آثار اصیل انبیای الهی به ویژه پیامبر گرامی اسلام (ص) و پیشوایان معصوم (ع) است که انسان را بر سر منزل مقصود هدایت می کند و می تواند به سرچشمه معنویت و آرامش برساند. در میان آثار ارزنده معصومین (ع)، میراث امام سجاد (ع) از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از میان خطبه ها، نامه ها، توقیع ها، شعرها، مصاحبه ها، محاوره ها، خاطره ها و کلمات ایشان، دعاها و مناجات های آن حضرت جایگاه مهمی دارد. امام سجاد (ع) در صحیفه در ضمن دعا با ادبیاتی بسیار غنی و زیبا، معارف اسلامی، سیاست، اخلاق، جامعه شناسی، حقانیت اهل بیت، انتقاد از ستم، سفارش به حق و حقیقت و در یک سخن، درس معنویت و سعادت را آموزش می دهد. صحیفه سجادیه از دیرباز نظر انیشمندان و فرهیختگان بسیاری را به خود جلب کرده است و علاوه بر حدود هفتاد شرحی که بر آن نوشته اند، از زوایای مختلف به آن نگریسته و پیرامون آن پژوهش هایی انجام داده اند. در عین حال به نظر می رسد که این کتاب از دیدگاه ادبی و هنری کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین لازم است در این عرصه کوشش هایی صورت گیرد.

بودند، مجال گفت و شنود درباره ی شعر کمتر یافت می شد. از نیمه ی آخر دوره خلافت عثمان که کم کم آتش انقلاب زبانه کشید و بذر اختلاف پاشیده شد، دوباره تفرقه در میان مردم پدیدار شد و بعد از قتل عثمان این اختلاف به اوج و شدت خود رسید. «بنی امیه به پیشوایی معاویه لوای مخالفت با امامان (ع) برافراشتند. در این غوغا و آشوب بود که دوباره شاعران ظاهر شدند. گروهی به طرفداری بنی هاشم و جماعتی به حمایت بنی امیه برخاستند و در سایر فرقه ها مانند خوارج و زبیریان نیز شاعرانی ظهور کردند» (13، ص: 114). در این دوره شاعران نقش سیاسی مهمی ایفا می کردند که در تاریخ اسلام چنین نهضتی در عالم شعر و چنان فرصتی برای دخالت شاعران در سیاست نظیر نداشته است. سخن درباره ی امور بزرگ سیاسی و مملکتی و انتخاب رئیس حکومت و سایر امور اجتماعی بزرگ ترین امتیاز شعر این دوره است. سیاست بنی امیه چنین اقتضا می کرد که شاعران را به سوی خود جلب کند و حتی بین خود شاعران هم رقابت و اختلاف بیندازد تا از یک سو این خاندان را مدح کنند و از سوی دیگر یکدیگر را هجو کنند. از شاعران این دوره نسبت به یکدیگر هجاهای شگفت انگیزی به یادگار مانده است. دشمنی و رقابت شاعران نسبت به یکدیگر موجب شد که شعر «نقائض» به وجود آید. نقائض جمع نقیضه، شعری است که شاعر با قصیده خود معانی قصیده ی دشمن را نقض می کند و فخر دشمن را با هجو برمی گرداند و فخر واقعی را به خود نسبت می دهد. معمولا نقیضه در همان وزن و قافیه قصیده ی دشمن است. نقائض

هر چند که در پیشرفت فن شعر و حفظ لغت جاهلی ارزش ادبی دارد ولی نمایانگر بداوت امویان است. اخطل و فرزدق و جریر مثلث این نوع شعر هستند که بیشتر شعر آن ها یا هجو یکدیگر است یا مدح امویان. [1] . در این دوره نوعی دیگر از شعر نیز ظهور کرد که به آن مجون یعنی شعر زشتی می گویند. امویان از اشاعه ی این نوع شعر هیچ ابایی نداشتند. شاعران غزل سرا به طور عموم غزل اباحی می سرودند [2] پیشوای این گروه از شاعران عمر بن ابی ربیعه مخزومی [3] است. شعر مجون در کنار این نوع غزل پدیدار گشت. در کتاب تاریخ ادبیات اکبر بهروز آمده است: «یکی دیگر از مقتضیات سیاست بنی امیه این بود که جوانان حجاز را از مسافرت به اطراف و اکناف ممالک اسلامی منع کند در عوض عطایای فراوان به آن ها می داد. این جوانان که وارث اموال بسیاری از پدران فاتح خود بودند، در نتیجه ی عطایای سرشار بنی امیه، ثروت و مکنت فراوانی به دست آورده بودند و چون راه عمل و مسافرت و دیگر مشاغل جدی بر آن ها بسته بود به اقتضای جوانی و بیکاری و توانگری به خوش گذرانی و ملاعب و ملاهی سرگرم شدند و اوقات خود را با بی بند و باری و تمتع از لذایذ جسمانی می گذراندند و بالطبع قریحه ی شعر و شاعری هم در ایشان پدیدار گشت و این زندگانی پر نعمت و مرفه و خوشی و شادی و سرور و جوانی موضوع شعر آن ها بود (6، ص: 126). احمد حسن زیات می نویسد: «دوره ی اموی، دوره ی نضح آداب جاهلی و آغاز نقل دانش های بیگانه بود.» (7، ص:

207). ناگفته نماند که در دوره ی اموی در عرصه ی شعر و شاعری، غزل عفیف و شعر متعهد هم یافت می شد. شاعرانی مانند قیس بن ملوح (مجنون لیلی)، جمیل بن معمر و کثیر عزه غزل عفیف می سرودند. از شاعران متعهد این دوره که تمام عمر خود را در راه دین صرف کرد و با شجاعت از اهل بیت دفاع کرد، کمیت بن زید اسدی [4] است که مجموعه ی اشعارش با عنوان هاشمیات منتشر شده است.

کار را به شیوه ای پیش برد که با وضعیت دوره ای که در آن به سر می برد متناسب باشد. در پی جان فشانی و فداکاری های امام حسین (ع) و یارانش، موانع ترس و وحشت تا حد زیادی از میان برداشته شد و جامعه اسلامی توانست گام دیگری در راه بازگرداندن عزت خود بردارد. امام سجاد (ع) تمام کوشش خود را برای ارتباط مردم با خدا به کار برد تا این که گام های دیگری در راه عزت و رهایی امت اسلامی برداشته شود. امام سجاد (ع) در راه تربیت و تهذیب نفوس پیروان شیوه های گوناگونی را پیش گرفت که عبارت بودند از: خریدن برده ها و آموزش دادن و آزاد کردن آنان، تربیت گروه های شایسته و فرستادن آن ها به اقطار مختلف، ایراد خطبه و طرح سخنان سودمند و سازنده، دعا و ابتهال با اسلوبی که افراد در هنگام خواندن آن دعاها احساس کنند که عزت، قدرت و توانگری فقط نزد خداست. امام (ع) با این دعاها آن چنان انسان ها را تربیت می کرد که بتوانند نفس خود را رام کنند به طوری که حاکمان زمان را به هیچ بپندارند و آبرو و عزت خویش را به متاع ناپایدار دنیا نفروشند. دکتر بستانی معتقد است، ادبیات امام سجاد (ع) از نظر کمی بعد از ادبیات کلام امام علی (ع) قرار می گیرد. و با توجه به جهت گیری ویژه آن حضرت نسبت به دعا و از نظر فراوانی مطالب مطرح شده و تنوع آن حائز اهمیت است. (4، ص: 153). اگر در عهد اموی ادبیات انحراف، شعر مجون و خمر و لهو و مدیحه گویی حاکمان جور فراوان شد ولی ادبیات

امام سجاد (ع) مانند بنای شامخی است که در نقد اوضاع اجتماعی و سیاسی از یک سو و ساختن شخصیت اسلامی در سطوح مختلف از سوی دیگر ایستادگی کرد. ادبیات امام سجاد (ع) به طور کلی به چهار دسته تقسیم می شود: 1- ادبیات سیاسی 2- ادبیات اجتماعی 3- ادبیات اخلاقی 4- ادبیات دعا.

است. به کار گیری کلمه ی «جسر» برای عبور و «سلم» برای صعود و «رحی» برای له کردن و همه اینها ابزارهایی برای اهداف ستمگرانه ی آن ها بوده است. همکاری کننده ی با ستمگر را به محوری تشبیه کرده است که سنگ آسیاب به دور آن می چرخد.

بر مذمت نفس اماره تأکید شده است تا این نفس از ذلت و ضعف و سقوط رهایی یابد، در عین حال از نظر هنری و فکری نیز مشتمل بر دو عنصر مهم ایقاعی و تصویری هستند که نمونه هایی از آن را در این جا مورد بررسی قرار می دهیم [6] .

کار می برد که در وسوسه و تزیین دنیا کاربرد دارند. در فراز سوم از قلبی نزد خداوند شکوه می کند که با وسوسه ها دگرگون می شود و با زنگارهای مختلف پوشیده شده است. از چشمی شکوه می کند که از خوف خدا، اشک نمی ریزد و جامد است و به آن چه شادمانش کند بلند پروازی می کند. اما در فراز پایانی برای نجات دادن نفس از بدی هایی که در سه فراز پیشین سخن گفته بود رو به سوی خدا می کند. روابط علی بین فرازهای چهارگانه آشکار است. عناصر ایقاعی و تصویری در این چهار فراز قابل ملاحظه است که ما برای توضیح این دو عنصر مهم از متن دعاهای دیگر بهره می بریم.

الکسیر. 7- أن تهب لی موبقات الجرائر، و تستر علی فاضحات السرائر. 8- و لا تخلنی یوم القیامه من برد عفوک و غفرک و لا تعرنی من جمیل صفحک و سترک. 9- الهی، ظلل علی ذنوبی غمام رحمتک و أرسل علی عیوبی سحاب رأفتک. 10- الهی هل یرجع العبد الابق الا الی مولاه، أم هل یجیره من سخطه أحد سواه؟...] (14، ص: 206). متن فوق با قافیه و تفعیلات خود همانند قصیده ای است که هنگام تلاوت، زیبایی های خودش را دارد. از نظر فواصل یعنی کلمات آخر، در دو فراز یا بیشتر متحد است. این تنوع در ایقاع فرازها یعنی تغییر و تبدیل فواصل بین دو فراز یا بیشتر ارتباط دقیق با تبدل افکار و موضوع متن دارد. هر تبدلی در ایقاع مقترن با تبدل در افکار است. به عنوان مثال در دعاهای دیگر دیده می شود که فواصل تسلیم صوتی واحد است. در نمونه ذیل همه ی فواصل تسلیم صوت «راء» و «هاء» است. [اللهم اعتذر الیک: 1- من مظلوم ظلم بحضرتی فلم أنصره. 2- و من معروف أسدی الی فلم أشکره. 3- و من مسی ء اعتذر الی فلم أعذره. 4- و من ذی فاقه سألنی، فلم أوثره. 5- و من ذی حق لزمنی لمؤمن، فلم أوفره. 6- و من عیب مؤمن ظهرلی، فلم أستره. 7- و من کل اثم عرض لی، فلم أهجره. (دعای 1/38). متن فوق سرشار از عناصر ایقاعی گوناگون است. از یک طرف همه قافیه های آن واحد است، گویی قصیده ای عمودی است که دارای قافیه ای واحد است از طرف دیگر فقرات آن تقریبا متوازن است و تعداد کلمات فرازها تقریبا برابر است. و

از سوی سوم سرشار از تجانس بین اصوات فقرات است مانند دو حرف «طاء» و «ضاد» در فراز اول. و از جانب چهارم، عنصر تکرار در ابتدای هر عبارت و صوت یاء که هر سطر با آن ختم می شود و کلمه ی «لم» که پیش از همه فواصل دیده می شود، قابل ملاحظه است. هنگام خواندن و شنیدن این دعا عناصر ایقاعی در افزودن جذابیت و زیبایی دعا سهم فراوان دارد. و نکته ی مهم دیگر این که تنوع فواصل در متن پیشتر و یکتایی آن در متن کنونی با طبیعت موضوع ارتباط کامل دارد. متن اخیر پیرامون موضوعی واحد است و آن طلب بخشش از خداوند متعال است به خاطر مسائلی که پیش آمده است به همین دلیل همه فرازها برابرند؛ چون موضوع عذرخواهی از امور سابق است. در این جا امور مختلف با مصداق های گوناگون تسلیم مفهومی واحد هستند؛ به همین دلیل فواصل اتحاد دارند.

می کند و در گفتگوی با خدا غرق و فانی می شود. این امر اقتضا می کند که از تصویرهای هنری که مشتمل بر استعاره یا رمز و تشبیه است، استفاده شود چرا که تعبیرهای ساده و مستقیم خرسند کننده نیستند. چون هنگام مناجات نفس دعا کننده حالتی خاص دارد، این کاربرد متناسب با آن نیاز است و این کار جز با تصویرهای هنری میسر نیست. شایسته است در این جا نمونه ای از مناجات العارفین حضرت (ع) را مورد بررسی قرار دهیم تا میزان ارتباط بین عنصر تصویر سازی و سیاق دعا روشن شود. و دریابیم که چگونه معصومین (ع) به عنوان شخصیت های پیشرو به لایه های روح انسان توجه دارند. [الهی، فاجعلنی من الذین ترسخت أشجار الشوق الیک فی حدائق صدورهم و أخذت لوعه محبتک بمجامع قلوبهم، فهم الی أوکار الأفکار یأوون، و فی ریاض القرب و المکاشفه یرتعون و من حیاض المحبه بکأس الملاحظه یکرعون، و شرائع المصافاه یردون] (14، ص: 220). در این فراز کوتاه مجموعه ای از تصویرهای هنری آمده است. در این جا ژرف ترین صورت های رابطه بین خدا و بنده مورد بررسی قرار گرفته اند. طبیعت حال و مقام اقتضا می کند که به تعبیری گرایش داشته باشیم که از تصویرهای دقیق و دلالت های ثانویه و الهام های ظریف سرشار باشد و بازگو کردن آن حالت های نفسانی به جز با این تصویرهای هنری میسر نباشد. در متن از استعاره هایی استفاده شده اند که رابطه بین درختان باغ با اشتیاق موجود در سینه ها در یک ردیف قرار گیرد. درخت به اندازه ای که ریشه هایش را در عمق زمین فرومی برد ثبات بیشتر به دست می آورد و به همین نسبت شوقی که در

قلب ریشه دوانیده است برای حضرت (ع) ممکن بود که به عنوان مثال بگوید: [اللهم اجعل أشواقنا الیک شدیده] ولی این تعبیر افاده غرض نمی کرد، به همین دلیل به تصویرهای استعاری روی می آورد تا تراکم شوق و شدت اشتیاق خود را نشان دهد. «حدائق» را به «صدرهم» اضافه کرده است تا به معرفت نسبت به خداوند عمق بیشتری بدهد.

من مننه المتابعه أسبغ علیهم من نعمه المتظاهره لتصرفوا فی مننه فلم یحمدوه و توسعوا فی رزقه فلم یشکروه و لو کانوا کذلک لخرجوا من حدود الانسانیه الی حد البهیمه فکانوا کما وصف فی محکم کتابه [ان هم الا کالأنعام بل هم أضل سبیلا] (دعای 8/1) مردم غافل از خدا به حقیقت حیوان بلکه گمراه تر از حیوانند. در این فراز از دعا این گونه بیان شده که حمد و شکر، نعمت هایی اند که خداوند به انسان داده است و اگر چنین نبود، انسان از نعمت ها استفاده می کرد بی آن که سپاس بگوید، در نتیجه مقامش تنزل می یافت و مانند چارپایان می شد. همان گونه که امام علی (ع) در نامه ای که به عثمان بن حنیف انصاری می نویسد، اشاره می کند که من این چنین نیستم که مانند حیوان پس از خوردن بخوابم بلکه...

خاندانش درود بفرستد. این امر نشانه ی این نکته ی است که حضرت پیش از بحث درباره ی معرفت می خواهد به انسان کامل اشاره ای داشته باشد و الگوی تمام عیاری را به مخاطب خویش نشان دهد. و غیر مستقیم به این نکته اشاره فرمایند که سخنان ایشان جملاتی انتزاعی نیستند. پیامبر اکرم (ص) خودش را وقف خدا کرده است و در این راه همه سختی ها را به جان خریده است و در یک کلام بالاترین جهاد را انجام داده است. در پایان دعای دوم می فرماید: «... هیچ ملک مقرب و نبی مرسلی با او هم سنگ نخواهد شد.» از نظر درون مایه های صحیفه باید گفت که هر چه خوبی است در آن است و به طور کلی می توان به این موضوعات اشاره کرد: مسایل علم النفس و تهذیب روح، درس اخلاق کریمه و فضایل متعالی و حسن معاشرت، علم الاجتماع و توجه به مدینه ی فاضله، عرفان و حکمت، سیاست، وظیفه ی پدران و مادران و فرزندان، درس حق شناسی، درس محبت و عاطفه، احتراز از خشم و قهر و خشونت، درس عدالت و راستی و درستی، احتراز از ظلم و جور و نادرستی، درس کرامت و عبادت و تقوی، دوستی، وفا و صفا، یک رنگی، خدمت به خلق، بشر دوستی، خیر خواهی، دوری از وسوسه های شیطانی، اصلاح امور نفسانی و جسمانی. در دعای هشتم، حضرت سجاد (ع) آسیب ها را برشمرده است. انسان در زندگی به حکم غریزه بنایش بر این است که به سوی خوبی ها و عوامل مثبت پیش رود و از عیب ها و کاستی ها و آسیب ها دور باشد. برای این که در این کار موفق باشد، لازم است

آسیب ها را خوب بشناسد. آسیب هایی که امام (ع) بیان فرموده است بدین قرار است: سوء مدیریت، فساد اقتصادی، ریاست طلبی، ریا، عجب، حسد، غضب، حرص، بی تابی، بداخلاقی، بی بند و باری، تعصب، غفلت، ترجیح باطل بر حق و اصرار بر گناه. در دعای نهم، امام (ع) لحن بسیار نرم و ملایمی دارد. از سخن ایشان درمی یابیم که از خداوند می خواهد که بین او و خودش چیزی را حائل قرار ندهد. امام (ع) در این دعا به این نکته اشاره دارد که خوبی ها همه جا هست و کسی بدانها نمی پردازد ولی انسان هایی هستند که با رنج فراوان به دنبال بدی ها می گردند و آن را با قیمت گزاف می خرند. در این دعا خواستار یکتایی و یکی شدن با دوست است زیرا برای انسان رشد یافته بزرگ ترین عقاب آن است که نتواند به محبوبش برسد. در دعای یازدهم، با چیزهایی که امام (ع) از خداوند می خواهد درمی یابیم که پیامش این است که: «هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت.» دعای سیزدهم دعای رفع حوایج است. در این دعا امام (ع) به ما می آموزد که از خداوند چیزهای بزرگ بخواهیم، او بزرگ است، چیز اندک خواستن نشانه کم همتی است. دعای بیست و دوم دعای امام (ع) هنگام بروز سختی ها و ناگواری هاست. حضرت از خداوند می خواهد که با قدرتی که دارد مشکلات و دشواری ها را مرتفع سازد. ممکن است کسی بگوید خداوند اگر بخواهد هم برای دعا کننده و هم برای دیگران، کاری را انجام می دهد، نیازی به خواستن نیست. در پاسخ باید گفت: فرق است بین کسی که می خواهد و درد طلب دارد با کسی که نمی خواهد. او

به معرفت خواستن رسیده است. مگر ممکن است، کسی که درد طلب دارد با کسی که خام و خواب و خاموش است، یکی باشد؟!

شبی که عمر بن خطاب از دنیا رفت، او به دنیا آمد و به عنوان تبرک نام او را عمر گذاشتند.

[4] کمیت برادرزاده ی فرزدق است.

[5] دکتر محمود البستانی از ادبای معاصر در تاریخ ادبیات عربی به ادبیات دعا توجه داشته است (ر. ک: البستانی، 1986).

[6] ایقاع مصدر باب افعال، در لغت به معنی جنگ انداختن کسی را، انداختن کسی را در آن چه بد آید. ولی در اصطلاح یکی از فنون علم موسیقی است. النغمات المرکبه من النقرات الایقاعات و أصلها و کلها حرکات و سکون (رسائل اخوان الصفا) (دهخدا، ماده ایقاع) در این جا منظور از ایقاع ترکیب آهنگ های کلام است به طوری که بر مخاطب مؤثر افتد.

[7] «مخائیل نعیمه» متفکر، ادیب و شاعر عارف مسلک معاصر، دعای بلندی دارد که به صورت کتابی با عنوان «نجوی الغروب» به چاپ رسیده است. با دقت در سبک این دعا درمی یابیم که قطع نظر از درون مایه ها و ظرافت های ادبی دیگر، از حیث کلمات و سبک، مانند صحیفه ی سجادیه است. یعنی ادیب و متفکری مانند میخائیل نعیمه وقتی که می خواهد زیباترین دریافت های خود را در قالب دعا بیان کند، همان کلمات و شیوه امام سجاد (ع) را به کار می برد. شاید کسی بگوید این طبیعت دعاست که برای همیشه سبک واحد داشته باشد و دارای کلمات یکسان باشد. در جواب خواهیم گفت که چنین نیست به عنوان مثال در ادب فارسی دعای قدیم دارای کلمات و سبک قدیم است و در دوره ی معاصر سبک و کلمات ویژه خودش را دارد.