مشخصات كتاب

سرشناسه : قرائتی محسن 1324 - عنوان و نام پديدآور : تفسیر نور/ تالیف محسن قرائتی مشخصات نشر : قم موسسه در راه حق 1374 - مشخصات ظاهری : ج. شابک : دوره 964-90402-7-7 : ؛ 40000 ریال ‮ (دوره، چاپ دوم) ؛ 12000 ریال ‮‮‮ ( دوره، چاپ سوم)‮‮ ؛ 12000 ریال ‮ ‮ ‮ : دوره، چاپ چهارم 964-6425-53-4 : ؛ 17000 ریال ‮ ‮‮ : دوره، چاپ هشتم 964-5652-09-X : ؛ ج.1 964-6425-49-6 : ؛ 10000 ریال (ج.1، چاپ دوم)‮ ؛ 12000 ریال (ج.1، چاپ سوم)‮ ؛ 10000 ریال (ج.1، چاپ چهارم) ؛ ج.2 964-6425-56-X : ؛ 10000 ریال (ج.2، چاپ دوم)‮ ؛ 10000 ریال (ج.2، چاپ سوم)‮ ؛ 12000 ریال‮ : ج.2، چاپ چهارم 964-6425-50-X : ؛ 10000 ریال (ج.3، چاپ اول)‮ ؛ 12000 ریال (ج.3، چاپ سوم)‮ ؛ 8000 ریال (ج.4، چاپ اول)‮ ؛ 12000 ریال (ج.4، چاپ سوم)‮ ؛ 15000 ریال‮ : ج.4، چاپ پنجم 964-6425-49-6 : ؛ 12000 ریال ‮ ‮: ج 5 964-90402-6-9 : ؛ 12000 ریال (ج.5، چاپ پنجم)‮ ؛ 13000 ریال (ج.5، چاپ ششم) ؛ ج 6 964-5652-02-2 : ؛ 12000 ریال (ج.6، چاپ اول)‮ ؛ 12000 ریال (ج.6، چاپ سوم)‮ ؛ 13000 ریال (ج.6، چاپ چهارم)‮ ؛ 15000 ریال (ج.6، چاپ پنجم)‮ ؛ 17000 ریال ‮ ‮ : ج.6، چاپ هفتم 964-5652-18-9 : يادداشت : ج 1و 2 (چاپ دوم زمستان 1374). يادداشت : ج.1 (چاپ سوم تابستان 1375). يادداشت : ج.1 (چاپ چهارم: زمستان 1375). يادداشت : ج.2 (چاپ دوم: پاییز 1376). يادداشت : ج 2 و 3 (چاپ سوم 1377). يادداشت : ج 3 (چاپ اول پاییز 1375). يادداشت

آيه اول

1-اءَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَ الْسَّمَوتِ وَالاَْرْضَ وَجَعَلَ الْظُّلُمَتِ وَ الْنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ

ستايش مخصوص خداوندى است كه آسمان ها و زمين را آفريد و تاريكى ها و روشنى را قرار داد ، امّا كافران (ديگران را) با پروردگارشان برابر و همتا مى گيرند .

نكته ها

O در تمام قرآن ، واژه ى نور مفرد و واژه ى ظلمات به صورت جمع آمده است . اصولا حقّ ، يكى و راههاى باطل بسيار است . آرى نور ، نشانه ى وحدت و ظلمات ، نشانه ى پراكندگى است . يعدلون از عدل ، به معناى همتاست .

O اوّلين آيه ى اين سوره ، به آفرينش نظام هستى ، دوّمين آيه به آفرينش انسان و سوّمين آيه به نظارت بر اعمال و رفتار انسان اشاره دارد .

O به فرموده ى حضرت على عليه السلام : اين آيه ، پاسخ به سه گروه از منحرفان است :

الف : مادّيون كه منكر آفرينش الهى و حدوث خلقتند . خلق السماوات . . .

ب : دوگانه پرستان كه براى نور و ظلمت دو مبداء قائلند . جعل الظّلمات والنّور(2)

ج : مشركين كه براى خداوند ، شريك وشبيه قائلند . ثمّ الّذين كفروا بربّهم يعدلون (3)

O امام موسى بن جعفر8 درباره ى . . . بربّهم يعدلون فرمودند : يعنى كافران ، ظلمات و نور و جور و عدل را يكسان مى شمارند . (4)

پيام ها

1 خداوند هم از عدم به وجود آورده است ، هم در موجودها ، كيفيّات جديد و نوآورى هايى قرار مى دهد . (آفرينش ابتدائى خَلَق آفرينش تَبَعى جَعَل )

2 شريك دانستن براى خدا ، نوعى انكار خدا وكفر به اوست . الّذين كفروا بربّهم يعدلون

آيه3

آيه7

7-وَ لَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَباً فِى قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِاءَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوَّاْ إِنْ هَذَاَّ إِلا سِحْرٌ مُبِينٌ

و (كافران لجوج كه در پى بهانه جويى اند حتى ) اگر نوشته اى را در كاغذى بر تو نازل مى كرديم كه آن را با دست هاى خود لمس مى كردند ، باز هم كافران مى گفتند : اين ، جز جادويى آشكار نيست .

نكته ها

O گروهى از مشركان مى گفتند : ما درصورتى ايمان مى آوريم كه نوشته اى بر كاغذ ، همراه با فرشته اى بر ما نازل كنى . ولى دروغ مى گفتند و در پى بهانه جويى بودند .

O قِرطاس چيزى است كه بر روى آن بنويسند ، چه كاغذ ، چه چوب ، يا پوست و سنگ ، ولى امروز به كاغذ گفته مى شود .

پيام ها

1 وقتى پاى لجاجت در كار باشد ، هيچ دليلى كارساز نيست ، حتّى محسوسات را منكر مى شوند . فلمسوه بايديهم . . . ان هذا الاّ سحر مبين

2 نسبت سحر ، از رايج ترين نسبت هايى بود كه مشركان به پيامبر مى دادند . ان هذا الاّ سحر مبين

آيه13

13-وَلَهُ مَا سَكَنَ فِى الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

و تنها براى اوست آنچه در شب و روز قرار گرفته و او شنواى داناست .

نكته ها

O شب و روز ، مانند گهواره ، انسان و موجودات را در دامن خود آرامش مى بخشد . برخى موجودات در شب ، و بعضى در روز استراحت مى كنند .

پيام ها

1 هم كلّ نظام از خداوند است ؛ وله ما سكن ، هم نظارت و كنترل از آنِ اوست . هو السميع العليم

آيه15

15-قُلْ إِنِّىَّ اءَخَافُ إ نْ عَصَيْتُ رَبِّى عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ

بگو : همانا اگر پروردگارم را نافرمانى كنم ، از عذاب روزى بزرگ بيمناكم .

نكته ها

O خوف و ترس دو گونه است :

الف : ناپسند ، مثل ترس از جهاد .

ب : پسنديده ، مانند خوف از عذاب الهى .

پيام ها

1 قانون الهى براى همه يكسان است ، پيامبر خدا هم اگر معصيت كند ، بايد از گرفتارى آن بترسد . اءخاف اِن عَصيتُ ربّى

2 ترس اولياى خدا ، از قهر الهى است ، نه از طاغوت ها و مردم . اءخاف . . . ربّى

3 توجّه به ربوبيّت خداوند ، مقتضى پرهيز از معصيت اوست . ان عصيت ربّى

4 ترس از كيفر ، از عوامل بازدارنده از انحراف و خطاست . اءخاف ان عصيت ربّى عذاب يوم عظيم

5 اظهار ترس رسول خدا از قيامت ، نقش سازنده براى ديگران دارد . قل انّى اءخاف . . . عذاب يوم عظيم

6 در برابر تطميع و وعده هاى ديگران ، از اهرم حساب قيامت استفاده كنيد . (با توجّه به شاءن نزول آيه ى قبل كه پيشنهاد كردند ما تو را بى نياز مى كنيم ، تو از تبليغ دست بردار ، پيامبر مى فرمايد : من از قيامت مى ترسم . ) انّى اخاف . . . عذاب يوم عظيم

آيه20

20-اءَلَّذِينَ ءَاتَيْنَهُمُ الْكِتَبَ يَعْرِفُونَهُ كَمَايَعْرِفُونَ اءَبْنَآءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوَّاْ اءَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ

كسانى كه به آنان ، كتاب (آسمانى ) داديم (يهود و نصارى ) ، محمّد را همانند فرزندان خود مى شناسند (و بشارت هاى انبيا و كتب آسمانى پيشين را منطبق بر آن حضرت مى بينند ، ولى حاضر به پذيرفتن آن نيستند) پس كسانى كه به (فطرت و رشد و سعادت آينده ) خودشان زيان زدند ، ايمان نمى آورند .

نكته ها

O اين آيه ، مشابه آيه ى 146 سوره ى بقره است .

O هم نام و نشان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در تورات وانجيل بوده وعلماى اهل كتاب ، او را به عنوان پيامبر موعود به مردم بشارت مى دادند ، و هم اخلاقيّات حضرت و يارانش در كتب آنان بوده است : محمّد رسول اللّه والّذين معه اءشدّاء علَى الكفّار رحماء بينهم . . . ذلك مثلهم فى التوراة و مثلهم فى الانجيل كزرع . . . (47)

O شناخت فرزند ، اصيل ترين و قديمى ترين شناخت هاست . چون او را از هنگام تولّد مى شناسند ، ولى شناخت برادر و پدر و مادر براى انسان ، ماه ها پس از تولّد است چنانكه شناخت همسر نيز پس از ازدواج مى باشد . از اين رو آيه مى فرمايد : آنان پيامبر را مانند فرزندان خود مى شناسند .

پيام ها

1 خداوند بر اهل كتاب حجّت را تمام كرده و آنان پيامبر اسلام را به خوبى مى شناختند . الّذين آتيناهم الكتاب يعرفونه

2 پيامبر بايد به گونه اى شناخته شود كه هيچ شكّى در او نباشد . يعرفونه كما يعرفون اءبناءهم

3 تنها شناخت و علم ، مايه ى نجات انسان نيست ، چه بسيار خداشناسان و پيامبرشناسان و دين شناسان كه به خاطر عناد و لجاجت از زيان كارانند . يعرفونه كما يعرفون ابناءهم الّذين خسروا اءنفسهم

4 كتمان حقّ ، سبب سوء عاقبت وخسارت است . خسروا اءنفسهم فهم لايؤ منون

آيه25

25- يفترون ْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ اءَكِنَّةً اءَن يَفْقَهُوهُ وَ فِىَّ ءَاذَانِهِمْ وَقْراً وَإِنْ يَرَوْاْ كُلَّ ءَايَةٍ لا يُؤْمِنُواْ بِهَا حَتَّىَّ إِذَا جَاَّءُوكَ يُجَدِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوَّاْ إِنْ هَذَآ إِلاَّ اءَسَطِيرُ الاَْوَّلِينَ

بعضى از آنها كسانى هستند كه (به ظاهر) به سخن تو گوش مى دهند ، ولى ما بر دلهايشان پرده هايى قرار داده ايم تا آن را نفهمند و در گوشهايشان (نسبت به شنيدن حقّ) سنگينى قرار داديم و آنان به قدرى لجوجند كه اگر هر آيه و معجزه اى را ببينند ، باز هم به آن ايمان نمى آورند تا آنجا كه چون نزد تو آيند با تو جدال مى كنند و كسانى كه كافر شدندمى گويند : اين نيست جز افسانه هاى پيشينيان .

نكته ها

O در شاءن نزول اين آيه آمده است كه ابوسفيان ، وليد بن مغيره ، عتبه ، شيبه و نضربن حارث ، در كنار كعبه به تلاوت قرآن پيامبر گوش مى دادند ، به نضر گفتند : چه مى خواند ؟ گفت : به خداى كعبه نمى فهمم چه مى خواند ، ولى چيزى جز افسانه ها و داستان هاى پيشينيان نيست ، من مشابه اين داستان ها را براى شما گفته ام . سپس اين آيه نازل شد .

O اءكنّة جمع كنّ يا كنان به معناى پرده است . وقر به معناى سنگينى و اءساطير جمع اسطوره به معناى مطالب پى در پى و خيالى است كه شنيدن آن جاذبه دارد .

O پرده افكنى بر دل وسنگينى گوش ، به خاطر روحيّه ى لجاجت مشركان است . قرآن مى فرمايد : فلما زاغوا اءزاغ اللّه قلوبهم (55)

O از

آيه26

آيه27

27- وَلَوْ تَرَىَّ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ يَلَيْتَنَا نُرَدُّ وَلاَ نُكَذِّبَ بََايَ تِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

و اگر آنان را ، آن هنگام كه بر لبه ى آتش (دوزخ ) نگه داشته شده اند ببينى ، پس مى گويند : اى كاش (بار ديگر به دنيا) بازگردانده شويم و آيات پروردگارمان را تكذيب نكنيم و از مؤ منان (واقعى ) باشيم .

نكته ها

O طبق آيات قرآن ، آرزوى برگشت به دنيا ، هم در لحظه ى مرگ است ، و هم در قبر و هم در قيامت ، ربّ ارجعون لعلّى اعمل صالحا (58) ، ربّنا اخرجنا منها فان عُدنا فانّا ظالمون (59)

O در آيه 23 ، مشركين شرك خود را انكار مى كردند ، ولى در اين آيه ، اعتراف و تقاضاى برگشت و جبران مى كنند .

پيام ها

1- كفّار هنگام عرضه بر آتش ، وحشت زده و ذلّت بار ناله مى زنند . اذ وقفوا على النّار فقالوا مراحل و مواقف قيامت متعدّد است ، در بعضى از مراحل گنهكاران ناله مى زنند و در بعضى مواقف مهر سكوت بردهانشان مى خورد .

2- تكذيب آيات الهى ، موجب پشيمانى در آخرت است . اذ وقفوا . . . فقالوا يا ليتنا

3- تا فرصت دنيا باقى است ايمان آوريم ، چون در آخرت مجال برگشت نيست . يا ليتنا نردّ از آرزوها و حسرت هاى كافران در قيامت ، برگشت به دنيا و ايمان و اطاعت است . و لا نكذّب . . . و نكون من المؤ منين

آيه31

آيه32

آيه33

آيه35

35- وَإِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ اءَن تَبْتَغِىَ نَفَقاً فِى الاَْرْضِ اءَوْ سُلَّماً فِى السَّمَاَّءِ فَتَاءْتِيَهُم بِاَيَةٍ وَ لَوْ شَآءَ اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْجهِلِينَ

و اگر اعراض و بى اعتنايى آنان (كافران ) بر تو سنگين است (و مى خواهى به هر وسيله آنان را به راه آورى ، ببين ) اگر بتوانى سوراخى در زمين يا نردبانى در آسمان بجويى ، تا آيه اى (ديگر) برايشان بياورى (پس بياور ولى بدان كه باز هم ايمان نخواهند آورد) و اگر خدا خواسته بود همه ى آنان را بر هدايت گرد مى آورد (ولى سنّت الهى بر هدايت اجبارى نيست )پس هرگز از جاهلان مباش .

نكته ها

O در شاءن نزول آيه آمده است : كفّار به رسول خدا صلى الله عليه و آله مى گفتند : ما هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد ، مگر آنكه زمين را شكافته برايمان چشمه اى جارى سازى : لن نؤ من لك حتّى تَفجر لنا مِن الارض يَنبوعا (78) ، يا به آسمان روى : اءو ترقى فى السماء(79) شايد آيه اشاره به نوع درخواست هاى نابجاى آنان باشد كه اگر زمين را بكاوى يا نردبان به آسمان بگذارى و خود را به آب و آتش بزنى سودى ندارد . در دعوت تو نقصى نيست ، اينان لجوجند ، پس براى ارشادشان اين همه دلسوزى نكن .

پيام ها

1- پيامبر ، براى هدايت مردم ، دلسوز و نسبت به از اعراضشان غمگين بود . و ان كان كبر عليك اعراضهم

2- پيامبر بايد روحيّات مخاطبان خود را بشناسد و بداند كه گروهى از هر معجزه اى كه برايشان آورده شود روى گردانند . اعراضهم

3- پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خواست به هر طريق مردم هدايت شوند ، امّا اشكال در روحيّه ى لجوج كفّار است كه خداوند هشدار مى دهد . تبتغى نفقاً فى الارض او سلّماً فى السماء

4- خداوند مى تواند همه را هدايت كند ، ولى حكمت او اقتضا مى كند كه انسان آزاد باشد . و لو شاء اللّه لجمعهم على الهدى

5- ارضاى خواسته هاى بهانه جويان و بى صبرى مبلّغان ، جهل است . فلا تكونن من الجاهلين (ريشه ى بسيارى از توقّعات نابجا ، جهل است )

آيه38

آيه39

39- وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بَِايَتِنَا صُمُّ وَبُكْمٌ فِى الظُّلُمَتِ مَن يَشَإِ اللّهُ يُضْلِلْهُ وَمَن يَشَاءْ يَجْعَلْهُ عَلَى صِراطٍ مُّسْتَقِيمٍ

و كسانى كه آيات مارا تكذيب كردند ، كر و لال هايى هستند در تاريكى ها . خداوند ، هركه را بخواهد (و مستحق باشد) گمراهش كند و هر كه را بخواهد (و شايسته بداند) بر راه راست قرارش مى دهد .

نكته ها

O گرچه هدايت و ضلالت به دست خداست ، ولى خداوند براى انسان نيز اراده و اختيار قرار داده است و كار خدا بر اساس حكمت است . مثلاً جهادِ انسان در راه خدا ، زمينه ى هدايت الهى نسبت به او است : و الّذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سُبلنا(99) همان گونه كه ستم به انسان ها سبب گمراهى است : يضلّ اللّه الظالمين (100) تكذيب آيات الهى سبب اراده خداوند به گمراه كردن انسان مى شود . كذّبوا . . . يضلله

پيام ها

1- كفر و عناد ، تاريكى و ظلمتى است كه سبب محروم شدن انسان از بهره گيرى از ابزار شناخت مى شود . كذّبوا . . . صمّ و بكمٌ فى الظلمات

2- تكذيب و كتمانِ حقّ ، گنگى و نشنيدن حقّ ، كرى است . و الّذين كذّبوا . . . صمٌ و بكمٌ

3- نتيجه ى تكذيب آيات الهى ، اضلال و قهر الهى است . كذّبوا . . . يضلله

4- حركت در راه مستقيم ، گوش شنوا و زبان حقگو و روشنايى درون مى خواهد . يجعله على صراط مستقيم

آيه45

آيه47

47- قُلْ اءَرَءَيْتَكُمْ إِنْ اءَتَكُمْ عَذَابُ اللّهِ بَغْتَةً اءَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلا الْقَوْمُ الظَّلِمُونَ

بگو : چه خواهيد كرد اگر عذاب خداوند ، به طور پنهان و ناگهانى يا آشكارا به سراغ شما آيد ، آيا جز گروه ستمگران هلاك خواهند شد ؟

نكته ها

O شايد مراد از بغتة به هنگام خواب در شب و مراد از جهرة به هنگام كار در روز باشد . مثل آيه ى اءتاها اءمرنا ليلا اءونهارا(116) ، شايد مراد از بغتة ، عذاب هاى بى مقدّمه باشد و مقصوداز جهرة ، عذاب هايى كه آثارش از روز اوّل آشكار شود ، مثل ابرهاى خطرناك كه بر سر قوم عاد فرود آمد . چنانكه در جاى ديگر مى خوانيم : قالوا هذا عارض ممطرنا بل هو ما استعجلتم به ريح فيها عذاب اءليم (117)

O سؤ ال : اين آيه مى گويد : تنها ظالمين از عذاب الهى هلاك مى شوند ، در آيه اى ديگر و اتّقوا فتنة لا تصيبنّ الّذين ظلموا منكم خاصّة (118) فراگيرى فتنه و شعله هاى عذاب نسبت به همه بيان شده و هشدار داده شده است ، چگونه مفهوم اين دو آيه قابل جمع است ؟

پاسخ : در تفسير كبير فخررازى و مجمع البيان آمده است : هر فتنه اى هلاك نيست . در حوادث تلخ ، آنچه به ظالمان مى رسد هلاكت و قهر است ، و آنچه به مؤ منان مى رسد ، آزمايش و رشد است .

پيام ها

1- پيامبر براى بيدارى وجدان ها ، ماءمور به سؤ ال وپرسش از آنان است . قل اءرايتكم

2- از سركشى خود و مهلت الهى مغرور نشويد ، شايد عذاب خدا ناگهانى فرارسد . بغتة

3- وقتى عذاب خدا آيد ، هلاكت قطعى است ، نه خودشان و نه ديگران قدرت دفاع ندارند . عذاب اللّه يهلك

4- كيفرهاى الهى ، به خاطر ظلم مردم و عادلانه است . يهلك . .

آيه49

آيه50

50- قُل لاَّ اءَقُولُ لَكُمْ عِنْدِى خَزَآئِنُ اللّهِ وَلاَ اءَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلاَ اءَقُولُ لَكُمْ إِنِّى مَلَكٌ إِنْ اءَتَّبِعُ إِلا مَا يُوحَىَّ إِلَىَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الاَْعْمَى وَ الْبَصِيرُ اءَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ

(اى پيامبر ! به مردم ) بگو : من ادّعا نمى كنم كه گنجينه هاى خداوند نزد من است و من غيب هم نمى دانم و ادّعا نمى كنم كه من فرشته ام ، من جز آنچه را به من وحى مى شود پيروى نمى كنم . بگو : آيا نابينا و بينا برابرند ؟ آيا نمى انديشيد ؟

نكته ها

O گويا مردم بى ايمان خيال مى كردند كسى مى تواند پيامبر باشد كه خزائن الهى در اختيارش باشد ، يا انتظار داشتند تمام كارهاى خود را از مسير علم غيب حل كند ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين آيه ماءمور مى شود با صراحت جلوى توقّعات نابجا و پندارهاى غلط آنان را بگيرد و محدوده ى وظائف خود را بيان كند و بگويد : معجزات من نيز در چهارچوب وحى الهى است ، نه تمايلات شما و بدانيد كه هر كجا به من وحى شد معجزه ارائه خواهم داد ، نه هر كجا و هرچه شما هوس كنيد .

O در اين آيه ، غيب دانستن پيامبر به صورت مستقل نفى شده ، ولى گاهى آگاهى هايى از غيب به پيامبر عطا شده است . خداوند بارها درباره ى تاريخ حضرت يوسف و مريم و نوح و . . . به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرموده است : ذلك من انباءالغيب نوحيه اليك اين قصه ها ، اطلاعات غيبى است

آيه51

51- وَاءَنذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ اءَن يُحْشَرُوَّاْ إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُم مِّن دُونِهِ وَلِىُّ وَلاَ شَفِيعٌ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ

و به وسيله ى آن (قرآن ) كسانى را كه از محشور شدن نزد پروردگارشان بيم دارند هشدار ده (زيرا) غير از خداوند ، براى آنان ياور و شفيعى نيست ، شايد كه پروا نمايند .

نكته ها

O در قرآن بارها خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده است كه هشدار تو تنها در دل خداترسان اثر مى كند ، مثل : انّما تنذر من اتّبع الذّكر و خَشِى الرّحمن (120) و انّما تنذر الّذين يخشون ربّهم بالغيب (121)

پيام ها

1- آمادگى افراد ، شرط تاءثير گذارى هدايت انبيا است . الّذين يخافون

2- عقيده به معاد ، كليد تقوى است . يخافون ان يحشروا . . . لعلّهم يتّقون

آيه53

53- وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعضٍ لِّيَقُولُوَّاْ اءَهََّؤُلاََّءِ مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَآ اءَلَيْسَ اللّهُ بِاءَعْلَمَ بِالشَّكِرِينَ

و اين گونه بعضى از مردم را به وسيله ى بعضى ديگر آزمايش كرديم ، تا (از روى استهزا) بگويند : آيا اينانند آنها كه خداوند ، از ميان ما بر آنها منّت نهاده است ؟ آيا خداوند به حال شاكران داناتر نيست ؟

نكته ها

O بارها قرآن ، بلند پروازى و پر توقّعى سرمايه داران را مطرح و محكوم كرده است . آنان توقّع داشتند وحى و قرآن بر آنان نازل شود ، از جمله : اءءُلقى الذّكر عليه من بيننا(123) آيا در ميان ما وحى بر او نازل شد ؟ ! لولا نُزّل هذا القرآن على رجل من القريتين عظيم (124) چرا وحى بر مرد بزرگى از آن دو قريه نازل نشد ؟ !

O مؤ من واقعى ، شاكر نعمت ايمان است . شخصى نزد امام كاظم عليه السلام از فقر خود شكايت كرد . حضرت فرمود : غنى ترين افراد به نظر تو كيست ؟ گفت : هارون الرشيد . پرسيد : آيا حاضرى ايمان خود را بدهى و ثروت او را بگيرى ؟ گفت : نه . فرمود : پس تو غنى ترى ، چون چيزى دارى كه حاضر به مبادله با ثروت او نيستى . (125)

پيام ها

1- تفاوت هاى اجتماعى ، گاهى وسيله ى آزمايش و شكوفا شدن خصلت ها و رشد آنهاست . اغنيا ، با فقرا آزمايش مى شوند . فَتنّا بعضهم ببعض

2- اغنيا ، فقرا را تحقير مى كنند و خود را ارزشمند مى پندارند . اءهولاء . . . من بيننا

3- فقراى با ايمان ، برگزيدگان خدايند . مَنَّ اللّه عليهم

4- پاسخ توهين هاى كافران ، با نوازش و مهر الهى به مؤ منان داده مى شود . اءهؤ لاء . . . اءعلم بالشاكرين

5- منّت الهى بر فقيران ، نتيجه ى شكر آنان است . مَنَّ اللّه . . . بالشّاكرين

6- خداوند طبق حكمتش عمل مى كند ، نه توقّع

آيه55

آيه56

56- قُلْ إِنِّى نُهِيتُ اءَنْ اءَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَّ اءَتَّبِعُ اءَهْوَآءَكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَآ اءَنَاْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ

بگو : من از پرستش آنها كه به جاى خدا مى خوانيد نهى شده ام . بگو : من از هوسهاى شما پيروى نمى كنم ، كه در اين صورت گمراه شده و از هدايت يافتگان نخواهم بود .

پيام ها

1- در پاسخ به تمايلات نابجاى مشركين مبنى بر پذيرش بت ها و روش آنان ، بايد با صراحت جواب نفى داد . نُهيتُ ، لا اءتّبع ، ضللت (آرى شرك ، در هيچ قالبى مجاز نيست )

2- برخورد و موضع گيرى هاى پيامبر صلى الله عليه و آله ، از وحى سرچشمه مى گيرد . قل ، قل

3- برائت از شرك ، جزو اسلام است . نُهيتُ اءن اءعبد الّذين تدعون من دون اللّه

4- ريشه ى شرك ، هواپرستى است . لا اءتّبع اءهوائكم

5- مبلّغ ، نبايد در پى ارضاى هوسهاى مردم باشد . لا اءتّبع اءهوائكم

6- هواپرستى ، زمينه ى هدايت را در انسان از بين مى برد . لااءتّبع اهوائكم . . . ما اءنا من المهتدين

آيه58

58- قُل لَوْ اءَنَّ عِندِى مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِىَ الاَْمْرُ بَيْنِى وَبَينَكُمْ وَ اللّهُ اءَعْلَمُ بِالظَّلِمِينَ

بگو : اگر آنچه كه درباره آن شتاب مى كنيد نزد من بود (و به درخواست شما عذاب نازل مى كردم ، ) قطعا كار ميان من و شما پايان گرفته بود ، ولى خداوند به حال ستمگران آگاه تر است (و به موقع مجازات مى كند) .

پيام ها

1- عجله ى مردم ، حكمت خدا را تغيير نمى دهد . تستعجلون . . . واللّه اعلم

2- كيفرها به دست خداوند است ، امّا اگر او به درخواست كفّار در عذاب خود عجله كند ، هيچ كس باقى نمى ماند . لقضى الامر چنانكه در آيه 11 سوره ى يونس آمده است : ولو يُعجّل اللّه للنّاس الشّر استعجالهم بالخير لقضى اليهم اءجلهم

3- خدا طبق حكمت وسنّت خود ، به ظالمان مهلت مى دهد . قل لو ان عندى ماتستعجلون به لقضى . . . واللّه اعلم بالظالمين

4- تاءخير در قهر و عذاب الهى سبب نشود كه كافران خيال كنند كفرشان از ياد رفته است . واللّه اعلم بالظالمين

5- اعراض از ايمان و عجله در عذاب ، ظلم است . بالظالمين

آيه60

60- وَهُوَ الَّذِى يَتَوَفَّكُم بِالَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى اءجَلٌ مُسَمّىً ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

و او كسى است كه (روح ) شمارا در شب (به هنگام خواب ) مى گيرد و آنچه را در روز انجام مى دهيد مى داند ، سپس شما را از خواب برمى انگيزد تا مدّت معيّن (عمر شما) سپرى شود . عاقبت بازگشت شما به سوى اوست پس شما را به آنچه انجام مى دهيد خبر مى دهد .

نكته ها

O جَرَحتم از جارحة به معناى عضو است ، عضوى كه با آن كار و كسب مى شود و سپس به خودِ كار و عمل گفته شده است .

O با اينكه خداوند به هنگام خواب روح انسان را مى گيرد ، ولى مى فرمايد : ما شما را مى گيريم ، پس معلوم مى شود روح انسان تمام حقيقت اوست .

پيام ها

1- خواب ، يك مرگ موقتى است و هربيدارى نوعى رستاخيز . يتوفاكم ، يبعثكم

2- قانون طبيعى آن است كه شب براى خواب و روز براى كار باشد . يتوفّاكم بالليل ، جرحتم بالنّهار

3- هر روز عمر ، يك فرصت و بعثت جديد است . يبعثكم

4- زندگى ما ، تاريخ و برنامه و مدّت معيّن دارد . اءجل مسمّى

5- خود را براى پاسخگويى قيامت آماده كنيم . اليه مرجعكم

6- خداوند با اينكه كار بد ما را مى داند ولى باز هم به ما مهلت داده و روح گرفته را به بدن برمى گرداند . يعلم ما جرحتم بالنّهار ثمّ يبعثكم

7- قيامت ، روز روشن شدن حقيقت اعمال است . ينبّئكم بما كنتم تعملون

آيه62

آيه64

آيه66

آيه67

67- لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرُّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ

براى هر خبرى (كه خداوند يا پيامبرش به شما مى دهد) وقتى مقرّر است (كه در آن واقع مى شود) و به زودى خواهيد دانست .

نكته ها

O در آيه ى قبل گفته شد : خداوند قدرت دارد از هرسو برشما عذاب نازل كند ، اين آيه مى فرمايد : اگر عذابى بر كفّار لجوج نازل نشد ، عجله نكنيد ، زيرا براى تحقّق هر خبرى زمانى معيّن است .

پيام ها

1- تحقّق همه ى خبرها و برنامه هاى الهى ، قطعى و بر اساس حكمت و زمان بندى معيّن است . (هيچ حادثه اى بدون برنامه و هدف وتصادفى نيست ) لكلّ نباءٍ مستقرّ

2- گرچه مجبور به ايمان آوردن نيستيد ، ولى فكر عاقبت و فرجام كار خودتان باشيد . و سوف تعلمون

3- زود قضاوت نكنيد و مهلت دادن هاى الهى را نشانه ى غفلت خدا از خودتان نپنداريد . سوف تعلمون

آيه69

69- وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَىْءٍ وَلَكِن ذِكْرَى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ

كسانى كه پروا پيشه كردند ، به گناه ستمكاران بازخواست نخواهند شد ، ولى بايد آنان را پند دهند تا شايد پرهيزكار شوند .

نكته ها

O آيه ى تحريم همنشينى با ياوه گويان و مسخره كنندگان كه نازل شد ، عدّه اى گفتند : پس به مسجدالحرام هم نبايد برويم و طواف نيز نكنيم ، چون دامنه ى استهزاشان تا آنجا هم كشيده شده است . اين آيه نازل شد كه حساب مسلمانانِ با تقوى كه به مقدار توان تذكّر مى دهند جداست ، آنها مسجدالحرام را ترك نكنند . (154)

O شركت در جلسه ى اهل گناه به قصد نهى از منكر وارشاد ، مانعى ندارد ، البتّه براى آنان كه با تقوا و نفوذ ناپذيرند ، وگرنه بسيارى براى نجات غريق مى روند و خود غرق مى شوند .

شد غلامى كه آب جو آرد

آب جو آمد غلام ببرد

پيام ها

1- رعايت اهمّ و مهمّ در مسائل ، از اصول عقلى و اسلامى است . شنيدن موقّتى ياوه ها به قصد پاسخگويى يا نجات منحرفان ، جايز است . و ما على الّذين يتّقون من حسابهم من شى ء

2- تقوا وسيله ى حفاظت و بيمه ى انسان در مقابل گناه است . (مثل لباس ضد حريق ، براى ماءموران آتش نشانى ) و ما على الّذين يتّقون

3- از همنشينى با ياوه سرايان پرهيز كنيم وسخنانشان را استماع نكنيم ، ولى اگر به ناچار چيزى به گوش ما ، رسيد مانعى ندارد . ما على الّذين يتّقون . . . من شى ء

4- علاوه بر تقواى خود ، بايد به فكر متّقى كردن ديگران نيز باشيم .

پيام ها

1- غيرت دينى ، سبب طرد افراد بى دين و بايكوت كردن مخالفان مكتب در جامعه است . ذر الّذين . . . چنانكه در آيات ديگرى نيز مى خوانيم : فاعرض عنهم (155) ، ذرهم ياءكلوا ويتمتّعوا(156) و لا تحزن عليهم (157)

2- دلبستگى و فريفته شدن به دنيا ، زمينه ى به بازى گرفتن دين است . الّذين اتّخذوا دينهم لعبا . . . غرّتهم الحياة الدّنيا

3- تذكّر و موعظه ، سبب نجات از قهر و عذاب الهى است . و ذَكِّر به

4- در تذكّر و هشدار بايد از قرآن بهره گرفت . و ذَكِّر به

5- به دنيا مغرور نشويم كه در قيامت جز خداوند چيزى به كمك ما نمى آيد . ليس لها من دون اللّه ولىّ و لا شفيع

6- عامل بدبختى هاى انسان ، خود او و عملكرد اوست . بما كسبت . . . بما كسبوا . . . عذاب

آيه72

آيه73

73- وَهُوَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَتَ وَالاَْرْضَ بِالْحَقِّ وَيَوْمَ يَقُولُ كُن فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَخُ فِى الْصُّورِ عَلِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهَدَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ

و او كسى است كه آسمان ها و زمين را به حقّ آفريد و روزى كه بگويد : موجود شو ، بى درنگ موجود مى شود ، سخن او حقّ است . (و روز قيامت ) روزى كه در صور دميده مى شود ، حكومت تنها از اوست ، داناى غيب و شهود است و اوست حكيم و آگاه .

نكته ها

O در قرآن دو نوع دميدن در صور آمده است : يكى ويرانگر و ديگرى برانگيزنده ى مردم براى رستاخيز . در اين آيه ، يك بار آن مطرح شده است ، امّا در آيه 68 سوره ى زمر ، دميدن در دو صور مطرح است : و نُفِخ فى الصّور فَصَعِق مَن فى السموات و مَن فى الارض الاّ مَن شاءاللّه ثمّ نُفِخ فيه اُخرى فاذا هم قيام ينظرون

O اگر در آيات قبل ، سخن از تسليم بودن در برابر خدا و اقامه ى نماز بود ، اينجا علّت آن ذكر شده كه آفرينش به دست اوست ، او آگاه و حكيم است و از هر چيز با خبر است .

O امام صادق عليه السلام درباره ى عالم الغيب و الشهادة فرمودند : غيب آن است كه هنوز نيامده و شهادت آنچه كه بوده است مى باشد . (159)

پيام ها

1- آفرينش ، حكيمانه و هدفدار است . بالحقّ البتّه به اين نكته در آيات متعدّدى اشاره شده است ، از جمله : و ماخلقنا السموات و الارض ومابينهما باطلا(160)

2- براى اراده ى خداوند ، هيچ مانعى نيست . كن فيكون

3- غيب و شهود ، نهان و آشكار ، براى خداوند يكسان است . عالم الغيب و الشهادة

4- مبناى حكومت الهى بر حكمت و علم است . له الملك . . . و هو الحكيم الخبير

5- در قيامت ، جلوه و نمود قدرت الهى بر همه آشكار مى شود ، چون آنجا اسباب و وسائل كارساز نيست . له الملك

آيه75

آيه76

آيه77

آيه78

78- فَلَمَّا رَءَا الْشَمْسَ بَازِغةً قَالَ هَذَا رَبِّى هَذَا اءَكْبَرُ فَلَمَّاَّ اءَفَلَتْ قَالَ يَقَوْمِ إِنِّى بِرِى ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ

پس چون خورشيد را برآمده ديد گفت : اينست پروردگار من ، اين بزرگتر (از ماه و ستاره ) است . امّا چون غروب كرد ، گفت : اى قوم من ! همانا من از آنچه براى خداوند شريك قرار مى دهيد بيزارم .

نكته ها

O در اين آيه نيز ابراهيم عليه السلام در مقام بحث و گفتگو است ، نه در مقام بيان عقيده ى شخصى ، و همچنان كه گذشت كلمه ى يا قوم و نيز ممّا تشركون (شرك مى ورزيد ، نه مى ورزم) دليل آن است كه خود آن حضرت ، ماه و خورشيد و ستاره را نمى پرستيده است . (176)

پيام ها

پيام هاى 1 و 2 و 3 آيه 76 ، در اينجا نيز مورد استفاده است .

4- كوچكى و بزرگى اجسام مهم نيست ، همه آنها چون متغيّر و ناپايدارند ، پس نمى توانند خدا باشند . هذا اءكبر

5- شيوه ى تعليم حقّ يا انتقاد از باطل ، بايد گام به گام باشد . ابتدا نفى ستاره و ماه و در نهايت خورشيد . فلمّا رءا الشمس . . . قال

6- برائت از شرك ، فرياد ابراهيمى است . اِنّى برى ء ممّا تشركون

7- برائت از شرك است ، نه از افراد . ممّا تشركون ، نه منكم .

8- برائت جستن ، بايد پس از بيان برهان و استدلال باشد . (اوّل افول و غروب را مطرح كرد ، بعد برائت از شرك را) . فلمّا اءفلت قال . . .

آيه81

81- وَكَيْفَ اءَخَافُ مَآ اءَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ اءَنَّكُمْ اءَشْرَكْتُم بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَناً فَاءَىُّ الْفَرِيقَيْنِ اءَحَقُّ بِالاَْمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

و چگونه از چيزى كه شريك خدا ساخته ايد بترسم و حال آنكه شما آنچه را كه خدا هيچ دليلى درباره ى آن بر شما نازل نكرده است شريك او گرفته و نمى ترسيد ؟ اگر مى دانيد (بگوييد كه ) كدام يك از ما دو دسته به ايمنى (در قيامت ) سزاوارتر است ؟

نكته ها

O كلمه ى سلطان ، به معناى دليل و حجّت و برهان است .

O بر خلاف آنان كه ترس را انگيزه ى اعتقاد به خداوند مى دانند ، اين آيه ، ترس را انگيزه ى شرك مى داند .

پيام ها

1- از تهديدات موهوم ، نهراسيد . كيف اءخاف ما اءشركتم

2- امنيّت روحى ، در پرتو توحيد حاصل مى گردد . كيف اءخاف ما اءشركتم

3- عقائد دينى بايد بر اساس دليل و برهان باشد . كيف ما اءشركتم باللّه ما لم يُنزّل به عليكم سلطانا

4- در بحث و مناظره ، نبايد تعصّب مردم را تحريك كرد . فاءىّ الفريقين و نفرمود : ما در امان و شما در خطريد .

5- علم صحيح ، وسيله راهيابى به خداست ، اگر آن را درست به كار گيريم ، به نتايج صحيح مى رسيم . ان كنتم تعلمون

آيه84

84- وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنَا وَنُوحاً هَدَيْنَا مِن قَبْلُ وَ مِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُدَ وَسُلَيْمَنَ وَاءَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَرُونَ وَ كَذ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ

و ما به او (ابراهيم ) ، اسحق و يعقوب را بخشيديم و يكايك آنان را هدايت كرديم و نوح را پيش از آنان هدايت كرده بوديم . و از نسل او (ابراهيم ) ، داود و سليمان و ايّوب و يوسف و موسى و هارون را (نيز هدايت كرديم ) وما اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم .

نكته ها

O در اين آيه و دو آيه بعد ، جمعا نام 17 نفر از پيامبران آمده است و اين ترتيب ، نه به حسب زمان است و نه به حسب رتبه ، شايد هم تقسيم آنها در اين سه آيه بر اين اساس باشد كه در آيه 84 نام پيامبرانى آمده است كه حكومت داشتند . در آيه ى 85 پيامبرانى كه فقير بودند و از زندگى دنيا بهره اى نداشتند و در آيه ى 86 پيامبرانى كه گرفتارى هاى ويژه اى داشتند . (182)

O در ضمير ذرّيته دو احتمال است يكى آنكه ضمير به حضرت ابراهيم برگردد ، چون آيات پيش درباره ى اوست و اكثر اين افراد از نسل اويند ، روايت نيز همين را مى فرمايد . ديگر آنكه به نوح عليه السلام برگردد ، چون ضمير به نام او نزديكتر است و از نسل او پيامبرانى همچون لوط بوده اند .

پيام ها

1- فرزند صالح ، هديه و موهبت الهى است . وهبنا نجزى

2- پيامبرزادگى به تنهايى سبب افتخار نيست ، ذرّيه ابراهيم ، خودشان كمالاتى داشتند و از هدايت الهى برخوردار بودند . كلا هدينا

3- سنّتِ هدايت و بعثت ، همواره جريان داشته است . ونوحا هدينا من قبل

4- الطاف الهى بى حساب و جهت به كسى داده نمى شود . كذلك نجزى المحسنين

85- وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعيْسَى وَإِلْيَاسَ كُلُّ مِنَ الْصَّلِحِينَ

و زكريّا ، يحيى ، عيسى و الياس را (نيز هدايت كرديم و) همه از شايستگانند .

آيه89

آيه90

90- اءُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَيهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لاَ اءَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ اءَجْراً إِنْ هُوَ إِلا ذِكْرَى لِلْعَلَمِينَ

آنان كسانى اند كه خداوند هدايتشان كرده ، پس به هدايت آنان اقتدا كن . (اى پيامبر ! به مردم ) بگو : من بر اين (رسالت ودعوت ) از شما مزدى طلب نمى كنم ، اين قرآن جز تذكّرى براى جهانيان نيست . (و خواست من جز پندگرفتن اهل عالم نيست ) .

نكته ها

O حرف ه در اقتده ، ضمير نيست ، بلكه هاء سَكت است و براى وقف به كار مى رود .

پيام ها

1- پيروى از هدايت پيامبران ، اقتدا به هدايت الهى است . هَدَى اللّه فَبِهُداهمُ اقتَدِه

2- نام و ياد و راه اولياى خدا بايد زنده بماند و نوآورى ها نبايد ارزش هاى پيشين را از ياد ببرد . فبهداهُمُ اقتَدِه

3- ارزش انسان به خط فكرى و سيره ى عملى اوست . (فرمود : فَبِهُداهُمُ اقتده ، و نفرموده : بهم اقتَدِه ) .

4- نسخ اديان گذشته ، به معناى بطلان اصول و كليّات آنها نيست ، خط كلّى انبيا بايد تداوم يابد . فَبِهُداهمُ اقتَدَه

5- موفّق ترين انسان بايد از كمالات و اخلاق نيك و روش استوار پيشينيان بهره مند شود . فَبِهداهمُ اقتَده

6- اهداف تمام انبيا ، يكى است . (زيرا اقتدا به انبيايى كه اهداف متضادّى دارند ممكن نيست ) . فبهداهم اقتده

7- دليل و نتيجه ى پيروى ، بايد هدايت يافتگى باشد . هَدَى اللّه فبهداهم اقتده

8- مبلّغ نبايد به دنياطلبى ، گرايش داشته و به آن متّهم شود . قل لااءسئلكم

9- يكى از تفاوت هاى پيامبران با ديگر مدّعيان آن است كه هدف پيامبران ، مادّيات نيست . لا اءسئلكم

10- انبيا ، مايه ى يادآورى انسان هاى فراموشكار و غافلند . ذِكرى

11- اسلام ، دين جهانى است . ذكرى للعالمين

پيام ها

1- فرستادن پيامبران و كتب آسمانى ، لطفى از سوى خدا به بندگان است . كسانى كه آنان را انكار مى كنند ، در واقع منكر لطف ، رحمت و حكمت الهى اند . ما قدروا اللّه . . .

2- به شبهاتى كه القا مى شود بايد پاسخ داد . قالوا . . . قل

3- تورات اصلى ، نور و هدايت بوده است . نورا و هدى

4- در تورات مطالبى بوده كه علماى يهود آنها را كتمان كرده اند . تخفون كثيرا

5- مبلّغان دينى بايد بدون مصلحت انديشى بى مورد ، معارف و حقايق مكتب را براى مردم بيان نمايند . ماقدروا اللّه . . . تخفون كثيرا

6- بدون وحى ، دست انسان از معارف بسيارى كوتاه است . عُلِّمتم ما لم تعلموا . . .

7- وظيفه ى انبيا ، ابلاغ است ، نه اجبار . قل اللّه ثمّ ذرهم

8- احتجاج بايد به قدر ضرورت باشد نه بيشتر . اين آيه كه خود نوعى احتجاج است مى فرمايد : اكنون كه نمى پذيرند آنان را رها كن . ذرهم

پيام ها

1- قرآن ، در بردارنده ى همه بركات است . (همچون : هدايت ، عبرت ، شفا ، رشد ، عزّت ) مبارك

2- قرآن ، هماهنگ با كتب آسمانى ديگر و تصديق كننده آنهاست و اين نشانه ى وحدت هدف و الهى بودن آنهاست . مصدّق

3- در تبليغ بايد از اُمّالقرى و مراكز مهم شروع كرد و سپس به اطراف پرداخت . لتنذر اُمّالقرى و من حولها

4- عقيده به قرآن و قيامت ، در كنار هم است . يؤ منون بالا خرة يؤ منون به

5- روشن ترين مظهر ايمان ، نماز است . على صلاتهم يحافظون

6- ايمان به آخرت ، از عوامل مراقبت بر نماز است . يؤ منون بالاخرة . . . على صلاتهم يحافظون

پيام ها

1- افترا به خداوند ظلم فرهنگى است و ادّعاى رهبرى از سوى نااهلان ، بزرگ ترين ظلم است . و مَن اءظلم ممّن افترى . . . اءو قال اوحى الىّ

2- دشمن حقّ ، يا حقّ را پايين مى آورد ، يا خود را بالا مى برد . ابتدا مى گويد : قرآن افسانه است ، اگر موفّق نشد ، مى گويد : من هم مى توانم مثل قرآن حرف هاى جالب بزنم . ساءنزل مثل ما اءنزل اللّه

آيه94

94-مُونَا فُرَ دَى كَمَا خَلَقْنَكُمْ اءَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُمْ مَا خَوَّلْنَكُمْ وَرَآءَ ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاَّءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ اءَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَؤُاْ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَّاكُنتُمْ تَزْعُمُونَ

به راستى همان گونه كه نخستين بار شما را آفريديم ، اكنون نيز (به هنگام مرگ يا قيامت ) تك و تنها نزد ما آمديد و همه ى اموالى را كه به شما داديم پشت سر گذاشتيد و آن شفيعان را كه در (تعيين سرنوشت ) خودتان شريكان خدا مى پنداشتيد ، همراه شما نمى بينيم . به راستى (پيوندهاى ) ميان شما گسسته و آنچه (از شريكان و شفيعان كه به نفع خود)مى پنداشتيد از (دست ) شما رفت .

نكته ها

O اين خطاب ، در لحظه ى مرگ يا هنگام قيامت ، با مشركان صورت مى گيرد .

خَوَّلنا از خَوَل ، به معناى چيزى است كه نياز به سرپرست دارد و معمولاً به اموال گفته مى شود . خوّلناكم به معناى تمليك و اعطاست .

پيام ها

1- در قيامت ، انسان ، تنهاست . جئتمونا فُرادى

2- معاد ، جسمانى است . كما خلقناكم اءوّل مرّة

3- مشركان به چهار چيز تكيه داشتند : قوم و قبيله ، مال و دارايى ، بزرگان و اربابان و بت ها و معبودان .

اين آيه ، بى ثمرى هر چهار تكيه گاه را در قيامت مطرح مى كند :

فُرادى بدون قوم و قبيله .

تَركتُم ما خَوّلناكم بدون مال و ثروت و دارايى .

ما نَرَى مَعكم شُفعاء بدون يار و ياور .

ضَلّ عنكم محو تمام قدرت هاى خيالى .

4- گمان هاى بى پايه ، اساس بسيارى از گمراهى هاست . شُفعاءكم الّذين زعمتم

5- در قيامت ، حقايق ظاهر و سراب ها ، محو مى شوند . ضَلّ عنكم ما كنتم تزعمون

آيه98

آيه100

آيه104

آيه109

109- وَاءَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ اءَيْمَنِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ ءَايَةٌ لَيُؤْمِنُنَّ بَهَا قُلْ إِنَّمَا الاَْيَتُ عِنْدَ اللّهِ وَمَا يُشْعِرُكُمْ اءَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَ يُؤ مِنُونَ

و با سخت ترين سوگندهايشان به خدا قسم ياد كردند كه اگر معجزه و نشانه اى برايشان بيايد ، قطعاً به آن ايمان خواهند آورد . بگو : معجزات ، تنها نزد خداست (و به دست اوست ) و چه مى دانيد (بلكه ما مى دانيم ) كه اگر معجزه اى هم بيايد ، (باز هم ) آنان ايمان نخواهند آورد .

نكته ها

O گروهى از كفّار قريش ، نزد پيامبر آمده ، گفتند : تو هم مانند موسى و عيسى معجزاتى بياور تا به تو ايمان آوريم ، حضرت پرسيد : چه كنم ؟ گفتند : كوه صفا را تبديل به طلا كن ، مردگان ما را زنده كن ، خدا و فرشتگان را نشانمان بده و آنگاه سوگند ياد كردند كه در اين صورت ايمان خواهند آورد . آيه نازل شد كه معجزه دست خداوند است و طبق حكمت انجام مى گيرد ، نه هوس هاى مردم . (224)

معجزه به مقدار اتمام حجّت لازم است ، نه به مقدار ارضاى تمايلات هر فرد . بگذريم كه برخى پيشنهادها مثل ديدن خدا خلاف عقل است و چنان نيست كه نظام هستى بازيچه ى هوس هاى مشركان باشد .

پيام ها

1- مشركين مكّه ، اللّه را قبول داشتند وبه آن سوگند ياد مى كردند . اءقسموا باللّه

2- فريب سوگندهاى دروغين مخالفان را نخوريد . واقسموا باللّه جهد ايمانهم

3- برهان خواهى آرى ، تسليم شدن در برابر هوسها هرگز . انّما الا يات عنداللّه

4- معجزات پيامبران ، به دست خداست . انّما الا يات عنداللّه

5- لجاجت ، درد بى درمانى است كه صاحبان آن ، با ديدن هر نوع معجزه ، باز هم ايمان نمى آورند . لايؤ منون

آيه112

آيه113

113- وَلِتَصْغَى إِلَيْهِ اءَفْئِدَةُ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ وَلِيَرْضَوْهُ وَ لِيَقْتَرِفُواْ مَا هُم مُقْتَرِفُونَ

و(شياطين ، سخنان فريبنده ى خود را بر مردم مى خوانند) تا گوش دل آنان كه به قيامت ايمان ندارند ، به آن سخنان مايل شود و آن را بپسندند و آنان به دست آورند آنچه را به دنبال به دست آوردنش هستند .

نكته ها

O تَصغى از صَغْو ، به معناى تمايل است ، تمايلى كه از راه شنيدن حاصل مى شود .

O اِقتراف ، به معناى تحصيل و كسب چيزى است .

پيام ها

1- وسوسه ها و تبليغات ، به تنهايى عامل انحراف نيست ، بلكه گوش دادن و دل سپردن و جذب شدن ، مؤ ثّر است . لتصغى . . . ليرضوه

2- ايمان نداشتن به آخرت ، سبب تسخير و نفوذ شيطان است . لايؤ منون بالاخرة

آيه115

115- وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لاَ مُبَدِّلَ لِكَلِمَتِهِ وَ هُوَ الْسَّمِيعُ الْعَلِيمُ

و كلام پروردگارت ، در صداقت و عدالت به حدّ كمال و تمام رسيد . هيچ تغييردهنده اى براى كلمات او نيست و او شنواى داناست .

نكته ها

O مراد از كلمة در اين آيه ، به دليل آيه قبل ، آيات قرآن است ولى واژه ى كلمة در فرهنگ قرآن و روايات ، گاهى به معناى وعده ى حتمى آمده است ، و تمّت كلمة ربّك الحسنى على بنى اسرائيل بما صبروا(229) كه تحقّق وعده ى الهى را نسبت به بنى اسرائيل به خاطر صبرشان بيان مى كند . گاهى به معناى دين آمده است ، كلمة اللّه يعنى دين خدا ، و گاهى به پيامبر و اولياى الهى اطلاق شده است ، چنانكه درباره ى حضرت عيسى عليه السلام مى خوانيم : كلمته القاها الى مريم (230) در روايات نيز از قول ائمّه عليهم السلام آمده است كه ما كلمات الهى هستيم . نحن الكلمات (231)

پيام ها

1- قرآن ، آخرين كتاب آسمانى و اسلام ، آخرين دين الهى است . تمّت كلمة ربّك

2- قرآن ، معجزه اى كامل براى اثبات رسالت پيامبر اكرم است . تمّت كلمة ربك

3- قرآن ، پاسخگوى همه ى نيازهاى هدايتى جوامع بشرى است . تمّت كلمة ربّك

4- اسلام ، مكمّل اديان گذشته است . تمّت كلمة ربّك . . .

5- اتمام دين با بعثت رسول اكرم صلى الله عليه و آله ، جلوه اى از ربوبيّت خداوند است . و تمّت كلمة ربّك

6- مبناى قوانين و سنّت هاى خداوند در نظام هستى ، صدق و عدل است . و تمّت كلمة ربّك صدقاً و عدلاً

7- اخبار قرآن ، صادق و احكامش بر عدل استوار است . و تمّت كلمة ربّك صدقاً و عدلاً در آيه ى ديگر مى خوانيم : و مَن اصدق من اللّه حديثاً(232)

8-

آيه116

116- وَإِنْ تُطِعْ اءَكْثَرَ مَن فِى الاَْرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلا يَخْرُصُونَ

و اگر از بيشتر افراد روى زمين اطاعت كنى ، تو را از راه خداوند ، منحرف و گمراه مى كنند . زيرا آنان جز از گمان پيروى نمى كنند وآنان ، جز به حدس و گمان نمى پردازند .

نكته ها

O خَرْص به معناى تخمين و حدس است . چون بعضى از تخمين ها نادرست از آب در مى آيد ، به معناى دروغ هم آمده است . (233)

پيام ها

1- راه هدايت و راه قرآن ملاك است ، نه راه مردم و اكثريّت . و تمّت كلمة ربّك . . . و اِن تُطِع اكثر . . .

2- اكثريّت ، دليل حقانيّت نيست . ملاك ، حقّ است نه عدد ، پس در پيمودن راه حقّ از كمى افراد نهراسيد . اِن تُطِع اكثر . . .

3- جلب نظر اكثريّت ، گاهى به قيمت نابودى و انحراف خود انسان تمام مى شود . اِن تطع اكثر . . . يضلّوك (در راه خدا حركت كنيم هر چند خلاف راءى اكثريّت باشد)

4- اكثريّت ، چنان جلوه اى دارد كه خدا پيامبر را هم از تبعيّت آن بر حذر مى دارد . واِن تُطِع اكثر مَن فى الارض يضلّوك (انبيا بايد تابع وحى باشند ، نه آراى مردم )

5- ريشه ى ضلالت ها ، اعتماد به حدس وگمان است . يضلّوك اِن يتّبعون الاّ الظنّ

6- اكثريّتى كه به جاى حقّ ، در پى حدس و هوس باشند ، قابل پيروى نيستند . اِن تطع اكثر . . . يضلّوك . . . يخرصون

7- در انتخاب راه ، دليل وبرهان لازم است ، نه حدس وگمان . اِن يتّبعون الاّ الظنّ . . . يخرصون

آيه120

120- وَذَرُواْ ظَهِرَ الاِْثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِينَ يَكْسِبُونَ الاِْثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُواْ يَقْتَرِفُونَ

و گناه آشكار و پنهان را رها كنيد ، همانا كسانى كه مرتكب گناه مى شوند ، به زودى كيفر كارهايى را كه مرتكب شده اند ، خواهند ديد .

نكته ها

O چه در گذشته چه امروز ، مردم تنها از گناه آشكار هراس داشته و دارند .

O بعضى گفته اند مراد از گناهان پنهان ، گناهانى است كه آثار آن پنهان است ، مثل غذاهاى حرام كه قساوت قلب مى آورد .

پيام ها

1- گناه ، جاذبه وكششى دارد كه بايد با اراده ى قاطع ، از آن دل كند . و ذروا ظاهر الاثم و باطنه

2- اسلام ، هم به طهارت ظاهر توجّه دارد ، هم باطن ، هم بايد از گناهان عملى دورى كرد و هم از گناهان قلبى ، مانند سوء ظنّ . ظاهر الاثم و باطنه

3- كيفر الهى ، براى گناهانى است كه با علم و عمد انجام مى گيرد . انّ الّذين يكسبون الاثم

4- گرچه شيطان وسوسه مى كند ، امّا انسان با اراده گناه مى كند . يكسبون الاثم

5- قيامت و كيفر آخرت ، دور نيست . سيجزون

6- كيفرهاى الهى ، نتيجه ى عملكرد خود ماست . بما كانوا يقترفون

آيه122

پيام ها

1- حيات و مرگ واقعى انسان ، ايمان و كفر اوست . ميتا فاءحييناه

2- ارشاد و هدايت ، كار خداست ، هر چند خود انسان زمينه ى هدايت را فراهم مى كند . فاءحييناه

3- استفاده از تمثيل ، سؤ ال و مقايسه ، در تبليغ و تربيت مؤ ثّر است . اءومن كان . . . كمن مثله . . .

4- مؤ من ، هرگز به بن بست نمى رسد . او در جامعه هم بينش دارد و هم حركت

آيه123

123- وَكَذَ لِكَ جَعَلْنَا فِى كُلِّ قَرْيَةٍ اءَكَبِرَ مُجْرِمِيهَا لَِيمْكُرُواْ فِيهَا وَمَا يَمْكُرُونَ إِلا بِاءَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُروُنَ

و ما اين گونه در هر ديارى مجرمان بزرگش را مى گماريم تا در آن قريه ها و مناطق ، حيله (و فسق و فساد) كنند ، امّا جز به خودشان نيرنگ نمى كنند ولى نمى فهمند (كه نتيجه ى حيله ، به خودشان باز مى گردد) .

نكته ها

O در شاءن نزول آيه ى قبل ، به جنگ و ستيز ابوجهل با پيامبر اسلام اشاره شد ، اين آيه مى فرمايد : وجود ابوجهل ها ، چيز تازه اى نيست و هميشه و همه جا در مقابل دعوت هاى حقّ ، چنين مهره هاى فاسدى بوده است . و كذلك

پيام ها

1- سنّت الهى ، پاسخ دادن به مكر و حيله هاى دشمنان است . و كذلك

2- تلاش هاى خوبان و بدان ، همه در مدار قدرت الهى است . جعلنا . . . مجرميها

(هم در اين آيه كه مربوط به مجرمان است و هم در آيه قبل كه درباره مؤ منين بود كلمه ى جعلنا بكار رفته است )

3- رهبران فاسد و مفسد ، ريشه ى فساد جامعه اند . اكابر مجرميها ليمكروا فيها

4- مكر و تزوير ، حربه ى رهبران مفسد است . ليمكروا

5- از دست دادن صفا و صداقت و گرفتار شدن به قهر الهى ، بزرگ ترين ضربه اى است كه حيله گران به خود مى زنند . ما يمكرون الاّ باءنفسهم

6- بدتر از بيمارى ، جهل به بيمارى است و بدتر از حيله ، ندانستن اينكه آثار سوء آن به حيله گر برمى گردد . ما يشعرون

آيه126

126- وَهَذَا صِرَطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيماً قَدْ فَصَّلْنَا الاَْيَتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ

و اين راه پروردگار تو است كه مستقيم است ، قطعاً ما آيات خود را براى قوم و گروهى كه پند مى پذيرند به تفصيل بيان كرده ايم .

نكته ها

O كلمه ى هذا ، ممكن است اشاره به كلمه ى اسلام باشد كه در آيه ى قبل آمده بود .

پيام ها

1- جز راه خدا ، راه هاى ديگر بيراهه است . وهذا صراط ربك مستقيماً

2- براى تذكر ، تفصيل و تنوع و تكرار لازم است . فصّلنا . . . يذّكرون

3- خداوند ، حجت را بر همه تمام كرده است ، اگر اهل توجّه باشند ، آيات و نشانه هاى حق ، با بيان هاى مختلف روشن شده است . لقوم يذكرون

4- توجّه دائمى به تذكّرات الهى ، راه دستيابى به صراط مستقيم است . هذا صراط ربّك . . . لقوم يذّكّرون

آيه129

129- وَكَذَ لِكَ نُوَلِّى بَعْضَ الظَّلِمِينَ بَعْضاً بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ

و بدين گونه بعضى ستمگران را بر بعضى مسلّط مى كنيم ، (تا كيفرى باشد) براى آنچه عمل مى كردند .

نكته ها

O در آيه 127 خوانديم كه سرپرست آنان كه به راه مستقيم مى روند ، تنها خداست . در اين آيه مى خوانيم كه سرپرست گروهى از مردم به خاطر عملكردشان ستمگرانند .

O طبق روايات ، كيفر ترك كنندگان امر به معروف و نهى از منكر ، متخلّفان از اداى خمس و زكات و يارى كنندگان به ظالمان ، تسلّطِ ستمگران بر آنان است . (248) در حديث مى خوانيم : هر گاه خداوند از كار قومى راضى باشد ، كارشان را به نيكان مى سپارد و اگر ناراضى باشد ، كارشان را در دست بدان قرار مى دهد . (249)

پيام ها

1- همان گونه كه شياطينِ جنّ بر انسان مسلّط مى شوند ، برخى از ظالمان نيز بر بعضى ديگر تسلّط مى يابند . كذلك

2- كام جويى هاى حرام ، زمينه ساز حكومت هاى باطل و سلطه ى ظالمان است . استمتع بعضنا ببعض . . . نولّى بعض الظالمين بعضا

3- تنها حاكمان ظالم نيستند ، محكومانِ ترسو و ساكت و عياش هم ظالمند . بعض الظالمين بعضاً

4- سبب سلطه ى ستمگران ، رفتار خود مردم است . نُولّى . . . بما كانوا يكسبون

آيه131

131- ذَلِكَ اءَن لَمْ يَكُن رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَاءَهْلُهَا غَفِلُونَ

اين (اتمام حجّت و هشدار) براى آنست كه پروردگارت هرگز از روى ستم ، آبادى هايى را كه اهلش (از شناخت حقّ) غافلند نابود نمى كند . (خداوند ابتدا مردم را از غفلت و جهل بيرون مى آورد و با پيامبرانش به آنان هشدار مى دهد و سپس اگر قبول نكردند هلاكشان مى كند) .

نكته ها

O سنّت خداوند آن است كه راه حقّ را با فرستادن انبيا و هشدارهاى مختلف به مردم نشان مى دهد و حقايق را بيان كرده ، اتمام حجّت مى كند . در آن صورت اگر بى اعتنايى كردند ، كيفر مى دهد . اين قانون و سنّت كلّى در آيات متعدّدى مطرح شده است ، از جمله : و ما اءهلكنا من قرية الاّ لها منذرون (252) ما هيچ قريه اى را هلاك نكرديم مگر آنكه مردم آنجا بيم دهندگانى داشتند . و ما كنّا معذّبين حتّى نبعث رسولاً(253) ما تا پيامبرى نفرستيم ، عذاب نمى كنيم .

پيام ها

1- كيفردادن گناهكار ، از شئون ربوبيّت خداوند است . ربّك مهلك القرى

2- عقاب بدون بيان وهشدار ، ظلم و قبيح است . مهلك القُرى بظلمٍ و اهلها غافلون

آيه136

آيه138

138- وَقَالُواْ هَذِهِ اءَنْعَمٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لا يَطْعَمُهَا إِلا مَن نَشَاءُ بِزَعْمِهِمْ وَاءَنْعَمٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَاءَنْعَمٌ لاَ يَذْكُرُونَ اسْمَ اللّهِ عَلَيْهَا افْتِرَاءً عَلَيْهِ سَيَجْزِيِهم بِمَا كَانُواْ يَفْتَرُونَ

و مشركان (به پندار خويش ) گفتند : اينها ، دام ها و كشت هايى ممنوع است ، كسى نخورد مگر آن (خادمين بتكده ها) كه ما بخواهيم . و چهارپايانى است كه (سوار شدن بر) پشت آنها حرام است و چهارپايانى كه نام خدا را (هنگام ذبح ) بر آن نمى برند (اين احكام را) به دروغ به خدا نسبت مى دادند . خداوند به زودى آنان را به كيفر آنچه به او افترا مى بستند جزا خواهد داد .

نكته ها

O حِجْر به معناى منع است و تحجير يعنى منطقه اى را سنگ چين كردن و مانع شدن از ورود ديگران براى تصاحب آن . حِجر اسماعيل نيز جايى است كه با ديوار سنگى جدا شده است . عقل را هم حِجر گويند ، چون انسان را از زشتى ها باز مى دارد . هل فى ذلك قسم لِذى حِجر(259)

O در دو آيه ى قبل ، عقائد خرافى مشركان درباره ى سهم خدا و بت ها از كشاورزى و چهارپايان مطرح بود . در اين آيه چگونگى مصرف سهم بت ها بيان شده كه احدى حقّ استفاده ندارد ، مگر خادمين بت ها و بتكده ها .

O با توجّه به اين آيه ، مشركان چهار انحراف داشتند : 1 ممنوع شمردن بعضى از چهارپايان . 2 ممنوع شمردن بعضى از محصولات كشاورزى . 3 ممنوع كردن سوارى برخى از چهارپايان . 4 نبردن نام خدا به هنگام ذبح

آيه139

آيه142

142- وَمِنَ الاَْنْعمِ حَمُولَةً وَفَرْشاً كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَتِ الشَّيْطَنِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوُّ مُبِينٌ

و بعضى از چهارپايان باركش و بعضى غير باركش و مثل فرش (به زمين نزديك )اند (و يا از كرك و پشم آنها براى فرش استفاده مى شود) از آنچه خداوند روزى شما ساخته بخوريد و از گام هاى (وسوسه انگيز) شيطان پيروى نكنيد ، چرا كه او دشمن آشكار شماست .

نكته ها

O در آيه ى قبل به نعمت هاى خداوند در محصولات كشاورزى اشاره شده و در اينجا به دامدارى و انواع بهره هايى كه انسان از حيوانات مى برد .

O مراد از كلمه فَرش ، چهارپايانى مثل گوسفند است كه به خاطر نزديكى بدنشان به زمين ، به منزله فرش هستند ، يا اينكه از پشم و كرك و موى آنها فرش مى بافند .

O بيشتر مفسّران ، كلمه ى حَمولَة را به معناى حيوانات باربر دانسته اند ، و فَرش را حيوانات غير باربر معنا كرده اند .

پيام ها

1- هستى و آفريده هايش ، مسخّر انسان است . حمولة و فرشا

2- قانون كلى در حيوانات ، حلال بودن مصرف آنهاست ، مگر آنكه دليلى بر حرمت باشد . كلوا ممّا رزقكم اللّه

3- تحريم حلال ها ، از گام هاى شيطانى است . كلوا . . . و لاتتّبعوا خطوات الشيطان

4- تنها توصيه به خام خوارى كه امروز در ميان گروه كثيرى رواج دارد و نهى از مصرف گوشت ، ممنوع است . و من الانعام . . . كلوا ممّا رزقكم اللّه

5- نسبت به خوردنى ها بايد مواظب باشيم . كلوا . . . و لاتتّبعوا چنانكه اوّلين اهرم شيطان براى گمراه كردن حضرت آدم ، غذا بود .

6- سر سفره ى خداوند ، از دشمن او پيروى نكنيم . كلوا ممّا رزقكم اللّه و لاتتّبعوا خطوات الشّيطان

7- سياست شيطان ، انحراف تدريجى است ، نه دفعى . خطوات الشّيطان

آيه145

پيام ها

1- يگانه منبع علم پيامبر صلى الله عليه و آله براى بيان احكام ، وحى است . لا اجد فى ما اوحى الىّ

2- اصل و قانون اوّليه ، حلال بودن حيوانات است . لا اءجد

3- تنها محرّمات ابلاغ شده در آيات و روايات تكليف آور است ، پس اگر با جستجو و تتبّع ، دليلى بر حرمت چيزى نيافتيم ، براى ما حلال است . لا اءجد

4- وقتى در مساءله ى

آيه146

146 رحيم وَعَلَى الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا كُلَّ ذِى ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلا مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا اءَوْ الْحَوَايَا اءَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَ لِكَ جَزَيْنَهُمْ بِبَغْيِهِمْ وَإِنَّا

آيه147

آيه149

پيام ها

1- تنها خداست كه حجت بالغه دارد و همه ى ما در پاسخ او عاجز و تهيدست و مقصّريم . فللّه الحجّة

2- در راه خدا هيچ گونه ابهام و بهانه اى كه دستاويز مخالفان باشد نيست ، نه در استدلال ، نه در سابقه ، نه در صفات پيامبر و نه در شيوه ى برخورد با آنان . فللّه الحجّة البالغة

3- مشيّت خداوند ، بر هدايت آزادنه و ارادى انسان و آزادى و اختيار

آيه150

150- قُلْ هَلُمَّ شُهَدَآءَكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ اءَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هَذَا فَإِنْ شَهِدُواْ فَلاَ تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَلاَ تَتَّبِعْ اءَهْوَآءَ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بَِايَتِنَا وَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ وَهُمْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ

(اى پيامبر ! به كسانى كه بهره بردن از حيوانات و زراعت ها را نابجا بر خود حرام كرده اند) بگو : گواهان خود را كه گواهى دهند خداوند اين را حرام كرده ، بياوريد . پس اگر شهادت دادند ، تو همراه با آنها گواهى مده و از خواسته هاى كسانى كه آيات مارا تكذيب كردند و كسانى كه به آخرت ايمان نمى آورند ، همان ها كه براى پروردگارشان شريك قرار مى دهند ، پيروى نكن .

نكته ها

O اسلام ، دين منطق و آزادى است ، در دو آيه ى قبل خداوند از مشركان پرسيد : آيا شما از چيزى اطّلاع داريد كه ما نداريم ؟ هل عندكم من عِلمٍ ، در اينجا هم مى فرمايد : اگر گواه داريد بياوريد . هَلُمَّ شهداءكم

O در اين آيه ، ابتدا مى فرمايد : اگر دليل و گواه دارند بياورند ، سپس مى فرمايد : اگر هم شهادت دادند ، تو قبول نكن (چون صادقانه نيست) .

O يعدلون از عِدل به معناى همتاست . پس بربّهم يَعدلون يعنى براى خداوند ، شريك و همتا و شبيه قرار مى دهند .

پيام ها

1- اسلام ، دين منطق و برهان است و از مخالفان خود گواه طلبيده و آنان را به مجادله ى نيكو دعوت مى كند . قل هلمّ شهداءكم

2- يكى از وظايف مبلّغان دينى ، برخورد با بدعت هاست . قل هلمّ شهداءكم . . . اءنّ اللّه حرّم هذا

3- هر گواهى و شهادتى ، اعتبار ندارد . فانْ شهدوا فلا تشهد معهم

4- مواظب باشيم شرايط و جوّ اجتماع ، ما را به اشتباه نيفكند . فاِنْ شهدوا فلا تشهد معهم (تصديق كردن و همگام شدن با گواهان ناحق حرام است )

5- قوانين بشرى اگر برخاسته از هوس هاى كفّار باشد ، قابل پيروى نيست . لاتتّبع اءهواء الّذين كذّبوا بآياتنا . . .

6- انسان هاى با ايمان نبايد از سنّت هاى مشركان تقليد كنند . لاتتّبع اهواء الّذين كذّبوا بآياتنا . . .

7- مشركين ، خداوند را خالق مى دانند لكن در تدبير و مديريّت امور هستى براى او شريك قائلند . و هم

آيه151

151-قل تعالوا اتل ما حرم ربكم عليكم الاتشركوابه شيا و بالوالدين احسنا و لاَ تَقْتُلُوَّاْ اءَوْلَدَكُم مِنْ إِمْلَقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ إِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَ حِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللّهُ إِلا بِالْحَقِّ ذَ لِكُمْ وَصَّكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

بگو : بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده بخوانم : چيزى را با او شريك مگيريد ، و به پدر و مادر نيكى كنيد ، و فرزندانتان را از ترس تنگدستى نكشيد . ماييم كه به شما و آنان روزى مى دهيم ، و به كارهاى زشت ، چه آشكار وچه پنهان ، نزديك نشويد ، و نفسى را كه خداوند (كشتن آن را) حرام شمرده ، جز به حقّ (مثل قصاص يا دفاع ) نكشيد ، اينهاست آنچه خداوند شمارا به آن توصيه فرموده ، باشد كه تعقّل وانديشه كنيد .

نكته ها

O در اين آيه و دو آيه بعد ، به چند اصل مهم اشاره شده كه از مشتركات همه ى اديان آسمانى است ، در تورات هم (سِفر خروج ، باب 20) مشابه اين دستورها آمده است .

O دو نفر از سران مدينه به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدند . همين كه حضرت اين آيات را خواند ، مسلمان شده و درخواست مبلّغ كردند . پيامبر نيز مصعب بن عمير را همراهشان فرستاد . اين حركت زمينه ساز مسلمان شدن مردم مدينه گشت .

O قرآن در چهار آيه (278) نسبت به پدر و مادر سفارش كرده است و در هر چهار مورد همراه با مساءله ى توحيد و نهى از شرك است .

آيه152

152- و لا تقربوامال اليتيم الا بالتي هي اءَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ اءَشُدَّهُ وَ اءَوْفُواْ الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللّهِ اءَوْفُواْ ذَ لِكُمْ وَصَّكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

به مال يتيم نزديك نشويد (و در آن تصرّفى نكنيد) مگر به نيكوترين (طريقه اى كه به صلاح او باشد) تا به حد بلوغ و رشد خود برسد . (در داد و ستدها) پيمانه و ترازو را با عدالت تمام دهيد . ما هيچ كس را جز به اندازه ى توانش تكليف نمى كنيم . و هرگاه سخن مى گوييد (چه در قضاوت و چه در شهادت ) عدالت را رعايت كنيد ، هر چند (به زيان ) خويشاوندتان باشد و به عهد و پيمان خدا وفا كنيد . اينها امورى است كه خداوند ، شمارا به آن سفارش كرده است ، باشد كه ياد كنيد و پند بگيريد .

نكته ها

O خداوند ، كارهاى خود را به نحو احسن انجام مى دهد : اءحسن الخالقين (280) ، اءحسن تقويم (281) ، نزل اءحسن الحديث (282) و . . . ، از ما هم خواسته كه كارهايمان به نحو احسن باشد ، ليبلوكم ايّكم احسن عملا(283) چه در تصرّفات و فعاليّت هاى اقتصادى ، الاّ بالّتى هى احسن (284) ، چه در گفتگو با مخالفان ، جادلهم بالّتى هى احسن (285) ، چه در پذيرش سخنان ديگران ، يستمعون القول فيتّبعون احسنه (286) و چه بدى هاى مردم را با بهترين نحو جواب دادن ، ادفع بالّتى هى احسن السيّئة (287) كه در تمام اين موارد ، كلمه ى

آيه153

153- وَاءَنَّ هَذَا صِرَطِى مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَ لِكُمْ وَصَّكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

و اين (دستورها) راه مستقيم من است . پس آن را پيروى كنيد و راههاى ديگر را پيروى نكنيد كه شما را از راه خداوند پراكنده كند . اين سفارش خداوند به شماست ، باشد كه تقوا پيشه كنيد .

نكته ها

O پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى توضيح اين آيه از روش نمايشى استفاده كرده ، با دست مبارك خود خط مستقيمى بر زمين كشيدند و فرمودند : اين راه مستقيم است كه يكى بيش نيست . سپس خطوطى از راست و چپ آن خط ترسيم كرده و فرمودند : اينها راههايى است كه شيطان به آن دعوت مى كند . (288)

O در پايان سه آيه ى اخير ، سه تعبير مختلف آمده است :

در پايان آيه 151 كه نهى از شرك و قتل و فحشا است . لعلّكم تعقلون آمده است ، يعنى زشتى اين امور با اندكى تعقّل و فكر ، براى همه روشن مى شود .

در آيه ى 152 كه به حفظ مال يتيم و رعايت قسط و عدل و وفاى به عهد فرمان مى دهد ، تعبير لعلّكم تذكّرون آمده ، يعنى خوبى عدالت را فطرت و نهاد هركس مى پذيرد ، تنها بايد تذكّر داد .

در اين آيه نيز كه پيروى از دستورهاى خداست ، لعلّكم تتّقون آمده ، يعنى تقوا همان گام نهادن در راه اطاعت و فرمان الهى است .

O آنگونه كه نور يكى است و ظلمات متعدّد ، راه مستقيم يكى است و راه هاى انحرافى متعدّد

آيه154

پيام ها

1- كافران لجوج ، با ديدن معجزات الهى هم تسليم نمى شوند . هل ينظرون . . .

2- نتيجه ى طفره رفتن در ايمان ، ناكامى است . لاينفع نفسا ايمانها

3- ايمان و عمل ، در شرايط آزاد و طبيعى ، كارساز است ، نه در حال اضطرار و ترس جان . يوم ياءتى بعض آيات ربّك لاينفع

4- عمل صالح بدون ايمان سودبخش نيست . او كسبت فى ايمانها خيراً

آيه160

160- مَن جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اءَمْثَالِهَا وَمَن جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَىَّ إِلا مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ

هركه نيكى آورد ، پس براى او پاداشى ده برابر آن است وهركه بدى آورد ، جز مانند آن كيفر نخواهد ديد و به آنان هرگز ستم نخواهد شد .

نكته ها

O از كلمه ى جاء استفاده مى شود كه پاداش و كيفر مورد بحث در اين آيه ، مربوط به دادگاه قيامت است . وگرنه چه بسا خلافى كه با توبه محو يا به نيكى تبديل شود . يبدّل اللّه سيّئاتهم حَسنات (297) ، يا مورد عفو قرار مى گيرد . يَعفُو عن كثير(298) ، و چه بسا نيكى ها كه با ريا و عُجب و گناهان ديگر محو و حبط شود . پس عملى ملاك است كه به صحنه ى قيامت آورده شود . جاء بالحسنة . . . جاءبالسيّئة

گرچه آيه ى مربوط به عمل نيك و بد است ، ولى طبق روايت ، آنكه نيّت خير كند پاداش دارد ولى نيّت سوء تا به مرحله عمل نرسد ، كيفر ندارد واين فضل الهى است .

O در روايات آمده است : هر كه در ماه ، سه روز روزه بگيرد ، گويا همه ى ماه را روزه گرفته است ، زيرا هر روزش ده روز حساب مى شود . عشر اءمثالها

O پاداش ده برابر ، حداقلّ است . بعضى اعمال ، در بعضى شرايط و براى بعضى افراد ، پاداش تا هفتصد برابر بلكه پاداش بى حساب هم دارد .

O از ده پاداش الهى ، فقط يك قسمت مزد است و نُه قسمت ديگر فضل . فيوَفِّيهم اُجورهم

آيه161

آيه164

164- قُلْ اءَغَيْرَ اللّهِ اءَبْغِى رَبّاً وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَىْءٍ وَلاَ تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلا عَلَيْهَا وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اءُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَرجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكْم بِمَا كُنْتُم فِيهِ تَخْتَلِفُونَ

بگو : آيا جز خداوند يكتا پروردگارى بجويم ؟ در حالى كه او پروردگار هر چيز است و هيچ كس (كار بدى ) جز به زيان خويش نمى كند و هيچ كس بار (گناه ) ديگرى را بر دوش نمى كشد ، بازگشت شما به سوى پروردگارتان است كه شما را به آنچه در آن اختلاف مى كرديد ، آگاه مى كند .

نكته ها

O موضوع عدل الهى در كيفر و اينكه هيچ كس گناه ديگرى را به دوش نمى كشد ، نه تنها در اسلام ، بلكه به تصريح قرآن ، در صُحُف ابراهيم وموسى 8 نيز آمده است . ام لم يُنبّاء بما فى صُحُف موسى . وابراهيم الّذى وَفّى . اءلاّ تَزِرُ وازِرة وِزرَ اُخرى (305)

O سؤ ال : اگر كسى گناه ديگران را بر دوش نمى كشد ، پس آنچه در قرآن آمده است كه رهبران گمراه و منحرف ، گناهان پيروان را هم به عهده مى گيرند چيست ؟ ليحملوا اءوزارهم كاملة يوم القيامة و من اءوزار الّذين يضلّونهم بغير علم (306)

پاسخ : اين امر بى دليل نيست ، زيرا سرانِ گمراهى ، سبب انحراف ديگران شده اند و در واقع ، گناهِ گمراه كردن و اضلال را به دوش مى گيرند .

O زن حامله اى كه مرتكب زنا شده بود را براى مجازات نزد عمر آوردند و او دستور سنگسار داد . حضرت على عليه السلام فرمود : گناه طفل در

آيه165