درس حكومت و سياست انسانى را آموخت كه نه تنها جهان اسلام بلكه بشريّت بدان مباهات مى كند .

پس از آن دوران كوتاه و نورانى تا طليعه قرن پانزدهم هجرت صداى عدالت على « عليه السلام » همراه آواز سوزناك آن بزرگ ، در چاه دنياپرستى و استعمار مورد بى مهرى و سركوب بود و فرمانها و سيره عدالت آموز امام عادلان تنها در حوزه علم و تحقيق استفاده مى شد تا خورشيد انقلاب اسلامى از افق ايران سر برآورد و دوباره عدل على « عليه السلام » به بشريت مظلوم لبخند زد و بارقه اميد در دل محرومان درخشيد و براى اولين بار پس از چهارده قرن شجره طيبه حكومت اسلامى در ايران به دست تواناى رهبر كبير انقلاب اسلامى « حضرت امام خمينى رضوان اللّه عليه » غرس شد ، كه اينك پس از چهارده سال ، شاهد رويش و تناورى معجزآساى آن در پهنه گيتى هستيم و به تعبير قرآن كريم :

كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْئَهُ فَازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ . . . 1 چونان گياه نورسته يى كه از زمين سر بر آرد و نيرومند و ستبر گردد و پا برجا ايستد بدان سان كه زراعتگران به شگفت آيند .

اخلاص و تدبير امام راحل رضوان الله عليه به همواره كشتى انقلاب را به ساحل شكوه و عظمت به پيش مى برد بطوريكه پس از ارتحال آن بزرگ ، سردارى از تبار اهلبيت ناخداى اين كشتى گرديد و مدبرانه و داهيانه آنرا هدايت مى كند ، و الحمد للّه على نعمائه .

رهبر معظّم انقلاب اسلامى حضرت آية اللّه خامنه يى كه از آغاز نسبت به نهج البلاغه عنايت ويژه

داشته و در تحقيق و تدريس آن پيشگام بودند ، در دوران رياست جمهورى خويش رياست شوراى عالى علمى بنياد نهج البلاغه را پذيرفتند و اين بنياد همواره مورد حمايتهاى علمى و معنوى ايشان بوده است . لذا در سه كنگره از كنگره هاى بين المللى نهج البلاغه براى ايراد نطق افتتاحيه شركت فرمودند كه اينك شاهد آنها هستيد .

متن سخنرانيهاى معظّم له پس از پياده شدن از نوار توسط گروه ادبيات بنياد نهج البلاغه ويرايش و آماده چاپ گرديده است .

تهران بنياد نهج البلاغه

توجه قرار گيرد به قرار زير است :

به دنبال خود مى كشانند ، خود ، پيشقراول و طلايه دار اين حركت است . مفهوم حركت و پيشروى و پيشگامى در خطى كه مردم حركت مى كنند ، در كلمه امام وجود دارد .

تعبير ديگر ، والى است . والى از كلمه ولايت يا ولايت گرفته مى شود ، و با توجه به مشتقات اين كلمه مى توان به بعد مورد نظر در آن رسيد . ولايت در اصل معناى لغت به معناى پيوند و همجوشى دو چيز است . لغت مى گويد : ولايت يعنى اتصال دو شى ء به همديگر ، به طورى كه هيچ چيزى ميان آن دو فاصله نشود . به تعبير فارسى : همجوشى ، به هم پيوستگى ، ارتباط تامّ و تمام ، اين معناى ولايت است . البته براى ولايت معناى مختلف ديگرى هم ذكر شده : ولايت به معناى محبت ، ولايت به معناى سرپرستى ، ولايت به معناى آزاد كردن برده ، ولايت به معناى بردگى يا ارباب برده بودن .

به نظر مى رسد كه نوع ارتباطهايى كه در معناى ولايت ذكر مى شود ، كلا مصاديق همان پيوند و پيوستگى هستند . والى امت و والى رعيت آن كسى است كه امور مردم را به عهده دارد و با آنها پيوسته است ، و همين معنى ، بعد خاصى از مفهوم حكومت را از نظر نهج البلاغه و امير المؤمنين « عليه السلام » روشن مى كند : ولىّ امر يعنى متصدى اين كار . هيچ امتيازى در كلمه متصدى اين كار نهفته نيست . جامعه اسلامى مانند يك كارخانه عظيم متشكل از بخشها ، ماشينها ، پيچها ، مهره ها و قسمتهاى كوچك

و بزرگ پر تأثير و كم تأثير است . يكى از اين قسمتها ، آن قسمتى كه مدير جامعه آن را تشكيل مى دهد هم مانند بقيه قسمتهاست . او هم مانند بقيه اجزاء و عناصر تشكيل دهنده اين مجموعه است . ولىّ امر متصدى اين كار است . متصدى اين كار هيچگونه امتيازى را طلب و توقع نمى كند و عملا هيچگونه امتيازى از لحاظ وضع زندگى و برخورداريهاى مادى به او تعلق نمى گيرد . اگر بتواند وظيفه خودش را خوب انجام دهد ، به اندازه اى كه اين وظيفه و انجام دادن آن براى او جلب حيثيت معنوى كند ، به همان اندازه حيثيت كسب مى كند ، و نه بيش از آن . اين حاقّ مفهوم حكومت در نهج البلاغه است .

بنابراين تعبير ، حكومت در نهج البلاغه ، هيچ نشانه و اشاره اى از سلطه گرى ندارد .

هيچ بهانه اى براى امتياز طلبى ندارد . از آن طرف ، مردم به تعبير نهج البلاغه رعيت اند .

رعيت يعنى جمعى كه رعايت و مراقبت آنان ، و حفاظت و حراست آنان بر دوش ولىّ امر است . البته مراقبت و حفاظت ، يك وقت نسبت به يك موجود بيجان است ، كه اين يك مفهوم دارد ، و يك وقت مربوط به حيوانات است و اين هم يك معنا دارد . اما حراست و حفاظت ، گاهى مربوط به انسانها است ، يعنى انسان با همه ابعاد شخصيتش ، با آزاديخواهيش ، با افزايش طلبى معنويش ، با امكان تعالى و اعتلاى روحيش ، با آرمانها و اهداف والا و شريفش ، اينها را به عنوان يك مجموعه در نظر

بگيريد ، انسانها با همه اين مجموعه بايد مورد رعايت قرار بگيرند .

اين همان چيزى است كه در فرهنگ اسلامى در طول زمانها مورد ملاحظه بوده است . كميت اسدى مى گويد :

ساست لا كمن يرعى النّاس

سواء و رعية الأنعام 1

سياستمدارانى كه مراعات انسانها را مانند مراعات حيوانها در نظر نمى گيرند . يعنى انسان با انسانيتش بايد مراعات بشود . اين ، مفهوم رعيت و تعبير از مردم در نهج البلاغه است .

به طور خلاصه ، وقتى در نهج البلاغه در جستجوى مفهوم حكومت هستيم ، از طرفى مى بينيم آنكه در رأس حكومت است ، والى است ، ولىّ امر است ، متصدى كارهاى مردم است ، وظيفه دار و مكلّف به تكليف مهمى است ، انسانى است كه بيشترين بار و سنگين ترين مسؤوليت بر دوش اوست . اما در سوى ديگر ، مردم قراردارند كه بايد با همه ارزشهايشان با همه آرمانهايشان ، با همه عناصر مشكّله شخصيتشان ، مورد رعايت قرار بگيرند . اين مفهوم حكومت است و اين مفهوم ، نه سلطه گرى است ، نه زورمدارى است و نه افزون طلبى است .

امير المؤمنين « عليه السلام » در بخشهاى مهمى از نهج البلاغه به حيطه حكومت اشاره مى كند . شايد دهها جمله در نهج البلاغه مى توان نشان داد كه مفهوم حكومت را از نظر امام على « عليه السلام » مشخص مى كند . از جمله در ابتداى فرمان مالك اشتر مى خوانيم :

« جباية خراجها و جهاد عدوّها و استصلاح اهلها و عمارة بلادها . » 2 اين معناى حكومت است . اگر مالك اشتر به عنوان استاندار و والى و حاكم مصر معين مى شود

، براى آن نيست كه براى خود عنوانى و قدرتى كسب كند ، يا سود و بهره اى مادى براى خود جلب كند . براى آن است كه اين كارها را انجام دهد : براى اداره امور مالى كشور از آنها ماليات بگيرد ، با دشمنان مردم مبارزه كند ، آنها را در مقابل دشمنانشان مصونيت ببخشد ، آنها را به صلاح نزديك كند ( صلاح با بعد وسيع مادى و معنويش كه از نظر على « عليه السلام » و در منطق نهج البلاغه مطرح است ) ، شهرها و حيطه حكومت خود را آباد كند . يعنى به طور خلاصه انسانها را بسازد ، سرزمين را آباد كند ، اخلاق و ارزشهاى معنوى را بالا ببرد ، وظايف مردم و آنچه را كه در جنب حكومت بر عهده آن هاست ، استنقاذ كند .

. روال عمومى جامعه را براى خودشان قبول ندارند .

مى خواهند كه از ضرورتهايى كه يك زندگى جمعى بر دوش انسانها مى گذارد ، خودشان را رها كنند و تن به زير بار قراردادهاى اجتماعى و جمعى ندهند . از اين گرايشها هميشه در جوامع وجود داشته ، امروز هم هست ، در آينده هم تا وقتى كه اخلاق انسانى كامل و درست نشود ، چنين گرايشهايى وجود خواهد داشت . اينها مانند آن جمعى هستند كه در يك كشتى سوارند و مايلند در آنجايى كه خودشان نشسته اند ، كشتى را سوراخ كنند . در يك قطار دارند حركت مى كنند و مايلند آن واگون يا آن اتاقى كه آنها را حمل مى كند ، در يك جايى كه به نظر آنها خوش آب و هواست بايستد ، و اگر لازم باشد كه همه قطار هم با آنها بايستد حرفى ندارند . آنها به ضرورتهايى كه يك زندگى جمعى بر انسان تحميل مى كند ، به مقتضاى طبيعت اجتماعى انسان ، تسليم نمى شوند .

اگر اين گرايشهاى قدرتمندانه و قدرت گرايانه در جامعه ، محل بروزى پيدا كنند ، سرانجام به هرج و مرج منتهى مى شود . حضرت على « عليه السلام » در مقابل اين گرايشها مى گويد : « لا بدّ للنّاس من امير » 3 . على « عليه السلام » اين جمله را در مقابل جريان بخصوصى مى گويد . جريانى كه ضرورت حكومت را نفى مى كند ، و اگر على الباطن از گرايش قدرتمدارى ، قدرت گرايى ناشى مى شود ، اما على الظاهر لعابى از فلسفه بر روى اين انگيزه كشيده شده ، و اين همان است كه در

زمان امير المؤمنين « عليه السلام » بود .

خوارج ، عده اى صادقانه و از روى اشتباه ، اما يقينا عده اى از روى غرض ، مى گفتند :

« لا حكم الاّ للّه » 4 ، « و در حقيقت يعنى ما در جامعه حكومتى لازم نداريم » .

امير المؤمنين « عليه السلام » اين كلمه « لا حكم الاّ للّه » ، را برايشان معنى مى كند و اشتباه آنها را توضيح مى دهد . هرگز باور نمى كنيم كه اشعث بن قيس كه رئيس خوارج است دچار اشتباه بوده است . و باور نمى كنيم كه دستهاى سياستمدار رقيبان موذى مولى على « عليه السلام » در ايجاد اين گرايش ظاهرا الهى و توحيدى نقش نداشته اند .

ينها مى گفتند حكومت خاص خداست ، ما حكومت نمى خواهيم ، ولى مقصود واقعى آنان اين بود كه حكومت على « عليه السلام » را نمى خواهيم . اگر على « عليه السلام » آن روز تسليم اين مغلطه واضح مى گشت ، يا تسليم هيجان اجتماعى مردمى كه ساده دلانه اين سخن باطل را قبول كرده بودند مى شد و از صحنه كنار مى رفت ، آنوقت همانهائى كه گفته بودند ما حكومت لازم نداريم ، مدعيان حكومت مى شدند و قدم در صحنه مى گذاشتند .

امير المؤمنين « عليه السلام » مى گويد : نه ، در جامعه حكومت لازم است : « كلمة حقّ يراد بها الباطل » 5 . اين سخن حقى است ، اين بيان ، بيانى قرآنى است : كه « اِن الْحُكْمُ اِلاّ لِلّهِ » 6 : حكم و حكومت متعلق به خداست ، اما به اين معنى نيست كه جامعه مدير نمى خواهد : «

نعم انّه لا حكم الاّ للّه و لكن هؤلاء يقولون لا إمرة الاّ للّه » 7 . اينها مى خواهند بگويند اداره جامعه را هم خدا خودش بايد به عهده بگيرد و هيچ كس غير از خدا حق ندارد مدير جامعه باشد ، يعنى بايد جامعه بدون مدير بماند : « و انّه لا بدّ للنّاس من امير برّ أو فاجر » 8 . اين يك ضرورت اجتماعى است ، يك ضرورت طبيعى و انسانى است كه جامعه به يك اداره كننده احتياج دارد ، به يك مدير نيازمند است ، مدير خوب باشد يا مدير بد . ضرورت زندگى انسانها ايجاب مى كند كه مديرى وجود داشته باشد . « لا حكم الا للّه » كه اينها مى گفتند در حقيقت مى خواستند حكومت على « عليه السلام » را كه از آن ناراضى بودند نفى كنند . در حاليكه « لا حكم الاّ للّه » ،

« انداد اللّه » را نفى مى كرد ، حاكميتى در عرض حاكميت خدا و رقيب حاكميت اللّه را نفى مى كرد . حاكميت على « عليه السلام » ، حاكميتى در عرض حاكميت خدا نبود ، محو در حاكميت خدا بود ، در طول حاكميت خدا بود ، سرچشمه گرفته از حكومت اللّه بود ، و امير المؤمنين « عليه السلام » اين مسأله را روشن مى كند . در يك جامعه اگر حكومتى با اين وضع يعنى منشاء گرفته از حاكميت اللّه وجود داشته باشد ، آن وقت است كه هر حركتى نشان دهنده مفهوم انحرافى « لا حكم . . . » باشد ، يك حركت ضد الهى و ضد علوى است

و امير المؤمنين « عليه السلام » آن روز با اين حركت با قاطعيت تمام برخورد كرد ، و خوارج را كه به راه حق باز نمى آمدند ، به شدت كوبيد .

بهانه اى به ايران حمله كرد كه ظاهرا براى ياران و طرفدارانش معقول بود .

امروز ، بازى ابرقدرتها ، به معناى تسليم در برابر فرهنگ زورمدارى است . آنهايى كه كشورها را به جبر و عنف مى گشايند ، آنهايى كه هزاران كيلومتر دور از خاك خود وارد خانه هاى مردم مى شوند ، آنهايى كه سرنوشت ملتها را بدون اراده و خواست آنها در دست مى گيرند ، اگر چه نه به زبان اما در عمل ، اثبات و اذعان مى كنند كه منشأ حاكميت ، زور و اقتدار است . البته اگر چه اين فرهنگ غالب است ، در كنار اين رأى ، نظرهاى ديگرى هم وجود دارد . افلاطون ملاك حكومت را فضل و فضيلت مى داند ، يعنى قائل به « حكومت افاضل » يا فرزانگان است . اما اين نظر ، فقط نقشى بر روى كاغذ و يا بحثى در كنج مدرسه هاست .

در دنياى جديد ، دمكراسى ، يعنى خواست و قبول اكثريت مردم ، ملاك و منشأ حكومت شمرده مى شود . اما كيست كه نداند كه دهها وسيله غير شرافتمندانه به كار گرفته مى شود ، تا خواست مردم به سويى كه زورمداران و قدرت طلبان مى خواهند هدايت شود . بنابراين مى توان در يك جمله گفت كه در فرهنگ رايج انسانى ، از آغاز تا امروز از امروز تا آن زمانى كه فرهنگ علوى و فرهنگ نهج البلاغه بتواند بر زندگى انسانها حكومت كند ، منشأ حاكميت اقتدار و زور بوده و خواهد بود و لا غير .

امير المؤمنين « عليه السلام » در نهج البلاغه ، منشأ حكومت را اين معانى نمى داند ، و مهمتر اين است

كه خود او هم در عمل آن را ثابت مى كند . از نظر على « عليه السلام » منشأ اصلى حكومت ، يك سلسله ارزشهاى معنوى است . آن كسى مى تواند بر مردم حكومت كند و ولايت امر مردم را به عهده بگيرد كه از خصوصياتى برخوردار باشد .

نگاه كنيد به نامه هاى على « عليه السلام » به معاويه و طلحه و زبير و به عاملان خود و به مردم كوفه و به مردم مصر . او حكومت و ولايت بر مردم را ناشى از يك ارزش معنوى مى داند . اما اين ارزش معنوى هم به تنهايى كافى نيست تا اينكه انسان فعلا و عملا حاكم و والى باشد ، بلكه مردم هم در اينجا سهمى دارند كه مظهر آن « بيعت » است .

امير المؤمنين « عليه السلام » در هر دو زمينه ، تصريحاتى دارد ، كه هم در نامه هايى كه به رقباى حكومتى خود نوشته است و قبلا به آنها اشاره كرديم ، و هم در بياناتى كه درباره اهل بيت وارد شده است ، آن ارزشهاى معنوى كه ملاك حكومت هستند بيان شده اند .

اما اين ارزشها به تنهايى ، چنانكه گفتيم ، مايه تحقق حكومت نيست ، بلكه بيعت مردم هم شرط است :

« انّه بايعنى القوم الّذين بايعوا ابا بكر و عمر و عثمان على ما بايعوهم عليه ، فلم يكن للشّاهد ان يختار و لا للغائب ان يردّ ، و انّما الشّورى للمهاجرين و الانصار ، فان اجتمعوا على رجل و سمّوه اماما كان ذلك للّه رضى » 9 .

( مى فرمايد : اگر مهاجر و انصار جمع بشوند و

كسى را پيشواى خود بدانند و به امامت او گردن بنهند ، خدا بر اين راضى است ) . بيعت ، منجّز كننده حق خلافت است .

آن ارزش ها وقتى مى تواند فعلا و عملا كسى را به مقام ولايت امر برساند كه مردم هم او را بپذيرند و قبول كنند .

طبقه ، طبقه ممتازند . زيرا كه در جامعه اسلامى ، همه فرصت آن را دارند كه خود را به آن زيورها بيارايند . همه مى توانند كه آن شرايط را براى خود كسب كنند . البته در دوران بعد از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم يك فصل استثنايى وجود دارد . اما نهج البلاغه بيان خودش را به صورت عامّ ارائه مى دهد و به اين حق بارها و بارها اشاره مى كند . امام « عليه السلام » در اوايل خلافت ، در خطبه معروف شقشقيّه مى فرمايد :

« و انّه ليعلم انّ محلّى منها محلّ القطب من الرّحى ، ينحدر عنّى السّيل و لا يرقى الىّ الطّير . » 10 ( مى فرمايد جايگاه من در خلافت ، جايگاه ميله محور سنگ آسيا است . ) درباره روزى كه در شوراى شش نفرى با عثمان بيعت كردند ، مى فرمايد :

« لقد علمتم انّى احقّ النّاس بها من غيرى . » 11 ( اى مردم « يا اى مخاطبان من » ، شما مى دانيد كه من از همه كس به حكومت و خلافت اولى ترم . ) امام ، حكومت را حق مى داند . اين چيزى است كه در نهج البلاغه واضح است . البته دنبالش بلافاصله مى فرمايد :

« و واللّه لأسلّمنّ ما سلمت امور المسلمين و لم يكن فيها جور الاّ علىّ خاصّة . » 12 ( ما دامى كه فقط به من ظلم مى رود ، من صبر مى كنم ، تسليم هستم . ما دام كه كارها بر محور خود انجام بگيرد ، من در خدمت هستم . ) عين همان بيانى كه در

آغاز خلافت ابو بكر هم ، يعنى نسبت به آن دوران هم ، بيان فرموده اند :

« فامسكت يدى حتّى رايت راجعة النّاس قد رجعت عن الأسلام . » 13 اول دست از بيعت شستم ، تسليم نشدم ، بيعت نكردم ، اما ديدم حوادثى به وقوع مى پيوندد كه مصيبت آن حوادث براى اسلام و براى مسلمين و براى شخص على « عليه السلام » ، صعبتر و غير قابل تحمل تر است از مصيبت از دست رفتن حق ولايت .

بنابراين امير المؤمنين « عليه السلام » ، ولايت را يك حق مى داند و اين جاى انكار نيست .

خوب است همه مسلمانها به اين مسأله ، با چشم واقع بينى نگاه كنند . اين امر ، كارى به بحث احيانا جدال انگيز شيعه و سنى ندارد . ما امروز معتقديم كه در آفاق عالم اسلامى بايد برادران شيعه و سنى با هم و براى هم زندگى كنند و اخوّت اسلامى را از همه چيز بالاتر بدانند و اين يك حقيقت است . اين تفاهم و وحدت طلبى امروز يك وظيفه است ، و هميشه وظيفه همين بوده است . اما يك بحث علمى و اعتقادى در نهج البلاغه اين حقيقت را به ما نشان مى دهد ، و ما نمى توانيم چشممان را روى هم بگذاريم و آنچه را كه نهج البلاغه با صراحت مى گويد نديده بگيرم . اين را امير المؤمنين « عليه السلام » يك حق مى داند ، و همچنانكه يك وظيفه نيز مى داند . يعنى آن روزى كه اطراف على « عليه السلام » را مى گيرند به نحوى كه :

« فما راعنى الاّ و النّاس كعرف

الضّبع إلىّ ، ينثالون علىّ من كلّ جانب حتّى لقد وطى ء الحسنان و شقّ عطفاى » 14

( مردم آنچنان انبوه بر من گرد آمدند كه فرزندان مرا در زير پاهاى خود لگدمال كردند و رداى من پاره شد . ) مردم مشتاقانه و نيازمندانه از على « عليه السلام » مى خواهند كه به نياز آنها پاسخ بدهد . امير المؤمنين « عليه السلام » براى حكومت شأن واقعى قائل نيست . حكومت براى على « عليه السلام » هدف نيست ، همچنانكه در بحث بعدى بايد روشن بشود . اما با اين حال ، حكومت را به عنوان يك وظيفه مى پذيرد ، و مى ايستد و از آن دفاع مى كند :

« لو لا حضور الحاضر و قيام الحجّة بوجود النّاصر . . . لألقيت حبلها على غاربها و لسقيت آخرها بكاس أوّلها . » 15 ( باز هم حكومت براى من ارزشى ندارد . باز هم حاضر نيستم براى به دست آوردن مقام ، از ارزشها بگذرم . باز هم حاضرم با همان جام نخستين ، اين جمع را سيراب كنم و همچنانكه روز اول كنار نشستم ، بازهم كنار بنشينم . » مؤكدا مى گويد :

« دعونى و التمسوا غيرى . » 16 ( مرا بگذاريد و به سراغ ديگران برويد . ) اما وقتى احساس مى كند كه وظيفه است ، احساس مى كند كه زمينه آماده است و او مى تواند اين نقش عظيم و اساسى را بر عهده بگيرد . آن وقت قبول مى كند . آيا حكومت براى على « عليه السلام » يك هدف است يا يك وسيله ؟ خط اساسى فاصل ميان حكومت على

« عليه السلام » و حكومت ديگران همين است كه حكومت براى على « عليه السلام » هدف نيست بلكه فقط وسيله اى براى رسيدن به آرمانهاى معنوى است .

البلاغه اى هم هست . تنها جملاتى از نهج البلاغه شنيده بودند ، كه آنهم بيشتر در مذمّت دنيا و بخشهاى كمى از اخلاق بود و ديگر هيچ . بعد از آن ، قدرى نهج البلاغه دست به دست گشته است . كسانى بر آن شرح نوشته اند و كسانى برداشتهاى خود را به نام شرح نوشته اند . همه اين زحمات ارجمند است ، همه قابل تقدير است ، اما در برابر عظمت نهج البلاغه و كارهايى كه بايد انجام گيرد ناچيز است .

نهج البلاغه ترجمه كامل ندارد ، شرح و تفسير كامل ندارد . فصل بندى و باب بندى ندارد . بجز كتاب بسيار ارجمندى كه استاد عاليقدر آقاى مصطفوى به عنوان كاشف الفاظ نهج البلاغه تنظيم كرده اند ، كارى در اين حد و در اين مايه براى نهج البلاغه انجام نگرفته است . امروز ما بايد به نهج البلاغه برگرديم . فضلا و انديشمندان كار خود را بكنند ، اما جوانها نبايد منتظر اساتيد ، فضلا و پيشروان انديشه و علم و ادب بمانند .

نهج البلاغه را بايد از ابعاد گوناگون مورد نظر قرار دهيم و براى اين كار ، جمعها و جلسه ها تشكيل دهيم ، البته « بنياد نهج البلاغه » ، كه رحمت و توفيق خدا يار آن باد ، مى تواند محورى باشد ، از خدا مى خواهيم كه ما را در اين كوشش موفق بدارد .

و السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

، خطبه 40 ، فيض 125

( 4 ) پيشين .

( 5 ) پيشين .

( 6 ) سوره انعام آيه 57 .

( 7 ) نهج البلاغه ، خطبه 40 ، فيض 125

( 8 ) پيشين .

( 9 ) نهج البلاغه ، نامه 6 ، فيض 840

( 10 ) نهج البلاغه ، خطبه 3 ، فيض 46

( 11 ) نهج البلاغه ، خطبه 73 ، فيض 171

( 12 ) پيشين

( 13 ) نهج البلاغه ، نامه 62 ، فيض 1048

( 14 ) نهج البلاغه ، خطبه سوّم ، فيض 51

( 15 ) نهج البلاغه ، خطبه 3 ، فيض 52

( 16 ) نهج البلاغه ، خطبه 91 ، فيض 271

عمده اى داشت ، در اين محفل شريف علمى و ارزشمند هم مانند يك جستجوگر ، از اعماق اين اقيانوس عظيم بحثى را بررسى مى كردم و همه روزه در جلسات آن حاضر مى شدم .

اما حالا كه متأسفانه آن فراغت و فرصت نيست ، لازم مى دانم به همه شما برادران و خواهران ، و نيز به كسانى كه در اين مجلس حضور ندارند اما دل در گرو هدايت نهج البلاغه و امام على بن ابيطالب عليه الصلوة و السلام داشته و دارند ، درباره اين كتاب قيّم و اثر جاودانه مطالبى را عرض كنم .

نهج البلاغه يعنى مجموعه اى كه به همت و تلاش سيد بزرگوار شريف رضى گرد آمده و بحمد اللّه تا امروز مرجع مراجعه و مطالعه خواص و انديشمندان بوده نه فقط محور معرفت و كار عمومى مردم شايد در تمام دورانى كه اين كتاب تأليف شده و به وجود آمده مانند امروز مورد نياز و متناسب با اوضاع زمان و مكان نبوده است . البته نهج البلاغه از جهات مختلف حائز اهميت است . شايد بشود گفت كه نهج البلاغه مجموعه اى است از عمده ترين مباحث و معارف اسلامى و همه آنچه براى يك انسان مسلمان و يك جامعه اسلامى لازم است در نهج البلاغه از آن سخنى و حرفى و اشاره اى يا بحثى و هدايتى هست : توحيد و عقايد اسلامى و اصول دين تا اخلاق و تهذيب و تزكيه نفسانى ، سياست ملك دارى و كيفيت اداره صحنه هاى عظيم فعاليت اجتماعى تا تنظيم روابط اخلاقى و خانوادگى ، جنگ و سياست و حكمت و علم و . . ليكن مطالب اين كتاب كه

در مجموع ، درس زندگى اجتماعى براى مسلمانهاست به طور مجرد از زندگى ، مطرح نشده است . گوينده اين كلمات رئيس مملكت ، حاكم و فرمانرواى بزرگى است كه سلطنت و حكومت او بر كشور پهناور و عظيمى گسترش داشته است . اين انسان بزرگ كه مسؤوليت ملك دارى و زمامدارى را هم بر دوش داشته با احساس اين مسؤوليت عظيم اين مطالب را بر زبان جارى كرده است . نهج البلاغه مانند گفته هاى حكيمى نيست كه دور از غوغاى زندگى و فارغ از واقعيتها و مسائل گوناگونى كه در يك جامعه ممكن است مطرح باشد ، مى نشيند و معارف اسلامى را بيان مى كند . بلكه سخنان انسانى است كه بار مسؤوليت اداره يك جامعه عظيم را بر دوش خود احساس مى كند و داناى دين و بصير به همه معارف اسلامى و قرآنى است و با دلى مالامال از معرفت ، و روحى بزرگ و در مقامى پر مسؤوليت ، با مردم روبرو مى شود ، با آنها حرف مى زند ، و به سؤالات و استفهامات آنها پاسخ مى دهد . اين است زمينه و موقعيت صدور نهج البلاغه ، و از اين جهت با همه رواياتى كه ما از ائمه معصومين ، عليهم السلام ، داريم فرق مى كند . ائمه اطهار « عليه السلام » در دوران حاكميتى كه مورد قبول خودشان باشد زندگى نمى كردند ، آنها در دوران اختناق به سر مى بردند . مسائل از ديدگاه يك حاكم و مسؤول اداره مملكت بر زبان آنها جارى نمى شد ، اما امير المؤمنين « عليه السلام » به عنوان يك حاكم اسلامى حرف مى زند و با جامعه اى

كه تحت اشراف و حكومت خود اوست سخن مى گويد ، و اين بخش بيشترين سخنانى است كه از امير المؤمنين « عليه السلام » در نهج البلاغه نقل شده است .

البته در كلمات آن حضرت سخنانى هم هست كه مربوط به دوران حكومت ايشان نيست .

ما امروز در همان شرايط قرار داريم ، شرايط كنونى جامعه اسلامى ما همان شرايط است ، البته روشن است كه نهج البلاغه مخصوص كشور ما نيست ، متعلق به همه دنياى اسلام است . و دنياى اسلام هم امروز در حال رسيدن به يك بيدارى و حيات دوباره اسلامى است .

در كشور ما و در جامعه ما اين انقلاب در سايه آموزشهاى امير المؤمنين « عليه السلام » و با اتكاء به قرآن و نهج البلاغه ، به پيروزى رسيده است . امروز تقريبا همان جامعه اسلامى و علوى تشكيل شده ، و همان شرايط تقريبا در بيشتر ابعاد در جامعه و كشور ما حكومت مى كند . امروز روز استفاده هر چه بيشتر از نهج البلاغه است . در اين زمينه توضيح بيشترى مى دهم .

حتى شرايط زندگى رسول اكرم « صلى اللّه عليه و آله و سلم » هم با شرايط زندگى دوران حكومت امير المؤمنين « عليه السلام » متفاوت است . در دوران رسول اكرم « صلى اللّه عليه و آله و سلم » جامعه ، جامعه اسلامى كامل عيار بود يعنى جهت گيرى جامعه همان جهت گيرى كاملا اسلامى بود . اما خصوصيتى كه از اول تا آخر دوران زندگى ده ساله پيغمبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » در دوران حكومت اسلامى وجود

داشت ، اين بود كه در آن روز صف بنديها آشكار بود . شعارهاى اسلامى شعارهاى مشخص و واضح و تعيين كننده و مشخص كننده بود . جناح بنديهايى كه در جانب پيغمبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » قرار داشت جناح بندى واضح و آشكارى بود . معلوم بود كه دوست و دشمن كيست . حتى حركت نفاق كه در جامعه اسلامى از اول تشكيل حكومت اسلامى ، حداقل از دوران زندگى پيامبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » در مدينه ، به وجود آمد ، نمى توانست آن طور كه نتيجه حركت نفاق هست جامعه را تحت تأثير قرار دهد . چون خود پيغمبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » حاضر بود . آياتى در اشاره به منافقين و افشاى احوال آنان نازل مى شد . منافقين تهديد و افشا مى شدند . خيلى از منافقان به وسيله پيغمبر « صلى الله عليه و آله و سلم » شناخته و حتى به ديگران شناسانده مى شدند . حركات موذيانه نفاق انجام مى گرفت . اما بر مجموع جامعه اسلامى يك صراحت و يك حالت افشاگرى مسلط بود . كسانى كه در جنگ در برابر پيغمبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » شركت مى كردند ، دشمنانى بودند كه دشمنى آنها ، و ابعاد اين دشمنى ، و ميزان دورى و نزديكى آنها از اسلام معلوم بود . حتى معلوم بود يهود چقدر مخالف اسلامند ؟ قريش چقدر مخالف اسلامند ؟ و نيز قبائل ديگر . و بديهى است مسلمانان در اينكه كيفيت مبارزه آنان با اسلام و

مسلمين چگونه است دچار حيرت و ترديد نبودند .

هشيارى و تيزنگرى لازم است . اين خصوصيت ويژه زمان امير المؤمنين « عليه السلام » ، رنجهاى امير المؤمنين « عليه السلام » ، و دردسرهاى امير المؤمنين صلوات اللّه عليه بود .

ما امروز در دنيايى عظيم با شعارهاى زيبايى كه در بسيارى از نقاط آن ، سر داده مى شود كم و بيش همان وضعيت را داريم . حتى امروز در دنياى اسلام كه درك و دريافت و بينش اسلامى در آن گاهى به فاصله هايى به اندازه فاصله ايمان و كفر از هم دور هستند با چنين واقعيتى مواجهيم .

امروز آشكارترين و روشنترين حقايق اسلامى به وسيله بخشى از مدعيان اسلام در كشورهاى اسلامى ناديده گرفته مى شود . امروز همان روزى است كه شعارها يكسان است ، اما جهت گيريها به شدت مغاير يكديگر است . امروز شرايطى مشابه شرايط حكومت دوران امير المؤمنين « عليه السلام » است . پس روزگار ، روزگار نهج البلاغه است .

امروز مى شود از ديدگاه دقيق و نافذ امير المؤمنين « عليه السلام » به واقعيتهاى جهان و جامعه نگاه كرد و بسيارى از حقايق را ديد و شناخت و علاج دردها را پيدا كرد .

همين است كه به نظر ما امروز از هميشه به نهج البلاغه محتاج تريم .

اين يك جهت بود كه ضرورت پرداختن به نهج البلاغه و بازگشت به اين مجموعه را كه از زبان امير المؤمنين « عليه السلام » و مولاى متقيان « عليه السلام » نقل شده ، نشان مى دهد و هرچه بيشتر كار كردن در پيرامون آن و آماده كردن مقدماتى كه بتواند آن را قابل استنادتر و قابل فهم تر بكند از هميشه

لازم تر و ضرورى تر است .

حقيقت ديگرى كه وجود دارد و امروز ما را بيشتر از گذشته به نهج البلاغه مشتاق و محتاج مى كند ، اين است كه ما در طول تاريخ اسلام ، متأسفانه با انحرافى كه از كج فهمى و جهالت از يك سو ، غرض ورزى و دشمنى از سوى ديگر ، حاصل شده ، در آنچه كه از معارف اسلامى در اختيارمان هست سردرگميهايى داشته ايم .

در طول تاريخ گذشته اسلام ، نادانى و جهالتهايى وجود داشته ، تنگ نظريها و خودخواهيهايى وجود داشته كه موجب شده حقايق اسلامى و معارف اسلامى آنچنان كه هستند و بايد شناخته شوند ، شناخته نشوند ، و به علاوه غرض ورزيها و خيانتها و تعمد بر انحراف از اسلام را هم ، از اولين قرنهاى پيدايش اسلام از قدرتمندان و كسانى كه خلوص و صفاى اسلام به زيان آنها بوده است ، مشاهده مى كنيم .

ما در طول تاريخ همواره احتياج داشته ايم به سرچشمه هاى خالص و زلال انديشه اسلامى و نظامى فكرى كه بتوان به آن متكى شد ، بازگرديم . خوشبختانه قرآن كريم همواره در اختيار مسلمانها بوده است ، گرچه در فهم آن هم همان بدبينيها و كج بينها و كج فهميها و غرض ورزيها دخالتهايى كرده اند ، اما بحمد اللّه متن قرآن سالم و به دور از هرگونه تصرف بدخواهانه يا جاهلانه اى در اختيار مسلمانها هست . ليكن اين موجب نمى شود كه ساير سرچشمه هاى زلال معرفت براى مسلمانها امروز به همان ضرورتى كه سلامت قرآن براى مسلمانها دارد ، ضرورى نباشد . با گسترش فرهنگ بشرى و با عمق معرفتى كه بر انسانها حاكم است ، امروز

آن روز است كه بايد كسانى بنشينند ، با وجود گذشت زمان و با وجود فاصله از صدر اسلام ، آن معارف دست نخورده خالص و سالم را كه مى تواند اطمينان و باور انسان را به خود جلب كند هرچه بيشتر جمع كنند و در اختيار اهل استنباط و اجتهاد و متفكران و صاحب نظران قرار دهند .

اين كارى است كه در احاديث هم بايد انجام بگيرد ، نهج البلاغه اين راه نزديك را در پيش پاى ما مى گذارد ، نهج البلاغه ما را از اين فاصله طولانى با صدر اسلام ، به نزديكترين پايگاهها و امن ترين ديدگاهها نسبت به معارف اسلامى مى رساند . اگر ما پيرامون نهج البلاغه كار و تحقيق كنيم و اگر آن مقدار از خطب امير المؤمنين « عليه السلام » كه در نهج البلاغه نيست ، جمع شود و روى اينها و درباره سند و خصوصياتى كه اعتبار آنها را مشخّص و مسلّم و قطعى مى كند كارى فنى انجام بدهيم ، و نهج البلاغه را به مجموعه اى نزديك به پانصد خطبه اى كه از آن حضرت نقل شده برسانيم ، خدمت بزرگى به معارف اسلامى در قرن پانزدهم هجرى انجام داديه ايم . مى توانيم با گذشت اينهمه مدت از صدر اسلام ، يك منبع غنى لا يزالى كه مورد قبول همه مؤمنين به اسلام است و مى تواند باشد ، در اختيار مسلمانها قرار دهيم . آن مجموعه مطلوب به ما نسبت به فهم درست اسلام مدد خواهد كرد و چه بسيار بينش ما را نسبت به معارف اسلامى ارتقاء خواهد داد ، و اين كارى است ممكن ، بخصوص در سايه نظام

جمهورى اسلامى كه اساسا بر مبناى « قرآن » و « نهج البلاغه » شكل گرفته است . اين كارى است كه حتما بايستى انجام بگيرد و اين اميدوارى هست كه كوشش برادران عزيز ما در بنياد نهج البلاغه و همه كسانى كه با آنها همكارى مى كنند اين خدمت بزرگ را به عالم اسلام انجام دهد .

باب شناسايى اسلام و اينكه اسلام چگونه انسانى را مى خواهد بسازد حائز اهميّت است . امروز بشريت معاصرمان از ما سؤال مى كند : « اين اسلامى كه شما از آن دم مى زنيد و فكر مى كنيد رسالت آن جهانى است ، در صدد ساختن چگونه انسانى است ؟ » براى پاسخ چه كسى را بهتر و زيباتر و جامع تر و والاتر از على بن ابيطالب « عليه السلام » مى توان نشان داد ؟ و چهره على بن ابيطالب « عليه السلام » در هيچ جا مانند نهج البلاغه آشكار نمى شود . البته درباره عظمت اين كتاب و ارزش اين سخنان و اين نامه ها مطالب عميق گفته شده و خيلى حرفها مى توان زد ، من فقط اشاره اى مى كنم تا سپاس و تشكر قلبى من از كسانى كه اين كنگره و كنگره هاى قبل و اين حركت به سمت شناساندن نهج البلاغه را سازمان دادند ، اين نكته را روشن كند كه به چه مناسبت ما اين كار را اينقدر عظيم و حائز اهميت مى دانيم .

با اينكه مدتهاست نهج البلاغه تا حدود زيادى از فراموشى بيرون آمده و نام آن به گوش مردم رسيده و به نحوى در دسترس مردم قرار گرفته است ، باز اعتقاد دارم كه در اطراف نهج البلاغه تحقيقات علمى و همه جانبه اى بايد انجام بگيرد . البته كارهايى كه تا كنون انجام گرفته و شمه اى از آنها در كتابنامه نهج البلاغه درج شده است ، قابل توجه و سزاوار تقدير و تشكر است .

، شايد در كتابخانه ها نسخ خطى اين آثار ارزشمند محفوظ باشد كه بايد جستجو و پيدا كرد ، احتمال هم دارد كه بعضى از آنها در طول زمان ، در معرض حوادث قرار گرفته و از بين رفته باشد ، در هرحال اين كارها بايد انجام بگيرد .

يكى از كارهايى كه اين كنگره مى تواند انجام دهد ، اين است كه فهرست اساسى ترين تحقيقاتى را كه بايد پيرامون نهج البلاغه انجام بگيرد ، تهيه و تدوين كند و در اختيار انديشمندان بگذارد . شايد بتوان دهها كار لازم را شمرد كه امروز نهج البلاغه به اين كارها نيازمند است و بايد به شيوه فردى يا جمعى انجام گيرد ، بايد اينها را تدوين كرد و در اختيار مردم گذاشت تا انديشمندان و مؤلفان و صاحبنظران و كسانى كه با نهج البلاغه مأنوس هستند بدانند چه كارهايى از اولويت و اهميت برخوردار است . در اينجا به چند كار كه به نظر من اهميت و ضرورت مبرمى دارد ، اشاره مى كنم .

مى كنم ، همچنين از چند نفر نويسندگان محترمى كه از نهج البلاغه ترجمه هاى منتخب يا آزاد ، به صورت بيان محتوا ، به دست داده اند ، به سهم خود سپاسگزارم . ليكن مى خواهم عرض كنم جاى يك ترجمه كامل و همه جانبه از نهج البلاغه جاى يك ترجمه كامل و روشن و رسا از قرآن در جامعه ما همچنان خالى است و به نظرم قصور و غفلتى كه تا كنون شده است مايه سرشكستگى است . من خواهش مى كنم « بنياد نهج البلاغه » اين مسأله را با فوريت و جديت تعقيب كند ،

همچنانى كه براى چندمين بار از همه كسانى كه مى توانند ترجمه خوبى از قرآن كريم به فارسى تهيه كنند و ارائه دهند خواهش مى كنم اين كار را بكنند . جمهورى اسلامى بعد از پنج سال به نظرم قدرى دير كرده است . بايد اين كار زودتر انجام مى گرفت و هرچه مى گذرد ديرتر مى شود . به نظر من اشكالى ندارد كه چندين نفر شروع كنند به ترجمه اين دو اثر مقدس و هر مقدار را كه مى توانند پيش ببرند . چون به هر حال هيچ ترجمه اى كامل نخواهد بود . يعنى اين طور نباشد كه اگر كسانى شنيدند كه فلان نويسنده خوب و آشنا به زبان عربى مشغول ترجمه نهج البلاغه يا « قرآن » شده از كار دست بكشند و كارى نكنند . هر كسى شوق اين كار را در خود احساس مى كند شروع كند . اگر ده ترجمه بسيار خوب هم از « قرآن كريم » و نهج البلاغه شريف داشته باشيم زيادى نيست ، و هيچ اشكالى ندارد كه علائق

مختلف و ذوقهاى گوناگون و ديدگاههاى مختلف از يك آيه يا يك جمله بتوانند خواننده را به ابعاد واقعى آن جمله قدرى نزديكتر كنند . بنابراين به نظر من اين كار امروز در اولويت قرار دارد . 2

آن حد نيست . پيرامون اسناد نهج البلاغه تا كنون كارهايى انجام گرفته و كتابهايى چاپ شده حدود دو يا سه تأليف و يا بيشتر .

شايد در ميان گذشتگان هم اين كار انجام گرفته باشد كه بسيارى از آن بى اطلاعند . اما لازم است يك طبقه بندى از لحاظ سند و اعتبار سندى انجام بگيرد . چنانكه به هر يك از خطب يا كلمات يا نامه ها كه انسان مراجعه مى كند بداند ، از لحاظ سندى كه اين حديث دارد ، چقدر مورد اعتبار است و چقدر مى توان به آن تكيه كرد . البته همه شواهد و قرائن را مى توان در اين مورد به كار گرفت و اين چيزى است كه اگر براى عامه مردم هم مورد نياز نباشد براى محققان و انديشمندان و كسانى كه به اين مسأله اهميت مى دهند ، يقينا حائز اهميت است .

شدگيها را پيگيرى و بازيابى كنند . تا سرانجام به قدر مقدور و ممكن بخشهاى پراكنده يك خطبه ، از نو به هم اتصال پيدا كند . بنده تصور مى كنم مرحوم سيد رضى رضوان اللّه عليه ، اين كتاب را از ديدگاه فصاحت و بلاغت و زيباييهاى هنرى بيشتر مورد توجه قرار داده است ، اسم كتاب هم همين را تأييد مى كند : « نهج البلاغه » . امروز براى مردم ما مسأله بلاغت در اين كتاب در درجه اول اهميت و توجه نيست ، به محتوا كار داريم . ما به مضامين احتياج داريم . اصلا بسيارى از مردم ما از زيبايى اين كلمات چيزى نمى فهمند ، ما فارسى زبان هستيم . شايد بسيارى از عرب زبانها هم با گذشت هزار و سيصد و اندى از زمان صدور اين كلمات و با تحولى كه لغت و زبان به طور طبيعى پيدا مى كند ، از فصاحت و بلاغت و زيباييهاى هنرى آن كلام چيز زيادى درك نكنند . لازم است امروز ما از آن ديدگاهى كه روز اوّل تدوين اين مجموعه وجود داشت و از باب بلاغت و فصاحت و ارزشهاى هنرى به آن نگاه مى شد عدول كنيم . نمى گويم آن را به كلى ناديده بگيريم ، چرا كه اين وجه از نظر هنرى و ادبى فوق العاده ارزشمند است و معلوم است كه ارزشهاى هنرى همواره به ماندگارى يك سخن و تأثير عميق و گسترش فراوان آن كمك بسيارى مى كند و در آن شكى نيست ، اما آنچه كه امروز براى ما در درجه اول اهميت است مضامين آن است .

از اين قبيل كارهاى

فراوانى هست كه پيرامون نهج البلاغه بايد انجام داد و انجام مى گيرد . همانطور كه عرض كردم پيشنهاد اول را باز تكرار مى كنم : مجموعه كارهاى عملى و ضرورى را كه بايد در زمينه نهج البلاغه انجام داد فهرست بندى كنيد تا مشخص شود كه چه كارهايى شايسته است انجام بگيرد . البته ترديدى نيست كه عشقها و ايمانها ، نبوغها و ابتكارها ، كارها و رشته هاى جديدى را به وجود خواهد آورد .

بنده بار ديگر از همه برادران مسؤول و دست اندركار ، براى اهميتى كه به نهج البلاغه داده اند ، براى اهميتى كه به تشكيل اين كنگره داده اند تشكر مى كنم و اميدوارم بلندى همّتشان بتواند منشاء اين خدمت عظيم براى امت اسلام واقع شود كه نهج البلاغه را هر چه بيشتر مورد استفاده و بهره بردارى قرار دهد و اين سرمشقى باشد براى همه مسلمانها كه شايد هنوز بسيارى از آنها با نهج البلاغه هيچگونه آشنايى ندارند .

و السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ادامه دارد . ( بنياد نهج البلاغه )

( 3 ) در اين زمينه در سالهاى اخير دو كوشش انجام گرفته 1 تصنيف نهج البلاغه اثر لبيب بيضون كه بيش از 400 فصل موضوعى دارد 2 فهرست موضوعى نهج البلاغه شامل 300 عنوان اصلى و بيش از 5 هزار فيش با عناوين فرعى توسط بنياد نهج البلاغه 3 الهادى الى موضوعات نهج البلاغه تأليف آية اله مشكينى 4 الدليل على موضوعات نهج البلاغه ، تأليف على انصاريان 5 المعجم الموضوعى لنهج البلاغه ، اعداد أويس كريم محمد .

اين اجتماعات بايد مقدمه اى براى كارهايى عظيم باشد . ما زمان بسيارى را با عدم ارتباط با نهج البلاغه گذرانده ايم بايد امروز با فرصتهايى كه هست آن نقايص را جبران كنيم .

البته كسانى كه در زمينه نهج البلاغه كار كرده اند كم نيستند ، چه در ايران و چه در بعضى ديگر از كشورهاى اسلامى ، اما كارهاى اصولى و اساسى كه بتواند مدرسه نهج البلاغه را در كل فضاى جهان اسلام گسترش بدهد ، همچنان باقى است ، اگرچه پايه هاى آن كارهاى اصولى ، دارد تدريجا انجام مى گيرد . واقعا نهج البلاغه گنجينه عظيمى است كه به اين سادگى ، حتى به موجودى آن نمى شود دسترسى پيدا كرد ،

يعنى آن را فهميد ، و بعد از اينكه چنين موجودى را شناختيم ، نوبت كار اصلى يعنى بهره بردارى است . ما هنوز موجودى نهج البلاغه را هم نمى دانيم ، البته بسيارى از منابع غنى اسلامى همين وضعيت را دارند ، اما نهج البلاغه با رتبه و پايه والايى كه دارد در حقيقت يك استثناء است و بايد به صورت يك گنجينه استثنايى با آن برخورد كرد .

وقتى تأمل مى كنم ، مى بينم آرزويى كه ، داشته ايم و داريم اين است كه جامعه ما با اين كتاب عزيز الفت و انس پيدا كند . از امثال ما نمى شود حالا انتظار كارهاى تحقيقاتى داشت . مگر اينكه خداى متعال توفيق دهد روزى به حجره طلبگى خودمان برگرديم و از اين كارها داشته باشيم . من درباره توجهى كه ما بايد به نهج البلاغه پيدا كنيم مى خواهم هشدار بدهم . ما اين توجه را امروزه كم داريم ، مثل اينكه

نمى دانيم چه گنجينه معرفت بى پايانى در اين كتاب هست ، يا هنوز براى مردم ما ، حتى براى محققين ما ، اهميت دستيابى به منبع عظيم اين كتاب بى نظير به طور كامل كشف نشده است .

فرمود : « لا تخاصمهم بالقرآن فانّ القرآن حمّال ذو وجوه » 1 ( وقتى كه مى روى با خوارج مباحثه كنى به قرآن استناد نكن . براى اينكه قرآن در بردارنده و پذيرنده وجوه گوناگون است ) .

راستى كسانى كه « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللّهِ » 2 . را كه درباره امير المؤمنين على « عليه السلام » نازل شده ، تطبيق مى كنند با ابن ملجم ، و اين قدر ذهنشان از راه حق منحرف است ، با اينها مى شود به قرآن استناد كرد ؟ اما در زمان خودمان هم اين حقيقت را ديديم ، كسانى بودند كه به آيات قرآن استناد مى كردند اما با ابزارى از تأويل . در چنين شرايطى ، هرچه متون اسلامى و آثار رسيده از صدر اسلام بيشتر باشد ، امكان محققان براى استنباط صحيح دين بيشتر است .

تأويل نيست ، روشن است .

اگر ما در شرايط كنونى جهان اسلام كه عدد مسلمانها عدد كثيرى است و اقطار وسيعى از جغرافياى عالم را گرفته اند و آراء و عقايد و نظرات ، اجتهادها و مكتبهاى گوناگون بر ذهن و روحشان حاكم است ، اگر بتوانيم متون صدر اسلام را احياء كنيم كمك زيادى به ايجاد يك محور اصلى براى اين اجتهادها كرده ايم .

نهج البلاغه را از اين ديدگاه نگاه كنيد . نهج البلاغه با اين ديدگاه هرگز با كتاب حديث فلان صحابى يا تابعى كه پنجاه سال ، شصت سال ، صد سال ، صد و چهل سال بعد از هجرت بوده قابل مقايسه نيست . نهج البلاغه كلام اولين مؤمن به وحى محمدى است ، و كلام خليفه پيغمبر ، خليفه اى كه همه مسلمانها بر او اتفاق نظر دارند ، و امامى كه به اعتقاد شيعه و بسيارى از اهل سنت افضل صحابه است . يعنى انسانى در اين حد عظمت و اهميت سخنانش عينا باقى مانده ، سخنرانى هايش ، خطبه هايش ، و اين مى تواند نشان دهنده متنى عظيم و اصيل از معارف اسلامى باشد ، اخلاق هست ، زهد هست ، رهبرى در جامعه هست ، نظام سياسى هست ، نظام اجتماعى هست ، عرفانى هست ، ما مى توانيم پايه هاى اعتقاد كامل و جامع به اسلام را در اين كتاب پيدا كنيم .

نيست ، وظيفه همه مسلمانهاست ، يعنى هر كس على بن ابيطالب « عليه السلام » را قبول دارد ، و مسلمان است چون در اسلام كسى نيست كه اين بزرگوار را قبول نداشته باشد همه مسلمانها به عنوان احياى يك ميراث بى نظير اسلامى بايد نهج البلاغه را زنده كنند . و اين احيا نه فقط به معناى كثرت چاپ ، كه خوب زياد هم چاپ شده ، بلكه به معناى كار كردن و تحقيق كردن در زمينه آن است ، همچنانكه در زمينه قرآن كريم كار شده ، تفسيرهاى زيادى نوشته شده ، در علوم قرآنى كار شده ، در باره نهج البلاغه هم بايد اين كارها انجام گيرد . همان طور كه قرآن خوانده مى شود نهج البلاغه هم بايد خوانده شود . چون تالى قرآن است ، دنباله قرآن است . همان طور كه مسلمانها خودشان را موظف مى دانند با قرآن انس پيدا كنند و ندانستن قرآن را براى خود نقص مى شمارند ، ندانستن نهج البلاغه هم بايد نقص به حساب بيابد .

نكته ديگرى كه فوق العاده مهم است و به نظر من تكليف همه ماست ، اين است كه ما موقعيت صدور اين سخنان و احوال گوينده آنها را به خوبى بشناسيم و بدانيم كه اين آگاهى و شناخت براى بسيارى از بيماريهاى جامعه ما شفايى عاجل است . زيرا وقتى گوينده اين سخنان را مورد مطالعه قرار مى دهيم ، مى بينيم يك انسان عادى نيست ، بلكه دو خصوصيت دارد كه سخن او را ، از اين جنبه اى كه مى خواهم بگويم ، به اهميت فوق العاده اى مى رساند . آن دو خصوصيت يكى حكمت و

ديگرى حاكميت اوست . على « عليه السلام » اولا يك حكيم است ، از آن كسانى كه « يُؤتِى الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ » . 3 يعنى حكمت الهى به او داده شده ، جهان را و انسان و حقايق آفرينش را و دقايق هستى را مى شناسد ، حكيم يعنى اين . به حقايق جهان واقف است ، حالا به عقيده كسانى كه او را امام معصوم مى دانند ، به الهام الهى ، و به عقيده آنهايى كه او را امام معصوم نمى دانند به تعليم از پيغمبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » و از اسلام . به هر حال در اينكه انسان بصير و حكيمى است بهره مند از حكمت پيغمبران ، و به حقايق آفرينش و آنچه در گنجينه هاى خداوند است آشنا است ، كسى ترديد ندارد ، اين خصوصيت اول ايشان بود . خصوصيت دوم اينكه آن حضرت در زمانى خاص حاكم جامعه اسلامى بود ، و مسؤوليت حكومت داشت . اين دو خصوصيت يعنى حكمت و حاكميت كه در امير المؤمنين « عليه الصلاة و السلام » وجود داشته ، سخنان او را از يك سخن حكمت آميز معمولى بالاتر مى برد ، يعنى خصوصيت و بعد جديدى به سخنان او مى دهد .

اما راستى سخن او چيست ؟ امير المؤمنين « عليه السلام » در سخنرانيهاى خود چه مى گويد ؟ اين اميرى كه هم حاكم جامعه اسلامى است ، و هم آنچنان پايه و مايه اى از حكمت دارد چه گفته است ؟ بديهى است كه سخن او مطابق با نيازهاست ، و چيزى را كه نياز قطعى آن مرحله از تاريخ

اسلام آن را طلب مى كند مى گويد . ممكن نيست غير از آن چيزى بگويد . ممكن نيست كه آن طبيب حاذق دلسوز نسخه اى بنويسد ، كه بيمار او به آن احتياج ندارد ، بنابراين ما از نسخه امير المؤمنين « عليه السلام » يك چيز ديگر پيدا مى كنيم ، آن چيست ؟ آن وضعيت آن روز جامعه اسلامى است .

هيچ تأويلى نمى تواند اين قدر گويا باشد . هيچ گزارشى نمى تواند اين قدر دقيق باشد و بگويد كه جامعه آن روز در چه شرايطى زندگى مى كرده ، چنان كه على بن ابيطالب « عليه السلام » آن را بيان كرده است . ما امروز در دورانى زندگى مى كنيم كه مايليم آن را تشبيه كنيم به دوران صدر اسلام ، يعنى ولادت دوباره اسلام . آن روز ، روز ولادت نخستين اسلام بود ، امروز روز ولادت دوم اسلام است . آن روز احكام اسلامى عمل و اجرا شد ، امروز هم ما داريم خودمان را به طرف مرّ احكام اسلامى مى كشانيم ، آن روز دشمنان اسلام يعنى دشمنان اين معارف و اين احكام ، با مجتمع نبوى مخالف بودند ، و آنهايى هم كه با انقلاب ما مخالفت مى كنند ، با جمهورى مخالف نيستند با اسلام مخالفند ، و البته نه با نام اسلام بلكه با روح و واقعيت اسلام ، و اين يك چيز ساده اى نيست . آنها حق هم دارند مخالف باشند ، ابرقدرتها ، سلطه گرها ، زورگوها ، استثمارگرها ، تبعيض گرها ، تحقير كنندگان انسان ، توطئه كنندگان عليه ارزشهاى بشرى و انسانى ، نفى كنندگان ارزشهاى الهى ، اگر از اسلام خائف

و نگران نباشند جاى تعجب است ، چون اين ضد همه آن جهت گيريها است ، و اين خصوصيت آن روز هم وجود داشته است .

كتاب گزارش تاريخى نيست ، اما سخن امير المؤمنين « عليه السلام » گزارش تاريخى است ، البته اگر من مى خواستم در اين زمينه شاهد ذكر بكنم و بگويم كه امير المؤمنين « عليه السلام » چطور جامعه معاصر خودش را با بيان دردها و درمانها ترسيم مى كند ، اگر مى خواستم تشريح كنم كه چطور امير المؤمنين « عليه السلام » نسخه اى به دست ما مى دهد كه وقتى آن نسخه را مطالعه مى كنيم ، مى فهميم مخصوص چه نوع بيمارى است ، و ما امروز بيماريش را مى شناسم ، اگر مى خواستم اين را بگويم ، بايستى يك رساله بنويسيم . متأسفانه همانطور كه گفتم از ما ديگر نبايد توقع داشت ، برادرانى كه فراغت دارند دنبال اين كارها بروند . اما بايد بگويم كه جستجوى اين مسأله از نهج البلاغه خيلى زحمت هم ندارد ، بگرديد ، همينطور تورّق بكنيد خودش را به شما نشان خواهد داد .

سلمانها و عبد اللّه بن مسعودها و اصحاب صفّه شان جزو اشراف آن امت بودند ، و اصلا به دنيا ، و طلا و نقره و زر و زيور و زخارف مالى اعتنايى نداشتند ، اصلا زخارف مالى در برابر زخارف غير مالى چيزى به حساب نمى آمد ، كه پيغمبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » فرمود :

« أشراف أمّتى أصحاب اللّيل و حملة القرآن » 4 « اشراف امت من ، اشراف جامعه اسلامى آنهايى هستند كه شب با خدا سر و كار دارند و خدمت و عبادت مى كنند ، آنهايى كه با قرآن آشنا هستند . » در جامعه اسلامى چه حادثه اى روى داده كه از صد كلمه سخنان امير المؤمنين « عليه السلام » تقريبا پنجاه كلمه اش درباره زهد است . اين كه نهج البلاغه پر است از زهد و ترغيب به زهد چه چيز را نشان مى دهد ؟ بله ، بيمارى را نشان مى دهد ، اين نسخه امير المؤمنين « عليه السلام » كه اينقدر راجع به دنيا گرم و پرشور و پر هيجان و زيبا و بليغ حرف مى زند ، نشان مى دهد كه مردم بد جورى گرفتار دنيا شده بودند ، بيست و سه سال پس از رحلت پيامبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » بد جورى مردم اسير شده بودند ، و اين دست گره گشا سعى مى كند گره هاى اين كمند را از دست و پاى آنها باز كند .

در نهج البلاغه وقتى ما به ذكر دنيا مى رسيم اوجى مى بينيم ، احساس مى كنيم كلام امير المؤمنين « عليه السلام » در باب دنيا اصلا يك

لحن و لون ديگر است ، البته از صدها نمونه كه در اين زمينه وجود دارد من نتوانستم كه اين چند سطر را يادداشت نكنم و اينجا نخوانم از بس زيباست ، « فانّ الدّنيا رنق مشربها ، ردغ مشرعها ، يونق منظرها ، و يوبق مخبرها ، غرور حائل ، و ضوء آفل ، و ظلّ زائل و سناد مائل ، حتّى اذا أنس نافرها ، و اطمأنّ ناكرها ، قمصت بأرجلها ، و قنصت بأحبلها ، و أقصدت بأسهمها ، و أعلقت المرء أوهاق المنيّة قائدة له الى ضنك المضجع و وحشة المرجع » 5 .

ببينيد چقدر زيبا است ، البته قابل ترجمه نيست ، بايد بلغا و شعرا بنشينند كلمه كلمه اينها را بسنجند و ترجمه كنند ، آن كه توجه انسان را جلب مى كند ، يعنى توجه من را جلب كرد اين بود كه وقتى درباره دنيا صحبت مى كند مى فرمايد : « غرور حائل ، وضوء آفل ، و ظل زائل ، و سناد مائل » . بعد نكته اى را ذكر مى كند « حتى اذا آنس نافرها » آنچنان دنيا با جلوه هايش و فريبندگيهايش خودنمايى مى كند كه آنان كه از دنيا مى گريختند و از آن وحشت داشتند ، به آن انس مى گيرند « و اطمأن ناكرها » آنها كه حاضر نبودند به دنيا دست بزنند ، در كنار دنيا احساس آرامش مى كنند .

اين همان بيمارى است ، يعنى همان انسانهايى كه در دوران پيغمبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » خانه و زندگى و باغهاى مكه و ثروت و تجارت ، و حتى زن و بچه را رها

كردند و براى اسلام در كنار پيامبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » به مدينه آمدند ، با گرسنگى ساختند ، با سختى ساختند ، همينها بعد از بيست سى سال پس از رحلت پيامبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » ، وقتى از دنيا مى روند طلاهايى را كه از اينها مانده براى تقسيم بين وارث بايد با تبر بشكنند ، اينها مصداق « حتى اذا آنس نافرها و اطمأن ناكرها » است . اين اوج سخن امير المؤمنين « عليه السلام » است . اين يك نمونه از سخنان آن حضرت در مورد دنياست .

يك موضوع ديگر كه در نهج البلاغه بارها تكرار شده است تكبر است ، يعنى همان كه محور اصلى خطبه قاصعه است ، و البته مخصوص خطبه قاصعه هم نيست ، خيلى جاها هست . مسأله تكبر يعنى خود را از ديگران بالاتر دانستن ، همان آفتى است كه اسلام را و نظام سياسى اسلام را منحرف كرد ، خلافت را به سلطنت تبديل كرد ، يعنى

به كلى نتايج زحمات پيامبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » را تقريبا در برهه اى از زمان از بين برده است . اين است كه امير المؤمنين « عليه السلام » در نهج البلاغه به آن بسيار اهميت مى دهد . در همين خطبه قاصعه اى كه مى دانيد و معروف است ، امير المؤمنين « عليه السلام » چقدر زيبا و پر مغز و برانگيزاننده و هشدار دهنده سخن گفته است . قسمتى از آن خطبه را يادداشت كرده ام :

« فاللّه اللّه في كبر الحميّة ، و

فخر الجاهليّة ، فانّه ملاقح الشّنآن ، و منافخ الشّيطان الّتى خدع بها الأمم الماضية ، و القرون الخالية ، حتّى أعنقوا فى حنادس جهالته و مهاوى ضلالته ،

ذللا عن سياقه ، سلسا فى قيادة . . . الا فالحذر الحذر من طاعة ساداتكم و كبرائكم الّذين تكبّروا عن حسبهم و ترفّعوا فوق نسبهم » . 6 اين هشدار امير المؤمنين « عليه السلام » است ، افراد جامعه را از دو چيز به شدت پرهيز مى دهد : يكى از تكبر و كبر ورزيدن و خود را برتر از ديگران دانستن . دوم از قبول اين تصور غلط از ديگران ، يعنى نه خودتان خود را از ديگرى بالاتر بدانيد نه اين تصور غلط را اگر ديگرى داشت شما قبول كنيد . اينها ضامن اجراى اخلاق اسلامى بين مردم و بين مسؤولان در جامعه اسلامى است . امير المؤمنين « عليه السلام » تأكيد مى فرمايد كه هرگز از ديگران ترفع و تكبر قبول نكنيد و حضرت امير المؤمنين « عليه السلام » نه خودش كبر مى ورزيد و نه از كسى كبر و خيلاء را قبول مى كرد .

خوب اين هم حاكى از اين است كه آن روز اين بيمارى و در واقع هر دو بيمارى وجود داشته است ، براى اين كه مسلم بشود ، برويد تاريخ را نگاه كنيد ، آنها كه به تاريخ آن دوره آشنايند مى دانند كه سهمگين ترين بيمارى مردم آن روز همين دو چيز بوده :

عده اى خودشان را بالاتر از ديگران مى دانستند ، قريش از غير قريش ، وابستگان به فلان قبيله عربى از وابستگان به فلان قبيله ديگر . و متأسفانه

اين بيمارى و اين كه كسانى خود را برتر از جمعى ديگر بدانند بعد از پيغمبر « صلى اللّه عليه و آله و سلم » خيلى زود پيدا شد ، و نتيجه اين حال همان بود كه امير المؤمنين « عليه السلام » فرمود : « فانه ملاقح الشّنآن . . . » ( محل ولادت و رويش اختلاف و جدايى است ) وقتى كسى خودش را بالاتر از ديگرى دانست ، قشرى خودش را از قشر ديگر بالاتر دانست ، آن روز اول اختلاف است ، اول جدايى است ، وقتى به اين نكات در سخنان امير المؤمنين « عليه السلام » توجه كنيد مى بينيد تمام خصوصيات را ذكر كرده است .

السلام » آموخته بودند .

به هر حال مشاهده مى كنيم كه در طول حكومت تقريبا ششصد ساله بنى اميه و بنى عباس ، اساسى ترين ضربت گاه و نقطه ضعف و آسيب پذيرى جامعه اسلامى همين بوده ، و از اينجا فساد وارد شده است . لذا دستورات امير المؤمنين « عليه السلام » در موارد بسيارى راجع به مخالفت با مسأله تبعيض پذيرى يعنى همان كبرپذيرى است ، اين مضمونى است كه امير المؤمنين « عليه السلام » در نهج البلاغه به آن بسيار توجه دارد .

مسأله ديگر مسأله فتنه است ، باز حضرت جملات عجيبى در مورد فتنه دارد . اين جملات چنان پر مغز ، زيبا و جامع الاطراف بيان شده است كه انسان حيرت مى كند كه درباره آن چگونه فكر كند . فتنه يعنى چه ؟ يعنى اشتباه و اختلاف صفوف ، اختلاط صفوف ، مخلوط شدن حق و باطل .

« و لكن يؤخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فيمزجان فهنالك يستولى الشّيطان على اوليائه » 7 مسأله مخلوط شدن حق و باطل ، استفاده از شعارهاى حق براى افاده مرام باطل و استفاده از نمادهاى حق براى محكم كردن قواعد و پايه هاى باطل ، از بلاها و بيماريهايى بود كه در روزگار امير المؤمنين « عليه السلام » وجود داشت ، لذا آن حضرت افشاگرى مى كند .

در باب فتنه ، امير المؤمنين « عليه السلام » در نهج البلاغه دوگونه حرف دارند . يكى مطلبى است كه درباره كل عنوان فتنه بحث فرموده اند . باز دو سه جمله اينجا يادداشت كرده ام . در خطبه دوم ، به نظرم آنجا كه راجع به

ظهور پيامبر اكرم « صلى اللّه عليه و آله و سلم » حرف مى زند ، اشاره مى كند به وضع مردم و از جمله مى فرمايد : « فى فتن داستهم باخفافها ، و وطئتهم باظلافها ، و قامت على سنابكها ، فهم فيها تائهون حائرون جاهلون مفتونون فى خير دار ، و شرّ جيران ، نومهم سهود و كحلهم دموع . » 8 اين باز از همان جملاتى است كه واقعا قابل ترجمه نيست ، شعرا و اهل ذوق بايد بنشينند و براى هر كلمه يك معادل پيدا كنند ، براى هر تركيبى يك تركيب پيدا كنند .

حضرت درباره فتنه حرف مى زند : اسب وحشى فتنه اين طور مردم را زير پا انداخته بود ، با لگد آنها را خرد مى كرد ، با سم سر آنها را مى كوبيد ، بعد با وحشى گرى سربلند مى كرد ، و مردم آنجا خوابشان بيدارى و سرمه چشمشان اشك بود . . . سخن از فتنه پيش از ظهور پيغمبران است ، وضع جوامعى را كه انبياء از آنجا ظهور كرده اند و مبعوث شده اند بيان مى كند و در حقيقت اشاره مى كند به وضع زمان خودش و مردم را از فتنه پرهيز مى دهد و مى ترساند .

مورد ديگر آنجايى است كه فتنه مشخصى را ذكر مى كند مثل تمام حرف هايى كه راجع به مخالفين خودش ، كه آن جنگ ها را راه انداختند ، بيان فرموده ، راجع به معاويه ، راجع به طلحه و زبير ، راجع به عايشه ، راجع به كسانى ديگر ، راجع به خوارج ، مشخصا آن چيزهايى را بيان فرموده كه در ديدگاهش فتنه به حساب مى آمده است .

سيصد و چند ده سال از آن روز ، به نسخه درمان احتياج داريم ، هم براى خود آن درمان و هم براى اينكه بدانيم كدام بيماريها ما را تهديد مى كند .

امروز ما هم در شرايط مشابهى هستيم ، ما را هم دنياطلبى تهديد مى كند ، ما را هم ابتلاء به كبر و خودپرستى و تبعيض تهديد مى كند ، طوفانهاى فتنه هاى اجتماعى ما را هم به فرو ريختن تهديد مى كند . بنابراين ما هم به آن درمانها احتياج داريم ، و بيش از هميشه به نهج البلاغه احتياج داريم ، مخصوصا از اين ديدگاه ، و من نديده ام از اين ديدگاه كسى دنبال نهج البلاغه رفته باشد ، مى دانيد كه البته خيلى كار شده اما اين يك ديدگاه جديد است . اينك در آيينه نهج البلاغه نگاه كنيد و ببينيد شما از وضع كنونى خودتان چه چيزى را در آن مى بينيد ، كدام درد را ، كدام خطر را مى بينيد ؟ كدام هشدار متوجه ماست ؟ و بدانيد كه درمانش در نهج البلاغه موجود است . امروز بسيار لازم است كه محققان ، نهج البلاغه را از اين جهات تفسير كنند .

در پايان سخن ، اولا تشكر مى كنم از برادران عزيزى كه به احياى نهج البلاغه برخاسته اند و به پژوهشهاى نهج البلاغه ابعاد علمى جدى بخشيده اند ، و به طرح و مداوم آن اهميت داده اند و اين كتاب مقدس و زندگى آموز و دوران ساز را از زير غبارهاى نسيان خارج كرده اند ، و تشكر مى كنم از محققينى كه درباره نهج البلاغه كوشيده اند ، تفسير و شرح نوشته اند ، ترجمه كرده اند ، لغت نامه ساخته اند و

كوششهاى ارجمند ديگر . اما خواهش مى كنم كه مسأله نهج البلاغه را از اين هم جدى تر بگيريم .

امروزه براى ما نهج البلاغه از جهات مختلفى حساس است ، من اينجا دو بعدش را ذكر كردم ، و خيلى بيش از اينها هم هست . تأكيد مى كنم كه اين كتاب ، گنجينه بى نظيرى است ، تمام نشدنى است و امروز هم بيشتر از هميشه ملت ما و جامعه اسلامى ما به آن نيازمند است ، ما امروز به اين كتاب احتياج داريم .

و السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته .