حسین (ع) و ترویج فرهنگ سجده بر خاک کربلا، یاد حضرت اباعبدالله (ع) و یاران شهید ایشان را زنده نگه داشت. [3] . اما مهمتر از همه آنها، عبادت و بندگی خالصانه و تضرع و سجده های طولانی آن حضرت است که تبلیغ عملی عرفان، توحید و توجه به ذات احدیت در مقابل قدرت های شیطانی حاکم بود. این شگرد امام سجاد (ع) به قدری کارآمد بود که شیعه و سنی ایشان را با القاب «سید العابدین»، «زین العابدین»، «سید الساجدین» و «سجاد» می شناسند. [4] در سایه ی این عبادات، گنجینه عظیمی از تعالیم اسلامی در آداب عبادات، وضوء، نمازهای یومیه، نوافل و خصوصا نافله شب، روزه و اعمال ماه مبارک رمضان، اعمال حج و عرفه، اعیاد اسلامی، صدقات و انفاقات از آن حضرت در اختیار ما قرار دارد.

را برای شما املاء کنم. قلم به دست گرفت و سر به زیر افکند ولی دیگر سر بلند نکرد تا آنکه از دنیا رفت. [9] . اگر چه به قول سید علیخان، صاحب شرح مفصل صحیفه، او از دنیا رفت چون از حد خود تجاوز کرد و مبتلا به خشم و غضب الهی شد [10] ، لکن عجز مقابله با آن دریای مواج علوم و معارف نیز انسان را از خود بیخود می کند. به گفته خواجه نصیرالدین طوسی: «برای خواص معجزه قولی و برای عوام معجزه فعلی طاعت آورتر و تسلیم بخش تر می باشد.» [11] . به قول علامه حسن زاده آملی معجزه کلامی و قولی برقرار و دائمی است. [12] همانگونه که جد بزرگوارش امیرالمؤمنین (ع) در کنار معجزات فعلی و جسمانی، معجزه جاودان کلامی و قولی همانند نهج البلاغه را به جهان علم و دانش ارزانی داشتند. به قول بزرگان اگر امثال این کلمات از آن حضرت به ما نرسیده بود، انسان نمی دانست چگونه با خدا تکلم نماید. [13] لذا ابن شهرآشوب احتمال داده است که صحیفه از آسمان به رسول خدا (ص) نازل شده و چون به دست امام سجاد (ع) ظهور پیدا کرد، به ایشان منسوب شده است. [14] . فاضل اختری معتقد است ادعیه امام سجاد (ع) بر سایر ادعیه معصومین (ع) امتیاز دارد. زیرا در آن فنون تضرع و اظهار تذلل و مسکنت در درگاه الهی به نحوی است که در غیر آن وجود ندارد. و آن را مزیت و خصوصیتی از خداوند برای امام سجاد(ع) می داند همان گونه که شجاعت در امیرالمؤمنین و امام حسین (ع) از ویژگی های الهی آن حضرات

می باشد. [15] . گرچه مرحوم سید محسن عاملی بعد از نقل کلام ایشان در آن اشکال وارد کرده است [16] ، لکن می شود گفت هر یک از ائمه (ع) به طریق خاصی می توانستند امر امامت و ولایت را به عرصه ظهور برسانند و شرائط برای ظهور و بروز یکی از اوصاف وجودی آنان فراهم می شد که برای امام سجاد (ع) این ویژگی در آن شرائط خاص حاصل شده است. این کلمات و دعاهای نورانی، علماء و دانشمندان و ادباء و فصحاء از مذاهب دیگر را نیز به شگفتی آورده است که در این میان سخن طنطاوی از همه معروف تر است که می گوید: «بدبختی برای جهان اهل سنت است که تاکنون از چنین گنجینه ای آگاه نبوده اند.»

کار رفته است. امتیاز خاص صحیفه کامله یکی از امتیازات خاص این صحیفه شریفه، داشتن سند تا پنجاه و شش هزار و صد سند می باشد که مرحوم علامه محمد تقی مجلسی بیان کرده است. [20] بالاتر آنکه مورد توجه امامان بعد از امام سجاد (ع) نیز بوده است. به طوری که امام هادی (ع) آن را از پدرانش نقل فرمودند [21] و مهمتر آنکه حضرت آن را بر فرزندش امام باقر (ع) املاء کردند و امام صادق (ع) نیز در آنجا حضور داشتند [22] که این امور در غیر قرآن مجید بی نظیر است. و نیز علامه محمد تقی مجلسی می گوید در حالت مکاشفه، حضرت بقیه الله الاعظم (عج) این کتاب را به او معرفی می کند و از آن زمان ایشان اقدام به نشر آن در سطح وسیع در آفاق و بخصوص در اصفهان می نماید. [23] .

دعا را حفظ و نگهداری کرده است. [24] لکن در نسخ مشهوره پنجاه و چهار دعاء وجود دارد. معلوم می شود که در نسخ متداوله تعداد بیست و یک دعاء از دست رفته است و شیخ حر عاملی به احتمال آنکه همان دعاهای ساقط شده باشد، همین عدد را افزوده است. به قول افندی (رض)، این صحیفه شریفه به صورت یک صحیفه علیحده همچون صحیفه کامله در بین مردم خصوصا در خراسان و اطراف آن شایع شد. [25] . صحیفه ثانیه دیگر به گفته صاحب «ریاض العلماء» مرحوم افندی، شخص دیگری بر شیخ حر عاملی در این امر سبقت گرفت و صحیفه ثانیه ای نوشت. [26] . شیخ آقا بزرگ نیز می گوید: «بعضی از افاضل معاصر به من اطلاع دادند که صحیفه ثانیه جمع شده آقای شیخ محمد بن علی الحرفوشی، معاصر شیخ حر عاملی است و چهار سال قبل از ایشان وفات یافته است.» سپس می گوید: «پس صحیفه شیخ حر عاملی، سومین صحیفه می باشد.» [27] .

از روایات قدماء أصحاب تلف شد و از بین رفته است و لکن می گوید نهایت تلاش و کوشش را بکار بردم تا آنچه موجود است را بدست آورم. [29] . امتیاز این صحیفه از امتیازات این صحیفه آن است که هر دعائی را ذکر می کند، سند و مکان دریافت آن را نیز بیان می کند. برخلاف صحیفه ثانیه مذکوره که همه دعاهای افزوده آن مرسل است. همچنین ایشان ابتداء تمام دعاهای «صحیفه ثانیه» را با سند می آورد سپس سی و شش دعائی را که با تحقیق خود به دست آورده است را با سند بیان می کند.

است.

از دیدگاه نهج البلاغه / ص 9 (به نقل از بشاره المصطفی) / ص 235).

[12] همان.

[13] شیخ حر عاملی؛ مقدمه صحیفه ثانیه / ص 3.

[14] علامه مجلسی؛ بحارالانوار / ج 107 / ص 61 (به نقل از نوشته ای از محمدتقی مجلسی).

[15] سید محسن امین عاملی؛ مقدمه صحیفه خامسه / ص 13.

[16] همان.

[17] اعیان الشیعه / ج 1 / ص 638.

[18] آقای عمادزاده در صحیفه ای که ترجمه نموده اند، هشت دعا را ملحق کرده اند که یک دعا برای ایام هفته ذکر کرده اند که هر روز هفته یک دعاء مستقل دارد. در نتیجه 15 دعا ملحق شده است.

[19] صحیفه سجادیه کامله؛ ترجمه فیض الاسلام / ص 23.

[20] بحارالانوار / ج 107 / ص 61.

[21] صحیفه سجادیه جامعه / ص 630.

[22] صحیفه سجادیه کامله؛ ترجمه فیض الاسلام / ص 15.

[23] بحارالانوار / ج 107 / ص 60، 50، 45، 43 و 63.

[24] صحیفه سجادیه کامله؛ با ترجمه فیض الاسلام / ص 23.

[25] مقدمه صحیفه ثالثه / ص 6.

[26] مقدمه صحیفه خامسه / ص 9.

[27] الذریعه / ج 15 / ص 19.

[28] مقدمه صحیفه ثالثه / ص 7.

[29] همان.

[30] صحیفه رابعه / ص 145.

[31] صحیفه سجادیه جامعه / ص 12 (به نقل از: الذریعه / ج 15. ص 18).

[32] مقدمه صحیفه سجادیه کامله؛ با ترجمه عمادزاده / ص 24.

[33] مقدمه صحیفه خامسه / ص 13.

[34] شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید / ج 6 / ص 178 - 187 و ج 11 / ص 192 و ج 15 / ص 113.

[35] احقاق الحق / ج 12 / ص 124، 84، 54، 39 و 360.