طلایی تبدیل کند و در جهت اهداف خود به کار گیرد، به گونه ای که زمینه برای دگرگونی در تمامی نسلها و منشاء تمامی انقلابهای مردمی گردید.در دل هر مشکلی فرصتهای بزرگتر و عالی تری نهفته است که انسانهای بزرگ قادرند مشکلات را به فرصتهای بزرگ تبدیل نمایند. [1] .برای خاندان رسول خدا (ص) و شیعیان آن خاندان مظلوم، روزی مصیبت بارتر و پر اندوه تر از روز عاشورای امام حسین (ع) و روز شهادت آن بزرگوار و یارانش نبوده و در تاریخ اسلام ثبت نشده است. در حدیثی از امام زین العابدین (ع) نقل شده که فرمود: روزی بر رسول خدا (ص) سخت تر از روز اُحد نبود که عمویش حمزه فرزند عبدالمطلب و شیر رسول خدا (ص) به شهادت رسید و پس از آن روز موته بود که عموزاده اش جعفر ابن ابی طالب در آن روز کشته شد، آنگاه فرمود: «و روزی همانند روز حسین (ع) نبود که سی هزار مرد که خود را از این امت می دانستند به سوی آن حضرت هجوم برده و هر کدام با ریختن خون آن حضرت می خواستند به خدا نزدیک تر شوند، و آن حضرت آنان را به یاد خدا می انداخت ولی اعتنا نکرده تا آنکه آن بزرگوار را از روی ستم و دشمنی کشتند.» [2] .

قوی و به فضل پروردگار بستگی داشت که هیچ قدرتی نتوانست در او خللی ایجاد کند. پیروان راستین اسلام هر کدام به نوبه خود و به مقتضای شرایط زمان و مکان، در طول تاریخ، در راه عمل به تکلیف و انجام وظیفه الهی حماسه ها آفریده اند و ثمرات گرانبهایی را برای اسلام و مسلمین از خود به یادگار گذاشته اند.بررسی تاریخ انبیای الهی و پیشوایان معصوم، این امر را روشن می سازد که سراسر حیات پربرکت آنان، تلاش و استقامت در راه ادای وظیفه تبلیغ رسالت الهی بوده است. و در این راه، هیچ چیز مانع انجام وظیفه آنان نگردیده است. یک بحران ضمن آن که حامل جنبه های مخرب و منفی است ولی از جهات دیگری می تواند منشأ اثرات سازنده ای باشد و خلاقیت و نوآوری و تلاش ها و چالش های جدید را ایجاد کند. [3] با مرگ معاویه و روی کار آمدن یزید بحران به وجود آمد، اثبات فسق و فجور و بی بند و باری و بی دینی و کفر یزید نیز برای افراد بی غرض نیاز به استدلال زیادی ندارد. دوران خلافت یزید سه سال و شش ماه بیشتر طول نکشید، ولی در اثر بی سیاستی و پای بند نبودن به مقدّسات اسلام و پرده دری، در همین مدت کوتاه سه جنایت هولناک و بی سابقه انجام داد که برای همیشه نه تنها تاریخ بنی امیه را ننگین ساخت بلکه تاریخ اسلام را سیاه و مشوّه کرد. اجمال آنها این گونه بود: 1. سال اول، شهادت امام حسین (ع) و یارانش و به اسارت بردن فرزندان و خاندان رسول خدا و گرداندن آنها در شهرها و قصبات و به شهادت رساندن زنان و کودکان بی گناه

ایشان در کربلا و کوفه و شام و... 2. فرستادن لشکری جرّار برای سرکوبی مردم مدینه و مباح شمرده خون مردم آن شهر که بزرگترین جنایتهای تاریخ را، لشکریان شام در کنار قبر مطهّر رسول خدا (ص) انجام دادند و جوی خون در مسجد مدینه به راه انداختند، خانه ای را سالم نگذاردند و... 3. ویران کردن خانه های مکه و به خاک و خون کشیدن هزاران انسان در آن شهر و در کنار خانه خدا و حرم امن الهی و سوزاندن و به منجیق بستن خانه کعبه و ویران کردن قسمت هایی از آن و... [4] .یزید بعد از به حکومت رسیدن سریعاً خواستار بیعت امام حسین (ع) با خود شد. در نقلی که یعقوبی در تاریخ خود آورد متن نامه یزید به ولید بن عتبه این گونه است: وقتی نامه من به تو رسید حسین بن علی و عبدالله بن زبیر را احضار کن و از آنها بیعت بگیر و اگر بیعت نکردند گردن آن دو را بزن و سر هر دو را برای من بفرست. امام حسین (ع) می دانستند که زمان شهادت نزدیک است (یا بیعت و یا جنگ و شهادت) در چنین محیطی، شخص آزاده و دینداری مانند امام حسین (ع) نمی تواند دست بیعت به او بدهد. پس شِق دوم یعنی جنگ و شهادت پیش روی حضرت قرار داشت. ابن اثیر و دیگران از عبداللّه بن عباس و جعفربن سلیمان ضبعی از امام حسین (ع) روایت کرده اند که فرمود: به خدا سوگند مرا رها نخواهند کرد تا وقتی که قلبم را از درونم بیرون آورند. [5] .در همان کتاب کامل ابن اثیر نقل شده که

آن حضرت به عبداللّه بن زبیر که علّت تصمیم او را از حرکت جویا شد فرمود: «براستی پدرم برای من حدیث کرد که شهر مکه را بزرگی است که به وسیله او حرمت این شهر شکسته شود، و من دوست ندارم که آن بزرگ من باشم و به خدا سوگند اگر من دو وجب بیرون مکه کشته شوم بهتر دوست دارم تا یک وجب و هر چه دورتر باشم از مکه و کشته شوم، پیش من محبوبتر است و به خدا سوگند اگر من در لانه جانوری از این جانوران باشم مرا بیرون آورده تا آنچه را خواهند نسبت به من انجام دهند. [6] » در قسمتی دیگر امام فرمود: اگر تعجیل نکنم مرا دستگیر خواهند کرد [7] و بار دیگر فرمود: بنی امیّه مالم را گرفتند، صبر کردم، به آبرویم تعرّض کردند، صبر کردم، خواستند خونم را بریزند، گریختم. [8] .این نقلها شاهد صدق این گفته است که به هر روی، آنان تصمیم بر قتل او داشتند و امیدی به زنده بودن، به صورتی که بیعتی صورت نگیرد، نمی توانسته وجود داشته باشد. طرف دیگر قضیه رفتن به سمت عراق است.تا اینجا با قسمت یا روی منفی بحران مواجه هستیم (درد، رنج، تشنگی، قطعه قطعه شدن، آوارگی و...) روی دیگر بحران، قسمت مثبت و هنر تبدیل مشکل به فرصت طلائی است.که سالار شهیدان به نحو شگفت انگیزی بحران را با موفقیت در جهت اهداف خود به حرکت درآورد و زمینه ای برای دگرگونی در تمامی نسلها و منشأ تمامی انقلابهای مردمی گردید. به همین علت است هنگامی که "ابن زیاد" به حضرت زینب (س) گفت: دیدی که خدا

با برادرت چه کرد، فرمود: من بجز نیکویی چیزی ندیدم. [9] .این حادثه می توانست با ماندن حضرت در مکه و شهادت او در آن نقطه مقدس به پایان برسد که اگر اینچنین می شد اثرات آن نمی توانست وسیع و ماندگار باشد و سرمشق رهبران آتیه قرار گیرد. خط مشی و استراتژی برخورد حضرت با این بحران می تواند راهنمای رهبران در سوگیریی های آتی گردد. عالمان وظیفه شناس، در طول تاریخ دین، به مقتضای عصر خویش برای انجام این مهم قیام کرده اند. اکنون این بار مسؤولیت بر دوش عالمان و دانشمندان زمان ما قرار دارد.

را در دو سطح فیزیکی یا ملموس و اجتماعی و نمادین مورد مطالعه قرار می دهد. با تلفیق نظریات این دو عالم می توان نتیجه گرفت که بحران اختلالی است که از جهت سطح کل سیستم و از جهت نوع فیزیکی یا نمادی، سیستم را تهدید کرده و به مخاطره می اندازد. بدین ترتیب بحران ممکن است به دو صورت در جامعه به وجود آید؛ یکی بحران در زمانی که کل سیستم از جهت مادی و فیزیکی تحت تأثیر قرار گرفته و حیات آن به مخاطره افتاده است و دوم آنکه سیستم به جهت مسائل اعتبار و حیثیت اجتماعی و بطور نمادین دچار بحران گردیده، و به ورطه سقوط کشانیده شده است. بحران بقای جامعه و مشروعیت آن را متزلزل ساخته و موجب محو یا تغییرات بنیادی در آن می گردد. [10] که بحران کربلا از نوع دوم بود. مطالعه قیام حضرت سید الشهدا (ع) به خوبی نشان می دهد که عنصر اصلی این قیام مقدس، امر به معروف و نهی از منکر است و حضرت نیز در مناسبت های مختلف به این دو فریضه مهم، تصریح می کرد. آن بزرگوار قبل از خروج از مدینه، علت قیام خویش را این گونه بیان فرمود: «إنّی لَم أخرُج أشِراً و لا بَطِراً و لا مُفسِداً و لا ظالِماً و إنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ الإِصلاحِ فی اُمَّهِ جَدّی (ص)؛ من از روی خودخواهی، خوش گذرانی، فساد و ستمگری قیام نکردم، بلکه برای اصلاح امت جدّم به پا خاسته ام». [11] .در حالی که بنی امیه این گونه وانمود می کردند که آن بزرگوار بر خلیفه وقت و به ضرر اسلام خروج کرده است، امام حسین (ع) با این

سخن روشن، هرگونه فساد، ستمگری و خودخواهی را نفی می نماید و در عوض، تأکید می نماید که حرکت و قیام او یک حرکت اصلاحی بر محوریت سیره و سخن پیامبر اکرم (ص) می باشد. و نیز فرمود: هدف من امر به معروف و نهی از منکر و حرکت بر اساس سیره جدّم رسول خدا (ص) و پدرم علی بن ابی طالب (ع) است. مینتزبرگ (MINTZBERG) و همکارانش بحران را «وقوع ناگهانی و غیرمنتظره حادثه و یا اتفاقی که توجه فوری و فوتی به آن، برای اخذ تصمیمی فوری، ضروری است»، می دانند [12] .ایگور آنسف (ANSOFF) بحران را به «تغییر و تحولاتی که بقا و حیات جامعه را به مخاطره انداخته و جامعه باید برای رهایی از نابودی و اضمحلال تلاشی فوق العاده نماید»، تعریف می کند. [13] .رهبر معظم انقلاب اسلامی در این باره می فرمایند: اگر به تحلیل ظاهری قضیه نگاه کنیم، این قیام، قیام علیه حکومت فاسد و ضد مردمی یزید است؛ اما در باطن، قیامی برای ارزش های اسلامی و برای معرفت و برای ایمان و برای عزّت است؛ برای این است که مردم از فساد و زبونی و پستی و جهالت نجات پیدا کنند؛ لذا ابتدا که از مدینه خارج شد، در پیام به برادرش محمّد بن حنفیه - و در واقع در پیام به تاریخ - این طور گفت: «إنیّ لم أخرُج أشِراً ولا بَطراً ولا مُفسِداً ولا ظالما»؛ من با تکبر، با غرور، از روی فخر فروشی، از روی میل به قدرت و تشنه قدرت بودن قیام نکردم؛ «إنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ الإصلاحِ فی اُمّهِ جَدّی» می بینم که اوضاع در میان امّت پیامبر دگرگون شده است؛ حرکت،

حرکت غلطی است، حرکت به سمت انحطاط است، در ضد جهتی است که اسلام می خواست و پیامبر آورده بود؛ قیام کردم برای اینکه با اینها مبارزه کنم. [14] .گروه دیگر از محققان معتقدند که بحران ممکن است «در اثر وقوع حادثه ای غیرمنتظره و یا بی توجهی تدریجی به مسائل که باعث سراشیبی سقوط قرار گرفتن جامعه شده و تنها با توجه فوری و اقدامات سریع و اضطراری می توان آن را نجات داد»، باشد. در همین راستا در تعریف دیگری از بحران می گویند: «واقعه پیش بینی نشده که به دلیل اضطرار و فوریت آن، باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا عدم توجه و رسیدگی بلافاصله به آن، به وخیم تر شدن اوضاع می افزاید. بدین ترتیب، روال عادی کار در جامعه متوقف و یا مختل می شود و رسیدگی به بحران، بر سایر مسائل در جامعه اولویت پیدا می کند». [15] .با توجه به چهار تعریف اخیر می توان «بحران» را از دیدگاه مدیریتی چنین تعریف کرد که: «وقوع ناگهانی پیش بینی نشده و یا غیرقابل پیش بینی و یا وقوع پیش بینی شده ولی غیرقابل پیش گیری که باعث به مخاطره افتادن هستی کل جامعه شود، بدین سبب تصمیم و اقدام عاجل مدیران را برای نجات جامعه از سقوط، نیاز داشته باشد.» در مدیریت موضوع بحران به صورتی محدود بررسی گردیده و برخی از علمای این رشته بحران را از جهت آثار و تبعات آن مورد مداقه قرار داده و با افزایش کنترل به چاره اندیشی پرداخته اند (Hermann,1963). از این رو در بعضی از متون مدیریت مقابله با بحران با مدیریت ایمنی و حفاظت در برابر سوانح کاری یکی انگاشته شده است. در حالی که بحران را باید در

سطحی وسیع تر بررسی کرد و آن را از جهت و جوانب مختلف مورد ملاحظه قرار داد. یک بحران ضمن آن که حامل جنبه های مخرب و منفی است ولی از جهات دیگری می تواند منشأ اثرات سازنده ای باشد و خلاقیت و نوآوری و تلاش ها و چالش های جدید را ایجاد کند. [16] .

کراهت بیعت کنم و یا مرا خواهند کشت». [18] .از دید تصمیم گیر، بحران عبارت از وضعیتی است که:

مکّه، گفتند: آیا از خدا نمی ترسی که از جماعت مسلمین خارج شده و تفرقه بین امّت ایجادمی کنی؟ [23] .عمر و بن حجاج، یکی از فرماندهان ابن زیاد، با افتخار می گفت: ما، طاعت از امام را کنار نگذاشته و از جماعت کناره گیری نکردیم [24] و به سپاه ابن زیاد نیز نصیحت می کرد: طاعت و جماعت را حفظ کرده و در کشتن کسی که از دین خارج گشته و مخالفت با امام ورزیده، تردیدنکنید. [25] .افرادی چون عبدالله بن عمر، که از فقهای اهل سنّت و محدّثین روایات به حساب می آمد به امام می گفت: جماعت مسلمین را متفرّق نکن! [26] عبیدلله بن زیاد نیز به امام سجّاد (ع) گفت: «أو لم یقتل الله علیّاً؛ آیا خدا علی اکبر را نکشت؟» امام فرمود: «کان لی أخ یقال له علی، أکبر منی قَتَله الناس؛ برادر بزرگتری با نام علی داشتم که مردم او راکشتند.» [27] .وقتی عمر بن سعد مورد اعتراض قرار گرفت که چرا به سبب حکومت ری، امام حسین (ع) را کشتی، گفت: این کار از جانب خدا مقدّر شده بود! [28] .در نگاه امام، یزید «تبهکار، شرابخوار و قاتل انسانهای محترم بود که آشکارا گناه می کرد» [29] . امام حسین (ع) در واکنش بهخلافت یزید آیه استرجاع را بر زبان راند: «إنا للَّه وإنّا الیه راجِعون، وعَلی الإسلامِ السّلامُ إذ قَد بُلِیَتِ الاُمّهُ بِراعٍ مِثلِ یَزید؛ باید با اسلام خداحافظی کرد که امّت اسلامی به فرمانروایی چون یزید گرفتار آمده است». [30] .حضرت بر این عقیده بود که حاکمان اموی «تمام سرزمین اسلام، بی دفاع زیر پایشان افتاده، و دستشان در همه جا باز است و مردم

برده وار در اختیار آنانند» [31] ، مسند نشینان «اطاعت خدا را ترک و پیروی از شیطان را بر خود فرض نموده اند؛ فساد را ترویج و حدود الهی را تعطیل ساخته اند» [32] : «فَیا عَجَبا وما لی لا أعجَبُ والأرضُ مِن غاشٍ غَشومٍ و مُتَصَدِّقٍ ظَلومٍ و عامِلٍ عَلی المؤمنینَ بِهِم غَیرُ رَحیمٍ؛ [33] .شگفتا! و چرا در شگفت نباشم که زمین از آن ستمگری دغل پیشه و باجگیری ظالم و حاکمی (شرور) است که بر مؤمنان رحم نیارد.» امام حسین (ع) برای اصلاح این وضعیت اسفبار تنها به مبارزه برای دگرگونی می اندیشید و خود را «سزاوارترین فرد برای تغییر این روند واژگونه می دانست» [34] و می فرمود: «من به هدایت و رهبری جامعه مسلمان و قیام بر ضد این همه فساد و مفسدین، که دین جدم را تغییر داده اند، از دیگران شایسته ترم.» [35] .

نظر خود را در این باره برای من مکتوب دار». معاویه در پاسخ مروان نوشت: «نامه ات رسید و از مضمون آن اطلاع حاصل گردید و در مورد کار حسین بن علی (ع) سخت بر حذر باش از اینکه متعرض او شوی و تا وقتی که او متعرض تو نشده تو هم کاری به او نداشته باش، زیرا ما تا وقتی او به بیعت خود پای بند است و در حکومت ما به منازعه بر نخواسته، نمی خواهیم متعرض او شویم. تا چیزی از او ظاهر نگشته تو نیز هر چه دیدی پنهان دار.» [38] .ابن اثیر و طبری در تاریخ خود نقل کرده اند که چون هنگام مرگ معاویه فرا رسید پسرش یزید را طلبید و به او چنین گفت: «ای پسرم، من براستی سختی ها و پستی و بلندی ها را برای تو هموار کرده و کارها را برای تو آماده ساخته ام و دشمنان را برایت رام، و گروههای عرب را برای تو خاضع و آنچه را هیچ کس برای دیگری جمع آوری نمی کند گرد آوردم، اینک تو نگران اهل حجاز باش که آنها اصل و ریشه تو هستند، و هر کس از ایشان که بر تو در آمد او را اکرام کن و هر کس که از ایشان غایب و پنهان بود از او احوال پرسی کن؛ بخصوص در مورد مردم عراق بنگر که اگر هر روز از تو خواستند که فرمانداری را عزل کنی حتماً این کار را بکن، زیرا عزل یک فرماندار آسانتر است از اینکه صدهزار شمشیر بر روی تو کشیده شود، و درباره مردم شام نیز بنگر که اینها باید پشتوانه و ذخیره تو باشند

که اگر از دشمن خود چیزی مشاهده کردی آنها را به کمک گیری، و چون بهره خود را از ایشان گرفتی مردم شام را به شهرهای خود بازگردان که اگر اینها در غیر از شهرهای خود اقامت گزینند اخلاقشان دگرگون شود. براستی که من از کسی بیمناک نیستم که با تو در امر خلافت به نزاع برخیزد جز از چهارنفر: حسین بن علی، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر، عبدالرحمن بن ابی بکر. اما عبدالله بن عمر که او مردی است که عبادت او را سرگرم و آرام ساخته و چون همه با تو بیعت کنند او نیز با تو بیعت خواهد کرد، و اما حسین بن علی مردی است سبکبار و مردم عراق هیچ گاه او را رها نخواهند کرد تا او را به قیام وادارند. و اگر قیام کرد و تو بر وی چیره شدی از او در گذر، که او را رَحِمی نزدیک و حقی بزرگ و خویشی نزدیک با محمد (ص) است». [39] .چون معاویه از دنیا رفت و یزید به حکومت رسید ولید بن عتبه در مدینه حکومت داشت. از این رو در یک نامه کوتاهی که به ولید نوشت پس از خبر مرگ معاویه به او نوشت: «با رسیدن این نامه از حسین و عبدالله بن عمر و ابن زبیر بیعت بگیر و در این دستور هیچ گونه رخصتی نیست تا وقتی که آنها بیعت کنند، و السلام.» در نقلی که یعقوبی در تاریخ خود آورده متن نامه یزید به ولید بن عتبه این گونه است: «وقتی نامه من به تو رسید حسین بن علی و عبدالله بن زبیر را احضار کن

و از آنها بیعت بگیر و اگر بیعت نکردند گردن آن دو را بزن و سر هر دو را برای من بفرست، و از مردم نیز بیعت بگیر و هر کس امتناع کرد همان دستور را درباره اش اجرا کن و همچنین درباره حسین بن علی و عبدالله بن زبیر.»

بگیرد. تا اینجا علّت اصلی خروج از مدینه، در وهله نخست، گریز از شرایط حاکم بر این شهر برای گرفتن بیعت به زور است. در وهله دوم پیدا کردن شرایط مناسبی برای مبارزه با یزید و احیاناً اگر زمینه مساعد بود، ساقط کردن وی و به دست گرفتن حکومت. امام حسین (ع) در بیست و هشتم ماه رجب از مدینه به سوی مکه براه افتاد و سوم شعبان (شب جمعه) که از قضا به نقلی روز تولد خود امام حسین (ع) است، به مکه وارد شد. امام حسین (ع) اندکی بیش از چهارماه - از سوم شعبان تا هشتم ذیحجه - در مکه ماند. وقت ورود، امام به خانه عباس بن عبدالمطلب وارد شد. [42] .دینوری نوشته است که حضرت در شِعْب علی وارد شد؛ مردم هر روز نزد وی آمده، اطرافش حلقه می زدند. حتی ابن زبیر هم در جمعی که اطراف امام بودند، حضور می یافت. [43] .روشن بود که ابن زبیر احساس می کرد که با وجود امام در مکه کسی با او همراهی نخواهدکرد. چرا که با ورود امام حسین (ع) به مکه «فَفَرِحَ به أهلها فرحاً شدیدا و جعلوا یختلفون الیه بکره و عشیّه؛ [44] با آمدن امام به مکه مردم آنجا خوشحال شده صبح و شام نزد وی رفت و آمد داشتند.» امام حسین (ع) در مکه تلاش خود را برای فراهم کردن زمینه قیام آغاز کرد. دنیای اسلام در آن شرایط تنها دو بال داشت: عراق و شام. شام در انحصار امویان بود و این تنها عراق بود که می توانست نیروی لازم را برای یک قیام عمومی بر ضد امویان فراهم کند.

بنابراین اگر کسی، انقلابی می اندیشید، تنها می بایست به عراق فکر می کرد. اگر این انقلابی فردی مانند امام حسین (ع) بود، آگاه بود که اگر شیعه ای هم برای او وجود داشته باشد، تنها در کوفه و احیاناً در بصره است و بس. برای همین امام چشم انتظار اعلام آمادگی شیعیان کوفه و بصره بود. در یمن نیز شیعیانی بودند؛ اما یمن از مرکزیت دنیای اسلام دور بود.اما در کوفه با مرگ معاویه، و بیعت نکردن امام حسین (ع) با یزید شیعیان کوفه جان تازه ای گرفتند و احساس کردند که رهبرشان برای مبارزه با یزید آماده شده است. حکومت سهل گیرانه نعمان بن بشیر، حاکم انصاری کوفه از طرف معاویه، (که درباره اش گفته شده است: کان النعمان عُثْمانیّا مجاهرا، یُبْغض علیّاً، سیّ ء القول فیه [45] و در عین حال درباره اش گفته شده است: کانَ رجلاً حلیماً یحبُّ العافیه) [46] زمینه را برای رفت و آمد شیعیان با یکدیگر فراهم می کرد. سکوت شیعیان تا این زمان، به خاطر آن بود که امام حسن (ع) و امام حسین (ع) به آنان می گفتند تا معاویه زنده است، نباید دست به اقدامی بزنند. بنابراین همه صداها در گلو فرومانده بود؛ اکنون با آمدن یزید، آماده اعتراض و فریاد بودند. آنان از پیش انسجام سیاسی خود را داشتند و چند شخصیت معتبر که از اصحاب امام علی (ع) بودند، آنان را رهبری می کردند. برترین آنان سلیمان بن صُرَد خُزاعی بود. دست کم، یک سوم مردم کوفه احساس شیعی داشتند؛ اما به هر روی عامه مردم این شهر، تابع اشراف و رؤسای قبایل بودند که جدای از ویژگی های شخصی، حکومت به آنان اعتبار می داد. در این

زمان شیعیان کوفه تنها یک راه در پیش داشتند و آن دعوت از امام حسین (ع) بود. جلساتی میان خود آنان و در منزل سلیمان بن صرد برگزار شد. وی با آنان سخن گفت و اظهار کرد: اگر واقعاً می دانید که می توانید امام حسین (ع) را یاری کنید، از وی دعوت نمایید؛ فإن کنتم تعلمون أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه. [47] و در جای دیگر: «إن خِفْتُمُ الفشل فلا تغرّوه؛ اگر آگاهید که سست خواهید شد، او را فریب مدهید.» [48] پس از آن که از آنان عهد و پیمان گرفت، آنان شروع به نامه نگاری به امام حسین (ع) کردند. تجربه گذشته در سستی حمایت مردم کوفه از امام علی (ع) و فرزندش امام حسن (ع) نشان می داد که آنان در راهی که انتخاب می کردند، چندان استوار نبودند. این مطلبی بود که همه مخالفان حرکت امام حسین (ع) به کوفه به آن حضرت گوشزد می کردند. شیعیان کوفه که خبر عدم بیعت امام حسین (ع) با یزید را شنیده و آماده برای مبارزه شده بودند، تصمیم گرفتند تا امام را به کوفه بیاورند: «اجتمعت الشیعه فی منزل سلیمان بن صُرَد و تذاکرو أمر الحسین و مسیره الی مکّه، قالوا: نکتب الیه یأتینا الکوفه؛ [49] .آنان در منزل سلیمان اجتماع کردند و از کار حسین و آمدنش به مکه آگاه شدند و گفتند به او نامه می نویسیم تا به کوفه بیاید.» پس از آن نامه نگاری آغاز شد. سلیمان که مردی با تجربه بود، نپذیرفت تا به تنهایی نامه بنویسد؛ بلکه همه آنها را درگیر ماجرا می کرد. طبق تصریح همه مورخان، کوفیان نامه های فراوانی به امام

حسین (ع) نوشتند. هر گروهی نامه ای را می نوشتند و دسته جمعی آن را امضا کرده، برای امام می فرستادند. در میان این افراد، افزون بر بزرگان شیعه، برخی از اشراف فرصت طلب هم مشارکت داشتند که از آن جمله می توان به شَبَث بن ربعی، حجار بن اَبْجر عِجلی و عمرو بن حَجّاج [50] اشاره کرد که پس از برگشتن ورق، در کربلا حاضر شده و در رأس سپاه کوفه بر ضد امام حسین (ع) جنگیدند. این چند نفر با هم یک نامه نوشتند [51] .که این نشان از هماهنگی آنان در یک توطئه دارد. بعدها برخی از کوفی ها که به امام حسین (ع) پیوستند، درباره نامه نوشتن این قبیل اشراف نوشتند که هدف آنان این بود: لِیَجْعلوک سوقاً و کَسْباً؛ [52] «تو را وسیله ای برای بهره مند شدن بیشتر از مال دنیا قرار دهند.» شاید برای جذب شیعیان به خود یا به گونه ای دیگر پس از پیروزی احتمالی امام حسین (ع) و یا حتی انداختن امام در دامی که امویان تدارک دیده بودند. رهبران شیعه که عبارت از سلیمان بن صُرَد، مُسیّب بن نجبه، رفاعه بن شداد و حبیب بن (مظاهر) بودند، با هم یک نامه نوشتند. اینان بعد از کربلا، رهبر جریان توابین شدند.

وضع عراق را دگرگون کند. اضافه بر این احتمال ترور امام در مکه وجود داشته و ماندن حضرت در مکه به هیچ صورتی مصلحت نبود. گفته اند همراهان امام هشتاد نفر بودند؛ اما از پاره ای اخبار دیگر چنین بر می آید که تعداد بیش از این بوده است. به احتمال، رقم مزبور مربوط به کسانی است که تا کربلا همراه امام ماندند. اولین برخورد امام در طول راه برخورد با کاروانی بود که از یمن به سمت شام حرکت می کرد. این کاروان هدایایی را برای دربار یزید به شام می برد. امام کاروان هدایا را تصرف کرد و از افراد آن نیز دعوت کرد تا در صورت تمایل همراه او به عراق بیایند، در غیر این صورت باز گردند. [53] امام از منطقه نقیم، که در آن با کاروان برخورد کرده بود، به سمت الصفاح حرکت کرد. در آنجا بود که با فرزدق - که آن زمان شاعری جوان بود - برخورد کرد. او در پاسخ سؤال امام از وضع کوفه گفت: «قلوب الناس معک و سیوفهم علیک». منطقه بعدی، بطن الرّمه بود. در آنجا ضمن نوشتن نامه ای به مردم کوفه، با اشاره به نامه مسلم، از آنها خواست آماده ورود او باشند. [54] این نامه به دست قیس بن مسهّر سپرده شد تا آن را به مردم کوفه برساند. او در راه با سپاه حصین بن نمیر مواجه شده و توسط آنها دستگیر گردید. قیس در همان دم نامه را خورد و پس از آن در کوفه به دست ابن زیاد به شهادت رسید. امام حسین (ع) در منطقه بعدی که زدود نامیده می شد، با زهیر بن قَیْن

برخورد کرد. زهیر با این که عثمانی بود، با توجه به دعوت امام و نیز تحریک همسرش، به صورت یکی از یاران صمیمی امام در آمد. او همچنین از دوستانش خواست تا هر کدام دوستدار شهادت هستند با او بیایند، در غیر این صورت به راه خویش به طرف مکه ادامه دهند. [55] در منطقه ذات عرق بود که شخصی از بنی اسد پیام شهادت هانی و مسلم را به امام حسین (ع) رساند. [56] گفته اند که امام قصد بازگشت داشت، اما برادران مسلم مانع شده و امام نیز به راه خود ادامه داد. به نظر نمی رسد برادران مسلم خواسته یا توانسته باشند در صورت مخالفت امام، آن حضرت را وادار به ادامه مسیر کنند؛ بویژه که دیگران در تحریک امام بر رفتن گفتند: «والله ما أنت مثل مسلم بن عقیل ولو قدمت الکوفه لکان الناس إلیک أسرع؛ [57] «شما مسلم نیستید، اگر به کوفه بروید، مردم به سرعت به شما خواهند پیوست.» امام حسین (ع) خود برای رفتن قاطع بود. در منطقه زباله، پیام مسلم که در حین شهادت به عمر بن سعد گفته و از او خواسته بود که به امام حسین (ع) برساند، به دست امام رسید. [58] هنوز چندی نرفته بودند که خبر شهادت قیس بن مسهّر [59] و عبدالله بن بقطر، برادر رضاعی امام حسین (ع) نیز به دست امام رسید. این اخبار نشان می داد که اوضاع کوفه دگرگون گشته و شرایط، با زمانی که از زبان مسلم گزارش شده بود، کاملاً تفاوت کرده است. در این هنگام، امام، افرادی را که همراه او بودند گرد آورد و به آنها فرمود: «أیها

الناس، قد خذلتنا شیعتنا فمن أراد منکم الانصراف فلینصرف؛ [60] .ای مردم! شیعیان ما، ما را تنها گذاشتند. هر کدام از شما می خواهد برگردد، از همین جا بازگردد.» اینجا بود که شماری از کسانی که در نیمه راه به امام پیوسته بودند، بازگشته و یاران خاص امام باقی ماندند. [61] کسانی بودند که از مکه امام را همراهی کرده [62] و یا حتی قبل از آن، از مدینه همراهیش کرده بودند. [63] کسانی که از او جدا شدند، اعرابی بودند که فکر کرده بودند همراه حسین بن علی (ع) به شهری در می آیند که همه آنها تابعیت او را گردن نهاده اند. [64] .اکنون که روشن شد تصورشان نادرست بوده، از همان جا بازگشتند. پس از این مرحله نیز امام به حرکت خود ادامه داد. در اینجا کاملاً برای امام روشن شده بود که دیگر رفتن به کوفه با توجه به ارزیابی های سیاسی درست نیست و طبعاً ورای مسائل سیاسی، مطلب دیگری نیز بوده که می بایست حسابش را از ارزیابیهای سیاسی جدا کنیم. امام به سوی منطقه شراه حرکت کرد و شب را در آنجا ماند. فردای آن روز باز به حرکت ادامه داد. نیمه های روز بود که از دور سپاه ابن زیاد به طلایه داری حرّ بن یزید ریاحی پدیدار شده و راه را بر امام سد کرد.

کوتاه/ غافلگیری. ب. وضعیت نوظهور، [67] تهدید شدید / زمان بلند/ غافلگیری. ج. وضعیت بطئی، [68] تهدید ضعیف / زمان زیاد / غافلگیری. د. وضعیت ویژه یا فوری، [69] تهدید ضعیف / زمان کوتاه / غافلگیری. ه. وضعیت انعکاسی، [70] تهدید شدید/ زمان کوتاه / پیش بینی شده. و. وضعیت عمومی [71] ، تهدید شدید / زمان بلند / پیش بینی شده. ز. وضعیت عادی، [72] تهدید ضعیف / زمان بلند/ پیش بینی شده. ح. وضعیت اداری، [73] تهدید ضعیف / زمان کوتاه / پیش بینی شده. با توجه به انواع وضعیت بیان شده و خصوصیات ذکر شده از نظر زمانی، مکانی و نیروی انسانی تحت رهبری، امام حسین (ع) با وضعیت نوع (الف) وضعیت کاملاً بحرانی، تهدید شدید/ زمان کوتاه/ غافلگیری، رو به رو بودند.

و زمینه دگرگونی مردم 6. در بحران تصادم و درگیری بین عوامل دو طرف بحران افزایش می یابد. درگیری در مسیر حرکت و در کربلا (تاسوعا و عاشورا)

هدف حائل ایجاد کند، ممکن است شکلی از احساس هدفمندی باشد، دقیقا می دانند به کجا می خواهند بروند و به آنجا می رسند و شکست را تنها به مثابه گامی در مسیر موفقیت می پذیرند. [79] .رهبر در رأس جامعه قرار دارد و مرکز ثقل اندیشه ها، طرحها و پیشنهادهاست و در حقیقت، آخرین مرجع برای تجزیه و تحلیل، جمعبندی و اتخاذ تصمیم برای رفتارهاست. از این جهت و به لحاظ موقعیت خود به اراده نیرومندی نیازمند است تا پس از بررسی تمام جوانب، تصمیمی قاطع بگیرد. او باید از هر نوع تردید و دو دلی بپرهیزد و با اعتماد و اتکال به ذات مبارک خداوندی، نظر نهایی خود را اعلام کند و در پی گیری و اجرای آن بکوشد. آیات و روایات و سیره معصومان (ع) حاکی از توجه فراوان به این اصل از اصول مهم رهبری است. خداوند متعال در قرآن کریم، پس از امر به مشورت به پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «اما هنگامی که تصمیم گرفتی (قاطع باش) بر خدا توکل کن». پیامبر اکرم (ص) در جنگ «احد» پس از ابراز پشیمانی اصحاب در پاسخ می فرماید: «هنگامی که پیامبری زره می پوشد، شایسته نیست آن را از تن به در کند تا زمانی که با دشمن به نبرد بپردازد.» حضرت حسین بن علی - علیه السلام - هم پس از تصمیم به قیام و تشخیص امر خدا و احساس وظیفه برای مبارزه با دستگاه غاصب یزید، قاطعانه وارد عمل می شود، به طوری که درخواست افراد مخلص و بزرگواری مانند عمربن عبدالرحمن مخزومی، عبدالله بن عباس و محمد حنفیه نمی تواند او را از تصمیمش منصرف سازد و او با اراده ای

استوار، حرکت الهی خویش را برای رسیدن به اهداف والا و مقدسش آغاز می کند. امام حسین در خطبه معروفش در مکه مکرمه می فرمایند: «مرگی که سرنوشت فرزندان آدم شده، همچون گردنبند بر گردن دختر جوان برازنده و زیباست. چنان به دیدار گذشتگانم مشتاقم که یعقوب در اشتیاق دیدار یوسف. برای من مصرع و مقتلی اختیار کرده اند که با عشق و افتخار با آن روبه رو می شوم. هم اکنون اعضای پیکر خویش را به چشم می نگرم که آن را گرگهای بیابان در منطقه ای بین «نواویس» و «کربلا» پاره پاره می کنند و روده های تهی و شکمهای گرسنه خود را از آنها پر می سازند.گریز از روزی نیست که با قلم مشیت پروردگار به نگارش در آمده است. خشنودی خدا، خشنودی خاندان پیامبر است. در برابر آزمایش او پایداری می کنیم و در برابر، پاداش مقاومت کنندگان را به دست می آوریم.» [80] .امام حسین در بیانی می فرمایند: «لا وَاللَّهِ لا اُعطیهِم بِیَدی إعطاءَ الذَلیلِ وأقِرُّ إقرارَ العَبید؛ به خدا قسم! چون زبونان دست به سویشان دراز نخواهم کرد و چون بردگان به التماس و اقرار نخواهم افتاد». [81] .

افرادی که به تناسب، در لباس نصیحت به امام، ظاهر شده اند می توان به «عبدالله بن زبیر»، «ابن عباس»، «عمر بن علی الاطرف»، «محمد حنفیه»، «عمره بنت عبدالرحمن»، «عبدالله بن عمر»، «فرزدق»، «عبدالله بن مطیع» و.... اشاره نمود که سخن هر یک شنیدنی و پاسخ آن حضرت شنیدنی تر است.

گفته ای وحیانی را در ضمیر جانش محفوظ داشت که فرموده بود: «لَاتَسْتَوْحِشُوا فِی طَرِیقِ الْهُدَی لِقِلَّهِ أَهْلِهِ، فَإِنَّ النَّاسَ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَی مَائِدَهٍ شِبَعُهَا قَصِیرٌ، وَجُوعُهَا طَوِیلٌ؛ [88] در طریق هدایت به خاطر کمی رهروان، بیمناک نشوید چرا که (اکثر) مردم برگرد سفره ای نشسته اند که سیری اش کم و گرسنگی اش طولانی خواهد بود». امام چهارم (ع) فرمود: «هنگامی که کار بر حسین (ع) سخت شد کسانی که با او بودند آن حضرت را نگریسته و دیدند که حال او بر خلاف ایشان است، زیرا آنها این گونه بودند که هر چه کار سخت می شد رنگشان دگرگون گشته و لرزه بر اندامشان افتاده و ترس دلهاشان را گرفته بود، ولی حسین (ع) و برخی از همراهان خاص آن حضرت رنگهاشان درخشیده و اعضای بدنهایشان آرام گشته و دلهایشان تسکین یافته بود. (با دیدن این منظره) برخی از آنها به یکدیگر گفتند: بنگرید که او از مرگ با کی ندارد! امام (ع) به آنها فرمود: آرام باشید و بردبار! ای کریم زادگان، که راستی مرگ جز پُلی نیست که شما را از سختی ها و فشارها به سوی باغهای فراخناک و نعمتهای جاویدان عبور دهد، کدام یک از شما است که نخواسته باشد از زندانی به قصر منتقل گردد، و امّا برای دشمنان شما، مرگ جز آن نیست که از قصری به زندان و عذابی منتقل گردند، براستی پدرم از رسول خدا (ص) برای من حدیث کرده که همانا دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است، و مرگ پُل اینها است به سوی بهشتهاشان، و پل آنها به سوی دوزخهاشان، دروغ نگفتم و به من هم دروغ نگفته اند.» [89] .

روز حسین (ع) در محضر معلمش نشسته بود و علی (ع) آن استاد بی بدیل، موضوع عصبیّت را تبیین می کرد؛ به اینجا رسید که فرمود: «اگر به ناچار باید تعصب پیشه کرد پس در (تحصیل) خصال کریمه و اعمال پسندیده و امور محموده که بزرگان و اصل و نسب داران از یکدیگر گوی سبقت می ربایند، باید تعصب ورزید. و برای خصیصه های نیکو چون همسایه داری، وفای به عهد، و پیروی از نیکی ها، سرپیچی از تکبر، کسب فضیلت و خودداری از عهدشکنی و بزرگ شماری قتل، انصاف نسبت به خلق و کظم غیظ و پرهیز از فساد، (برای چنین اموری) باید تعصب ورزید.» [90] .آری حسین (ع) در محضر پدرش علی (ع) درس حمیّت و عصبیّت فرا گرفته بود. اما نه از نوع عصبیتی که جاهلان و سفیهان گرفتار آنند، نه از نوع عصبیتی که شیطان رجیم در دامش افتاده بود و نه از سنخ تعصبات مترفین (مرفهان بی درد) که به افزونی مال و فرزند تفاخر می ورزند، بلکه تعصّب به تفسیر علی (ع) یعنی در کسب خُلقیاتی که همگان بر آن غبطه می خورند و آرزوهایی بلند و مقامات علّیه و آثار ارزشمند.

آنها عقیم خواهد ماند. تاریخ بسیار نشان داده است که گروهی اندک ولی با هدف و اراده ای قوی و اخلاص والا توانسته اند بر گروهی کثیر چیره گردند. «کَمْ مِنْ فِئَهٍ قَلیلَهٍ غَلَبَتْ فِئهً کَثیرَهً بِاِذْنِ اللَّهِ». [92] .سختی های موجود در آئین رهروی باعث شده است که از هزاران مدعی و مرید اندکی تاب و توان تحمل شدائد را داشته و اکثریت یا از نیمه های راه برمی گردند و یا از قافله باز می مانند. و به قول سعدی:از هزاران در یکی گیرد سما زانکه هرکس محرم اسرار نیستخَلیلَیَّ قُطَّاعُ الْفَیا فی اِلیَ الْحِمی کَثِیرٌ وَ اَمَا الْواصِلوُنَ قَلیلٌ [93] .وحشت از سختی ها و دل بستن به دنیا و مشغولیّت به امور فردی و اجتماعی باعث می شود که همه کس سلوک، قولش به فعل تبدیل نشود و به راه نیفتاده از راه به در رود. از این رو بسیاری از مردم وقتی جدیت امام را دیدند هر کدام به نوعی عذر آوردند و از سفر بازبماندند. دلایلی که هر یک از آنها بیان می کنند بیانگر نوعی دلبندی به چیزهائی است که آنها را مدتها به خود مشغول ساخته است. لذا نمی توانند از آنچه بدو عادت کرده اند جدا شوند و سختیهای راه را به جان بخرند و دل به غیر حق ندهند.من چنان در عشق گل مستغرقم کز وجود خویش محو مطلقمدر سرم از عشق گل سودا بس است زانکه معشوقم گل رعنا بس استکی تواند بود یک شب بلبلی خالی از عشق چنان خندان گلی [94] .قرآن کریم و نهج البلاغه فراوان درخصوص این قبیل افراد سخن گفته و آنان را مذمت کرده اند. افرادی که هنگام جهاد عذرهای گوناگون آورده

و به بهانه های مختلف از پیغمبر و امام می خواستند که آنان را از رفتن به جهاد معاف بدارند. و به گمان خود با پرداختن به عبادت و پرداختن زکات و مالیات اسلامی داخل بهشت شوند و از باب الجهاد نروند! در مقابل این عده گروهی بودند که صدای طبل جهاد روحشان را به پرواز در می آورد و شتابان به حضور پیامبر می رسیدند تا از وی اسلحه بگیرند و راهیِ جبهه ها شوند. اما وقتی جواب منفی می شنیدند اشک در چشمانشان حلقه می زد. «الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ». در عین حال افرادی بودند که توانائی مسلح شدن و حرکت به سوی جبهه را داشتند اما ننگ ماندن را به جان می خریدند، و همنشینی با کودکان و زنان و کهنسالان را برای خود پیروزی می دانستند. «رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ». [95] .عشق کار نازکان نرم نیست عشق کار پهلوان است ای پسرسینه خود را هدف کن پیش دوست هین که تیرش در کمان است وی پسرسینه ای کز زخم تیرش خسته شد در جبین اش صد نشان است ای پسر [96] .یاران امام حسین (ع) دقیقا تمامی ویژگیهای لازم جهت ساختن تیمی منسجم برای رهبری امام را داشتند و هر یک از آنان دارای ویژگیهای منحصر به فرد بودند. نهضت عاشورا و قیام امام حسین (ع) از آغاز تا انجام، مجموعه ای از الگوهای ارزشمند در فضایل اخلاقی، عبادی، عقیدتی، اجتماعی، سیاسی و... است که می تواند طالب هر نوع فضیلتی را سیرآب و خواهان هر اسوه و الگویی را کام یاب نماید؛ چرا

که مجموعه عاشورا از تمامی اقشار مختلف جامعه و از همه مراحل سنی از کودک و خردسال و نوجوان گرفته تا جوان و میان سال و از عمر متوسط گرفته تا پیر کهن سال، از نو عروس و تازه داماد گرفته تا پدر و مادر داغ دیده، از سفید و سیاه گرفته تا آزاد و برده، از فرزند و بستگان گرفته تا نیروی از دشمن گریخته و به دوست پیوسته؛ همه و همه در این مجموعه با ارزش، تعبیه شده است؛ مجموعه ای که امام حسین (ع) درباره آن ها فرمود: «فَاِنّی لا أعلم اصحاباً أوفی ولا خیرٌ من أصحابی و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی فجزاکم اللَّه خیر الجزاء». [97] .بر این اساس، هر کس در هر زمینه ای که بخواهد، می تواند الگویی مناسب فرا راه و مسیر آینده خود برگزیند که به برخی از آن ها اشاره می شود:

صلب الایمان، جاهد مع أبی عبداللَّه و ابلی بلاء حسناً و مضی شهیداً». [98] .و امام سجاد (ع) فرمود: «رحم اللَّه العباس فلقد آثر و ابط و فدی اخاه بنفسه حتی قطعت یداه...». [99] .

شریفاً کثیر الصلوه» و وقتی در میدان نبرد قرار می گیرد «قاتل قتال الاسد الباسل و بالغ فی الصبر علی الخطب النازل؛ در زمانی که جنگ می کند به سان شیری شجاع و در مشکلات و گرفتاری ها صبور و مقاوم است». [107] .

ارزش گاه کربلا، همه ناشی از تحول و دگرگونی عمیقی است که در اندیشه و بینش این شیر زنان و رادمردان خودنمایی می کند، تا بدان جا که حاضرند برای همین معرفت حاصله، هفتاد بار بلکه هزار بار خود را در مسیر حق فدا کنند، چنان که یکی از همین عاشوراییان - سعید بن عبداللَّه - می گوید: «أما واللَّه لو علمت أنّی أقتل ثُمّ أحیی ثُمّ أحرق ثُمّ أذّر، یفعل ذلک بی سبعین مرّه، ما فارقتک حتی ألقی حِمامی دونک فکیف لا أفعل ذلک و انّما هی قتله واحده ثم هی الکرامه الّتی لا انقضاء لها ابداً؛ [109] .آگاه باشید به خدا قسم اگر می دانستم که به قتل می رسم بعد زنده می شوم سپس دوباره سوزانده می شوم تا این که پیر شوم، و این کار تا هفتاد بار ادامه پیدا کند، هرگز از شما جدا نخواهم شد تا این که مرگ را ملاقات کنم، بدون تو، چگونه چنین نکنم در حالی که این همان کرامتی است که بعد از آن هیچ پایانی برای آن نخواهد بود.»

و تاکتیکهای نظامی و دفاعی و تبلیغی عمل کرده است، شکی نیست. آنچه مطرح می شود، تنها نمونه هایی است که از تأمل بر حوادث این نهضت به نظر می رسد، و مدیریت شگفت و نظم و تدبیر آن حضرت را در آن حادثه که آمیخته ای از احساسات و عواطف و تعقل است، نشان می دهد.

نرسیده است از اینجا برگردید». [110] .

گریه زنان حرم را شنیدند از لشکر او بیرون آمده و شمشیرهای خود را کشیده به طرف لشکر ابن سعد حمله کردند و کارزار کرده تا به شهادت رسیدند. [114] خطبه امام سجاد در کوفه نیز همین گونه است: «من علی پسر حسین فرزند علی بن ابی طالب هستم. من پسر کسی هستم که در کنار شط فرات، بدون آنکه خونی را از او طلبکار باشند و خواستار قصاص شوند، او را سر بریدند. من پسر آن کسی هستم که حریم او را شکستند و نعمتش را سلب کردند و مال او را به یغما بردند و اهل بیت او را به اسیری گرفتند. و....»

بر عهده داشت». [117] .

و یاران فداکار او بود، و 23 سال داشت، پس از آن واقعه سوزناک، تا زمانی که در قید حیات بود، یعنی مدت 34 سال طبق برخی از روایات، برای پدر و عزیزان خویش، گریه و سوگواری می کرد. ابن شهر آشوب، می نویسد: آن حضرت هر وقت ظرف آب بر می داشت تا بنوشد، گریه می کرد به طوری که از اشک خون آلود چشم او، آب ظرف خون آلود می گردید، وقتی هم افرادی وی را دلداری می دادند، می فرمود: «و چگونه نگریم؟ حال آن که پدرم از آبی که برای درندگان و حیوانات وحشی آزاد بود، ممنوع گردید». [120] .علقمه بن محمد حضرمی، روایت می کند: «امام باقر (ع) برای حسین بن علی (ع)، گریه و ناله سر می داد، به هر کس هم درخانه او بود (با رعایت تقیّه)، دستور می داد گریه کند، در خانه آن حضرت مجلس عزا و سوگواری تشکیل می گردید، و آنان مصیبت حضرت حسین (ع) را به هم تسلیت می گفتند». [121] .عبداللَّه بن سنان، می گوید: «روز عاشورایی به حضور امام صادق (ع) رسیدم، آن حضرت را با رنگ پریده و بسیار غمناک، در حالی که اشک چون مروارید از چشم او جاری بود یافتم، علت آن وضع را سوال کردم، فرمود: مگر نمی دانی در چنین روزی جد ما حسین (ع) شهید شده است...؟» [122] .امام صادق (ع)، به ابو هارون مکفوف دستور می دهد مرثیه بسراید، و آنگاه که وی مرثیه خود را می خواند، مشاهده می نماید، امام (ع) سخت گریه می کند، متوجه می شود از صدای گریه امام صادق (ع) زنانی که پشت پرده حضور داشته اند، صدای خود را به گریه و شیون بلند کرده اند، بعد امام (ع) فرمود: «کسی که درباره

حسین (ع) شعری بسراید و سپس گریه کند و ده نفر را بگریاند بهشت بر او واجب می شود». [123] .امام رضا (ع) می فرماید: «روش همیشگی پدرم امام موسی بن جعفر (ع) این بود که، هرگاه ماه محرم می رسید، پیوسته اندوهناک بود و خنده ای در چهره نداشت، تا دهه عاشورا سپری شود. روز عاشورا هم، روز گریه و سوگواری و مصیبت او بود، و می فرمود: این روز، روزی است که حسین (ع) در آن کشته شده است». [124] .امام رضا (ع) فرموده است: «محرّم ماهی است که، در روزگار جاهلیت احترام داشت و مردم در آن از جنگ و خونریزی پرهیز داشتند، اما دشمنان در آن خون ما را ریختند، حرمت ما را شکستند، زنان و عزیزان ما را به اسارت گرفتند، آتش به خیمه ما زدند، اموال ما را غارت نمودند، و سفارش پیغمبر (ص) را در حق ما پاس نداشتند. روز (عاشورای) حسین (ع) پلک های ما را مجروح و اشک های ما را روان ساخته... بر کسی مانند حسین (ع) باید گریه کنندگان گریه کنند؛ چرا که گریه بر او گناهان بزرگ را از بین می برد». [125] .در بیانی که علامه مجلسی؛ ، به عنوان زیارت عاشورای حضرت سیّد الشهدا (ع) آورده، و محدث قمی آن را با عنوان زیارت ناحیه مقدسه روایت کرده است، مطالب زیادی از سوگواری، می یابیم. علامه مجلسی؛ زیارت را از کتاب المزار الکبیر شیخ محمدبن جعفربن علی مشهدی حایری، آورده، و علامه حاج آقا بزرگ تهرانی، و محدث نوری، این کتاب را که در قرن ششم هجری نوشته شده، و 15 راوی معتبر از آن مطلب روایت کرده اند معتبر دانسته اند. [126] براساس روایت این

کتابها، از زبان امام زمان (ع) خطاب به حضرت سیّدالشهدا (ع) می خوانیم: «ای جدّ بزرگوار! روزگاران مرا به تاخیر انداخت، و نتوانستم به یاری تو بشتابم، و با دشمنانت جنگ کنم، اما صبح و شام برای تو گریه می کنم و از شدت افسوسم به جای اشک خون گریه می کنم.»

3، ص 504).

[22] الفتوح، ج 5، ص 98.

[23] تاریخ الطبری، ج 4، ص 289؛ همین تبلیغات بود که بسیاری از مردم، بخصوص مردم شام، امام حسین (ع) را خارجی (خروج بر امام) دانسته و تکفیر می کردند.

[24] همان، ص 275.

[25] همان، ص 331.

[26] الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 17.

[27] ترجمه الامام الحسین (ع) ص 79.

[28] طبقات الکبری، ج 5، ص 148.

[29] «و یزید رجلٌ فاسق شارب خمر قاتل النّفس المحرّمه مُعلنٌ بالفسق». الفتوح، ص 826؛ بحار الانوار، ج 44، ص 325. ذهبی درباره یزید می گوید: «کان ناصبیاً، فظاً، غلیظاً، جلفاً، یتناول المسکر، و یفعل المنکر، افتتح دولته بقتل الشهید الحسین..» سیراعلام النبلاء، ج 4، ص 37.

[30] بحارالانوار، ج 44، ص 326.

[31] تحف العقول، ص 239.

[32] انساب الاشراف، بلاذری، ج 3، ص 171.

[33] تحف العقول، ص 239.

[34] «انی احق بهذا الامر؛ بحارالانوار، ج 44، ص 381.

[35] انساب الاشراف، بلاذری، ج 3، ص 171.

[36] ترجمه الامام الحسین (ع)، ابن عساکر، ص 197؛ اخبارالطوال، صص 224، 222.

[37] بر طبق نقل ابن اثیر در کتاب کامل معاویه در سال 49 هجری مروان را از استانداری مدینه معزول و سعید بن عاص را به جای او منصوب کرد و دوباره در سال 54 سعید را معزول کرده و به جای او مروان را به استانداری مدینه گماشت و در سال 57 مروان را از استانداری مدینه معزول کرد و به جای او ولید بن عتبه بن ابی سفیان را به حکومت آنجا نصب کرد، و ولید تا پس از مرگ معاویه یعنی تا سال 60 همچنان در مدینه استاندار بود.

[38] ادب الحسین، ص 88.

[39] کامل ابن اثیر، ج 4؛ تاریخ طبری،

ج 6، ص 179.

[40] کامل، ابن اثیر، ج 4، ص 39. البدایه و النهایه، ج 8، ص 169. و در حدیثی که از تاریخ ابن کثیر و ابن عساکر نقل شده «فرم الامه» نقل شده (حیاه الامام حسین (ع)، باقر شریف، ج 3، ص 43.).

[41] کامل، ابن اثیر، ج 4، ص 38؛ البدایه و النهایه، ج 8، ص 169.

[42] ترجمه الامام الحسین (ع) ص 56.

[43] اخبار الطوال، ص 230.

[44] الفتوح، ج 5، ص 38.

[45] انساب الاشراف، ج 3، ص 158.

[46] انساب الاشراف، ج 3، ص 77.

[47] الارشاد، ج 2، ص 36.

[48] المنتظم، ج 5، ص 327.

[49] الفصول المهمه، ص 184.

[50] انساب الاشراف، ج 3، ص 158؛ متن نامه آنان در تجارب الامم ج 2، ص 41 آمده است.

[51] اخبار الطوال، ص 231.

[52] انساب الاشراف، ج 3، ص 171.

[53] انساب الاشراف، ج 3، ص 164؛ اخبار الطوال، ص 245؛ تاریخ الطبری، ج 4، صص 290 - 289.

[54] اخبار الطوال، ص 245.

[55] همان، ص 247.

[56] الفتوح، ج 5، ص 120.

[57] تاریخ الطبری، ج 4، ص 300.

[58] این پیام این بود که هر چه زودتر امام حسین (ع) به حجاز باز گردد و به کوفه نیاید.

[59] اخبار الطوال، صص 247، 248.

[60] انساب الاشراف، ج 3، ص 169.

[61] اخبارالطوال، ص 248.

[62] انساب الاشراف، ج 3، ص 169.

[63] تاریخ الطبری، ج 4، صص 300، 301.

[64] همان، ج 4، ص 300.

[65] علی اسدی، بحران مدیرت و مدیریت در بحران، مجله مدیریت دولتی، ش. 4 ص 55.

[66] Crisis Situation.

[67] innovative Situation.

[68] inertil Situation

[69] Cireumstantial Situation.

[70] Situation reflexive.

[71] Delibrative Situation.

[72] Situation Routinised.

[73] Administrative Situation.

[74] Herman Kahn and, Wiener.

[75] تاریخ الطبری، ج 4، ص

290.

[76] همان.

[77] فرید الدین عطار نیشابوری، منطق الطیر، تصحیح مشکور، مقاله خامس عشر.

[78] علی اسدی، پیشین، ص 60.

[79] تدابیرموفقیت، ادوارد دبنو، ترجمه هادی رشیدیان، نشر پیکان، ص 5.

[80] ناسخ التواریخ، ج 2، ص 120.

[81] تاریخ طبری، ج 5، ص 425.

[82] نهج البلاغه، خ 179.

[83] دعای عرفه امام حسین، بحار الانوار، ج، 67، ص 139.

[84] سوگنامه کربلا، ص 52، ترجمه لهوف / دزفولی.

[85] نهج البلاغه، خ 189.

[86] بحار الانوار، ج 44، 366.

[87] سوره یوسف، آیه 108.

[88] نهج البلاغه، خ 201.

[89] معانی الاخبار، (ط صدوق طهران)، ص 28.

[90] نهج البلاغه، خ 192.

[91] پاول هرسی، مدیریت رفتار سازمانی، ترجمه قاسم کبیری، 1375، ص 222.

[92] بقره، آیه 249.

[93] دوستان من، روندگان راه باغ دوست زیادند اما واصلان بدان اندکند.

[94] منطق الطیر، مقاله ثانیه.

[95] توبه، آیه 92 و 93.

[96] مولوی، کلیات شمس تبریزی.

[97] بلاغه الحسین، ص 196.

[98] مقتل ابی مخنف، ص 175.

[99] همان.

[100] بحارالانوار، ج 45 ص 13.

[101] بحارالانوار ج 44 ص 370.

[102] انصار الحسین ص 93، العیون العبری ص 136.

[103] بحارالانوار ج 45، ص 29.

[104] بحارالانوار ج 45 ص 23.

[105] همان ص 21.

[106] همان ص 21.

[107] همان ص 24.

[108] همان ص 24.

[109] اعیان الشیعه، ج 1، ص 601.

[110] ابصار العین، ص 9، تاریخ طبری، ج 5، ص 418.

[111] بحارالانوار، ج 44، ص 326.

[112] انساب الاشراف، بلاذری، ج 3، ص 171.

[113] زندگانی امام حسین (ع)، سید هاشم محلاتی، ص 422.

[114] همان منبع، ص 422.

[115] طبری، ج 328.7.

[116] حماسه حسینی.

[117] زینب کبری فریادی بر اعصار، اسماعیل منصوری لاریجانی، ص 19، به نقل از العیون العبری ص 5.

[118] کامل الزیارات، ص 63، بحار الانوار، ج 44، ص 251.

[119] بحار الانوار، ج 44، ص 253.

[120] مناقب، ج

3، ص 303، بحار الانوار، ج 46، ص 109.

[121] وسائل الشیعه، ج 10، ص 398.

[122] سفینه البحار، ج 2، ص 196، بحار الانوار، ج 98، ص 309.

[123] کامل الزیارات، ص 104.

[124] وسائل الشیعه، ج 10، ص 394.

[125] بحار الانوار، ج 44، ص 284.

[126] الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 20، ص 324، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 368.