191 یادداشت هبه نسخه از محمدمهدی بن ملامحسن به محمدبن اسدالله به سال 1196 ممهور به مهر بیضوی "...محمد، 1186" و مهر خشتی "یا امام محمد المهدی"، دو برگ در ابتدا و دو برگ در انتهای نسخه الحاقی و نانوشته

فرسودگی، ناقص بودن صفحات: وصالی لبه ها در برخی اوراق

منابع اثر، نمایه ها، چکیده ها : منابع دیده شده: الذریعه (246/16)، کشف الظنون (1271/2)، ف مجلس ()323/2

موضوع : ائمه اثناعشر -- مدایح و مناقب

شماره بازیابی : 56،ع/949

ولده من الشیطان الرجیم [9] .

[ صفحه 690]

فلما کان الیوم السابع من مولده قال صلی الله علیه و آله: ما سمیتموه؟ قالوا: حربا، قال صلی الله علیه و آله: بل سموه حسنا [10] .

[ صفحه 691]

ثم انه صلی الله علیه و آله عق [11] عنه و ذبح کبشا و تولی ذلک بنفسه الکریمه، و قال لفاطمه علیهاالسلام: احلقی رأسه، و تصدقی بوزن الشعر فضه، فکان الوزن عن شعره بعد حلقه درهما و شیئا [12] .

[ صفحه 692]

فتصدقت به، فصارت العقیقه و التصدق بوزن الشعر سنه مستمره عند العلماء بما فعله النبی صلی الله علیه و آله فی حق الحسن علیه السلام. [13] .

و أما کنیته علیه السلام: فأبو محمد لا غیر [33] .

و أما ألقابه علیه السلام فکثیره هی: التقی، و الزکی، و الطیب و السید، و السبط، و الولی، کل ذلک کان یقال له و یطلق علیه، و أکثر هذه الألقاب شهره التقی و أعلاها رتبته [34] ما لقبه به رسول الله صلی الله علیه و آله حیث وصفه و خصه بأن جعله نعتا له، فانه صح النقل کما جاء فی الصحیحین عن النبی صلی الله علیه و آله فیما أورده الائمه الاثبات عنه صلی الله علیه و آله، و الروات الثقات أنه قال: ان ابنی هذا سید [22] و سیأتی ان شاء الله تعالی الحدیث [23] بتمامه فیما بعد.

[ صفحه 695]

و أما صفته علیه السلام: فانه روی عن أنس بن مالک[رض]قال: لم یکن أحد أشبه برسول الله صلی الله علیه و آله من الحسن بن علی علیه السلام [24] و عن علی بن أبی طالب علیه السلام قال: «کان الحسن علیه السلام أشبه برسول الله صلی الله علیه و آله ما بین الرأس الی الصدر، و الحسین أشبه فیما کان أسفل من ذلک [25] .

و روی البخاری فی صحیحه یرفعه الی عقبه بن الحارث قال: صلی أبوبکر العصر ثم خرج یمشی و معه علی علیه السلام فرأی الحسن یلعب مع الصبیان فحمله أبوبکر

[ صفحه 696]

علی عاتقه و قال: بأبی شبیه بالنبی لیس شبیها بعلی، قال: و علی علیه السلام یضحک [26] .

و روی مرفوعا الی أحمد بن محمد بن أیوب المقبری [27] قال: کان الحسن علیه السلام أبیض اللون مشربا [28] بحمره، أدعج العینین، سهل [29] الخدین، دقیق المسربه [30] کث اللحیه

ذا وفره، و کأن عنقه ابریق فضه، عظیم الکرادیس، بعید ما بین المنکبین، ربعه لیس بالطویل و لا القصیر، ملیحا من أحسن الناس وجها، و کان علیه السلام یخضب بالسواد، و کان علیه السلام جعد الشعر، حسن البدن [31] ، کان نقش خاتمه «العزه لله وحده» [32] بابه [33] سفینه [34] ، شاعرته ام سنان المدحجیه، معاصره معاویه و یزید.

[ صفحه 697]

أبی بکره [39] قال: کان النبی صلی الله علیه و آله یصلی بنا، فیجی ء الحسن علیه السلام و هو ساجد - و هو اذ ذاک صغیر - فیجلس علی ظهره. و مره علی رقبته، فیرفعه النبی صلی الله علیه و آله رفعا رفیقا، فلما فرغ من الصلاه قالوا: یا رسول الله انک تصنع بهذا الصبی شیئا لا تصنعه بأحد؟ فقال صلی الله علیه و آله: ان هذا ریحانتی، و ان ابنی هذا سید، و عسی أن یصلح الله تعالی به بین فئتین من المسلمین [40] .

[ صفحه 700]

و روی البخاری و مسلم بسندیهما عن أبی هریره قال: خرجت مع رسول الله صلی الله علیه و آله[طائفه من النهار]لا یکلمنی و لا أکلمه حتی جاء [41] سوق بنی قینقاع، ثم انصرف حتی أتی مخباه و هو مخبأ [42] فاطمه علیهاالسلام فقال: «أثم لکع [43] ؟ أثم لکع؟» یعنی حسنا علیه السلام، فظننا انما حبسته [44] امه لأن تغسله أو تلبسه[سخابا] [45] ثوبا، فلم یلبث اذ [46] جاء یسعی حتی اعتنق [47] کل واحد منهما صاحبه، فقال رسول الله صلی الله علیه و آله: اللهم انی احبه و احب من یحبه [48] - و فی روایه اخری: اللهم انی احبه و أحب من یحبه - قال أبوهریره: فما کان أحد أحب الی من الحسن بعدما قال رسول الله صلی الله علیه و آله ما قال [49] .

و روی عن الترمذی بسنده عن أبی سعید قال: قال رسول الله: الحسن و الحسین

[ صفحه 701]

سیدا شباب أهل الجنه [50] .

و عن ابن عمر [51] : سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول:

هما ریحانتی من الدنیا [52] .

و روی النسائی بسنده عن عبدالله بن شذاذ [53] . عن أبیه قال: خرج علینا رسول الله صلی الله علیه و آله فی احدی صلاتی [54] العشاء و هو حامل حسنا علیه السلام[أو حسینا علیه السلام]فتقدم رسول الله صلی الله علیه و آله للصلاه فوضعه ثم کبر[للصلاه]و صلی [55] فسجد بین ظهرانی صلاته مسجده فأطالها قال[أبی]: فرفعت رأسی فاذا الصبی علی ظهر رسول الله صلی الله علیه و آله و هو ساجد، فرجعت الی سجودی فلما قضی رسول الله صلی الله علیه و آله صلاته فقال الناس: یا رسول الله انک سجدت بین ظهرانی صلاتک سجده أطلتها حتی ظننا أنه قد حدث أمرا و أنه یوحی الیک! قال رسول الله صلی الله علیه و آله: کل ذلک لم یکن، و لکن ابنی ارتحلنی، فکرهت أن اعجله حتی ینزل [56] .

[ صفحه 702]

[64] الی ثالث، غلام کأن وجهه الدینار، و هو یحدث[عن

[ صفحه 703]

رسول الله]فی المسجد، فسأله [65] عن (شاهد و مشهود) فقال: نعم، أما الشاهد فرسول الله صلی الله علیه و آله، و أما المشهود فیوم القیامه، أما سمعته[عزوجل]یقول: (یأیها النبی انآ أرسلناک شاهدا و مبشرا و نذیرا) [66] [و]قال تعالی: (ذلک یوم مجموع له الناس و ذلک یوم مشهود) [67] فسأل [68] عن الأول فقالوا: ابن عباس، و سأل عن الثانی فقالوا: ابن عمر، و سأل عن الثالث فقالوا: الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام[و کان قول الحسن أحسن] [69] .

و نقل [70] عنه أنه اغتسل و خرج من داره فی بعض الأیام و علیه حله فاخره و بزه و برده [71] طاهره، و محاسن سافره[و قسمات ظاهره]بنفحات[ناشره]طیبات عاطره، و وجهه یشرق حسنا، و شکله قد کمل صوره و معنی،[و الاقبال[ و السعد یلوح من [72] أعطافه، و نضره النعیم تعرف فی [73] أطرافه، و[قاضی القدر]قد[حکم أن السعاده من أوصافه]رکب بغله فارهه غیر قطوف [74] ، و سار مکتنفا [75] من حاشیته و غاشیته [76] بصفوف[فلو شاهده عبدمناف لأرغم بمفاخرته به معاطس انوف، وعده و آباءه وجده فی احراز خصل الفخار یوم التفاخر بالوف]. فعرض له فی

[ صفحه 704]

طریقه شخص من محاویج الیهود[هم فی هدم]و علیه مسح من جلود، و قد أنهکته العله و[ارتکبته]الذله[و أهلکته القله، و جلده یستر عظامه و ضعفه یقید أقدامه، و ضره قد ملک زمامه، و سوء حاله قد حبب الیه حمامه]و شمس الظهیره قد تشوی [77] شواه[و قد أحرقت بحرها أخمصیه و یصافح ثری ممشاه، و عذاب حر عریه قد عراه،

و طول طواه قد أضعف بطنه و طواه]و هو حامل جره ماء علی قفاه، فاستوقف الحسن فقال: یا ابن رسول الله صلی الله علیه و آله سؤال [78] له ما هو؟ قال: جدک یقول: «الدنیا سجن المؤمن و جنه الکافر» و أنت المؤمن و أنا الکافر، فما أری الدنیا الا جنه لک تتنعم بها [79] و و أنت مؤمن و تستلذ بها، و ما أراها الا سجنا[لی]قد أهلکنی ضرها [80] و أتلفنی [81] فقرها.

فلما سمع الحسن علیه السلام کلامه أشرق علیه نور التأیید و استخرج الجواب[بفهمه]من خزانه علمه و أوضح للیهودی خطأ ظنه و خطل زعمه و قال: یا شیخ لو نظرت الی ما أعد الله تعالی لی و للمؤمنین فی دار الآخره مما لا عین رأت، و لا اذن سمعت، و لا خطر علی قلب بشر، لعلمت[أنی[ قبل انتقالی الیه فی هذه الدنیا [82] فی سجن ضنک [83] ، و لو نظرت الی ما أعد الله لک و لکل کافر فی الدار الآخره من سعیر نار جهنم، و نکال العذاب الألیم المقیم لرأیت[أنک]قبل مصیرک الیه[الآن]فی جنه واسعه نعمه جامعه [84] فانظر الی هذا الجواب الصادع بالصواب.

[ صفحه 705]

خمس عشره حجه [88] ماشیا علی قدمیه و أن و النجائب لتقاد بین

[ صفحه 706]

یدیه [89] .

و أما الصدقات: فقد روی عن الحافظ أبی نعیم فی حلیته أنه علیه السلام خرج من ماله مرتین، و قاسم الله تعالی ثلاث مرات ماله و تصدق به [90] و کان علیه السلام من أزهد الناس فی الدنیا و لذاتها، عارفا بغرورها و آفاتها، و کثیرا ما کان علیه السلام یتمثل بهذا البیت [91] :

یا أهل لذات دنیا لا بقاء لها

ان المقام [92] . بظل زائل حمق

و أما ما یدل [93] علی قوه عبادته و علو مکانته [94] قوله علیه السلام فی بعض مواعظه: یا ابن آدم عف عن محارم الله تکن عابدا، و أرض بما قسم الله لک تکن غنیا، و أحسن جوار من جاورک تکن مسلما، و صاحب الناس بمثل ما تحب أن یصاحبوک بمثله تکن عدلا، انه کان بین أیدیکم قوم یجمعون کثیرا، و یبنون مشیدا، و یأملون بعیدا، أصبح جمعهم بورا، و عملهم غرورا، و مساکنهم قبورا. یا ابن آدم انک لم تزل فی

[ صفحه 707]

هدم عمرک منذ سقطت من بطن أمک فخذ [95] بما فی یدیک، فان [96] المؤمن یتزود، و الکافر یتمتع. و کان علیه السلام یتلو بعد هذه الموعظه (و تزودوا فان خیر الزاد التقوی) [97] فتدبر هذا الکلام بحسک واعطه نصیبا وافرا من نفسک.

علیه السلام الی منزله فبعث بها الیه. [100] .

و من ذلک أن رجلا جاء الیه علیه السلام و سأله وشکا الیه حاله و فقره و قله ذات یده بعد أن کان ذلک الرجل من المثرین [101] ، فقال له: یا هذا حق سؤالک یعظم لدی، و معرفتی

[ صفحه 708]

بما یجب لک یکبر لدی [102] و یدی تعجز عن نیلک بما أنت أهله، و الکثیر فی ذات الله[عزوجل]قلیل، و ما فی ملکی وفاء لشکرک، فان قبلت المیسور و رفعت [103] عنی مؤونه الاحتیال [104] و الاهتمام بما [105] أتکلفه من واجبک فعلت. فقال الرجل: یابن رسول الله أقبل القلیل و أشکر العطیه و أعذر علی المنع.

فدعا الحسن علیه السلام وکیله [106] و جعل یحاسبه علی نفقاته و مقبوضاته حتی استقصاها، فقال: هات الفاضل[من الثلاثمائه ألف درهم]فأحضر خمسین ألف درهم، قال: فما فعلت فی الخمسمائه درهم [107] التی معک؟ فقال: هی عندی: فقال علیه السلام: فأحضرها، فلما أحضرها دفع [108] الدراهم و الدنانیر الیه [109] و اعتذر منه [110] .

و من ذلک ما رواه أبوالحسن المداینی قال:[لما]خرج الحسن و الحسین و عبدالله بن جعفر علیهم السلام حجاجا فلما کانوا فی بعض الطرق جاعوا و عطشوا و قد فاتتهم أثقالهم فنظروا الی خباء فقصدوه فاذا فیه عجوز فقالوا: هل من شراب؟ فقالت: نعم، فأناخوا بها و لیس عندها الا شویهه فی کسر الخباء [111] فقالت: احتلبوها

[ صفحه 709]

فاتذقوا لبنها، ففعلوا ذلک و قالوا لها: هل من طعام؟ فقالت: لا، الا هذه الشاه [112] ما عندی غیرها اقسم علیکم بالله الا ماذبحها أحدکم حتی اهیی [113] لکم حطبا و اشووها وکلوها،

ففعلوا و أقاموا حتی بردوا، فلما ارتحلوا قالوا لها: نحن نفر من قریش نرید هذا الوجه، فاذا رجعنا سالمین فألمی بنا فانا صانعون الیک خیرا، ثم ارتحلوا فأقبل زوجها فأخبرته[عن]خبر القوم والشاه فغضب[الرجل]و قال: ویحک أتذبحین شاتی [114] لأقوام لا تعرفیهم ثم تقولین نفر من قریش؟

ثم بعد وقت [115] طویل ألجأتهم الحاجه و اضطرتهم السنه الی دخول المدینه فدخلاها[و جعلا]ینقلان [116] البعر[الیها و یبیعانه و یعیشان منه]فمرت العجوز فی بعض السکک [117] تلتقط البعر، و الحسن علیه السلام جالس علی باب داره فبصر بها فعرفها فناداها و قال لها: یا أمه الله تعرفینی؟ فقالت: لا فقال علیه السلام: أنا أحد ضیوفک فی المنزل الفلانی ضیفک یوم کذا، سنه کذا، فقالت: بأبی أنت و امی لست أعرفک، قال علیه السلام: فان لم تعرفینی فأنا اعرفک، فأمر غلامه فاشتری لها من غنم الصدقه ألف شاه و أعطاها ألف دینار و بعث بها مع غلامه الی أخیه الحسین، فعرفها و قال[لها]: بکم وصلک أخی الحسن؟ فأخبرته، فأمر لها مثل ذلک، ثم بعث معها غلامه الی عبدالله بن جعفر رضی الله عنه فقال: بکم وصلک الحسن و اخوه؟ فقالت: وصلنی کل واحد منهما بألف شاه و ألف دینار، فأمر لها بألفی شاه و ألفی دینار، و قال: والله بدأت بی لأتعبتهما. ثم رجعت الی زوجها و هی من أغنی الناس» [118] .

[ صفحه 710]

و عن الحسن بن سعد عن أبیه قال: متع الحسن بن علی علیه السلام امرأتین من نسائه بعد طلاقهما بعشرین ألفا وزق [119] من عسل، فقالت احداهما و أراها الحنفیه: متاع قلیل من حبیب [120] مفارق [121] .

أن أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام سأل ابنه الحسن فقال له: یا بنی ما السداد؟ فقال: یا أبت السداد دفع المنکر بالمعروف. و قال علیه السلام: ما الشرف؟ قال: اصطناع العشیره و حمل [122] الجریره. و قال علیه السلام: فما السماح؟ [123] قال: البذل فی العسر و الیسر. قال علیه السلام: فما اللؤم؟ قال: احتراز [124] المرء ما نفسه [125] و بذله عرسه [126] قال: فما الجبن؟ قال: الجرأه علی الصدیق و النکول عن [127] العدو. قال: فما الغنی؟ قال: رضا النفس بما قسم الله تعالی لها و ان قل. قال: فما

[ صفحه 711]

الحلم؟ قال: کظم الغیظ و ملک النفس. قال: فما المنعه؟ قال: شده البأس و منازعه أعز [128] الناس. قال: فما الذل؟ قال: الفزع عند المصدوقه [129] قال: فما الکلفه؟ قال: کلامک فیما لا یعنیک. قال: فما المجد؟ قال: أن تعطی فی الغرم [130] و تعفو عن [131] الجرم. قال: فما السناء [132] قال: اتیان الجمیل و ترک القبیح. قال: فما السفه؟ قال: اتباع الدناه و مصاحبه [133] . الغواه. قال: فما الغفله؟ قال: ترک [134] المسجد و طاعه المفسده. [135] .

فهذه الأجوبه الحاضره، شاهده ببصیره ناصره، و ماده فضل وافره، و فکره علی استخراج الغوامض القادره.

و من کلامه علیه السلام أنه قال: لا أدب لمن لا عقل له، و لا موده لمن لا همه له، و لا حیاء لمن لا دین له، و رأس العقل معاشره الناس بالجمیل، و بالعقل تدرک الدارین جمیعا، و من حرم العقل حرمهما [136] جمیعا [137] .

[ صفحه 712]

و سئل علیه السلام عن الصمت فقال: هو ستر العی [138] ،

و زین العرض، و فاعله فی راحه، و جلیسه فی أمن [139] .

و قال علیه السلام: هلاک المرء فی ثلاث: الکبر، و الحرص، و الحسد، فالکبر: هلاک الدین و به لعن ابلیس، و الحرص: عدو النفس و به اخرج آدم من الجنه، و الحسد: رائد السوء [140] و منه قتل قابیل هابیل [141] .

و قال علیه السلام: لا تأتی رجلا الا أن ترجو نواله، أو تخاف بأسه [142] [أو تستفید من علمه]أو ترجو برکته[و دعاءه]أو تصل رحما بینک و بینه [143] .

و قال علیه السلام: دخلت علی علی بن أبی طالب علیه السلام و هو یجود بنفسه لما ضربه ابن ملجم، فجزعت لذلک فقال لی: أتجزع [144] ؟ قلت: و کیف لا أجزع و أنا أراک فی هذه الحاله؟! فقال: یا بنی احفظ عنی خصالا أربعا اذا أنت حفظتهن نلت بهن النجاه: یا بنی، لا غنی أکثر من العقل، و لا فقر مثل الجهل، ولا وحشه أشد من العجب، و لا عیش ألد من [145] حسن الخلق. و اعلم أن مروه القناعه، و الرضا أکبر من مروه الاعطاء، و تمام الصنیعه خیر من ابتدائها [146] .

[ صفحه 713]

و قال علیه السلام: من بدأ بالکلام قبل لاسلام فلا تجیبوه [147] .

و قال علیه السلام: حسن السؤال نصف العلم [148] .

فکلامه علیه السلام نوع من [149] کلام أبیه و جده، و محله من البلاغه محل لا ینبغی لأحد من بعده.

النبی صلی الله علیه و آله ثم قال: لقد قبض فی هذه اللیله رجل لم یسبقه الأولون[بعمل]و لم یدرکه الآخرون[بعمل]لقد کان یجاهد مع رسول الله صلی الله علیه و آله فیقیه بنفسه، و کان رسول الله صلی الله علیه و آله یوجهه برایته فیکنفه [151] جبرئیل عن یمینه و میکائیل عن یساره [152] ، فلا یرجع حتی یفتح الله علی یدیه. و لقد توفی[فی]اللیله التی عرج فیها بعیسی بن مریم، و فیها قبض یوشع بن نون علیه السلام[وصی موسی]و ما خلف صفراء و لا بیضاء الا سبعمائه [153] درهم فضلت من عطائه، و أراد أن یبتاع بها خادما لأهله [154] ثم خنقته [155] العبره فبکی و بکی الناس معه [156] .

ثم قال علیه السلام: أنا ابن البشیر[أنا ابن]النذیر، أنا ابن السراج المنیر، أنا ابن الداعی الی الله باذنه، أنا ابن الذین أذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، أنا من أهل بیت افترض الله تعالی حبهم [157] فی کتابه فقال عز من قائل: (قل لا أسئلکم علیه أجرا الا

[ صفحه 717]

الموده فی القربی و من یقترف حسنه نزد له، و فیها حسنا) [158] فالحسنه مودتنا أهل البیت [159] ثم جلس فقام عبدالله بن العباس بین دیه فقال: معاشر الناس ان هذا ابن بنت نبیکم و وصی امامکم فبایعوه[فاستجابوا له، و قالوا: ما أحبه الینا و أحقه بالخلافه]فتبادر الناس الی بیعته [160] .

[ صفحه 719]

و بعض هذه الخطبه قد أوردها أحمد بن حنبل فی مسنده [161] عن هبیره[بن مریم]و کان ذلک فی یوم الجمعه الحادی و العشرین من شهر رمضان سنه أربعین من الهجره. و قیل: الأحد

لیله الثالث و العشرین منه علی ما جاء فی اختلاف الروایات المتقدمه فی مقتل علی علیه السلام، فرتب العمال، و أمر الامراء، و جند الجنود، و فرق العطیات [162] .

و لما بلغ معاویه وفاه [163] علی و بیعه الحسن علیه السلام دس [164] رجلا من حمیر الی الکوفه

[ صفحه 720]

و رجلا من بلقین [165] الی البصره لیکتبا الیه [166] بالأخبار و یفسدا علی الحسن علیه السلام الامور [167] و یغیرا علیه قلوب الناس، فعرف بهما الحسن علیه السلام فأخذهما و قتلهما و کتب الی معاویه: أما بعد، فانک دسست الرجال[للاحتیال و الاغتیال]و أرصدت العیون کأنک تحب اللقاء، و لو تری العافیه و ما أوشک [168] فی ذلک فتوقعه ان شاء الله تعالی [169] .

فلما بلغ معاویه کتابه و قتله الرجلین سار بنفسه الی العراق [170] و تحرک الحسن و بعث حجر بن عدی و استنفر [171] الناس للقتال، فتثاقلوا عنه ثم خف [172] معه أخلاطا من الناس بعضهم من شیعته و شیعه أبیه علیه السلام و بعضهم من المحکمه [173] الذین یؤثرون [174] القتال - قتال معاویه - بکل حیله [175] ، و بعضهم من أصحاب طمع فی الغنائم، و بعضهم

[ صفحه 721]

أصحاب عصبیه اتبعو رؤساءهم و رؤساء قبائلهم لا یرجعون الی دین [176] ثم سار حتی نزل ساباط[دون]القنطره و بات هناک، فلما أصبح أراد علیه السلام أن یمتحن أصحابه و یستبری أحوالهم فی طاعته لیمیز أولیاءه من أعدائه و یکون علی بصیره من لقاء معاویه، فأمر أن ینادی فی الناس الصلاه جامعه، فاستجمعوا فصعد المنبر فخطبهم [177] . فقال:

الحمد لله کلما حمده حامد [178] و أشهد أن

لا اله الا الله کلما شهد له شاهد [179] و أشهد أن محمدا عبده و رسوله أرسله بالحق و ائتمنه علی الوحی [180] صلی الله علیه و آله. أما بعد، فوالله انی لأرجو أن أکون قد أصبحت بحمد الله و منه و أنا أنصح خلق الله تعالی لخلقه، و ما أصبحت محتملا علی امری مسلم ضغینه و لا مرید له بسوء و لا غایله، و انما تکرهون فی الجماعه خیر لکم مما تحبون فی الفرقه[ألا]و انی ناظر لکم[خیرا من نظرکم]و لأنفسکم فلا تخالفوا أمری و لا تردوا علی[رأیی]و انی غفر الله لی و لکم و أرشدنی و ایاکم لما فیه المحبه و الرضا ناظرا لما فیه مصالحکم، والسلام [181] .

[ صفحه 722]

[قال:]فنظر الناس بعضهم الی بعض و قالوا: ما ترونه یرید أن یصنع؟ قالوا: نظنه [182] أنه یرید أن یصالح معاویه و یسلم الأمر الیه[فقالوا: کفر والله الرجل]فشدوا علی فسطاطه فانتهبوه حتی أخذوا مصلاه من تحته. ورداءه من عاتقه[ثم شد علیه عبدالرحمن بن عبدالله بن جعال الأزدی، فنزع مطرفه من عاتقه، فبقی جالسا متقلدا السیف بغیر رداء] [183] فرجع و رکب فرسه و تقلد بسیفه و أحدق به طوائف من خاصته و شیعته و منعوا منه أراده [184] [فقال: ادعوا لی، فدعوا له]و طافوا به ربیعه و همدان و جماعه من غیرهم و ساروا معه، فبادر الیه رجل من بنی أسد یقال له [185] الجراح بن سنان [186] [فأخذ بلجام بغلته]فی یده مغول [187] [و قال: الله أکبر شرکت یا حسن کما أشرک أبوک من قبل]فطعنه به فی فخذه فشقه حتی بلغ العظم[فاعتنقه الحسن و خرا جمیعا الی الأرض]فأکب علیه شخص

من شیعه الحسن [188] فقتله

[ صفحه 723]

و قتلوا آخر کان معه، و حمل الحسن علیه السلام علی سریر من تلک الضربه الی المدائن [189] فنزل بها علی سعد بن مسعود الثقفی [190] و کان عاملا علیها من جهه أبیه علی بن أبی طالب علیه السلام فأقره الحسن علی ذلک و اشتغل الحسن علیه السلام بمعالجه جرحه. و کتب جماعه من رؤساء القبائل الی معاویه بالطاعه سرا و استحثوه علی سرعه سرعه السیر [191] نحوهم و ضمنوا له [192] تسلیم الحسن علیه السلام عن دنوهم [193] من عسکره والفتک به [194] .

[ صفحه 727]

و بلغ الحسن علیه السلام ذلک و تحقق فساد نیات أکثر أصحابه و خذلانهم له، و لم یبق معه ممن یأمن غائلته الا خاصه شیعته أبیه، و هم جماعه لا یقومون بحرب أهل الشام، فکتب الی معاویه فی الهدنه و الصلح [195] فأجابه الی ذلک و أنفذ الیه کتب أصحابه الذین ضمنوا له فیها الفتک فیه و تسلیمه الیه.

و بعد اجابه [196] معاویه لصلح الحسن [197] فاشترط علیه الحسن علیه السلام شروطا کثیره کان

[ صفحه 728]

فی الوفاء بها مصالح شامله منها: أن لا یتعرض عماله الی سب أمیرالمؤمنین علی المنابر، و لا ذکره بسوء، و لا القنوت علیه فی الصلوات [198] ، و أن یؤمن شیعته و لا یتعرض لاحد منهم بسوء [199] ، و یوصل کل ذی حق حقه [200] فأجابه معاویه الی ذلک کله و کتب بینه و بینه بذلک کتابا، و هذه صوره الکتاب کتاب - کتاب الصلح - الذی استقر بینهم و هو:

بسم الله الرحمن الرحیم، هذا ما صالح

[201] علیه الحسن بن علی بن أبی طالب،

[ صفحه 729]

معاویه بن أبی سفیان، صالحه [202] علی أن یسلم الیه أمر [203] المسلمین علی أن یعمل فیهم بکتاب الله و سنه رسول الله صلی الله علیه و آله و سیره الخلفاء[الصالحین]الراشدین المهدیین المهدین. و لیس لمعاویه بن أبی سفیان أن یعهد الی أحد من بعده عهدا، بل یکون الأمر من بعده شوری بین المسلمین. و علی [204] أن الناس آمنون حیث کانوا من أرض الله تعالی فی شامهم، و یمنهم، و عراقهم، و حجازهم. و علی أن أصحاب علی و شیعته آمنون علی أنفسهم و أموالهم و نسائهم و أولادهم حیث کانوا. و علی معاویه بن أبی سفیان بذلک عهد الله و میثاقه[و ما أخذ الله علی أحد من خلقه بالوفاء و بما أعطی الله من نفسه]و علی أن لا یبغی [205] للحسن بن علی ولا لأخیه الحسین غائله و لا لأحد من أهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله غائله سوء سرا أو [206] جهرا، و لا یخیف أحدا منهم فی افق من الآفاق. شهد علیه بذلک فلان و فلان و کفی بالله شهیدا [207] .

[ صفحه 731]

و لما ابرم [208] الصلح بینهما التمس معاویه من الحسن علیه السلام أن یتکلم بمجمع من الناس و یعلمهم أنه قد بایع معاویه، فأجابه الی ذلک، فصعد المنبر فحمد الله و أثنی علیه و صلی علی نبیه محمد صلی الله علیه و آله ثم قال: أیها الناس ان أکیس الکیس التقی، و أحمق الحمق الفجور.[والله]و لو أنکم طلبتم ما بین جابرقا [209] و جابرصا [210] من جده رسول الله صلی الله

علیه و آله ما وجدتموه غیری و غیر أخی الحسین، و قد علمتم أن الله تعالی جل ذکره و عز اسمه هداکم بجدی محمد و أنقذکم[به]من الضلاله، و خلصکم[به]من الجهاله، و أعزکم به بعد الذله، و کثرکم به بعد القله، و ان معاویه نازعنی حقا هو لی دونه، فترکته [211] لصلاح الامه و قطع الفتنه، و قد کنتم بایعتمونی علی أن تسالموا من

[ صفحه 732]

سالمت [212] و تحاربوا من حاربت، فرأیت أن اسالم لمعاویه و أضع الحرب بینی و بینه، و قد بایعته [213] .، و قد رأیت أن حقن دماء المسلمین خیر من سفکها، و لم [214] ارد بذلک الا صلاحکم و بقاءکم (و ان أدری لعله فتنه لکم و متاع الی حین) [215] ثم نزل و توجه بعد ذلک الی المدینه الشریفه و أقام بها [216] .

و کانت [217] مده خلافته علیه السلام الی أن صالح معاویه سته أشهر و ثلاثه أیام، و قیل: خمسه أیام [218] .

و روی شیبه قال: سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول: الخلافه ثلاثون سنه ثم تکون ملکا.

[ صفحه 733]

و کان آخر ولایه الحسن تمام ثلاثین و ثلاثه عشر یوما من أول خلافه أبی بکر [219] .

و روی أنه لما تم الصلح لمعاویه و اجتمع علیه الناس دخل علیه سعد بن أبی وقاص [220] و قال: السلام علیک أیها الملک، فتبسم معاویه و قال: ما علیک یا أبااسحاق لو قلت یا أمیرالمؤمنین، قال: ما احب أنی ولیتها بما ولینها به [221] و روی ذلک صاحب تاریخ البدیع.

و روی أبوبشر الدولابی أن معاویه أعطی للحسن

بعد أن تم الصلح بینه و بینه خمسه الآف درهم [222] و قیل: بل أعطاه مائه ألف دینار [223] ، و الله أعلم

[ صفحه 734]

[232] فما احب أن

[ صفحه 738]

یقتل بی بری ء [233] .

و روی أنه لما حضرته الوفاه فکأنه جزع لذلک، فقال له أخوه الحسین: ما هذا الجزع؟ انک [234] ترد علی رسول الله صلی الله علیه و آله و علی امیرالمؤمنین و هما أبواک، و علی خدیجه و فاطمه و هما أماک، و علی القاسم و الطاهر و هما خالاک و علی حمزه و جعفر و هما عماک، فقال له الحسن: یا أخی ما جزعی الا أنی داخل [235] فی أمر من أمر الله لم أدخل فی مثله قط. و أری خلفا من خلق الله لم أر مثله [236] . قط [237] فبکی. الحسین عند ذلک.

ثم قال له الحسن: یا أخی قد حضرت وفاتی و حان فراقی[لک]و انی لاحق بربی و أجد کبدی یتقطع و انی لعارف من أین دهیت و انا اخاصمه الی الله، فبحقی علیک ان تکلمت فی ذلک بشی ء [238] ، فاذا أنا قضیت[نحبی]فغمضنی و غسلنی و کفنی و احملنی علی سریری الی قبر جدی رسول الله صلی الله علیه و آله لاجدد به عهدا، ثم ردنی الی [239] .

[ صفحه 739]

قبر جدتی فاطمه بنت أسد فأدفنی هناک، و بالله اقسم علیک أن لا تهرق فی أمری محجمه دم [240] ثم وصی الیه بأهله و ولده و ترکاته [241] و جمیع ما کان وصی به الیه امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، ثم قضی نحبه علیه السلام و ذلک لخمس خلون من ربیع الأول سنه خمسین من الهجره [242] و صلی علیه سعید بن

[ صفحه 740]

العاص [243] فانه کان

یومئذ والیا علی المدینه من جهه معاویه [244] و صلی علیه الحسین علیه السلام [245] و دفن بالبقیع عند جدته فاطمه بنت أسد علیهاالسلام [246] عمره (رض) اذ ذاک سبع و أربعون

[ صفحه 742]

سنه [247] ، کان منها مع رسول الله صلی الله علیه و آله سبع سنین [248] ، و مع أبیه بعد وفات رسول الله صلی الله علیه و آله ثلاثین سنه [249] ، و عاش بعد أبیه علیه السلام الی حین وفاته عشر سنین [250] ، و هذه مده امامته علیه السلام.

الحسن[و الحسین]بن الحسن الملقب بالأثرم و أخوه طلحه و أختهما فاطمه[بنت الحسن]امهم أم اسحق بنت طلحه بن عبیدالله [265] التمیمی، و ام عبدالله و فاطمه و ام سلمه و رقیه بنات الحسن لامهات أولاد شتی [266] .

قال الشیخ کمال الدین بن طلحه: لم یکن لأحد من أولاد الحسن عقب غیر اثنین [267] منهم و هما الحسن و زید[رض].

تنبیه علی ذکر شی ء من خبرهما:

فأما زید بن الحسن فانه کان یلی [268] صدقات رسول الله صلی الله علیه و آله، کان جلیل القدر کریم الطبع طیب[ظریف]النفس کثیر البر، و کان مسنا، مدحه الشعراء و قصده الناس من الآفاق لطلب فضله [269] ذکر أصحاب السیر انه لما ولی سلیمان بن عبدالملک کتب الی عامله بالمدینه: أما بعد، فاذا [270] جاءک کتابی هذا فاعزل زیدا عن صدقات رسول الله صلی الله علیه و آله و ادفعها الی فلان - الی رجل من قومه و سماه -[و أعنه علی ما استعانک علیه، و السلام]. فلما استخلف [271] الخلافه عمر بن عبدالعزیز کتب

[ صفحه 747]

الی عامله بالمدینه: أما بعد، فان زید بن الحسن شریف بنی هاشم و ذو سنهم فاذا جاءک کتابی هذا فاردد الیه صدقات رسول الله صلی الله علیه و آله و أعنه علی ما استعانک علیه[والسلام] [272] .

و فی زید بن الحسن یقول محمد بن بشر[بشیر]الخارجی یمدحه حیث یقول شعرا [273] :

اذ نزل ابن المصطفی بطن تلعه

نفی جدبها و اخضر بالنبت عودها

و زید ربیع الناس فی کل شتوه

اذا أخلفت أنواؤها و رعودها

حمول لأشناق الدیات [274] کأنه

سراج الدجی اذ فارنته [275] سعودها

و مات زید بن الحسن و له تسعون سنه [276] فرثاه جماعه من الشعراء و ذکروا مآثره و فضله و کرمه، فممن رثاه قدامه بن الموسی الجمحی یقول [277] :

فان [278] یک زید غالت الأرض شخصه

فقد بان [279] معروف هناک وجود

و ان یک أمسی رهن رمس فقد ثوی

به و هو محمود الفعال فقید [280] .

[ صفحه 748]

سمیع [281] الی المعتر [282] یعلم أنه

سیطلبه المعروف ثم یعود

و لیس بقوال و قد حط رحله

لملتمس المعروف [283] : أین ترید

اذا قصر الوعد الدنی [284] نما به

الی المجد آباء له وجدود

اذا مات منهم سید قام سید

کریم یبنی بعده [285] و یشید

و خرج [286] زید بن الحسن من الدنیا و لم یدع الامامه و لا ادعاها له مدع من الشیعه و لا غیرهم، و ذلک لأن الشیعه رجلان: امامی و زیدی، فالامامی یعتمد فی الامامه النصوص و هی معدومه فی ولد الحسن علیه السلام باتفاق، و لم یدع ذلک أحد منهم لنفسه فیقع فیه الارتیاب، و الزیدی یراعی فی الامامه بعد علی و الحسن و الحسین الدعوه و الجهاد، و زید بن الحسن کان مسالما لبنی امیه و متقلدا من قبلهم الأعمال، و کان رأیه التقیه لأعدائه و التألف لهم و المداراه، و هذا یضاد [287] عند الزیدیه خارج عن علامات الامامه، فزید علی هذه الأقوال خارج عنها بکل حال [288] .

و أما [289] الحسن بن الحسن فکان جلیلا مهیبا رئیسا فاضلا ورعا زاهدا، و کان یلی صدقات

أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب[فی وقته]بالمدینه.

حکی عنه أنه کان یسایر الحجاج یوما بالمدینه و الحجاج اذ ذاک أمیر المدینه، فقال له الحجاج: یا حسن أدخل معک عمک عمرا علی صدقات أبیه فانه عمک و بقیه

[ صفحه 749]

أهلک، فقال الحسن: لا اغیر شرطا اشترطه أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام و لا ادخل فی صدقاته من لم یدخل [290] ، فقال له الحجاج: أنا[اذا]ادخله معک قهرا، فأمسک الحسن بن الحسن عنه.

ثم ما کان أن فارقه و توجه من المدینه الی الشام قاصدا عبدالملک بن مروان بالشام، فوقف ببابه یطلب الاذن علیه، فوافاه یحیی بن ام الحکم و هو بالباب فسلم علیه و سأله عن مقدمه و ما جاء به فأخبره بخبره مع الحجاج فقال: اسبقک بالدخول علی امیرالمؤمنین ثم ادخل أنت فتکلم و اذکر قصتک فستری ما أفعل معک و أنفعک لاساعدک عنده ان شاء الله تعالی. فدخل یحیی بن ام الحکم ثم دخل بعده الحسن بن الحسن، فلما جلس رحب به عبدالملک و أحسن مساءلته و کان الحسن قد أسرع الیه الشیب، فقال له عبدالملک: لقد أسرع الیک الشیب [291] یا أبامحمد، فبدر الیه ابن ام الحکم فقال: و ما یمنعه شیبه یا امیرالمؤمنین؟ شیبه [292] أمانی أهل العراق یفد علیه [293] الرکب بعد الرکب فی کل سنه یمنونه الخلافه، فقال له الحسن: بئس والله الرفد رفدت، و لیس الأمر کما قلت، و لکننا أهل بیت یسرع الینا الشیب [294] ، و عبدالملک یسمع کلامهما، فأقبل عبدالملک علی الحسن و قال: هلم حاجتک یا أباعبدالله لا علیک، فأخبره بقول الحجاج له، فقال عبدالملک: لیس ذلک له، و کتب له کتابا

یتهدده و یمنعه من ذلک [295] .

[ صفحه 750]

و وصل الحسن بن الحسن بأحسن صله و أجازه بأحسن جائزه و قابله بأحسن مقابله، و جهزه راجعا الی المدینه الشریفه علی أحسن حال الی الحجاج، فبعد أن خرج الحسن من عنده قصده یحیی ابن ام الحکم و اجتمع به فعاتبه الحسن علی ما فعل و قال له: هذا وعدک الذی وعدتنی به؟ فقال له یحیی: ایها لک فوالله [296] مالویت عنک نفعا و لا ادخرت عنک جهدا، و لو لا کلمتی هذه ما هابک [297] و لا قضی لک حاجتک فاعرف ذلک لی [298] .

و روی: أن الحسن بن الحسن خطب الی عمه الحسین احدی ابنتیه فقال له: یا بنی اختر أیهما أحب الیک، فاستحیی الحسن رضی الله عنه و لم یحر جوابا، فقال له الحسین علیه السلام:[فانی]قد اخترت لک ابنتی فاطمه، فهی أکثر شبها بامی فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه و آله فزوجها منه [299] .

و حضر الحسن بن الحسن مع عمه[الحسین]بطف کربلاء فلما قتل الحسین و أسر الباقون من أهله اسر من [300] جملتهم الحسن بن الحسن فجاء أسماء بن خارجه فانتزع [301] الحسن من بین الأسری و قال: والله لا یوصل الی ابن خوله ابدا [302] .

[ صفحه 751]

فقبض [303] الحسن بن الحسن و له خمس و ثمانون [304] سنه من العمر و أخوه زید حی و وصی [305] الی أخیه من امه ابراهیم بن محمد بن طلحه [306] و لما مات الحسن بن الحسن ضربت زوجته فاطمه بنت الحسین علیه السلام علی قبره فسطاطا و کانت تقوم اللیل و تصوم النهار،

و کانت (رض) تشبه بالحور العین لجمالها، فلما کان [307] رأس السنه قالت لموالیها: اذا أظلم اللیل فقوضوا[هذا]الفسطاط، فلما أظلم اللیل و قوضوه سمعت قائلا یقول: «هل وجدوا ما فقدوا؟» فأجابه آخر: «بل یئسوا فانقلبوا» [308] .

و مضی الحسن بن الحسن و لم یدع الامامه و لا ادعاها له مدع علی ما سبق من حال أخیه زید [309] .

بشرح لانووی: 202:12، و تلخیص المستدرک للذهبی: 501:4، و مجمع الزوائد: 190:5، و الجامع الصغیر: 75:1، و شواهد التنزیل: 626:455:1، و نهج البلاغه الخطبه 142، و ینابیع الموده: 523 باب 100، و احیاء علوم الدین، 54:1، و العهد القدیم سفر التکوین: 20:17 و 22، کما جاء فی المعجم الحدیث عبری عربی: 316 و 360، و تاریخ الیعقوبی: 24:1.

و هناک روایات تذکر أسماء الاثنی عشر، و سبق و أن أوضحنا ذلک مفصلا، و هنا نذکر بعضا منها و من شاء فلیراجع المصادر السابقه، فقد روی الجوینی کما ورد فی فرائد السمطین المخطوط فی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران برقم 1690:1164 و 1691 الورقه 160 عن عبدالله بن عباس قال: قال رسول الله: أنا سید النبیین و علی بن أبی طالب سید الوصیین، و أن أوصیائی بعدی اثنا عشر، أولهم علی بن أبی طالب و آخرهم المهدی. و فی حدیث آخر أیضا بسنده قال: سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول: أنا و علی و الحسن و الحسین و تسعه من ولد الحسین مطهرون معصومون.

و انظر کشف الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین علیه السلام: 331، علم الیقین: 1: 414، 413، کشف الغمه: 58:1، دلائل الصدق: 488:2، ینابیع الموده: 207:3، و: 349:1 و 44 و 377، و: 316:2 و 105، و 3: 291 - 289 و 384 و 394 ط اسوه، سنن الترمذی: 2330:342:3، سنن أبی داود: 4252:302:3، کنزالعمال: 34501:165:12، موده القربی: 29، فرائد السمطین: 563:313:2، غایه المرام: 7:693، مقتل الحسین للخوارزمی: 320:146، اکمال الدین: 12:269:1، صحیح مسلم: 1822:184:2، عیون أخبار الرضا: 43:262:2.

[2] لعل المصنف أراد بذلک اشاره الی الحدیث الوارد فی کتاب الجامع الصغیر: 575:1 ح 3727، و فی کنزالعمال: 115:12 ح

34264 و: 129 من الاکمال ح 34328، و: 37684:662:13، و أخرجه البخاری: فی الأدب، و الترمذی: 307:2، و ابن ماجه، و الحاکم: 177:3 عن یعلی بن مره قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: الحسن و الحسین سبطان من الأسباط... و معلوم أن الحسن علیه السلام هو أکبر من الامام الحسین علیه السلام فیکون الحسن علیه السلام هو السبط الأول. و انظر احقاق الحق: 265:11 عن کثیر من المصادر. و انظر أیضا کنزالعمال: 88:2 فقد ورد بلفظ:... ولکل امه سبط و سبط هذه الامه الحسن و الحسین... و فی: 221:6 بلفظ الحسن و الحسین سبطان من الأسباط، و انظر مرقاه المفاتیح لعلی بن سلطان: 602:5 بلفظ:... و منا سبطا هذه الامه الحسن و الحسین... و فی ذخائر العقبی: 44 و: 135، مسند أحمد: 173:4، اسدالغابه: 19:2، و: 130:5، و غیر ذلک کثیر.

[3] أشار الی الحدیث بل الأحادیث الوارده بحقه علیه السلام و بحق أخیه الحسین علیه السلام حیث قال صلی الله علیه و آله: الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنه. و بلفظ فیه زیاده:... و أبوهما خیر منهما... أو حدیث: من سره أن ینظر الی سید شباب أهل الجنه فلینظر الی الحسن بن علی، کما ذکر ذلک المتقی فی الکنز: 220:6 و 221 و 217، و: 107:7 و 111 و 108، و: 34246:12، و 37682:13، صحیح الترمذی: 306:2 و 307، مسند أحمد: 3:3 و 62 و 82، حلیه الأولیاء: 71:5 و 139، و: 139:4 و 190، مجمع الزوائد: 9: 184 - 182 و 187، تاریخ بغداد: 231:9 و 232، و: 90:10 و 230، و: 140:1 و: 185:2، و: 4:12، و: 372:6، الاصابه: 1:ق 266:1، و: 6:ق 186:4.

و انظر

ذخائر العقبی: 135 و 130 و 129، کنوز: الحقائق 118 و 81 و 36، خصائص النسائی: 34 و 36، سنن ابن ماجه 118:44:1، باب فضائل أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله: و أورده الحاکم فی المستدرک: 167:3 و 381، تاریخ دمشق: 103:7، اسدالغابه: 574:5، ابن حبان فی صحیحه: 218، تهذیب التهذیب: 3 / فی ترجمه زیاد بن جبیر، سنن الترمذی: 3856:321:5 و: 3870:326، الفضائل لأحمد: 1384:779:2، الصواعق: 187 و 191 ب 11 فصل 2، الجامع الصغیر: 3820:589:1 و 3821 و 3822، احقاق الحق: 9: 241 - 229، و: 10: 587 - 544 منهاج السنه: 209:4، اثبات الهداه: 129:5 و 132، فرائد السمطین: 35:2 و 140 و 134 و 153 و 259، کفایه الاثر المطبوع فی آخر الخرائج و الجرائح: 289، ینابیع الموده: 369 و 372.

[4] انظر الارشاد للشیخ المفید 5:2 و تحقیق مؤسسه آل البیت علیهماالسلام و: 205 ط قدیم، البحار: 26:250:43، و: 1:134:44، و: 31:161:44، 4:136:44، 3، الکافی: 461:1، المناقب لابن شهرآشوب: 191:3 لکن فیه زیاده و قیل سنه اثنتین، و فی التهذیب: 39:6 لکن بلفظ: اثنتین من الهجره، و مثل ذلک روی الدولابی فی الذریه الطاهره و الشهید فی الدروس: 152، و کشف الغمه: 514:1 و 583، و مثل ذلک - أی ثلاث من الهجره - روی لجنابذی و ابن الخشاب.

و انظر دلائل الامامه: 60، و کذا فی تحفه الظرفاء و کتاب الذخیره و کتاب المجتبی فی النسب، و تذکره الخواص: 201، العدد القویه (مخطوط): 4، البحار: 191:98، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر، 199:4، مطالب السؤول: 64، عیون المعجزات: 59، المصباح للکفعمی: 225، الاصابه: 328:1، الاستیعاب: 368:1، المقاتل: 59، تاریخ الخلفاء: 73، دائره

المعارف للبستانی: 38:7 ذکر هؤلاء أن ولادته علیه السلام کانت فی السنه الثالثه من الهجره فی النصف من شهر رمضان، و قیل: ان ولادته کانت فی السنه الثانیه کما وردت فی بعض المصادر.

و لکن جاء فی شذرات الذهب: 10:1 أن ولادته کانت فی الخامس من شهر شعبان و هو اشتباه ظاهر اذ لم ینص أحد المؤرخین علی ذلک، و لعله اشتبه بالامام الحسین علیه السلام فان ولادته کانت فی الخامس من شهر شعبان کما سیأتی ان شاء الله. و ورد اشتباه آخر من قبل الاستاذ محمد فرید و جدی فی دائره المعارف: 443:3 حیث ادعی أن ولاده الامام الحسن علیه السلام کانت قبل الهجره بست سنین... و هذا مخالف لاجماع المؤرخین حیث انه قبل الهجره لم یکن الامام علی علیه السلام متزوجا ببضعه المختار صلی الله علیه و آله فکیف یکون ذلک؟!

و قد علق صاحب مرآه العقول: 390 علی الرأیین الأول و الثانی أی أنه ولد سنه ثلاث من الهجره و قیل سنه اثنتین من الهجره بأنه لا منافاه فی ذلک بناء علی أن مبدأ التاریخ عند البعض فی شهر ربیع الاول لأن الهجره کانت فیه و بناء الصحابه علیه الی سنه ستین و لذا تکون ولاده الحسن سنه اثنتین من الهجره، اما اذا کان مبدأ التاریخ شهر رمضان السابق علی شهر ربیع الأول الذی وقعت فیه الهجره لأنه أول السنه الشرعیه فتکون ولاده الحسن علیه السلام سنه ثلاث من الهجره... و هذا الجمع رافع للتعارض بین القولین... (بتصرف).

[5] فی (ب، ج) احضراها.

[6] انظر کشف الغمه: 95:2، البحار: 33:254:43، نزهه المجالس: 205:2، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 201:4 و هناک روایات تشیر الی أنه صلی الله علیه و آله هو

أیضا أذن فی اذنه الیمنی و أقام فی أذنه الیسری، و بعض الروایات تقول: أذن فی اذنیه کما فی مسند أحمد: 391:9:6، سنن الترمذی: 240. و انظر روضه الواعظین: 132 بلفظ: و أذن فی اذنه الیمنی و أقام فی الیسری... و انظر معانی لأخبار: 6:57، علل الشرائع 7:138، البحار: 240:43 ح 8، المناقب لابن شهرآشوب: 3: 189، 155، عیون أخبار الرضا: 5:24:2 و 147، صحیفه الرضا: 16 و 33، ذخائر العقبی: 120، سنن الترمذی: 286 / 1، سنن أبی داود: 214:33، مسند الطیالسی: 130:4، مستدرک الصحیحین: 179:3.

[7] انظر نور الأبصار: 107، کشف الغمه: 95:2، البحار: 33:254:43، نزهه المجالس: 205:2، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 201:4 قریب من هذا اللفظ. و هناک مصادر اخری ذکرت کیفیه ولاده الامام الحسن علیه السلام فمن شاء فلیراجع المصادر التالیه علی سبیل المثال لا الحصر: الأغانی: 157:14، سنن أبی داود: 341:2، مسند أحمد: 9:6 و 391، و: 132:4، سنن الترمذی: 240 أنساب الأشراف: 404:1، مستدرک الحاکم: 165:3، الاستیعاب: 384:1، سنن البیهقی: 304:9، التنبیه و الأشراف: 210، أخبار اصبهان: 46:1، الارشاد: 5:2، ذخائر العقبی: 120، اسدالغابه: 483:5، معانی الأخبار: 57:6، علل الشرائع 7:138 و 5، البحار: 8:240:43، أمالی الشیخ الصدوق: 3:116، عیون أخبار الرضا: 5:24:2، صحیفه الرضا: 16، المناقب: 189:3.

[8] کلمه «ولثاه» ورد رسمها بأشکال مختلفه و کلها تدل علی الافاضه المعنویه و الاشراق الروحانی و التوجه الباطنی التام الیه.

فقد وردت فی تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 201:4 «و ألباه بریقه» یعنی أرضعه ایاه، و فی البحار: 33:156:43 «ولبأه بریقه» و قال فی الهامش: و فی بعض النسخ «ألبأه» و کلاهما بمعنی واحد، و فی کشف الغمه: 523:1، و: 95:2 «لبأه»، و جاء فی

العدد القویه المخطوط: 5، و البحار: 242:43 و 255 «فرضعته بلبن قثم بن العباس» و فی الخرائج و الجرائح المخطوط: 38، و البحار: 25:250:43 «کان رسول الله صلی الله علیه و آله یأتی مراضع فاطمه فیتفل فی أفواههم، و یقول لفاطمه: لا ترضعیهم».

و من أراد المزید فلینظر أخبار اصبهان 46:1، مسند أحمد: 339:6، و: 132:4، تهذیب التهذیب: 298:2، مجمع الزوائد: 180:9، کنزالعمال: 105:7، میزان الاعتدال: 97:1، سنن ابن ماجه: 289 باب الرؤیا، مستدرک الصحیحین 176:3، طبقات ابن سعد: 204:8، الاصابه: 267:8، اسدالغابه: 242:3، معانی الأخبار: 6:257، علل الشرائع: 7:138، البحار: 8:240:43.

[9] اننا نعلم أن النبی صلی الله علیه و آله عوذ الامام علی و فاطمه و ذریتهما علیهم السلام من الشیطان کما روی أبوداود السجستانی بسنده عن قتاده عن الحسن البصری عن أنس فی حدیث طویل قال فی آخره: اللهم انی اعیذه بک و ذریته من الشیطان الرجیم... انظر جواهر العقدین: 223:2، نظم درر السمطین: 184. و قال لفاطمه علیهاالسلام: اللهم انی اعیذها بک و ذریتها من الشیطان الرجیم... و انظر ذخائر العقبی مثله فی: 27 و 28، و ینابیع المودده: 63:2 و 128 ط اسوه. وعوذ الحسن و الحسین علیهماالسلام بألفاظ عده منها ما جاء فی سنن الترمذی: 301 عن ابن عباس: کان رسول الله صلی الله علیه و آله یعوذ الحسن و الحسین، یقول: اعیذکما بکلمات الله التامه من کل شر شیطان و هامه و من کل عین لامه، و یقول: هکذا کان ابراهیم یعوذ اسحاق و اسماعیل.

و انظر مستدرک الحاکم: 167:3، مسند أحمد: 236:1 و 270، و: 130:5، العقد الفرید: 155:2، نزهه المجالس: 205:2، صحیح البخاری: فی کتاب بدء الخلق، صحیح الترمذی: 6:1، سنن ابن ماجه: فی

أبواب الطب، سنن أبی داود: 180:3، حلیه الأولیاء: 299:4، و: 44:5، و 45، مشکل الآثار: 72:4، کنزالعمال: 195:5، مجمع الزوائد: 188:10، ذخائر العقبی: 134، دائره المعارف للبستانی: 38:7.

[10] انظر تهذیب التهذیب: 296:2 و فیه «قلت» بدل «قالوا» و زاد: بل هو حسن. و فی الاستیعاب: 384:1 و 139 مثله، و فی تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 201:4 فی حدیث طویل قال صلی الله علیه و آله: ادعی لی علیا، فدعوته، فقال ما سمیته یا علی، فقال سمیته جعفرا، قال: لا، لکنه حسن... و فی الأغانی: 157:14 باسناده عن علی قال: کنت رجلا احب الحرب فلما ولد الحسن هممت أن اسمیه حربا فسماه رسول الله صلی الله علیه و آله الحسن. و هذه الروایه من الموضوعات ولسنا بصدد مناقشتها، و فی طبقات الشعرانی فی حدیث طویل قال: و سماه الحسن، و عن أبی اسحاق: ان علیا قال: لما ولد الحسن سمیته حربا فجاء النبی صلی الله علیه و آله فقال: أرنی ابنی ما سمیتموه؟ قلنا: حربا، فقال: هو الحسن. و هی کالسابقه من الموضوعات.

و فی المستدرک: 165:3 و 172 نظیره و لکن فی: 277:4: ان علیا سمی ابنه الأکبر باسم عمه حمزه... و مثله فی تذکره الخواص: 110، و هذه الروایه أیضا ضعیفه و لم یروها غیر أحمد و نقلوها عنه، و انظر الارشاد: 5:2، و روضه الواعظین: 132، بحارالأنوار: 72:10، البخاری فی الأدب المفرد: 120، مسند أحمد: 98:1، سنن البیهقی: 165:6، و: 304:9، و: 63:7، اسدالغابه: 18:2 و 9، و: 483:5، و: 308:4، کنزالعمال: 221:6، و: 105:7، الصواعق المحرقه: 115 قال: سمی هارون ابنیه شبرا و شبیرا و انی سمیت ابنی الحسن وا لحسین بما سمی به هارون

ابنیه.

و انظر ذخائر العقبی: 120 و لکن فیه أی شی ء سمیت ابنی؟ قال علیه السلام: ما کنت لأسبقک بذلک، فقال صلی الله علیه و آله: و لا أنا اسابق ربی، فهبط جبرئیل علیه السلام فقال یا محمد ان ربک یقرئک السلام و یقول لک: علی منک بمنزله هارون من موسی لکن لا نبی بعدک، فسم ابنک هذا باسم ولد هارون فقال و ما کان اسم ابن هارون یا جبرئیل؟ قال: شبر، فقال صلی الله علیه و آله: ان لسانی عربی، فقال: سمه الحسن، ففعل صلی الله علیه و آله.... و انظر مسند أبی داود الطیالسی: 19:1، الاصابه: 117:8، مجمع الزوائد: 174:9، تاریخ الخمیس: 470:1، معانی الأخبار: 57 ح 6، علل الشرائع: 7:138 و 5، البحار: 8:240:43 و: 3:238 و 4، أمالی الصدوق: 3:116، عیون أخبار الرضا 5:24:2، صحیفه الرضا: 16، المناقب لابن شهرآشوب: 189:3.

[11] عق: لغه مأخوذه من العق و الشق و القطع، سمی الشعر بذلک لأنه یحلق عنه، و العقیقه من المستحبات الأکیده و ذهب بعض الفقهاء الی وجوبها. و قال صلی الله علیه و آله حین ذبحها بولاده الامام الحسن علیه السلام بسم الله عقیقه عن الحسن اللهم عظمها بعظمه و لحمها بلحمه، اللهم اجعلها وقاء لمحمد و آله.

انظر أنساب الأشراف: 404:1 و لکن بلفظ «فعق عنه النبی صلی الله علیه و آله بکبش» و فی الاستیعاب: 384:1 مثله و زاد «یوم سابعه» و فی مسند أحمد: 390:6 عن أبی رافع قال: لما ولدت فاطمه حسنا قالت ألا أعق عن ابنی بدم؟ قال: لا... و فی الارشاد للمفید: 5:2 بلفظ «و عق عنه کبشا...» و انظر البحار: 250:43 ح 26، و: 72:10، و تاریخ الخمیس: 470:1، و قال الحاکم

فی المستدرک: 237:4، و: 179:3 ان رسول الله صلی الله علیه و آله عق عن الحسن و الحسین عن کل واحد بکبشین... و قد طعن الذهبی فی تلخیص المستدرک المطبوع بهامش المستدرک: 237:4، و قال: ان راویها سوار و هو ضعیف الروایه و ان أئمه الفقه لم یذکروها فی تشریع العقیقه الا واحده.

و انظر مشکل الآثار: 456:1 و 460، حلیه الأولیاء: 116:7، صحیح الترمذی: 286:1، أعیان الشیعه: 108:4، تاریخ الخلفاء: 72، روضه الواعظین: 132 و لکن بلفظ: فلما کان یوم السابع عق عنه النبی صلی الله علیه و آله بکبشین أملحین و أعطی القابله فخذا... و انظر المناقب لابن شهرآشوب: 155:3 و 191، و البحار: 282:43 و 38:257 و: 36:256 و: 7:240، و: 22:112:104 و 23، الکافی: 3:33:6 و 5 و 6 و: 9:25 و: 1:32.

و قال فی کشف الغمه: 518:1: قال کمال الدین بن طلحه: اعلم أن هذا الاسم الحسن... ثم انه عق عنه کبشا، و بذلک احتج الشافعی فی کون العقیقه سنه عن المولود. تولی ذلک النبی صلی الله علیه و آله و منع أن تفعله فاطمه علیهاالسلام...، صحیح النسائی 188:2، سنن أبی داود: 7:18، تاریخ بغداد: 151:10، سنن البیهقی: 299:9، ذخائر العقبی: 119، کنزالعمال: 107:7، صحیح الترمذی: 286:1.

[12] انظر کتاب مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول: 240، و کذلک زبده المقال فی فضائل الآل لابن طلحه الشافعی (مخطوط): ورق 117 لکن بزیاده: بوزن الشعر فضه، ففعلت ذلک... کشف الغمه: 518:1 و 514، البحار: 33:254:43 و: 257: 40 - 37 و: 35:256، و: 136:44، الذریه الطاهره للدولابی 127، الکافی: 33:6 ح 2 و 3 و 5 و 6 و: 25 ح 9. مستدرک الصحیحین:

237:4، و 179:3 و لکن بلفظ[و أمر ان یماط عن رأسه الاذی...]، ذخائر العقبی: 119 بزیاده[و حلق رأسه و تصدق بزنه الشعر ثم طلی رأسه بیده المبارکه بالخلوق...]، کنزالعمال: 107:7 بزیاده[... و أمر بهم فسروا و ختنوا...]، صحیح الترمذی: 286:1، الاستیعاب: 384:1، سنن البیهقی: 304:9، مسند أحمد: 390:6 بزیاده[.... علی المساکین...]، تاریخ الخمیس: 470:1، نور الأبصار: 107 و فیه[ان زنه شعره کانت درهما أو بعض درهم...].

[13] انظر المصادر السابقه.

[14] لعل کمال الدین بن طلحه الشافعی أورد هذه الکلمه فی کتابیه مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول: 240 و زبده المقال فی فضائل ألال (المخطوط): ورق 118 اشاره الی قوله صلی الله علیه و آله: هما ریحانتای من الدنیا]. أورده البخاری: 188:2، و: 217:4، سنن الترمذی: 539، خصائص النسائی 26، الاستیعاب: 385:1.

ثم ان هذه الکلمه مأخوذه من سوره الواقعه 88 و 89 (فأما ان کان من المقربین فروح و ریحان و جنت نعیم). و یشیر الیها بقوله «من الدنیا» فهو ریحانه رسول الله فی الدنیا فی قبال ریحان الجنه فی الجنه للمقربین. و انظر صحیح الترمذی: 3859:322:5، 306:2، البخاری فی الأدب المفرد: 14، مسند أحمد: 85:2 و 93 و 114 و 153، مسند الطیالسی: 260:8، حلیهالأولیاء: 70:5 و: 201:3، خصائص النسائی 37، فتح الباری فی شرح البخاری: 100:8، کنزالعمال: 6: 222 - 220، و: 109:7 و 110، و: 34251:113:12، کنوز الحقائق 165 و 36، مجمع الزوائد: 181:9، ذخائر العقبی: 41، مستدرک الصحیحین: 165:3، الریاض النضره: 232:2.

و انظر أمالی الصدوق: 12:123، و: 4:116، المناقب لابن شهرآشوب: 230:3، البحار: 262:43 ح 5، الارشاد: 218، کشف الغمه: 521:1، کامل الزیارات: 9:52، معانی الأخبار: 403 ح 69، الکافی: 1:2:6، عیون

أخبار الرضا: 8:26:2، الصواعق المحرقه: 191 ب 11 فصل 3، موده القربی: 34، ینابیع الموده: 2: 48 و 37 و 329، و: 10:3 ط اسوه.

[15] تقدمت تخریجاته.

[16] فی (د): نورا.

[17] فی (ب) التی.

[18] فی (ج): تتضائل.

[19] اشاره الی قول الحسن علیه السلام فی حدیث طویل أورده صاحب ذخائر العقبی: 138 و 141 أیها الناس من عرفنی فقد عرفنی، و من لم یعرفنی فأنا الحسن بن علی بن أبی طالب، أنا ابن رسول الله صلی الله علیه و آله أنا ابن البشیر، أنا ابن النذیر، أنا ابن السراج المنیر، أنا ابن من بعثه الله رحمه للعالمین، أنا ابن من أرسله الی الجن و الانس أجمعین... و قال فی حدیث آخر: و أنا من أهل البیت الذین فرض الله مودتهم علی کل مسلم، فقال الله تبارک و تعالی لنبیه (قل لا أسئلکم علیه أجرا الا الموده فی القربی) الشوری: 23 و قد تقدم الکلام عن ذلک، و فی حدیث آخر قال علیه السلام: أنا ابن من لا یساویه أحد شرفا و کرما... أو اشاره الی الحدیث الوارد فی الصواعق المحرقه: 126 - 120 و هو قوله صلی الله علیه و آله: أنا سید ولد آدم و علی سید العرب، و قریب منه فی موده القربی: 29، و فرائد السمطین: 564:313:2، و غایه المرام: 8:693.

و انظر قوله علیه السلام فی المقاتل: 70 عن حبیب بن أبی ثابت: لما بویع معاویه خطب فذکر علیا فنال منه، ونال من الحسن، فقام الحسین لیرد علیه فاخذ الحسن بیده فأجلسه، ثم قام فقال: أیها الذاکر علیا، أنا الحسن و أبی علی، و أنت معاویه و أبوک صخر، و امی فاطمه و امک هند، و جدی رسول الله صلی الله

علیه و آله وجدک حرب، و جدتی خدیجه وجدتک قتیله فلعن الله أخملنا ذکرا و ألامنا حسبا وشرنا قدما و أقدمنا کفرا و نفاقا... و فی الارشاد للمفید: 10:2 یروی مثله. و انظر نزهه المجالس: 206:2، العقد الفرید: 3: 282، 242 محاضرات: 216:1، الأغانی: 156:14، محاضره الابرار: 178، المحاسن و الأضداد: 90، محاسن البیهقی: 82 و 83 و 95، شرح النهج لابن أبی الحدید: 10:4 و طه حسین فی الفتنه الکبری: 202.

و فی کنزالعمال: 221:6: أیها الناس ألا اخبرکم بخیر الناس جدا و جده؟ ألا أخبرکم بخیر الناس عما و عمه؟ ألا اخبرکم بخیر الناس خالا و خاله؟ ألا اخبرکم بخیر الناس أبا و اما؟ الحسن و الحسین جدهما رسول الله صلی الله علیه و آله وجدتهما خدیجه بنت خویلد و امهما فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه و آله و أبوهما علی بن أبی طالب علیه السلام و عنهما جعفر بن أبی طالب و عمتهما ام هانی بنت أبی طالب و خالهما القاسم ابن رسول الله صلی الله علیه و آله و خالتهما زینب و رقیه و ام کلثوم بنات رسول الله صلی الله علیه و آله... و فی مجمع الزوائد: 184:9 مثله، و انظر ذخائر العقبی: 130.

[20] انظر کفایه الطالب: 413، کشف الغمه: 518:1 و 514، البحار: 136:44، و: 26:250:43. و: 255، الارشاد للمفید: 205، و: 5:2 ط آل البیت علیهم السلام معالم العتره النبویه (مخطوط ورق 60، و قال ابن الخشاب کنیته أبومحمد کما ورد فی کشف الغمه: 518:1 و 514، المناقب لابن شهرآشوب: 192:3 و زاد فی کنیته، و أبوالقاسم، اسدالغابه: 9:2، مطالب السؤول: 64.

[21] فی (ب): و أولاها به.

[22] انظر مطالب السؤول: 64 و لکن بتقدیم

«الطیب» علی «الزکی» و فی لفظ صحیح البخاری: باب الصلح «ابنی هذا سید» و رواه أیضا فی باب بدء الخلق و علامات النبوه فی الاسلام بزیاده «ان» و فی باب مناقب الحسن و الحسین علیهماالسلام و فی کتاب الفتن أیضا، و رواه النسائی فی صحیحه: 208:1 و أبوداود فی صحیحه: 173:29، صحیح الترمذی: 306:2، اسدالغابه: 11:2، مسند أحمد: 44:5، مسند الطیالسی: 118:3، حلیه الأولیاء: 35:2، تاریخ بغداد: 215:3، و: 26:8، کنزالعمال: 104:7، 222:6.

و انظر ذخائر العقبی: 125، مستدرک الصحیحین: 169:3، مجمع الزوائد: 178:9، کشف الغمه: 518:1، البحار: 255:43، معالم العتره النبویه (مخطوط): ورق 60، المناقب لابن شهرآشوب: 192:3 و لکن بلفظ «السید و السبط و الأمین، و الحجه و البر و التقی و الأمیر و الزکی و المجتبی و السبط الأول و الزاهد» و البحار: 135:44 و فیه «الأثیر» و «الأبثر» بدل «الامین» و بدل «الأمیر» و نقل عن ابن الخشاب لفظ: و من ألقابه الوزیر و غیر ذلک کثیر.

[23] فی (أ): النسب.

[24] انظر صحیح البخاری: 33:5، و: 188:2، سنن الترمذی: 3776:659:5، تاریخ دمشق ترجمه الامام الحسن علیه السلام: 48:28، البحار: 10:338:43 و: 63:300، و: 136:44، کشف الغمه: 522:1 و 514، کفایه الطالب: 413 و 267، فضائل الخمسه: 257:3، صحیح الترمذی: 307:2، مجمع الزوائد: 185:9 و 175 و 176، المحبر: 469، مستدرک الصحیحین: 168:3، مسند أحمد: 261:3 و 164 و 199، و: 342:2، و: 307:4، و قریب منه فی کنزالعمال: 110:7 و زاد فیه: من الحسن بن علی و فاطمه.

و انظر الاصابه: 2 ق 11: 1 أو: 328، تاریخ الیعقوبی: 226:2، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 202:4، ینابیع الموده: 137، تاریخ الخلفاء: 126، التنبیه و الأشراف: 261 لکن

بلفظ: أشبهت خلقی و خلقی... و انظر حیاه الامام الحسن علیه السلام للقرشی: 29:1، سیره الأئمه الاثنی عشر للحسنی: 513:1، صلح الامام الحسن علیه السلام، محمد جواد فضل الله: 31 نقلا عن الغزالی فی احیاء العلوم مطبعه نمونه قم الناشر دار المثقف المسلم.

[25] انظر سنن الترمذی: 3868:325:5 و لکن بتقدیم و تأخیر فی اللفظ و فیه: الحسن أشبه برسول الله صلی الله علیه و آله ما بین الصدر الی الرأس، و الحسین أشبه بالنبی صلی الله علیه و آله ما کان أسفل من ذلک... المناقب لابن شهرآشوب: 165:1، روضه الواعظین: 198:1، اعلام الوری: 217 - 212، الارشاد: 218، البحار: 300:43 و 301 و: 41:275، ینابیع الموده: 36:2 ط اسوه، کشف الغمه: 546:1 و 522.

و أیضا راجع البحار: 137:44 و ورد بلفظ: أن الحسین علیه السلام کان یشبه النبی صلی الله علیه و آله من صدره الی رأسه، و الحسن علیه السلام یشبه به من صدره الی رجلیه... و انظر الاستیعاب: 384:1 و 139، مسند أحمد: 99:1 و 108، تهذیب التهذیب: 296:2، و فی صحیح الترمذی: 307:2 روی بسنده عن هانی بن هانی عن علی علیه السلام، و رواه أبوداود الطیالسی فی مسنده: 19:1، و قریب من هذا فی الاصابه: 15:2 ق 1، کنزالعمال: 106:7.

[26] فی (أ): یتبسم.

انظر بالأضافه الی المصادر السابقه: صحیح البخاری: 217:4، و: 188:2، و روی الجنابذی فی مخطوطته معالم العتره النبویه: ورق 61 مثله و لکن بلفظ «لا شبیها بعلی و علی یتبسم» و انظر بحارالأنوار: 301:43، المناقب لابن شهرآشوب: 165:3، کشف الغمه: 522:1، أنساب الأشراف: 539:1 قریب من هذا، و راجع: مستدرک الحاکم: 168:3، مسند أحمد: 307:4 و: 8:1، سنن الترمذی: 401، فتح الباری: 97:8، نور

الأبصار: 240.

[27] فی (ج): المغیری.

[28] لیست «مشربا» فی (ب).

[29] فی (ج): أسهل.

[30] فی (أ): المشربه

[31] بالاضافه الی المصادر السابقه انظر نور الأبصار: 240، کشف الغمه: 525:1 و 157، البحار: 303:43، و بعض هذه الأوصاف ذکرها ابن شهرآشوب فی المناقب: 191:3، البحار: 135:44، تاریخ الخمیس: 171:1، دائر المعارف للبستانی: 38:7، الفتوح: 340:2، تاریخ الیعقوبی: 201:12.

[32] انظر الکافی: 8:474:6، البحار: 42:258:43 و 43 و: 13:242، مصباح الکفعمی: 522، و البحار: 134:44، و انظر عیون أخبار الرضا: 56:2، أمالی الشیخ الصدوق: 371 - 370. و فی الکافی أیضا: 2:473:6 و فیه «حسبی الله» و اعتقد أن اختلاف النقوش من جهه تعدد الخواتم.

[33] فی (أ): بوابه.

[34] انظر الکفعمی: 522، بحارالأنوار: 134:44.

[35] فی (ب): عن و کذلک فی المصدر.

[36] انظر معالم العتره النبویه للجنابذی (مخطوط): ورق 61، کشف الغمه: 519:1، و قریب من هذا فی المناقب لابن شهرآشوب: 185:3 عن أبی هریره و بریده بلفظ: رأیت النبی صلی الله علیه و آله یخطب علی المنبر ینظر الی الناس مره و الی الحسن مره و قال: ان ابنی هذا سیصلح الله به بین فئتین من المسلمین. و انظر البحار: 298:43 و 293 و 62:317 و 61، و اعلام الوری: 211، العدد القویه مخطوط: ورق 6، الاصابه: 330:1، مسند أحمد: 51:5 و 44 و 38، العقد الفرید: 164:1، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 202:4، البخاری: 118:2، و 141:4 و 216، سنن النسائی: 107:3، سنن أبی داود: 285:2، و: 118:3، سنن الترمذی: 3862:323:5، محاسن البیهقی: 55.

و انظر فضائل الخمسه: 293 - 290، مستدرک الحاکم: 169:3 و 175 یروی المضمون السابق باسناد مختلف و فیه: بین فئتین عظیمتین من المسلمین، الاستیعاب: 384:1 البدایه و النهایه: 9:8،

صحیح الترمذی: 306:2 عن أبی بکره، اسدالغابه: 11:2، حلیه الأولیاء: 35:2، تاریخ بغداد: 215:3، و: 26:8، کنزالعمال: 222:6، و: 104:7، ذخائر العقبی: 125، مجمع الزوائد: 178:9، الصواعق المحرقه: 192 ب 11 فصل 3، ینابیع الموده: 42:2 و 481 و 36 ط اسوه، البدء و التاریخ: 238:5، دلائل الامامه: 64.

و لا نرید التعلیق علی هذا الحدیث بل نقول: ان هذا اللفظ «بین فئتین من المسلمین عظیمتین» کیف یوجهها أصحاب الرای و السداد فی حاله المقارنه بین قوله صلی الله علیه و آله حول ریحانه الامام الحسن علیه السلام: ان ابنی هذا سید، و قوله صلی الله علیه و آله و ان الحسنین خیر الناس جدا و جده و أبا و اما، و قوله صلی الله علیه و آله: ان الحسن و الحسین سبطا هذه الامه، و قوله صلی الله علیه و آله: ان الله زین الجنه بالحسن و الحسین، و قوله صلی الله علیه و آله: ان الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنه، و قوله صلی الله علیه و آله: ان الحسنین عضوان من أعضائه، و غیر ذلک کثیر و بین قوله صلی الله علیه و آله: اذا رأیتم معاویه علی منبری فاقتلوه... کما ذکر ذلک صاحب میزان الاعتدال: 7:2 و 129، و تهذیب التهذیب لابن حجر: 110:5، و: 324:7، و: 74:8 و بلفظ ابن عیینه «فارجموه» و کنوز الحقائق: 9، و ابن سعد فی الطبقات: 136:4 ق 1، و کذلک الحدیث الذی أوردناه سابقا: ویح عمار تقتله الفئه الباغیه یدعوهم الی الجنه و یدعونه الی النار، و کذلک تأسف عبدالله بن عمر بن الخطاب أنه لم یقاتل الفئه الباغیه و تأسف عبدالله بن عمرو بن العاص علی

أنه کان مع الفئه الباغیه؟؟! و مع هذا کله یطلقون لفظه «المسلمین» علی معاویه و أصحابه، و بالتالی فان لفظ «المسلم» کما یطلق علی المؤمن فکذلک یطلق علی المنافق و الباغی و غیر ذلک من الفرق المنتحله للاسلام.

و کیف یفسرون جریان و اشتعال و اشتداد نیران الحرب و یهلک فیها أکثر المسلمین و یفنی أهل الحق و یقهرون و یسیطر أهل الباطل و یهتکون؟ لا أدری، و لکن نقول: ان هذه الزیاده کما یقول العلامه جعفر مرتضی العاملی فی کتابه الحیاه السیاسیه للامام الحسن علیه السلام: 13 فی الهامش و نحسب أنها - أی الزیاده فی الحدیث - من تزید الرواه، من أجل هدف سیاسی خاص هو اثبات الایمان و الاسلام للخارجین علی امام زمانهم، و لعل أول من زادها معاویه بن أبی سفیان نفسه کما تدل علیه قصه ذکرها المسعودی، و فیها اشاره صریحه للهدف السیاسی المشار الیه، قال فی مروج الذهب: 430:2: ان معاویه حینما أتاه البشیر بصلح الحسن کبر، فسألته زوجته عن سبب ذلک فقال: أتانی البشیر بصلح الحسن و انقیاده، فذکرت قول رسول الله صلی الله علیه و آله: ان ابنی هذا سید أهل الجنه، و سیصلح به بین فئتین عظیمتین من المؤمنین، فالحمد لله الذی جعل فئتی احدی الفئتین، انتهی.

[37] انظر صحیح البخاری: 188:2، صحیح مسلم 129:7 و زاد «واحبب من یحبه» سنن الترمذی: 327:5 باب 3873:110، کنوز الحقایق: 25، کنزالعمال: 34307:124:12، و 105:7، صحیح البخاری أیضا: فی کتاب بدء الخلق، صحیح الترمذی: 307:2، و قریب من هذا اللفظ فی مستدرک الصحیحین: 169:3 و 178، الاصابه: 78:3 ق 1، مسند أحمد: 366:5، و 532:2، تهذیب التهذیب: 297:2، مجمع الزوائد: 176:9، الأدب المفرد

للبخاری: 171، حلیه الأولیاء: 35:2.

و انظر تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 4: 207 - 205، الغدیر: 124:7، و سیرتنا و سنتنا: 15 - 11، البحار: 55:294:43 و 56 و 62، المناقب لابن شهرآشوب: 188:3، کشف الغمه: 520:1، سنن ابن ماجه: 64:1، فضائل الخمسه: 230:3 و ما بعدها، فرائد السمطین: 38:2 و 40 ترجمه الحسن علیه السلام، و أنساب الأشراف فی ترجمته علیه السلام، نور الأبصار: 116، و اسدالغابه: 523:5، مجمع الزوائد: 169:9، و غیر ذلک کثیر.

[38] انظر سنن الترمذی: 3872:327:5، ذخائر العقبی: 132 - 130، کشف الغمه: 250:1، البحار: 298:43 ح 62، معالم العتره النبویه (مخطوط): ورق 62، صحیح الترمذی: 307:2 و 308، و قریب من هذا فی مجمع الزوائد: 182:9 و 181 لکن بلفظ: بأبی و امی أنتما ما أکرمکما علی الله، ثم حمل أحدهما علی عاتقه الأیمن و الآخر علی عاتقه الأیسر... کنزالعمال: 104:7 و 107 و 108، مستدرک الصحیحین: 170:3، اسدالغابه: 12:2، محاضرات: 281:2، ینابیع الموده: 36:2 و 205 ط اسوه.

[39] فی (أ): أبی بکر.

[40] انظر حلیه الأولیاء: 35:2 مع تقدیم و تأخیر فی اللفظ و فیه: کان النبی صلی الله علیه و آله یصلی بنا و هو ساجد فیجی ء الحسن و هو صبی صغیر حتی یصیر علی ظهره أو رقبته فیرفعه رفعا رفیقا، فلما صلی صلاته قالوا: یا رسول الله... و انظر کشف الغمه: 520:1، البحار: 62:298:43 بالاضافه الی المصادر السابقه و قد سبق و أن تم استخراجه و التعلیق علی فقرته الأخیره.

[41] فی (أ): أتی.

[42] فی (أ): و هو المخدع.

[43] و لکع الصبی الصغیر.

[44] فی (د): تحبسه.

[45] السخاب بالفتح: قلاده تتخذ من قرنفل وسک و محلب، لیس فیها من اللؤلؤ و الجوهر شی ء، تلبسه الصبیان.

[46]

فی (ج): أن.

[47] فی (أ): و اعتنق.

[48] انظر البخاری: 188:2 کتاب اللباس، مثله و فی کتاب البیوع مثله، صحیح مسلم 456:2 ب 57:18 و 2421، جمع الفوائد: 217:2، ینابیع الموده: 44:2 کنوز الحقائق: 25، کنزالعمال: 34307:124:12، مجمع الزوائد 157:6، الترمذی 3859:327:5، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 203:4، مستدرک الحاکم: 169:3، مسند أحمد: 532:2، حلیه الأولیاء 35:2 و انظر المصادر السابقه و قد سبق و أن تم استخراج الحدیث.

[49] انظر البخاری: 188:2، مسند أحمد: 249:2 و 532 و 283:6، و: 231:2، مستدرک الحاکم: 169:3، کشف الغمه: 520:1 و 566، البحار 299:43 و 23:266، المناقب لابن شهرآشوب: 188:3، العدد القویه (مخطوط): 6، بالاضافه الی المصادر السابقه و قد سبق و أن تم استخراج الحدیث.

[50] انظر سنن الترمذی: 539 ط قدیم، صحیح الترمذی 306:2، مستدرک الحاکم: 167:3، خصائص النسائی: 24، البدایه و النهایه: 35:8، الاستیعاب: 391:1، تاریخ الخلفاء: 71، مسند أحمد: 3:3 و 62 و 82، حلیه الأولیاء: 71:5، تاریخ بغداد: 231:9، و: 90:10 فرائد السمطین: 98:2 ح 409 و 410 و 428، تاریخ دمشق ترجمه الامام الحسن: 45: 71 - 66، مستدرک الحاکم: 167:3، الفتح الکبیر: 80:2، الاصابه: 255:1، أخبار اصبهان: 343:2، المعیار و الموازنه: 206، ذخائر العقبی: 92 و 129، الجامع الصغیر ح 3822، الأحادیث الصحیحه للألبانی: ح 976، المقاصد الحسنه للسخاوی: ح 407، کشف الخفا للعجلونی: ح 1139، بالاضافه الی المصادر السابقه و قد سبق و ان تم استخراجه.

[51] فی (أ): عمار بن یاسر.

[52] تقدمت تخریجاته، و انظر صحیح البخاری: 339:4، مسند أحمد: رقم 5568 و 5940 و 5975 ط دارالمعارف بصمر، ذخائر العقبی: 124، نزل الأبرار: 92، الفتح الکبیر: 298:1، أنساب الأشراف: 85:227:3 الطبعه الاولی:

فرائد السمطین: 415:109:2، خصائص النسائی: 124 ط الحیدریه و فی اکثر المصادر: هما ریحانتای...،.

[53] کذا، و الصحیح: شداد کما فی المصادر.

[54] فی (أ): الصلاه.

[55] فی (أ): صلی، و فی (ب): فصلی.

[56] صحیح النسائی: 171:1، و رواه الحاکم فی المستدرک: 121:3 و 165 و 167 و قال: هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین و: 626، و انظر مسند أحمد: 44:5، و: 493:3، و 513:2، سنن البیهقی: 263:2، اسدالغابه: 389:2، کنزالعمال: 124:12 ح 34308، و: 109:7 و: 222:6 و قریب من هذا بحق الحسن و الحسین علیهماالسلام کما فی مجمع الزوائد: 175:9 و 182، 181، ذخائر العقبی: 132 المناقب لابن شهرآشوب: 188:3، البحار: 55:294:43 و لکن بلفظ «فکرهت أن اعجله حتی نزل» و فی جمع الفوائد: 217:2 مناقب الحسن و الحسین علیه السلام بلفظ «فکرهت ان اعجله حتی یقضی حاجته» و انظر ینابیع الموده: 2: 44 - 43 ط اسوه، الاصابه: 11:2، البدایه و النهایه: 33:8.

[57] فی (ب، د): قال دخلت.

[58] فی (ب، د): فاذا أنا برجل.

[59] فی (ج) زاد لفظه فقلت له.

[60] البروج: 3.

[61] فی (أ): و المشهود.

[62] فی (ب): فجزته.

[63] فی (ب): فقلت له أخبرنی.

[64] فی (ب): فجزتهما.

[65] فی (ب): فقلت أخبرنی.

[66] الأحزاب: 45.

[67] هود: 103.

[68] فی (ب): فسألت، و هکذا فی کل لفظه «سأل».

[69] انظر تفسیر الوسیط (مخطوط) ورق: 276، و انظر کشف الغمه: 543:1، و البحار: 19:345:43.

[70] فی (أ): وحکی.

[71] فی (أ): و وقره.

[72] فی (أ): علی.

[73] فی (أ) من.

[74] فی (أ): عسوف.

[75] فی (أ): و قد اکتنفه.

[76] لیست: «و غاشیته» فی (أ).

[77] (أ): شوت.

[78] فی (ب، د): أنصفنی.

[79] فی (أ): تنعم فیها.

[80] فی (أ): حرها.

[81] فی (أ): و أجهدنی.

[82] فی (أ): الحاله.

[83] لیست

«ضنک» فی (أ).

[84] انظر بالاضافه الی المصادر السابقه البحار: 346:43 عن کشف الغمه.

[85] انظر حلیه الأولیاء 37:2 روی بسنده عن محمد بن علی، أخبار اصبهان، 44:1، المناقب لابن شهرآشوب: 180:3، البحار: 339:43، الصواعق المحرقه: 139 ب 10 فصل 3، ینابیع الموده: 424:2 ط اسوه، ذخائر العقبی: 137.

[86] انظر حلیه الأولیاء: 37:2 و لکن بلفظ «فمشی عشرین مره من المدینه علی رجلیه» المناقب لابن شهرآشوب: 180:3 و 184، البحار: 13:339:43 و: 1:331 و 3 ولکن بلفظ «و لقد حج الحسن بن علی خمسا و عشرین حجه ماشیا» و فی لفظ آخر «فمشی عشرین مره من المدینه علی رجلیه» و قریب من هذا فی أمالی الشیخ الصدوق: 8:150 و: 9:184، قرب الاسناد: 79، علل الشرائع: 6:447، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید: 10:16، البحار: 357:43 ولکن بلفظ «حج خمس عشره حجه ماشیا» ینابیع الموده: 424:2 و 210 و 211 ط اسوه.

و انظر مستدرک الصحیحین: 169:3، سنن البیهقی: 331:4، ذخائر العقبی: 137، أخبار اصبهان: 44:1، تهذیب التهذیب: 298:2، تاریخ الخلفاء: 73، الصواعق المحرقه 139 باب 10 فصل 3، ذخائر العقبی: 137، حقا أنه لا یصل الی عبادته أحد غیر أهل بیت العصمه علیهم السلام و ذلک لأن العبد لا یصل الی حقیقه العباده الا أن یتحقق فیه حق العبودیه، و ذلک اذا کان عبدا للمولی فی جمیع الأحوال، و أن یکون کل من أعماله و حرکاته و أطواره بقصد العبودیه و فی الله و لله و علی سبیل الله و یصدق علیه قوله تعالی (رجال لاتلهیهم تجاره و لابیع عن ذکر الله).

[87] فی (ب) جدعان، وفی (ج): شجعان.

[88] فی (ب، د): مره.

[89] انظر ذخائر العقبی: 137 قال: خرجه أبوعمر، و خرجه

صاحب الصفوه و البغوی فی معجمه عن عبیدالله بن عبید بن عمیر. و فی المستدرک: 169:3 و لکن بلفظ «خمسا و عشرین حجه و ان النجائب لتقاد معه». لعل الصحح هو الجنائب جمع جنیبه أی الدابه الطائعه التی تقاد الی جنب الانسان کما فی تهذیب التهذیب: 298:2 و انظر تاریخ الخلفاء: 73، سنن البیهقی: 331:4، حلیه الأولیاء: 37:2، قرب الاسناد 79، علل الشرائع: 6:447، البحار: 3:332:43، نور الأبصار: 240، أنساب الأشراف: 9:3.

[90] انظر حلیه الأولیاء: 37:2 روی بسنده عن محمد بن علی و عن ابن أبی نجیح و لکن بلفظ «و قسم ماله نصفین» و عن شهاب بن عامر بلفظ «حتی تصدق بفرد نعله» و عن علی بن زید بن جدعان و زاد فیه: حتی أن کان لیعطی نعلا و یمسک نعلا و یعطی خفا و یمسک خفا... و انظر سنن البیهقی: 331:4 بلفظ: حتی أنه یعطی الخف و یمسک النعل... المناقب لابن شهرآشوب: / 1803، بحارالأنوار: 13:339:43 و: 2:332 و: 357، أمالی الشیخ الصدوق: 9:184، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید: 10:16، تاریخ الخلفاء: 73.

[91] انظر المناقب: 180:3، البحار: 341:43 ح 14.

[92] فی (أ): اغترارا.

[93] لیست. «ما یدل» فی (أ).

[94] فی (أ): مکانه.

[95] فی (أ): فجد بما فی یدک.

[96] فی (أ): و ان.

[97] البقره: 197: انظر کشف الغمه: 166.

[98] الجود کثیرا ما یوجد بین الناس، کما أن العباده و الطاعه کثیرا ما تشاهد بینهم، أما الجود الخالص الحق فقلیل ما هو، کما أن العباده الخالصه لا توجد الا فی المخلصین من عباد الله الصالحین، نعم الجود الخالص ما لا یشوبه ریب و لا یعتریه غرض نفسانی و لا یتبعه من و لا أذی من قول أو

فعل کما قال تعالی (الذین ینفقون أموالهم فی سبیل الله ثم لا یتبعون ما أنفقوا منا و لا أذی لهم أجرهم عند ربهم) البقره: 262، و قال تعالی (یا أیها الذین ءامنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذی کالذی ینفق ماله، رئآء الناس) البقره: 264، و قال تعالی (قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها أذی والله غنی حلیم) البقره: 263.

[99] فی (أ): للمتقین.

[100] انظر کشف الغمه: 558:1، ذخائر العقبی: 137 و لکن بدون لفظه «درهم» و قال: خرجه فی الصفوه، و قریب من هذا فی المحاسن للبیهقی: 56، و انظر تاریخ بغداد: 34:6، الصواعق المحرقه: 83، المناقب لابن شهرآشوب: 182:3، البحار: 15:341:43 و: 20:347، ینابیع الموده: 211:2 ط اسوه.

[101] فی (أ): الموثرین.

[102] فی (أ): یکثر علی.

[103] فی (أ): رفعت.

[104] فی (أ): الاحتفال، و فی (ج): الأصفاد.

[105] فی (أ): لما.

[106] فی (د): بوکیله.

[107] فی (أ): دینار.

[108] فی (ج): فدفع.

[109] فی (ب)، الی الرجل.

[110] انظر کشف الغمه 558:1، المناقب لابن شهرآشوب: 182:3، البحار: 20:347:43 و لکن بزیاده:... و قال: هات من یحملها لک، فأتاه بحمالین فدفع الحسن علیه السلام الیه رداءه لکری الحمالین، فقال موالیه: والله ما بقی عندنا درهم فقال: لکنی أرجو أن یکون لی عندالله أجرا عظیما... و قال: و خرجه صاحب کتاب الصفوه: و انظر مطالب السؤول: ب 2 فی کرمه مع اختلاف یسیر فی اللفظ، الصواعق المحرقه: 83، المحاسن للبیهقی: 56.

[111] فی (ج): الخیمه.

[112] فی (أ): فقالت هذه الشویهه.

[113] فی (أ): بینما.

[114] فی (أ): تذبحین شاه.

[115] فی (ج): مده.

[116] فی (أ): یلتقطان.

[117] فی (ج): المدینه.

[118] انظر المدائنی (حیاه الامام الحسن علیه السلام)، کشف الغمه: 558:1، المناقب لابن شهرآشوب: 182:3، البحار: 347:43 ح 20

و: 15:341 مع اختلاف یسیر فی اللفظ، عوالم العلوم: 114:9.

[119] فی (أ): و زقاق.

[120] فی (ب): محب.

[121] انظر حلیه الأولیاء: 36:2، کشف الغمه: 560 و 567 و 575، المناقب لابن شهرآشوب: 1863، البحار: 349:43 و 21:342 و لکن بلفظ «کانت تحت الحسن بن علی علیه السلام امرأتان تمیمیه و جعفیه فطلقهما جمیعا و بعثنی الیهما، و قال: أخبرهما فلیعتدا و أخبرنی بما تقولان و متعهما العشره الآلاف و کل واحده منهما بکذا و کذا من العسل و السمن، فأتیت الجعفیه فقلت: اعتدی، فتنفست الصعداء ثم قالت: متاع قلیل من حبیب مفارق، و أما التمیمیه فلم تدر ما «اعتدی» حتی قال لها النساء فسکتت، فأخبرته علیه السلام بقول الجعفیه فنکت فی الأرض ثم قال: لو کنت مراجعا لامرأه لراجعتها... و روی الصدوق شطرا منها فی معانی الأخبار: 113، تاریخ ابن کثیر: 39:8، دائره المعارف للبستانی: 39:7، تحف العقول: 225.

[122] فی (أ): و حمله.

[123] فی (ب، ج): السماحه.

[124] فی (أ): احراز.

[125] فی (أ): ماله.

[126] فی (أ): عرضه.

[127] فی (أ): علی.

[128] فی (أ): أشد.

[129] فی (أ): الصدمه، فی (ب): المصدومه، و فی (د): الصدقه.

[130] فی (ج): العزم.

[131] فی (أ): فی.

[132] فی (أ): السؤدد.

[133] فی (أ): و صحبه.

[134] فی (ج): ترکک.... طاعتک.

[135] انظر تحف العقول: 225. البحار: 118:1، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 219:4، البدایه: 39:8، المحاضرات: 366:1، حلیه الأولیاء 36:2، نور الأبصار: 245.

[136] فی (ج): خسرهما.

[137] انظر حلیه الأولیاء: 36:2 و ما بعدها، تحف العقول: 225 و ما بعدها، و روی الصدوق شطرا منها فی معانی الأخبار: 113: تاریخ دمشق: 522:12، أعیان الشیعه: 4 / ق 46: 1 و 88، البدایه و النهایه لابن کثیر: 39:8، مجموعه ورام: 37، تاریخ ابن کثیر:

39:8، دائره المعارف للبستانی: 39:7، بحارالأنوار: 206:17 ط قدیم، کشف الغمه: 170 و ما بعدها، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 219:4، نور الأبصار: 245.

[138] فی (أ): للغی، و فی (ج): العمی.

[139] انظر المصادر السابقه.

[140] فی (ج): الشر.

[141] انظر المصادر السابقه.

[142] فی (أ): یده.

[143] انظر المصادر السابقه.

[144] فی (أ): لا تجزع؟

[145] فی (أ): عن.

[146] وردت هذه الوصیه بألفاظ مختلفه، فقد أوردها ابن حجر فی صواعقه: 123 ب 8 فصل 2 و 8، و أوردها ابن أبی الحدید فی شرح النهج: 147:2، و القندوزی فی الینابیع: 417:2 ط اسوه، و الشبلنجی فی نور الأبصار: 245 و غیرهم کثیر. و قد سبق و أن تم استخراج وصیته علیه السلام لابنه الحسن علیه السلام فراجع المصادر السابقه. و قد ذکرها صاحب الصواعق المحرقه کما یلی:

یا بنی احفظ عنی أربعا و أربعا؛ لا یضرک ما عملت معهن.

قال: و ما هن یا أبت؟

قال: ان أغنی الغنی العقل، و أکبر الفقر الحمق، و أوحش الوحشه العجب، و أکرم الکرم[الحسب[ حسن الخلق.

قال: و الأربع الآخر؟

قال: ایاک و مصاحبه الأحمق فانه یرید أن ینفعک فیضرک، و ایاک و مصادقه الکذاب فانه یقرب علیک البعید، و یبعد علیک القریب، و ایاک و مصادقه البخیل فانه یخذلک فی أحوج ما تکون الیه، و ایاک و مصادقه الفاجر فانه یبیعک بالتافه.

و انظر المناقب للخوارزمی: 278، المعمرون و الوصایا: 149، الأمالی للزجاجی: 112، الکافی: 51:7، مروج الذهب: 425:2، ذخائر العقبی: 116، روضه الواعظین: 136.

[147] انظر ناسخ التواریخ، حلیه الأولیاء: 36:2، تحف العقول: 225، معانی الأخبار: 113، مجموعه ورام: 37، نور الأبصار: 246.

[148] نور الأبصار: 246، البدایه و النهایه: 39:8، کشف الغمه: 170، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 219:4.

[149] فی (أ): ینزع الی.

[150] حقا

روی هذه الخطبه جماعه من أهل السیر مع شی ء یسیر من التقدیم و التأخیر و کذلک الزیاده و النقصان، انظر تاریخ الطبری: 91:6، و: 121:4، الارشاد: 2: 9 - 7، مقاتل الطالبیین: 62، صفه الصفوه: 126:1، الأغانی: 162:18، شرح النهج لابن أبی الحدید: 11:4 و 12، و 30:16، بحارالأنوار: 62:43 ح 4، مستدرک الحاکم: 172:3 و 143، الکامل لابن الأثیر: 202:3 و 173، خصائص النسائی: 6، الطبقات: 38:3، العقد الفرید: 360:4، الأخبار الطوال: 199، ناسخ التواریخ، معالم العتره النبویه: (مخطوط): ورق 118:22، تیسیر المطالب فی ترتیب أمالی السید أبی طالب (مخطوط): ورق 120 باب 14 و فی الطبعه الاولی: 179.

و انظر تفسیر البرهان: 124:4، مجمع الزوائد: 146:9، تفسیر فرات: 70 و 72، أمالی الشیخ الطوسی: 40 مجلس 10، أو: 174:2 و ما بعدها، أنساب الاشراف: 754:2، تاریخ دمشق: ترجمه مروان، المناقب آل أبی طالب: 38:4، تفسیر الطبری: 25:25، غایه المرام: 306، الصواعق المحرقه: 101 و 136 و 170 ب 11 فصل 1، اسدالغابه: 367:5 الطبعه الاولی، الفصول المختاره للشیخ المفید: 93 و 114، شرف النبی للخرجوشی: 269 باب 27 ح 27 الطبعه الاولی، تفسیر الثعالبی: 329:4، فضائل الخمسه: 67:2، ذخائر العقبی: 138 و 140، سمط النجوم العوالی: 533:2.

و انظر أیضا أمالی الشیخ الصدوق: 4:262، کفایه الأثر: 160، نظم درر السمطین: 148 - 147، فرائد السمطین: 421:120:2. جواهر العقدین: 328:2، کشف الغمه: 173:2، مقتل الحسین للخوارزمی: 126:1، حیاه الصحابه: 526:3، جمهره الخطب: 7:2، ینابیع الموده: 225 و 270 و 301 و 479 و 482، و: 212:2 و 13 و 358 و 359 و 454، و: 40:1 و 363:3، العوالم: 136:9 و 137 و ما بعدهما ط اسوه.

و قد جاء

فی کتاب معالم الذریه الطاهره: أیها الناس، من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی فأنا الحسن بن علی، و أنا ابن الوصی و أنا ابن البشیر... و جاء فی تیسیر المطالب و المقاتل و غیرهما کالصواعق: أیها الناس... فأنا الحسن بن محمد صلی الله علیه و آله و أنا ابن البشیر النذیر... و فی سمط النجوم العوالی: أیها الناس من عرفنی فانا الذی یعرف، و من لم یعرفنی فأنا الحسن بن علی علیه السلام ابن عم النبی صلی الله علیه و آله أنا ابن البشیر النذیر السراج المنیر، أنا ابن من بعث رحمه للعالمین و سخطا علی الکافرین، أنا ابن من بعث الی الجن و الانس، أنا ابن المستجاب الدعوه، أنا ابن الشفیع المطاع، أنا ابن أول من ینفض رأسه من التراب، أنا ابن أول من یقرع باب الجنه، أنا ابن من قاتلت معه الملائکه، نصر بالرعب من مسیره شهر.

هذه الخطبه التی خطبها الامام الحسن علیه السلام تلقاها أکثر أهل الکوفه و فیهم من المهاجرین و الأنصار و التابعین و من المحبین و المناوئین ما یبلغ عددهم الوفا، و فی هذه الخطبه اشارات لا نرید أن نقف عندها و لکن نشیر الیها فقط لأننا بصدد تحقیق الکتاب و لقد اعتمدنا فی نقل الخطبه علی مصادر کثیره و لکن جعلنا معالم العتره النبویه هو المصدر الأساسی للتصحیح، و ذلک حسب اعتقادنا أن صاحب الفصول قد أخذ منه الخطبه، والله العالم.

فقد أشار علیه السلام الی:

(أ) أنه رجل لا یسبقه الأولون بعمل و لا یدرکه الآخرون حقا، انه علیه السلام کذلک أفضل من سبق و من تأخر الا رسول الله صلی الله علیه و آله فان خروجه خروج موضوعی و استثناؤه معلوم

لاشک فیه، فراجع فصل اسلامه و عبادته.

(ب) أنه رجل یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله، فراجع الروایات التی أوردناها فی الفصل الأول.

(ج) اعطائه صلی الله علیه و آله الرایه له علیه السلام و قتال جبرائیل عن یمینه و میکائیل عن شماله، و هذه من فضائله علیه السلام فراجع خدیث الرایه.

(د) أنه ما ترک علی أهل صفراء و لا بیضاء الا 700 درهما، و هذا هو نهایه الزهد و التقوی، فراجع ذلک أیضا.

(ه): ان حق الامامه و الخلافه له وحده بعد أبیه علیه السلام و لا تصل النوبه الی معاویه... و أن خلافته خلافه نبویه و وصایه الهیه، و أنه من أهل البیت الذین أذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا و ذلک فی قوله «أنا ابن النبی و ابن الوصی...» و قوله «أنا ابن محمد صلی الله علیه و آله» فهو علیه السلام یقرر و یصدع و یتصدی للمغرضین الحاقدین، و لذا نجده علیه السلام فی مناسبات اخری یذکر معاویه بهذه الحقیقه القرآنیه حتی تظلم الدنیا بوجه معاویه، و قد قال له ذات مره: أما أنک یا حسن قد کنت ترجو أن تکون خلیفه، ولست هناک، فقال الحسن علیه السلام: أما الخلیفه فمن سار بسیره رسول الله صلی الله علیه و آله و عمل بطاعه الله عزوجل، و لیس الخلیفه من سار بالجور، و عطل السنن و اتخذ الدنیا اما و أبا و عباد الله خولا و ماله دولا، و لکن ذلک أمر ملک أصاب ملکا، فتمتع منه قلیلا، و کان قد انقطع عنه....

انظر الاحتجاج: 419:1، و الخرائج و الجرائح: 218، و ذخائر العقبی: 140، و المحاسن و المساوی: 133:1، و شرح النهج لابن أبی الحدید: 49:16، و مقاتل الطالبیین:

73، و تحف العقول: 164.

(و) حقیقه و هی أن مودتهم علیهم السلام فرضها الله علی کل مسلم و هی فریضه الهیه علی کل من یعتقد بالله المتعال و رسوله الأکرام صلی الله علیه و آله و کتابه العزیز.

(ز) حقیقه اخری و هی أنه الخلیفه الشرعی و الامام المنصوب بعد أبیه علیه السلام و لذا اخذ یعرف نفسه بکلمات مخصوصه.

(ح) اللیله العظیمه التی استشهد فیها علی بن أبی طالب علیه السلام و هی اللیله التی عرج فیها عیسی بن مریم و قبض فیها یوشع بن نون، ففی تلک اللیله انتقل سید المتقین و حامی الدین، فهی أشرف اللیالی عندالله سبحانه.

[151] فی (أ) فیکتفه.

[152] فی (أ): شماله.

[153] هذا ما أکدته المصادر السابقه و لکن فی بعضها کالطبری فی تاریخه: 121:4 قال «... الا ثمانمائه أو سبعمائه أرصدها لخادمه» و فی تفسیر البرهان: 124:4 قال «... الا سبعمائه و خمسون درهما» و فی خصائص النسائی: 6 «الا تسعمائه» و فی البحار: 6:363:43 نقلا عن کفایه الأثر: 160 «ما خلف درهما و لا دینار الا أربعمائه دره» و فی العقد الفرید: 360:4 «ما ترک الا ثلاثمائه درهم».

[154] أجمعت المصادر السابقه علی هذا ماعدا أمالی الطوسی: 174:2 بلفظ «خادما لام کلثوم» و مثله فی تفسیر البرهان: 124:4، و فی الفتوح: 146:4 زاد «و قد أمرنی أن أردها الی بیت المال».

[155] فی (أ): خنقه البکاء.

[156] فی (ب، ج): من حوله.

[157] فی (أ): مودتهم.

[158] الشوری: 23.

[159] تقدمت تخریجاته.

[160] وردت العباره فی الارشاد للشیخ المفید: 8:2 هکذا: فقام عبدالله بن عباس (رحمه الله) بین یدیه فقال: معاشر الناس هذا ابن[بنت]نبیکم و وصی امامکم فبایعوه، فاستجاب له الناس فقالوا: ما أحبه الینا و أوجب حقه علینا، و تبادروا

الی البیعه له بالخلافه... و مثل ذلک فی شرح النهج لابن أبی الحدید: 29:16، و مقاتل الطالبیین: 62، اعلام الوری: 209، کشف الغمه: 164:2، اثبات الهداه: 139:5 و 134 و 136.

و قوله «و وصی امامکم» قول فیه دلاله واضحه علی أنهم یعلمون بأن الامام علی علیه السلام وصی رسول الله صلی الله علیه و آله کما أوضحنا سابقا و أن الائمه منصوص علیهم من قبل النبی صلی الله علیه و آله و لذا یؤکد الامام علی علیه السلام و قبل و حین استشهاده علی أن الامام و الخلیفه من بعده هو الامام الحسن علیه السلام و لذا جاء فی العقد الفرید: 475:4: أن علی بن أبی طالب أصار الأمر الی الحسن، و قال ابن أبی الحدید فی شرح النهج: 57:1: و عهد بها الی الحسن علیه السلام عند موته. و فی المناقب للخوارزمی: 278: أن جندب بن عبدالله دخل علی علی علیه السلام فقال: یا أمیرالمؤمنین ان فقدناک فلا نفقدک فنبایع الحسن؟ قال: نعم...

و قال ابن کثیر فی البدایه و النهایه: 249:6:.... لأن علیا أوصی الیه، و بایعه أهل العراق... و قال صاحب الأغانی: 121:6: و قد أوصی بالامامه بعده الی ابن رسول الله و ابنه و سلیله و شبیهه فی خلقه و هدیه... و مثل ذلک فی تیسیر المطالب: 179. و فی اثبات الوصیه: 152 و قال المسعودی: ان أمیرالمؤمنین علیه السلام قال: و انی اوصی الی الحسن و الحسین فاسمعوا لهما و أطیعوا أمرهما... و قال فی مروج الذهب: 413:2: لأنهما شریکاه فی آیه التطهیر، و هذا قول کثیر ممن ذهب الی القول بالنص... و فی اثبات الهداه: 140:5: و عن علی علیه السلام: علیه السلام أنت یا حسن وصیی و القائم بالأمر بعدی... و فی

الکافی: 299:1: یا بنی أنت ولی الأمر، و ولی الدم.

و خلاصه القول: ان الشیعه أطبقت علی أن علیا علیه السلام نص علی ابنه الحسن. و لذا بعد استشهاده علیه السلام انثالوا علیه یبایعونه و هم «انما یبایعون الله و رسوله» و أول من بایعه قیس بن سعد الأنصاری کما ذکر ابن خلدون: 186:2 و ابن الأثیر: 174:3 و ابن الوردی: 166:1، و فی الاستیعاب: 385:1 قال: بایعه أکثر من أربعین ألفا... و فی تهذیب التهذیب: 299:2 قال: بایع أهل الکوفه الحسن بن علی... و قریب من هذا فی تاریخ الطبری: 93:6.

و من هذا و ذاک یتبین لنا خطأ کثیر من المؤرخین کالمسعودی فی التنبیه و الأشراف: 260 حیث یقول ان الامام بویع بعد وفاه أبیه بیومین... و الصحیح کما ذکرنا بویع صبیحه اللیله التی دفن فیها أمیرالمؤمنین علیه السلام. و کذلک خطأ الاستاذ محمد فرید و جدی فی دائره المعارف: 443:3 حیث قال: بویع له فی الخلافه قبل وفاه والده، و لما انتهت البیعه توفی والده... و لعل الاستاذ و جدی توهم ذلک من خلال سؤال الناس للامام علی علیه السلام قبل استشهاده فقالوا: یا أمیرالمؤمنین أرأیت ان فقدناک و لا نفقدک أنبایع الحسن؟ و سؤالهم هذا عن البیعه للخلافه الظاهریه و الحکومه و الاماره العرفیه، و یدل علی ذلک جریان الصلح و التفویض یومئذ لأن الولایه الحقیقیه الالهیه غیر قابله للتفویض و الاعراض.

و یتبین خطأ الاستاذ محمد الخضری أیضا فی اتمام الوفاء فی سیره الخلفاء حیث قال: نظر الحسن الی بیعته فی أنها لیست کبیعه أبیه لأنها لیست عامه، و لکنها قاصره علی شیعتهم من أهل العراق... و نطرح السؤال هنا علی الاستاذ الخضری: کیف تجیب علی من قال قد

بایعه أکثر من أربعین ألفا؟ اللهم الا أن یعتبر الاستاذ الخضری توقف بعض ممن کان یری رأی العثمانیه و لم یظهروا أنفسهم بذلک بل هربوا الی معاویه من البصره، هؤلاء هم غالبیه المسلمین، و الا کیف یصور لنا قول المؤرخین فانثالوا علیه...؟ و کیف یفسر قول ابن قتیبه: أن الامام کلما قصدته کوکبه من الناس لتبایعه یلتفت الیهم قائلا: تبایعون لی علی السمع و الطاعه، و تحاربون من حاربت و تسالمون من سالمت...؟ و نجد فی بطون التاریخ أنه بایعه فقط من أهل الکوفه اثنان و أربعون ألفا، و کذلک بایعه أهل البصره و المدائن و جمیع أهل العراق و فارس علی ید زیاد ابن أبیه، و بایعه أهل الحجاز و الیمن علی ید جاریه بن قدامه و ما تخلف عن البیعه سوی معاویه کما تخلف عن بیعه أبیه علیه السلام: و کیف یفسر الاستاذ کلمه ابن کثیر فی البدایه و النهایه: 41:8: و أحبوه أشد من حبهم لأبیه.

أما رأی الدکتور طه حسین فی کتابه «علی و بنوه»: 195 فهو رأی عجیب یصدر من شخص أدیب حیث قال: و مهما یکن من شی ء فلم یعرض الحسن نفسه علی الناس، و لم یتعرض لبیعتهم و انما دعا الی هذه البیعه قیس بن عباده فبکی الناس و استجابوا و اخرج الحسن للبیعه... لا نرید أن نطیل فی الجواب بل نقول کان علی المؤرخ أن یرجع قلیل الی الوراء لیمعن النظر فی خطبه الامام الحسن علیه السلام بعد استشهاد أبیه علیه السلام و التی أشرنا الیها سابقا، و أن یتحری الدقه، و ذلک أن الدعوه للبیعه کانت بعدما أنهی الامام خطبته و لم تکن قبل الخطبه، و أن الذی دعا الیها هو عبدالله

بن عباس، و أول من بایع قیس، و هناک فرق أیها الدکتور بین أول من دعا و أول من بایع، فتأمل یرحمک الله.

و هذا مثل قول ابن خلدون: 188:2 و الذی جافی فیه الحقیقه و تسامح فی تحقیق الحکومه الاسلامیه و عمم مفهومها و قال معلقا علی حدیث «الخلافه فی امتی ثلاثون سنه...» کما جاء فی سنن الترمذی: 323: ان معاویه تالیهم فی الفضل و العداله و الصحبه... مع أن کتب التاریخ تؤکد أن بنی امیه هم ملوک و من شرار الملوک فکیف یساویهم فی الفضل و العداله و الصحبه و هم بنی الزرقاء مع أن الخلیفه الحق بواجب علیه أن یتصدی بذلک الأمر و یعدو عده و یتوسل حتی یحتاز الحکومه الظاهریه و الاماره العرفیه، و أن الناس بعد بیان تکالیفهم مختارون فی اتباع الحق و اطاعه الأمر و العمل بالحکم و ما علی الرسول الا البلاغ المبین.

نعم، علی الناس أن یختاروا خلیفه الحق و یتبعوا سبیله و یطیعوا أمره و یهتدوا بهداه (أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الأمر منکم) و قوله صلی الله علیه و آله: أنی تارک فیکم الثقلین... هذا مقام محفوظ و مرتبه روحانیه ثابته، لا مجعوله بجعل الناس و اعتبارهم، و لا مقدره بانتخابهم و اتفاقهم، و لا مربوطه بالمقامات الدنیویه المادیه. و النصوص الداله علی خلافته الحقیقیه الالهیه قد ذکرناها سابقا، من حسبه و نسبه و بعد میلاده... و أنهما سیدا شباب أهل الجنه... و من و آیه التطهیر... و أن الحسن و الحسین امامان قاما أو قعدا....

[161] مسند ابن حنبل: 669:2، و انظر المصادر السابقه.

[162] ذکر ابن الأثیر فی البدایه و النهایه: 41:8 أنه... و أعطی الأوامر الحازمه الی الامراء و

زاد فی عطاء الجیش مائه مائه، و کان الامام علی قد فعل ذلک یوم الجمل... و مثل ذلک فی أعیان الشیعه: 4:ق 15: 1. و هذا النص یکشف لنا عن موقف الامام الجاد من الحرب و مجابهه معاویه بالقوه، و الا فما معنی زیاده المقاتله فی العطاء؟ و ما هو الا لدفع النفوس و ترغیبها التأهب للقتال. و انظر المقاتل للاصفهانی: 64 بزیاده:... والحسن فعله - أی العطاء - علی حال الاستخلاف، فتبعه الخلفاء من بعد ذلک...،.

[163] فی (أ): موت.

[164] فی (أ): أنفذ.

[165] (أ): و آخر من بنی القین. و الظاهر أصله بنو القین و النسبه قینی احدی قبائل العرب، انظر القاموس المحیط: - قین - 262:4، الارشاد للشیخ المفید: 9:2، المقاتل: 62، شرح النهج لابن أبی الحدید: 11:4، و: 31:16، الأغانی: 162:18، البحار: 45:44.

[166] (أ): لیطالعاه.

[167] فی (أ): الأمر.

[168] فی (ب): أشک.

[169] انظر المصادر السابقه.

[170] انظر الفتوح لابن أعثم: 289:2 قال: ثم جمع معاویه الناس و خرج فی ستین ألفا یرید العراق... الخرائج و الجرائح: 296، رجال الکشی: 179:112، کشف الغمه: 566:1، أمالی الشیخ الطوسی: 171:2، و انظر الارشاد للشیخ المفید: 10:2 قریب من هذا و زاد: فلما بلغ جسر منبج - بلد بالشام - تحرک الحسن علیه السلام و بعث حجر بن عدی... شرح النهج للمعتزلی: 33:16، مقاتل الطالبیین: 69، البحار: 39:44.

[171] فی (أ): و استعد.

[172] فی (أ): خفوا.

[173] المحکمه: الخوارج، انظر الملل و النحل: 106:1، و القاموس المحیط: 98:4، و قد تقدم التعریف بهم فراجع ذلک فی فصل الامام علی علیه السلام و الخوارج.

[174] فی (أ): یودون.

[175] فی (أ): حال.

[176] فی (أ): شی ء.

[177] فی (أ): و خطبهم.

[178] فی (أ): الحامدون.

[179] فی (أ): الشاهدون.

[180] فی (أ): بالوحی.

[181]

وردت هذه الخطبه فی مصادر عدیده مع زیاده فی بعض المصادر، فانظر مثلا الارشاد للشیخ المفید: 11:2 و لکن بدون لفظ «ناظرا لما فیه مصالحکم و السلام» و کذلک فی مقاتل الطالبیین: 71، شرح النهج لابن أبی الحدید: 13:4 و لکن بزیاده «لا یرجعون الی دین فسار حتی أتی حمام عمر - أی قریه - ثم أخذ علی دیر کعب فنزل ساباط دون القنطره» و انظر تاریخ الطبری: 121:4، الأخبار الطوال: 199، مستدرک الحاکم: 174:3.

و فی ابن الأثیر: 175:3، و ابن خلدون: 186:2، و الاصابه ترجمه الحسن بن علی، و ابن الوردی: 166:1 ما یقرب من مضامین الطبری و الأخبار الطوال، و انظر مروج الذهب: 53:2، و انظر کشف الغمه: 161 و 170، المسعودی هامش ابن الأثیر: 61:6 و 62، ابن کثیر: 18:8، تاریخ الطبری: 93:6، البحار: 114:10 الطبعه القدیمه.

[182] فی (أ): نظن.

[183] ما بین المعقوفتین فی (ب) کما جاء فی مقاتل الطالبیین: 72.

[184] فی (أ): من خواص شیعته فمنعوه و طافوا..

[185] فی (أ): اسمه.

[186] الجراح بن سنان من[بن]قبیصه الأسدی کما جاء فی تاریخ الیعقوبی: 215:2، و الامام الحسن بن علی: 18، لکن فی الفتوح: 290:2 «سنان بن الجراح». و انظر الأخبار الطوال: 217، المقاتل: 72. و فی رجال الکشی: 179 / 112: و طعنه ابن بشیر الأسدی.

[187] فی خنجر: مغول و فی (ج): معول.

[188] هو عبدالله بن حنظل الطائی، فانتزع المغول من یده فخضخض به جوفه، واکب علیه شخص آخر یدعی بظبیان بن عماره فقطع أنفه... انظر الأخبار الطوال: 217 و لکن فیه «الاخطل» «بدل حنظل». و فی الارشاد: 12:2 «عبدالله بن خطل». و انظر المقاتل: 72، و ابن أبی الحدید فی الشرح: 15:4، و مستدرک الحاکم: 174:3، و ابن الأثیر: 175:3، و ابن خلدون:

186:2، و الاصابه ترجمه الحسن بن علی، و ابن الوردی: 166:1.

[189] المدائن جمع المدینه، و کانت مدنأ کل واحده الی جنب اخری علی جانب الجنوب من بغداد علی مسافه 30 کیلومترا، و بقیت منها الایوان المنسوبه الی کسری، و قریبه منها قبر سلمان و حذیفه رضی الله عنه.

[190] هو سعد بن مسعود الثقفی عم المختار بن أبی عبید کما جاء فی تاریخ الطبری: 92:6، و جمهره أنساب العرب: 257، و مستدرک الحاکم: 74:3، و ابن الأثیر: 175:3، و ابن خلدون: 186:2، و الاصابه ترجمه الحسن و ابن الوردی: 166:1، المسر و رجال الکشی: 179:112، و البحار: 8:60:44، و فی الأخبار الطوال: 217 و شرح النهج لابن أبی الحدید 15:4.

[191] فی (أ): المسیر.

[192] فی (ب، ج): الیه.

[193] فی (أ): عند دنوه منهم.

[194] جاء فی علل الشرائع: 220:1 ح 1 و: 84 طبعه قدیمه، و البحار: 1:33:44: دس معاویه الی عمرو بن حریث و الأشعث بن قیس و حجار بن أبجر و شبث بن ربعی دسیسا أفرد کل واحد منهم بعین من عیونه: أنک ان قتلت الحسن بن علی فلک مائتا ألف درهم و جند من أجناد الشام، و بنت من بناتی، فبلغ الحسن علیه السلام ذلک فاستلأم و لبس درعا و کفرها و کان یحترز و لا یتقدم للصلاه بهم الا کذلک، فرماه أحدهم فی الصلاه بسهم فلم یثبت فیه لما علیه من اللامه...

نقول: استجابت النفوس المریضه لهذه الرشوه بنطاقها الواسع و لأسالیب معاویه لأنه عرف الأشخاص الذین تشتری ضمائرهم بالماده فبذلها لهم بسخاء، و کذلک عرف الأشخاص الذین تشتری ضمائرهم بالمنصب و کذلک عرف الأشخاص الذین تشتری ضمائرهم بالمصاهره و الزواج من بناته. و هذا مما یدل علی الخسه و الانحطاط

فی الرذیله و الموبقه.

و هؤلاء من أمثال عمرو بن حریث بن عثمان القرشی المخزومی الکوفی و الذی کان عمره یوم وفاه الرسول صلی الله علیه و آله اثنی عشر سنه، و کان من الطلقاء الصغار ولی الکوفه عن زیاد و ابنه عبیدالله و الذی توفی سنه (75 ه) کما ذکر ذلک صاحب تهذیب التهذیب: 17:7.

أما حجار بن أبجر العجلی فقد کان أبوه نصرانیا فقال له: یا أبت أری قوما قد دخلوا فی هذا الدین فشرفوا و قد أردت الدخول فیه، فقال له أبوه: یا بنی اصبر حتی أقدم معک علی عمر لیشرفک، و ایاک أن تکون لک همه دون الغایه القصوی، و وفد علی عمر فقال أبجر لعمر: أشهد ان لا اله الا الله و أن حجارا یشهد أن محمدا رسول الله، فقال عمر: و ما یمنعک أن تقولها أنت؟ فقال أبجر: انما أنا هامه الیوم أوغد... و ذکر المرزبانی فی معجم الشعراء أن أبجر مات علی نصرانیته فی زمن أمیرالمؤمنین علی علیه السلام قبل قتله بیسیر، و لما مات شیعته النصاری، و کان حجار یمش فی جانب مع أناس من المسلمین... انظر الاصابه: 373:1.

و جاء فی بعض المصادر التاریخیه: أن حجارا کان من الأشخاص الذین راسلوا سید الشهداء الحسین علیه السلام بالقدوم الی العراق و لما قدم علیه السلام العراق کان هذا الأثیم فی طلیعه الواثبین علیه. و لذا نجد أن الامام الحسن علیه السلام یخاطبهم بقوله: ویلکم، والله ان معاویه لا یفی لأحد منکم بما ضمنه فی قتلی، و انی أظن أنی ان وضعت یدی فی یده فاسالمه لم یترکنی أدین لدین جدی صلی الله علیه و آله و انی اقدر أن أعبدالله عزوجل وحدی، و لکنی

کأنی أنظر الی أبنائکم واقفین علی أبواب أبنائهم یستسقونهم و یستطمعونهم بما جعل الله لهم فلا یسقون و لا یطعمون، فبعدا وسحقا لما کسبته أیدیهم، و سیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون.

و من تأثیر الرشوه علی تلک النفوس المریضه قصه ارسال الامام علیه السلام قائده الکندی فی أربعه آلاف و أمره أن یعسکر بالأنبار و ان لا یحدث شیئا حتی یأتیه أمره، فلما نزل بها وجه الیه معاویه رسولا و کتب معه: انک ان أقبلت الی اولک بعض کور الشام و الجزیره غیر منفس علیک. و أرسل الیه بخمسمائه ألف درهم فقبض الکندی المال و انحاز الی معاویه فی مائتی رجل من خاصته و أهل بیته، فبلغ ذلک الحسن فقام خطیبا و قال: هذا الکندی توجه الی معاویه و غدر بی و بکم، و قد أخبرتکم مره بعد مره أنه لاوفاء لکم، أنتم عبید الدنیا، و أنا موجه رجلا آخر مکانه، و انی أعلم أنه سیفعل بی و بکم ما فعل صاحبه و لا یراقب الله فی ولافیکم. فبعث الیه رجلا من مراد فی أربعه آلاف و تقدم الیه بمشهد من الناس و توکد علیه و أخبره أنه سیغدر کما غدر الکندی، فحلف له بالأیمان التی لا تقوم لها الجبال أنه لا یفعل، فقال الامام علیه السلام: انه سیغدر... و کتب الیه معاویه بمثل ما کتب الی صاحبه و بعث الیه بخمسمائه ألف درهم، و مناه... فقلب علی الحسن و أخذ طریقه الی معاویه و بلغ الحسن مافعل المرادی فقام خطیبا و قال: قد أخبرتکم مره بعد اخری انکم لا تفون لله بعهود و هذا صاحبکم المرادی غدر بی و بکم و صار الی معاویه... انظر الخرائج

و الجرائح (المخطوط): 296، و کشف الغمه: 154، و البحار: 43:44 و 4،1:33، و شرح النهج: 42:16، أعیان الشیعه: 4:ق 22: 1، و علل الشرائع: 1:220:1.

ثم ان معاویه مد اسلاک مکره الی عبیدالله بن العباس فجذبه الیه، و صار العوبه بیده، و قد خان عبیدالله بذلک ثقل رسول الله، و ترک موکب الحق و الهدی بعد أن أرسل الیه معاویه رساله مشاعر حیث قال فیها: «ان الحسن قد راسلنی فی الصلح، و هو مسلم الأمر الی، فان دخلت فی طاعتی الآن کنت متبوعا، و الا دخلت و أنت تابع، و لک ان أجبتنی الان أن اعطیک ألف ألف درهم، اعجل لک فی هذا الوقت نصفها، و اذا دخلت الکوفه النصف الآخر... انظر الرساله کامله فی نهج البلاغه شرح ابن أبی الحدید: 28:4، و انظر الارشاد للشیخ المفید: 12:2 و 13 و التی یشیر فیها قیس بن سعد رضی الله عنه فی رسالته الی الامام الحسن علیه السلام و یخبره أن معاویه أرسل الی عبیدالله بن العباس یرغبه فی المصیر الیه و ضمن له ألف ألف درهم...

لقد تمثل فی معاویه الکذب الصریح و المکر السافر فی قوله «ان الحسن قد راسلنی فی الصلح...» لقد تسلل عبیدالله الی معاویه فی غلس اللیل البهیم و معه ثمانیه آلاف من الجیش من ذوی الاطماع و الأهواء... و أصبحت البقیه من الجیش تفتش عن قائدها لیصلی بها صلاه الصبح فلم تجده، فصلی بهم قیس بن سعد رضی الله عنه و نظر فی امورهم، و ملک قیس أحاسیس الجیش و شعورهم بخطابه المؤثر حیث قال: ان هذا و أباه و أخاه لم یأتوا بیوم خیرا قط، ان أباه عم رسول الله صلی الله علیه و

آله خرج یقاتله ببدر... و ان أخاه ولاه علی علی البصره فسرق ماله و مال المسلمین... و ان هذا ولاه علی علی الیمن فهرب من بسر بن أبی أرطاه و ترک ولده حتی قتلوا، و صنع الآن هذا الذی صنع... انظر الخطبه فی مقاتل الطالبیین: 73، و ابن أبی الحدید فی شرح النهج: 40:16، و رجال الکشی: 179:112، و البحار: 8:60:44.

و ساعد الله قلب الامام الحسن علیه السلام حینما انتهی الیه هذا النبأ المؤسف، و لکن ازدادت بصیره الحسن علیه السلام بخذلان القوم له و فساد نیات «المحکمه» فیه... و لم یکتف معاویه بطعنه الجیش العراقی فی صمیمه بل سلک طرقا اخری منها أشاع فی المدائن أن قیس بن سعد قد صالح معاویه و صار معه، و لم یشک الجیش فی صدق هذه الدعایه لأن عبیدالله هو أمس الناس رحما بالامام و قد غدر به فکیف بغیره؟... هذا ما ذکره ابن کثیر فی البدایه و النهایه: 14:8، و تاریخ الیعقوبی: 191:2.

أما الدمیری فی حیاه الحیوان: 57:1 فقد ذکر أن معاویه أذاع أن قیس بن سعد قد قتل فانفروا... و مزقت هذه الدعایات الکاذبه أعصاب الجیش، و أماتت نشاطه العسکری و أصبح متفککا تسوده الفتن و الاضطراب، و لم تنفع محاولات الامام علیه السلام التی بذلها من أجل استقامتهم و صلاحهم...

حقا لقد کان موقف الامام موقفا تمثلت فیه الحیره و الذهول، ینظر الی معاویه فیری حربه ضروریا یقضی به الدین و یلزم به الشرع، و ینظر الی الانقلاب و التفکک الذی اصیب به جیشه و الی المؤامرات المفضوحه الی اغتیاله فینفض یده منهم و ییأس من صلاحهم، و مع ذلک أراد أن یمتحنهم لیری موقفهم من الحرب، فأمر بعض أصحابه أن ینادی

فی الناس «الصلاه جامعه» فاجتمع الجمهور و قام فیهم خطیبا فقال: والله ما یثنینا عن أهل الشام شک ولاندم، و انما کنا نقاتل أهل الشام بالسلامه و الصبر فشیبت السلامه بالعداوه و الصبر بالجزع، و کنتم فی مسیرکم الی صفین ودیتکم أمام دنیاکم و أصبحتم الیوم و دنیاکم أمام دینکم... ألا و ان معاویه دعانا لأمر لیس فیه عز، و لا نصفه، فان أردتم الموت رددناه علیه و حاکمناه[بظبا]بظبات السیوف، و ان أردتم الحیاه قبلناه و أخذناه بالرضا... و لما انتهی من کلامه ارتفعت الأصوات من جمیع جنبات الجمع و هی ذات مضمون واحد. البقیه، البقیه... انظر ابن الأثیر فی الکامل: 204:3 و 176 ط اخری، و حماه الاسلام: 123:1، المجتنی لابن درید: 36.

و روی ذلک الطبری فی تاریخه: 96:6، و ابن خلدون و غیرهم من المؤرخین کأعلام الدین للدیلمی (مخطوط): 182، و البحار: 5:21:44.

و مع کل هذا تحوم حول صلح الامام الحسن شبهات کثیره اثارها أصحاب الظنون و الأقوال کالصفدی مثلا فی شرح لامیه العجم: 27:2 و الذی خبط خبط عشواء حیث قال: و هذا الحسن بن علی قال لمعاویه: ان علی دینا فأوفوه عنی و أنتم فی حل من الخلافه، فأوفوا دینه و ترک لهم الخلافه... نعوذ بالله من هذا الافتراء الکاذب، و نقول للصفدی متی باع الخلافه علی خصمه بوفاء دینه؟ و هو الامام المعصوم من الخطأ و لا یفعل الا ما فیه الخیر و الصلاح لجمیع الامه... و....و علی الصفدی مراجعه البخاری: 71:2 باسناده عن الحسن قال: استقبل والله الحسن بن علی علیه السلام معاویه بکتائب أمثال الجبال... و فی: 141:4 قریب من هذا، و فی ارشاد الساری: 411:4 قال الکرمانی: و قد

کان یومئذ الحسن أحق الناس بهذا الأمر، فدعاه ورعه الی ترک الملک رغبه فیما عندالله، و لم یکن ذلک لعله و لا لذله و لا لقله.. و مثله فی الاستیعاب: 385:1 حیث قال: «... دعاه ورعه و فضله الی ان ترک الملک و الدنیا رغبه فیما عندالله...

و قد حذا فیلیب متی حذو الصفدی فی کتابه العرب: 78 حیث قال فانزوی - یعنی الامام الحسن علیه السلام - عن الخلافه مکتفیا بهبه سنویه منحه ایاها - یعنی معاویه -.

و هذا المستشرق (روایت م. رونلدس) تعرض - فی کتاب «عقیده الشیعه» تعریب ع م ص - لصلح الامام الحسن علیه السلام و قال: ان الحسن کانت تنقصه - و العیاذ بالله - القوه المعنویه و القابلیه العقلیه لقیاده شعبه بنجاح...

و کذلک قال (لامنس الانکلیزی الحاقد علی الاسلام قریب من کلام رونلدس و قد شحن دائره المعارف الاسلامیه: 400:7 بالأکاذیب و البهتان و التهریج علی الاسلام و علی الشیعه بالخصوص. انظر حیاه الامام الحسن علیه السلام لباقر شریف القرشی: 115:2 و ما بعدها مطبعه الآداب النجف الأشرف.

و هناک عوامل اخری أدت الی وثیقه الصلح من تضارب الحزبیه فی الجیش کالحزب الاموی و أبناء الاسر البارزه الذین لا یهمهم غیر الزعامه الدنیویه و الظفر بالمال و السلطان کعمر بن سعد و قیس بن الأشعث و عمرو بن حریث و حجار بن أبجر و عمرو بن الحجاج الذین کاتبوا معاویه سرا و وعدوه باغتیال الامام أو تسلیمه له أسیرا، و کذلک الحزب الحروری الذی استولی علی عقول الذج و البسطاء من الجیش، و خیانه القاده أمثال عبیدالله بن العباس و خیانه ربیعه بقیاده خالد بن معمر الزعیم اللامع فی ربیعه حیث اقبل الی

معاویه فقال له: ابایعک عن ربیعه کلها و بایعه علی ذلک و فیه یقول الشاعر مخاطبا معاویه:

معاوی أکرم خالدین معمر

فانک لولا خالد لم تؤمر

و لذا خاطب الامام الحسن علیه السلام أهل العراق عند ما سمع بذلک بقوله: یا أهل العراق أنتم الذین أکرهتم أبی علی القتال و الحکومه، ثم اختلفتم علیه، و قد أتانی أهل الشرف منکم قد أتوا معاویه فبایعوه، فحسبی منکم لا تغرونی فی دینی و نفسی... و کذلک بایع معاویه سرا عثمان بن شرحبیل زعیم بنی تمیم، کما ذکر ذلک صاحب أنساب الأشراف: ق 223:1: 1.

[195] فی (ب): الصلاح.

[196] (أ): و وصل (بدل) و بعد اجابه.

[197] اختلف المؤرخون اختلافا کثیرا فیمن بدر لطلب الصلح، فابن خلدون فی تاریخه، 186:2 ذهب الی أن المبادر لذلک هو الامام الحسن علیه السلام حین دعا عمرو بن سلمه الأرحبی و أرسله الی معاویه یشترط علیه بعد ما آل آمره الی الانحلال، و قال ابن الأثیر فی الکامل: 205:3 مثل ذلک لأن الامام الحسن علیه السلام رأی تفرق الأمر عنه، و جاء مثله فی شرح النهج لابن أبی الحدید: 8:4.

و أما ابن أعثم فی الفتوح: 292:2 قال: ثم دعا الحسن بن علی بعبدالله بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب بن هاشم و هو ابن اخت معاویه فقال له: صر الی معاویه فقل له عنی: انک ان أمنت الناس علی أنفسهم... و قریب من هذا فی تاریخ الطبری: 92:6، و البدایه و النهایه: 15:8، و ابن خلدون: 186:2، و تاریخ الخلفاء: 74، و الأخبار الطوال: 200، و تاریخ الیعقوبی: 192 / 2.

أما الفریق الآخر فقد ذکر أن معاویه هو الذی طلب و بادر الی الصلح بعد ما بعث الیه برسائل أصحابه المتضمنه للغدر و الفتک

به متی شاء معاویه أو اراد، کما ذکر الشیخ المفید فی الارشاد: 13:2 و 14 و صاحب کشف الغمه: 154، و مقاتل الطالبیین: 74، و تذکره الخواص لسبط ابن الجوزی: 206 و لکننا نعتقد أن معاویه هو الذی طلب الصلح، و مما یدل علی ذلک خطاب الامام الحسن علیه السلام الذی ألقاه فی المدائن و جاء فیه: ألا و ان معاویه دعانا لأمر لیس فیه عز و لا نصفه... و قد أشرنا الیه سابقا.

و کذلک اختلف المؤرخون اختلافا کبیرا و اضطربت کلماتهم فی شروط الصلح. فمنهم من قال: ان الامام الحسن علیه السلام أرسل سفیرین الی معاویه هما عمرو بن سلمه الهمدانی، و محمد بن الأشعث الکندی لیستوثقا من معاویه و یعلما ما عنده، فأعطاه معاویه هذا الکتاب:

بسم الله الرحمن الرحیم، هذا کتاب للحسن بن علی بن معاویه بن أبی سفیان، انی صالحتک علی ان لک الأمر من بعدی، و لک عهد الله و میثاقه و ذمته و ذمه رسوله محمد صلی الله علیه و آله، و أشد ما أخذه الله علی أحد من خلقه من عهد و عقد، لا أبغیک غائله و لا مکروها، و علی أن اعطیک فی کل سنه ألف ألف درهم من بیت المال، و علی أن لک خراج بسا و دار أبجرد، تبعث الیهما عمالک، و تصنع بهما ما بدالک. شهد بها عبدالله بن عامر، و عمرو بن سلمه الکندی، و عبدالرحمن بن سمره، و محمد بن الأشعث الکندی، کتب فی شهر ربیع الآخر سنه احدی و أربعین هجریه.

و احتفظ الامام علیه السلام برساله معاویه، و أرسل الیه عبدالله بن الحارث بن نوفل... و لما انتهی عبدالله الی معاویه عرض علیه مهمه الامام علیه السلام

و هی طلب الأمن العام لعموم الناس... فاستجاب له و أعطاه طومارا و ختم فی أسفله و قال له: فلیکتب الحسن فیه ما شاء... و هذا هو التفویض المطلق للامام فکتب علیه السلام مارامه من الشروط. فانظر الکامل فی التاریخ: 205:3، و تاریخ الطبری: 93:6.

[198] انظر مقاتل الطالبیین: 75، و شرح النهج لابن أبی الحدید: 15:4، و تاریخ ابی الفداء: 192:1.

[199] انظر المصادر السابقه، و تاریخ الخلفاء: 194، و ابن کثیر: 41:8، و الاصابه: 12:2، و ابن قتیبه: 150.

[200] المصادر السابقه، و انظر المناقب لابن شهرآشوب: 167:2.

[201] فی (ب): صلح.

[202] فی (أ): صلحه.

[203] فی (أ): ولایه.

[204] فی (أ): علی.

[205] فی (أ): لا ینبغی.

[206] فی (ب): و لا.

[207] لما اضطر الامام الحسن علیه السلام الی لصلح کتب وثیقه الصلح، محمله بأفدح الشروط التی تلقی بکافه المسؤولیات علی معاویه، و حیث لم ترد کامله فی مصدر واحد فنشیر الی مصادرها فقط:

انظر البحار: 115:10 ط القدیمه، النصائح الکافیه: 156 ط لبنان، ابن أبی الحدید فی شرح النهج: 8:4، تاریخ الخلفاء: 194، البدایه و النهایه لابن کثیر: 41:8، الاصابه: 12:2 و 13، ابن قتیبه: 150، أعیان الشیعه: 43:4، مقاتل الطالبیین 75، الامامه و السیاسه لابن قتیبه: 200، الطبری فی تاریخه: 92:6، علل الشرائع: 81، الطبقات الکبری للشعرانی: 23.

و انظر حیاه الحیوان للدمیری: 57:1، تهذیب التهذیب: 229:2، تهذیب الأسماء و اللغات للنووی: 199:1، ذخائر العقبی: 139، ینابیع الموده: 293، عمده الطالب فی أنساب آل أبی طالب لجمال الحسنی: 52، تذکره الخواص: 206، تاریخ دمشق: 221 / 4، تاریخ دول الاسلام: 53:1، جوهره الکلام فی مدح الساده الأعلام: 112، تاریخ الخمیس: 323:2، دائره المعارف للبستانی: 38:7، الفتوح: 293:2.

و الخلاصه: أن وثیقه الصلح تضمنت خمس مواد و هی:

1 - تسلیم الأمر الی معاویه

علی أن یعمل بکتاب الله و سنه نبیه صلی الله علیه و آله و سیره الخلفاء الصالحین.

2 - لیس لمعاویه أن یعهد الی أحد من بعده و الأمر بعده للحسن، فان حدث به حدث فلأخیه الحسین.

3 - أن لا یسمیه أمیرالمؤمنین، و أن یترک سب أمیرالمؤمنین و القنوت علیه بالصلاه و أن لا یذکر علیا الا بخیر، و ان لا یقیم عنده شهاده.

4 - الأمن العام لعموم الناس الأسود و الأحمر منهم سواء فیه، و الأمن الخاص لشیعه أمیرالمؤمنین و عدم التعرض لهم بمکروه.

5 - استثناء ما فی بیت مال الکوفه و هو خمسه آلاف ألف، فلا یشمله تسلیم الأمر، و أن یفضل بنی هاشم فی العطاء، و أن یفرق فی أولاد من قتل مع أمیرالمؤمنین یوم الجمل و أولاد من قتل معه بصفین ألف ألف درهم، و أن یوصل الی کل ذی حق حقه.

و مما یجدر ذکره أن بعض المؤرخین و الباحثین أصر علی المغالطات و المجادلات و لعب بالألفاظ و أورد ان الامام الحسن علیه السلام قد تنازل عن لخلافه لمعاویه بما لکمله التنازل من المعنی الخاص، و نحن لو رجعنا الی التاریخ لم نجد و لم یرد علی لسان أحد ما یشعر من خطبه علیه السلام أنه تنازل عن الخلافه بل ان المصادر تشیر الی أنه علیه السلام سلم الأمر أو ترک الأمر لمعاویه و ذلک من خلال ملاحظتنا للشروط التی ورد فیها اسقاطه ایاه عن امره المؤمنین و أن الحسن علیه السلام عاهده علی أن لا یکون علیه أمیرا، اذ الأمیر هو الذی یأمر فیؤتمر له، و لذا أسقط الامام الحسن علیه السلام الائتمار لمعاویه اذ أمره أمرا علی نفسه، و الأمیر هو الذی أمره مأمور من

فوقه، فدل علی أن الله عزوجل لم یؤمره علیه و لا رسول الله صلی الله علیه و آله أمره علیه، و لذا لا یقیم عنده شهاده، فکیف یقیم الشهاده عند من أزال عنه الحکم؟ لأن الأمیر هو الحاکم، و هو المقیم للحاکم، و من لیس له تأمیر و لا تحاکم فحکمه هذر و لا تقام الشهاه عند من حکمه هذر.

کذلک أن الامام علیه السلام علم أن القوم جوزوا لأنفسهم التأویل و سوغوا فی تأویلهم اراقه ما أرادوا اراقته من الدماء و ان کان الله عزوجل حقنه، و لذا اشترط علیه أن لا یتعقب علی شعیه علی علیه السلام شیئا، و أن الامام علیه السلام یعلم أن تأویل معاویه علی شیعه علی علیه السلام بتعقبه علیهم ما یتعقبه زائل مضمحل فاسد، کما أنه أزال امرته عنه و عن المؤمنین، و أن إمرته زالت عنه و عنهم، و أفسد حکمه علیه و علیهم، و بالتالی تکون حینئذ داره دائره و درته قائمه لغیر الحسن و لغیر المؤمنین فتکون داره کدار بخت نصر و هو بمنزله دانیال فیها و کدار العزیز و هو کیوسف فیها.

و لا نرید أن تطیل فی ذلک بأن نقول کما قال أنس «یوم کلم الحسن» و لم یقل یوم بایع. اذ لم یکن عنده بیعه حقیقیه و انما کانت مهادنه کما یکون بین أولیاء الله و أعدائه لا مبایعه بین أولیائه و أولیائه، فرأی الحسن علیه السلام رفع السیف مع العجز بینه و بین معاویه کما رأی رسول الله صلی الله علیه و آله رفع السیف بینه و بین أبی سفیان و سهل بن عمرو، و لذا قال الامام الحسن علیه السلام فی جوابه لبعضهم:... لا تقل ذلک یا أباعامر، لم

اذل المؤمنین، و لکن کرهت أن أقتلهم علی الملک... کما جاء فی أعیان الشیعه: 4 ق 52: 1 و قوله علیه السلام:... ان معاویه زعم أنی رأیته للخلافه أهلا و لم أر نفسی لها أهلا، فکذب معاویه نحن أولی الناس بالناس فی کتاب الله عزوجل و علی لسان نبیه... کما جاء فی حیاه الحیوان للدمیری: 58:1، و هذا تصریح خطیر بأن الولایه له من الله علی الناس لا زالت قائمه، حتی تسلیم الأمر لمعاویه، و أن التسلیم لیس الا ترک الملک.

و قال علیه السلام و کان معاویه حاضرا:... و لیس الخلیفه من دان بالجور، و عطل السنن و اتخذ الدنیا أبا و اما، و لکن ذلک ملک أصاب ملکا تمتع به، و کأن قد انقطع عنه و استعجل لذته، و بقیت علیه تبعته، فکان کما قال الله عزوجل: (و ان أدری لعله فتنه لکم و متاع الی حین). الأنبیاء: 111. و هذا تعریض بمعاویه و أنه لیس أهلا للخلافه و انما هو ملک یطلب الدنیا... انظر المحاسن و المساوی للبیهقی: 133:1، الاحتجاج: 419:1 الخرائج و الجرائح: 218، ذخائر العقبی: 140، شرح النهج لابن أبی الحدید: 49:16، مقاتل الطالبیین: 73، تحف العقول: 164.

[208] فی (أ): ابترم، و فی (ب): انبرم.

[209] بالباء الموحده المفتوحه و اللام المسکنه، روی عن ابن عباس أنها بأقصی المغرب و أهلها من ولد عاد. (انظر معجم البلدان: 32:3)، و فی (ب، ج): جابلق.

[210] مدینه بأقصی المشرق، زعم أن أولاد نبیهم موسی علیه السلام هربوا أما فی حرب طالوت أو فی حرب بخت نصر. انظر المعجم: 33:3). و فی (ب، ج): جابرص.

[211] فی (أ): فنظرت.

[212] فی (أ): سالمنی... حاربنی.

[213] فی بعض النسخ لا توجد عباره «و قد بایعته».

[214]

فی (أ): ولد.

[215] الأنبیاء: 111. و انظر کشف الغمه ص 170، و الاستیعاب: 388:1 عن الشعبی بزیاده فی أول الخطبه: الحمدلله الذی هدی بنا أولکم و حقن بنا دماء أخرکم، ألا ان أکیس... و قریب من هذا فی تاریخ الطبری: 124:4، و الکامل لابن الأثیر: 176:3، عیون ابن قتیبه: 172:2، العقد الفرید: 19:4 البدایه و النهایه: 42:8، ابن أبی الحدید فی شرح النهج: 10:4، مستدرک الحاکم: 170:3، البحار: 114:10. و توجد هذه الخطبه فی الاحتجاج: 401:1 و لکنها تختلف کلیا الا فی بعض الموارد، و کذلک فی البحار: 70:44 ح 1 و قریب من الخطبه الأولی - فی المتن - فی تحف العقول: 232، و البحار: 41:44 ح 3، و الفتوح لابن أعثم: 295:2، الصواعق المحرقه: 136 ب 10 فصل 1.

[216] انظر المصادر السابقه، و الارشاد للشیخ المفید: 15:2 بزیاده: کاظما غیظه، لازما منزله، منتظرا لأمر ربه جل اسمه...، و لفتوح: 298:2 بزیاده «و هو علیل» و انظر شرح النهج: 6:4، تحفه الأنام للفاخوری: 67، المسعودی علی هامش ابن الأثیر: 97:6، الکامل: 208:3، مقاتل الطالبیین: 80.

[217] فی (ب): فکانت.

[218] سبق و أن تحدثنا عن امامته بحدیث «الحسن و الحسین امامان قاما أوقعدا» و أعتقد ان ابن الصباغ المالکی ینظر هنا الی الخلافه الظاهریه و لیس الالهیه کما أوضحنا ذلک سابقا، و انظر سنن الترمذی: 323 و لذا نجد الشعرانی فی طبقاته یقول: و بقی - یعنی الحسن - نحو سبعه أشهر خلیفه بالحجاز و الیمن و العراق و خراسان و غیر ذلک... و فی الاستیعاب: 287:1: مکث الحسن نحوا من ثمانیه أشهر لا یسلم الأمر الی معاویه... و فی التنبیه و الأشراف: 260: و کانت خلافته الی أن

صالحه سته أشهر و ثلاثه أیام... و قریب منه فی تهذیب التهذیب: 299:2.

[219] أورد الترمذی فی سننه: 323 عن سفینه قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: الخلافه فی أمتی ثلاثون سنه، ثم ملک بعد ذلک، ثم قال لی سفینه: امسک خلافه أبی بکر و خلافه عمر و خلافه عثمان. ثم قال، قال لی: امسک خلافه علی، قال: فوجدناها ثلاثین سنه. قال سعید: فقلت: ان بنی امیه یزعمون أن الخلافه فیهم! قال: کذبوا بنی الزرقاء، بل هم ملوک من شرار الملوک. و قال أبوبکر بن العربی فی شرحه: زاد بعضهم: و الحسن سته أشهر. و انظر البدایه و النهایه: 41:8، تاریخ الخلفاء للسیوطی: 6 المسترشد فی امامه أمیرالمؤمنین: 449، اکمال الدین للصدوق: 462:2، و سبق أن أشبعنا الحدیث بحثا علی الرغم من أن العلامه باقر شریف القرشی فی حیاه الامام الحسن علیه السلام: 140:2 هامش رقم 2 یقول: ان هذا الحدیث من الموضوعات لأن الخلافه قد صارت ملکا عضوضا فی أیام عثمان فهو الذی حولها عن مفاهیمها الخلافه و آثر الأمویین فی الحکم و الأموال و أتاح لهم من القوی ماهیأهم لمنازعه أمیرالمؤمنین، و قد تحدث النبی صلی الله علیه و آله عما یؤول الیه الأمر من بعده فقال: ان أول دینکم بدء نبوه و رحمه، ثم یکون ملکا و جبریه.

[220] تقدمت ترجمته.

[221] انظر مروج الذهب: 317:2، علل الشرائع: 220:1 قریب من هذا، العقد الفرید: 131:3، تاریخ البدیع: ورق 216 مخطوط، أمالی الشیخ الطوسی: 174:1.

[222] انظر الذریه الطاهره للدولابی (مخطوط): ورق 25 و لم یذکر فی هذا الکتاب من طبعه جامعه مدرسین بتحقیق السید محمد جواد الجلالی.

و انظر أیضا تاریخ الطبری: 92:6، البدایه: 15:8، ابن خلدون: 186:2،

تاریخ دول الاسلام: 53:1، تاریخ الخلفاء للسیوطی: 194، و ابن کثیر: 41:8، الاصابه: 12:2، ابن قتیبه: 150، و سبق و أن أشرنا الی ذلک فی بنود الصلح ورد شبهات المستشرقین.

[223] جوهره الکلام فی مدح الساده الأعلام: 112، و انظر المصادر السابقه، علما أن عباره «و قیل بل... دینار» ذکرت فی حاشیه الذریه الطاهره المخطوطه.

و نحن لا نرید التعلیق علی هذه العطایا من قبل معاویه للامام الحسن علیه السلام أو للامام الحسین علیه السلام بل نکتفی بذکر الروایه التی ینقلها صاحب کتاب حیاه الامام موسی بن جعفر علیه السلام فی: 332:2 قال: قال الامام موسی ابن جعفر علیه السلام: ان الحسن و الحسین کانا لا یقبلان جوائز معاویه بن أبی سفیان... و اذا سلمنا بذلک فقد کفانا علماء الفقه الاسلامی مؤونه البحث عن هذه المسأله، فقد ذکروا أن صلات السلطان الجائر و هدایاه جائزه مالم تشتمل علی أموال مغصوبه یعلم غصبها علی نحو الیقین، فحینئذ لا یجوز أخذها، و ان اخذت وجب ردها الی أهلها، و أکثر ألاموال التی کانت بید معاویه انما هی من أموال الخراج و الزکاه... انظر کتاب المکاسب للشیخ الأنصاری رحمته الله.

[224] حین قرر معاویه بن أبی سفیان أن یجعل ولده یزیدا ولی عهده، مع علمه بأن هذا الأمر صعب المنال نظرا لأن الصلح الذی ابرم بینه و بین الامام الحسن علیه السلام کان من بین شروطه أن یترک معاویه أمر المسلمین شوری بینهم بعد وفاته.

و لذا سعی فی موت الحسن بکل جهده، و أرسل مروان بن الحکم (طرید النبی صلی الله علیه و آله) الی المدینه و أعطاه مندیلا مسموما و أمره بأن یوصله الی زوجه الامام الحسن علیه السلام جعده بنت الأشعث بن قیس بما استطاع من الحیل لکی تجعل

الحسن یستعمل ذلک المندیل المسموم بعد قضاء حاجته و أن یتعهد لها بمبلغ مائه ألف درهم و یزوجها من ابنه یزید. فذهب مروان تنفیذا لأمر معاویه و استفرغ جهده حتی خدع زوجه الحسن و نفذت المؤامره.

فی المقاتل لأبی الفرج الاصبهانی: 43، و أنساب الأشراف: 404:1، و ابن أبی الحدید فی شرح النهج: 11:4 و 17:... و اراد معاویه البیعه لابنه یزید، فلم یکن شی ء أثقل علیه من أمر الحسن بن علی و سعد بن أبی وقاص، فدس الیهما سما فماتا منه.

و سبب ثقل أمر الحسن و سعد علیه هو: أن سعدا کان الباقی من الست أهل الشوری الذین رشحهم عمر للخلافه من بعده، و أما الحسن فلما جاء فی معاهده الصلح بینهما: أن یکون الأمر للحسن من بعده، و لیس لمعاویه أن یعهد به الی أحد. انظر ابن کثیر: 41 / 8، تاریخ الخلفاء: 138، الاصابه ترجمه الحسن، ابن قتیبه: 150، ابن أبی الحدید: 13:4، الصواعق: 81.

أما أنه کیف اغتالهما؟ فلم نجد من یشرح کیفیه اغتیال سعدا، أما الحسن فقد روی المسعودی فی مروج الذهب بهامش الکامل، 55:6، 353:2، المقاتل أیضا: 73، و تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 226:4، و أسماء المغتالین من الأشراف: 44، و تاریخ الیعقوبی: 225:2، و ابن الأثیر: 197:2، و ابن شحنه بهامش ابن الاثیر: 132:11، و ابن کثیر: 43:8، و ابن أبی الحدید فی و شرح النهج: 4:4 و 17، و ابن حجر فی الصواعق المحرقه: 136 ب 10 فصل 1 و غیرهم قالوا: ان جعده بنت الأشعث بن القیس الکندی سقته السم؛ و قد کان معاویه دس الیها: انک ان احتلت فی قتل الحسن وجهت الیک بمائه ألف درهم، و زوجتک یزید، فکان ذلک الذی بعثها علی سمه. فلما مات و

فی لها معاویه بالمال، و أرسل الیها: انا نحب حیاه یزید، و لو لا ذلک لوفینا لک بتزویجه. و انظر أیضا تاریخ الدول الاسلامیه: 53:1، تذکره الخواص: 62، تاریخ أبی الفداء: 194:1.

و حری بهذه الأثیمه أن تجیب نداء ابن هند فهی من اسره انتهازیه لها تاریخها الأسود، فقد جبلت علی الطمع و علی الاستجابه لجمیع الدوافع المادیه، و قد قال الامام الصادق علیه السلام فیها کما فی أعیان الشیعه: 78:4، و الکافی: 187:167:8: ان الأشعث شرک فی دم أمیرالمؤمنین، و ابنته جعده سمت الحسن، و ابنه شرک فی دم الحسین. و قریب من هذا و ذاک فی الاستیعاب: 389:1، تاریخ الخلفاء للسیوطی: 74، مستدرک الحاکم: 176:3، الارشاد للشیخ المفید: 15:3، البحار: 157:44 و 26:149 و 18، العدد القویه (مخطوط): 73، المناقب لابن شهرآشوب: 191:3، کشفه الغمه: 584:1، روضه الواظین: 200، الاحتجاج للطبرسی: 11:2، الکافی: 462:1 ح 3 الخرائج و الجرائح (مخطوط 125): ح 7.

و بعد کل هذا نری بعض المؤرخین الحاقدین یبررون قتل الامام علیه السلام من قبل معاویه کابن خلدون فی: 187:2 قال: و ما ینقل من أن معاویه دس الیه السم مع زوجته جعده فهو من أحادیث الشیعه، و حاشا لمعاویه من ذلک... الله الله من قول المتعصب هنا فانه یعترف بأن معاویه حارب أباالحسن علیا و هو خلیفه رسول الله باتفاق المسلمین و یقتل من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله جمع کثیر فی هذه المعرکه و یحارب الحسن علیه السلام و هو ریحانه رسول الله صلی الله علیه و آله ثم یستخلف یزید ابنه و هو شارب الخمر المتهتک الفاسق ثم یقتل حجرا و أصحاب حجر ثم یعمل أعمالا دون ذلک؟ و أما دسه

السم فحاشا له من ذلک؟!

و قد سار علی نهج ابن خلدون الدکتور فیلیب متی فی کتابه العرب 79، و استند عبدالمنعم فی کتابه التاریخ السیاسی: 20:2 الی قول ابن خلدون أیضا حیث قال:... و لکنا نستبعد قیام معاویه بذلک.

و هناک أقوال غریبه فی هذا الصدد أشار الیها العلامه باقر شریف القرشی فی کتابه الحیاه السیاسه للامام الحسن علیه السلام فی: 479:2 کقول المستشرق روایت م. رونلدس فی کتابه عقیده الشیعه: 90 و المستشرق لامنس فی دائره المعارف الاسلامیه: 400 / 7 و قد ذهبا الی أن الامام الحسن علیه السلام مات بالسل.

أما ألاستاذ حسین واعظ فی روضه الشهداء: 107 فقد قال: مات بسبب عصا مسمومه ضغطها علی رجله... و فی البدء و التاریخ: 5:6 طبعه باریس أنه مات بطعنه شخص بظهر قدمه بزج مسموم و هو یطوف فی بیت الله الحرام فتوفی علی أثر ذلک....

أما الدکتور حسن ابراهیم حسن فقد ذهب فی کتابه تاریخ الاسلام السیاسی: 389:1 الی أن الامام مات حتف أنفه.

[225] اعلام الوری للفضل بن الحسن الطبرسی: 217 - 213 دار المعرفه بیروت بالاضافه الی الارشاد للشیخ المفید: 15:2 مع اختلاف یسیر فی اللفظ و فیه: عشر سنین مع امارته... و أرسل الیها مائه ألف درهم، فسقته جعده السم، فبقی علیه السلام مریضا أربعین یوما.

و انظر مقاتل الطالب 73 قریب من هذا باضافه:... أنی مزوجک من ابنی یزید... و لم یزوجها من یزید... و کذلک فی شرح ابن أبی الحدید للنهج: 49:16، و نقله المجلسی فی البحار: 155:44 و فیه: 25... فخلف علیها رجل من آل طلحه فأولدها، فکان اذا وقع بینهم و بین بطون قریش کلام عیروهم و قالوا: یا بنی مسمه الأزواج... و فی العدد القویه (مخطوط:) 73

قریب منه، و المناقب لابن شهرآشوب: 191:3، الاحتجاج للطبرسی: 11:2، الخرائج و الجرائح (مخطوط): 7:125، الفتوح لابن أعثم: 322:2 هامش رقم 1، الاستیعاب: 389:1، مروج الذهب: 50:2، تاریخ الخلفاء للسیوطی: 74 بالاضافه الی المصادر السابقه.

[226] فی (ب): أنظر.

[227] حلیه الأولیاء 38:2 عن رقیه بن مصقله و فیه «لما حضر الحسن بن علی - الموت - قال: أخرجونی الی الصحراء لعلی أنظر فی ملکوت السماوات - یعنی الآیات - فلما اخرج به قال: اللهم انی أحتسب نفسی عندک، فانها أعز الأنفس علی، و کان مما صنع الله له أنه احتسب نفسه». و قریب منه فی کشف الغمه: 1: 568 - 584، و البحار: 5:138:44. فی طبقات الشعرانی. حیاه الامام الحسن علیه السلام «لما نزل به الموت قال: أخرجوا فراشی الی صحن الدار، فأخرج فقال: اللهم انی احتسب نفسی عندک فانی لم أصب بمثلها». و انظر تذکره الخواص: 23، تاریخ ابن عساکر: 226:4، صفه الصفوه: 320:1.

[228] الروایه علی تقدیر صحتها علی أن السم أثر فی کبد الامام علیه السلام حتی قاء بعضا منه، و هذا مما یرفضه الطب الحدیث بل یقول: ان السم یحدث التهابا فی المعده و بالتالی یؤدی الی هبوط فی ضغط الدم و یؤدی الی التهاب الکبد و الکبد هو الجهاز الخاص فی الجانب الأیمن الذی یقوم بافراز الصفراء کما جاء فی القاموس: 332:1، و تاج العروس 481:2، و یسمی الجوف بکامله کبدا، و هنا تکون الروایه غیر منافیه للطب حیث انه ألقی من جوفه علیه السلام قطعا من الدم المتخثر و التی تشبه الکبد.

[229] انظر حلیه الأولیاء: 38:2، المناقب لابن شهرآشوب: 202:3 مع تقدیم و تأخیر فی اللفظ، و نحوه فی الارشاد: 16:2 بلفظ: لقد سقیت السم

مرارا، ما سقیته مثل هذه المره، لقد لفظت قطعه من کبدی، فجعلت اقلبها بعود معی... و روضه الواعظین: 200، بحارالأنوار: 28:158:44، کشف الغمه: 584:1، مروج الذهب: 427:2، کفایه الأثر: 226، الاحتجاج: 11:2، شرح النهج لابن أبی الحدید: 17:4، تاریخ الیعقوبی: 200:2، صفه الصفوه: 320:1، تهذیب التهذیب: 300:2، تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 226:4.

[230] فی (أ): تتهمها.

[231] فی (أ): لأن تقتله.

[232] فی (أ): یکنه.

[233] انظر حلیه الأولیاء: 38:2 و فیه «عن عمیر بن اسحاق»، کشف الغمه: 1: 568 - 584، البحار: 5:156:44، و فی مروج الذهب: 427:2 بلفظ: فقال له الحسین علیه السلام: یا أخی و من سقاک؟ قال: و ما ترید بذلک؟ فان کان الذی أظنه فالله حسیبه، و ان کان غیره فما احب أن یؤخذ بی بری ء، فلم یلبث بعد ذلک الا ثلاثا حتی توفی صلوات الله علیه... و فی المناقب لابن شهرآشوب: 202:3 قریب من هذا بلفظ: و من سقاکه؟ قال: ما ترید به؟ أترید أن تقتله. ان یکن هو هو، فالله أشد نقمه منک، و ان لم یکن هو فما أحب أن یؤخذ بی بری ء، و انظر و شرح ابن أبی الحدید: 17:4، و: 49:16، الاستیعاب: 390:1، مقاتل الطالبیین: 74 و البدایه: 43:8 و فیه: «یا عمیر! سلنی قبل أن لا تسلنی...» ترجمه الامام الحسن ضمن تاریخ دمشق: 208 - 207، الفتوح: 322:2 هامش رقم 3، صفه الصفوه: 320:1.

[234] فی (أ): انما.

[235] فی (أ): أن أدخل.

[236] (أ): مثلهم.

[237] تاریخ الخلفاء: 74، الکافی: 1:(مولد الامام الحسن ح 1 قریب من هذا، و جلاء العیون للسید عبدالله شبر 319:1، الوافی لملا محسن الفیض: 174:2، البحار: 150:44، أمالی الصدوق: 9:184، عیون أخبار الرضا: 236:1 ح 62.

[238] فی (أ): لشی ء.

[239] فی

(ب، ج): علی.

[240] انظر الارشاد للشیخ المفید: 17:2 مع اختلاف یسیر فی اللفظ و زاد: یا أخی، انی مفارقک و لاحق بربی جل و عز و قد سقیت السم و رمیت بکبدی فی الطست، و انی لعارف بمن سقانی السم و من أین دهیت و أنا اخاصمه... و ستعلم یا ابن ام ان القوم یظنون أنکم تریدون دفنی عند رسول الله صلی الله علیه و آله فیجلبون فی منعکم عن ذلک و بالله أقسم... ما کان وصی به الیه امیرالمؤمنین علیه السلام حین استخلفه و أهله لمقامه، و دل شیعته علی استخلافه و نصبه لهم علما من بعده... و قریب من هذا فی ناسخ التواریخ: حیاه الامام الحسن، و معالی السبطین: 47، جلاء العیون السید عبدالله شبر: 368:1، البحار: 145:44 ح 13 و: 29:160 و: 28:158.

و انظر المناقب لابن شهرآشوب: 204:3 و 202، کفایه الأثر: 226، روضه الواعظین: 200، شرح النهج لابن أبی الحدید: 14،13،10:16، الکافی: 302:1 ح 3، الخرائج و الجرائح: 125، عیون المعجزات: 60 و 65، أمالی الشیخ الصدوق: 133، مرآه العقول: للعلامه المجلسی 226:1، أعیان الشیعه: 79:4، مقتل الحسین للخوارزمی: 137.

[241] فی (أ): ترکته.

[242] انظر الاستیعاب: 389:1 و 374، مستدرک الحاکم: 173:3، و قد اختلف فی سن الامام الحسن علیه السلام وقت وفاته فقیل: انه توفی و هو ابن ثمان و أربعین سنه کما یذکر السیوطی ذلک فی تاریخ الخلفاء: 129 و قیل: توفی و هو ابن ست و أربعین سنه کما ورد فی الامامه و السیاسه: 146:1 و شرح النهج لابن أبی الحدید: 18:4 و 51:16. و قیل: توفی سنه 49 ه و هذا ما ذهب الیه ابن کثیر و ابن حجر فی التهذیب: 39:6، و قیل سنه 51 ه و

هذا ما ذهب الیه الخطیب البغدادی فی تاریخه. أما الشهر الذی توفی فیه فقد اختلف فیه أیضا، فقیل فی ربیع الأول لخمس بقین منه، و قیل فی صفر للیلتین بقیتا منه، و قیل یوم العاشر من المحرم یوم الأحد سنه 45 ه کما فی المسامرات: 26، أما المشهور عند الشیعه فانه توفی فی صفر فی السابع منه. و قد ذکر السید مهدی الکاظمی فی دوائر المعارف: 23 تفصیل الأقوال فی وفاته. و انظر الارشاد للشیخ المفید: 15:2، مقاتل الطالبیین: 83، المعارف لابن قتیبه: 213، الکافی: 2:461:1، بحارالأنوار: 10:144:44 و 1:134 و: 18:149، عیون المعجزات: 67، العدد القویه (مخطوط): 73، المناقب لابن شهرآشوب: 175:2، و: 191:3، کشف الغمه: 583:1 و 584، المصباح للکفعمی: 522. الامام الحسن بن علی للملطاوی: 72، سمط النجوم العوالی: 539:2، التنبیه و الأشراف: 260، العقد الفرید: 128:3، و: 361:4، مروج الذهب: 52:2، البیان و التبیین: 360:3، أنساب الأشراف: 404:1.

[243] تقدمت ترجمته. و فی (ب، ج): سعید بن أبی وقاص.

[244] انظر العقد الفرید: 67:3 و 128 و، و: / 361، مستدرک الحاکم: 173:3، الاستیعاب: 389:1 بزیاد: قدمه الحسین للصلاه علی أخیه، و قال: لو لا انه سنه ما قدمتک، المعارف لابن قتیبه: 212، شحر النهج لابن أبی الحدید: 18:4، ابن الأثیر: 18:3، الطبقات الکبری فی ترجمه سعید: 5: 24 - 19، المقاتل: 83.

[245] انظر تاریخ الخمیس: 323:2، الکافی: 3:302:1، البحار: 9:142:44. و هذا هو الرأی الصحیح لأن القول الأول بعید نظرا لتوتر العلاقات بین الامویین و الهاشمیین فکیف یقدم الحسین عمیدهم للصلاه علیه. و من الثابت تاریخیا أیضا انه لم یحضر أحد من الامویین فی الصلاه سوی سعید بن العاص.

[246] انظر الاصابه: 330:1، تاریخ ابن عساکر: 228:8، البدایه

و النهایه: 44:8، الاستیعاب: 389:1، العقد الفرید: 128:3، مروج الذهب: 51:2، المناقب لابن شهرآشوب: 175:2، رحله ابن بطوطه: 76، عیون ابن قتیبه: 314:2، الامام الحسن بن علی للملطاوی: 72، و سمط النجوم العوالی: 539:2، الارشاد للشیخ المفید: 15:2، دلائل الامامه: 61، المقاتل: 74، شرح النهج لابن أبی الحدید: 16: 51 - 49، الخرائج و الجرائح: 242:1 ح 8، بحارالأنوار: 156:44، کفایه الطالب: 268 أمالی الطوسی: 159، الکافی: 3:302:1، عیون المعجزات: 65 - 60، ابن الأثیر: 197:3. الفتنه الکبری:

اتجهت مواکب التشییع نحو المرقد النبوی لتجدد العهد بجده صلی الله علیه و آله لکن لما علم الامویون ذلک تجمعوا و انضم بعضهم الی بعض بدافع الأنانیه و الحقد و العداء للهاشمیین الی احداث شغب و معارضه لدفن الامام بجوار جده لأنهم رأوا أن عمیدهم عثمان دفن فی حش کوکب - مقبره الیهود - فکیف یدفن الحسن مع جده فیکون ذلک عارا علیهم و خزیا فأخذوا یهتفون بلسان الجاهلیه الحمقاء: یا رب هیجاء، هی خیر من دعه، أیدفن عثمان بأقصی المدینه و یدفن الحسن عنده جده؟

و انعطف مروان بن الحکم و سعید بن العاص نحو عائشه و هما یستفزانها و یستنجدان بها لمناصرتهم انظر الکافی: 302:1 ح 3، علل الشرائع: 225:1 ح 3، عیون المعجزات: 65 - 60. و لا نرید أن نتحدث عن مواقف عائشه السلبی من سبطی رسول الله صلی الله علیه و آله فلقد کانت تحتجب منهما و هما لها من المحارم، انهما سبطا زوجها و لا تحل لهما و لا یحلان لها... و سبق و أن ناقشنا ذلک من خلال المصادر التاریخیه کطبقات ابن سعد: 50:8، و کتاب عائشه و السیاسه: 218، و اعلام الوری فی أعلام الهدی: 126.

و

هنا نذکر قول القاسم بن محمد الطیب و ابن الطیب - ابن أخیها - فزجرها وردعها عن موقفها قائلا: یا عمه، ما غسلنا رؤوسنا من یوم الجمل الأحمر أتریدون أن یقال یوم البغله الشهباء کما ورد فی تاریخ الیعقوبی: 200:1.

أما سرور معاویه فکان لا یوصف حیث کبر و سجد لله شکرا وکبر من کان معه فی الخضراء، و لما سمعت ذلک زوجه فاخته بنت قرضه خرجت من خوخه لها فرأت زوجها قد غمره الفرح و السرور فقالت له: سرک الله یا أمیرالمؤمنین، ما هذا الذی بلغک فسررت به؟ قال: موت الحسن. فاستعبرت و قالت: انا لله و انا الیه راجعون، ثم بکت و قالت: مات سید المسلمین، و ابن بنت رسول الله صلی الله علیه و آله کما جاء فی مروج الذهب: 305:2، و أخذ معاویه یتعجب من سرعه تأثیر السم الذی بعثه للامام قائلا: یا عجبا من الحسن شرب شربه من عسل بماء رومه فقضی نحبه! کما جاء فی الاستیعاب: 374:1. و انظر کفایه الطالب: 268، مقتل الحسین للخوارزمی: 141:1 الفتوح لابن أعثم: 323:2 هامش رقم 3.

[247] انظر أنساب الأشراف: 404:1، المناقب: 191:3 باضافه «و أشهر». و انظر المصادر السابقه. و فی الارشاد: 15:2 بلفظ «ثمان و أربعون سنه».

[248] انظر الکافی: 583:1 بالاضافه الی المصادر السابقه، و عیون المعجزات: 67.

[249] المناقب لابن شهرآشوب: 191:3، الصواعق المحرقه: 141 باب 10 فصل 3، الاستیعاب بهامش الاصابه: 374:1 بالاضافه الی المصادر السابقه.

[250] انظر الارشاد: 15:2، العدد القویه (مخطوط): 73 الصواعق المحرقه: 141 باب 10 فصل 3 بالاضافه الی المصادر السابقه.

[251] هناک شبهه لابد من الوقوف علیها و دحض أراجیف المرجفون و أصحاب الحقد و سوء الظن و

هی: أن الامام قد اشتهر بکثره الزواج و لذا حامت هذه الشبهه حولها الشکوک و الظنون و حفت به التهم و الطعون علی الرغم من أن الشریعه الاسلامیه لا تمانع من کثره الزواج بل ندب الیه الاسلام کثیرا بقوله صلی الله علیه و آله: تناکحوا تناسلوا حتی اباهی بکم الامم یوم القیامه و لو بالسقط. و قال سفیان الثوری: لیس فی النساء سرف.

و قال الخلیفه عمر بن الخطاب: انی أتزوج المرأه و مالی فیها من أرب، و أطاها و مالی فیها شهوه، فقیل له: فلماذا تتزوجها؟ فقال: حتی یخرج منی من یکاثر به النبی صلی الله علیه و آله و قد تزوج المغیره بن شعبه بألف امرأه... انظر الاستیعاب: 370:4، و انظر شرح الشفا لعلی القاری: 208:1.

و بحسب التتبع لأحوال الامام و انشغاله بأمور المسلمین و الحروب مع أبیه فی الجمل و غیرها و کذلک مع معاویه و ما عاناه من جیشه فان الکثره التی اتهم بها فهی بعیده عن الواقع کل البعد، و لذا اختلف الرواه فی ذلک اختلافا کثیرا فقد روی أنه علیه السلام تزوج سبعین، و قیل تسعون و قیل مائتین و خمسین، و قیل ثلاثمائه، ولسنا بصدد احصاء کل الروایات بل نشیر الیها اشاره عابره مع المصدر.

فقد ذکر فی شرح النهج لابن أبی الحدید: 8:4، و: 21:16 و العدد القویه (مخطوط): 73، و تهذیب تاریخ دمشق لابن عساکر: 216:4 انه علیه السلام تزوج سبعی من امرأه، و هذه الروایه اخذت عن علی بن عبدالله البصری الشهیر بالمدائنی (ت 225 ه) و قد عده صاحب میزان الاعتدال فی: 138:3 ط دار احیاء الکتب العربیه. من الضعفاء الذین لا یعول علی أحادیثهم، و امتنع مسلم من الروایه

عنه، و وصفه صاحب لسان المیزان: 252:4، و صاحب معجم الادباء: 126:12 بمثل ذلک.

أما روایه التسعین فقد ذکرها صاحب نور الأبصار: 111 و هی مرسله حسب ما صرح به هو و المرسله لا یعول علیها.

أما الروایتان الأخیرتان فقد ذکرهما صاحب «قوت القلوب» فی: 246:2 أبوطالب المکی محمد بن علی بن عطیه (ت 386 ه) و أخذها عنه المجلسی فی بحاره: 137:10 و کذلک ابن شهرآشوب فی مناقبه: 192:3 و 199 و هذا الرجل - أبوطالب المکی - لا یعول علیه و لا علی مؤلفاته لأنه مصاب ب «الهستیریا» بقوله: لیسش علی المخلوقین أضر من الخالق. انظر البدایه و النهایه: 319:11 و لسان المیزان: 300:5، الکنی و الألقاب: 106:1، و المنتظم لابن الجوزی: 190:7.

و الخلاصه: ان هذه الأباطیل قد افتعلها المنصور الدوانیقی و أخذها عنه المؤرخون کما ذکر صاحب المروج: 226:3، و صبح الأعشی: 233:1، و جمهره رسائل العرب: 92:3. ثم جاءت لجان التبشیر کلامنس و غیره فی دائره معارفه: 400:7 من ترویج الأکاذیب علیه علیه السلام و المسلم و المقطوع به هو تزوجه علیه السلام بباکره واحده و تسع زوجات ثیبات. فجعده بنت الأشعث تزوجها الامام علیه السلام فی عهد أبیه علیه السلام و الظاهر انها أول زوجه تزوجها، و کانت عنده الی أن سمته و لم یذکر لها ولد و هی الباکره الوحیده من زوجاته، و خوله بنت منظور الفزاریه، و بنت عقبه بن مسعود الثقفی، و امرأه من کلب، و ام اسحاق بنت طلحه بن عبیدالله، و هند ابنه سهیل بن عمرو، و حفصه ابنه عبدالرحمن بن أبی بکر، و امرأه من بنات علقمه بن زراره، و اخری من بنی شیبان من آل همام بن مره، و اخری من بنات

عمرو بن الأهیم المنقری.

[252] انظر الکافی: 584:1، بحارالأنوار: 162:44 ح 31 و 32، کشف الغمه: 152:2.

و قد اختلف فی عدد أولاده علیه السلام فقیل أولاده علیه السلام خمسه عشر ولدا، ذکرا و أنثی، کما جاء فی العدد القویه (مخطوط): 73، و بحارالأنوار: 173:44 ح 10. و قیل له من الأولاد سته عشر و زاد فیهم أبابکر و قال: قتل عبدالله بن الحسن مع الحسین علیه السلام کما جاء فی اعلام الوری: 213، والبحار: 163:44 ح 1، و قیل له من الأولاد ثلاثه عشر ذکرا و ابنه واحده، کما جاء فی المناقب لابن شهرآشوب: 192:3، و بحارالأنوار: 168:44 ح 4.

و قیل له اثناعشر، ثمانیه ذکورا و أربع اناث. و قیل له خمسه عشر، الذکور احدی عشر، و الاناث أربع کما جاء فی النفحه العنبریه. و قیل له سته عشر، الذکور احدی عشر، و الاناث خمس کما جاء فی زینب و الزینبات للعبیدلی و اتحاظ الحنفا الحنفا فی أخبار الخلفا للمقریزی، و المجدی فی النسب، و قیل له تسعه عشر، الذکور ثلاثه عشر و البنات ست کما جاء فی سر السلسله العلویه لأبی نصر البخاری.

و قیل له عشرون، سته عشر ذکرا، و أربع بنات کما جاء فی تذکره الخواص. و قیل له اثنان و عشرون، الذکور أربعه عشر، و الاناث ثمان کما جاء فی الحدائق الوردیه: 107.

[253] استشهد مع عمه سیدالشهداء فی کارثه کربلاء، و له من العمر احدی عشر سنه کما جاء فی تاریخ الطبری: 259:6، اللهوف فی قتلی الطفوف: 68، المناقب لابن شهرآشوب: 192:3، البحار: 168:44 ح 4.

[254] هو فی طلیعه أولاد الحسن علیه السلام و قد حضر مع عمه الحسین علیه السلام فی کربلاء و جرح و لم یستشهد

بل استشفع به أسماء بن خارجه الفزاری فشفعوه به. قال عمر بن سعد: دعوا لأبی حسان ابن اخته. و کان فی ریعان الشباب و غضاره العمر، و کالقمر فی جماله و بهائه و نضارته کما جاء فی الارشاد: 25:2 و مقاتل الطالبیین: 180، و الأغانی: 115:21، و بحارالأنوار: 167:44 ح 3 و 4، و الحدائق الوردیه: 107، و تنقیح المقال: 272:1، و عمده الطالب: 78 و زاد فیه: توفی و عمره خمس و ثلاثون سنه مسموما قد سقاه السم الولید بن عبدالملک. و انظر أیضا و تاریخ دمشق: 330:6، و المناقب لابن شهرآشوب: 192:3.

[255] ستأتی ترجمته من لسان المؤلف نفسه بعد صفحات قلیله، و للمزید انظر ترجمه فی تاریخ دمشق: 218:4 و سیره أعلام النبلاء: 485:4، و الارشاد و للشیخ المفید: 23:2 و غیرهما.

[256] امه الخزرجیه، کان جلیل القدر، کریم الطبع، کثیر البر و الاحسان، کان یلی صدقات رسول الله صلی الله علیه و آله فلما ولی سلیمان بن عبدالملک عزله عنها و لما هلک و استخلف عمر بن عبدالعزیز أرجعها الیه، توفی و له من العمر تسعون سنه و قیل مائه، و خرج زید من الدنیا و لم یدع الامامه و لا ادعاها له مدع من الشیعه و لا غیرهم. انظر الارشاد للشیخ المفید: 2: 23 - 20، البحار: 234:10، و: 168:44 ح 4 طبقات ابن سعد: 34:5، أنساب الأشراف: 72:3، سیر أعلام النبلاء: 487:4، المناقب لابن شهرآشوب: 192:3، المعارف: 212.

[257] انظر الارشاد: 26:2 و لکن بلفظ: عمرو و القاسم و عبدالله بنو الحسن بن علی علیه السلام، استشهدوا بین یدی عمهم الحسین علیه السلام بالطف، و انظر المناقب لابن شهرآشوب: 192:3، البحار: 168:44 ح 4، المعارف:

212 بلفظ عمر.

[258] انظر المصادر السابقه.

[259] انظر الارشاد: 20:2 و فی ص 26 قال: و عبدالرحمن رضی الله عنه بن الحسن خرج مع عمه الحسین علیه السلام الی الحج فتوفی بالأبواء و هو محرم. و الکافی: 368:4 ح 3، و البحار: 172:44 ح 8 و: 168 ح 4، و المناقب لابن شهرآشوب: 192:3.

[260] انظر المناقب لابن شهرآشوب: 192:3، البحار: 168:44 ح 4.

[261] انظر عمده الطالب: 47، المناقب: 192:3، البحار: 168:44 ح 4.

[262] هو الملقب بالأثرم امه ام اسحاق بنت طلحه بن عبیدالله التیمی، کان له فضل و لم یکن له ذکر فی ذلک کما جاء فی الارشاد: 20:2 و 26، و عمده الطالب: 47، بحارالأنوار: 163:44 ح 1، و المناقب لابن شهرآشوب: 192:3، و المعارف: 212.

[263] انظر المناقب لابن شهرآشوب: 192:3، و البحار: 168:44 ح 4.

[264] انظر تاریخ الیعقوبی: 320:2، مروج الذهب: 77:3، تاریخ الطبری: 461:5، ابن الأثیر: 578:2، المعارف لابن قتیبه: 212 و نصت أکثر المصادر علی أنها ام عبدالله و لیس ام الحسن. انظر الارشاد: 155:2، و عمده الطالب: 47.

[265] فی (أ) عبدالله و فی الارشاد التیمی (بدل) التمیمی.

[266] الارشاد: 20:2 و 26.

[267] فی (أ): ابنین.

[268] فی (ب، د): علی.

[269] فی (أ): بره.

[270] فی (أ): اذا.

[271] فی (أ): تولی.

[272] انظر الارشاد للشیخ المفید 21:2 مع اختلاف یسیر فی بعض الألفاظ: و سیر أعلام النبلاء: 487:4 رقم 186، بحارالأنوار: 163:44 ح 2، التذکره: 122، المناقب لابن شهرآشوب: 44:4 و 45.

[273] انظر الارشاد: 21:2. و ذکر الشعر البلاذری فی أنساب الأشراف: 3: 84 - 72 و الشبلنجی فی نور الأبصار: 250 عدا البیت الأول.

[274] فی (أ): لأبیات الدیار.

[275] فی (أ): قد قارنتها.

[276] انظر الارشاد: 22:2، بحارالأنوار: 163:44 ح 2، طبقات

ابن سعد: 34 / 5.

[277] الارشاد: 22:2. و ذکر البلاذری: 72:3 و 73، البیت الأول فقط: و ذکر محقق أنساب الأشراف الشیخ العلامه المحمودی عن تاریخ ابن عساکر 302:6 القصیده کامله، بحارالأنوار: 163:44 ح 2، أما الشبلنجی فی نور الأبصار: 251 فقد ذکرها کامله طبق ما ورد فی نسخه (أ).

[278] فی (أ): و ان.

[279] فی (أ): کان.

[280] فی (أ): حمید.

[281] فی (أ): سریع.

[282] فی (أ): المضطر.

[283] فی (أ): یرجوه.

[284] فی (أ): الدمی.

[285] فی (أ): مجدهم.

[286] فی (أ): مات.

[287] فی (أ): أیضا.

[288] انظر الارشاد: 22 / 2 و 23 مع اختلاف یسیر، و بحارالأنوار: 165:44 ح 3.

[289] فی (ب): فأما.

[290] فی (أ): لا یدخل.

[291] فی (أ): المشیب.

[292] فی (أ): نفسه.

[293] فی (أ): الیه.

[294] فی (أ): المشیب.

[295] انظر الارشاد: 23:2 و 24 مع اختلاف فی التقدیم و التأخیر ببعض الألفاظ و زیاده تاره اخری، و انظر مختصر تاریخ دمشق: 330:6، أنساب الأشراف: 73:3 ح 85 الخبر مختصرا، و کذا الذهبی فی سیر أعلام النبلاء: 485:4 و فی هامش السیر نقله عن مصعب الزبیری فی نسب قریش 46 و 47، تاریخ دمشق: 281:4، و نقله العلامه المجلسی فی البحار: 166:44: تنقیح المقال: 272:1، و عمده الطالب: 78، نورالأبصار: 251.

[296] فی (أ): والله.

[297] فی (ب، أ): ما علیک.

[298] انظر المصادر السابقه.

[299] انظر الارشاد: 25:2، مقاتل الطالبیین: 180، الأغانی: 115:21 و 158:14، بحارالأنوار: 167:44 ح 3، تنقیح المقال: 272:1، عمده الطالب: 78.

[300] فی (أ): فی.

[301] فی (أ): و انتزع.

[302] انظر المصادر السابقه.

[303] فی (أ): مات.

[304] فی بعض النسخ «خمس و ثلاثون»، و أعتقد، أن هذا خطأ من النساخ أو أنه تصحیف، و الصحیح هو خمس و ثمانون کما أثبتناه والله العالم بحقائق

الامور.

[305] فی (أ): و أوصنی، و فی (ب، ج): وصی.

[306] انظر الارشاد: 25:2 بالاضافه الی المصادر السابقه.

[307] فی (أ): کانت.

[308] انظر المصادر السابقه.

[309] انظر الارشاد: 26:2 بالاضافه الی المصادر السابقه.