دعوت نامه ها را به شمشیر باز کردند و حرامیان بستر کفر دست پلید خویش را برای بیعت به سوی تو گشودند که چه نیک فرمودی «ان الدعی بن الدعی قد رکز بین اثنتین بین السله و الذله و هیهات منا الذله یا بی اللّه ورسوله والمؤمنون وحجور طابت وطهرت وانوف حمیه ونفوس ابیه من ان توثر طاعه اللئام علی مصارع الکرام همانا، حرام زاده فرزند حرام زاده مرا بر دو کار مخیر داشته یکی مرگ و دیگری خواری و چه دور است ذلت از ما خاندان خداوند و پیامبرش و باورمندان و دامن های پاکیزه (که ما را پروردند) و مردمی که زیر بار ستم نروند و افرادی که تن به خواری ندهند(جملگی دوری می گزینند؛ که فرمانبری ناپاکان بر کشته شدن شرافت مندانه برگزیده شود».دژخیمان اهریمن صفت کرنش گران معبد نفس فرمانبران سفیر ابلیس غنودگان بر بستر آمال و دنباله روان امیر جانیان یزید، صلایت را با تیر و پیکان پاسخ دادند و دلایل ات را با سنگ برای آن که همه تاریخ راز مظلومیت را بدانند، فرمودی «هل من ذاب یذب عن حرم رسول الله (ص) هل من موحد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجواللّه باعاثتنا؟ هل من معین یرجو ما عنداللّه فی اعانتنا؟آیا کسی هست که از حرم رسول خدا (ص) پاس دارد؟ آیا یکتا پرستی هست که درحق ما از خداوند بترسد؟ آیا پناه دهنده ای هست که به پناه دادن ما به خدا امید وار باشد؟آیا کمک کاری هست که با کمک به ما بدانچه نزد خداست امیدوار باشد؟ آه که نوایت را ناشنوده گرفتند؛ افسوس که پور پیامبر، فرزند زهرا و حیدر (ص) را تنها گذاشتند، دردا که بارها کردن تیری زهر آگین

به سویت دیدگان پر التهاب کودکانت را برهم گذاردند؛ وای که بر سینه پر درد دخت امیر مؤمنان دست پرورده زهرای مرضیه آتش غم ریختند و اندوها که حرمت را شکستند!

رغبت برای حفظ اصول انسانیت و آیین پاک زندگی از لذات مادی و دنیوی چشم پوشیدند و پرهیزکاری و ایمان و رهروی در طریق حق را بر خوشی های زود گذر زندگی ترجیح دادند، ولی هیچ کدام «حسین بن علی ع)» نشدند. از این روی و چه به حق و درست از فردای فاجعه عاشورای حسینی انقلاب و دگرگونی های عظیمی در مردم و جامعه در دل ها و در افکار، در اعمال و گفتار آغاز گردید.جامعه ای که در حالت آرامش قبل از طوفان به سر می برد و به ندای حق طلبی و حقیقت گویی بزرگ مرد آزادی و حرّیت جواب مثبت داد و حماسه «عاشورا» چون مشعلی فروزان آتش بی پایان بر هستی ستمگران و ظالمان کاخ نشین زد. به طوری که نهضت و قیامی در اجتماع بر علیه ستمگران آن واقعه و بر علیه هر ستمگری به وجود آمد که درفاصله ای بس کوتاه عاملان آن به شدیدترین صورت ممکن به مجازات اعمال خودرسیدند. از آن مهم تر اثری بود که این حماسه و انقلاب در دگرگونی ادب و شعر فارسی وعربی باقی گذاشت که می توان آن را مبدأ و سر آغاز رستاخیزی در ادبیات ایران و عرب دانست آنچه بعد از گذشت نزدیک به چهارده قرن از حماسه جاوید حسین ع) پیام قیام و جانبازی امام حسین (ع) و اولاد و اصحاب آن بزرگوار بدون هیچ کم و کاستی به نسل امروز رسانده است زبان ادبیات و شعر است حماسه و قیام امام حسین (ع) به دو صورت ماندگار شد: یکی مورخان و تاریخ نگاران که این حماسه را به وسیله تاریخ به گوش ما رسانده اند. هر چه مطالعه تاریخ سازنده

و مفید است اما به اندازه شعر و ادبیات ماندگار و اثربخش نیست چه بسا بیتی شعر اثرش از یک کتاب تاریخی بیشتر باشد. زبان شعر، زبان احساسات پاک درونی هر انسان است و این اخلاص هر چه بیشتر باشد اثر بخشی آن نیز بیشتر خواهد بود.بنابراین نام حسین (ع) شعار انقلاب بر علیه ظلم و ستم گردید و شاعران انقلابی بزرگ همچون کمیت اسدی دعبل خزاعی ابو فراس حمدانی و...ظهور کردند که با اشعار انقلابی و تکان دهنده خود موجبات از هم گسیختگی و زبونی دستگاه های خلافت به ناحق بنی امیه و بنی عباس را فراهم آوردند. به طوری که بیان رسا و دلیرانه و انقلابی این گویندگان بزرگ از هر چیزی برای حکمرانان ستمگر و ظالم زمان غیر قابل تحمل تر بود و این امر تا جایی ادامه یافت که بردن نام حسین (ع) و یاد او از طرف حکومت وقت ممنوع اعلام گردید و جرمی بزرگ محسوب می شد.در طول تاریخ از هنگام ولادت حضرت امام حسین ع) تا امروز، شاعران بزرگی در مدح و منقبت و رثای آن حضرت اشعاری سروده اند. در کتاب های متعدد نقل شده که جبرئیل به هنگام جنبانیدن گهواره امام حسین ع) شعر ذیل را می خواند:«ان فی الجنه نهراً من لبن لعلی ولزهراء و حسین و حسن کل من کان محباً لهم یدخل الجنه من غیر حزن یعنی در بهشت نهری است از شیر که از آن علی و فاطمه و حسین و حسن است هرکسی دوست این خاندان باشد، بدون اندوه وارد بهشت خواهد شد.آری جبرئیل به عنوان اولین شاعر در مدح و منقبت حسین (ع) شعر می گوید و پیامبر عظیم

الشأن اسلام نیز بارها در منقبت امام حسین با زبانی زیبا و ادبی شهادت امام حسین (ع) و گریه بر آن حضرت را یاد آور شده هم چنین حضرت علی (ع) وفاطمه (س).از لحظه ای که فاطمه زهرا(س به حسین (ع) حامله شد، حزن و اندوه او را فراگرفت و در روز ولادت با نزول جبرئیل و بیان داشتن داستان شهادت آن امام معصوم فاطمه زهرا و رسول خدا و علی مرتضی (ع) به سوگواری و عزاداری سالار شهیدان پرداختند. فاطمه زهرا (س بارها این شعر را می خواند:«و احسینا ذبیحاً من قفاه «و احسیناه قتیلاً بالدما»مردی اعرابی وارد مدینه شد و از کریم ترین مردم سؤال کرد؛ امام حسین (ع) را به او معرفی کردند. وارد مسجد شد و آن بزرگوار را در حال نماز یافت پشت سر آن بزرگوار ایستاد و این شعر را خواند.«لم یخب الا من رجاک و من ..»آن که به تو امیدوار شده نا امید نگشته و کسی که بر در خانه آمده و دق الباب کرده به امید بخشش آمده است تو بخشنده و مورد اعتمادی پدرت کشنده فاسقان بود. اگر هدایت جد و پدرت نبود، آتش جهنم ما را فرا می گرفت امام حسین (ع) نمازش را سلام داد و به قنبر فرمود: آیا از مال حجاز چیزی باقی مانده است گفت بله چهار هزار دینار باقی مانده فرمودند: آن را بیاور که نیازمند حقیقی آن آمده است قنبر دینارها را آورد. امام دو برد خود را از تن در آورده و دینارها را در آن پیچید و دست مبارکشان را از شکاف در، خارج کردند و به خاطر کم بودن دینارها از اعرابی خجالت

کشیدند و این شعر را سرودند: «خذها فانی الیک معتذر...»بگیر این مقدار دینار را، من به خاطر کمی آن از تو عذر می خواهم و بدان که من به تو مهربانم اگر در آینده وسیله فراهم شد، ثروت سرشاری بر تو ریزش خواهد کرد. لیکن مردم زمان بیگانه پرستند و اینک دست ما خالی است اعرابی دینارها را گرفته و های های گریه کرد: امام فرمود شاید آنچه عطا کردم به تو کم است اعرابی گفت نه ولیکن گریه من برای این است که چرا این دست های با سخاوت زیر خاک خواهند رفت بیان این داستان حاکی از روح پاک و آسمانی امام حسین (ع) است آری «شعر»زبان احساسات پاک و الهی است یکی از دلایلی که موجب شد قیام امام حسین (ع) بعداز گذشت چهارده قرن هم چنان پویا و زنده باشد توجه و تأکید ائمه اطهار به شعر گفتن درباره امام حسین و قیام کربلا بود.ابو عماره منشله شاعر می گوید: روزی به حضور امام صادق (ع) مشرف شدم امام به من فرمودند: چند شعر در مرثیه امام حسین بخوان من به شعر خواندن مشغول شدم امام گریستند: تا آن جا که صدای گریه از خانه آن حضرت بلند شد. حضرت فرمودند: با آن روشی که بین خودتان مرسوم است و می خوانید و نوحه سرایی می کنید بخوان وقتی که با آهنگ و صدای بلند شعر خواندم امام خیلی گریه کردند و صدای گریه بانوان و خانواده آن حضرت نیز از پشت پرده بلند شد. هنگامی که ختم کردم امام فرمودند: هر کس در مرثیه امام حسین (ع) شعر بخواند و پنجاه نفر را بگریاند، حتماً اهل بهشت خواهد

بود و هر کس سی نفر یا بیست نفر، ده نفر، پنج نفر و یک نفر را بگریاند و نیز هر کس مرثیه بخواند و خود به تنهایی بگرید و یا خود را شبیه گریه کنندگان بدارد، بهشت بر او واجب می گردد.یکی از چهره های ادبیات عرب «فرزدق است ملا عبداللّه افندی در «ریاض العلماء» گوید: ابو فراس شاعر معاصر جریر، معروف به فرزدق شاعری شیعی و امام است او همان کسی است که قصیده ای در فضل امام علی ابن الحسین (ع) انشا کرد. اصحاب رجال او را در شمار یاران امام آورده و از او به نیکی یاد کرده اند؛ گرچه این توفیق را نداشت که در قیام حماسی امام حسین (ع) ایشان را یاری کند و در ملاقاتش با امام حسین (ع) در جواب سؤال امام درباره مردم عراق گفت «دل هایشان با تو و شمشیرهایشان درخدمت بنی امیه است » اما بعد با دفاع به جای خود از امام سجاد (ع) ارادت و محبت خودرا به ساحت ائمه اطهار (ع) نشان داد. مورخان نقل کرده اند که به روزگار ولید بن عبدالمطلب مروانی ولی عهد و برادرش هشام بن عبد الملک به قصد زیارت خانه خدا واردمکه شد و برای طواف گام در مسجد الحرام نهاد. چون خواست که حجر الاسود را استلام کند، فشار جمعیت مانع از این کار شد. ناگزیر برگشت و بر منبری که برایش نصب کرده بودند نشست بزرگان شام جملگی در اطرافش به تماشای مطاف پرداختند. ناگهان امام سجاد (ع) که سیمایش از همه زیباتر و لباسش از همه مردان پاکیزه تر بود، از افق مسجد بدرخشید و به مطاف آمد. چون نزدیک حجرالاسود آمد،

موج جمعیت در برابر هیبت و عظمتش کنار رفت حضرت دست به حجرالاسود بسود و به طواف پرداخت تماشای این منظره موجی از خشم در دل هشام بر انگیخت آتش حسد در درونش شعله کشید. یکی از بزرگان شام با حیرت گفت این کیست که این گونه مردم از او تجلیل می کنند؟ هشام درحالی که امام را نیکو می شناخت به تجاهل پاسخ داد و گفت او را نمی شناسم روح حساس فرزدق از این حق کشی بیازرد، و آتش غیرت از درونش شعله کشید، و حربه سخن و تازیانه شعر به هوا رفت و در جواب آن مرد، آن چکامه بلند را بسرود، و سیل سخن را از منبع دل به قدرت ایمان سرازیر کرد. چون شعر به پایان رسید، هشام به او گفت چرا تاکنون در مدح ما چنین شعری نسرودی فرزدق جواب داد: جدی به مانند جد او، و پدری هم شأن پدر او، و مادری به پاکیزگی گوهر مادر او بیار، تا تو را نیز چون او بستایم هشام پس از این واقعه نام فرزدق را از دفتر جوایز سترد و در سرزمین «عشفان بین مکه و مدینه او را به زندان انداخت چون خبر به امام سجاد (ع) رسید، دوازده هزاردرهم به رسم صله برای او فرستاد. فرزدق نستاند و گفت «من تو را به خاطر خدای متعال ستودم نه برای بخشش امام پیام فرستاد که «ما اهل بیت چون چیزی به کسی بخشیم از او باز نخواهیم گرفت .می دانیم که ستایش از پیامبر و آل جز صدق و اخلاص او به این خاندان از چیز دیگر حکایت نمی کند. زیرا اگر حسان بن

ثابت به روزگاری می زیست که شعر و شاعری و سخن از پیامبر و خاندانش گفتن کمتر درد سر داشت ولی روزگار فرزدق سودای آن زمان و موقعیت بود. سخن از خاندان پیامبر و علی جز محرومیت و زندان و شکنجه چیزی به دنبال نداشت و جز بر خشم و کین بنی امیه به شاعر نمی افزود و این جاست که شجاعت و صداقت شاعری چون او به خوبی آشکار می شود و تازیانه سخن به هوا می رود و در آن جا که طاغوت بر منبر تکبر، به تجاهل می پردازد محکم بر سرش فرود آید، آن چنان محکم که فرصت واکنش را از او می گیرد. و این همه نیست مگر به ایمان و تعهد و مسؤلیت و کیست که نداند چرا دعبل چهل سال چوبه دارش را به دوش می کشد، عمروبن حمق سرش بر نیزه می رود، میثم تمار بر بالای درخت مثله می شود، حجر در «مرج عذراء» به خون می غلطد، کمیت بن زید اسدی را به شمشیر شکم می درند، فرزدق به زندان می رود، و زیدبن علی هفت سال بر بالای دار می ماند، و عمار یاسر این پیر نود ساله این بیدار دل ابو یقضان در صفین به دست گروه یاقی شهید می شود. آری کیست که نداند شهادت اینان بیش از همه حجتی است بر درستی و حقانیت مکتب اسلام و اکنون پس از چهارده قرن پس از منادیان آزادی فرزند برومند آن سلاله پاک شورشگر پر خروش سرخیل مستضعفان تاریخ ورائد کاروان نجات و هدایت آن قائد قیام گر قم امام خمینی _ روحی فداه _ بارگران این مبارزه چهارده قرنه را در خط توحید به دوش می کشید و درود بر

روح او باد!از جمله شاعرانی که با اشعار خود عشق و محبت خود را به ساحت مقدس اهل بیت عصمت و طهارت به اثبات رسانیده و با شعر و کلام خود از مریم مقدس اسلام دفاع نموده اند، می توان به دعبل بن علی الخزاعی اشاره نمود، دعبل که به سال 148هجری چشم به جهان گشود و پس از عمری طولانی در 98 سالگی به قتل رسید. در علل مرگ او سخن بسیار رفته است ولی اجمال این که یکی از حاکمان که از نیش زبان تند او تا اعماق جان رنجیده بود، سر انجام تصمیم به قتل وی می گیرد و این بار، دیگر بخت بادعبل یار نیست و او در چنگال مرگ گرفتار می آید. ولی طرفه آن که این پیرمرد با بیش از 98 سال هنوز شور و نشاط و تندی معهودش را محفوظ داشته بوده است در هر حال اگر چه حوادث جالب حیات او جزء مهم ترین عواملی است که ضرورت پژوهش در شخصیت او را می نمایاند، ولی نباید از نظر دور داشت که این بعد ادبی است که این شخصیت راماندنی و حافظه تاریخ را با نقش او مزین ساخته است در این که او ادیبی بارع بوده است هیچ شکی نیست چه نگاهی ریز نگر و زیبایی و لطافت ابیات او را می نمایاند، این استحسان اشعار او مخصوص طائفه خاص و محدودی از مردمان نیست بلکه محبت و عنایت به این اشعار همگانی و عمیم است سخن شناسان نیز که از ریزنگری های ویژه برخوردارند و به قضایای ادبی جز با دیدی انتقادی نمی نگرند، خود در اعتراف به هم وزنی و هماهنگی این ابیات گوی

سبقت را از دیگران ربوده اند و هم ایشانند که مکتب و رساله های خود را به صحنه های گویایی از استشهاد به اشعار او مبدل ساخته اند. معانی الفاظ واژه شناسی معانی بیان بلاغت و فصاحت همگی عرصه هایی هستند که ابیات دعبل هنرمندانه در آنها نقش آفرینی می کنند و این ادبا هستند که با ذوق و سلیقه هنری خویش و با دقت فراوان این هنرمند را گزیده اند. این ابیات از چنان سلاستی برخوردارند که خواننده را در نخستین برخورد به سوی خود می خوانند و گویی همگی جملات هم وزن و مقفایی اند که همه کس در برابرشان به فهم و درک می ایستد. این در حالی است که اندک غور و تأملی عمق و ژرفناکی آنها را می نمایاند، و گاه چنین به نظر می رسد که معانی بلند این اشعار از حیث سرایش و درک از حیطه های ادراکی بشر خارجند و این پدیده ای ادعایی نیست بلکه خاصان درگاه الهی و پرده نشینان عصمت و طهارت بر آن اذعان دارند. او قصیده «تائیه خود را بر امام علی بن موسی الرضا (ع) انشاد می کند و چون به این بیت می رسد:خروج امام لامحاله خارج یقوم علی اسم اللّه والبرکات امام می گریند و تصریح می کنند: «ای دعبل هر آینه روح القدس است که به زبان تو سخن می گوید» بلی دعبل قهرمان و یکه تاز عرصه شعر است او کسی است که نه تنها در سیاق ادبی اشعار تحولی عظیم پدید می آورد، بلکه در جای گزین سازی معانی در قوالب شعر، مبدع سبکی ممتاز و ویژه است پیشروی او در تمامی زمینه ها مشخصه بارز او است خصلتی که دیگران در برابر او ناچار به خضوع می کند و جز

اذعان لفظی و عملی به فضیلت او، راه دیگری برایش باقی نمی گذارد. قبله پیمایان شعر و ادب به تقدم تصریح می کنند و از مبالغه در این باب هراسی به خود راه نمی دهند.«ابن مهرویه از پدرش نقل می کند: «شعر، با دعبل به پایان رسید»و «بختری گوید:«در هر آینه دعبل _ در نزد من _ از مسلم بن ولید شاعرتر است چون افراد پرسیدند که برهانت بر این ادعا چیست گفت «چرا که کلام دعبل از عربیت بیشتری نسبت به شعر مسلم بن ولید برخوردار است و سبک اصیل عربی نزدیک تر.» بختری دراین مدعا، هیچ گاه تردیدی نیز به خود راه نداد.«مأمون خلیفه مقتدر عباسی _ که اتفاقاً به فضل و ادب هم شهرت داشت _ نیز از این حقیقت غافل نبود و بر اساس روایتی هنگامی که در نزد او سخن از شعرای بنی خزاعه می رود، او هیچ یک از ایشان را همآورددعبل نمی داند.این شاعر عالی قدر، نه تنها از طبعی روان و نبوغی منحصر به فرد برخوردار است بلکه از «جاحظ نقل کرده اند که گفت از دعبل شنیدم که گفت در طول شصت سال گذشته بر من روزی نگذشت که در آن شعری نگفتم و این دلیلی واضح برممارست و پشتکار اوست

کربلا مبادرت ورزیده و آثار بسیار ارزنده و دل نشینی از خود بر جای گذاشته اند،ولی آنچه که موجب سرآغاز یک دگرگونی در روند معمول مراثی و مناقب ائمه اطهار و اهل بیت (ع) گردید، در دوره حکومت صفویه پایه گذاری شد.در دوران حکومت صفویه تشیع مذهب رسمی ایران قرار گرفت و نظم و نثرمذهبی ترقی بسیاری کرد. چون فرمانروایان این سلسله که نسبت خود را به امام موسی کاظم (ع) می رساندند، به مدح و ستایش خود توجهی نداشته و انعام و صله به شاعرانی می دادند که بزرگان دین و امامان و ائمه اطهار(ع) را ستایش نمایند. اسکندر بیک ترکان مؤلف کتاب تاریخ عالم آرای عباسی در شرح حال شاه طهماسب صفوی چنین می نگارد:«در اوایل حال حضرت خاقانی جنّت مکانی را توجه به حال این طبقه بود...و دراواخر ایام حیات که در امر به معروف و نهی از منکر مبالغه عظیم می فرمودند، چون این طبقه علیه را وسیع المشرب شمرده از صلحا و زمره اتقیا نمی دانستند، زیاده توجهی به حال ایشان نمی فرمودند، و راه گذرانیدن قطعه و قصیده نمی دادند.مولانا محتشم کاشانی قصیده ای غرا در مدح آن حضرت و قصیده ای دیگر درمدح مخدره زمان شه زاده پریخان خانم به نظم در آورده از کاشان فرستاده بود، به وسیله شهزاده مذکور معروض گشت شاه جنت فرمودند که من راضی نیستم که شعرا زبان به مدح و ثنای من آلایند. از ارواح مقدسه حضرات و بعد از آن از ما توقع نمایند، زیرا که به فکر دقیق معانی بلند و استعاره های دور از کار در رشته بلاغت در آورده به ملوک نسبت می دهند که به مضمون دراکذب اوست احسن و اکثر در موضوع خود نیست

اما اگر به حضرات مقدسات نسبت نمایند، شأن معانی نشان ایشان بالاتر از آن است که محتمل الوقوع است » غرض که جناب مولانا صله شعر از جانب اشرف نیافت » این طرز فکر و ایمان و اعتقاد منحصر به شاه طهماسب نبود و دیگر پادشاهان خاندان صفوی من جمله شاه عباس که خود را غلام شاه ولایت می شمرد و عنوان کلب آستان علی یا کلب آستان ولایت در واقع نوعی عنوان رسمی او محسوب می گردید، نیز جز به ترویج علوم دینی ازکلام و فقه وحدیث و ذکر مناقب اهل بیت رسالت و مصائب شهدای کربلا، توجه نداشتند و فکر نویسندگان و شاعران را معطوف به مسائل دینی و سرودن مراثی و اشعار مذهبی می کردند.بنابراین شعرا به جای مدح شاهان صفوی به نعت انبیا و اولیا پرداختند و مدح و مرثیه آل رسول را موضوع قرار دادند و مورد تشویق و ترغیب فرمانروایان صفوی قرارگرفتند، به طوری که معروف است شانی تکلو شاعر این دوره به مناسبت سرودن این بیت اگر دشمن کشد شمشیر گر دوست به طاق ابروی جانانه اوست که در مدح حضرت علی ع) سروده بود، هم وزن خود، طلا از شاه عباس صفوی صله دریافت کرد. در این دوره علما نیز در جمع کردن اخبار و آثار شیعه و بسط فقه و حدیث کوشیدند؛ چنان که در مدت دو قرن و نیم حکومت صفویه ایران شاهد ظهور و طلوع ده ها دانشمند و متفکر مشهور بوده است که هر یک از نوابغ بزرگ جهان اسلام به شمار می روند.از امتیازهای مهم این دوره آن است که مسائل دینی را که سابقاً به زبان عربی می نوشتند؛ به

طوری که علامه مجلسی دانشمند معروف این زمان نزدیک به پنجاه جلدکتاب و رساله در مسائل دینی و مذهبی به زبان فارسی نوشت و کتاب های دیگری مانند جامع عباسی شیخ بهایی و ابواب الجنان قزوینی در علوم دینی و احادیث و نظیر اینها به وجود آمد. بنابراین بی توجهی پادشاهان صفوی به مدح و ستایش سلطانی و تشویق و ترغیب آنها به سرودن مراثی و مناقب ائمه اطهار: باعث دگرگونی ناگزیری در ادبیات و زبان فارسی گردید؛ چنان که سرودن مراثی شهیدان کربلا و مداحی اهل بیت جای ویژه ای در ابیات پیدا کرد و شعر و شاعر خادم و مروج مذهب وسیله ای برای اقامه مراسم سوگواری محرم و نشر مناقب و مراثی ائمه دین گردیدند.شعرا و گویندگان زبان فارسی مراثی و اشعار مذهبی را در انواع مختلف قالب های شعری از قبیل قصیده مثنوی غزل ترکیب بند و... با شور و حالی دل نشین و سوزناک بیان داشته اند، ولی از میان قالب های شعری بیان مراثی و مخصوصاً شرح حماسه عاشورای حسینی پس از آن که محتشم کاشانی دوازده بند معروف خود را در مرثیه شهیدان کربلا سرود، در قالب ترکیب بند متداول گردید و مورد تتبع قرار گرفت دوازده بند محتشم کاشانی که با بیت زیر آغاز می گردد:باز این چه شورش است که در خلق عالم است باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است دارای شهرت و انعکاس فوق العاده و تأثیر و قبول بی نظیری در ادبیات بعد از صفویه می باشد، به طوری که بسیاری از شاعران بزرگ و صاحب قریحه مانند صباحی بیدگلی وصال شیرازی سروش اصفهانی نیز به تتبع از آن پرداخته اند و در

حالی که شاهکارهای زیبا و دل نشین آفریده اند، به جرأت می توان بیان داشت که هنوز هیچ کدام به گیرایی و محکمی و تأثیر عمیق آن در روح و درون آدمی مطابق آنچه محتشم سروده است نمی باشد.ترکیب بندهای مختلف وصال شیرازی که از شاهکارهای مراثی در زبان فارسی به حساب می آیند، بسیار متنوع و زیاد هستند. وصال که استادی بزرگ و توانا بود، هنر شعریش را وقف عالی ترین حماسه تاریخ بشری یعنی حماسه حسینی نمود و اشعاری بی همتا و دریایی از در و گوهر پدید آورد.هر چند که این ترکیب بندهای شعرا، هر یک دارای زیبایی و لطف خاص خود می باشد و هر سراینده ای بر حسب نوع مهارت و استادی که در سرودن قالب شعری خاص خود مانند غزل قصیده و... داشته است تحت تأثیر این استادی و مهارت ترکیب بند را سروده و مقایسه کامل و همه جانبه ای نمی توان در این مختصر روی آنها انجام داد، ولی برای شناسایی بیشتر مختصری در این باره بیان می گردد:

بیقرارعرش آن زمان به لرزه در آمد که چرخ پیر افتاد در گمان که قیامت شد آشکارو در پایان دامنه بیان احساسات با زیبایی خاصی به حالت عادی بر می گردد:خاموش محتشم که دل سنگ آب شد بنیاد صبر و خانه طاقت خراب شدتا چرخ سفله بود، خطایی چنین نکرد بر هیچ آفریده جفائی چنین نکردهم چنین تسلط و استادی محتشم است که کار او را بی نظیر و دارای تأثیر و گیرایی منحصر به فرد در بیان مراثی نموده است در حالی که اصولاً در هر فنی پس ازمبتکر می بایست پی گیران بعدی پس از ممارست و کوشش بیشتر و زیادتر شاهکار بیافرینند، ولی به جرأت می توان بیان داشت که دوازده بند محتشم در بین این سروده ها،تنها شاهکار است

زمین ساکن چرا سپهر و زمین بی سکون نشدبفشرد پای در ره صبر و رضا حسین با حق نمود وعده خود را وفا حسین

در جواب فرمودند با این سعادتی که خداوند به تو عنایت فرموده دریغ است که تنها حسین (ع) را فرزند من دانی وصال سراسیمه و پریشان حال از خواب برخاست و مرثیه معروف حضرت امام حسن مجتبی (ع) را با سوز و گداز تمام سرود:از خواب جست تشنه لب آن بسط مستطاب بر کوزه برد لب که بر آتش فشاند آب آب__ی ک_ه داشت سوده الماس درکشید چون جعده جعده رفت هماندم به پیچ و تاب در شب دیگر که وقار به نوشتن آن اشعار با حضور پدر سرگرم بود، خوابش در ربود،پس از بیداری با کمال شادمانی پدر را به زیارت امام در خواب مژده داد و از قول آن حضرت بیان داشت که مرثیه پذیرفته شد، ولی در بند سوم امام علی (ع) در این شعر تصرفی فرمود که چنین است خون خوردن و عداوت خلق و جفای دهر یعنی امامتش به برادر حواله کردگفتار وصال معلوم نیست و از آن زمان تاکنون این شعر به همان تصرف امام علی (ع) خوانده می شود.به هر حال بدون هیچ شک اگر از مرحوم وصال جز این مراثی چیزی بجا مانده بود، باز وی در شمار شاعران بزرگ بود، چه سخن وی در بیان مصائب اهل بیت در اوج است و تاکنون کمتر کلامی باین سوز و گداز و در عین حال متین و منسجم به وسیله شاعری برشته نظم درآمده است نوبهار است جهان زار چمن خوار چراست عید شد سینه پرانده و دل افکار چراست ناله دل عوض مرغ خوش آواز زچیست اشک خونین بدل ابر گهربار چراست روز شادی است نه اندوه بهار است نه دی اثر اندوه و

غم بر درو دیوار چراست نه آن گلباد دادم کز گلستان و چمن جویم نه آن گوهر زمن شد کز بدخشان و یمن جویم نه آن گلزار شد افسرده نه آن باغ پژمرده که مانندش زشمشاد و گل و سرو و سمن جویم ولی آن گلبن خندان که عدوان داد بربادش در این گلشن که خواهد جست مانندش که من جویم

که ماه محرمست هر جا که بنگری همه اوضاع اندهست هر سو که بگذری همه اسباب ماتمست ای چرخ سالهاست که بیداد کرده ای امروز این طریقه نه بنیاد کرده ای نشنیده ام دلی که زاندوه نخسته ای یا خاطری که یک نفسش شاد کرده ای لیک از هزار دل که ببستی به بند غم یکبار هم دلی زغم آزاد کرده ای محمود خان صبا که در سرودن قصیده استادی مسلم است در رثای شهیدان کربلا دارای ترکیب بندی است که بسیار سلیس و روان و محکم سروده شده و یکی از بهترین مراثی موجود در این زمینه است باز از افق هلال محرم شد آشکار واز غم نشست بر دل پیر و جوان غبارباز آتش زروی زمین گشته شعله ور کافتاد از آن به خرمن هفت آسمان شراربرخاست از زمین وزمان شور رستخیز وزهر طرف علامت محشر شد آشکارپیرایه بخش چهره صبر و رضا حسین سرمایه شفاعت روز جزا حسین گر در زمانه واقعه کربلا نبود معلوم قدر صبر و عیار رضای نبودسبطی چنین برای فدا گرنبی نداشت آسان بدو شفاعت روز جزا نبودکی بر فلک درخت شقاوت کشید سر گر زیر خاک تخم جفا زابتدا نبودآید کجا زعهده این درد و غم برون چشم زمانه بارد اگر تا به حشر خون

است گفت ای گروه هر که ندارد هوای ما سر گیرد و برون رود از کربلای مانا داده تن بخواری و ناکرده ترک سر نتوان نهاد پای به خلوت سرای ماهمراه بزم ما نبود طالبان جاه بیگانه باید از دو جهان آشنای مابرگردد آنکه با هوس کشور آمده سر ناور به افسر شاهی گدای ماچون زد سر از سرداق حباب نیلگون صبح قیامتی نتوان گفتنش که چون ترک فلک زجیش شب از بس برید سرلبریز شد زخون شفق طشت آبگون لیلای شب دریده گریبان بریده مو بگرفت راه بادیه زین خرگه نگون دست فلک نمود گریبان صبح چاک بارید از ستاره به بر اشک لاله گون افتاد شور وغلغله در طارق نه رواق چون آفتاب دین قدم از خیمه زد برون

بد گوهری به مخزن در سمین رسید

به واسطه ماندگاری حماسه جاوید عاشورای حسینی است گر چه درحال حاضر و قرن معاصر چهره های بزرگی هستند که اشعار زیبایی در منقبت ائمه اطهار (ع) و خصوصاً امام حسین (ع) سروده اند. اما مجال سخن گفتن در این باره نیست خلاصه آن که اگر امروز قیام امام حسین و نهضت عاشورا هم چنان پویا و زنده است به واسطه انسان های پاک و آگاهی است که هنر خویش را در خدمت به آن به کار گرفته اند وبا اشعار خود این واقعه را به صورت یک واقعه حماسی به نسل امروز منتقل کرده اند. امیداست شاعران متعهد و شیفته اهل بیت نیز پیام نهضت کربلای حسینی را با همین حرارت و ابهت به نسل آینده منتقل کنند، چرا که نام و حماسه و قیام امام حسین آتشی است در قلوب مؤمنان که تا قیامت خاموش نخواهد شد.سید محمد مدنی بجستانی آذر ماه 1381

نسل حاضر رسیده است ائمه اطهار (ع) توصیه و تأکید فراوانی به احیای سنت عاشورا کرده اند. و به شعرا بسیار توصیه شده که دراین موضوع شعر بگویند و احساسات مردم را تحریک کنند. اینحقیر نیز با اطلاعاتی کم و قلمی لرزان اما با قلبی مالامال از عشق به سید و سالار شهیدان و با استمداد از روح مطهر آن حضرت قلم به دست گرفته و در طی قریب به دو ماه صفحاتی نوشتم و تنها امیدم این است که مورد قبول حضرت اباعبداللّه و عاشقان حضرتش قرار گیرد.در این صفحات به نقش ادبیات و شعر در پویایی نهضت عاشورای حسینی اشاره شد، سپس به شرح حال کوتاهی درباره شاعران عرب و ایرانی که در مورد امام حسین شعر گفته اند، پرداخته شده است به هر حال باید فلسفه قیام حسینی زنده و جاوید بماند.شاعران متعهد که در خود هنر شعر گفتن را می یابند و همه صاحبان علم و خرد و عاشقان مکتب همیشه جاوید حسینی باید در زنده نگه داشتن این حماسه جاوید بکوشند؛همان گونه که امام سجاد (ع) امام باقر (ع)، امام صادق (ع)، وامام کاظم (ع) توصیه می کردند. وکمیت ها و دعبل ها به وجود می آید و آثاری بر مرثیه گویی های آنها مترتب بود.نباید کاری کرد که احساسات مردم در این زمینه خاموش شود. باید همواره احساسات و عشق و علاقه مردم به حق تیزتر شود و به باطل مطلقاً احساسات نفرت انگیز داشته باشند. مبارزه حق و باطل همیشه در دنیا بوده و هست موسی و فرعون ابراهیم و نمرود،محمد و ابوجهل علی و معاویه حسین و یزید و... همیشه در دنیا هستند، منظور این نیست که همیشه در دنیا

اشخاص به مقام و درجه ابراهیم و موسی و عیسی و محمد و علی و حسین هستند. مقصود این است که همیشه حق و باطل در برابر یک دیگر هستند؛جامعه همیشه بر سر دو راهی حق و باطل است مکتب حسین بن علی (ع) اگر این طور باشد، می تواند حافظ اسلام باشد. فلسفه شعر گفتن مرثیه عزاداری و گریه کردن بر حسین (ع) همه راه های زنده نگه داشتن مکتب حسینی است اگر می خواهیم مکتب او زنده بشد باید در مکتب او با هر باطلی بجنگیم و با ظلم بی عدالتی فحشا و منکرات مبارزه کنیم آری اگر شخص حسین بن علی مرد، مکتب او زنده است در پایان سخنم را با جمله ای زیبا از دانشمند و مورخ نامی جهان جرج جرداق به پایان می برم اشعار شیعه با الهام از روح انقلابی علی (ع) شاعر را از خواری و دنائت طبع رهانیده در آسمان عزت نفس و بلند همتی به پرواز در آورد.بار الها! ما را در مکتب حسین و در زیر لوای حسین زنده و ثابت قدم بدار.