تهذيب نفس و كسب خيرات دعوت مي كنند.

ابوذر غفاري از حضرت رسول اكرم صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم روايت مي كند كه آن جناب فرمود:

زمين بر مؤمن متوفي چهل روز گريه مي كند (1)

و زراره از حضرت صادق صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه نقل كرده كه آن حضرت فرمود:

آسمان براي حضرت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه چهل روز گريه كرده و علامت اين گريه آن بود كه در اين مدت هنگام صبح آسمان خون آلود مي شد و زمين نيز چهل روز گريه كرد و آفتاب هم چهل روز كه علامت آن طوفانهاي سياه و كسوف و قرمزي در زمين و آسمان بود و نيز فرمود:

ملائكه نيز چهل روز بر آن حضرت گريستند و زنان بني هاشم خضاب نكردند و روغن به سر نكشيدند و چشم ها را سرمه نزدند تا آنگاه كه سر عبيدالله بن زياد را براي ما آوردند و ما همواره با چشم گريان هستيم و مصيبت حضرت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه را فراموش نمي كنيم. (2)

اين سنّت همچنان در خانوادهها برقرار است و تا مدت چهل روز يادبود متوفي در منازل هست و روز چهلم در سر قبر او اجتماع مي كنند و خويشاوندان و دوستان در آنجا گرد مي آيند، اين مطلب تنها به مسلمانان اختصاص ندارد بلكه مسيحيان هم چنين عمل را انجام مي دهند و آنها هم روز چهلم ميت در كليسا جمع مي شوند و نماز مخصوصي را مي خوانند و بار ديگر در نيمه سال و هم چنين در آخر سال اين عمل را تكرار مي كنند و يهوديان نيز پس از گذشت سي روز از فوت شخص و هم چنين بعد از گذشت نه ماه و

بار ديگر و در پايان سال اول مراسم مخصوصي را برگزار مي كنند (3)

اين همه تشريفات و مجالس براي اينست كه نام متوفي زنده بماند و مردم از آثار و رفتار وي درس بگيرند و متوجه آخرت گردند.

كساني كه در كتب و سير تحقيق و مطالعه دارند و حالات مصلحان جامعه را مورد بررسي قرار مي دهند، مردي را كه از هر جهت شايسته تكريم و تجليل باشد و زندگي او درس و آموزنده باشد و مردم را به سعادت و فضيلت سوق دهد و از آزادي و حُرّيَّت دفاع نمايد و جان خود را در راه هدف مقدسش بدهد و جامعه را به متابعت از مقررات مذهب و اخلاق فاضله دعوت كند كسي جز حسين بن علي صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه نخواهد بود.

آري حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه كه در راه هدفهاي عالي به شهادت رسيد و براي بسط عدالت و تهذيب اخلاق مسلمانان جان خود را از دست داد، بسيار شايسته است كه براي او مجالس و محافل تشكيل شود و فضائل و مناقب او گفته آيد، تا مردم از مكتب آن جناب درس فداكاري بياموزند، از اين رو مردم براي آن حضرت روز اربعين مجلس تشكيل مي دهند و در كنار قبر مقدس او جمع مي شوند.

در ميان مردم معمول است كه اربعين براي متوفي در سال اول تشكيل مي شود و در سالهاي بعد ديگر تكرار نمي گردد، اين عمل به خاطر اينست كه در افراد معمولي و عادي چندان مزيت و رجحاني نيست كه بتوان هر سال اين كار را تكرار كرد و مجلس يادبود تشكيل داد.

اما در مورد سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه اين مورد مستثني است، زيرا

قيام و شهادت آن حضرت اختصاص به يك سال و چند سال ندارد و بايد تشكيل و انعقاد مجلس درباره ي آن جناب همه ساله تكرار شود تا مردم از آن واقعه و حادثه درس بگيرند و از نتايج آن قيام مقدس استفاده بكنند و از ظلم و ستم و فساد بني اميه مطلع گردند.

از اين رو عادت شيعيان بر اين جاريست كه همه ساله در اربعين مجالس مصيبت و عزا براي امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه تشكيل مي دهند و در آن فضائل و مناقب و علل قيام و فداكاري آن حضرت سخن مي گويند و شعراء مرثيه مي گويند و خطباء خطبه مي خوانند و اوضاع و احوال كربلا را تشريح مي كنند.

از حضرت امام حسن عسكري صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه روايت شده كه فرمود:

علامت مؤمن در پنج چيز است:

1 - 51 ركعت نماز گذاشتن كه مراد هفده ركعت فريضه و سي و چهار ركعت نافله در هر شبانه روز،

2 - زيارت اربعين كردن

3 - بِسْمِ اللَّه الرحمن الرحيم را بلند گفتن

4 - انگشتر در دست راست كردن

5 - و پيشاني بر خاك گذاشتن. (4)

اين حديث ما را به روشي كه شيعيان در مورد بر پا داشتن مراسم يادبود حضرت سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه دارند راهنمايي مي كند.

تشكيل مجالس و انعقاد محافل در روز اربعين از ناحيه افراديست كه به پيروي و دوستي امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه معترف هستند و امامت آن حضرت را تصديق دارند، از اين رو در روز اربعين با خواندن اشعار و مراثي اعتقاد خود را به امامت سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه اظهار مي دارند و از مصائب و ناملايماتي كه براي آن جناب و افراد خاندانش

پيش آمد گفتگو مي نمايد و با آن جناب تجديد عهد مي كنند.

اشخاصي كه مي خواهند در اين حديث شريف تصرف كنند و «زيارت اربعين» را حمل بر زيارت چهل نفر مؤمن بكنند، به اشتباه مي روند و سياق كلام را درك نمي كنند، زيرا اگر مقصود چنين بود مي بايست جمله را بدون الف و لام اداء كند، پس زيارت الاربعين كه با الف و لام عهد بيان شده است، اين نكته را مي فهماند كه آن از علايم ايمان و دوستي با ائمه اطهار صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم مي باشد.

علامت نخستين كه خواندن 51 ركعت نماز باشد در شب معراج تشريع شد و سپس به 17 ركعت در پنج وقت منحصر گرديد و بقيه به صورت نوافل بيان شد كه در مواقع مخصوصه خوانده مي شود، در مذهب تشيع اين نوافل را بايد به ترتيب ذيل خواند:

هشت ركعت قبل از ظهر و هشت ركعت قبل از نماز عصر و چهار ركعت بعد از نماز مغرب و دو ركعت بعد از نماز عشاء كه به صورت نشسته خوانده مي شود و يك ركعت محسوب مي گردد و دو ركعت قبل از نماز صبح و يازده ركعت نماز شب.

اين نمازهاي واجب و مستحبي به طريق مذهب تشيّع است و اما اهل سنت در فرائض با شيعيان اتفاق دارند و ليكن در مستحبات و نوافل اختلاف پيدا كرده اند، ابن همام حنفي در فتح القدير ج 1 ص 314 گفته: دو ركعت قبل از فجر، چهار ركعت پيش از ظهر و دو ركعت بعد از آن و چهار ركعت قبل از عصر و اگر بخواهد دو ركعت هم كفايت مي كند و دو ركعت بعد از مغرب و چهار ركعت

قبل از عشاء و چهار ركعت بعد از آن و دو ركعت هم مي تواند بخواند.

مجموع اينها 23 ركعت مي شود، در نوافل شب اختلاف كرده اند بعضي گفته اند:

هشت ركعت، يا دو ركعت، يا سيزده ركعت و يا بيشتر مجموع نمازهاي واجب و مستحب با اين طريق 51 ركعت نيست، بنا بر اين نماز هَاي 51 ركعت در شبانه روز از مختصات اماميه است.

دوم از علامت هاي مؤمن بلند گفتن بِسْمِ اللَّه در نماز است، كه اين از مختصات مذهب تشيّع است و در نمازهاي جهريه تسميه را واجب مي دانند و در نمازهاي اخفاتي مانند ظهر و عصر مستحب است، دليل آنها در اين مورد اخبار و رواياتيست كه از ائمه اطهار صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم رسيده است.

فخرالدين رازي گويد:

شيعيان عقيده دارند كه جهر به تسميه در نمازها واجب است و ليكن فقهاء با اين عمل مخالفت كرده اند و به تواتر ثابت شده است كه حضرت علي بن ابيطالب صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه بِسْمِ اللَّه را در نماز با صداي بلند مي خوانده و هر كس در اعمال خود به علي اقتداء كند هدايت مي گردد، دليل بر گفتار حديثيست كه از حضرت رسول صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم رسيده كه فرمود:

خداوندا حق را با علي قرار بده، هر جا كه رفت حق هم به دنبال او برود. (5)

آلوسي از اين كلام فخرالدين رازي ناراحت شده و بر وي اعتراض كرده كه همه اخبار متواتره از علي درست نيست و اعتقاد به اين موضوع كفر است و ما به بعضي از اين اخبار ايمان داريم و بعضي را هم قبول نداريم و البته گفتار او در اين كه هر كس از

علي پيروي كند هدايت مي گردد درست است و اين در صورتيست كه صدور اين روايت از علي مسلم باشد و اگر ثابت نشد قابل قبول نيست. (6) البته شيعيان به اين سخنان آلوسي توجهي نخواهند كرد، شيعيان اميرالمؤمنين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه در طريق محبت و ولايت استوار هستند و با فرمايشي كه حضرت رسول صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم درباره ي آن جناب فرموده:

اي علي خداوند را جز تو و من كس ديگر نشناخته و مرا و تو را هم جز خداوند ديگري نشناخته است و تو را هم جز خداوند و من ديگري نشناخته. (7)

اهوي علياً و ايماني محبته

كم مشرك ذمه من سيفه و كفي

ان كنت و يحك لم تسمع مناقبه

فاسمعه هل اتي يا ذالغبي و كفي (8)

سوم از علامت مؤمن كه در حديث ذكر شده انگشتر در دست راست كردن است، اين سنّت از مختصات اماميه است و دليل آنها رواياتيست كه از ائمه اطهار صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم رسيده و ليكن گروهي از اهل سنت با اين عمل مخالفت كرده اند.

ابن حجاج مالكي گويد:

در سنت وارد شده كه هر چيز كثيف را با دست چپ بايد گرفت و هر چيز پاك را با دست راست، براي همين جهت مستحب است كه انگشتر را در دست چپ قرار داد و انگشتر را با دست راست در دست چپ بايد قرار داد. (9)

ابن حجر گويد:

مالك انگشتر در دست راست را مكروه مي دانست و مي گفت:

بايد در دست چپ باشد.

(10) و شيخ اسماعيل بروسوي در عقدالدرر گفته: اصل در اين بود كه انگشتر در دست راست باشد و ليكن چون شعار اهل بدعت و ستمگران در اين

بود از اين رو سنت بر اين جاري شد كه انگشتر در دست چپ قرار گيرد (11) (12)

چهارم از علائم ايمان جبين بر خاك نهادن است.

اگر مقصود از جبين صورت باشد همانطور كه صاحب حدائق شيخ يوسف بحراني گفته است و او مدعيست كه در لسان اهل بيت صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم جبين در صورت استعمال شده است همانطور كه در حديث تيمم وارد شده.

بنا بر اين مقصود از حديث اينست كه در مسجد بايد صورت انسان بر زمين قرار گيرد و اهل سنت اين را لازم نمي دانند، ابوحنيفه و مالك و احمد در يكي از اقوال خود گفته اند:

كه سجده بر طرف عمامه (13) و يا جامه و هر لباس (14) جايز است و نيز حنفيه عقيده دارند كه سجده بر كف دست هم جايز است و لكن كراهت دارد. (15) و هم چنين تجويز كرده اند كه سجده بر گندم و جو و بر تختي كه روي آن نشسته و بر پشت يك نماز گزار كه در مقابل او نماز مي خواند. (16)

و اگر چنانچه مقصود از جبين خود پيشاني مي باشد در اين جا معني ارشادي دارد و مقصود اينست كه در سجده ي شكر پيشاني بر خاك نهادن مستحب است و گويا اين عمل براي اظهار تواضع و فروتني در برابر خداوند است و صاحب مدارك از اين حديث چنين استنباط كرده است كه هر دو طرف صورت را در هنگام سجده بر خاك بگذارد و سيد بحرالعلوم در منظومه ي خود گفته:

و الخد اولي و به النص جلي

و في الجبين قد أتي محتملا

يعني:

در سجده ي شكر گونه را بر خاك گذاشتن او ليست و در اين مورد نص

صريح وارد شده است و در مورد شقيقه هم احتمال استحباب وجود دارد.

در روايات وارد شده است كه بر خاك گذاشتن هر دو طرف صورت در سجده ي شكر مستحب است.

(17) و موسي بن عمران صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه در مناجات خود بدين وسيله مقرب درگاه خداوند گرديد. (18) اماميه در تعفير جبين (گذاشتن گونه ها بر سجدهگاه) به هر دو معني كه گفته شد پيشاني يا صورت عمل مي كنند و در اين مورد خلافي ندارند و ليكن اهل سنت خود را ملتزم به تعفير نمي دانند چه در نماز و چه در سجده شكر، نخعي و مالك و ابوحنيفه سجده شكر را مكروه دانسته و ليكن بعضي از حنابله (19) و شافعيان در هنگام رفع گرفتاري و يا رسيدن به يك موفقيت جايز مي دانند. (20)

از مطالبي كه نقل كرديم روشن شد كه اين امور چهارگانه از علائم ايمان است و زيارت اربعين يكي از آن موارد مي باشد.

مقصود از زيارت اربعين اينست كه دوستان اهل بيت صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم در كنار قبر حضرت سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه اجتماع كنند و با تشكيل مجالس عزا با آن حضرت تجديد عهد نمايد و از ستمي كه بر آن جناب و اهل بيتش وارد شد گفتگو نمايند و از اين جهت حضور در كربلا روز اربعين از علائم ايمان شمرده شده است.

شگفتي از اينجاست كه گروهي در اين حديث تصرف كرده و گفته اند:

كه مقصود از زيارت اربعين، زيارت 40 نفر مؤمن است در صورتي كه در اين حديث از مؤمن ذكري نشده و قرينهاي هم كه مؤيّد اين نظريه باشد در دست نيست.

زيارت چهل نفر مؤمن در اسلام تاكيد شده و شيعيان

و اهل سنت آن را از علائم ايمان مي دانند و اين اختصاص به اهل ايمان ندارد تا از همديگر تميز داده شوند. آري تنها زيارت اربعين سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه است كه مؤمن خالص را از ديگران تميز مي دهد و دوستان اهل بيت را از غير آنان جدا مي كند، اين افراد با اشتياق زيارت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه در حائر مقدس جمع مي شوند و خود را جزء پيروان دوستان آن حضرت قرار مي دهند و با اين عمل خود اقدام شهداي كربلا را تأييد مي كنند.

دليل بر اين كه مقصود از زيارت اربعين زيارت حضرت سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه در روز بيستم ماه صفر است توجه علماء اعلام به زيارت اربعين امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه مي باشد.

شيخ طوسي در تهذيب ج 2 ص 117 باب فصل زيارت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه پس از فضيلت زيارات مطلقه ي زيارات مختصه را ذكر كرده كه يكي از آن زيارات مخصوصه زيارت روز اربعين است و در مِصْبَاح الْمُتَهَجِّد نيز همين را ذكر نموده است و سپس گفته: در روز بيستم ماه صفر خاندان امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه از شام به طرف مدينه حركت كردند و جابر بن عبدالله انصاري در اين روز وارد كربلا شد و سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه را زيارت كرد و او اولين فردي بود كه در روز اربعين سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه را زيارت كرد.

و از حضرت امام حسن عسكري صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه نيز وارد شده كه علامت مؤمن پنج چيز است تا آخر حديث كه ذكر شد.

علامه حلّي در منتهي الارب كتاب زيارات گفته: مستحب است زيارت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه

در روز بيستم صفر و شيخ طوسي را از امام حسن عسكري صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه روايت كرده كه علامت مؤمن پنج چيز است تا آخر حديث و سيد رضي الدين ابن طاووس نيز گويد:

زيارت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه در روز بيستم صفر مستحب است و جد ما شيخ ابوجعفر از امام عسكري صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه روايت كرده كه علامت مؤمن پنج چيز است تا آخر حديث.

علامه مجلسي در كتاب مزار بحارالانوار و شيخ يوسف بحراني در حدائق و شيخ عباس قمي در مفاتيح زيارت اربعين را ذكر كرده اند و حديث حضرت عسكري صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه را به زيارت اربعين امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه ارتباط داده اند و همچنين شيخ مفيد در مسارّالشيعه و علامه حلي در تذكره و تحرير و ملامحسن فيض در تقويم المحسنين استحباب زيارت روز اربعين را ذكر كرده اند و تفسير شيخ بهايي در توضيح المقاصد كه زيارت اربعين را بر روز نوزدهم ماه صفر مقرر كرده خلاف متعارف است، شيخ بهاء الدين اربعين را از روز دهم محرم حساب مي كند (21)

نزديك قبر رسيد. به من گفت:

دست مرا بر قبر بگذار. من دست او را بر قبر گذاشتم.

چون دستش به قبر رسيد بي هوش بر روي قبر افتاد. آب به رويش پاشيدم تا به هوش آمد و سه بار گفت:

يا حسين ( آنگاه امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه را مخاطب قرار داده، عرض كرد:)

«حبيب لا يجيب حبيبه!»

«آيا دوست جواب دوست خود را نمي دهد!».

بعد با خود گفت:

كجا تواني جواب دهي و حال آنكه رگهاي گردن تو را بريده اند و ما بين سر و بدن تو جدايي افتاده است.

شهادت مي دهم كه تو فرزند خاتم أنبياء، فرزند سيد المؤمنين هستي، فرزند كسي هستي كه ملازم تقوي، سَليل هدايت بود، پنجمين اصحاب كساء، پسر سيد نقباء، فرزند فاطمه زهراء سيد و سرور زنان و چگونه چنين نباشي و حال آنكه دست سيدالمرسلين تو را پرورش داده، در آغوش متقين پرورش يافتي، از پستان ايمان شير خوردي و با اسلام از شير گرفته شدي و در حيات و ممات پاكيزه بودي.

همانا دلهاي مؤمنين در فراقت غمين است، با اين كه در نيكويي حال تو شكي نيست پس سلام و خشنودي خدا بر تو باد و همانا شهادت مي دهم كه تو بر شيوه ي برادرت يحيي بن زكريا گذشتي … بعد جابر به ديگر شهداء سلام داد و گفت:

«السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَيُّهَا الْأَرْوَاحُ الَّتِي حَلَّتْ بِفِنَاءِ الْحُسَيْنِ وَ أَنَاخَتْ بِرَحْلِه …».

سپس فرمود:

سوگند به آنكه محمد صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم را به حق مبعوث كرد، ما هم در مقام و مرتبت شما شريك هستيم.

عَطِيَّة به جابر عرض كرد:

چگونه ما با ايشان شركت كرديم و حال آنكه ما بياباني نپيموديم و كوهي بالا نرفتيم

و شمشيري نزديم، اما اين گروه مابين سر و بدنشان جدايي افتاده و اولادشان يتيم و زن انسان بيوه گشته اند!

جابر گفت:

اي عَطِيَّة، از حبيب خود رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم شنيدم كه مي فرمود:

«مَنْ أَحَبَّ قَوْماً حُشِرَ مَعَهُمْ وَ مَنْ أَحَبَّ عَمَلَ قَوْمٍ أُشْرِكَ فِي عَمَلِهِم»

«هر كس گروهي را دوست داشته باشد با آنها محشور شود و هر كس عمل قومي را دوست داشته باشد در آن شريك شود».

سوگند به خداوند كه محمد صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم را به حق به پيامبري مبعوث كرد كه نيت من و اصحابم بر آن چيزيست كه حضرت حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه و ياران او بود.

پس جابر گفت:

مرا به كوفه ببر.

عَطِيَّة گويد:

چون اندكي راه رفتيم فرمود:

اي عَطِيَّة آيا تو را وصيت نكنم در حالي كه گمان ندارم بعد از اين سفر ديگر تو را ملاقات كنم؟ (عرض كردم:

بفرماييد فرمود:)

«أَحِبَّ مُحِبَّ آلِ مُحَمَّدٍ مَا أَحَبَّهُمْ وَ أَبْغِضْ مُبْغِضَ آلِ مُحَمَّدٍ مَا أَبْغَضَهُمْ وَ إِنْ كَانَ صَوَّاماً قَوَّاماً وَ ارْفُقْ بِمُحِبِّ آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّهُ إِنْ تَزِلَّ لَهُمْ قَدَمٌ بِكَثْرَةِ ذُنُوبِهِمْ ثَبَتَتْ لَهُمْ أُخْرَي بِمَحَبَّتِهِمْ فَإِنَّ مُحِبَّهُمْ يَعُودُ إِلَي الْجَنَّةِ وَ مُبْغِضَهُمْ يَعُودُ إِلَي النَّار»

«دوستان آل محمد را دوست بدار مادامي كه ايشان را دوست مي دارند و دشمنان آل محمد را دشمن بدار مادامي كه دشمن ايشان هستند، اگر چه فراوان روزه بگيرند و نماز بگذارند و با دوست (محمد و آل محمد مدارا كن، چون اگر پايي از ايشان در اثر زيادي گناه بلغزد پاي دگرش به خاطر دوستي ايشان استوار و ثابت بماند همانا دوست ايشان به بهشت و دشمن ايشان به دوزخ

بازگردد.» (22)

اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم شركت جست و در جنگ صفين با علي صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه همراه بود.

او در پايان عمر كور شد … او آخرين تن از كساني است كه در عقبه شركت داشت و در مدينه از دنيا رفت. تا آن جا كه مي گويد:

او حديث فراوان به ياد داشت و حافظ سنت هاي [رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم ] بود.

شيخ (ره) گفت:

او در بدر و هيجده غزوه با رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم شركت داشت و اين مطابق قول جابر است كه گفت:

در نوزده جنگ شركت داشتم

و الله العالم». (28)

حضرت آيت الله العظمي خويي نوشته است كه: او در بدر و هجده غزوه همراه پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم شركت داشت. از اصحاب رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم، اصحاب برگزيده ي علي صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه و اعضاي شُرْطَة الْخَمِيس آن حضرت و اصحاب حسن، حسين، سجاد و باقر صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم و مردي بلند مرتبه بود.

مرحوم كليني از امام باقر صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه نقل كرده است كه فرمود:

«و جابر دروغ نگفت (29).» (30)

در جنگ جمل، نهروان و صفين از ياران اميرمؤمنان صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه بود و در يكي از جنگ ها چشمش آسيب ديد و از كار افتاد.

جابر بن عبدالله انصاري 94 سال عمر كرد. جابر در جنگ بدر شركت داشت و در جنگ «اُحُد» پدرش (عبدالله) وي را سرپرست هفت خواهرش نمود و خود به جنگ رفت و به شهادت رسيد ولي در ادامه آن، يعني در جنگ «حَمْراءُ الأسد» جابر شركت جست و در سال بعد هم در

جنگ ذَات الرِّقَاع حضور يافت. در اين جنگ بود كه پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم از او پرسيد:

آيا ازدواج كرده اي؟ جابر پاسخ داد:

آري، فرمود:

با چه كسي؟ جابر جواب داد:

با فلان زن. رسول الله صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم فرمود:

چرا با دختري ازدواج نكردي؟ گفت:

پدرم شهيد شد و هفت خواهرم زير نظر من زندگي مي كنند، از اين رو با كسي ازدواج كردم كه سمت مادري داشته باشد.

پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم در حق او دعا كرد. او در جنگ خندق همراه علي بن ابيطالب صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه مقابل عمرو بن عبدوَد حاضر شد.

در روز عاشورا امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه از لشكر عُمَر بِن سَعْد خواست تا از جابر بن عبدالله انصاري حقانيت او را جويا شوند.

روزي امام سجاد صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه همراه امام باقر صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه به عيادت جابر رفتند. امام صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه به فرزندش فرمود:

سر عموي خود را ببوس جابر كه نابينا بود پرسيد:

اين جوان كيست؟

گفتند:

او محمد بن علي (امام باقر صلوات الله عليه) است.

جابر به ياد پيامبر خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم افتاد و سلام آن حضرت را به محمد بن علي صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم ا ابلاغ كرد.

جابر كه با عطيّه عوفي يكي از دانشمندان روزگارش، خود را در روز اربعين به كربلا رسانيدند، در شط فرات غسل كرد، با دو پارچه مانند حاجيان مُحْرم شد، با سر و پاي برهنه، با دلي پر از غم و اندوه به زيارت قبر محبوب خود، حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه مشرّف شدند. در آن هنگام، ورود كارواني نظر آنان را به خود جلب

كرد. جابر به غلامش گفت:

اينان كيستند؟ اگر از كارگزاران يزيدند، خودمان را پنهان كنيم و اگر زين العابدين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه و همراهان او هستند، تو را در راه خدا آزاد مي كنم. غلام رفت و برگشت و گفت:

زين العابدين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه همراه با عمه ها و خواهران و همراهانند. آنان هنگامي كه نزديك شدند، جابر با سر و پاي برهنه از آنان استقبال كرد و همگي گريستند. صداي شيون بلند شد.

جابر خود را روي قدمهاي امام سجاد صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه انداخت و مي بوسيد و تسليت مي گفت؛ امام صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه پرسيد:

«أَنْتَ جابِر؟» جابر پاسخ داد:

«اَنَا جابِر». امام صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه سپس فرمود:

«اي جابر، اين جا پدرم به قتل رسيد. اين جا جوانان ما را سر بريدند. اين جا خيمه هاي ما را به آتش كشيدند، از اين جا زنان ما را به اسيري بردند». (31) (امام سجاد صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه در كربلا براي جابر و همراهانش، روضه خواند).

بن عبدالله انصاري، صحابي بزرگ پيامبر اكرم صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم در اربعين شهادت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه كنار تربت مطهر آن حضرت حضور يافت اشك ماتم ريخت و نامش را به عنوان نخستين زائر كوي حسين جاودانه ساخت. (46) جايگاه زيارت اربعين چنان والاست كه امام حسن عسكري صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه فرمود:

يكي از علامتهاي مؤمن زيارت اربعين سيدالشهدا است.

(47)

داراي ارزشي والا بود زيرا درباريان آگاه و مردم نا آگاه دشنام دادن بدان حضرت در هر قنوت و خطبه را از فرايض مسلمانان مي دانستند. در چنين فضاي آشوب زده اي، عَطِيَّة به افشاگري پرداخت و با نقل فضايل علي صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه كوشيد ولايت را در جامعه تثبيت كند.

2 - زيارت اربعين و اقدامي انقلابي زيارت اربعين عَطِيَّة و جابر بن عبد الله در آن زمان حساس از بعد سياسي اهميت بسيار دارد. (52) زماني كه يزيد بن معاويه ريختن خون سيدالشهداء و اصحابش را افتخار مي دانست و شيعيان آن حضرت در خفقان شديد به سر مي بردند، بازمانده ياران پيامبر اكرم صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم به زيارت تربت امام صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه شتافت. او در واقع فرستاده خاتم المرسلين به شمار مي آمد؛ زيرا رسول خدا به وي وصيت كرده بود «يا جابر زر قبر الحسين فان زيارته تعدل مئه حجه» (53) اي جابر، قبر فرزندم حسين را زيارت كن. چون ثواب زيارتش با ثواب صد حج برابر است.

جابر بعد از شهادت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه و يارانش از اين فاجعه تاريخي آگاه شده، با چشمان نابينا و دلي روشن و ضميري پاك راه كوفه پيش گرفت و خود را به دست پرورده مكتب علوي يعني عَطِيَّة عوفي رساند. اين دو بزرگمرد در اربعين شهادت اباعبدالله الحسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه و اصحابش در سرزمين مقدس كربلا حضور يافتند و اين افتخار را به دست آوردند كه از اولين زائران حرم حسيني شوند. (54) آنچه به زيارت اربعين جلوهاي خاص از شهامت و شجاعت مي دهد حركت قهرمانانه اين دو زائر در آن موقعيت

حساس است؛ زيرا بعد از شهادت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه يزيد كسي را مانع ظلم و فساد خود نمي ديد و تمام سعي خودش را به كار برد تا با خفه كردن صداي هر مخالفي قيام عاشورا را امري عادي و غير الهي جلوه دهد. بدين سبب، نگرش جامعه به نهضت امام حسين صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه در ابتدا نگرشي همراه با بي تفاوتي گاه اعتراض آميز بود.

در آن موقعيت، حركت جابر از مدينه و عَطِيَّة از كوفه براي زيارت سيدالشهدا تأييدي بر قيام آن حضرت بود.

(55) به ويژه اين كه اين زيارت با رسيدن بانوان اهل بيت و اسراء از شام و بر پايي سه روز سوگواري براي سالار شهيدان و يارانش مقارن بود.

(56) اين حركت انقلابي به شعله ور شدن نهضت حسيني و افشاي جنايات دژخيمان بني اميه انجاميد و عَطِيَّة و جابر از بنيانگذاران قيامهايي شدند كه در دفاع از قيام كربلا به وسيله توابين و ديگران شكل گرفت.

شد.

عبد الرحمن، بعد از چندين بار درگيري با لشكر حجاج، سر انجام در سال 83 در بصره دستگير شد.

نكته جالب توجه در اين قيام آن است كه عده اي از بزرگان و دانشمندان شيعه و قاريان عراق مانند سعيد بن جبير و ابراهيم نخعي و عَطِيَّة عوفي، در ركاب عبد الرحمن بودند. وقتي عبد الرحمن شكست خورد، عَطِيَّة به سمت فارس گريخت. حجاج در فرماني، محمد بن قاسم ثقفي به فرماندار فارس نوشت عَطِيَّة را دستگير كرده، او را وادار سازد به حضرت علي صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه ناسزا بگويد و اگر امتناع ورزيد چهارصد تازيانه بر وي زده، موي سر و محاسنش را بتراشند. فرماندار فارس عَطِيَّة را فرا خواند و فرمان حجاج را برايش خواند، عَطِيَّة زير بار چنين ننگي نرفت؛ با كمال شهامت چون كوهي استوار ماند و سخت ترين شكنجه ها و تازيانه هاي امويان را تحمل كرد. اين تابعي قهرمان مدتي در فارس اقامت گزيد و چون قتيبه بن مسلم بر مسند استانداري خراسان جاي گرفت به آنجا رفت و چندي در آن ديار به سر برد. سر انجام وقتي فرمانروايي عراق در دست عُمَرَ بْنَ هُبَيْرَة قرار گرفت، عَطِيَّة نامهاي به وي نوشت و خواستار پناهندگي و بازگشت به كوفه شد.

عُمَرَ بْنَ هُبَيْرَة اجازه داد و عَطِيَّة به كوفه باز گشت. اين ياور مخلص اهل بيت صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم در سال 111 هجري قمري به سراي جاودانگي شتافت. (57)

صادق صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه در زيارت اربعين كه زيارت مي كني در هنگامي كه روز بلند شده باشد و مي گويي:

اَلسَّلامُ عَلي وَلِيِّ اللَّهِ وَ حَبيبِهِ، اَلسَّلامُ عَلي خَليلِ اللَّهِ وَ نَجيبِهِ،

سلام بر ولي خدا و دوست او، سلام بر خليل خدا و بنده نجيب او

اَلسَّلامُ عَلي صَفِيِّ اللَّهِ وَ ابْنِ صَفِيِّهِ، اَلسَّلامُ عَليَ الْحُسَيْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهيدِ،

سلام بر بنده ي برگزيده خدا و فرزند برگزيده اش سلام بر حسين مظلوم و شهيد

اَلسَّلامُ علي اَسيرِ الْكُرُباتِ وَ قَتيلِ الْعَبَراتِ،

اَللّهُمَّ اِنّي اَشْهَدُ اَنَّهُ وَلِيُّكَ وَ ابْنُ وَلِيِّكَ،

سلام بر آن بزرگواري كه به گرفتاريها اسير بود و كشته اشكِ روان گرديد خدايا من به راستي گواهي دهم كه آن حضرت ولي (و نماينده) تو و فرزند ولي تو بود

وَ صَفِيُّكَ وَ ابْنُ صَفِيِّكَ، الْف آئِزُ بِكَرامَتِكَ، اَكْرَمْتَهُ بِالشَّهادَهِ وَ حَبَوْتَهُ بِالسَّعادَهِ،

و برگزيده ات و فرزند برگزيده ات بود كه كامياب شد به بزرگداشت تو، گراميش كردي به وسيله شهادت و مخصوصش داشتي به سعادت

وَ اَجْتَبَيْتَهُ بِطيبِ الْوِلادَهِ وَ جَعَلْتَهُ سَيِّداً مِنَ السَّادَهِ وَ ق آئِداً مِنَ الْقادَهِ،

و برگزيدي او را به پاكزادي و قرارش دادي يكي از آقايان (بزرگ) و از رهروان پيشرو

وَ ذ آئِداً مِنْ الْذادَهِ وَ اَعْطَيْتَهُ مَواريثَ الْأَنْبِي آءِ وَ جَعَلْتَهُ حُجَّهً عَلي خَلْقِكَ مِنَ الأَْوْصِي آءِ،

و يكي از كساني كه از حق دفاع كردند و ميراثهاي پيمبران را به او دادي و از اوصيايي كه حجت تو بر خلقت هستند قرارش دادي

فَاَعْذَرَ فِي الدُّع آءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فيكَ،

او نيز در دعوت مردم جاي عذر و بهانه اي ( براي كسي) نگذارد و بي دريغ خيرخواهي كرد و جان خود را در راه تو داد

لِيَسْتَنْقِذَ عِبادَكَ مِنَ الْجَهالَهِ وَ

حَيْرَهِ الضَّلالَهِ وَ قَدْ تَوازَرَ عَلَيْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْيا،

تا بره اند بندگانت را از (گرداب) جهالت و ناداني و سرگرداني (در وادي) گمراهي و چنان شد كه همدست شدند بر عليه آن حضرت كساني كه دنيا فريبشان داد

وَ باعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الأَْدْني وَ شَري آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْكَسِ

و فروختند بهره (كامل و سعادت خود را) به بهاي پست ناچيزي و بداد آخرتش را در مقابل بهايي اندك و بي مقدار

وَ تَغَطْرَسَ وَ تَرَدّي في هَواهُ وَ اَسْخَطَكَ وَ اَسْخَطَ نَبِيَّكَ،

و بزرگي كردند و خود را در چاه هوا و هوس سرنگون كردند و تو و پيامبرت را بخشم

وَ اَطاعَ مِنْ عِبادِكَ اَهْلَ الشِّقاقِ وَ النِّفاقِ وَ حَمَلَهَ الْأَوْزارِ الْمُسْتَوْجِبينَ النَّارَ،

آوردند و پيروي كردند از ميان بندگانت آنان ي را كه اهل دو دستگي و نفاق بودند و كساني را كه بارهاي سنگين گناه به دوش مي كشيدند و بدين جهت مستوجب دوزخ گشته بودند

فَجاهَدَهُمْ فيكَ صابِراً مُحْتَسِباً، حَتّي سُفِكَ في طاعَتِكَ دَمُهُ وَ اسْتُبيحَ حَريمُهُ،

آن حضرت (كه چنان ديد) با شكيبايي و پاداش جويي با آنها جهاد كرد تا خونش در راه پيروي تو ريخت و حريم مقدسش شكسته شد

اَللّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَ بيلاً وَ عَذِّبْهُمْ عَذاباً اَليماً،

خدايا آنان را لعنت كن به لعنتي وبال دار و عذابشان كن به عذابي دردناك

اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَا بْنَ سَيِّدِ الْأَوْصِي آءِ

سلام بر تو اي فرزند رسول خدا سلام بر تو اي فرزند آقاي اوصياء

اَشْهَدُ اَنَّكَ اَمينُ اللَّهِ وَ ابْنُ اَمينِهِ، عِشْتَ سَعيداً وَ مَضَيْتَ حَميداً

گواهي دهم كه به راستي تو امانتدار خدا و فرزند امانت دار اويي سعادتمند زيستي و ستوده از دنيا رفتي

وَ مُتَّ

فَقيداً مَظْلُوماً شَهيداً وَ اَشْهَدُ اَنَّ اللَّهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَكَ،

و گمگشته و ستمديده و شهيد درگذشتي و نيز گواهي دهم كه خدا به راستي وفا كند بدان وعده اي كه به تو داده

وَ مُهْلِكٌ مَنْ خَذَلَكَ وَ مُعَذِّبٌ مَنْ قَتَلَكَ وَ اَشْهَدُ اَنَّكَ وَفَيْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ،

و به هلاكت رساند هر كه را كه دست از ياريت برداشت و عذاب كند كسي كه تو را كشت و گواهم دهم كه تو به خوبي وفا كردي به عهد خدا

وَ جاهَدْتَ في سَبيلِهِ حَتّي اَتيكَ الْيَقينُ، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَكَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَكَ،

و جهاد كردي در راه او تا مرگت فرا رسيد خدا لعنت كند كسي كه تو را كشت و خدا لعنت كند كسي كه به تو ستم كرد

وَ لَعَنَ اللَّهُ اُمَّهً سَمِعَتْ بِذلِكَ فَرَضِيَتْ بِهِ،

و خدا لعنت كند مردمي كه شنيدند جريان كشتن و ستم تو را و بدان راضي بودند

اَللّهُمَّ اِنّي اُشْهِدُكَ اَنّي وَلِيٌّ لِمَنْ والاهُ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ، بِاَبي اَنْتَ وَ اُمّي يَا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ،

خدايا من تو را گواه مي گيرم كه من دوست دارم هر كه او را دوست دارد و دشمنم با هر كه او را دشمن دارد پدرم و مادرم به فدايت اي فرزند رسول خدا

اَشْهَدُ اَنَّكَ كُنْتَ نُوراً فِي الْأَصْلابِ الشَّامِخَهِ وَ الْأَرْحامِ الْمُطَهَّرَهِ،

گواهي دهم كه تو به راستي نوري بودي در پشت پدراني بلند مرتبه و رحمهايي پاكيزه

لَمْ تُنَجِّسْكَ الْجاهِلِيَّهُ بِاَنْجاسِها وَ لَمْ تُلْبِسْكَ الْمُدْ لَهِمَّاتُ مِنْ ثِيابِها،

كه آلوده ات نكرد اوضاع زمان جاهليت به آلودگيهايش و در برت نكرد از لباسهاي چركينش

وَ اَشْهَدُ اَنَّكَ مِنْ دَع آئِمِ الدّينِ وَ اَرْكانِ الْمُسْلِمينَ وَ مَعْقِلِ الْمُؤْمِنينَ،

و گواهي دهم كه

به راستي تو از پايه هاي دين و ستونهاي محكم مسلمانان و پناهگاه مردمان با ايماني

وَ اَشْهَدُ اَنَّكَ الْأِمامُ الْبَرُّ التَّقِيُّ، الرَّضِيُّ الزَّكِيُّ الْهادِي الْمَهْدِيُّ،

و گواهي دهم كه تو به راستي پيشواي نيكوكار با تقوا و پسنديده و پاكيزه و راهنماي راه يافته اي

وَ اَشْهَدُ اَنَّ الْأَئِمَّهَ مِنْ وُلْدِكَ كَلِمَهُ التَّقْوي وَ اَعْلامُ الْهُدي،

و گواهي دهم كه همانا امامان از فرزندانت روح و حقيقت تقوي و نشانه هاي هدايت

وَ الْعُرْوَهُ الْوُثْقي وَ الْحُجَّهُ علي اَهْلِ الدُّنْيا وَ اَشْهَدُ اَنّي بِكُمْ مُؤْمِنٌ،

و رشته هاي محكم (حق و فضيلت) و حجتهايي بر مردم دنيا هستند و گواهي دهم كه من به شما ايمان دارم

وَ بِاِيابِكُمْ مُوقِنٌ، بِشَرايِعِ ديني وَ خَواتيمِ عَمَلي وَ قَلْبي لِقَلْبِكُمْ سِلْمٌ،

و به بازگشتتان يقين دارم با قوانين دينم و عواقب كردارم و دلم تسليم دل شماست

وَ اَمْري لِأَمْرِكُمْ مُتَّبِعٌ وَ نُصْرَتي لَكُمْ مُعَدَّهُ، حَتّي يَاْذَنَ اللَّهُ لَكُمْ،

و كارم پيرو كار شماست و ياريم برايتان آماده است تا آنكه خدا در ظهورتان اجازه دهد

فَمَعَكُمْ مَعَكُمْ لا مَعَ عَدُوِّكُمْ، صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ علي اَرْواحِكُمْ

پس با شمايم نه با دشمنان شما درودهاي خدا بر شما و بر روانهاي شما

وَ اَجْسادِكُمْ وَ شاهِدِكُمْ وَ غائِبِكُمْ وَ ظاهِرِكُمْ وَ باطِنِكُمْ، آمينَ رَبَ الْعالَمينَ

و پيكرهايتان و حاضرتان و غائبتان و آشكارتان و نهانتان آمين اي پروردگار جهانيان

پس دو ركعت نماز مي كني و دعا مي كني به آنچه مي خواهي.

(مفاتيح الجنان)

الاسماء

تنقيح المقال

طبقات الكبري

رَيْحَانَة الاَدَب

تنقيح المقال

تهذيب التهذيب

تاريخ التراث العربي

رجال شيخ طوسي

جابر بن عبد الله انصاري

بَلَاغَاتِ النِّسَاءِ

بررسي تاريخ عاشورا

بِشَارَةِ الْمُصْطَفَي

كامل الزيارات

اعيان الشيعه

تاريخ يعقوبي

الاعلام زركلي

انبياء اختلاف كرده اند، پس از اين كه بر مشروعيت آن اجتماع دارند، بعضي گفته اند:

به طور افراد جايز نيست و بايد اين عمل ترك شود زيرا اين اشعار رافضه است.

زرقاني در شرح مواهب ج 5 ص 13 گويد:

بعضي از اهل علم سر عمامه خود را از جلو روي شانه چپ مي انداخت و من دليل در انداختن سر عمامه به روي شانه راست جز در يك حديث ضعيف نديده ام و چون افكندن عمامه بالاي شانه چپ از شعار روافض است سزاوار است براي عدم تشبه به آنان ترك شود.

(13) - ميزان شعراني ج1 ص 138

(14) - هدايه، مرغيناني ج1 ص 33

(15) - الفقه علي المذاهب الاربعه ج1 ص 189

(16) - اَلْبحْر الرَّائِق ج 1ص 319

(17) - كافي در حاشيه مرآت العقول ج3 ص 129 و مَنْ لَا يَحْضُرُهُ الْفَقِيه 69 و تهذيب ج1 ص 166.

(18) - مَنْ لَا يَحْضُرُهُ الْفَقِيه ص 69.

(19) - المغني ج1 ص266 و الفروع، ابن المفلح ج1 ص 382.

(20) - كتاب الام ج1 ص 116، مختصر المزني ج1 ص 90، الوجيز غزالي ج1 ص 32.

(21) - چهره ي خونين حسين سيدالشهداء صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه يا داستان كربلا صص 440 - 451

(22) - بِشَارَةِ الْمُصْطَفَي ص 74، بِحار الاَنْوار، ج 101، ص 195.

(23) - اختيار معرفه الرجال، ج1، ص 38، ح 78.

(24) - اختيار معرفه الرجال، ج1، ص 88 (مقصود وي امام باقر صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْه بود).

(25) - همان، ص 44، ح 93.

(26) - همان، ج 2، ص 124، ح 195.

(27) - مُسْتَدْرَكَ الْوَسَائِلِ، ج3، ص580 - سَفينَة البِحَار، ج1، ص 141.

(28) - سَفينَة البِحَار ج 1 ص 140 - 141

(29) - معجم رجال الحديث

ج 4 ص 330

(30) - رجال الشيخ ص 73 - الاصابه ج1 ص 213 - تهذيب الاسماء ج 1ص 142 - الاعلام ج 1 ص 213 - تنقيح المقال ج1 ص 199

(31) - بِحار الاَنْوار، ج 1، ص 329، باب 25.

(32) - سَفينَة البِحَار، ج 2، ص 206، (چاپ قديم) - طبقات الكبري، ج 6، ص 304 - رَيْحَانَة الاَدَب، ج 4، ص 218.

(33) - طبقات الكبري، ج 6، ص 304.

(34) - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 296 - رَيْحَانَة الاَدَب، ج 4، ص 218.

(35) - طبقات الكبري، ج 6، ص 304 - جابر بن عبد الله انصاري، ص 208.

(36) - رجال شيخ طوسي، ص 51 - تنقيح المقال، ج 2، ص 253 - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 296.

(37) - تهذيب التهذيب، ج 7، ص 226 - تاريخ التراث العربي، ج 1، جزء اول، ص 73 - طبقات، ج 6، ص 304.

(38) - تهذيب التهذيب، ج 7، ص 225 - طبقات الكبري، ج 6، ص 246 - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 296.

(39) - رَيْحَانَة الاَدَب، ج 4، ص 218 - تهذيب التهذيب، ج 7، ص 225 - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 295.

(40) - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 294 - تنقيح المقال، ج 2، ص 299.

(41) - رَيْحَانَة الاَدَب، ج 4، ص 218 - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 296 - تنقيح المقال، ج 2، ص 253.

(42) - تاريخ التراث العربي، ج 1، جزء اول، ص 73.

(43) - تاريخ التراث العربي، ج 1، جزء اول، ص 73.

(44) - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 296 - رَيْحَانَة الاَدَب، ج 4، ص 218 -

تنقيح المقال، ج 2، ص 253.

(45) - بَلَاغَاتِ النِّسَاءِ، ص

12 - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 296 - بررسي تاريخ عاشورا، ص 246.

(46) - رَيْحَانَة الاَدَب، ج 4، ص 218 - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 295 - بِشَارَةِ الْمُصْطَفَي، ص 89.

(47) - بِحار الاَنْوار، ج 101، ص 106 - كامل الزيارات، باب 28: ص 90.

(48) - سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 294 - رَيْحَانَة الاَدَب، ج 4، ص 218.

(49) - بِحار الاَنْوار، ج 37، ص 185.

(50) - مانده، آيه 67.

(51) - بِحار الاَنْوار، ج 37، ص 190.

(52) - بررسي تاريخ عاشورا، ص 244 - مِصْبَاح الْمُتَهَجِّد، ص 730.

(53) - جابر بن عبد الله انصاري، ص 205.

(54) - بِحار الاَنْوار، ج 68، ص 130 - مِصْبَاح الْمُتَهَجِّد، ص 730.

(55) - اعيان الشيعه، ج 15، ص 143 - مِصْبَاح الْمُتَهَجِّد، ص 730.

(56) - سوگنامه

(57) - تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 277 و 278. (سَفينَة البِحَار، ج 6، ص 296 - الاعلام زركلي، ج 4، ص 237 - طبقات الكبري، ج 6، ص 304. )