تازننده ترين نوع ياري و حفظ پيمان و ميثاق، و بدين سان است كه عاشورا سمبل آزادگي،عزت و افتخار تا تاريخ هست بر تارك هستي خواهد درخشيد.

تن دهيم، كه خدا ورسولش ومؤمنان بر ما نمي پسندد و دامن هاي پاك و پاكيزه و سرهاي پرحميّت وجان هاي والايي كه فرمان برداري فرو مايگان را بر كشته شدن با افتخار ترجيح ندهند.هان بدانيد كه من با اين خانواده ام با اين كه تعداد كمي هستند و ياوري ندارم با شمامي جنگم...»

داشت،امان نامه ابن زياد را آوردند و آن بزرگوار بر سر دو راهي قرار گرفت كه يك طرف آن كشته شدن و طرف ديگرش به سلامتي جان، مال و رياست ختم مي شد، استقامت و ايمان را ازدست نداد و آگاهانه تن به مرگ داد و دست از برادرش نكشيد و فرمود:«...عَدّوالله أَتَأمُرُنا أن َ نَتْرك أخانا وَ سيّدنا الحسين بن فاطمه و نَدَخل في طاعة اللُّعَناءٍ وَ أوْلادِ اللُّعَناءِ؛... اي دشمن خدا آيا به ما مي گويي برادر و مولايمان حسين پسر فاطمه (س) را رهاكنيم و به فرمان ملعون و ملعون زادگان تن دهيم؟»يا آن هنگام كه وارد شريعه گرديد و آب را تا برابر دهان مبارك خويش آورد و با آن شدت عطش؛ «ذكر عطش الحسين (ع)»، آب را نياشاميد و تشنه از شريعه خارج گرديد،براي سخت گيرترين اشخاص هم هيچ ترديدي باقي نمي گذارد كه به راستي اسوه وفاداري و ماندن بر پيمان حسين (ع)، حضرت باب الحوائج (هارون كربلا،ابوالفضل العباس) است.

محافظت مي كنيم و چون در ركاب تو كشته شديم درحقيقت به عهدي كه با پروردگارمان بسته ايم وفاداري كرده و وظيفه اي كه بر عهده داريم را انجام داده ايم.. _ همه از آموزه هايي است كه به ما درس غيرت مي دهد.

از حرم رسول خدا (ص) دفاع كند؟»و حر با شنيدن اين فرياد لرزه بر اندامش افتاد و در جواب «مهاجر بن اوس» كه ازحال او سؤال كرده بود، گفت: «به خدا سوگند كه من خود را ميان بهشت و جهنم مي بينم وبه خدا هيچ چيز را بر بهشت اختيار نمي كنم، اگر چه پاره پاره شوم و مرا بسوزانند.» و آن گاه ركاب بر اسب خويش زد و در حالي كه دو دست بر سر گذاشته بود، به خدمت امام شرف ياب شد و از عمل خويش اظهار ندامت نمود و پس از قبول توبه از طرف امام كه فرمود:«آري خداوند توبه ات را مي پذيرد، اكنون پياده شو» عرض كرد من سواره باشم، بهتر است از اين كه پياده شوم تا پايان كارم به پياده شدن نينجامد.آن گاه رخصت ميدان طلبيد وبا كمال آزادگي شربت شيرين شهادت را نوشيد.غير از اين جلوه تابناك، حافظه تاريخ بازگشت حدود سي و دو نفر از لشكريان عمربن سعد و پيوستن آنان را به سپاه امام ضبط نموده است. اين ها همه، نشان از توفيق توبه و بازگشتي دارد در آن اوضاع دشوار كه قدرت تصميم گيري انسان در آن حال به حداقل مي رسد.

رستاخيز پرچم حمد به دست پدر من است.» جواب مي شنود كه همه آن چه را كه تو گفتي ما نيز مي دانيم،ولي با اين وجود دست از تو برنداريم تا آن كه با لب تشنه طعم مرگ را به تو بچشانيم.امام در عين حال كه اين همه گستاخي و شرارت و فرار از سخن حق را از اين لشكر پليد مي بيند، در روز عاشورا نيز يك بار ديگر به اين فريضه عمل مي نمايد تا شايدبراي آخرين بار هم كه شده يكي دو نفر از خواب جهل و خيره سري بيدار گردند و ضمن خلوت نمودن با وجدان خويش به سوي حق گام گذارند.بدين گونه است كه امام در آن هنگامه كه ديگر هيچ اميدي به تن دادن خصم به سخن حق نيست، بريربن حصين را به سوي آنان مي فرستند تا ايشان را موعظه نمايد،ولي وقتي لشكر به سخنانش گوش ندادند، خودشان به سوي آنان آمده و به امر و نهي ايشان مي پردازد:«... واي بر شما! پس چرا ما را رها كرديد، در حالي كه شمشيرها در نيام بود، دل هامحكم و فكرها خام بود؟ ولي شما با شتاب مانند ملخ به سوي ما پريديد و هم چون پروانه(كه خود را به آتش مي زند) بر اين كار هجوم آورديد. آيا از ستم گران حمايت مي كنيد و مارا رها ساخته و خوار مي سازيد..» و يا موعظه حضرت ابوالفضل العباس (ع) _ پس از به درك فرستادن «ماردبن صديف تغلبي» قهرمان بي بديل دشمن، آن هم با نيزه خود مارد_ مع الاسف آن نصايح هم در دل آن كوردلان اثر ننمود و براي اين همه گستاخي واعراض از حق، قرآن كريم فرموده است: (خَتَم َ اللهُ عَلي قُلوبِهِم ْ وَ عَلي سَمْعِهِم)؛ خدا

بردل و ديده هايشان مهر نهاد.

هميشه بر دوش اهل اوست فردا شما بايد در شهادت پيش قدم شويد و نگذاريد آنان بر شما در نبرد سبقت بگيرند مبادا مردم بگويند: بني هاشم ياران خود را پيش افكندند و مرگ را با ضرب شمشير ديگران از خود دفع كردند.جوان مردي و انصاف را بايد در مولا حسين (ع) ديد كه در حال مبارزه وقتي دشمن بي اراده و زبون ايشان بين حضرت و حرم اهل بيت قرار گرفت، فرياد برآورد كه: «ويْحَكم ياشَيعَة آل أَبي سُفْيان َ، اءِن ْ لَم ْ يَكُن ْ لَكُم ْ دين ٌ و كُنْتُم ْ لا تخافُون َ الْمَعادَ، فَكُونُوا أَحْراراً في دُنْياكُم ْ هذِه ِ وَ ارجْعِوُا اءِلي أَحْسابِكُم ْ كُنْتُم ْ عَرَباً كَما تَزْعُمُون َ؛ اي پيروان خاندان ابوسفيان!اگر دين نداريد و از معاد و روز واپسين نمي هراسيد، پس در اين دنياي خود، از آزاد مردان باشيد و اگر خود را عرب مي شماريد، پس به اصل شرافت شخصي خود باز گرديد.»انصاف و جوان مردي امام و اصحاب ايشان در سيراب نمودن لشكر حر، قبل از تصرف آن به دست كوفيان نمودي ديگر دارد.

«شنيدم كه پدرم مي فرمود: وقتي امام حسين (ع) با عمر بن سعد - كه لعنت خدا بر او باد - برخورد كرد و جنگ برپا شد، خداوند نصرت و مدد غيبي خود را فرستاد، تا آن جا كه نصرت الهي بال هاي خود را بر سر امام حسين (ع) گشود. آن گاه حضرت را بين پيروزي بر دشمنان و ملاقات پروردگارش مخير كردند، پس امام (ع) ملاقات پروردگارش را انتخاب نمود.» اين گردن نهادن بر امر الهي و قضاي پروردگار، درصورتي كه به دنبال آن راحتي تن و جاه و كسب درجات مادي و دنيوي به دنبال آورد،ممكن است براي همه شيرين و پذيرفتني و لذت بخش باشد، اما هنگامي كه اين قضامساوي با خوردن تير و نيزه به گلو، اصابت سنگ به پيشاني و فرو رفتن تير سه شعبه زهرآلود در قلب و به روايت امام صادق (ع) آثار سي وسه نيزه و سي و چهار زخم شمشير برپيكر و سرانجام بريده شدن سر و بالاي نيزه رفتن آن باشد، ارزش و اهميت رضايت به قضاي الهي و لزوم فعليت يافتن آن به خوبي روشن مي شود. با اين افق وسيع ديد است كه امام هنگام خروج از مكه مي فرمايد:«مرگ همچون گردن بند بر گردن دختران جوان، كشيده و بسته شده است، من به ديدار نياكان خود مشتاقم؛ آن چنان اشتياقي كه يعقوب (ع) به ديدار يوسف (ع) داشت. ازقبل قتل گاهي براي من انتخاب شده كه بايد به آن جا برسم. گويا مي بينم بندبند بدنم را گرگان بيابان بين «نواويس» و كربلا از هم جدا مي كنند و شكم هاي گرسنه خود را سير و انبان هاي خالي خود را پر مي نمايند.»

ايشان آگاه بود و از جايگاه و شأن والاي ايشان اطلاع داشت، آلوده به وعده هاي يزيد و عبيدالله نمي شد. اگر چشمان بي نورشان را برق سكه هاي وعده داده شده كور نكرده بود، اگر شكم هاي خود را از مال حرام انباشته ننموده بودند، هيچ گاه حاضر نمي شدند كه حتي فكر شمشير كشيدن درمقابل سيد جوانان اهل بهشت را بنمايند، چه رسد به اين كه گلوي طفل شيرخواره اش را در كنار نهر فرات، گوش تا گوش بدرند! اينان اگر اصل و نسب سالم و پاكي داشتند، تحت هيچ اوضاعي حاضر نمي شدند، بر پيكر مطهري كه در دامان خاتم پيامبران رشد نموده،اسب بتازند.پس تعجبي ندارد اگر ابوعمر زاهد مي گويد: ما در احوال اين ده نفر (كه بر پيكر حسين (ع) اسب تاختند) دقت كرديم، ديديم همه آنان زنازاده بوده اند. اينان اگر ذره اي در دل هاي كثيف خود جايي براي وجدان و تشخيص حق از باطل مي گذاشتند، در مقابل اين همه پند و اندرز امام و ياران ايشان تاب و تحمل از دست مي دادند و به طور قطع از سپاه كفر جدا مي شدند... امّا افسوس كه اين قوم نه فقط به وظيفه ديني و شرعي خود عمل ننمود بلكه وظايف انساني خود را نيز لگدمال كرد.هر چند اين دد منشي، در هيچ جاي تاريخ هماوردي ندارد و ديري نخواهد گذشت كه متناسب با اين خوي كثيف خود، جزاي خويش را دريافت خواهند كرد، آن هم در روزي كه به فرموده قرآن كريم: (وَ يَوْم َ يَعُض ُّ الظَّالِم ُ عَلَي يَدَيْه)؛ و روزگاري كه ستمكار دست هاي خود را از پشيماني مي گزد.»

دين را بر زبان مي آورند تا آن گاه كه زندگاني خود را بدان سر و سامان دهند.»عاشورا صرف نظر از وقايع پندآموز آن، ميدان مشخص شدن عيار انسان هاست.حوادث كوچك و بزرگ اين روز، به بهترين وجه ممكن، اين وظيفه و مسئوليت را به منزل مي رسانند. در اين روز يك بار ديگر - آن هم براي آخرين بار - بايستي سره از ناسره تشخيص داده شود، حق از باطل منفك گردد و مؤمن از منافق سوا شود، و اين سنّت الهي است آن جا كه مي فرمايد:(اَحَسِب َ النَّاس ُ اَن ْ يُتْرُكوا اَن ْ يَقُولُواآمنَّاوَهُم لايُفْتَنُون)؛آيا مردم مي پندارند وقتي بگويند ايمان آورده ايم واگذاشته مي شوند، در حالي كه هنوز آزمايش نشده اند.و البته اين امتحان بسيار سخت و طاقت فرساست.براي حسين (ع) و اصحاب و خانواده ايشان سخت است، زيرا بايستي به مظلومانه ترين وجه ممكن به شهادت برسند و به زشت ترين صورت ممكن غارت شوند و طعم تلخ اسارت را با آن حال رقت آور بچشند. اما لشكر كوفه كه به ناجوان مردانه ترين و بي شرمانه ترين صورت امكان با خاندان رسالت برخورد نمودند، از فرداي عاشورا، تاريخ برآنان لعن و نفرين مي فرستد و خشم الهي فرا راهشان قرار مي گيرد كه به قول قرآن كريم:(فَلْيَضْحَكُوا قليلاً وَلْيَبْكُوا كَثِيراً جَزَاءَ بِما كانُوا يَكْسِبُون ْ)؛ اكنون بايد خنده كم و گريه بسيار كنند كه به مجازات سخت اعمال خود خواهند رسيد.»

ولي بعد عهد و ميثاق خويش را فراموش كردند و با بي شرمي هر چه تمام تر بر روي حضرت شمشير كشيده اند. به تعبير قرآن كريم:(نَكَثُوا اَيْمانَهُم ْ مِن ْ بَعْدِ عَهْدِهِم)؛سوگندهاي خود را پس از عهد خويش شكستند.همين مردم آن چنان شور و اشتياقي، درباره حضور امام در بين خويش نشان دادند كه مسلم به پسر عموي خويش نوشت: «مردم اين شهر يك صدا و يك دل پيرو تو و گوش به فرمان تو هستند. بايد هر چه زودتر بدين سو حركت كني.» و حال در هنگامه عاشورا آن گونه ناجوان مردانه بر وي تيغ كشيدند.امام بر اين بي وفا مردمان فرياد مي زند كه: «اي گروهي كه در اين جا براي كشتن من گرد آمديد، مرگ و هلاكت بر شما باد، شما حيران و سرگشته به ما پناهنده شديد و ما را به دادرسي خود فرا خوانديد، ما به سوي شما آمده و فريادتان را اجابت كرديم، اكنون شمشيري را كه ما به دستتان داديم به رويمان مي كشيد؟...»

نمي ماند تا با او بيعت كنند. به عبارتي ديگر، اگر آن قوم به وعده هاي پست و دنيايي يزيد و عبيدالله پشت پا بزنند،پس چه كسي گلوي علي اصغر را با تير سه شعبه گوش تا گوش بدرد؟ و بر پيكر پاك حسين (ع) اسب بتازد؟و بدين گونه است كه امام در ظهر عاشورا مي فرمايد: «خشم الهي بر يهود شدت يافت، آن زماني كه (عزير را) فرزند خدا دانستند و خشم خدا بر نصارا شدت يافت، آن زماني كه خداوند را سومين خداي خود خواندند، و غضب پروردگار بر مجوس شدت يافت،آن زماني كه به جاي پرستش خداي يكتا به عبادت ماه و خورشيد پرداختند، و خشم الهي بر امتي كه براي كشتن فرزند پيامبر خود، متحد و هماهنگ شدند، شدت گرفته است.»گويا اين سخن اميرالمؤمنان علي (ع) را از ياد برده اند كه فرمود: «يَوْم َ المَظْلُوم عَلَي الظَّالِم اَشَدُّ مِن ْ يَوْم الظالِم عَلَي الْمَظلوُم؛ روزي كه مظلوم حق خود را مي ستاند،سخت تر است تا روزي كه ظالم بر مظلوم ستم مي كند.»به فرمايش خداوند در قران كريم كه مي فرمايد: (أَوْلي لَك َ فَأَوْلَي - ثُم َّ أَولي لَك َفَأَوْلَي)؛ «واي بر زندگي و صد واي بر مرگ تو. پس واي بر برزخ و صد واي برمحشر تو.»

كسي مي توانسته اند، سره را از ناسره تشخيص دهند تا چونان گذشته،يك بار ديگر به ورطه هلاكت نغلتند. از لشكركشي هاي كفار قريش تا غصب خلافت، ازغصب فدك تا شهادت بانوي اسلام (أم ُّ الائمّة ِ النُّجَباء) فاطمه زهرا، از حيله معاويه و عمرو عاص در صفين تا جريان نهروان، از شكافته شدن فرق مولود كعبه در مسجد تا خالي شدن اردوي فرزندش حسن (ع) و... هر كدام از اين حوادث خود معلمي بزرگ و مطمئن مي توانست باشد، تا دگربار ره ِ رفته را نپويند و طعم خواري را نچشند، اما افسوس كه به رغم مشاهده همه اين وقايع، اينان چشمان بي فروغ خود را بر اين عبرت ها بربستند تا خود عبرت آيندگان واقع شوند.

را كه در دين خدا پديد آمده است، بزدايم. اين هم نامه هاي آنان است. حالا اگر پشيمانند بر مي گردم.» و پس از ممانعت سپاه كوفه از بازگشت امام به حجاز يا رفتن به كوفه، در سرزمين كربلا فرود آمدند و باز قاصد فرستادند، خطابه خواندند و لشكر عمر بن سعد را آگاه نمودند و... كه همه آن برخوردها و گفتارها براي هر كس كه شامه اي درست و نابيمار داشته باشد، بوي آشتي طلبي و خيرخواهي و مردم دوستي از آن مي شنود. سخن مردان خدا و همان كسي كه بي هيچ گونه آرايش لفظي و رعايت صنعت، بسيار ساده در آن اوضاع بيان مي دارد، تا باافكندن خود در ميان شعله هاي خشم و طغيان شهوت كه توده جاهل در آن مي سوزد،يك دو تن را برهاند و از ميان شعله بيرون كشد... و سرانجام امام در نيم روز عاشورا و پس از آن همه مدارا و موعظه و ايجاد فرصت بازگشت، دست بر قبضه شمشير نهاد.

مام عزيزش زهرا(س) است، بدهيد تا كودكان خردسال او درميان آفتاب سوزان هلاك نشوند، جواب دادند: در صورتي اين كار را مي كنيم كه برادرت حسين (ع) با يزيد بيعت كند و گرنه تمام جهان را آب فرا گيرد و در تصرف ما باشد آب به شما نخواهيم داد.» يا در مقابل فرمايش امام كه فرمودند: «اي مردم، شما پيروان و خانواده ام را كشتيد و فقط اين طفل شيرخوار باقي مانده است كه از جهت تشنگي له له مي زند، پس جرعه اي از آب به او بنوشانيد.» تير سه شعبه اي را حواله گلوي ايشان مي نمايند. اين سپاه بددل در مقابل هر كدام از اصحاب امام كه قدم به ميدان مي گذاشت،به طور دسته جمعي يورش مي بردند و با ناجوان مردي و به دور از چهارچوب اخلاق رزم مردانه به پيكار با آنان مي رفتند، تا جايي كه هنگام آوردن آب، شش بار بر علم دار كربلا يورش بردند؛ و گفته شده كه چهار هزار تيرانداز نگهبان شريعه، آن چنان بدن قمربني هاشم (ع) را آماج تير قرار دادند كه زره بر تن ايشان هم چون پوست خارپشت مي نمود.

او را در سجده ها تحمل كرده و ميكائيل در گهواره با او رازها گفته و جبرئيل تهنيت ولادتش را به پيامبر اكرم (ص) داده، و خداي عالميان به بركت قدومش حديث لوح را از عالم بالا فرو فرستاد و... آن نابكاران اسب دوانيدند. بابت اين خدمت خويش از بن زياد جايزه ناچيز و البته از مختار جايزه ارزنده اي در اين دنيا گرفتند، كه دستور داد آن ده نفر را گرفته و دست و پاي آنان را ميخ كوب كرده و بر پشت آنان اسب بتازند تا به درك برسند. صد البته پاداش كردار زشت آنان در نزد خدا محفوظ است كه «اكنون كه در عالم برزخند آتش دوزخ را صبح و شام بر آن ها عرضه مي دارند...» و عذاب اصلي آنان با آغاز قيامت شروع مي گردد كه: «و كساني كه بدكار و زشت كردار آيند در آن روز به رو در آتش جهنم افتند، آيا جز آن جزاي اعمال آن هاست؟»اين سپاه بي شرم، پس از آن به خيمه گاه امام يورش بردند، آن چنان كه روايت شده در غارت خانه هاي فرزندان پيامبر و نور چشمان زهراي بتول از هم سبقت مي گرفتند، حتي چادري را كه زني به كمرش بسته بود، مي كشيدند و گوشواره را از گوش دختران اهل بيت مي ربودند. آن گاه به فرمان عمربن سعد زنان را از خيمه ها بيرون كردند و خيمه ها را به آتش زدند و زنان را سر برهنه، جامه به يغما رفته، پابرهنه و شيون كنان اسير كرده و مي بردند. و به اين هم بسنده نكردند و سرهاي اصحاب امام را جدا كردند و برنيزه گذاشتند و بر گردن اسب خويش آويزان كردند و همراه با اطفال

و زنان كه بر شترهاي بي جهاز سوار نموده بودند، به نزد شراب خوار زنازاده بردند.اين برخوردها آن چنان كثيف، وقيحانه و مشمئز كننده بود كه در هيچ كجاي تاريخ نمونه اي براي آن نمي توان پيدا كرد. البته همه آن اعمال ننگين، بهترين پيام و رساترين مدرك، جهت اثبات مظلوميت حسين (ع) و اصحاب و اهل بيت ايشان بوده و عبرتي است براي همه آنان كه دوست دارند به حسين(ع) اقتدا كنند و با مشي حسين (ع) در ميدان عمل حاضر گردند تا درك كنند كه حسين كيست و راه حسيني از چه سوي مي گذرد.

در مي آورند، با وجود آن كه در چند نوبت پشت سر امام ايستادند و به او اقتدا مي كردند، زيرا امام مسلمانان است و براي اقامه نماز جماعت از فرستاده حاكم قانوني سزاوارتر است. همانان كه انگشت امام را همراه انگشتري ايشان قطع مي كنند، بار ديگري براي اقوام خويش و نزديكان امام امان نامه مي آورند.زماني داوطلب مي شوند تا بر بدن مطهر امام اسب بتازند، ولي بار ديگري در مقابل احتجاج حضرت ابوالفضل جهت طلب مقداري آب براي اطفال خرد سال مي گريند و بعضي حتي از اسب پياده مي شوند و خاك بر سر مي ريزند.چگونه مي توان باور نمود اين مردم نسل بي واسطه يا حداكثر نسل دوم، همان مردمي هستند كه آب را از كام تشنه خود مي گرفتند و به دوست خود مي دادند و او نيز چنين مي كرد تا آن گاه كه همگي از تشنگي شهيد مي شدند؟ از مردمي كه پيشينيان آنان حتي به ملخ هم پناه مي دادند يا اگر كبوتري بر بالاي چادر ايشان آشيانه مي كرد و تخم مي گذاشت، چادر را جمع نمي كردند و يكي از سپاهيان را نگه مي داشتند تا در آن جا توقف كند و پس از آن كه كبوتر بچه هاي خود را پرواز داد، آن چادر را بر چيند.اين واقعيتي است كه همه به آن معترف بوده اند؛ چنان كه وقتي كوفيان در خانه «سليمان بن صرد خزاعي» گرد هم آمدند، ايشان رو كرد به آنان و گفت: «مردم اگر مرد كار نيستيد و بر جان خود مي ترسيد، بيهوده اين مرد را مفريبيد.» و يا معاويه به يزيد سفارش مي كند: اگر عراقيان هر روز عزل عاملي را از تو بخواهند بپذير، زيرا برداشتن يك حاكم آسان تر از روبرو

شدن با صد هزار شمشير است و اين درسي بزرگ و عبرتي سنگين ازده ها پيام و عبرت هاي تلخ و شيرين عاشورا است. تا تمامي انسان ها خصوصاً انسان هاي كم ظرفيت و رنگ پذير با چنگ زدن به اعتقادي راستين كه از شريعت پاك محمدي (ص) بر گرفته شده، در تندباد حوادث از جاي نلغزند و به هر سوي كشيده نشوند.در پايان، ذكر اين نكته لازم است كه پيام ها و عبرت هاي عاشورا منحصر به همين بيست پيام نيست. و اين روز بزرگ كه به حق سرمشق همه روزهاي تاريخ لقب گرفته، هنوز در جاي جاي خود عبرت هايي براي هميشه بشريت به يادگار گذارده كه ذكرچند مورد از آن ها تنها به فهم ناقص نويسنده بر مي گردد.بر كسي پوشيده نيست كه هر كدام از اين پيام ها نيز خود حاوي دهها و صدها نكته ظريف و بررسي كردني است كه از آن ها مي توان كتاب ها نوشت و پندها آموخت و اصل مطلب هم در همين پندآموزي و عبرت گيري نهفته است تا انسان با آگاهي از آن، ضمن شناخت واقعيت، ره رفته را نپيمايد و تجربه هاي تلخ و شيرين گذشته را چراغ راه خويش قرار دهد.اگر در 1362 سال پيش بي وفا مردمي برانگيزنده حق را اجابت نكردند، ما هوشيار باشيم كه به فرموده قرآن: «و هر كه برانگيزنده حق را اجابت نكند، در زمين مفر و پناهي از قهر خدا نتواند يافت و جز او هيچ يار و ياوري نخواهد داشت و چنين كساني بدانند كه درضلالت و گمراهي هستند.»هر چند كه مع الاسف، صحنه اي كه در سال 61 هجري اتفاق افتاد قرآن در نيم قرن پيش از آن، خبر آن را داده بود كه: «اگر

محمد بميرد و يا كشته شود شما به گذشته خود بر مي گرديد، اگر چنين كنيد به خدا زياني نمي رسد.» و برگشت مردم آن سامان به روشي از زندگي كه جز خشم و شهوت نبود، بسيار تلخ و جان گداز است، اما به هر حال اين واقعيت ماجرا و حقيقت تاريخ است.