد قد انهَكَتْهُ العبادة، كأنّه شنّ بال قد كَلمَ السّجود وجهه و أنفه»(5).

ص: 224

منظورتان چيست؟ امام فرمود: فدك را برگردان. وقتى از حدود آن پرسيد، امام عليه السلام همه ى مناطقى كه زير نظر حكومت وى بود، بر شمرد (كنايه از اين كه حكومت را به ما برگردان كه تو غصب كرده اى). وى گفت: اين مقدار زياد است، درباره آن فكرى مى كنم(1).

روزى هارون همين تقاضا را از امام كاظم عليه السلام كرد و گفت: فدك را بگير: حضرت فرمود: فدك را نمى گيرم، مگر با تمام حدودش.

هارون گفت: حدود آن چه اندازه است؟ امام فرمود: اگر آن را مشخص كنم، در اختيار من نخواهى گذاشت.

هارون گفت: به جان جدّت قطعاً آن را در اختيار تو قرار مى دهم.

امام عليه السلام فرمود: حدّ اول آن «عدن» قسمتى از يمن است. ناگهان چهره ى هارون متغير شد. سپس امام عليه السلام فرمود حدّ دوم آن «سمرقند» است. رنگ هارون بيشتر دگرگون شد. آنگاه فرمود: حد سوّم آن «آفريقا» و حدّ چهارم آن «سيف البحر»، نزديك شهر حلب و سرزمين وسيع شمال حجاز است.

هارون گفت: «فلم يبق لنا شىء». بنابراين، براى ما چيزى باقى نماند. امام عليه السلام فرمود:

گفتم اگر حدود آن را معين كنم، در اختيار من نخواهى گذاشت. هارون در همين هنگام تصميم كشتن امام را گرفت.(2)

ج: نهى از كرايه دادن شتر براى سفر حج؛

صفوان بن مهران جمّال روزى خدمت امام رسيد، حضرت به وى فرمود: همه ى كارهاى تو نيكو و زيباست، جز يكى! او پرسيد: يابن رسول اللّٰه آن چيست؟ حضرت فرمود: شترهايت را به هارون كرايه مى دهى. عرض كرد: براى سفر حج كرايه داده ام.

حضرت فرمود: آيا دوست دارى هارون زنده برگردد و كرايه ى شترها را به تو بدهد. گفت: آرى. حضرت فرمود: هر كس بخواهد آن ها زنده بمانند، در صف آنان

ص: 226

قرار مى گيرد و هر كس از آن ها باشد، بى ترديد در جهنم است.

پس از آن صفوان همه ى شتران خود را فروخت. وقتى هارون علت آن را پرسيد، وى گفت: ديگر پير شده ام و غلامانم چنانكه بايد به اين كار نمى رسند. هارون گفت:

مى دانم به اشاره ى چه كسى شترانت را فروخته اى. موسى بن جعفر تو را به اين كار وا داشته است!

او گفت: مرا با امام موسى بن جعفر چه كار. هارون گفت: اين حرف ها را كنار بگذار. به خدا قسم! اگر به سبب خدمات نيكويت نبود، تو را مى كشتم.

د: روح بى نياز؛

با اين كه هارون سال ها امام عليه السلام را زنده نگه داشت و در اواخر او را در زندان سندى بن شاهك با سخت ترين شكنجه ها حبس كرد، در چنين شرايطى، با فرستادن نامه براى امام عليه السلام كوشيد تا شايد امام عليه السلام براى يك بار هم كه شده، از هارون تقاضايى كند.

امام عليه السلام به ربيع فرمود: به هارون بگو: خداوند مرا سؤال كننده نيافريده است؛ «لم أُخلق سَئولاً»(1).

ه: وحشت هارون از امام كاظم عليه السلام؛

سفيان بن نزار مى گويد: روزى مأمون گفت: آيا مى دانيد چه كسى شيعه شدن را به من آموخت؟ گفتند: نه. گفت: پدرم. هارون از او پرسيد: چگونه؟ مأمون گفت: سالى باپدرم به حج رفتم. بعد از فراغت از مراسم حج به مدينه آمد و در منزلى اقامت گزيد و به همراهانش گفت: هيچ كس بر من وارد نشود، مگر آن كه خود را معرفى كند، تا اين كه پيرمردى كه عبادت او را لاغر كرده بود، سوار بر مركبى وارد شد. هارون گفت:

بگوئيد با مركب خود داخل شود. از او بسيار تجليل كرد و صورت او را بوسيد و از احوال او پرسيد. سپس من و برادرم امين را مأمور كرد تا آن پيرمرد را مشايعت كنم.

ص: 227

از پدرم پرسيدم: وى چه شخصى بود كه او را اين گونه تكريم كردى؟ گفت: او حجت خدا بر همه ى مردم حضرت كاظم است. گفتم: مگر تو خليفه نيستى؟ گفت:

من در ظاهر و به زور و غلبه زمامدار هستم، اما او خليفه ى بر حق خداوند بر مردم است.

گفتم: پس چرا حكومت را به او واگذار نمى كنى؟ گفت: به خدا سوگند! اگر تو نيز در امر حكومت با من منازعه كنى، تو را مى كشم. زيرا ملك عقيم و نازاست؛ «واللّه لو نازعتَنى هذا الأمر، لأخذتُ الّذى فيه عيناك؛ فانّ الملْك عقيمٌ».

گفتم: پس چرا به تمام كسانى كه از مهاجران و انصار به ديدن تو مى آيند، حتى آنان را كه نمى شناسى، پنج هزار دينار مى دهى، اما به امام كاظم عليه السلام 200 درهم مى دهى؟

گفت: پسرم همين مقدارى هم كه به او مى دهم، از او در امان نيستم (مى ترسم عليه من قيام كند)؛ «فانّى لو اعطيت هذا ما ضَمِنْتُه له ما كنتُ آمنه»(1).

و: نامه ى هشدار دهنده؛

حضرت كاظم عليه السلام از زندان نامه اى بدين مضمون به هارون نوشت: روزى از گرفتارى من نمى گذرد، جز آن كه تو در همان روز در راحتى و آسايش مى گذرانى. ما هر دو اين دو روز را مى گذرانيم تا به روزى برسيم كه آن را پايانى نباشد و باطلان و باطل انديشان در آن روز خسارت و زيان مى بينند. «بعث موسى بن جعفر عليه السلام الى الرّشيد من الحبس برسالة كانت أنّه لن يقضى عنّى يومٌ من البلاء، الاّ انقضى عنك معه يومٌ من الرّخاء، حتّى نقضى جميعاً الى يوم ليس له انقضاء، يخسر فيه المبطلون(2)».

ز: هارون از حضرت كاظم عليه السلام پرسيد: چرا شما گمان داريد كه شما از ما به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نزديك تر هستيد؟ حضرت فرمود: اگر رسول خدا زنده شود و از تو دخترت

ص: 228

را خواستگارى فرمايد، آيا مى پذيرى؟ عرض كرد: چگونه نپذيرم، بلكه به اين كار بر عرب و عجم فخر مى كنم.

حضرت فرمود: ولى از من خواستگارى نمى فرمايد. چون كه ما فرزندان او مى باشيم و تولّد ما از اوست و تولد شما از او نيست.(1)

او را وسيله در گاه خدا قرار مى دادند برآورده مى نمود.(1)

در كتاب تحليلى از زندگانى امام كاظم عليه السلام نام 40 نفر از محدثان و مورخان را كه به عظمت و بزرگى و جلالت آن حضرت اقرار كرده اند، ذكر شده است.(2)

دست تو باشد و مردم بگويند آن گوهرى پر بهاست، براى تو كه مى دانى گردوست، سودى ندارد و اگر در دست تو جواهرى است و مردم بگويند گردو است، براى تو كه مى دانى جواهرى است، ضررى ندارد (يعنى تو در خير وشرّت قاضى خود باش، به قضاوت مردم نيانديش)(1).

5 - «انّ العاقل رضى بالدّون من الدّنيا مع الحكمة و لم يرض بالدون من الحكمة مع الدّنيا، فذلك رَبِحَتْ تجارتُهم(2)»؛ انسان خردمند به دنياى كم راضى مى شود، امّا با داشتن علم و حكمت، ولى هرگز نمى پسندد كه علم و دانش او اندك باشد، امّا مال او فراوان و اين همان تجارت سودآور است.

6 - «اِحذَرْ هذه الدّنيا و احذَرْ أهلَها. فانّ النّاس فيها على أربعة أصناف: رجل مُتردّ مُعانق لِهَوٰاهُ وَ مُتعلّم مُقرئ، كلّما ازداد علماً ازداد كِبراً يَستعلى بقرائته و علمه على مَنْ هو دونَه و عابدٌ جاهل يَستصغر من هو دونه فى عبادته، يُحبّ أن يُعَظَّم و يُوَقّر و ذو بصيرة عالم، عارفٌ بطريق الحقّ، يُحبّ القيام به... فهو أمثل اهل زمانه و أوجههم عقلاً»(3)؛ از دنيا و اهل آن برحذر باشيد. زيرا مردم چهار گروهند:

الف - شهوت خواهانى كه دنيا را در آغوش گرفته و در پرتگاه سقوط قرار دارند.

ب - دانش جويان خودپسندى كه هر اندازه بر علم و دانش آنان افزوده شود، بر كبر و غرور آنان افزوده مى گردد و خواهان برترى بر زيردستان خود هستند.

ج - عبادت كنندگان جاهل و نادانى كه دوست دارند به سبب عبادتشان مورد احترام و اكرام ديگران قرار گيرند.

د - دانشمندان عارف و آگاه به راه حق كه به راستى با علاقه ى فراوان در راه حق مى كوشند و براى پيش برد آن قيام مى كنند. آرى! اينان نمونه هاى كامل اهل زمان خود از نظر عقل و خردند (مردم بايد به آنان تأسى كنند).

ص: 231

7 - «يا بنىّ! عليك بالجدّ، لا تُخرجنّ نفسك من حدّ التقصير فى عبادة اللّٰه عزّوجل و طاعته، فانّ اللّٰه لا يُعبدُ حق عبادته»(1)؛ امام كاظم عليه السلام به بعضى از فرزندان خود فرمودند: بسيار بكوش و هيچ زمانى خود را در عبادت و طاعت خداوند از حدّ تقصير و كوتاهى خارج مدان.

زيرا خداوند آن طورى كه شايسته است، عبادت نمى شود.

8 - «ما من أحد يُبليه اللّٰه بِبَلية فصبر عليها، الاّ كان له أجر الف شهيد»؛ هر آن كه در برابر سختى ها و بلايا پايدارى كند، خداوند پاداش هزار شهيد را به او مرحمت مى فرمايد(2).

9 - «طوبىٰ لِشيعتنا المُتمسّكين بِحَبْلنا فى غيبة قائمنا الثّابتين على مُوالاتنا و البرائة من أعدائنا، اولئك منّا و نحن منهم، قدرَضُوا بنا أئمّة و رضينا بهم شيعة. فطوبى لهم، ثمّ طوبى لهم، و هم واللّٰه مَعَنٰا فى درجاتنا يوم القيمة(3)؛ خوشا به حال شيعيان ما كه در غيبت قائم اهل بيت ما به رشته هاى ولايت تمسك كرده، و بر محبت ما استوارند و از دشمنان مابيزار آنان از ما و ما از آنان هستيم. زيرا آنان پيشوايى ما را پسنديده و پذيرفته اند و ما نيز خشنود هستيم كه آنان پيروان ما هستند. پس، خوشا به حال آنان، سوگند به پروردگار! آنان در قيامت نيز همراه ما هستند.

10 - «يا هشام! من أراد الغنى بلا مال و راحةُ القلب من الحسد و السّلامةَ فى الدّين فَلْيتضرَّعْ الى اللّٰه فى مسألته بأنُ يكمل عقلَه؛ فَمنْ عَقَلَ قَنَعَ بما يَكفيه و من قنع بما يكفيه، استغنى، و من لم يقنع بما يَكفيه، لم يدرك الغنى أبداً»(4)؛ اى هشام! هر كس مى خواهد بدون داشتن مال بى نياز گردد و قلب او از حسد آسوده باشد و سلامتى در دين را جست و جو كند، پس بايد با ناله و زارى از پروردگارش بخواهد عقل او را كامل گرداند. زيرا اگر عقل كسى كامل شد، به آنچه خداوند به او عطا كرده بسنده كند و در نتيجه روحيه ى بى نيازى براى او پديد مى آيد و هر آن كه قناعت نورزد، هرگز بى نياز نمى شود.

ص: 232

امام عليه السلام فرمود: به خدا قسم! پس از دو روز از فرستادن نامه از دنيا رفت و مالى را به همسرش داد تا به تو بدهد؛ برگرد و به همسر برادرت مهربانى كن تا او آن مال را به تو واگذارد و جندب نيز امتثال كرد و به آن مال دست يافت(1).

حضرت كاظم عليه السلام به شخصى به نام يعقوب بن زيد فرمود: ديروز ميان تو و برادرت در فلان مكان خصومتى رخ داد و كار به ناسزاگويى كشيد اين عمل از آيين ما نيست و ما شيعيان خود را چنين دستور نمى دهيم. از خدا بترس، به زودى به وسيله ى مرگ از هم جدا خواهيد شد؛ اما برادرت قبل از اين كه به خانواده اش برسد، از دنيا مى رود و تو از كار خود پشيمان مى شوى.

آن مرد پرسيد: اجل من چه زمانى خواهد رسيد. حضرت فرمود: اجل تو نيز رسيده بود؛ ولى در فلان منزل به عموى خود صله رحم كردى، مرگ تو بيست سال تأخير افتاد.(2)

3 - مائده ى آسمانى

راوى مى گويد: امام كاظم عليه السلام را در زندان هارون ديدم كه غذاى آسمانى بر او نازل مى شد و امام عليه السلام تمام زندانيان را اطعام مى فرمود سپس بدون اين كه چيزى از آن كم شود آن غذا به آسمان بر مى گشت(3).

4 - تحوّل كنيز

هارون كنيز صاحب جمالى را به نزد امام كاظم عليه السلام در زندان فرستاد. شايد نظرش اين بود كه حضرت به سوى او ميل كند و قدر و منزلت امام كاسته شود. بعد خادمى فرستاد كه از حال كنيز جويا شود.

ص: 235

خادم ديد كه آن كنيز پيوسته در حال سجده است و مى گويد: «قدّوس قدوس، سبحانك سبحانك سبحانك» هنگامى آن كنيز را نزد هارون آوردند ديدند از خوف خدا مى لرزد و مى گريد. به وى گفتند: اين چه حالى است كه پيدا كرده اى؟

گفت: عبدصالح خدا را خائف و لرزان ديدم (در من تأثير كرد). وى به همين حال بود تا از دنيا رفت.(1)

5 - تحوّل بشر حافى

امام كاظم عليه السلام روزى در بغداد در حال عبور از منزل بشر حافى صداى موسيقى شنيد در اين هنگام كنيز وى از خانه به در آمد تا زباله ها را بيرون بريزد.

حضرت فرمود: اى كنيز! صاحب اين منزل بنده است يا آزاد است؟

كنيز گفت: آزاد است. حضرت فرمود: راست گفتى! اگر بنده بود، از منزل او صداى موسيقى و گناه شنيده نمى شد.

كنيز چون برگشت، بشر كه بر سر سفره شراب بود. از وى پرسيد: چرا دير آمدى؟

گفت: آقايى با من صحبت مى كرد و داستان را بازگو كرد.

بشر پاى برهنه به دنبال حضرت دويد و به دست امام كاظم توبه كرد.(2)

6 - ابراهيم و سير شبانه به كوفه

ابراهيم جمّال براى رفع نياز مادى خود نزد على بن يقطين رفت، ولى به او اجازه ورود ندادند. على بن يقطين همان سال به حج مشرف شد، سپس به مدينه رفت و از امام كاظم عليه السلام اجازه ورود خواست.

حضرت به وى اجازه ندادند. روز دوم حضرت را ديد، علت بى مهرى امام عليه السلام را جويا شد، حضرت فرمود: چرا برادرت ابراهيم جمّال را راه ندادى خداوند تلاش تو را نمى پذيرد، مگر آن كه او را راضى كنى.

ص: 236

عرض كرد: من در مدينه هستم، او در كوفه. امام عليه السلام فرمود: چون شب فرا رسيد، بدون اين كه اطرافيان تو متوجه شوند، به بقيع برو، در آنجا شترى آماده است، بدان سوار شو، او به سرعت تو را به كوفه مى رساند و بر مى گرداند. على بن يقطين همان شب به منزل ابراهيم جمّال رفت. ابراهيم گفت: اى وزير! اينجا براى چه آمده اى؟

على عليه السلام گفت: من خدمت امام كاظم عليه السلام رفتم، حضرت از پذيرفتن من خوددارى كرد، مگر آن كه تو از من راضى شوى و راهش آن ست كه قدم به گونه ى من بگذارى.

ابراهيم امتناع ورزيد تا اين كه او را سوگند داد و او امتثال كرد: سپس خدمت امام عليه السلام رسيد و حضرت او را پذيرفت.(1)

7 - شقيق بلخى

شقيق بلخى مى گويد: در سال 149 هجرى به قصد حج حركت كردم و در قادسيه فرود آمدم. نگاهم به جوانى خوش سيما افتاد كه از مردم جدا شده بود. با خود گفتم:

اين جوان از فرقه ى صوفيه است كه مى خواهد خود را در اين سفر بر مردم تحميل كند. رفتم تا او را سرزنش كنم. ناگهان جوان رو به من كرد و فرمود: «يا شقيق! اجتنبوا كثيراً من الظّنّ انّ بعض الظن اثم»(2).

آنگاه جوان مرا تنها گذاشت. از اين رخداد تعجب كردم و با خود گفتم: بايد از او حلاليت بطلبم. شتابان رفتم، ولى به او نرسيدم؛ تا اين كه در منزل واقصه او را ديدم كه به نماز مشغول است و بدنش مى لرزد و اشك او جارى است تا نمازش تمام شد، به من فرمود: «انّى لغفّار لمن تاب و امن و عمل صالحاً ثم اهتدى».

سپس مرا ترك كرد و رفت. با خود گفتم: اين جوان از ابدال است زيرا دو مرتبه از نهان من خبر داد. چون در منزل زباله رسيدم، او را ديدم كه در كنار چاهى ايستاده و كوزه اى در دست دارد و مى خواهد آب بكشد، امّا كوزه از دستش رها شد و در چاه افتاد. در اين هنگام رو به آسمان كرد و گفت:

ص: 237

أنت ربّى اذا ظمئتُ الى الماء *** و قوّتى اذا أردت الطّعام

يعنى توئى سيرابى من هرگاه به جهت تشنگى رو به سوى آب آورم، و تو قوت من هستى، هر وقتى كه طعامى بخواهم.

شقيق مى گويد: آب چاه جوشيد و بالا آمد. آن جوان كوزه را گرفت و وضو ساخت و چهار ركعت نماز خواند.

من هم از آن شخص تقاضاى آب كردم. او به من آب داد و من سيراب شدم. به خدا سوگند كه آبى لذيذتر از آن نياشاميده بودم.

ديگر آن بزرگوار را نديدم تا وارد مكه شدم. نيمه شبى او را در حال نماز و گريه ديدم و بعد از نماز صبح نيز مشغول طواف شد. هنگام خروج از مسجد غلامان و افراد ديگرى اطراف او را گرفته بودند و به او سلام مى كردند و احترام مى گذاشتند.

از يكى پرسيدم: اين آقا كيست؟ گفت: اين شخص موسى بن جعفر عليه السلام است.

گفتم: عجايبى از او ديدم، اگر از غير او بود، عجب بود؛ ليكن چون از اين بزرگوار است، جاى شگفتى ندارد.(1)

8 - پاسخ امام كاظم به سؤال هارون در سفر حج

علامه مجلسى قدس سره از فضل بن ربيع چنين نقل مى كند: هارون الرشيد به قصد حج از بغداد حركت كرد و افراد زيادى از لشكريان خود را آورد تا صولت خود را به علويان نشان دهد و اين سفر رسمى خليفه ى عباسى بود. هيچ كس حق نداشت بر خليفه سبقت جويد به مكه رسيد و وارد مسجدالحرام شد. شروع به طواف كرد و همراهان براى او راه باز مى كردند و نمى گذاشتند كسى بر او پيشى بگيرد.

در اين ميان مرد عربى از خليفه جلو زد هر جا هارون طواف مى كرد، عرب جلوتر راه مى رفت و در لمس حجرالاسود نيز پيش از خليفه حجر را مى بوسيد و در مقام ابراهيم عليه السلام به نماز ايستاد. حاجب و دربان كعبه با خشونت گفت: از جلوى خليفه كنار

ص: 238

برو. آن مرد عرب فرمود: «سواء العاكف فيه و الباد»(1)؛ يعنى در اين مكان همگان با هم برابرند.

پس از فراغت از طواف و نماز، هارون گفت: آن مرد عرب را احضار كنند. وى فرمود: من كارى با خليفه ندارم، اگر او با من كار دارد، نزد من بيايد. اين خبر را به هارون دادند، وى گفت: او راست مى گويد.

هارون وارد شد و سلام كرد و جواب شنيد. هارون گفت: اجازه مى دهى بنشينم؟ مرد عرب فرمود: اين خانه نه از من است، نه از تو. مى خواهى بنشين، مى خواهى برو.

هارون نشست و گفت: از تو سؤالى مى كنم، اگر جواب ندادى، تو را عقاب مى كنم.

مرد عرب گفت: سؤال تو پرسش متعلّم است يا متعنّت و متكبر؟ هارون گفت:

سؤال متعلم. عرب گفت: بنابراين مانند شاگرد در برابر استاد بنشين. هرچه مى خواهى بپرس.

هارون گفت: واجب چيست؟ عرب گفت: 1، 5، 17، 34 از 12، يكى از 40، يكى در همه عمر، يكى و يكى به يكى.

هارون بلند خنديد و گفت: من از واجبات مى پرسم، تو از اعداد مى شمرى. عرب گفت: مگر نمى دانى بناى جهان روى حساب است؟ اگر حساب نبود كه خداوند قيامت را وعده نمى داد و دنيا را خلق نمى كرد. بى حسابى است كه سبب هرج و مرج مى شود.

هارون گفت: واجبات را بيان كن و اگر بيان نكنى، امر مى كنم در ميان صفا و مروه تو را بكشند.

حاجب به هارون گفت: از خدا بترس! آن مرد عرب خنديد. هارون گفت: چرا خنديدى؟ وى گفت: در شگفتم كه هر از يك شما از ديگرى نادان تر است! زيرا اگر اجل من نرسيده تصميم خليفه بى نتيجه است و اگر اجل من رسيده باشد، شفاعت دربان سودى ندارد. هارون گفت: اكنون آن اعداد را بيان كن. عرب فرمود: آن واجب

ص: 239

كه يكى است دين اسلام است.

و آن واجب كه پنج تا است، نماز فريضه است و منظور از هفده، 17 ركعت نماز و مراد از سى و چهار، 34 سجده است، و مقصود از دوازده تا يكى، ماه رمضان و از چهل تا يكى، از چهل دينار يك دينار زكات واجب است و در تمام عمر يك مرتبه حج واجب است و مراد از يكى به يكى اين است كه اگر كسى ديگرى را كشت، قصاص او واجب است.

هارون نه تنها از مرد عرب گذشت، بلكه مجذوب او شد و دستور داد كيسه هايى از دينار و درهم به او دادند. عرب گفت: من هم از تو سؤالى مى كنم، اگر جواب دادى، اين كيسه ها مال خودت باشد و اگر جواب ندادى، دو برابر اين كيسه ها به من بده تا ميان فقرا تقسيم كنم.

هارون گفت: بپرس. مرد عرب گفت: آيا خنفساء (سوسك كوچك) با پستان شير به بچه خود مى دهد يا با دهانش فرزندش را تغذيه مى كند؟ هارون گفت: نمى دانم.

مرد عرب گفت: خداوند بعضى از حيوانات زمين را نه از راه پستان مادر، نه از راه دانه غذا مى دهد، بلكه زندگى آنها از خاك تأمين مى شود.

هارون متوجه شد كه اين مرد عرب حضرت موسى بن جعفر عليه السلام است و آنگاه گفت: «واللّٰه لقد كان ينبغى أن تكون هذه الورقة من تلك الشجرة»؛ به خدا سوگند! بى ترديد شايسته است كه اين برگ از آن درخت باشد؛ يعنى اين مرد با عظمت از خاندان گرانسنگ نبوت باشد(1).

9 - پذيرفتن دِرهم شطيطه

گروهى از شيعيان نيشابور، محمد بن على نيشابورى را به نمايندگى خود انتخاب كردند تا مبلغ 30 هزار دينار و 50 هزار درهم و مقدارى پارچه را براى امام كاظم عليه السلام ببرد.

ص: 240

شطيطه كه زن مؤمنه و با فضيلتى بود، يك درهم و مقدارى نخ كه به دست خود آن را رشته بود و چهار درهم ارزش داشت، با خود آورد و گفت: «انّ اللّٰه لا يستحيى من الحقّ»؛ يعنى خداوند از حق شرم نمى كند. (من هم در اين كه حق امام را پرداخت مى كنم، نبايد شرم كنم، گرچه اندك باشد).

افزون بر آن، مردم نيز سؤالات خود را در اوراقى نوشته بودند و به او گفتند: پاسخ آن ها را از امام عليه السلام بگيرد.

وقتى نماينده ى شيعيان بر امام عليه السلام وارد شد و پاسخ سؤالات را از حضرت گرفت، سپس امام كاظم عليه السلام فرمود: اين اموالى را كه آوردى، به صاحبانش برگردان و ما مال حلال را مى پذيريم.

سپس فرمود: درهم شطيطه را بياور و افزود: «انّ اللّٰه لا يستحيى من الحقّ» سلام مرا به شطيطه برسان و اين 40 درهم را به او هديه بده.

و اين كفن مرا براى او ببر كه پنبه اش از روستاى صيدا روستاى فاطمه زهرا عليها السلام و خواهرم حليمه است و من براى نماز خواندن بر او خودم را خواهم رساند.(1)

10 - راهنمايى امام كاظم عليه السلام

هشام بن سالم مى گويد: من و مؤمن الطاق پس از شهادت امام صادق عليه السلام در مدينه بوديم. مردم اطراف عبداللّٰه فرزند بزرگ امام صادق عليه السلام اجتماع كرده بودند و او را امام مى دانستند. من از او پرسيدم: زكات در چه مقدار است؟ گفت: در 200 درهم پنج درهم گفتم: درصد درهم چه بايد كرد؟ گفت: دو درهم و نيم زكات بدهند.

گفتم: به خدا سوگند كه «مرجئه»؛ يعنى منحرفان از دين، چنين چيزى نمى گويند كه تو مى گويى! عبداللّٰه گفت: من نمى دانم آنان چه مى گويند؟

از نزد او خارج شديم، در حالى كه سخت نگران بودم و نمى دانستم كه به سوى مرجئه رويم يا قدريه يا زيديه يا معتزله يا خوارج.

ص: 241

در اين هنگام پيرمردى مرا راهنمايى كرد، گرچه مى ترسيدم كه او جاسوس باشد، امّا پير مرد مرا نزد امام عليه السلام برد.

در همين لحظه خادمى از منزل بيرون آمد و گفت: داخل شو، خدا تو را رحمت كند، تا چشمم به جمال نورانى امام كاظم عليه السلام افتاد، به من فرمود: نه به سوى مرجئه، نه قدريه، نه زيديه نه معتزله، نه خوارج، به سوى من به سوى من به سوى من.

گفتم: فدايت شوم! پس از پدرت امام ما كيست؟ فرمود: اگر خدا بخواهد تو را هدايت مى كند.

گفتم: عبداللّٰه گمان مى كند كه او امام است! فرمود: «يريد عبداللّٰه أن لا يَعبداللّٰه»؛ عبداللّٰه از مسير بندگى خدا خارج شده است.

پرسيدم: چه كسى پس از پدر شما امام است؟

حضرت جواب پيشين را تكرار كرد. گفتم: شما هستى؟ فرمود: اين را نمى گويم.

با خود گفتم: شايد خوب سؤال نكردم. گفتم: فدايت شوم! بر شما امامى هست؟

فرمود: نه، در اين لحظه هيبت و عظمت عجيبى از آن حضرت در چشم من هويدا شد. سپس سؤالات زيادى از او كردم و او را درياى بيكرانى يافتم.

آنگاه از او پرسيدم: اجازه مى دهى امامت شما را به مردم اعلام كنم. حضرت فرمود: در هر كسى كه رشد و صلاح از او مشاهده كردى، به وى اطلاع بده و با آنان پيمان ببند كه اين راز را مخفى بدارند. زيرا فاش شدن آن مرگ شيعيان را در پى دارد.(1)

ص: 242

ص: 244

گويدبه خدا سوگند من فردى را با تقواتر از حضرت رضا عليه السلام نديدم كسى كه در تمام اوقات به ياد خدا بود واز خداوند ترس زياد داشت. «فواللّٰه ما رأيت رجلاً كان اتقى للّٰه تعالى منه و لا اكثر ذكراً للّٰه فى جميع اوقاته منه و لا اشدّ خوفاً للّٰه عزوجل منه».(1)

شخصى به حضرت رضا عليه السلام عرضه داشت سوگند به خدا شما بزرگوارتر و باشرافت تر از همه هستيد «انت و اللّٰه اشرف الناس و اكرم الناس» حضرت فرمود: اين طور سخن نگو سوگند به خدا آيه شريفه «ان اكرمكم عنداللّٰه اتقيكم» نسخ نشده است. لا تقل «والله ما نسخت هذه الآية «انّ اكرمكم عنداللّٰه اتقيكم»».

بن يحيى گويد ما بر امام بيمناك شديم به حضرت عرض شد شما امر بزرگى را اظهار كرديد و از اين طغيانگر (هارون) نسبت به شما مى ترسيم. حضرت فرمود او هر چه مى خواهد تلاش كند هيچ راهى بر من ندارد «ليجهد جهده فلا سبيل له علىّ».(1)

4 - تأمين نياز

ابراهيم بن موسى گويد: از حضرت رضا عليه السلام طلب داشتم يك روز به امام عرض كردم قربانت عيد نزديك است و به خدا قسم درهم و غير درهمى ندارم امام عليه السلام با تازيانه خود بر زمين زد سپس دست برد وشمش طلايى از آنجا برداشت و فرمود اينرا بهره خود ساز و آنچه ديدى پنهان كن «انتفع بها و اكتم ما رأيت».(2)

5 - بى اعتنايى به ماديات

يكى از اصحاب گويد پول زيادى نزد امام بردم ولى امام از آن شادمان نگشت من ناراحت شدم و با خودم گفتم از چنين پولى خوشحال نمى شود، امام فرمود اى غلام آفتابه و لگن بياور سپس روى تختى نشست ودستش را گرفت وبه غلام فرمود آب بريز، راوى گويد: همينطور طلا بود كه از ميان انگشتانشان به درون طشت مى ريخت سپس متوجه من شد و فرمود كسى كه چنين است به پولى كه تو برايش آورده اى توجهى ندارد.(3)

ص: 254

ص: 256

پدرى داشته باشد، همين باغبان است كه قدم هاى او با قدمهاى اين پسر يكسان است.

چند لحظه بعد حضرت رضا عليه السلام آمد، تا چهره ى مبارك او را ديدند، همگى گفتند:

«هذا ابوه»؛ پدر اين پسر همين شخص است.(1)

در اين هنگام ريان بن صلت از جاى خود برخاست و به اعتراض گفت: تو خود را در ظاهر معتقد به امام جواد نشان مى دهى، ولى در باطن ترديد دارى.

اگر امامت وى از جانب خدا باشد، حتى اگر كودك يك روزه هم باشد، مانند انسان بزرگ است و چنانچه از طرف خدا نباشد، حتى اگر هزار سال عمر كرده باشد، مانند ساير مردم است. از اين رو، براى پيشگيرى از شبهه ى عدم صلاحيت كودك براى امامت تلاش هاى زير انجام شد:

بارها به جانشينى فرزندش در سن كودكى تصريح كرد. علامه ى مجلسى قدس سره در اين زمينه 26 روايت ذكر كرده است.(1)

خود مردم گاهى به آزمايش امام جواد عليه السلام مى پرداختند. چون عالم بودن به مسائل مختلف مورد نياز را از شرايط ضرورى امامت مى دانستند.(2)

براى روشن شدن شايستگى حضرت جواد عليه السلام براى دانشمندان آن زمان كه امامت امام جواد عليه السلام از ناحيه خدا و علم او لدنّى است، بارها مأمون مجلسى تشكيل داد و دانشمندان را براى مناظره با حضرت جواد عليه السلام دعوت كرد و در آن محافل حضرت جواد عليه السلام پاسخ تمام سؤالات آنان را مى داد.

مورخان نوشته اند: 80 نفر از فقهاى بغداد پس از مراسم حج به منزل امام صادق عليه السلام در مدينه آمدند تا از نزديك امام جواد عليه السلام را زيارت كنند. عبداللّٰه بن موسى عموى امام جواد عليه السلام آنجا حاضر شد و شخصى اعلام كرد: اين آقا فرزند پيامبر صلى الله عليه و آله است، هر كس سؤالى دارد، مى تواند بپرسد. چند سؤال از او كردند كه نتوانست پاسخ دهد. ناگهان امام جواد عليه السلام وارد شد و پاسخ صحيح سؤالات را داد. حاضران در مجلس خوشحال شدند و گفتند: عموى شما چنين و چنان فتوا داد، حضرت فرمود:

«لااله الاّ اللّٰه»، اى عمو روز قيامت در نزد خدا توقف مى كنى.

ص: 260

على ابن اسباط مصرى مى گويد: چشم من به جمال امام جواد عليه السلام افتاد در حالى كه وى كودكى بيش نبود، با دقت بر سر و پا و قامتش نگاه مى كردم تا شكل و شمايل حضرت را براى مردم مصر تعريف كنم.

در اين موقع امام عليه السلام نشست و فرمود: «يا على! انّ اللّه احتجّ فى الامامة بمثل ما احتجّ فى النبوة؛ قال اللّٰه تعالى: و اتيناه الحكمَ صبيّاً و لمّا بلغ أشدَّه و بلغ أربعين سنة»؛ اى على! خداوند در امامت نيز مانند نبوّت احتجاج كرده و فرموده است: به يحيى در خردسالى نبوّت داديم و چون به قوت رسيد و به چهل سال رسيد.

بنابراين، جايز است كه خداوند حكمت و مقام پيامبرى را در كودكى به كسى عنايت كند و جايز است در سن چهل سالگى به اين مقام برسد.(1)

2 - در يكى از نامه ها حضرت رضا عليه السلام به فرزندش چنين نوشته بود: بسم اللّٰه الرحمن الرحيم؛ خداوند عمر طولانى به تو دهد و تو را در پناه خود از گزند دشمنان حفظ فرمايد. اى پسرم! پدرت فدايت گردد، من در حال زندگى و سلامتى اموال را در اختيار تو قرار دادم تا صله ى رحم كنى. خداوند مى فرمايد: «من ذاالذى يُقرضُ اللّه قَرضاً حسنا»(1) و نيز مى فرمايد: «ليُنفقْ ذوسعة من سعته و من قُدر عليه رزقُه فَلْيُنْفِقْ مما ٰ اتاه اللّه»(2)

اى پسرم! پدرت فدايت گردد، خداوند به تو وسعت بخشيده، مبادا علاقه به چيزى تو را از پاداش هاى فراوان اخروى كه نتيجه ى انفاق و توجه به مستمندان است، محروم سازد.(3)

چهره ى حضرت نشان مى داد كه ناراحت است. به من فرمود: بنشين. نزديكش رفتم و ناگهان اسباب بازى ها از جيبم افتاد. حضرت با ناراحتى به من نظر كرد و فرمود: «ما لهذا خَلَقَنِىَ اللّهُ ما أنا و اللّعب»؛ خداوند مرا براى بازى كردن نيافريده است. مرا با بازى هاى كودكانه چه كار؟ من با شرمندگى عذر خواهى كردم و حضرت مرا بخشيد و از محضرش بيرون آمدم.(1)

9 - «بليّة النّاس علينا عظيمةٌ؛ انْ دَعَوْنٰاهُمْ لم يَسْتَجيبُونٰا و اِنْ تَرَكْناهُمْ لم يَهتدوا بِغَيْرنا»(1)؛ گرفتارى مردم بر ما بزرگ و گران است. زيرا اگر آنان را فراخوانيم، ما را اجابت نمى كنند و اگر رهايشان كنيم، به غير ما هدايت نمى شوند.

10 - «من وَثِقَ بِاللّه أراه السّرورَ، من تَوَكَّلَ على اللّٰه كفاه الأمور، الثّقةُ باللّه حصنٌ لا يَتَحصَّنُ فيه الاّ مؤمنٌ أمين، التَوكَلُ على اللّه نجاةٌ من كلّ سوء و حرزٌ من كلّ عدوّ، الدّين عزٌّ و العلم كنزٌ و الصّمت نورٌ و غاية الزّهد الوَرَعُ، و لا هَدْمَ للدّين مثلُ البِدَع، و لا أفسدَ للرّجالِ منَ الطّمع، و بالرّاعى تصلحُ الرَّعيّة و بالدّعاء تُصْرَفُ البليّة، و مَنْ رَكِبَ مَركبَ الصّبر، اِهتدىٰ الى مِضمار النّصر، و من عابَ عيٖبَ و من شَتَمَ أُجيٖبَ، و من غَرَسَ أشجارَ التُّقٰى اِجْتَنى ثِمارَ المُنى»(2)؛ هر آن به حق تعالى اعتماد كند، خداوند سرور و شادى را به او نشان مى دهد و كسى كه بر او توكل كند، امورش را كفايت مى كند، اعتماد به خداوند دژ محكمى است كه جز مؤمن امانتدار به آن پناهنده نمى شود. توكّل بر خداوند نجات از هر بدى و پناه از هر گونه دشمنى است، دين مايه ى عزت است و علم گنج و خاموشى نور است و بالاترين درجه ى زهد پرهيزكارى است و چيزى مانند بدعت مايه ى خرابى دين نمى شود و چيزى براى انسان ها بدتر از طمع نيست و به وسيله ى راعى و رهبر امت اصلاح مى شود و بلا به وسيله ى دعا از ميان مى رود، و آن كه بر مركب صبر سوار شد، به ميدان نصرت راه پيدا مى كند و هر كس عيب جويى كند، بر او عيب گرفته مى شود و هر كه دشنام داد، جواب مى شنود و هر كه درخت هاى تقوا را بكارد، به آرزوهاى الهى خود دست مى يابد.

شرح حال برخى از آنان اشاره مى كنيم:

1 - احمد ابن محمد بن ابى نصر برنظى؛ وى اهل كوفه، ثقه و جليل القدر است. او شبى به خدمت حضرت رضا عليه السلام رسيد و سؤالات زيادى پرسيد و پاسخ آن ها را دريافت كرد، تا پاسى از شب گذشت.

حضرت به او فرمود: چنانچه دوست مى دارى، در منزل ما بخواب. احمد مى گويد: پيشنهاد حضرت را پذيرفته، امّا پيش از آن به سجده رفتم و خدا را شكر كردم كه امام عليه السلام مرا مورد عنايت قرار داد. ناگهان حضرت آمدند و فرمودند: اى احمد! حضرت على عليه السلام به ديدن صعصعة بن صوحان رفت و فرمود: مبادا بر برادران خود افتخار كنى من به عيادت تو آمده ام؛ «ان أكرمكم عنداللّه أتقيكم».

2 - على بن مهزيار اهوازى؛ در توقيعى حضرت جواد عليه السلام براى او دعاى خير مى كند و از خداوند مى خواهد در تمام احوال از بلا محفوظ باشد؛ «و أسئلُ اللّٰه تعالى أن يحفظك من بين يديك و من خلفك و فى كلّ حالاتك»

على بن مهزيار سى و سه كتاب نگاشته است. رسم او اين بود: هنگام طلوع آفتاب سر به سجده مى گذاشت و سر بلند نمى كرد تا براى هزار نفر از برادران مؤمن خود دعا كند به آنچه براى خود دعا مى كرد و پيشانى او از كثرت سجده پينه بسته بود.

3 - محمد بن أبى عُمير؛ او امام كاظم، امام رضا و امام جواد عليهم السلام را درك كرده و 94 كتاب نوشته است. به سبب نپذيرفتن منصب قضاوت از سوى مأمون و افشا نكردن نام شيعيان، او را تازيانه هاى بسيارى زدند و مدت 4 سال در زندان به سر برد. در زمان هارون الرشيد، سندى بن شاهك به امر هارون او را 120 چوب زد. زيرا او شيعه ى اهل بيت بود و سرانجام 121 هزار درهم به آنان داد تا او را از زندان آزاد كردند.

ابن أبى عُمير بزاز بود و از مردى ده هزار درهم طلب داشت. بر اثر دگرگونى روزگار اموال او تمام شد و فقير گشت. مردى كه مديون او بود. فوراً منزل خود را به ده هزار درهم فروخت و مبلغ آن را براى ابن ابى عمير آورد. ابن ابى عمير از او پرسيد: آيا اين پول به ارث به تو رسيده است؟

ص: 266

گفت: نه. گفت: كسى به تو بخشيده است؟ گفت: نه. پرسيد: از كجا آوردى؟ گفت:

منزل خود را به سبب بدهكارى به تو فروخته ام.

ابن أبى عمير گفت: ضريح مُحاربى از حضرت صادق عليه السلام براى من چنين نقل كرد:

«لا يخرج الرّجل عن مَسقط رأسه بِدَيْن»؛ يعنى انسان به جهت بدهكارى، منزل خود را نمى فروشد. اين پول ها را بردار. به خدا قسم! گرچه به يك درهم آن نيازمند هستم، امّا يك درهم را نيز از تو نمى پذيرم(1).

4 - صَفوان بن يحيى، محمد بن سَنان، زكريّا بن آدم

حضرت جواد عليه السلام براى آنان دعا مى كند و مى فرمايد: «جَزَى اللّٰهُ صفوانَ بن يحيى و محمد بن سَنان و زكريّا بن آدم عنّى خيراً فقد وَفَوْا لى»(2)»؛ خداوند به آنان پاداش خير عطا كند. زيرا نسبت به من وفا دارند.

شخصيت هاى ديگرى مانند محمد بن اسماعيل بن بَزيع، حسن بن سعيد اهوازى، احمد بن محمد بن خالد بَرقى، نوح بن شُعيب بغدادى، محمد بن احمد محمودى، أبو يحيى جُرجانى، ابوالقاسم ادريس قمى، على بن محمد، هارون بن حسن بن محبوب، اسحاق بن اسماعيل نيشابورى و... از محضر امام عليه السلام بهره هاى علمى فراوانى برده اند.

جواد عليه السلام شرفياب شدم، همين كه چشم امام عليه السلام به من افتاد، فرمود: اى اباالقاسم! عمامه ات در راه گم شده است. عرض كردم آرى! امام عليه السلام به يكى از غلامان خود فرمود: عمامه ى ايشان را بياور. گفتم: عمامه ى من چگونه اينجا آمد؟

فرمود: «تصدّقتَ على أعرابى، فَشَكرَّهُ اللهُ لك، فَرَدَّ اليك عمامتك و انّ اللّٰه لا يُضيع أجر المحسنين»؛ به آن اعرابى ناتوان صدقه دادى، خداوند هم از تو سپاسگزارى كرد و عمامه ات را به تو برگرداند. زيرا خداوند پاداش نيكوكاران را تباه نمى كند.(1)

2 - شفا يافتن محمد بن ميمون

محمد بن ميمون مى گويد: من با حضرت رضا عليه السلام در مكه بودم، پيش از آن كه حضرت به خراسان عزيمت كند، عرض كردم قصد مدينه در سردارم.

حضرت نامه اى نوشت تا من به فرزندش برسانم و در آن زمان من نابينا بودم.

وقتى به مدينه رسيدم، خدمت ابى جعفر عليه السلام رفته و نامه را به ايشان تحويل دادم.

آنگاه به من رو كرده و فرمود: يا محمد! حال ديدگان تو چگونه است؟

عرض كردم: يابن رسول اللّٰه! همان گونه كه مى بينى، من عليل شده و نابينا هستم.

حضرت دست مبارك خود را روى ديدگان من كشيد و بينايى چشمانم به من برگشت و بهتر از اول شد. پس از آن در حالتى كه بينا بودم، دست مباركش را بوسيدم(2).

3 - سخن گفتن عصا به حقانيت امام جواد عليه السلام

محمد بن ابى العلاء مى گويد: شنيدم يحيى بن اكثم چنين مى گفت: روزى از امام جواد عليه السلام مسائل مختلفى سؤال كردم و همه را پاسخ داد. به حضرت گفتم: به خدا سوگند! مى خواهم چيزى را از شما بپرسم، ولى شرم مى كنم.

امام فرمود: «أنا أخبرك قبل أن تسألنى، تسألنى عن الامام»؛ بدون آن كه تو سؤال كنى من

ص: 268

پاسخ مى دهم. مى خواهى بپرسى امام كيست؟

گفتم: آرى، به خدا سوگند! سؤال من همين است. حضرت فرمود: امام منم.

عرض كردم: نشانه اى بر اين ادّعا داريد؟ در اين هنگام عصايى كه در دست آن حضرت بود، به سخن آمد و گفت: او مولاى من و امام زمان و حجت خداست. «فكان فى يده عصا، فَنَطَقَتْ فقالتْ إنه مولاى امام هذا الزّمان و هو الحجّة»(1).

4 - علم غيب

حسين مكارى مى گويد: در ايامى كه حضرت جواد عليه السلام در بغداد و نزد خليفه در نهايت جلالت بود، من با خود گفتم: حضرت به مدينه برنخواهد گشت. چون اين خيال در خاطر من گذشت، ديدم آن حضرت سر به زير افكند، سپس سر بلند كرد و در حالى كه رنگ مباركش زرد شده بود، به من فرمود: اى حسين! نان جو با نمك نيمكوب در حرم پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نزد من بهتر است از آنچه مشاهده مى كنى.(2)

عمران بن محمد اشعرى مى گويد: به محضر امام جواد عليه السلام رفتم. پس از انجام كارهايم، بر امام عرض كردم: خانمى به نام أمّ الحسن به شما سلام رساند و خواهش كرد كه از لباس هاى خودتان به او عنايت فرماييد، تا براى خويش كفن كند.

امام عليه السلام فرمود: او از اين كار بى نياز شد. من بازگشتم پس از مدتى متوجه شدم 14 روز پيش از آن كه من خدمت امام برسم، از دنيا رفته بود.(3)

5 - سفرهاى غيبى و شيعه گرى على بن خالد

على بن خالد مى گويد: من در سامرّا بودم كه شنيدم مردى را در شام به سبب ادّعاى نبوت زندانش كرده اند. من به محافظان محبت كردم تا مرا به نزد او بردند. وقتى با او سخن گفتم، وى را مردى عاقل، با فهم و شعور يافتم. پرسيدم: قصّه ى تو چيست؟

ص: 269

گفت: من در رأس الحسين، در شام، عبادت مى كردم، ناگاه شخصى را نزد خودم ديدم كه به من فرمود: برخيز! برخاستم و مرا كمى راه برد. ناگهان خودم را در مسجد كوفه ديدم. فرمود: اينجا را مى شناسى؟

گفتم: آرى! با آن شخص نماز خوانديم.

سپس مرا كمى راه برد و خودم را در مسجد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ديدم. پس از زيارت به مكه رفتيم و بعد از آن كمى راه رفتم، ناگهان خودم را در همان محراب عبادت خود يافتم و آن شخص از نظر من ناپديد شد.

سال بعد همين ماجرا تكرار شد، امّا به هنگام مفارقت او را قسم دادم كه شما چه كسى هستى؟

فرمود: محمد بن على بن موسى الرضا

من اين حكايت را براى شخصى نقل كردم و به تدريج داستان به گوش محمد بن عبدالملك، وزير معتصم، رسيد. وى دستور داد مرا زندانى كنند و به من تهمت زدند كه ادعاى نبوت كرده اى!

راوى مى گويد كه به او گفتم: مى خواهى نامه اى به وزير بنويسم و حقيقت امر را بگويم؟ گفت: آرى

من هم نامه اى نوشتم، وى پاسخ داد كه به آن مرد بگو: همان كسى كه در يك شب تو را به كوفه و مدينه برد، اكنون تو را آزاد كند. على بن خالد مى گويد: من به زندان رفتم كه پاسخ نامه را براى فرد محبوس بگويم، مأموران را در جستجوى فردى يافتم.

گفتم: چه خبر شده؟ گفتند: آن مردى كه ادّعاى نبوت كرده بود، ديشب مفقود شده و هيچ اثرى از او نيست، نمى دانيم به زمين رفته يا به آسمان!

على بن خالد مى گويد: فهميدم امام جواد عليه السلام به اعجاز او را نجات داده و من در آن وقت زيدى مذهب بودم و امامى مذهب شدم.(1)

ص: 270

6 - احترام على بن جعفر به امام جواد عليه السلام

محمد بن حسن عمّار گويد: در مدينه نزد على بن جعفر بوديم و احاديثى را كه از برادرش امام كاظم عليه السلام شنيده بود، براى ما بيان مى كرد و من مى نوشتم.

ناگاه حضرت جواد عليه السلام وارد شد و على بن جعفر براى او تعظيم كرد و دست او را بوسيد. حضرت فرمود: اى عمو بنشين.

گفت: سرورم! چگونه بنشينم، با آن كه شما ايستاده اى؟

پس از آن كه على بن جعفر به مجلس اصحاب خود برگشت، آنان او را سرزنش كردند و گفتند: تو عموى او هستى و با او اين چنين معامله مى كنى؟ وى گفت: ساكت شويد و دست به محاسن خود گرفت و گفت: خداوند اين محاسن سفيد را لايق براى امامت نديده، اما اين كودك را شايسته ى اين مرتبه دانسته است.(1)

7 - مناظره ى امام جواد عليه السلام درباره ى خلفا

يحيى بن اكثم از امام جواد عليه السلام درباره ى اين روايت پرسيد: «انّ مثل أبى بكر و عُمر فى الأرض كَمَثَل جبرئيل و ميكائيل فى السّماء»؛ مثل ابوبكر و عمر در زمين مانند جبرئيل و ميكائيل در آسمان است. امام عليه السلام فرمود: اين درست نيست. زيرا اين دو فرشته هميشه بندگى خدا را كرده و لحظه اى عصيان نورزيده اند، ليكن ابوبكر و عمر سال ها پيش از اسلام مشرك بوده اند.

يحيى پرسيد: آيا حديث ابوبكر و عمر سرور پيران بهشتى اند، درست است؟ «انّ ابابكر و عمر سيّدا كُهول أهل الجنة».

امام عليه السلام فرمود: در آنجا جز جوان وجود ندارد و پيرى در كار نيست تا آن دو، سرور پيران بهشت باشند.

سپس يحيى از حديث: «ان عمرَ بن الخطّاب سِراج أهل الجنة»، عمر بن خطّاب چراغ بهشتيان است، سؤال كرد. امام عليه السلام فرمود: بهشت به نور فرشتگان خداوند و آدم و

ص: 271

محمد و تمامى پيامبران روشن مى شود، نه به نور عمر.

يحيى گفت: از پيامبر عليه السلام چنين نقل شده است: «لو نَزَلَ العذابُ لَمٰا نَجى الاّ عُمر»؛ اگر عذاب فرود آيد هيچ كس جز عمر نجات نمى يابد. امام عليه السلام فرمود: اين محال است.

زيرا خداوند فرمود: «و ما كان اللّه ليعذّبهم و أنت فيهم و ما كان اللّه معذّبهم و هم يستغفرون»(1)؛ تا تو كه پيامبر رحمتى، در ميان آنان هستى، خداوند آن ها را عذاب نخواهد كرد، همچنين اگر از نافرمانى خدا استغفار كنند.(2)

8 - آزمايش مأمون از امام جواد عليه السلام

روزى مأمون به قصد شكار به خارج شهر مى رفت كه عبورش به جمعيتى از كودكان در حال بازى افتاد حضرت جواد عليهالسلام هم در كنار كودكان ايستاده بود. مأمون نزديك آنان رفت، كودكان تا شوكت ظاهرى مأمون را ديدند، پا به فرار گذاشتند، اما امام جواد عليه السلام از جاى خود تكان نخورد.

خليفه از او پرسيد: چرا مانند ساير كودكان فرار نكردى؟ حضرت پاسخ داد: راه تنگ نبود كه با رفتن خود وسيع گردانم و نيز جرمى مرتكب نشده ام تا بترسم و گمان نمى كنم خليفه بدون جهت به كسى آسيبى برساند. مأمون كه تا آن زمان امام عليه السلام را نمى شناخت، با تعجب پرسيد: نام شما چيست؟ فرمود: محمد.

مأمون گفت: فرزند چه كسى هستى؟ فرمود: على بن موسى الرضا.

مأمون بر حضرت رضا عليه السلام درود فرستاد و از شهر خارج شد. براى صيد ماهيان كوچكى كه به همراه ابر بالا مى رفتند، باز شكارى خود را فرستاد. آن نيز ماهيان را صيد كرده و براى مأمون مى آوردند. مأمون ماهيان كوچك را درآستين خود قرار داد.

وى در بازگشت به همان كودكان برخورد كرد كه همه جز آن كودك قبلى فرار كردند. مأمون به آن كودك نزديك شد و گفت: مى توانى به من بگويى كه در دست من چيست؟

ص: 272

فرمود: خداوند متعال بر حسب مشيّت و اراده خود در دريا ماهى آفريده است و گاهى بازهاى پادشاهان آن ها را شكار مى كند و پادشاهان مى خواهند فرزند پيامبر را آزمايش كنند. آن گاه مأمون امام عليه السلام را سوار بر مركب خود كرده و به منزل برد.

اغلب مورخان نوشته اند: ازدواج امام عليه السلام با ام الفضل، دختر مأمون، پس از اين آشنايى با تشويق و اصرار مأمون صورت گرفت و پس از آن، امام جواد عليه السلام را بسيار گرامى داشت.(1)

9 - مناظره يحيى بن اكثم با امام جواد عليه السلام

پس از آن كه مأمون دختر خود را به عقد امام جواد عليه السلام درآورد، با مخالفت شديد عباسيان كه كينه ى حضرت را در دل داشتند، روبه رو گرديد. مأمون براى محكوم كردن آنان دست به سياستى محترمانه زد تا عباسيان به عظمت و شايستگى علمى امام جواد عليه السلام پى ببرند از اين رو مجلسى تشكيل داد و تمام دانشمندان بغداد، در رأس آنان يحيى بن اكثم، را دعوت كرد.

يحيى بن اكثم رو به مأمون كرده و گفت: اجازه مى فرماييد از اين فرزند خردسال سؤال كنم؟ مأمون گفت: بهتر است از خودشان كسب اجازه كنى.

يحيى گفت: اجازه مى فرماييد سؤالى طرح كنم؟ امام جواد عليه السلام فرمود: هر چه دلت مى خواهد بپرس.

يحيى گفت: شخص محرمى كه شكار كرده است، حكمش چيست؟

امام عليه السلام از وى پرسيد:

1 - در خارج از حرم صيد كرده يا داخل حرم؟

2 - عالم به مسئله بوده يا جاهل؟

3 - صيد او عمدى بود يا خطائى و سهوى؟

4 - صياد بنده بود يا آزاد؟

5 - صغير بود يا كبير؟

ص: 273

6 - بار اول او بود يا دوم؟

7 - شكار از پرندگان بود يا غير آن؟

8 - شكار او خردسال بود يا بزرگ سال؟

9 - صياد بر عمل خود اصرار داشته يا پشيمان است؟

10 - شكار در شب بود يا روز؟

11 - احرام صياد براى حج تمتع بود يا عمره؟

هر يك از اين مسائل فقهى، حكم خاصى دارد. يحيى بن اكثم در برابر سؤالات مختلف متحير و درمانده شد و اهل مجلس به احترام يحيى بن اكثم سكوت اختيار كردند. چون پاسخى نداشتند. مأمون از حضرت تقاضا كرد خودتان پاسخ بفرماييد.

آنگاه امام جواد عليه السلام حكم تمامى موارد پيش گفته را بيان فرمود.

مأمون گفت: أحسنت! أحسنت! يا اباجعفر.

سپس به امام عرض كرد: ميل دارى از يحيى چيزى بپرسى؟

حضرت فرمود: آرى. آنگاه امام از يحيى پرسيد: آماده اى؟ او گفت: اختيار با شماست، اگر نتوانستم پاسخ بگويم، از خود شما استفاده مى كنم.

حضرت فرمود: آن مرد كيست كه در ابتداى روز نگاهش به زنى حرام است، در نيم روز نظرش حلال، در ظهر حرام، هنگام عصر حلال، موقع غروب حرام، در وقت عشاء حلال، نصف شب حرام، در طلوع فجر حلال است.

يحيى بن اكثم گفت: به خدا سوگند! من چنين چيزى نشنيده ام و پاسخ آن ها را نمى دانم. اگر ميل دارى ما را مستفيض فرما.

حضرت جواد عليه السلام فرمود: اين زن كنيزى است كه در ابتداى روز اجنبى است و نگاه به او حرام است. چون روز بالا آمد، مرد آن زن را مى خرد و نگاه به او حلال مى شود. ظهر او را آزاد مى كند و نگاهش به وى حرام مى شود. عصر او را به عقد خود در مى آورد و حلال مى شود. وقت مغرب او را ظهار مى كند و نگاه حرام مى گردد.

ص: 274

وقت عشاء كفاره مى دهد و حلال مى شود. نصف شب طلاق مى دهد و حرام مى شود.

هنگام طلوع فجر رجوع مى كند و نگاهش به وى حلال مى شود.

آنگاه مأمون رو به حاضران كرد و گفت: آيا مانند چنين شخصيتى سراغ داريد كه عالم به مسائل باشد؟ همه گفتند: نمى شناسيم.

مأمون گفت: به خدا سوگند! كوچكى و بزرگى در اولاد علوى يكسان است و او اعلم و افضل دانشمندان عصر است.(1)

10 - ترجيح نظريه ى امام جواد عليه السلام بر آراى دانشمندان

ذرقان مى گويد: روزى ابن ابى داود از نزد معتصم برگشت و بسيار عصبانى و ناراحت بود. به او گفتم: چرا ناراحتى؟

وى گفت: از دست ابى جعفر، فرزند على بن موسى الرضا. به او گفتم: چه شده است؟

او گفت: سارقى را نزد امير آوردند كه اقرار به دزدى خود كرده بود خليفه طريقه ى قصاص و اجراى حد را از فقها پرسيد.

من گفتم: بايد از مچ دست قطع شود. آنان گفتند: به چه دليل؟ من آيه ى «فامسحوا بوجوهكم و أيديكم» را خواندم.

برخى از فقها گفتند: دست بايد از مرفق قطع شود. خليفه پرسيد به چه دليل؟ آنان گفتند: به دليل آيه ى غسل؛ «و أيديكم الى المرافق»

در اين هنگام خليفه رو به محمد بن على بن موسى الرضا كرد و گفت: نظر شما چيست؟ حضرت فرمود: مرا معاف بداريد.

خليفه ايشان را سوگند داد كه بايد نظر خودتان را بيان كنيد. حضرت فرمود: اين دوفتوا اشتباه است؛ بلكه بايد فقط چهار انگشت وى بدون ابهام، قطع شود.

خليفه پرسيد: دليل شما چيست؟ حضرت فرمود: «قال رسول اللّٰه: السّجود على سبعة أعضاء؛ الوجه و اليدين و الرّكْبتَيْنِ و الرّجلين»؛ سجده بر هفت موضع است: صورت، دو

ص: 275

دست و دو زانو و دو انگشت ابهام پا. اگر دست را از مرفق يا مچ قطع كنند، ديگر محلى براى سجده باقى نمى نماند، با اين كه قرآن كريم مى فرمايد: «و انّ المساجد للّٰه»:

خليفه بسيار شادمان شد و طبق حكم حضرت جواد عليه السلام چهار انگشت دزد را بريد.

ذرقان مى گويد: ابن ابى داود سخت ناراحت بود كه چرا نظريه ى او ردّ شده است.

سه روز پس از اين ماجرا نزد معتصم رفت و گفت: آمده ام تو را نصيحتى كنم و اين اندرز به شكرانه ى محبتى است كه به ما دارى، وقتى شما مجلسى از علما و بزرگان تشكيل مى دهى و در آن مجلس نظريه ى محمد بن على عليه السلام خردسال را بر آراى بزرگان مجلس ترجيح مى دهى، اين كار سبب مى شود كه مردم به او توجه كنند و از بنى عباس منصرف شوند و خلافت را از تو گرفته و به او بسپارند.

معتصم سخت تحت تأثير اين سعايت قرار گرفت و عزم خود را بر كشتن امام عليه السلام جزم كرد.

شرايط قطع دست دزد:

از نظر اسلام، بريدن دست دزد شرايط گوناگونى دارد و مطلق نيست. اكنون به برخى از آن ها اشاره مى شود:

1 - دزد عاقل بالغ مختار باشد.

2 - آنچه دزديده، ماليّت داشته باشد، به خلاف شراب و اسباب قمار.

3 - آنچه دزديده، معادل ربع دينار مسكوك باشد.

4 - از مال فرزندش نباشد.

5 - از مولا و مالكش نباشد.

6 - در سال قحطى نباشد.

7 - از محرّمات نباشد.

8 - از حرز و جاى در بسته باشد.

9 - به تنهايى دزدى كند، اگر چند نفر باشند، دست هيچ يك قطع نمى شود.

ص: 276

10 - متاع دزدى را به دست خود بر دارد و حمل كند، اگر كودكى بردارد يا جوانى حمل كند كه دست خود دزد به او نرسد، دزدى شمرده نمى شود.

11 - اقرار به امامت حضرت جواد عليه السلام

قاسم بن عبدالرحمن مى گويد: من زيدى مذهب بودم. روزى به بغداد رفتم. ديدم مردم در رفت و آمدند و بعضى بالاى بلندى مى روند. گفتم: چه خبر است؟

گفتند: امام جواد عليه السلام مى آيد. با خود گفتم: چطور اماميه اعتقاد به امامت اين جوان پيدا كرده اند؟ تا اين معنا از خاطر من گذشت، حضرت رو به من كرد و فرمود: يا قاسم بن عبدالرحمن «أبَشَراً منّا واحداً نتّبعه انّا اذاً لفى ضلال و سُعْرٍ».

قوم حضرت صالح عليه السلام گفتند: آيا از آدمى پيروى كنيم كه از جنس ماست؟ در اين صورت، قطعاً ما در گمراهى و آتش سوزان هستيم؛ يعنى تابع او نمى شويم.

دوباره در دل خود گفتم: او ساحر است. امام عليه السلام رو به من كرد و فرمود: «إلْقِىَ الذّكر عليه من بيننا بل هو كذّاب أشِرٌ»؛ آيا از ميان ما ذكر بر او القا شده است (و با آن كه ما سزاوارتريم) بر او وحى نشده، بلكه او دروغگوى متكبر است.

قاسم بن عبدالرحمن مى گويد: وقتى دو مرتبه حضرت از درون من خبر داد، من به امامت آن حضرت اقرار كردم و از مذهب خود دست برداشتم.(1)

روضه

فضاى سرپوشيده اى كه پيرامون ضريح را در بر گرفته، در اصطلاح مردم، «روضه» ناميده مى شود و به دو بخش تقسيم مى شود. در قسمت جنوبى، روضه ى امام كاظم عليه السلام و در قسمت شمالى روضه امام جواد عليه السلام قرار دارد و دو راه باريك و تنگ آن دو را به هم متصل مى سازد و ضريح مطهّر در وسط هر دو روضه واقع شده است.

طول ضريح 6/76 متر و عرض آن 5/17 سانتى متر و ارتفاع آن حدود سه متر و نيم از روى زمين است. ساخت اين ضريح طلايى براى نخستين بار در سال 1324 تمام گرديد.

طول هر روضه 10 متر و 62 سانتى متر و عرض هر يك 7 متر و 55 سانتى متر است. سطح هر دو روضه و راهروها با سنگ مرمر فرش است. گنبدها و چهارگلدسته ى كوچك روكش طلايى دارد.

روضه ى منوّره ى كاظمين را رواق هايى در بر گرفته است كه بعضى به هم متصل و برخى از آن ها به رواق ديگر باز مى شود. همه ى رواق ها با مرمر بسيار عالى سنگفرش شده و ديوار رواق ها نيز تا ارتفاع 4 متر با سنگ مرمر تزيين شده است.

1 - رواق شمالى؛ اين رواق به طول 27 متر و 90 سانتى متر و عرض آن 4 متر و 30 سانتى متر است.

2 - رواق غربى؛ اين رواق به طول 38 متر و 15 سانتى متر و عرض 4 متر و 30 سانتى متر است. در وسط اين رواق از جهتى كه متصل به روضه ى منوره است، ايوان بزرگى هست كه در آن قبر خواجه نصيرالدّين طوسى قرار دارد.

3 - رواق شرقى؛ طول آن 38 متر و 15 سانتى متر و عرض آن 4 متر و 30 سانتى متر است. روضه ى منوّره مجموعاً داراى شش در است كه به رواق هاى اطراف حرم مطهر باز مى گردد.(1)

ص: 278

مدفونين در حرم

علما و بزرگان زيادى در حرم كاظمين مدفون هستند؛ ليكن سه نفر از آنان از قرون اوليه ى اسلام تاكنون شهرت داشته اند:

1 - ابن قولويه قمى؛ وى ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن جعفر بن موسى بن قولويه است. ايشان از افراد موثق و مورد اعتماد بزرگان شيعه در فقه و حديث است.

شيخ مفيد رحمه الله فقه را از وى فرا گرفت و داراى كتاب هاى فراوانى است. وى در سال 268 هجرى در گذشت. رحمت خدا بر او باد و در پايين پاى امام كاظم عليه السلام داخل ايوانى كه معروف به ديوان شيخ مفيد رحمه الله است، به خاك سپرده شد.

2 - شيخ مفيد رحمه الله؛ شيخ طوسى مى گويد: كنيه ى وى أبا عبداللّٰه و معروف به ابن المعلم و از جمله ى متكلمان شيعه است. رياست اماميه در زمان حياتش با وى بود. او در علم كلام و فقه پيشوا و داراى ذهنى خوب و دقيق و حاضر جواب بود.(1)

ابن حجر عسقلانى مى گويد: شيخ مفيد رحمه الله در راه كسب علم سختى زيادى كشيده و گروهى از علم او بهره برده اند، به گونه اى در مذهب اماميه ماهر بود، تا آنجا كه گفته شده است: او برگردن هر شيعه، حقّى و منّتى دارد.(2)

شيخ مفيد رحمه الله نزد بيش از پنجاه تن از بزرگان عصر خود درس خواند و نيز از آنان روايت مى كند و بيش از 200 جلد كتاب كوچك و بزرگ نوشته است كه برخى از آن ها در عراق و ايران چاپ شده است. وى در يازده ذى القعده سال 336 و يا 338 به دنيا آمد و در شب جمعه در سال 413 هجرى در گذشت.

نجاشى مى گويد: روز در گذشت وى از روزهايى بود كه با شكوه تر از آن ديده نشده است و مردم زيادى براى نماز گزاردن بر پيكر وى جمع شدند و موافق و مخالف بر او گريستند(3) امام زمان عليه السلام نيز در مرگ وى اين اشعار را سروده است:

ص: 279

لا صَوَّتَ النّاعى بفقدك إنّه *** يومٌ على آل الرّسول عظيم

ان كان قد غيّبت فى جَدَث الثَّرىٰ *** فالعلم و التوحيد فيك مقيم

و القائم المهدى يفرح كلّما *** تليتَ عليك من الدّروس والعلوم

صداى آن كه خبر رحلت تو را داد، به گوش نرسد، روزى كه تو از دنيا رفتى، مصيبتى بزرگ بر آل رسول بود. اگر در زير خاك پنهان شده اى، حقيقت دانش و توحيد و خداپرستى در تو اقامت گزيده است. هرگاه تو از انواع علوم خود تدريس مى كردى، قائم مهدى عليه السلام خوشحال مى شد.

3 - قبر خواجه نصيرالدّين طوسى قدس سره

او محمد بن محمد بن حسن نصيرالدين طوسى فيلسوف بلند آوازه ى مشرق زمين است كه در 11 جمادى الاول سال 597 در طوس متولد شد و در آن جا مشغول به تحصيل علم گرديد تا به مرحله ى بالايى از دانش دست يافت و داراى كتب متعددى است. كتاب «اخلاق ناصرى» از تأليفات ايشان است. خواجه نصير در روز عيد غدير در سال 671 از دنيا رفت و در حرم موسى بن جعفر عليه السلام دفن گرديد.(1)

ص: 280

ص: 282

مسخره كردند، ولى فتح بن خاقان گفت: امام آگاه تر از همه است و دستور او تأثير دارد.

سرانجام به همان دستور عمل كردند، متوكل در خواب آرامى فرو رفت، سپس زخم او سرباز كرد و چرك هاى زخم بيرون آمد و شفا يافت. سلامتى او را به مادرش خبر دادند، او براى اداى نذر خود ده هزار دينار در ميان كيسه اى گذارد و براى حضرت هادى عليه السلام فرستاد.

پس از آن كه متوكل از بستر بيمارى برخاست، شخصى از امام نزد متوكل سعايت كردو گفت: براى امام عليه السلام پول و هدايا فرستاده مى شود. (و شايد براى حكومت تو خطر داشته باشد) متوكل به وزير دربارش، سعيد، دستور داد تا شبانه به منزل امام حمله كنند و هرچه پول و اسلحه در منزل امام است مصادره كنند.

سعيد مى گويد: من شبانه به منزل امام رفتم، نردبان گذاشتم كه از روى ديوار وارد منزل شوم، چند پله كه پايين رفتم، به سبب تاريكى هوا متحير شدم، ناگاه حضرت مرا با نام صدا كرد. اى سعيد! همانجا بايست تا براى تو شمع بياورند. وقتى شمع آوردند، پايين رفتم و وارد منزل شدم امام عليه السلام را ديدم كه جبّه اى از پشم پوشيده و عمامه اى از پشم به سر بسته و سجاده ى خود را روى حصيرى انداخته و رو به قبله نشسته است.

سپس به من فرمود: برو در اين اتاق ها جستجو كن. من رفتم، امّا چيزى پيدا نكردم، مگر كيسه ى پولى كه مُهر مادر متوكل روى آن زده شده بود و يك شمشير زير سجاده ى حضرت بود. همه را برداشتم و نزد متوكل بردم. چون از داستان نذر مادرش با خبر شد، كيسه ى ديگرى به آن ضميمه كرد و براى امام عليه السلام فرستاد و به سعيد گفت:

از امام عذرخواهى كن.

سعيد مى گويد: وقتى شمشير و پول ها را بردم، و از حضرت معذرت خواهى كردم، به وى گفتم: من مأمور هستم و مأمور معذور است، حضرت فرمود: «و سيعلم الّذين ظلموا أىّ منقلب ينقلبون»(1)

ص: 286

نوشت و كسب تكليف كرد. امام عليه السلام در پاسخ نوشت: «ليس هذا من ديننا فَاعْتَزِلُوهم»؛ روش و برنامه ى آنان از دين ما نيست، از آن ها دورى كنيد.

از روايات و گفتار دانشمندان بر مى آيد كه سران غلات و بدعتگزاران در زمان امام هادى عليه السلام افراد زير بودند: قاسم بن يقطين، هاشم بن ابى هاشم، ابوالسهرى، ابن أبى الزّرقا، جعفر بن واقد، فارس بن حاتم، شفوزبن فارس.(1)

روزى امام عليه السلام به مجلس متوكل وارد شد و نزديك او نشست متوكل در عمامه حضرت دقّت كرد و گفت: پارچه ى بسيار نفيسى است. سپس از روى اعتراض گفت:

اين عمامه را چند خريده اى؟ امام عليه السلام فرمود: كسى كه براى من آورده 500 درهم نقره خريده است.

متوكل گفت: اسراف كردى! حضرت فرمود: شنيده ام همين روزها كنيز زيبايى براى خود به هزار دينار خريدارى كرده اى.

متوكل جواب داد: صحيح است.

حضرت فرمود: من با 500 درهم براى شريف ترين عضو بدنم، عمامه خريده ام و تو براى پست ترين اعضايت هزار دينار مصرف كرده اى؛ انصاف بده كدام يك اسراف است؟

متوكل شرمنده شد و گفت: انصاف آن است كه ما در اعتراض به بنى هاشم سودى نمى بريم.(2)

1 - يافعى مى گويد: «كان عليه السلام متعبّداً فقيهاً اماماً»؛ امام هادى امامى بود فقيه و متعبد.(1)

2 - ابن صبّاغ مالكى يكى از بزرگان علم مى گويد: فضيلت ابوالحسن على بن محمد هادى زبانزد خاص و عام است و آوازه ى فضلش سراسر گيتى را در نورديده است. فضيلتى ذكر نمى شود مگر آن كه نام آن امام قرين آن است... حضرتش مستجمع مكارم و مَعالى اخلاق است.(2)

3 - ابن شهرآشوب گويد: امام عليه السلام از همه خوش سيماتر و راستگوتر بود. زيبايى ايشان دلها را ربوده و كلام ايشان از دور خردها را سرگشته مى كرد.(3)

4 - قطب راوندى مى گويد: اوصاف امامت و شرايط آن در على بن هادى جمع شده بود و فضل و علم و صفات نيك ايشان به اوج كمال رسيده بود.(4)

5 - ابن حجر مى گويد: «و كان وارث أبيه علماً و سخاءً»؛ او در دانش و بخشش وارث پدرش بود.(5)

6 - ايوب بن نوح 15 - محمد بن على بن مهزيار

7 - حسين بن اميد بصرى 16 - نضربن محمد همدانى

8 - حفص مروزى 17 - يعقوب بن زيد.(1)

9 - خيران خادم

اكنون به شرح كوتاهى درباره ى زندگى برخى از اصحاب برجسته ى آن حضرت اشاره مى شود:

18 - عبدالعظيم حسنى؛ اين بزرگوار از نواده هاى امام مجتبى عليه السلام است. او در محضر امام هادى عليه السلام منزلتى بزرگ داشت كه امام به ابوحماد رازى فرمود: اى حماد! اگر در شهر و محل سكونت خويش (شهر رى) در مسائل دينى به مشكلى برخورد كردى، از عبدالعظيم بپرس و سلام مرا به او برسان.

روزى عبدالعظيم به محضر امام هادى عليه السلام رسيد. حضرت به او فرمود: آفرين بر تو باد اى ابوالقاسم تو حقيقتاً ولىّ و دوست ما هستى؛ «مرحباً بك يا أباالقاسم! أنت وَليُّنٰا حقاً».

آنگاه عبدالعظيم خلاصه اى از اعتقادات خود را نسبت به مبدأ و معاد و عدل الهى و امامت و نبوت بيان كرد و نام همه ى ائمه اطهار عليهم السلام را ذكر كرد و پس از نام حضرت جواد عليه السلام عرض كرد: اكنون شما امام من هستيد. سپس از فروع دين سخن گفت.

در اين هنگام امام عليه السلام به او فرمود: «يا أباالقاسم! هذا واللّه دينى و دين الّذى ارتضاه لعباده، فَاثْبُتْ عليه ثبّتك اللّه بالقول الثّابت فى الحيوة الدّنيا و الآخرة»؛ اى ابوالقاسم، سوگند به خدا! اين همان دين من و دين كسانى است كه خداوند آن را براى بندگانش پذيرفته است. بر آن استوارباش، خداوند تو را به سخن استوار در دنيا و آخرت ثابت قدم فرمايد.(2)

در عظمت عبدالعظيم همين بس كه امام هادى عليه السلام فرمود: زيارت ايشان ثواب زيارت امام حسين عليه السلام را دارد.

ص: 290

عبدالعظيم حسنى به دستور امام هادى عليه السلام براى حفظ جان خود از ناحيه ى متوكل از شهر سامرا بيرون رفت و به صورت پيك (پستچى) از راه طبرستان (مازندران) به شهر رى آمد و در آنجا اقامت گزيد.(1)

19 - ابن سِكّيت؛ يعقوب بن اسحاق معروف به ابن سكيت اهوازى از علماى محقق و اديبان نامى شيعه است. او در علم لغت، شعر، منطق، فلسفه و ادبيات سرآمد دانشمندان عصر خود بود و كتاب هاى مختلفى نيز نوشته است. مورخان 23 كتاب او را نام برده اند(2)

متوكل ابن سكيت را مجبور كرد كه به دو پسرش معتزّ و مؤيّد درس بدهد. روزى متوكل از او پرسيد: دو پسر من نزد تو محبوب تر است يا حسن و حسين عليه السلام؟

ابن سكيت گفت: به خدا قسم! قنبر، خادم حضرت على عليه السلام، نزد من بهتر از تو و دو فرزندت است؛ «واللّه! انّ قنبراً، خادم علىّ بن أبى طالب عليه السلام خيرٌ منك و من اِبْنَيْكَ»

متوكل بسيار عصبانى شد و دستور داد زبانش را از پشت سرش بيرون آوردند و بدين سان شهيد شد و به ديار باقى شتافت.(3)

20 - عثمان بن سعيد؛ وى همان كسى است كه پس از شهادت امام عسكرى نخستين نايب خاص امام زمان عليه السلام در غيبت صغرا بود و از سال 260 تا سال 300 (چهل سال) مقام نيابت را بر عهده داشت و در سال 300 از دنيا رفت و پس از او، مقام نيابت به پسرش محمد بن عثمان رسيد.

عثمان بن سعيد و پسرش مورد تأييد كامل امام حسن عسكرى بود، به گونه اى كه به احمد بن اسحاق فرمود: «فاسمعْ لهما و أطِعْهُما، فَهُمَا الثِّقَتٰانِ المَأمُونٰان»؛ به سخن آنان گوش فرا ده و از آنان پيروى كن. آن دو، امين و مورد اطمينان هستند.(4)

ص: 291

21 - أبوهاشم جعفرى؛ از نوادگان جعفر طيار فردى مورد وثوق و صاحب منزلت بزرگى بود. او از زمان حضرت رضا عليه السلام تا امام زمان عليه السلام را درك كرده و از همه ى آنان روايت كرده است. سيد بن طاووس او را از وكلاى امامان شمرده است. ابوهاشم جعفرى اشعارى نيكو در مناقب ائمه عليهم السلام سروده و معجزات زيادى از امام هادى عليه السلام مشاهده كرد.(1)

ظنّك اليه، فانّما قلبُ غيرِك لك كَقَلْبِك له»(1)؛ كسى را كه تلخ كام كرده اى، توقّع صفا و صميميّت نداشته باش و نسبت به هر كس پيمان شكنى كردى، خواستار وفادارى او مباش و از آن كه به او بدگمان هستى، انتظار نصيحت نداشته باش. زيرا دل و انديشه ى ديگران به تو مانند دل و انديشه ى تو به ديگران است.

5 - «الدّنيا سوقٌ رَبِحَ فيما قومٌ و خَسِرَ آخرون»(2)؛ دنيا بازارى است كه گروهى در آن سود مى برند و گروهى ديگر ضرر مى كنند.

6 - «النّاس فى الدنيا بالأموال و فى الآخرة باالأعمال»(3)؛ در دنيا مردم به ثروت شناخته مى شوند، ولى در آخرت به كردار.

7 - «من هانتْ عليه نفسُه فلاَتأمَنْ شرّه»(4)؛ آن كه حرمت خويشتن را نگه نمى دارد، از شرّ او در امان مباش.

8 - «خيرٌ من الخير فاعلهُ و أجمل من الجميل قائلُه و أرجح من العلم حاملُه و شرٌّ من الشرّ جالِبُه»(5)

بهتر از كار خوب به جا آورنده ى آن است، زيباتر از زيبا گوينده ى آن است، برتر از علم كسى است كه داراى علم و دانش است و بدتر از بد مرتكب شونده ى آن است.

9 - «الحكمة لا تنجع فى الطباع الفاسدة»(6)؛ حكمت (عملى) در طبيعت هاى فاسد قرار نمى گيرد.

10 - «من جمع لك وُدّه و رأيَهُ فَاجْمَعْ له طاعتك»(7)؛ هر آن كه محبّت و رأى خود را براى تو قرار داد، تو نيز از آراى او پيروى كن.

ص: 293