من التأیید، وظهرت مخاوف قریش، واجتمع حکماؤها وقرروا بعث أبی سفیان لتجدید العهد، وتمدیده الی عشر سنوات.

یجیب، وأصابته الحمی من هذه الصفعه الثانیه فخرج علی بعض مَن کان یعرف من الصحابه، فلم یر من یساعده علی مهمته، أو یتکلم مع النبیّ (صلی الله علیه وآله) حوله.

سفیان؟قال: جئت محمداً فکلمته، فو الله، ما ردَّ علی شیئاً، ثم جئت بعض أصحابه فوجدتهم أعدی الناس إلیّ، ثم جئت علیّ بن أبی طالب فوجتُه ألینَ القوم، وقد أشار علیّ بشیء صنعته، فو الله، ما أدری هل یغنینی شیئاً أم لا؟قالوا: وبما أمرک؟قال: أمرنی أن أُجیر بین الناس ففعلت.قالوا: فهل أجاز محمدٌ ذلک؟قال: لا.قالوا: ما زاد الرجل علی أن لعب بک، فما یغنی عنا ما قلت [2] .أرأیت إلی علی الشاب النابغه الذی یزن الرجال بمیزان، ویعرف کیف یضرب ضربته الذکیه؟ فهو کمن یطعن خصمه فی المعرکه فیردیه بکلامه وموقفه ودرایته، ویجعل الخصم المجرب قائد القوم وکبیرهم ولداً وطفلا لا یدری ماذا یفعل. أرأیت علیاً کیف طعن خصمه السیاسی دون أن یخرج السیف من غمده؟ أرأیت إلی العقل الموجه، کیف یفعل فعلته فیشوش علی خصومه ما یجعلهم حیری لا یدرون ما یفعلون؟هکذا تعامل علی العبقری الشاب مع شیخ قریش وسید کنانه، وأرجعه طفلا. وهکذا فهم أبو سفیان، وفهم معه قومه أن علیاً لعب بأبی سفیان، وضربه ضربهً موجعه بعد الضربتین اللتین تلقاهما من ابنته أمّ حبیبه ومن الرسول (صلی الله علیه وآله)هذا هو الدور الأول الذی لعبه علی لتسفیه أبی سفیان واذلاله وجعله کالطفل الصغیر.الدور الثانی:بدأ رسول الله (صلی الله علیه وآله) یخطط لغزو مکه وفتحها، فأمر بشحذ السلاح وجمعه، وبعث إلی القبائل المحیطه بالمدینه أن یتأهبوا ویأتوا إلی المدینه، فکانت الوفود تأتی ولکنها لا تعرف وجهه المسیر، ووضع الحرس والعیون علی المدینه یراقبون کل خارج منها وکلّ داخل إلیها، ویفتشون من یمرّ لیلا ونهاراً. وبینما هو یتهیأ للمسیر نحو مکه تسرّب الخبر الی أحد أصحابه وهو حاطب بن بلتعه الذی رأی أن رسول الله

إذا ذهب بهذا الجیش الجرّار الی مکه ربما تکون نهایه قریش وعزّ علیه ذلک، وکان له فیها أرحام وأقارب، وقد تکون العاقبه لقریش فیکون له عندها ید. هکذا أصحاب النفوس الضعیفه یفکرون فی علاقات ذاتیه حتی فی أحرج الأوقات، ویتخذ لنفسه حصناً یأوی إلیه عند تقلبات الأحوال، وهکذا یقوم حاطب بن بلتعه بعملیه خیانیه لا عهد للمسلمین بها، وهی ایصال أخبار عسکریه سریه الی الأعداء.وفکّر حاطب فی ایصال الخبر کثیراً ؛ لأنّه خاف من تفشی الأسرار، وافتضاح أمره، فعمد الی امرأه قینه مغنیه أغراها بالمال، وکان هواها فی قریش، ولم تکن أسلمت بعدُ، واتفقا علی کیفیه وضع الکتاب فی ضفائرها لقاء أجر باهض ونسی حاطب أن الله مطلعٌ علی کلّ شیء، وأن الوحی یوصل الأخبار السریه بأقل من لمح البصر. وکان الکتاب یحتوی علی أسرار عسکریّه بالغه الخطوره عن أهمیه الجیش، وعدد الفرسان والرجاله، وکثره السلاح والخیل والبغال والجمال. وخوفاً من التفتیش العسکری وضعت الکتاب مطویاً فی ضفائرها، بحیث لا یمکن لأحد حتی _ لو فتشها _ أن یهتدی إلی الکتاب، ثم خرجت تسلک طریقاً بعیداً عن عیون الحراس، توهمهم بالحشمه والحیاء، وتتستر بهذه المظاهر، لتخفی جاسوسیتها علی الدین وعلی الرسول.وما إن غادرت المدینه حتی نزل الوحی المبارک یخبر النبی (صلی الله علیه وآله)بالکتاب، وأین موضعه، وما فعل حاطب، فدهش النبیّ (صلی الله علیه وآله) لهذه المفاجأه، وهذه الخیانه من أحد أصحاب بدر، فدعا علیاً علی الفور، قائلا له: إن أحدَ أصحابی کتب إلی أهل مکّه یطلعهم علی أخبارنا، وقد کنت سألتُ الله عزّ وجلّ أن یعمی أخبارنا عنهم، وقد حملت الکتاب امرأه سوداء فهیا أدرکها وانتزع منها الکتاب. ثم استدعی الزبیر وقال له: اذهب

مع ابن عمتک وأعنه علی تخفیف مأربه، وخرج علی ومعه الزبیر فأدرکاها فی (الخُلیقه)، وتقدم منها الزبیر فسألها عن الکتاب فأنکرت علیه التعرض لها من جانب، والسؤال عما لا یعنیه من جانب آخر، کما أنکرت علیه هذه التهمه الشنیعه، مما جعل الزبیر یتردّد أولا، ثم یعود الی علیّ یُقنعه بأنه لیس عندها شیء، بعدما بکت المرأه لهذا التعرض والإهانه، وبدأت دموع التماسیح علی خدیها، وأوشک قلب الزبیر أن یرقّ لها فارتد نحو علیّ یقول: لَم أرَ معها کتاباً یا أبا الحسن، ولم یلتفت الزبیر الی لازم قوله هذا، الذی یعنی تکذیب الوحی، وتکذیب الرسول(صلی الله علیه وآله)وما کاد علیّ یسمع هذا القول من الزبیر حتی غضب وصاح: ویحک یا زبیر! یخبرنی رسولُ الله (صلی الله علیه وآله) بأنها تحمل کتاباً، ویأمرنی بأخذه منها، ونأتی لذلک ثم تقول أنت: إنه لا یوجد معها کتاب!وتظهر قدره علی (علیه السلام) وفراسته، وتصدیقه المطلق الذی لا شک فیه، ویظهر ضعف الزبیر وأنه غیر صالح للقیام بهذا الدور إلا برفقه علی (علیه السلام). ولم یلبث علیّ (علیه السلام)أن اخترط السیف، وتقدم من المرأه قائلا وعیناه تقدحان شرراً قائلا لها:أَما والله، لتخرجن الکتاب، أو لنکشفنک، ثم لاضربن عنقک بسیفی هذا، وحاولت المرأه أن تراوغ کما راوغت مع الزبیر، ولکنها رأت عناداً واصراراً، مما جعلها تتأکد بأن الرجل متأکد من وجود الکتاب الذی تحمله، وأنها إن لم ترضخ للطلب سوف تنال عقابها المناسب، وقد یکون هو الموت، وإزاء هذا التخوف علی حیاتها قالت له: أعرض بوجهک عنی، وأشاح علی بوجهه عن المرأه الماکره فاذا بها تحل ضفائرها، وتخرج منها الکتاب، ثم تدفعه الی علیّ، فیأخذه علیٌّ (علیه السلام)دون أن یقول لها شیئاً،

ثم یأتی الزبیر معه الی رسول الله (صلی الله علیه وآله) یسلمانه الکتاب [3] .أرأیت معی _ أیها القارئ _ موقف الزبیر الذی یعنی أنه لو اقتنع بکلام المرأه لکذب رسول الله (صلی الله علیه وآله) الذی لا ینطق عن الهوی، ولکان یعنی أن تفشی الأسرار العسکریه الی الأعداء فیعرفون خطط الهجوم فیفشل.ولکن الیقین الثابت فی صدر علی بصدق رسول الله (صلی الله علیه وآله) هو الذی جعله یقف موقفاً ممیزاً وحاداً، وأنه غیر مستعد لسماع کلامها، وقبول أی موقف آخر منها ؛ لأنه علی یقین بأن الکتاب معها. أخبره بذلک من لا ینطق إلا عن وحی یوحی به إل_ه السماء والأرض، والمطلع علی خفایا الأمور وظواهرها.وعلیّ هو الحریص کلّ الحرص أن یبقی للجیش الفاتح هیبته حینما یباغت الآخرین، ویغزوهم فی عقر دارهم لتنهی معرکه الفتح دون إراقه دماء. وهیهات هیهات أنی لنا بمثل علیّ وهو النسخه الفریده والشخصیه الوحیده فی عالم الیقین والصدق والاخلاص.الدور الثالث:بعدما عثر الإمام علی (علیه السلام) علی الکتاب مع المرأه التی لا تعرف من مضمونه شیئاً، أعمی الأمر علی قریش، فلم تعرف شیئاً عن استعداد الرسول (صلی الله علیه وآله) لفتح مکه، وکان النبی (صلی الله علیه وآله)قد دعا ربّه أن یعمی أخبار جیشه عن قریش حتی یباغتها کی لا تقع معرکه طاحنه فی مکه. فالنبی (صلی الله علیه وآله) یرید الحفاظ علی شرف الحرم، وإن کان أهله یستحقون الذبح، لمعاداتهم الشدیده لرسول الهدایه، ولکنه محمدٌ رسولُ الإنسانیه، المحافظ علی القیم. فقد هیأ النبیّ (صلی الله علیه وآله) کلّ مقدمات المعرکه، وأمر الجیوش بالزحف الهادئ، واستمر حتی وصل الی مر الظهران _ وقیل إنه بالجحفه _ وهناک أمر الجیش بالنزول،

وکان الوقت عشیاً فطلب من الناس أن یوقدوا النار، کلّ واحد یشعل ناراً، وکان الغرض من هذا اظهار عظمه الجیش، وقوه العسکر بهذه النار التی تری من بعید، حتی تأخذهم الدهشه ولا یفکرون إلا بحمایه أنفسهم إما بالإسلام أو بالهروب من المواجهه، ویکون بهذا قد حقّق الفتح الهادئ الذی یحافظ فیه علی شرف الکعبه.وهناک التحق به عمّه العباس، الذی کان بقاؤه بمکه بأمر النبیّ حیث کان یقدم المعلومات عن قریش، ومظاهرها العسکریه وقوتها الاقتصادیه، وما کانت تکید وتدبر لحرب الرسول (صلی الله علیه وآله).ولما رأی العباس عظمه هذا الجیش الفاتح وقوته تأکّد لدیه أن الجیش إذا دخل بهذه القوه والعنجهیه ستذهب قریش والی الأبد. فکان یحاول أن یساعد النبی (صلی الله علیه وآله) علی الفتح الهادئ حتی لا تراق فی هذا الفتح محجمه دم.وبینما هو غارق فی التفکیر لاح بخاطره أن یجول علی أطراف المعسکر، لعلّه یری آتیاً أو ذاهباً، یمکنه أن یوصل خبراً لقیاده قریش حتی تأتی وتستأمن لدمها وأموالها، فتحفظ قریش ویحفظ الحرم.وبینا هو کذلک إذا بأبی سفیان ومعه نفر جاءوا یستمعون الأخبار، وقد أذهلهم ما رأوا من نیران حتی أن بعضهم قال: هذه نار خزاعه، قال أبو سفیان: خزاعه أقل وأذل. وینادی العباس أبا حنظله! فیجیبه أبو سفیان فداک أبی وأمی بعدما عرفه، وهو مندهش من هول ما رأی عدهً وعدداً، ثم خاطبه ما تری فی أمرنا؟ قال: الإسلام _ التحق بی حتی لا یقتلک الناس، وأردفه خلفه مؤمناً له مانعاً قتله حتی وصل إلی الرسول الأکرم (صلی الله علیه وآله)، وعرض علیه الاسلام، ولکنه کان صلب الشکیمه، شدید السخیمه یعزّ علیه فقدان اللاّت والعزی والهبل الأعلی، وقد حاول عمر بن الخطاب

قتله عن طریق إثاره النبیّ (صلی الله علیه وآله) وأن الله قد أمکن منه بلا عهد ولا عقد، ولکن العباس الحریص علی الإسلام رأی الحکمه فی بقائه، لیری عزّه الإسلام، وشرف النبی المطرود، وذله قریش وصغار أبی سفیان، وطلب من أبی سفیان أن یسلم فتمهل، ولکن النبیّ (صلی الله علیه وآله) قال لعمّه العباس: أبقه عندک اللیلهَ، وآتنی به صباحاً.وفی الصباح أسلم بعد محاوره قصیره، وقال العباس للنبی: إن أبا سفیان رجل یحب الفخر فاجعل له شیئاً، فقال النبی (صلی الله علیه وآله)فی معرض توصیاته لرؤساء الجند وقاده الکتائب: مَن ألقی سلاحه فهو آمن، ومَن دخل بیتَه وأغلق بابه فهو آمن، ومَن دخل الکعبه فهو آمن، ومن دخل دار أبی سفیان فهو آمن. وکان الغرض من ذلک أن یذهب أبو سفیان، ویخذل الناس عن الحرب ویجلس فی بیته، لأنه رجل له قوه تحریضیه هائله علی اثاره البلابل، فاسکته النبیّ بهذه المکانه المتساویه مع رجل أغلق بابه، ولا شیء غیر ذلک.وفرح أبو سفیان بهذه الرتبه الجدیده والشرف، وذهب مسرعاً إلی مکه یطلب إلی الناس أن یدخلوا داره، وهو لا یعنیه من الشعارات إلا أمان داره، وهو قادر علی تجییر الجو لصالحه، فصار یدعو الی داره فقط لیوهم الناس أنه وحده قد حظی بهذا الشرف، وهذا ما جعل الآخرین إما یلتزمون بیوتهم، أو یهربون إلی الجبال المحیطه بمکه.ویزحف الجیش الإسلامی المقدام، ویدخل مکّه من طرق أربعه یطوقها من کلّ مکان حتی لا یفکر أحد فی إراقه دم فی بیت الله الحرام، وفی البلد الحرام.وذکروا أن النبیّ (صلی الله علیه وآله) کان داخلا وقلبه خاشع لله علی هذا التوفیق، ولسانه یردّد ( إذا جاء نصر الله والفتح ورأیت

الناس یدخلون فی دین الله أفواجاً فسبح بحمد ربک واستغفره انه کان تواباً).ومضت فرق الجیش تدخل مکه دون أدنی مقاومه، وقد أخذت الحمیهُ سعد ابن عباده الأنصاری وهو یمرّ أمام أبی سفیان بن حرب فقال له: الیوم یوم الملحمه، الیوم تسبی أو تستحل الحرمه. وتردّد قولُه بین المسلمین فنقلوه إلی النبی(صلی الله علیه وآله) وقالوا: یا رسولَ الله! ما نأمن أن یکون لسعد فی قریش صوله. وقیل: إن العباس سمع ذلک فقال للنبیّ (صلی الله علیه وآله): یا رسول الله! أما تسمع ما یقول سعد؟ فقال النبی (صلی الله علیه وآله)لأمیر المؤمنین(علیه السلام): یا علی! أدرک سعداً، فخذ الرایه منه، وکن أنت الذی تدخل بها مکه. فأدرکه أمیر المؤمنین (علیه السلام) فأخذها منه، ولم یمتنع علیه سعد بل دفعها إلیه.ولم یر رسول الله (صلی الله علیه وآله) أحداً من المهاجرین والأنصار یصلح لأخذ الرایه من سید الأنصار سوی أمیر المؤمنین علی (علیه السلام).قال الشیخ المفید (رضی الله عنه): واعلم أنه لو رام ذلک غیره، لامتنع علیه سعد، وکان فی امتناعه فسادُ التدبیر، واختلاف الکلمه بین الأنصار والمهاجرین، ولم یکن وجه الرأی تولی رسول الله أخذ الرایه بنفسه، وولی ذلک من یقوم مقامه، ولا یتمیز عنه، ولا یُعظم أحدٌ من المقرین بالمله عن الطاعه له، ولا یراه دونه فی الرتبه، وفی هذا من الفضل الذی تخصص به أمیر المؤمنین (علیه السلام)ما لم یشارکه فیه أحد، ولا ساواه فی نظیر له مساو، وکان علم الله تعالی ورسوله فی تمام المصلحه بانفاذ أمیر المؤمنین (علیه السلام) دون غیره ما کشف به عن اصطفائه لجسیم الأمور کما کان علم الله تعالی فیمن اختاره للنبوه وکمال المصلحه ببعثه کاشفاً عن

کونهم أفضل الخلق أجمعین [4] .وهذا الدور لا یحتاج الی تعلیق، لأن وضوح أخذ الرایه من سعد لا یتم الاّ برسول الله (صلی الله علیه وآله) حیث لا یتنازل سعد زعیم الأنصار إلاّ للنبیّ (صلی الله علیه وآله)، ولما کان سعد یعرف أن علیاً هو الرجل الثانی فی الإسلام، وأنه سیصبح الرجل الأول سلم الأمر إلیه بلا تنازع.الدور الرابع:التفاف الجیش الإسلامی علی أطراف مکه المکرمه، مکّن النبی (صلی الله علیه وآله)من السیطره العامه علی المدینه، حیث لم تحدث أیه مشکله تذکر، وطبقت أوامر النبیّ بعدم سفک الدماء فی البلد الحرام.وأسلم علی أثر الفتح سادهُ مکه، منهم حکیم بن حزام، وبدیل بن ورقاء، وجبیر بن مطعم، وأقبل أبو سفیان یرکض فاستقبلته قریش، وقالوا: ما وراءک وما هذا الغبار؟ قال: محمد فی خلق عظیم، ثم صاح وهو مذعور: یا آل غالب! البیوت البیوت! مَن دخل داری فهو آمن، فعرفت هند زوجته فجعلت تطردهم، ثم قالت: اقتلوا الشیخ الخبیث لعنه الله من وافد قوم، وطلیعه قوم. قال لها: ویلک إنی رأیتُ ذات القرون، ورأیت فارس أبناء الکرام، ورأیت ملوک کنده وفتیان حمیر یسلمن آخر النهار، ویلک اسکتی، فقد والله جاء الحقّ ودنت البلیه.وکان رسول الله (صلی الله علیه وآله) قد عهد إلی المسلمین أن لا یقتلوا بمکه إلا من قاتلهم سوی نفر کانوا یؤذون النبیّ (صلی الله علیه وآله)منهم مقیس بن صبابه، وعبد الله بن أبی سرح، وعبد الله بن خطل، وقینتین کانتا تغنیان بهجاء رسول الله (صلی الله علیه وآله)، وقال: اقتلوهم وإن وجدتموهم متعلقین بأستار الکعبه. فأدرک ابن خطل وهو متعلق بأستار الکعبه فاستبق إلیه سعید بن حریث، وعمار بن یاسر، فسبق سعید عماراً فقتله وقتل

مقیس بن صبابه فی السوق، وقتل علی (علیه السلام) إحدی القینتین وأفلتت الأخری، وقتل أیضاً الحویرت بن نفیل بن کعب.وبلغ علیاً (علیه السلام) أن أُخته اُمَّ هانی بنت أبی طالب قد أوت ناساً من بنی مخزوم، منهم الحارث بن هاشم، وقیس بن السائب، فقصد نحو دارها مقنعاً بالحدید فنادی: أخرجوا من آویتم، فجعلوا یذرقون کما تذرق الحباری خوفاً منه، فخرجت إلیه أمُّ هانی وهی لا تعرفه فقالت: یا عبد الله أنا أمُّ هانی بنت عمّ رسول الله (صلی الله علیه وآله)وأخت علیّ بن أبی طالب، انصرف عن داری، فقال: أخرجوهم. فقالت: الله! لأشکونّک الی رسول الله. فنزع المغفر عن رأسه فعرفته فجاءت تشتد حتی التزمته فقالت: فدیتک، حلفت لاشکونک الی رسول الله (صلی الله علیه وآله)، فقال لها: اذهبی فبری قسمک فإنه بأعلی الوادی. قالت أمّ هانی: فجئت إلی النبی (صلی الله علیه وآله) وهو فی قبه یغتسل وفاطمه (علیها السلام)تستره، فلما سمع رسول الله (صلی الله علیه وآله)کلامی، قال: مرحباً بک یا أمّ هانی، قلت: بأبی وأمی ما لقیت من علی الیوم، فقال (صلی الله علیه وآله)وقد فهم ما ترید: قد أجرتُ من أجرتِ، فقالت فاطمه (علیها السلام) تشکین علیاً (علیه السلام)، لأنه أخاف أعداء الله، واعداء رسوله، فقلت: احتملینی فدیتک، فقال رسول الله (صلی الله علیه وآله): قد شکر الله سعیه وأجرتُ من أجارت أم هانی لمکانتها من علی بن أبی طالب [5] .هل قرأت معی کیف نفذ الأوامر، وقتل الأعداء، ولاحقهم ولم یتراجع، ولم یراعِ بذلک بیوت أهله وأقاربه، ولا بیت أخته الوحیده، التی لم یرها منذ زمن؟ ولکنه علیّ المعروف بفنائه بالحقّ، ومعاداته لأهل الباطل، وهو القائل: ما ترک لی الحقّ

صاحباً. فبینا تری بعض الصحابه یخاف علی أهله لتصور شیطانی، أو یخاف علی مستقبل وضعه لظنه أو احتماله غلبه قریش، فإذا به یفشی الأسرار العسکریه، أو یتراجع حین البأس ویفرّ من المعرکه، أما علی هو هو فی المسجد والمحراب وفی المعرکه والمواقف مع الأهل والأخت والبنت والأولاد علی حدّ سواء، لا یقدم علی الحقّ أحداً.الدور الخامس:بعدما لوت مکه جیدها، وأذعنت لبیرق النبوه، وتحولت الی سلطه الرسول(صلی الله علیه وآله)، ودخل الناس فی دین الله أفواجاً حیث خرجت الرجال من مخابئها، وأسلمت وخرجت النساء من خدورهن واسلمن، وانضوی الناس فی ظل الرساله الإسلامیه، وعادت مکه الی دورتها الأولی یوم خلق الله السماوات والأرض، وعاد البلد الحرام حیث یحرم فیها سفک الدماء، وأصبحت واحه الأمان والراحه والاطمئنان، دخل النبی (صلی الله علیه وآله) فاتحاً لا کما یدخل الفاتحون عنوهً بل کما یدخل الرسل المتواضعون ذاکراً ربّه، ناظراً الی قربوس فرسه، لم یدخل مستعلیاً ولا مستکبراً وإنما دخل ذاکراً شاکراً مسبحاً مستغفراً.وبما أن مکهَ المکرمه کانت مجمع عباده العرب، ومرکز التجمع الصنمی أیضاً، وکان الغرض الأساس من الحرب الفکریه والنفسیه والمادیه إزاله دوله الصنمیه، وتأسیس دوله الإله الواحد الحقّ مکانها، کان لابد من ترکیز الألوهیه فی أذهان الناس، وتحطیم المظاهر الصنمیه وقلعها من الأذهان، وتحطیم کل المظاهر الصنمیه الموجوده فی الکعبه وفی جوارها. قال الإمام الرضا(علیه السلام)_ کما فی البحار _ وکانت ثلاثمائه وستین صنماً حول الکعبه عندما فتح النبیّ (صلی الله علیه وآله)مکه فمر بها وجعل یطعنها بمخصره فی یده ویقول: جاء الحقُّ وزهق الباطل إن الباطل کان زهوقاً، فجعلت تکب لوجهها [6] . وفی روایه ابن شهر آشوب: إن الإمام علیاً (علیه السلام) صعد علی أکتاف

النبی وکسر الأصنام الموجوده علی ظهر الکعبه.واذکر بعض الأبیات التی أرویها من حافظتی، وکنت قد حفظتها قبل أکثر من ثلاثین عاماً، والمصدر الآن غیر موجود فی مکتبتی التی أحرقها الظالمون.وهذه هی الأبیات:قیلَ لی قلْ فی علی مِدَحاً ذکرها یطفئ ناراً مؤصدهْقلت هل أمدح مَن فی فضله حار ذو اللب الی أن عبدهْوالنبیّ المصطفی قال لنا لیله المعراج لما صعَّدهْوضع الله علی ظهری یداً فأحس القلب أن قد بَرَدَهْکان هدف الإسلام محو الصنمیه من الوجود الخارجی، بل الوجود الذهنی أیضاً، والعقیده الصنمیه حاله مستعصیه، مرکوزه فی الذهن والوجدان، وبعضهم رضع عقیده الصنم وعباده الصنم مع الحلیب فأنّی له أن یترک هذه العباده ولو کانت خرافه فوقها خرافه؟ والذی عشق الخرافه ورضع الخرافه، لا یراها خرافهً وإنما یراها صحیحه، وهذا هو الجهل المرکب. ومشکله الرساله کانت مع هذا الجهل المرکب، مع التعقید النفسی والذهنی. فهل کان الرسول بإمکانه غرس العقیده الإلهیه دون إزاله العقیده الصنمیه من الأذهان؟ وهل یمکن محوها من الذهن قبل محوها من الواقع؟ ومَن الذی یساعده علی هذه المهمه الصعبه إلاّ رجل الصعاب، رجل المواقف، إلا علیّ الذی صعد علی کتف النبیّ، وحمل فأس النبوه بیده القویه وزنده المتین، حتی کسرها تکسیراً؟ وبذلک تمّ الانتصار الحقیقی للإسلام بازاله کل آثار الصنمیه ومحوها من الوجود.الدور السادس:سدانه البیت العتیق فی الجاهلیه والإسلام مکانه مرموقه، وکان أولاد أبی طلحه قد ثبتوا هذا الشرف، ولا ینافسهم فیه غیرهم من قریش وظلوا علی ذلک زماناً، وکان رسول الله (صلی الله علیه وآله) قد قال لعثمان بن أبی طلحه _ یوماً من الأیام _: ربما یأتی زمان یکون هذا المفتاح فی یدی أضعه حیث أشاء، فهزع عثمان بهذا الکلام.ومن الطبیعی

بعد سقوط مکّه وفتحها بهذا الجیش الجرّار، أن یرکز فیها المواقع الأساسیه کالسدانه والسقایه والولایه وما إلیها، وأحسّ عثمان بأن أیامهم انتهت فأغلق الباب، وصعد بالمفتاح علی السطح، وکأنه أراد أن یختبئ وینجو بهذا العلو فوق سطح الکعبه قائلا: لو أعلم أنه رسولُ الله لم أمنعه _ یعنی بقی علی عناده بعد أن دخل الناس فی دین الله أفواجاً _ وعندها أمر النبیّ (صلی الله علیه وآله)علیّاً (علیه السلام)أن یصعد السطح، ویأخذ المفتاح منه، ولما وصل علیّ (علیه السلام) الی عثمان حاول التمنع، ولکن علیاً أمسکه فحاول الانفلات، ولکن هیهات فقد أمسکه ذو قوه لو اجتمع جیش عرمرم علی ازالته منه لما أمکنه ذلک، ثم لوی یده وأخذ المفتاح منه، وفتح باب الکعبه ودخل الرسول (صلی الله علیه وآله) إلی الکعبه فصلی رکعتین، فلما خرج سأله عمّه العباس أن یعطیه المفتاح فنزل قوله تعالی: (إن الله یأمرکم أن تؤدوا الأمانات الی أهلها) فأمر النبی (صلی الله علیه وآله) علیاً أن یرد المفتاح الی عثمان، فقال: یا علی! أکرهت وأدیت ثم جئت برفق. قال لقد أنزل الله عزّ وجلّ بشأنک قرآناً، وقرأ الآیه علیه، فأسلم عثمان فأقرّه النبی (صلی الله علیه وآله) فی یده [7] .کل دعوه تحتاج _ مهما کانت محقه _ الی قوه تساندها، قوه المال، وقوه الزند والسیف، وقد کان رسول الهدایه محمد (صلی الله علیه وآله)یحتاج الی الاثنین معاً کغیره من أصحاب الدعوات الصالحه، وقد وفق الله بمال خدیجه فانفقته حتی لم یبق منه شیءٌ، وبقی زند علی (علیه السلام) الذی رافق الدعوه الإسلامیه حتی ثبّت أرکانها.وفروسیه علی وقوته وشجاعته کانت لا تخفی علی أحد، وکانوا یهابونه صغیراً وکبیراً، وإذا تصدی علی

(علیه السلام)لموقف کانوا یعرفونه لا یرجع حتی یفتح الله علی یده.من هنا لم یکن بإمکان عثمان بن طلحه ولا غیره أن یختبئ، أو یصعد علی سطح الکعبه هروباً من وجود هذا الجیش، خصوصاً وجود الذراع التی تطوی الحدید. فهل بإمکانه مقاومه هذا الساعد الذی یحمل الفرس والفارس أو یضرب الفارس المقنع بالحدید فیقده نصفین؟ظنَّ عثمان أنه بإمکانه أن یمتنع وهو بعد لم یعرف قدره علی، وشدّه ساعده، کان یسمع فی علیّ وقوته، والآن تحقق له عندما أمسک علی بیده ماذا حلّ به. کیف استلم دون مقاومه کأنه کان أمام أمرین إما أن یقع بدون حرکه، أو یقدم المفتاح بدون ضجیج، فکان التسلیم للصاعقه الإلهیه لسیف علی وساعده ؛ لیدخل النبی الکعبه ولیعلن موقفه واضحاً دون قتال فی هذا البیت العتیق.الدور السابع:لا یکفی أن یفتح النبیّ (صلی الله علیه وآله) مکه المکرمه ویترک ما حولها من جیوب، یترک المحیط بعیداً عنها عقائدیاً وأخلاقیاً، بل لابد من الدعوه الشامله والخیر العمیم حتی تعود مکه بجوارها وقراها، لتعود أمّ القری بأولادها وأحفادها کما أراد لها ربّ العزه، تمشی فی الطریق السوی لیدخل الناس فی دین الله أفواجاً.ومن هنا عندما هدأت العاصفه، واستتبَّ الأمن فی البلد الحرام، وأمن من آمن، وقتل من قتل، وتحقق النصر الإلهی، ونصر الله عبده وأعزّ جنده، وهزم الأحزاب وحده. بث السرایا إلی القری المجاوره تدعو الناس للإسلام، وکانت القری _ التی سمعت بنصر الله، وخذلان قریش _ علی شیء من الاستعداد تنتظر هذه السرایا ؛ لتعلن کلمه التوحید وتنضوی تحت لواء الدین الجدید.وکان ممن بعث خالد بن الولید علی رأس سریه الی بنی جذیمه، وکانت بنو جذیمه قد أصابت فی زمن الجاهلیه عوف بن

عوف أبا عبد الرحمن بن عوف والفاکه بن المغیره، وکان من أقارب خالد، فلما وصل خالد إلی القبیله حملوا السلاح فی وجهه، فطلب الیهم إلقاء السلاح فلم یقبلوا لخوف من أخذ الثأر منهم، قال رجل منهم یقال له جحدم: ویلکم یا بنی جذیمه! إنه خالد والله، ما بعد إلقاء السلاح إلا الأسر، وما بعد الأسر إلا القتل، فأخذه رجال من قومه، وقالوا یا جحدم ترید أن تسفک دماءنا ؛ إن القوم قد أسلموا، ووضعت الحرب وأمن الناس وما زالوا به حتی نزعوا منه سلاحه، ووضع القوم السلاح امتثالا لطلب خالد، فلما وضعوا السلاح أمر بهم فکتفوا، ثم عرضهم علی السیف فقتل من قتل منهم، فلما انتهی الخبر الی رسول الله (صلی الله علیه وآله)رفع یدیه إلی السماء، ثم قال: اللهم انی أبرأ إلیک مما صنع خالد [8] .ثم دعا علیاً (علیه السلام) فقال: یا علی أخرج الی هؤلاء القوم فانظر فی أمرهم، واجعل أمر الجاهلیه تحت قدمیک، فخرج حتی جاءهم، ومعه مال قد بعثه رسول الله(صلی الله علیه وآله)فودَی لهم الدماء، وما أصیب من الأموال حتی إنه لَیدِی مِیلغَهَ الکلب، حتی إذا لم یبق شیء من دم ولا مال إلا وداه، بقیت معه بقیه من المال. فقال لهم علی (علیه السلام) حین فرغ منهم: هل بقی لکم دمٌ أو مالٌ لم یود إلیکم؟ قالوا: لا، قال: فإنی أعطیکم هذا المال الباقی احتیاطاً لرسول الله (صلی الله علیه وآله)مما لا یعلم ولا تعلمون، ففعل ووافقوا شاکرین، ثم رجع الی رسول الله (صلی الله علیه وآله) فأخبره الخبر. فقال: أصبت وأحسنت، ثم قام رسول الله(صلی الله علیه وآله) فاستقبل القبله قائماً شاهراً یدیه حتی إنه لیُری بیاض

ما تحت منکبیه وهو یقول: اللهم انی أبرأ الیک مما صنع خالد بن الولید، ثلاث مرات [9] .إنَّ تثبیت الدوله یکون بإرخاء رواسی العدل والمساواه بین الناس، والإسلام جاء لیمحو أوضاع الجاهلیه وما علیها من شنآن ویمشی فی الناس بالحق والعدل ولا تزر وازره وزر أخری. وما قام به خالد لا علاقه له بالإسلام، بل هو الراسب الجاهلی المتحکم فی عقل هذا الرجل الذی أسلم متأخراً ولا تزال رواسب الجاهلیه فی کیانه، فهو لم یستطع أن یترفع عنها مع أن النبی قال فی خطبته البلیغه أمام أهالی مکه: کل دم فی الجاهلیه فهو تحت قدمیَّ هاتین. وکأن خالد لم یسمع أو لم یعِ ما قاله المصلح الکبیر، ولهذا تبرأ منه النبی (صلی الله علیه وآله) ومن أفعاله، وتأثر لهذه الحادثه النکراء، وبعث علیاً الذی هو نفسه لیمثله فی رأب الصدع واستنکار الجریمه ودفع الدیات وتعویض الخسائر المادیه، حتی میلغه الکلب _ أی الجرن الذی یشرب منه الکلب، وهو وعاء من حجر أو خشب لا قیمه له _ حتی یثبت الحق ویرسی دعائم العدل، ومن أولی من علی الأعلم الأقضی بفک الخصومات، وحلّ المشاکل وإرضاء الناس، وإعاده الأمور إلی نصابها؟ علی الحکیم فی القضاء، والحکیم فی المواقف ومداراه عواطف الناس حتی رجع والقوم مطمئنون کأنه لم یصبهم شیء، فبورک علی وبورک هذا اللطف الرسالی الذی یحمله بین حنایاه، عالماً وقاضیاً ومدافعاً عن الإسلام الحقّ.

أن الکتاب اختصر التاریخ وأجاد کاتبه فی کثیر من المناسبات، بل حلق فی بعض المواقف. والکتاب موفق کماً ونوعاً ومنهجاً واسلوباً.غیر أننا ونحن نعتز بأحد أهم کتاب العصر الحدیث، نأسف لکاتب من هذا النوع _ وهو یسبر أغوار التاریخ ویشهد الحقائق بکل نصاعتها _ أن یبقی فی ذهنه شیء من رواسب الماضی العفن حیث الحزبیه والطائفیه المقیته ونربأ به أن یکون فی ذهنه شیء علی علیّ إمام المتقین وقائد الغر المحجلین، خصوصاً أن له موقفاً ممیزاً فی کتابه الطبعه الأولی من کتابه المطبوع فی مصر عندما یتحدث عن یوم الدار، ویثبت فیه الوصیه لأمیر المؤمنین (علیه السلام) ویثور علیه المتعصبون أتباع بنی أمیه، ویقولون له: هذا عین ما تقوله الشیعه، فیقول لهم: هذا عین ما یقوله التاریخ، ثم یمحو ویحذف هذا الکلام من الکتاب عندما یتفق معه علی شراء خمسمائه نسخه فی الطبعه الثانیه، فیهدم بهذا هیکل کل ما بناه من تحقیق علمی نزیه وبحث موضوعی مجرد.وهنا فی هذا الموضوع عندما یتعرض لموضوع فتح مکه المکرمه یجرد علیاً عن أی مکرمه بحذف مقصود واهمال مقصود، وإذا اضطرته حقائق التاریخ التی یکتبها الطبری وابن الأثیر والیعقوبی وابن هشام وغیرهم ممن تعرضوا لأکثر تفاصیل الفتوحات المبارکه، یختصرها اختصاراً یکاد معه یمحو ذکر الحادثه. فهو مثلا فی مسأله الرایه لا یذکر العباس ولا یذکر علیاً (علیه السلام)، وفی مسأله أم هانی لا یذکر علیاً وفی مسأله هدور دم الأعداء الألداء فی العداوه الذین أمر النبی (صلی الله علیه وآله)علیاً بقتلهم لا یذکر علیاً، وفی مسأله تکسیر الأصنام یتجاهل علیاً تماماً، وهکذا یبدو هیکل وکأنه فی حرب مع علی (علیه السلام)غیر معلنه بل معلنه... [10] .

شاخصاً فی حیاه الامام أمیر المؤمنین(علیه السلام). ففیها ولد، وفیها ترعرع صبیاً بجنب رسول الله(صلی الله علیه وآله)، وفیها آمن برساله السماء یوم کان الشرک یخیم علیها. لقد کانت مکه بالنسبه للامام(علیه السلام) مدینه تحمل کل معانی الصراع بین الحق والباطل. فقد بقی(علیه السلام) أیاماً بعد هجره النبی(صلی الله علیه وآله) منها یرد الامانات، وکان له دور رئیسی تحت امره رسول الله(صلی الله علیه وآله) فی فتح مکه، وکان(علیه السلام) المؤهل الوحید الذی بعثه النبی(صلی الله علیه وآله) لتبلیغ سوره براءه فی حج السنه التاسعه للهجره.وبکلمه، فإن لمکه المکرمه فی حیاه امیر المؤمنین(علیه السلام) وضعاً خاصاً فی النشاط الدینی الاجتماعی، نعرض له فی الصفحات التالیه، بإذنه تعالی.

سِیم خَسْفا وجهه تربَّدا [14] .فی فیلق کالبحر یجری مُزبِدا إنّ قریشاً أخلفوک الموْعِدا [15] .ونقضوا میثاقک المؤکدا وجعلوا لی فی کداء رُصّدا [16] .وزعموا أنْ لستُ ادعو أحداً وهم أذلّ وأقلّ عدداهم بیتونا بالوتیر هُجَّدا وقتّلونا رُکعَّا وسُجّدا [17] .وأحست قریش بعظمه الجریمه التی ارتکبتها ضد المسلمین. وتسارعت الاحداث، فقدم ابو سفیان المدینه واراد أن یکلّم رسول الله(صلی الله علیه وآله) لتصحیح ما ارتکب من خطأ فادح بنقضه العهد مع المسلمین ولکنه لم یفلح، فلم یردّ(صلی الله علیه وآله) علیه شیئاً. فعندها «دخل علی علی بن ابی طالب رضوانُ الله علیه، وعنده فاطمه بنتُ رسول الله(صلی الله علیه وآله)، وعندها حسنُ بن علی غلام یدبّ بین یدیها. فقال: یاعلیّ، إنک أمسّ القوم بی رحماً [18] ، وانی قد جئتُ فی حاجه فلا ارجعنّ کما جئتُ خائباً، فاشفع لی الی رسول الله. فقال: ویحک یا ابا سفیان! والله لقد عزم رسول الله(صلی الله علیه وآله) علی أمر ما نستطیع ان نکلمه فیه. فالتفتَ الی فاطمه فقال: یابنه محمد، هل لک أن تأمری بُنَیَّک هذا فیُجیرَ بین الناس، فیکون سیدَ العرب الی آخر الدهر؟ قالت: والله ما بلغ بُنیَّ ذاک أن یُجیر بین الناس، وما یُجیر أحدٌ علی رسول الله(صلی الله علیه وآله).قال: یاأبا الحسن، إنی أری الامور قد اشتدت علیّ، فانصحنی.قال(علیه السلام): والله ما أعلم لک شیئاً یغنی عنک شیئاً، ولکنک سید بنی کِنانه، فقُم فأجِرْ بین الناس، ثم الحق بأرضک.قال: أو تری ذلک مُغنیاً عنی شیئاً؟قال(علیه السلام): لا والله، ما أظنه، ولکنی لا أجد لک غیر ذلک.فقام ابو سفیان فی المسجد، فقال: أیها الناس، إنی قد أجرتُ بین الناس. ثم رکب بعیرَه فانطلق. فلما

قدم علی قریش قالوا: ما وراءک؟ قال: جئتُ محمداً فکلمته فوالله ما ردَّ علیّ شیئاً...ثم جئتُ علیاً فوجدته ألین القوم، وقد اشار علیّ بشیء صنعتُه، فوالله ما أدری هل یغنی ذلک شیئاً أم لا؟...» [19] .وأمر رسول الله(صلی الله علیه وآله) بالجهاز، فتجهز عشره آلاف من المسلمین، ولم یتخلف عنه أحد. وخرجوا جمیعاً نحو مکه. فلما نزل رسول الله(صلی الله علیه وآله) «مرَّ الظهران» قدم ابو سفیان یستظهر الخبر، فأخذه العباس بن عبد المطلب الی رسول الله(صلی الله علیه وآله). فلما رآه(صلی الله علیه وآله)، قال: ویحک یاأبا سفیان، ألم یأنِ لک ان تعلم انه لا إله الا الله؟ قال: بأبی انت وأمی، ما أحلمک وأکرمک وأوصلک! والله لقد ظننت ان لو کان مع الله إلهٌ غیره لقد اغنی عنی شیئاً بعد. قال: ویحک یاابا سفیان! ألم یأنِ لک أن تعلم أنی رسول الله؟ قال: بابی أنت وامی، ما احلمک واکرمک واوصلک! أما هذه والله فإن فی النفس منها حتی الآن شیئاً. فقال له العباس: ویحک! أسلم واشهد أن لا إله الا الله وأنّ محمداً رسول الله قبل أن تُضرب عنقک. قال: فشهد شهاده الحق، فاسلم!قال العباس: قلت یارسول الله، إن ابا سفیان رجل یحب هذا الفخر، فاجعل له شیئاً. قال: «نعم. من دخل دار ابی سفیان فهو آمن، ومن اغلق بابه فهو آمن، ومن دخل المسجد فهو آمن» [20] .وعندما رأی ابو سفیان جنود الله تمر من امامه فی مضیق الوادی التفت الی العباس وقال: «والله یا اباالفضل، لقد اصبح مُلکُ ابن اخیک الغداه عظیماً، قال العباس: یاابا سفیان إنها النبوه. قال: فنعم اذن» [21] .وحینما دخلوا قال سعد بن عباده: الیومُ یوم الملحمه،

الیوم تُستحل الحُرمه! وهو رأی لم یُستشر فیه رسول الله(صلی الله علیه وآله)، ویدلّ علی الآثار المترسبه ما قبل الاسلام علی اولئک المسلمین. فتدارک النبی(صلی الله علیه وآله) الموقف الذی یمکن ان یتطور الی سفک دماء، وقال(صلی الله علیه وآله) لعلی بن ابی طالب(علیه السلام): أدرکه، فخذ الرایه منه، فکن انت الذی تدخل بها [22] . وهکذا کان، فدخل رسول الله(صلی الله علیه وآله) وبید علی(علیه السلام) الرایه ثم جیش النبی(صلی الله علیه وآله) من ورائهما.وکان رسول الله(صلی الله علیه وآله) قد عَهِدَ الی امرائه من المسلمین، حین امرهم ان یدخلوا مکه، ان لا یقاتلوا الا من قاتلهم. لکنه امرهم بالخصوص بقتل اربعه نفر هم: عبد الله بن سعد بن ابی سرح، والحویرث بن نفیل، وابن خطل، ومقبس بن ضبابه. وأمرهم ایضاً بقتل قینتین کانتا تغنیان بهجاء رسول الله(صلی الله علیه وآله). وقال(صلی الله علیه وآله): اقتلوهم وإن وجدتموهم متعلقین باستار الکعبه. فقتل علی(علیه السلام) الحویرث بن نفیل واحدی القینتین وأفلتت الاخری. وقتل مقبس بن ضبابه فی السوق. وادرک ابن خطل وهو متعلق باستار الکعبه، فاستبق الیه سعید بن حریث وعمار بن یاسر، فسبق سعید عماراً فقتله.اما عبد الله بن سعد الذی کان قد ارتد مشرکاً بعد ان کتب بعضاً من الوحی وحرّفه، فظُفر به ولکن عثمان بن عفان غیّبه وطلب له الامان من رسول الله(صلی الله علیه وآله)فی قصه ذکرت فی سیره ابن هشام. ثم ولاه عمر بن الخطاب بعض اعماله فی خلافته، ثم ولاه عثمان بن عفان بعد عمر!! [23] .ولما دخل رسول الله(صلی الله علیه وآله) مکه، دخل صنادید قریش الکعبه وهم یظنون ان السیف لا یرفع عنهم. فاتی(صلی الله علیه وآله)

الحرم وقام علی باب الکعبه فقال: «لا اله الا الله وحده لا شریک له، صدق وعده، ونصر عبده، وهزم الاحزاب وحده، الا کل مأثُره او دم او مال یُدَّعی فهو تحت قدمیَّ هاتین إلا سدانه البیت [24] وسقایه الحاج... یامعشر قریش، إنّ الله قد اذهب عنکم نخوه الجاهلیه، وتعظُّمها بالآباء. الناس من آدم، وآدم من تراب، ثم تلا هذه الآیه: (یاایها الناسُ إنا خلقناکم من ذکر وانثی وجعلناکم شعوباً وقبائل لتعارفوا إن اکرمکم عند الله اتقاکم) الآیه کلها. ثم قال: یامعشر قریش، ماتروَن انی فاعل فیکم؟ قالوا: خیراً، أخ کریم، وابن اخ کریم. قال: اذهبوا فأنتم الطلقاء» [25] .وکان الله سبحانه قد امکنه من رقابهم عنوه فکانوا له فیئاً، فلذلک سُمی اهل مکه الطلقاء.و«لما فتح الله مکه علی رسول الله(صلی الله علیه وآله) امر النبی(صلی الله علیه وآله) علیاً (کرم الله وجهه) ان یصعد علی منکبه لیقذف الصنم التی کانت اعظم الاصنام عن المسجد الحرام» [26] . وتفصیل ذلک علی لسان علی بن ابی طالب(علیه السلام) کما یرویها احمد بن حنبل، قال(علیه السلام): «انطلقت أنا والنبی(صلی الله علیه وآله) حتی أتینا الکعبه فقال لی رسول الله(صلی الله علیه وآله): اجلس وصعد علی منکبی فذهبت لانهض به فرأی منی ضعفاً فنزل وجلس لی نبی الله(صلی الله علیه وآله) وقال: اصعد علی منکبی، فصعدتُ علی منکبیه، فنهض بی. قال: فانه یخیل الیّ انی لو شئت لنلتُ افق السماء حتی صعدت علی البیت وعلیه تمثال صِفر او نحاس، فجعلت ازاوله عن یمینه وعن شماله وبین یدیه ومن خلفه حتی اذا استمکنتُ منه قال لی رسول الله(صلی الله علیه وآله): اقذف به، فقذفتُ به فتکسر کما تنکسر القواریر» [27]

. وفی روایه اخری أن علیاً(علیه السلام) لما عالجه کان رسول الله(صلی الله علیه وآله) یقول له: ایه ایه (...جاء الحق وزهق الباطل ان الباطل کان زهوقاً) [28] » [29] .

الله(صلی الله علیه وآله)، فأخبره الخبر، فقال(صلی الله علیه وآله): أصبت وأحسنت. ثم قام رسول الله(صلی الله علیه وآله) فاستقبل القبله قائماً شاهراً یدیه، حتی انه لیری ما تحت مَنکبِیه، یقول: «اللهم إنی ابرأ الیک مما صنع خالد بن الولید، ثلاث مرات» [32] .

بین اکل مال الیتیم وهو فجور، واکل المال الحلال وهو من التقوی. ومثال آخر: المباشره وهو عمل مشترک بین الزنا وهو فجور، والزواج الشرعی وهو من التقوی. ومثال ثالث: العباده وهو عمل مشترک بین عباده الصنم وهو فجور، وعباده الله سبحانه وهو تقوی.والمحصَّل من الآیات الشریفه هو ان الله عز وجل عرّف الانسان بخصائص الافعال من فجور او تقوی، ومیّز له الافعال المتصله بالتقوی والاخری المتصله بالفجور.ومن تلک الآیات الشریفه نستلهم أن هناک تناقضاً منطقیاً بین الحق والباطل. فلابد ان یهزم احدهما الآخر ویدحره، ولا یمکن ان یجتمعا فی مکان واحد فی نفس الوقت. بل لابد من استقلالیه تحمی احدهما عن الآخر. فاما هذا واما ذاک. ای اما الفساد والظلم والشیطان: وهو الباطل. واما الخیر والصلاح والعداله: وهو الحق.ولم یقف القرآن الکریم موقفاً حیادیاً من الباطل بل ادانه فی مواطن عدیده، فخاطب اهل الکتاب: (یااهل الکتاب لم تلبسون الحق بالباطل وتکتمون الحق وانتم تعلمون) [41] ، وخاطب عبده الاوثان: (أفبالباطل یؤمنون وبنعمه الله یکفرون) [42] ، ونقل عن المنکرین: (ویجادل الذین کفروا بالباطل لیدحضوا به الحق) [43] . ونقل عن الکافرین ومجادلتهم بالباطل لدحض الحق: (وجادلوا بالباطل لیدحضوا به الحق فأخذتهم فکیف کان عقاب) [44] ، وخاطب المسلمین بضروره مراعاه شرعیه التعامل التجاری عبر قوله: (یاایها الذین آمنوا لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجارهً عن تراض منکم) [45] ، وادان الکافرین اجمالا بقوله: (والذین آمنوا بالباطل وکفروا بالله اولئک هم الخاسرون) [46] .ومن ذلک نفهم ان طبیعه الاشیاء فی الکون تتناغم مع الخیر والصلاح والعداله والتوحید، ومع کل ما یمثله الحق من مفاهیم وافکار. وعندما یقوم الانسان بفعل الباطل من فساد وظلم

وعباده للشیطان والوثن، فانه انما ینتهک طبیعه الاشیاء التی خلقها الله سبحانه. فهنا لابد من دحر الباطل الذی ینتهک النظام الکونی المبنی علی اساس العداله والخیر والتوحید. کما قال تعالی: (ولو اتبع الحق اهواءهم لفسدت السموات والارض...) [47] .ومجیء الاسلام کان انذاراً للباطل بالتوقف عن الوجود فی ذات المؤمن علی الاقل. فالمؤمن بتعالیم الدین السماوی یؤمن بالحق ویبنی وجوده الاجتماعی والذاتی الجدید علی اساس ایقاف الباطل وحذفه من حیاته. وهذا یعنی اننا اذا الغینا الباطل من الساحه الاجتماعیه، کما فعل رسول الله(صلی الله علیه وآله) وعلی(علیه السلام) بتحطیم الاصنام، فان ذوات الناس سوف تنفتح علی الخیر والاستماع الی الحق. وهنا یتخیر الانسان بحریه، فی ذلک الجو المنفتح وتلک الارضیه الواسعه، بین الحق والباطل.ولو کان الباطلُ قضیهً متعلقهً بالاخلاق لاستطاع الانسان دحرها من دون مساعده الدین، بل لکان العقل سلاحاً کافیاً من اسلحه دحر الباطل. ولکن الحقیقه تقول بان للباطل کیاناً مستقلا لا یقف امامه الا الدین. فمع ان العقل یدعو الی التوحید والعدل، الا ان العقل المجرد عن الایمان قد یدعو الی الفساد والدمار والشرک. فالعقل لوحده لا یستطیع دحر الباطل. ولو کان العقل کافیاً لادراک معانی الوجود لانتفی دور الدین فی الحیاه الانسانیه. فقضیه الباطل اذن لیست متعلقه بالفلسفه الاخلاقیه فقط، بل ان ازاله الباطل موکوله الی تعالیم الدین ومقدار ادائها من قبل المؤمنین.فلاشک ان زوال الباطل یتحقق عندما یمارس المکلّفون تکالیفهم الشرعیه ویتنعمون برحمه القوانین الدینیه، وعندها ینتفی الفساد والظلم والشرک. فتثبیت الحق مرهون بتقویه شوکه الدین. ومن هنا نفهم مغزی مخاطبته(صلی الله علیه وآله) لعلی(علیه السلام): ایه ایه (...جاء الحق وزهق الباطل ان الباطل کان زهوقاً) [48] . فبتحطیم رمز الوثنیه والشرک

فی مکه، بدأ الاذعان لتقبل فکره انتصار الاسلام وانتشار قیمه السماویه فی الخیر والعداله والمحبه والصلاح علی مبادئ الظلم والفساد والشرک. ومن هنا جاء الحق وزهق الباطل بکل ما تحمله تلک الالفاظ من معان ومفاهیم وافکار. فقد جاء الحق عبر رساله السماء محمّلا بمفاهیم العداله والخیر والاخوه والمحبه والتعاون، وعندها انفتح الباب للانسان لاختیار طریق الخیر بدل طریق الشر، وعندها کانت الحکمه الالهیه: (لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی...) [49] لان الانسان بطبیعته یختار الخیر علی الشر، ویختار الحق علی الباطل.ذلک ان الباطل یؤدی دائماً الی الالم والمعاناه علی صعید الانسانیه، ولا یؤدی الشر الا الی الحرب، والظلم، والاجحاف بحقوق الآخرین. ولذلک فان الدین یحارب الباطل أینما وُجد؛ لان الدین لا ینمو ولا یستقر بوجود الباطل. فالدین یدعو الی الصفاء، والامانه، والمحبه، والولاء. بینما یدعو الباطل الی الخیانه، والبغض، والدماء، والاضطراب.وبکلمه فان الشر یحطم الروح الانسانیه، ویعکر الصفاء الذهنی والنفسی الذی یجلبه الدین، ویدمر الفرص العقلائیه لانتخاب الدین کبدیل فی الحیاه تمشیاً مع قوله تعالی: (لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی...) [50] . اما الخیر _ وهو احد مصادیق الحق _ فانه یجلب علی الانسان سعاده ابدیه، لان الخیر یربط الانسان بالله سبحانه، ویربط الافراد بعضهم ببعض عن طریق القیم العلیا فی الحب والتعاون والتآخی. وجوهر الفکره ان العقل لاینهض الی مستوی طرد الباطل. فلابد من تدخل الدین فی طرد الباطل من النفس اولا ثم سحق الباطل علی المستوی الاجتماعی واحقاق الحق عن طریق الاداره الدینیه للمجتمع.

سبحانه نفسه بانه الحق المبین کما قال: (ویعلمون ان الله هو الحق المبین) [51] .ولکن یمکن تصنیف الحق الی صنفین: الحق علی الصعید الذاتی، والحق علی الصعید الموضوعی.فعلی الصعید الذاتی: فقد وصف الله عز وجل نفسه بالحق، لان الحق یمثل کل جوانب الخیر، فهو تعالی الحق الذی یحقق کل شیء حق، ویجری فی الاشیاء النظام الحق. فالمولی عز وجل هو الذی یمسک باسباب الخیر والعداله والقوه والعزه والقدره. وهو الذی خلق الخلق والحیاه وصمم الکون والاشیاء لتکون خیراً بذاتها. وقد ورد فی القرآن الکریم مایدلل علی ذلک. فهو علّه جمیع العلل من الایجاد والتدبیر والمُلک والإماته والبعث، کما فی قوله: (ثم ردوا الی اللهِ مولاهم الحق الا له الحکم) [52] ، (فذلکم الله ربکم الحق فماذا بعد الحق الا الضلال فانی تصرفون) [53] . والامر کله بیده فهو الخالق لکل شیء المدبر لکل امر، ولیس لغیره الا الاوهام من اجل الابتلاء والامتحان، فقال: (هنالک الولایه لله الحق هو خیر ثواباً وخیر عقباً) [54] ، (فتعالی الله الملک الحق...) [55] ، (ذلک بان الله هو الحق وانه یحیی الموتی) [56] ، (ویعلمون ان الله هو الحق المبین) [57] . وتلک بدیهیات لا ستار علیها بوجه من الوجوه. فالحق من اسماء الله الحسنی لثبوته تعالی بذاته وصفاته ثبوتاً لا یقبل الزوال ویمتنع عن التغییر.وعلی الصعید الموضوعی: فان الحق _ بقیمه الاخلاقیه _ قد تمثل بالاسلام. فالاسلام لیس فرداً ولا شخصاً ولا مفرده، بل هو موضوعٌ للخیر العام. فهذا الدین یمثل حاله معنویه لنشر العداله بین الناس، ویعکس صوره لنظام فی اداره صله الانسان بربه، وصوره لنظام الاداره الاجتماعیه والحقوقیه. ولذلک عُبّر عن الدین بانه الحق، کما یُستخلص

من التأمل فی قوله تعالی: (فاما الذین امنوا فیعلمون انه الحق من ربهم) [58] ، (انا ارسلناک بالحق بشیراً ونذیراً) [59] ، (فهدی الله الذین امنوا لما اختلفوا فیه من الحق باذنه) [60] ، (ولا تتبع اهواءهم عما جاءک من الحق) [61] ، (هو الذی ارسل رسوله بالهدی ودین الحق) [62] . وفی الآیات الکریمه دلاله ظاهره علی ان الدین الذی نزل علی محمد(صلی الله علیه وآله) هو حق فیما وافق ما بین یدیه من الکتب، وحقٌ فیما خالفه لکون القرآن مهیمناً علی جمیع الکتب السماویه السابقه.وبذلک یکون الحق الذی بشرّ بمجیئه رسول الله(صلی الله علیه وآله) عندما کان علی(علیه السلام)یکسر الاصنام یمثل کل معانی الخیر والعداله والتوحید والعبودیه لله الواحد القهار. وان کان ذلک الحقُ یغطی مساحه قانونیه او معنویه او انسانیه او طبیعیه، فانه انما یدلّ علی شمولیه الدین لکل تلک الحقوق. فالدین یحفظ حق الانسان فی التعبد، وحق الانسان فی العیش بکرامه تحت اجواء الخیر. وبکلمه، فان الحق هو بشری السماء للبشریه المعذّبه التی تبحث عن طریق للهدایه والنجاه من العذاب.

فی دین الله افواجاً- فسبح بحمد ربک واستغفره إنه کان تواباً) [63] .وتلک سوره مدنیه نزلت بعد صلح الحدیبیه وقبل فتح مکه. حیث کانت السوره إخباراً بتحقق أمر لم یتحقق بعد. وهو الوعد الجمیل بالنصر والفتح. وتلک السوره تنطبق علی فتح مکه الذی هو اُمّ فتوحاته(صلی الله علیه وآله) فی حیاته، حیث تکلل ذلک النصر بهدم بنیان الشرک فی جزیره العرب. ولذلک طلب الله عز وجل من رسوله(صلی الله علیه وآله) أن یسبحه وینزهه بقوله: (فسبح بحمد ربک واستغفره انه کان تواباً) الآیه. حیث تم اذلال الشرک وتعزیز التوحید وابطال الباطل وأحقاق الحق.واصبح الاسلام بعد فتح مکه قوه عالمیه تستطیع مواجهه قوی الفرس او الروم والانتصار علیهما، وتثبیت الامن العالمی فی ذاک الوقت تحت شعار: لا اله الا الله، محمد رسول الله. وهذا کله یمثّل مصداقاً من مصادیق المقوله القرآنیه: جاء الحق وزهق الباطل، إن الباطل کان زهوقاً.ولاشک أن فتح مکه لم یکن مجرد عملیه انهیار قوه عالمیه وهی قوه المشرکین، وانتصار قوه اعظم فی المبدأ والعقیده وهی قوه المسلمین. بل کانت عملیه بدء عصر جدید یستمر فیه الاسلام حیاً نابضاً فعّالا الی یوم القیامه؛ لان الاسلام بطبیعته دین عالمی ولیس دیناً محلیاً یهتمّ بعرق معین او طائفه معینه. ویؤیده قول الله تبارک وتعالی: (وما ارسلناک الا کافّه للناس بشیراً ونذیراً) [64] .وقد کان للبطوله الخارقه دور حاسم فی فتح مکه وتحطیم الاصنام فوق الکعبه وحولها، کما بحثنا ذلک سابقا. وبتحطیم الاصنام أزف الوقت لإعلان عدم شرعیه الشرک فی معقل المشرکین بمکه بقوه السلاح والایمان، واعلان انتقال السلطه العالمیه من ید الشرک الی ید الایمان، وانتهاء التحدی الفکری للشرک القرشی ضد الاسلام.ومن منطلق تلک الاحداث

لابد من ادراک مقدار المکاسب التی حققتها بطوله اهل بیت النبوه(علیهم السلام) فی المعارک الاسلامیه الکبری. فقد دمر ذلک التفانی العجیب من اجل الدین، کل احلام الوثنیه فی البقاء. فلم تکن تلک المعارک صراعاً شخصیاً بین بنی هاشم وبنی امیه. ولم تکن مواجهه شخصیه بین رسول الله(صلی الله علیه وآله)وابو سفیان، او بین حمزه وابو جهل، او بین علی(علیه السلام) ومعاویه.بل کان الصراع بین الخیر والشر او الحق والباطل صراعاً تأریخیاً بین معسکرین ذی مبدأین متصارعین الی ابد الدهر. ولم یکن تسامح رسول الله(صلی الله علیه وآله) مع اهل مکه الطلقاء لیغیر من موقف النخبه الجاهلیه. فحتی مع اظهار اسلامه، لا یزال ابو سفیان فی قلبه شیء من رساله محمد(صلی الله علیه وآله)، ولا یزال یؤمن بانه المُلْک الذی حازه محمد(صلی الله علیه وآله) واصبح عظیماً به، لا النبوه الخاتمه. ولا یزال خالد بن الولید یتصرف علی ضوء عنجهیته الجاهلیه فیقتل من لا یجوز قتله، وعندها یتبرأ رسول الله(صلی الله علیه وآله) من افعاله.ان العداء التأریخی الذی کانت تکنّه قریش للاسلام ولرسول الله(صلی الله علیه وآله)ولعلی(علیه السلام) لم یکن لیزول باعلان الشهادتین علی اللسان دون القلب. ذلک ان فتح مکه کان اظهار قدره الله سبحانه علی اعزاز الاسلام وتکریمه وتجلیل خاتم الانبیاء(صلی الله علیه وآله). وقد نصر الله الاسلام علی رغم انوف صنادید قریش من الذین تشربت فی قلوبهم عباده الاوثان والاصنام.ولذلک کانت النبوه امراً لا تستطیع قریش هضمه او استیعابه. فما هی تلک القوه الهائله التی تستطیع ان تحرک القلوب نحو الله ضد الشیطان والشرک والرجس؟ وما هو سر ذلک التسامی العظیم لرساله محمد(صلی الله علیه وآله) بین الامم؟ وما هو سر شجاعه علی(علیه

السلام) الفائقه وتفانیه فی حمایه الرساله السماویه؟ وما هو السر فی استبسال تلک النخبه المؤمنه التی کانت تحیط برسول الله(صلی الله علیه وآله) وتصحبه؟ لاشک ان تلک النخبه کانت اشد تماسکاً فی اتباع قائدها(صلی الله علیه وآله) من غیرها من نخب الملل والمذاهب، فهذا علی(علیه السلام) یصعد علی کتف رسول الله(صلی الله علیه وآله) لیحطم الاصنام، فی وقت کان شعارهما: جاء الحق وزهق الباطل ان الباطل کان زهوقاً. وکان حمزه (رض) متفانیاً فی الدفاع عن الاسلام ونبیه(صلی الله علیه وآله)، وکان ابو طالب ومواقفه الاجتماعیه العظیمه تفصح عن عمق ایمانه برساله محمد(صلی الله علیه وآله)، وکان تفانی جعفر بن ابی طالب مشهوداً من اجل الاسلام ورسالته السماویه للبشریه.وبذلک فقد کان الشعور الوجدانی بین النخبه المؤمنه هو ان یزدهر الخیر بین البشر وتتحقق کلمه التوحید وعباده الله سبحانه. وبذلک کان فتح مکه اعاده لبناء الترکیب السیاسی والاجتماعی للعالم علی ضوء الدین الجدید. فی وقت کان العالم یبحث فیه عن قیاده جدیده تحقق العدل الاجتماعی والامان والتوحید، فکانت قیاده رسول الله(صلی الله علیه وآله) تحقق ثبات دوله الایمان العالمیه ونظامها الامنی والحقوقی.والسبب فی ذلک ان العالم یتضمن شعوباً متباینه فی التقالید والعادات واللغات، ولایمکن ان یجمعها الا دین سماوی واحد. فکان الاسلام هو الدین القادر علی جمع ذلک العدد الهائل من البشر تحت سقف خیمه واحده فی ظل لواء واحد. ولا یستطیع احد تحمل مسؤولیه اداره ذلک التجمع العالمی اجتماعیاً وسیاسیاً الا رسولٌ یوحی الیه. فکان رسول الله(صلی الله علیه وآله) هو حامل المسؤولیه العالمیه. وکان من خلفه المؤهل الاول لتسلم القیاده الدینیه بعده(صلی الله علیه وآله) امیر المؤمنین(علیه السلام).فقد کان(علیه السلام) موضع ثقه رسول الله(صلی الله

علیه وآله) فی فتح مکه. فعندما قال الناس: الیومُ یوم الملحمه، الیوم تُستحل الحرمه. دعاه النبی(صلی الله علیه وآله) لتدارک الوضع الخطیر الذی کان سیؤدی حتماً الی سفک الدماء. فکان علی(علیه السلام) منقذ الموقف. وعندما قام خالد بن الولید بقتل من قتل من بنی جذیمه،وداهم رسول الله(صلی الله علیه وآله)فبعث علیاً(علیه السلام)لتسویه الوضع. وقبلها کان علی(علیه السلام) ثقه ابو سفیان رأس الشرک الذی حارب الاسلام والنبی(صلی الله علیه وآله)وعلیاً(علیه السلام) اشد حرب. فکان علی(علیه السلام)، اذا صحت الروایه، ألینهم معه. وهکذا کان خلق الانبیاء والاوصیاء(علیهم السلام). وهکذا تعامل رسول الله(صلی الله علیه وآله)فی مکه مع الطلقاء.ویمکننا الآن ان نقول باطمئنان بان فتح مکه کان من طراز الفتوحات الکبری للاسباب التالیه:1 _ رجع رسول الله(صلی الله علیه وآله) منتصراً الی البلده التی حاربته واضطهدته وتآمرت علی قتله واخرجته بالإکراه. فبعد ثمان سنوات فقط من الهجره الکبری من مکه الی المدینه، رجع المصطفی(صلی الله علیه وآله) الی بلدته مکللا بالانتصار.2 _ دخل خاتم الانبیاء(صلی الله علیه وآله) الکعبه وبجنبه علی(علیه السلام) وحطما الاصنام التی کانت تعتبر رمز الشرک فی عالم ذلک الزمان، وفی کل زمان. وارجع(صلی الله علیه وآله) للکعبه الشریفه حرمتها النبویه التی وضعها النبی ابراهیم(علیه السلام) ولوثتها جاهلیه الاوثان والاصنام.3 _ کان رداء المصطفی(صلی الله علیه وآله) التسامح مع ألد اعدائه: مشرکی قریش. فاعطاهم الامان، وقال لهم: اذهبوا فانتم الطلقاء. وکان هؤلاء قد ارتکبوا اعظم الفظائع ضد الموحدین المسلمین.4 _ کان بفتح مکه سقوط الجزیره العربیه تحت سلطان الاسلام. وتهیؤ رسول الله(صلی الله علیه وآله) لمحاربه القوی الاخری فی العالم.

العدیده التی یمکن ان یستظهرها ذهن العالِم باحکام الدین وتشریعاته. ومن تلک المعانی نظریه «حتمیه ازهاق الشرک والظلم وحتمیه انتصار الدین» علی المدی البعید. فتلک النظریه تعرض علینا امکانیه صیاغه استراتیجیه الاسلام بالنسبه للدنیا والتأریخ. فالدین هو الحق، والکفر هو الباطل. ولابد ان ینتصر الدین ویندحر الباطل ویموت. لان الحق باق الی الابد، والباطل میتٌ الی الابد بظهور الاسلام وانتشاره فی آفاق الارض. وفی الآیه دلاله علی ان الباطل لا دوام له ومصیره الهلاک کما قال تعالی فی مکان آخر عن الباطل حیث مثّله بالشجره الخبیثه: (...مثل کلمه خبیثه کشجره خبیثه اجتثت من فوق الارض ما لها من قرار) [66] .وفی هذه المناسبه لابد من استخدام بعض المصطلحات الحدیثه التی دخلت قاموس اللغه الاجتماعیه والسیاسیه وهما اصطلاحا: البعید المدی «الاستراتیجیه»، والقصیر المدی «التکتیک». وهما مصطلحان اعجمیان دخلا اللغه العربیه. فالمعروف فی الاوساط العلمیه: ان التکتیک هو حرکه میکانیکیه لاجسام وضعت فی مسار بواسطه الخطه الاستراتیجیه. وبتعبیر اوضح ان الاعمال التی تتطلب زمناً طویلا فی الانجاز تحتاج الی خطه وتصمیم مسبق، وتحتاج ایضاً الی من یقوم بالحرکه الآن هو ما یسمی بالمدی القصیر او التکتیک. فحرکه السیارهاو العربه هو تکتیک لخطه یضعها السائق من اجل الوصول الی المدینه المقصوده «الاستراتیجیه».واذا کانت الحرب تکتیکاً قصیر المدی، فان التخطیط لها واستثمار نتائجها فی النصر هو استراتیجیه بعیده المدی. وقد کان فتح مکه من هذا القبیل. فقد کان الفتح جزءًا من خطه مستقبلیه بعیده المدی لنشر الاسلام خارج حدود الجزیره العربیه لیصل العالم الواسع کله.وبصوره اخری، فان النهوض باعباء الرساله السماویه من اجل نشرها فی العالم الی یوم القیامه لا یمکن ان یتم ما لم یجتاز المسلمون مرحله الانتصار

النهائی علی الشرک فی الحروب التکتیکیه التی کان یخوضها علی(علیه السلام) جنباً الی جنب مع رسول الله(صلی الله علیه وآله)، ثم ینتقلون الی مرحله الاستراتیجیه البعیده المدی. فهنا انتقل المسلمون من مرحله الدائره المحلیه الی مرحله الدائره العالمیه. فالاسلام انذارٌ وبشارهٌ (...کافّه للناس) [67] ، بعد ان کان الانذار محصوراً ب_ (...ام القری ومن حولها) [68] ومن قبلهم ب_ (...عشیرتک الاقربین) [69] .ان رسول الله(صلی الله علیه وآله) کان یخطط لاهداف استراتیجیه بعیده المدی فی المعارک التی کان یخوضها، لانه کان قائداً عسکریاً ملهماً من الطراز الاول، ولانه کان(صلی الله علیه وآله)مکلّفاً بدعوه الناس جمیعاً الی الاسلام. وکان علی(علیه السلام) الی جنبه دائماً الوسیله القویه «التکتیک» التی تحقق نبؤات المصطفی(صلی الله علیه وآله) وطموحاته فی نشر الدین علی بقاع المعموره. والاستراتیجیه لا یمکن ان تحقق اهدافها ما لم یکن التکتیک فعالا وحیویاً.ولاشک ان تکتیک المعرکه فی ذاک الوقت کان ینصّب علی شجاعه المقاتل بالدرجه الاولی وبطولته القصوی فی انتزاع النصر من العدو ؛ لان معارک الاسلام الاولی ضد الشرک کانت معارک بریه بسلاح رئیسی واحد هو السیف. فلم تکن هناک معارک جویه وبحریه وبریه کما هو الحال الیوم مع عشرات الانواع من الاسلحه المعقده. ولذلک فان ای معرکه اسلامیه تقع بدون وجود بطل استثنائی مقدام کعلی(علیه السلام) لا یُکتب لها النصر. فلم یحقق المسلمون شیئاً فی معارک غاب عنها علی(علیه السلام) کمعرکه ذات السلاسل، ومعرکه خیبر قبل استلامه(علیه السلام) الرایه، ومعرکه مؤته.ان فلسفه الزمان والمکان تدعونا للایمان بان نزول الرساله السماویه فی ذلک الوقت وفی تلک البقعه من الارض، کان له معان سامیه تبقی مع التأریخ والبشریه الی یوم القیامه. فقد کان ذلک الزمان وسطاً

بین تأریخ سابق وتأریخ لاحق، وکان ذلک المکان ولا یزال قلب العالم قدیماً وحدیثاً. وبذلک، فان احداثاً جسیمه _ کاحداث الاسلام ومعارکه ضد الشرک _ ستبقی فی ضمیر البشریه یمکن فهمها واستیعاب معانیها الجلیله الی آخر یوم یعیش الانسان فیه علی وجه الارض. ولاشک ان احداثاً جسیمه کتلک کانت تقتضی وجود بطل عظیم مطیع یذود عن رسول الله(صلی الله علیه وآله) المخاطر، ویستوعب اهداف الرساله، وعلی استعداد تام للتضحیه من اجل مبدئه. فکان علی(علیه السلام) یمثل ذلک الرجل المثالی الذی تفهمه البشریه فی کل وقت وتفهم بطولته النادره وتضحیاته الجسیمه من اجل الاسلام.وبلحاظ فلسفه الزمان والمکان لابد من الایمان بان اسالیب القتال تتغیر وتتبدل من زمن لزمن ومن مکان لمکان، الا ان الثابت الذی نفهمه فی کل جیل هو اخلاقیه الحرب وتعامل المحاربین فیها وطبیعه دوافعهم الخیره. واذا فهمنا ذلک وآمنا بان اخلاقیه الاسلام فی الحروب کانت القمه فی الکمال، استطعنا فهم بطوله علی(علیه السلام) وتضحیاته فی سبیل مبدئه وعقیدته. واذا کان قول النبی(صلی الله علیه وآله) للامام(علیه السلام): «ایه ایه. جاء الحق وزهق الباطل. ان الباطل کان زهوقاً» یفُسَر بان الحق قد انتصر وسوف ینتصر، وان الباطل قد سُحق وسوف ینهزم فی کل مره یتواجد فیها مؤمنون مخلصون متفانون، فاننا لابد ان نؤمن بان تلک هی اهداف استراتیجیه بعیده المدی للاسلام ولرسالته السماویه. ومن هنا نفهم ان فتح مکه کان البوابه العظمی للانفتاح علی البشریه فی القلب والعقل والادراک علی طول الزمن.وهناک دوران مهمّان للإمام علیّ(علیه السلام) فی مکّه، تعرّض لهما السیّد الأعرجی وللضروره نذکرهما:

وضعه(علیه السلام) مع المشرکین فی مکه خطیراً للغایه، فما الذی دعاه لذلک؟إنّ الحدیث عن رد الامانات الی الناس یقودنا الی الحدیث عن الاخلاقیه الدینیه عند علی(علیه السلام) والتی تعلّمها من رسول الله(صلی الله علیه وآله).فلاشک ان اهم ثمار الشخصیه الاخلاقیه التی کان یحملها(علیه السلام) هو أن سلوکه بین الناس کان ترجمه عملیه لمفاهیم الدین. فهو الاسلام المتحرک فی المجتمع، ومن هنا کان سلوکه الاخلاقی متطابقاً مع النظریه الاخلاقیه للسماء. ومن الطبیعی فان السلوک الاخلاقی فی رد الامانات والودائع وقضاء الدیون یساهم فی نشر الانسجام الدینی والاخلاقی بین الناس. ومع ان مجتمع مکه کان مشرکاً، الا ان العدید من افراده کانت عندهم القابلیه علی اعتناق الاسلام اذا لمسوا من الدین تغییراً فی حیاتهم الاجتماعیه والاخلاقیه.فکان رد الامانات التی کانت بعهده رسول الله(صلی الله علیه وآله) الی الناس مهمه _ من الناحیه الاخلاقیه _ الی درجه ان تلک الاهمیه کانت متناسبه مع حجم الخطوره التی کان یواجهها علی(علیه السلام) وهو فی مکه دون مناصر. ورد الامانات تعدُّ من القیم الاخلاقیه التی یحنُّ لها المجتمع الانسانی ایّاً کان منشؤه وایّاً کانت اهدافه وطموحات اعضائه ومنتسبیه. ولاشک ان فضیله الوفاء برد الامانه کان قد امضاها الدین الحنیف، بینما اوکل رسول الله(صلی الله علیه وآله) علیاً(علیه السلام) بتنفیذ تلک المهمه الصعبه. ومن هنا نفهم امضاء الدین الاتفاق الاجتماعی حول الوفاء برد الامانه، لانها عمل خیّر یؤدی _ عاجلا او آجلا _ الی استتباب الامن الاجتماعی والاقتصادی بین الناس، واظهار الروحیه المثلی للمسلم الملتزم بتعالیم الاسلام. وبذلک فقد عمل الاسلام فی اناره الامور التالیه:اولا: ان الوفاء برد الامانات کان عملا اخلاقیاً امضی فیه الاسلام عمل رسول الله(صلی الله علیه وآله) قبل

البعثه وبعدها. حیث اؤتمن(صلی الله علیه وآله) باموال الناس وحاجاتهم، ولذلک شاع عنه(صلی الله علیه وآله) بانه الصادق الامین.ثانیاً: لم تؤخذ فی قضیه الوفاء برد الامانه حجم الخساره والربح من حیث احتمالیه مقتل علی(علیه السلام) من قبل مشرکی قریش او انزال مطلق الاذی به(علیه السلام). وبذلک یعدُّ الوفاء برد الامانه من الاعمال الاخلاقیه التی تنظر الی قیمه العمل، لا الی حجم الربح والخساره.ثالثاً: ان الوفاء برد الامانات طُبّق علی المجتمع الوثنی الکافر. حیث ان اغلب الذین ائتمنوا محمداً(صلی الله علیه وآله) بعد البعثه ولم یهاجروا الی المدینه وبقوا فی مکه کانوا من الذین لم یسلموا بعد. ولذلک بقی علی(علیه السلام) فی مکه لردها. ولو اسلموا لهاجروا. نعم بقی عدد قلیل من المسلمین فی مکه فی الخفاء. ولکن لسان دلیل الروایات المتعلق بهذه المسأله لایخص تلک القلّه، بل إن ظهور اللفظ یدل علی اطلاقها علی المسلمین وغیرهم. وفیه قوله تعالی: (إن الله یأمرکم أن تؤدّوا الامانات الی اهلها) [71] . وردّ الامانه الی الکافر فضلا عن المسلم تعدُّ قیمه اخلاقیه مُثلی تبناها الاسلام، وحثَّ اتباعه والمؤمنین به علی تطبیقها فی حیاتهم.رابعاً: متانه الرابط بین الاخلاق والدین. فالاسلام هو الذی أمر برد الامانات الی اهلها، حتی لو کان اصحابها من المشرکین. فیکون الوفاء برد الامانات من القیم الدینیه الاجتماعیه. ذلک أن الدین واحکامه الشرعیه تدعوان الی القیم الاخلاقیه الفاضله، وضروره تطبیقها علی النظام الاجتماعی.خامساً: کان الوفاء برد الامانات من قبل الدین احتراماً للفرد المؤتمِن، ولا یمثلّ احتراماً لسلطه المشرکین من قریش. وبذلک فقد کان الحکم هنا تحکیماً للحق علی الباطل علی مستوی شریحه خاصه من الافراد من الذین وضعوا ثقتهم برسول الله(صلی الله علیه وآله).وبکلمه أخیره، فان

الوفاء برد الامانات الی اهلها کشف عن قدره الدین الفعاله علی التمییز بین الابعاد الموضوعیه والذاتیه للقیم الاخلاقیه. فقد کانت تضحیه الامام(علیه السلام) فی البقاء ثلاثه ایام متواصله فی مکه تضحیه ذاتیه، رغم المخاطر المحیطه به، من اجل ان یبقی موضوع الوفاء برد الامانات حکماً ثابتاً یلتزم به المؤمنون الی یوم القیامه.

علیه وآله)عهد الی مده، فهو له الی مدته. فلم یحج بعد ذلک العام مشرک، ولم یطف بالبیت عُریان» [72] .وسوره براءه امرت بنقض ما بین رسول الله(صلی الله علیه وآله) وبین المشرکین من العهد العام الذی کانوا علیه فیما بینه وبینهم، والعهود الخاصه بینه(صلی الله علیه وآله) وبین بعض قبائل العرب، وتحدثت عمن تخلّف من المنافقین عنه فی تبوک، فکشفت سرائر الناس خصوصاً المنافقین. فکان علیّ(علیه السلام) البدیل الوحید لرسول الله(صلی الله علیه وآله) فی تبلیغ تلک السوره المبعثِره المقشقشِه الحافره، بکل قوه، فی مکه. فهو لا یخاف مشرکاً ولا کافراً ولا شجاعاً ولا فارساً ولا راجلا، بل انه ارعب فی ساحات الوغی ابطال المشرکین وقتلهم شر قتله. وکان اطهر الناس بعد النبی(صلی الله علیه وآله) واکثرهم خشوعاً وتعلقا بالله سبحانه واکثرهم زهداً وتعففاً عن الدنیا.ولذلک کان علی(علیه السلام) ابلغ المؤمنین فی توصیل سوره (براءه) الی عالَم ذلک الزمان، من اجل ایقاع اقصی التأثیر بهم، لیؤمنوا وتخشع قلوبهم لذکر الله سبحانه.

مکه لخزاعه. والهجد: النیام.

[18] عندما خسر ابو سفیان کل شیء اراد الضرب علی وتر الرحم والدم، وهو الذی قاتل رسول الله(صلی الله علیه وآله)وعلی(علیه السلام)من بنی هاشم اشد القتال. لکنه الیوم یتحدث عن علاقه بنی امیه ببنی هاشم من ناحیه الرحم والاجداد!.

[19] سیره ابن هشام 4: 39.

[20] سیره ابن هشام 4: 45 _ 46.

[21] سیره ابن هشام 4: 47.

[22] سیره ابن هشام 4: 49.

[23] سیره ابن هشام 4: 52.

[24] سدانه البیت: خدمته.

[25] سیره ابن هشام 4: 54 _ 55.

[26] مفتاح النجاء، البدخشی: 46.

[27] مسند احمد، رواه احمد بن حنبل باسناده عن ابی مریم عن علی(علیه السلام) 1: 84.

[28] سوره الاسراء: آیه 81.

[29] المستدرک علی الصحیحین 2: 366.

[30] سیره ابن هشام 4: 72.

[31] میلغه الکلب: شیء یحفر من خشب، ویجعل لیلغ فیه الکلب. وکان یستعمل عند اهل البادیه واصحاب الغنم.

[32] سیره ابن هشام 4: 72 _ 73.

[33] سوره اسراء: آیه 81.

[34] سوره التوبه: آیه 33.

[35] سوره طه: آیه 114.

[36] سوره الکهف: آیه 44.

[37] سوره الحج: آیه 6.

[38] سوره یونس: آیه 32.

[39] سوره الحج: آیه 62.

[40] سوره الشمس: آیه 7 _ 8.

[41] سوره آل عمران: آیه 71.

[42] سوره النحل: آیه 72.

[43] سوره الکهف: آیه 56.

[44] سوره غافر (المؤمن): آیه 5.

[45] سوره النساء: آیه 29.

[46] سوره العنکبوت: آیه 52.

[47] سوره المؤمنون: آیه 71.

[48] سوره الاسراء: آیه 81.

[49] سوره البقره: آیه 256.

[50] سوره البقره: آیه 256.

[51] سوره النور: آیه 25.

[52] سوره الانعام: آیه 62.

[53] سوره یونس: آیه 32.

[54] سوره الکهف: آیه 44.

[55] سوره طه: آیه 114.

[56] سوره الحج: آیه 6.

[57] سوره النور: آیه 25.

[58] سوره البقره: آیه 26.

[59] سوره البقره: آیه 119.

[60] سوره البقره: آیه 213.

[61] سوره المائده: آیه

48.

[62] سوره التوبه: آیه 33.

[63] سوره النصر: آیه 1 _ 3.

[64] سوره سبأ: آیه 28.

[65] سوره الاسراء: آیه 81.

[66] سوره ابراهیم: آیه 26.

[67] سوره سبأ: آیه 28.

[68] سوره الانعام: آیه 92.

[69] سوره الشعراء: آیه 214.

[70] الطرائف، ابن طاووس 1: 34.

[71] سوره النساء: آیه 4.

[72] سیره ابن هشام 4: 190 _ 191.