\ به خانه ی آن مرد رسیدند و امام او را صدا زد و فرمود: «به او بگویید علی بن الحسین آمده است». او به گمان آنکه امام علیه السلام برای تلافی آمده خود را آماده ی ستیزه ساخت و بیرون آمد. امام فرمود: «برادرم! تو چند دقیقه پیش نزد من آمدی و حرفهایی زدی، اگر آنچه گفتی در من هست، از خدا می خواهم مرا بیامرزد... و اگر آنها در من نیست از خدا می خواهم تو را بیامرزد». نرمش عظیم امام مرد را شرمنده ساخت، پیش آمد؛ پیشانی امام را بوسید و گفت: «آنچه گفتم در شما نبود، اعتراف می کنم که خود به آنچه گفتم سزاوارترم» (1) . - امام صادق علیه السلام می فرماید:در مدینه بطالی (دلقکی) بود که با کارهای خود مردم را می خندانید، ولی خودش می گفت تاکنون نتوانسته ام علی بن الحسین را بخندانم. روزی هنگام عبور امام علیه السلام، عبای آن حضرت را از دوش او برداشت و رفت! امام علیه السلام به کردار زشت او توجهی نفرمود. همراهان امام عبا را گرفته آوردند. امام علیه السلام پرسید: «او که بود؟» گفتند: «دلقکی است که مردم را می خنداند». امام فرمود به او بگویید: «ان لله یوما یخسر فیه المبطلون؛ خدای را روزی است که در آن روز یاوه سرایان و بیهوده کاران به زیان کاری خود پی می برند» (2) . - «زید بن اسامه» به حال احتضار در بستر افتاده بود، امام سجاد علیه السلام به رسم عیادت به بالین او آمد، زید می گریست، آن گرامی پرسید: «از چه می گریی؟» گفت: «پانزده هزار دینار قرض دارم و اموالم به میزان بدهکاریم نیست». فرمود: «گریه مکن، بدهی تو بر عهده ی من، من همه را می پردازم، و همچنان که فرموده بود پرداخت». (3) . - امام سجاد علیه السلام شبها را برای بینوایان و نیازمندان مدینه ناشناخته نان می برد و به آنها کمک مالی می کرد، چون درگذشت، دریافتند آن ناشناس نان آور حضرت علی بن الحسین، امام سجاد علیه السلام بوده است و نیز پس از وفات امام معلوم شد زندگی صد خانوار از مستمندان مدینه را به طور دائم اداره می کرده است و آنان نمی دانستند که اداره کننده ی زندگیشان علی بن الحسین علیه السلام است». (4) . - یکی از فرزندان خواهر امام سجاد علیه السلام می گوید: «مادرم همیشه به من سفارش می کرد که با دایی خود، علی بن الحسین علیه السلام، معاشرت داشته باشم. هیچگاه خدمت آن حضرت

ص: 257

\ نرسیدم مگر آنکه از محضر او بهره مند برخاستم؛ گاه از دیدار بیم و تواضع او در پیشگاه خدا، بیم و تواضع قلبی می یافتم و گاه از دانش بیکران او بهره مند می شدم». (1) . امام باقر علیه السلام می فرمود: «پدرم هنگام نماز همچون برده ی افتاده ای بود که در پیشگاه پادشاه بزرگی بر پای ایستد، از بیم خدا می لرزید و رنگش دگرگون می شد، و نماز را چنان به جا می آورد که گویی آخرین نماز اوست...». (2) .

\

\ به این ترتیب امام وجدان های خفته را برانگیخت و عظمت فاجعه را مجسم ساخت، و کوفیان را از جنایتشان آگاه کرد. خاندان امام حسین را به کاخ ابن زیاد بردند، ابن زیاد وقتی امام سجاد را دید پرسید: «او کیست؟» گفتند: «علی بن الحسین است». گفت: مگر «علی بن الحسین» را خدا نکشت؟! امام فرمود: «برادری داشتم نام او هم علی بود، مردم او را کشتند». ابن زیاد گفت: «نه، خدا او را کشت.» امام فرمود: «الله یتوفی الانفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها؛ خداوند به هنگام مرگ جانها را می گیرد...». (1) . ابن زیاد گفت: «هنوز جرأت جوابگویی در برابر مرا داری؟ و با تکبر به مأمورانش دستور قتل امام را داد. زینب کبری به اعتراض برخاست و گفت: «تو هیچ کس از ما را باقی نگذاشته ای اگر تصمیم به قتل علی بن الحسین داری مرا نیز همراه او بکش». امام علیه السلام به حضرت زینب علیها السلام فرمود: «شما چیزی به او نگویید من خود با او صحبت می کنم». و رو به پسر زیاد کرد و فرمود: «ای پسر زیاد! آیا مرا به کشتن تهدید می کنی و بیمم می دهی؟ مگر نمی دانی که کشته شدن عادت ما و شهادت کرامت ماست...». (2) .

\ پیرمردی از شامیان پیش رفت و گفت: «سپاس خدای را که شما را هلاک کرد و فتنه را خاموش ساخت» و از این گونه بسیار بدگویی کرد. وقتی سخنش پایان یافت، امام زین العابدین علیه السلام به او فرمود: «گفتارت را شنیدم، آنچه از دشمنی و کینه در دل داشتی آشکار ساختی، اکنون تو نیز همچنان که من به گفتارت گوش کردم سخنم را بشنو». گفت: «بگو». فرمود: «آیا قرآن خوانده ای». - «خوانده ام». - «آیا این آیه را خوانده ای: «قل لا اسئلکم علیه اجرا الا المودة فی القربی؛ (1) بگو ای پیامبر من از شما پاداشی جز دوستی اهل بیت و خویشان و بستگانم نمی خواهم». پیرمرد گفت: «آری خوانده ام». آنگاه امام فرمود: «اهل بیت و خویشان پیامبر مائیم». آیا این آیه را خوانده ای: «آت ذا القربی حقه؛ (2) حق ذی القربی را بده». - «آری خوانده ام». - «ماییم ذوالقربی که خدا به پیامبرش فرمود حق آنان را بده». - آیا واقعا آنان شما هستید. - آری. آیا آیه ی خمس را خوانده ای «و اعلموا انما عنمتم من شی ء فان لله خمسه و للرسول و لذی القربی؛ (3) بدانید آنچه بدست می آورید پنج یک آن از آن خدا و پیامبر و ذی القربی است». - آری خوانده ام. - ما ذو القربی هستیم... آیا آیه ی «تطهیر» را خوانده ای «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا؛ (4) همانا خداوند اراده فرموده که هرگونه آلودگی را از شما اهل بیت دور دارد، و پاکتان سازد پاک ساختنی». پیرمرد دست ها را به سوی آسمان بلند کرد و سه بار گفت: «پروردگارا توبه کردم»، خدایا از دشمنی با خاندان پیامبر توبه کردم و از کشندگان آنان بیزارم، من پیش از این قرآن را خوانده بودم اما این حقایق را نمی دانستم». (5) .

ص: 261

\

\ من فرزند حسینم که در کربلا کشته شد. من فرزند محمد مصطفی هستم. من فرزند فاطمه ی زهرایم. من فرزند خدیجه ی کبرایم. من فرزند کسی هستم که به خون خویش غوطه ور شد...». (1) . مردم هیجان زده امام را می نگریستند، و امام با هر جمله عظمت خاندان خویش و ژرفای شهادت حسینی را بیشتر بر مردم نمایان می ساخت. کم کم چشم ها دراشک نشست و گریه ها به آرامی گلوگیر شد و ناگهان صدای گریه بی تابانه از هر گوشه برخاست یزید بیمناک شد و برای ساکت کردن و جلوگیری از ادامه ی سخن امام به مؤذن فرمان داد اذان بگوید. فریاد مؤذن برخاست... - الله اکبر امام همچنان بر منبر بود، فرمود: «الله اکبر و اعلی و اجل و اکرم مما اخاف و احذر؛ آری خدا بزرگتر و برتر و جلیل تر و گرامی تر از هر چیزی است که از آن می ترسم». - اشهد ان لا اله الا الله امام فرمود: «آری گواهی می دهم با هر گواهی دهنده که هیچ معبودی و پروردگاری جز او نیست». - اشهد ان محمدا رسول الله سرها همه به زیر بود، و مردم اندیشمندانه اذان و پاسخ امام را گوش می کردند، با نام محمد صلی الله علیه و آله و سلم چشم ها از زمین برخاست و به سوی امام برگشت، پرده ای از اشک نگاه ها را تار می کرد؛ گویی در چهره ی امام پیامبر را می جستند. امام عمامه از سر برگرفت و فریاد زد: «ای مؤذن به همین محمد سوگند اندکی درنگ کن». مؤذن ساکت ماند و مردمان ساکت تر، و یزید سخت درمانده بود و رنگش دگرگون، که اذان نیز نتوانسته بود امام را ساکت سازد. امام به یزید رو کرد و فرمود: «ای یزید! این رسول عزیز و گرامی جد من است یا جد تو؟ اگر بگویی جد توست همه می دانند دروغ می گویی، و اگر می گویی جد من است، چرا پدرم را کشتی و اموالش را به تاراج دادی، و خاندانش را به اسیری آوردی؟! ... ای یزید! با چنین کارهایی، محمد را پیامبر خدا می دانی و رو به قبله می ایستی و نماز می خوانی؟ وای بر تو که جد و پدرم در قیامت با تو در ستیز باشند».

ص: 263

\ یزید به مؤذن دستور داد که اقامه ی نماز بگو: ولی مردم سخت ناراحت شدند و حتی عده ای نماز نخوانده از مسجد بیرون رفتند. (1) . تاریخ بهترین بازگو کننده ی تأثیر خطابه ها و کلمات امام در این سفر است چرا که در شام با آنکه یزید قصد قتل امام سجاد را داشت مجبور شد آن گرامی و همه ی «اهل بیت» را با احترام و بی مزاحمت به مدینه بازگرداند، و نیز طولی نکشید که پرچم های انقلاب و مخالفت با رژیم اموی در عراق و حجاز به اهتزاز در آمد و هزارها مرد به خونخواهی سرور شهیدان قیام کردند، و بی گفتگو، اسارت خاندان امام حسین علیه السلام و خطابه ها و گفتگوهای آنان با مردم، و به ویژه خطبه های مؤثر امام سجاد علیه السلام در فرصت های گوناگون، متمم و به انجام رساننده ی هدفهای شهادت سرور شهیدان امام حسین علیه السلام بوده است.

ص: 264

\

\ - و برخی نیز نوشته اند که بیماری آن حضرت یا اثر آن تا ورود به کوفه ادامه داشته است. (1) . جز این چند روز در هیچ تاریخی دیده نمی شود که امام سجاد تا پایان عمر یا بیشتر عمر را بیمار بوده باشد، و قرینه هائی در دست است که آن بزرگوار مانند سایر امامان در سرتاسر زندگی جز چند مورد کوتاه از سلامتی کامل برخوردار بوده (2) و به انجام وظایف امامت اشتغال داشته است.

ص: 266

\

\ خاست، و مردم حجاز و یمن و عراق و خراسان نیز با او بیعت کردند، در شام مروان بن حکم پس از استعفای معاویة بن یزید با توطئه به حکومت رسید و به مخالفت با عبدالله بن زبیر پرداخت و با دسیسه و نیرنگ، شام و سپس مصر را به تصرف خود درآورد؛ ولی حکومتش طولی نکشید و با فاصله ای کوتاه درگذشت و پسرش «عبدالملک» به جای او نشست. (1) . - عبدالملک در سال شصت و پنج هجری به حکومت رسید و پس از تحکیم موقعیت خود و تسلط بر شام و مصر در سال هفتاد و سه هجری عبدالله بن زبیر را در مکه محاصره و دستگیر نمود و به قتل رسانید. (2) . عبدالملک مردی بیرحم و بخیل و ستمگر بود، روزی به سعید بن مسیب گفت: «من آنچنان شده ام که از انجام کار نیک مسرور نمی شوم و از کار زشت بدم نمی آید». سعید به وی گفت: «معلوم می شود دلت کاملا مرده است». پس از کشته شدن عبدالله بن زبیر در خطبه ای به مردم گفت: «هر کس مرا به تقوی و پرهیزگاری دعوت کند گردنش را می زنم». (3) . از جنایات بزرگ عبدالملک فرمانروا ساختن حجاج بن یوسف ثقفی در بصره و کوفه است، حجاج از خونریزترین و رذل ترین چهره های حکومت اموی است. او که سادیسم جنایت و خونریزی داشت وحشیانه به آزار و شکنجه و کشتار مردم پرداخت و به ویژه به نابودی شیعیان حضرت علی علیه السلام همت گماشت و در مدت حکومت خود حدود صد و بیست هزار نفر را کشت. (4) . عبدالملک شدیدا مراقب امام سجاد علیه السلام بود، و می کوشید تا از رفتار امام سوژه ای بدست آورد و بدان بهانه بر امام سخت بگیرد یا توهینی برساند. امام سجاد با یکی از کنیزان که آزاد کرده ی خودش بود ازدواج کرد، جاسوسان عبدالملک جریان را به او خبر دادند و عبدالملک نامه ای توهین آمیز به امام نوشت که: «به من خبر رسید تو با کنیز آزاد کرده ی خود ازدواج کرده ای در حالی که در قریش زنان سرشناسی هست که ازدواج با آنان موجب عظمت و افتخار تو می بود، و از آنان فرزندان شایسته ای نصیبت می شد، تو با این ازدواج نه ملاحظه ی خود را کرده ای و نه برای فرزندانت راه بزرگی باقی گذاشته ای. و السلام». امام علیه السلام در پاسخ نوشت: «نامه ی تو به من رسید، مرا به ازدواج با کنیز آزاد شده ام نکوهش کرده ای و پنداشته ای در زنان قریش کسانی هستند که ازدواج با آنان موجب مجد و عظمت من می شود و فرزندان نجیب نصیبم می گردد؛ در حالی که هیچ کس در بزرگواری از پیامبر خدا برتر نیست (یعنی ما از خاندان پیامبریم و خاندانی برتر از ما نیست که ازدواج با آنان موجب

ص: 268

\ بزرگی ما شود)... آنکه در دین خدا پاک باشد هیچ چیز به شخصیت او زیان نمی رساند. خدای بزرگ به وسیله ی اسلام پستی و کمبود را از میان برداشته (هر کس مسلمان شود بزرگوار است گرچه فقیر یا برده باشد و ازدواج با او هیچ عیبی ندارد)...». (1) . عبدالملک یک بار برای توهین به امام علیه السلام و نیز برای ایجاد ترس و وحشت در مردم و جلوگیری از هر گونه فعالیت، امام را با سخت گیری به شام جلب کرد و دوباره به مدینه بازگردانید. (2) . - پس از مرگ عبدالملک در سال هشتاد و شش هجری فرزندش ولید به جای او نشست، ولید نیز مردی ستمگر و بی پروا بود، جلال الدین سیوطی درباره او می نویسد: «کان الولید جبارا ظالما». (3) . ولید در اولین سخنرانی خود گفت: «هر کس در برابر ما گردنکشی کند، او را می کشیم و هر کس سکوت کند، درد سکوت، او را خواهد کشت». (4) . ولید هم مانند دیگر زمامداران ستمگر آن زمان از شهرت و محبوبیت امام علیه السلام هراسان بود و از شخصیت علمی و روحانی آن گرامی رنج می برد، و می ترسید مردمان پیرامون او گرد آمده، برای سلطنت و حکومت او خطری تولید شود. از این رو نتوانست وجود امام چهارم را در جامعه ی مسلمانان تحمل کند و به دسیسه، آن گرامی را مسموم ساخت. (5) . با نگرشی به اوضاع دوران امامت حضرت سجاد علیه السلام که سرتاسر مقارن با آشوبها و بحران های گوناگون اجتماعی بود و با توجه به وجود زمامداران ستمگر و جنایتکار و مراقبت های شدید آنان از امام، و نیز با توجه به نبودن یاران با ایمان و مجاهد و فداکار، به این نتیجه می رسیم که آن گرامی جز مبارزه ی منفی و پرورش شاگردانی ممتاز و نشر آثار علمی و اخلاقی چاره ی دیگری نداشت. در راه مکه شخصی به اعتراض به آن حضرت گفت: «جهاد و سختی آن را رها کرده و به حج که کار آسانی است پرداخته ای؟!» امام علیه السلام فرمود: «اگر یارانی با ایمان و فداکار داشتیم جهاد و مبارزه از حج بهتر می بود». (6) . ابوعمر نهدی می گوید که امام سجاد علیه السلام می فرمود: «ما در مدینه و مکه بیست نفر دوست (واقعی و فداکار) نداریم». (7) .

ص: 269

\

\ می خواست سعید چیزی بگوید تا آن را بهانه ی قتل او قرار دهد)». سعید گفت: «اگر به بهشت روم و بهشتیان را ببینم آنگاه خواهم دانست که اهل بهشت چه کسانند و اگر به دوزخ درآیم و دوزخیان را بنگرم، آنان را خواهم شناخت». حجاج پرسید: «در مورد خلفا چه عقیده داری؟» سعید: «من وکیل آنها نیستم». حجاج: «کدامیک از خلفا را بیشتر دوست داری؟» سعید: «آن را که آفریدگار جهان از او خشنودتر است». حجاج: «از کدام یک خشنودتر است؟» سعید: «خدایی که دانای رازها و پنهان هاست این را می داند». (1) . حجاج: «چرا نمی خندی؟» سعید: «چگونه بخندد آفریده ای که از خاک آفریده شده و ممکن است آتش او را نابود کند.» حجاج: «پس چرا ما شاد و خندانیم؟» سعید: «دلهای مردم یکسان نیست». حجاج دستور داد جواهراتی آوردند و پیش سعید نهادند. سعید گفت: «اگر این ثروت را اندوخته ای تا از سختی رستاخیز نجات یابی بر تو سرزنشی نیست، وگرنه قیامت چنان وحشتزاست که مادران کودکان شیرخوارشان را فراموش می کنند، پس در اندوختن ثروت ثمری نیست مگر آن مقدار که پاک و خالص باشد». حجاج امر کرد وسائل عشرت و آلات موسیقی آوردند. سعید گریان شد. حجاج: «دوست داری چگونه تو را بکشم؟!» سعید: «هرگونه که خود مایلی، به خدا سوگند هر طور مرا بکشی، خدا تو را در آخرت به همان گونه می کشد.» حجاج: «میل داری عفوت کنم». سعید: «اگر عفوی باشد فقط از آن خداست، ولی از تو هرگز بخشش نمی طلبم.» حجاج دستور داد بساط قتلش را بگسترند، سعید گفت: «وجهت وجهی للذی فطر السموات و الارض، حنیفا و ما انا من المشرکین؛ به سوی آن کسی روی مستقیم می دارم که آسمان ها و زمین را آفرید، و من مسلمانم و از مشرکان نیستم.». (2) . حجاج گفت: «رویش را از قبله بگردانید.»

ص: 271

\ سعید گفت: «فاینما تولوا فثم وجه الله؛ به هر سو رو کنید خدا در همان سو است». (1) . حجاج گفت: «رویش را بر خاک گذارید». سعید خواند: «منها خلقناکم و فیها نعیدکم و منها نخرجکم تارة اخری؛ شما را از خاک آفریدیم و باز به خاک بر می گردانیم و بار دیگر از خاک بیرونتان می آوریم». (2) . حجاج گفت: «سرش را جدا کنید». سعید گفت: «اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له، و ان محمدا عبده و رسوله؛ سپس گفت: بار خدایا! پس از من او را بر هیچ کس مسلط مکن». لحظه ای بعد خون پاک «سعید بن جبیر» به فرمان حجاج ریخته شد. (3) . سعید بن جبیر از پیروان واقعی امام علیه السلام بود و آن حضرت او را گرامی می داشت و سبب اصلی قتل او به وسیله ی حجاج نیز همین ارتباط او با امام علیه السلام بود. (4) .

ص: 272

\

\ مدرسه ی بزرگی است که در رشد فکری و ترقی روحی و اجتماعی مسلمانان اثری بزرگ دارد و تا مسلمانان این مدرسه را نبینند شخصیت اسلامی آنان کامل نخواهد شد». در میان دعاهایی که از پیشوایان گرامی ما به یادگار مانده صحیفه ی سجادیه از چهارمین امام، زین العابدین علیه السلام همچون آفتاب می درخشد. دانشمند بزرگ اهل تسنن و صاحب تفسیر الجواهر هنگامی که یک نسخه از صحیفه ی سجادیه از حوزه ی علمیه ی قم برای او ارسال شد و با این کتاب ارجمند مواجه گردید، درباره آن نوشت: «کتاب را با دست تکریم گرفتم و آن را کتابی یگانه یافتم که مشتمل بر علوم و معارف و حکمت هایی است که در غیر آن یافت نمی شود، حقا از بدبختی است که ما تاکنون به این اثر گرانبهای جاوید از میراث های نبوت و اهل بیت دست نیافته ایم، من هر چه در آن مطالعه و دقت می کنم می بینم که آن بالاتر از کلام مخلوق و پایین تر از کلام خالق است، راستی چه کتاب کریمی است، خدای شما را در برابر این هدیه پاداش بخشد، و موفق و مؤید بدارد». (1) . برای آشنایی بیشتر با این کتاب پر ارج فهرست دعاهای آن را یادآور می شویم و سپس به ترجمه ی برخی از آنها می پردازیم: 1- ستایش خدا 2- درود بر محمد و خاندان او علیهم السلام 3- درود بر فرشتگان حامل عرش 4- طلب رحمت برای پیروان انبیاء 5- دعای آن حضرت برای خود و دوستانش 6- دعای صبح و شام 7- دعای آن حضرت هنگامی که مهمی پیش می آمد یا حادثه ای رخ می داد و به هنگام اندوه 8- در پناه بردن به خدا از ناملایمات و اخلاق ناپسند و کارهای زشت 9- در اشتیاق به طلب آمرزش 10- در پناه بردن به خدای متعال 11- دعای آن حضرت در طلب نیک فرجامی

ص: 274

\ 12- در مقام اعتراف و طلب توبه. 13- در طلب حاجت ها. 14- در شکایت از ستمگران، هنگامی که ستمی به او می رسید یا از ستمگران کاری که دوست نمی داشت می دید. 15- دعای آن حضرت هنگامی که بیمار می شد یا اندوه یا گرفتاری برایش پیش می آمد. 16- در طلب گذشت از گناهان و عیب ها. 17- دعای آن حضرت هنگامی که شیطان را به یاد می آورد و از او و دشمنی و مکر او به خدا پناه می برد. 18- دعای آن حضرت هنگامی که رفع خطری می شد یا حاجتی که داشت به زودی برآورده می شد. 19- در طلب باران پس از قحطی و خشکسالی. 20- در طلب اخلاق ستوده و رفتار پسندیده (مکارم الاخلاق). 21- دعای آن حضرت هنگامی که موضوعی او را اندوهگین می ساخت. 22- دعا در هنگام سختی و مشقت و مشکل شدن کارها. 23- در طلب عافیت و شکر بر آن. 24- درباره ی پدر و مادرش. 25- درباره ی فرزندانش. 26- درباره ی همسایگان و دوستانش. 27- درباره ی مرزداران ممالک اسلامی. 28- دعای آن حضرت در حال پناه بردن به خدای متعال و اظهار ترس از او. 29- دعا هنگام تنگ شدن روزی. 30- در طلب کمک از خدای متعال برای پرداخت قرض. 31- در ذکر توبه و طلب آن. 32- دعا پس از نماز شب. 33- در طلب خیر. 34- دعای آن حضرت هنگامی که گرفتاری پیش می آمد یا کسی را به رسوایی گناه گرفتار می دید.

ص: 275

\ 35- دعای آن حضرت در مقام رضا، در آن هنگام که به اهل دنیا و دنیاداران می نگریست. 36- دعا در هنگامی که ابر و برق را می دید و صدای رعد را می شنید. 37- در اعتراف به این که از عهده ی شکر نعمت های الهی نمی توان برآمد. 38- در عذر خواهی از کوتاهی در ادای حقوق بندگان خدا. 39- در طلب عفو و رحمت. 40- دعای آن حضرت هنگامی که یاد مرگ می کرد و یا خبر مرگ کسی را می شنید. 41- در طلب پرده پوشی و نگهداری از گناه. 42- دعا هنگامی که قرائت قرآن را به پایان می برد. 43- دعا هنگام نگاه کردن به ماه نو. 44- دعای اول ماه رمضان. 45- دعای وداع با ماه رمضان. 46- دعای روزهای عید فطر و جمعه. 47- دعای روز عرفه (نهم ذیحجه). 48- دعای روزهای عید قربان و جمعه. 49- دعای آن حضرت برای دفع مکر دشمنان. 50- در ترس از خدا. 51- در تضرع و زاری. 52- اصرار در خواهش از خدای متعال. 53- تواضع و کوچکی به پیشگاه الهی. 54- طلب رفع اندوه ها. برای صحیفه ی سجادیه شرح های بسیاری به عربی و فارسی نوشته شده؛ مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب پر ارج الذریعه (1) حدود هفتاد شرح بر صحیفه سجادیه را نام می برد. در میان این شرح ها، شرح سید علیخان کبیر (2) و مختصر آن به نام تلخیص الریاض چاپ شده و در دسترس است. و نیز دانشمندان شیعه در گذشته ترجمه های گوناگونی بر صحیفه ی سجادیه نگاشته اند که فقط برخی از آنها چاپ شده است.

ص: 276

\ در سالهای اخیر نیز برخی از نویسندگان معاصر صحیفه ی سجادیه را به زبان فارسی ترجمه کرده اند و ما ذیلا برخی از این ترجمه ها را که چاپ شده نام می بریم: 1- ترجمه ی مرحوم حاج شیخ ابو الحسن شعرانی. 2- ترجمه ی مرحوم حاج شیخ مهدی الهی قمشه ای. 3- ترجمه ی فیض الاسلام. 4- ترجمه ی جواد فاضل. 5- ترجمه ی صدر بلاغی. اینک ترجمه ی برخی از دعاهای «صحیفه ی سجادیه»: در دعای هشتم چنین می خوانیم: «بار خدایا! به تو پناه می برم از طغیان حرص و سرکشی خشم، و غلبه ی حسد، و کمبود شکیبایی، و کمی قناعت، و از بدخویی و فشار شهوت، و چیره شدن تعصب، و پیروی هوس، و سرپیچی از هدایت، و خواب غفلت، و کوشیدن بیش از حاجت، و برگزیدن باطل بر حق و پافشاری بر گناه و کوچک شمردن گناه، و بزرگ شمردن طاعت و رقابت و همسری کردن با توانگران و خوار شمردن تهیدستان، و بدرفتاری با زیردستان، و ناسپاسی به کسی که به ما نیکی کرده است، و از آنکه ستمگری را کمک کنیم و یا در یاری ستمدیده ای کوتاهی نماییم، و یا آنچه حق ما نیست بخواهیم، و یا ندانسته در علم دین چیزی بگوییم. پناه می بریم به تو از آنکه قصد خیانت به کسی داشته باشیم، و یا به کردار خود ببالیم و آرزوی دور و دراز نماییم، و پناه می بریم به تو از بدی باطن، و از ناچیز شمردن گناه کوچک و از آنکه شیطان بر ما چیره گردد یا روزگار ما را به بلاها گرفتار سازد یا سلطان بر ما ستم کند. پناه می بریم به تو از زیاده روی و اسراف و از نداشتن (روزی) به قدر کفایت، و پناه می بریم به تو از شماتت دشمنان و نیاز به امثال و اقران و زیستن در سختی، و مردن بدون آمادگی و به طور ناگهان و پناه می بریم به تو از حسرت بزرگ و مصیبت عظیم، و بدترین بدبختی و بدی عاقبت، و محرومیت از پاداش نیک و گرفتاری به عذاب. پروردگارا بر محمد و آلش درود فرست، و من و همه ی مردان و زنان با ایمان را به رحمت خودت از همه ی این بدی ها در پناه گیر. یا ارحم الراحمین». در دعای بیستم می خوانیم:

ص: 277

\ «بار خدایا بر محمد و آلش درود فرست، و ایمانم را به کامل ترین ایمان برسان، و یقینم را بهترین یقین قرار ده و نیتم را به بهترین نیت ها و عملم را به بهترین اعمال منتهی ساز. بار خدایا! به لطفت نیتم را کامل کن، و یقینم را به آنچه نزد تو است استوار بدار، و به قدرت خود آنچه از من تباه شده اصلاح فرما. بار خدایا! به محمد و آلش درود فرست و آنچه اندیشه مرا به خود مشغول می دارد تو خود کفایت کن، و مرا به آنچه فردای قیامت از من پرسش خواهی کرد وادار، و اوقاتم را در آن چه مرا برای آن آفریده ای فارغ ساز، و مرا بی نیاز گردان، و روزیت را بر من وسعت ده و به ناسپاسی و خودپرستی مبتلایم مفرما، و عزیزم گردان و به تکبر مبتلایم مکن، و مرا توفیق عبادت ده و عبادتم را با خودپسندی تباه مساز، و برای مردم به دست من خیر و نیکی جاری ساز و آن کار نیک را به منت نهادن بر آنها باطل مکن، و اخلاق عالی به من عطا کن، و مرا از فخر فروشی نگاهدار. بار خدایا! بر محمد و آلش درود فرست، و رتبه ی مرا در میان مردم بالا مبر مگر آنکه به همان اندازه نزد خودم پایین آوری، و عزت آشکاری برایم ایجاد مفرما مگر آنکه در باطن به همان اندازه مرا نزد خود خوار سازی. بار خدایا! بر محمد و آلش درود فرست و مرا به هدایت شایسته ای که تغییر ندهم، و راه حقی که از آن منحرف نشوم، و نیت درستی که در آن تردید نکنم برخوردار فرما. هماره تا عمرم در بندگی و طاعت تو می گذرد مرا زنده بدار، و هرگاه زندگیم چراگاه شیطان گشت مرا به سوی خود ببر (جانم را بگیر) پیش از آن که تنفر و دشمنیت بر من رو آورد، یا خشمت بر من استوار شود. پروردگارا هیچ صفت ناپسندی را در من فرو مگذار جز آنکه اصلاح کنی، و نه هیچ عیبی را که بر آن نکوهش شوم جز آنکه آن را نیکو سازی و نه خصلت نیک ناقصی جز آنکه آن را کامل فرمایی. بار خدایا! بر محمد و آلش درود فرست و برایم کین دشمنان را به مهر، و حسد ستمکاران را به نیک خواهی، و بدگمانی بندگان شایسته ات را درباره من به اعتماد و نیک اندیشی، و دشمنی نزدیکان را به دوستی، و بدرفتاری خویشان را به نیکوکاری، و واگذاشتن بستگان را به یاری و مددکاری، و چاپلوسی دوستان دروغین را به اخلاص، و قهر معاشران را به آمیزش و معاشرتی خوش، و تلخی ترس از ستمگران را به شیرینی امنیت تبدیل فرما. بار خدایا! بر محمد و آلش درود فرست، و مرا بر آنکه بر من ستم کند دستی توانا، و

ص: 278

\ بر آنکه بر من ستیزه جوید زبانی گویا، و بر کسی که با من دشمنی ورزد پیروزی ده، و بر آن کس که زبون و خوارم خواهد توانایی مرحمت کن، و از آنکه آزار من جوید رهایی بخش، و به فرمانبری از کسی که مرا به راستی و درستی وا می دارد و به پیروی از آنکه مرا راهنمایی می کند موفق ساز. بار خدایا! بر محمد و آلش درود فرست، و مرا یاری کن تا با کسی که به من خیانت کرده با خیرخواهی مقابله کنم، و آن کس را که از من دوری گزیده است به نیک پاداش دهم، و به آنکه مرا محروم داشته با بخشش عوض دهم، و آن را که از من بریده با پیوستن تلافی کنم، و آن را که از من بدگویی کرده به نیکی یاد کنم، و خوبی را سپاس گذارم، و از بدی چشم فرو پوشم. بار خدایا! بر محمد و آلش درود فرست و مرا به زیور شایستگان بیارای، و با زینت پرهیزکاران بپوشان: در گسترش عدل، و فرو خوردن خشم، و خاموش ساختن [آتش] فتنه و عداوت، و جمع آوری دلهای پراکنده، و اصلاح میان مردم، و فاش ساختن نیکی های مسلمانان و پوشاندن عیب آنان، و نرم خویی، و فروتنی، و خوش رفتاری، و وقار و متانت، و خوش خلقی، و پیشی گرفتن در نیکوکاری...».

ص: 279

\

\ - حق شکم: آن است که آن را ظرف حرام نسازی، و زیاده بر سیری نخوری. - حق عورت: آن است که آن را از زنا و فحشاء نگاهداری، و از نگاه مردمان بپوشانی. - حق نماز: آن است که بدانی نماز به درگاه خدا رفتن است، و در آن حال در حضور خدای بزرگ ایستاده ای، و اگر این را بدانی همچون بنده ای حقیر و کوچک می ایستی و با دل خویش به او روی می کنی، و نماز را چنانکه شایسته است به جا می آوری. - حق حج: آن است که بدانی این کار به درگاه خدا رفتن و فرار به سوی او از گناهان است، و وسیله ی پذیرش توبه ی تو و انجام فریضه ای است که خداوند بر تو واجب ساخته. - حق روزه: آن است که بدانی روزه پرده ای است که خدای بزرگ بر زبان و گوش و چشم و شکم و عورت تو کشیده، تا به وسیله ی آن تو را از آتش حفظ کند، و اگر روزه را واگذاری پرده ی خدا را بر خویش پاره کرده ای. - حق صدقه: آن است که بدانی آن ذخیره ی تو نزد پروردگارست، و سپرده ای است که نیازی به گواه بر آن نداری؛ اگر این را بدانی اطمینانت به آنچه در پنهان به خدا می سپاری بیشتر خواهد بود از آنچه در آشکار به ودیعت می دهی. و باید بدانی که صدقه در دنیا بلاها و بیماری ها را از تو باز می دارد و در آخرت آتش دوزخ را. - حق قربانی: آن است که به آن خدای بزرگ را بخواهی نه آفریدگان را، و به وسیله ی آن جز رحمت خدا و نجات خود را در رستاخیز نخواهی. - حق معلم: بزرگ داشتن اوست، و مؤدب بودن در مجلس او، و نیکو گوش کردن سخن او، و روی آوردن به او، و باید صدای خویش بر او بلند نکنی، و اگر کسی از او چیزی پرسد تو پاسخ ندهی تا او پاسخ دهد، و در مجلس او با کسی سخن نگویی و نزد او کسی را غیبت نکنی و اگر بد او را نزد تو بگویند از او دفاع کنی، و زشتی های او را بپوشانی، و خوبی هایش را آشکار سازی، و با دشمنش همنشین نشوی، و دوست او را دشمن نباشی؛ پس اگر بدین وظایف عمل کنی فرشتگان گواهی می دهند که تو برای خدا قصد او کرده ای و دانش او آموخته ای نه برای مردم. - حق دانش آموز: حق آنان که از تو دانش می آموزند آن است که بدانی خدای بزرگ با دانشی که به تو داده و گنج های آن را بر تو گشوده تو را سرپرست آنان قرار داده است؛ پس اگر مردمان را نیک بیاموزی، و بر آنان درشتی نکرده و خشمگین نشوی

ص: 281

\ خدا فضل خویش را بر تو افزون سازد، و اگر مردم را از دانش خود بازداشتی یا با آنان درشتی کردی، بر خداست که روشنایی دانش را از تو باز گیرد و تو را از نظرها بیاندازد. - حق زن (همسر): حق همسر تو آن است که بدانی خدا او را وسیله ی آسایش و انس تو قرار داده، و باید بدانی که این نعمت خداست برتو؛ پس او را گرامی بدار و با او مدارا کن. اگرچه حق تو بر او واجب تر است؛ ولی بر تو لازم است که به او مهربان باشی... - حق مادر: آن است که بدانی تو را در جایی حمل کرد (شکم) که دیگری حمل نمی کند، و از میوه ی دل خویش (خون) به تو داد که دیگری نمی دهد، و تو را با همه ی اعضای خود نگاهداری کرد، و باکی نداشت که خود گرسنه بماند و تو را سیر کند، و تشنه بماند و تو را سیراب سازد، و برهنه بماند و تو را بپوشاند، خود در آفتاب باشد و تو را در سایه گذارد، به خاطر تو بی خوابی کشید و از سرما و گرما نگاهت داشت، تا برای او بمانی، پس جز به یاری خدا و توفیق او توانایی سپاس او را نخواهی داشت. حق پدر: آن است که بدانی او بنیاد توست، و اگر او نبود تو نبودی، پس هر گاه در خود چیز پسندیده ای دیدی بدان پدرت اصل آن نعمت است و خدا را سپاس گزار و او را نیز بدین مقدار سپاسگزار باش. - حق فرزند: آن است که بدانی او از توست، و در نیک و بد دنیا وابسته ی به توست، و تو مسئول تربیت و راهنمایی او نسبت به پروردگار و کمک به او در فرمانبرداری از دستورات الهی هستی. پس در کار او چون کسی باش که می داند بر نیکوکاری به او پاداش می یابد و بر بدرفتاری با او کیفر می شود. - حق برادر: آن است که بدانی او دست تو و عزت تو و نیروی توست، او را سلاحی برای نافرمانی خدا و ابراز ستم بر آفریدگان قرار مده، و در مقابل دشمن یاریش کن و خیرخواهش باش، و اگر در راه اطاعت غیر خدا قدم زند خدا را از او بزرگ تر و گرامی تر دار. - حق نیکوکار بر تو: آن است که سپاسگزارش باشی، و نیکی او را به یاد داری. و خوبی او را بگویی و میان خود و خدا او را خالصانه دعا کنی، تا با این کار در نهان و آشکار سپاس او را به جای آورده باشی، آنگاه اگر روزی توانایی پاداش او داشتی او را پاداش دهی.

ص: 282

\ - حق امام نماز جماعت: آن است که بدانی او سفارت میان تو و خدای بزرگ را به عهده گرفته و از جانب تو سخن می گوید، و تو از جانب او سخن نمی گویی، و او تو را دعا می کند و تو او را دعا نمی کنی، و هرگاه نماز او نقصی داشته باشد به عهده ی اوست، و اگر تمام و بی نقص باشد شریک او هستی، و او را بر تو بیشی نیست. پس جان تو را به جان خویش و نماز تو را به نماز خود نگاه داشته است، او را بدین مقدار سپاسگزار باش. - حق همنشین: حق همنشین تو آن است که با او نرمی کنی و در گفتگوی با وی انصاف دهی، و از جای خود بی اجازه ی او برنخیزی ولی آن کس که نزد تو می نشیند می تواند بی اجازه ی تو برخیزد، و لغزش های او را فراموش کنی، و نیکی های او را از یاد نبری، و جز خیر به او نگویی. - حق همسایه: رعایت حقوق اوست در غیاب او، و گرامی داشتن او در حضورش و یاری او اگر ستمدیده باشد، و باید عیب او را مجویی، و اگر از او بدی دیدی بپوشانی، و اگر نصیحت پذیر باشد او را اندرز دهی و به هنگام سختی او را وا مگذاری، و از لغزش او درگذری، و گناه او را ببخشی و با بزرگواری با او معاشرت کنی... - حق دوست: آن است که با او به انصاف و کرم مصاحبت کنی و چنان که تو را گرامی می دارد و او را گرامی بداری که در این کار بر تو پیشی نگیرد و اگر پیشی گیرد او را پاداش دهی، و بر او چنان مهربان باشی که او بر تو مهربان است و اگر آهنگ گناهی کند او را از آن بازداری، و بر او رحمتی باشی نه عذابی. - حق شریک: آن است که اگر غائب باشد کفایت او کنی، و اگر حاضر باشد رعایت وی نمایی، مخالف او حکم نکنی، و بی مشورت او کاری انجام ندهی، و مال او را محفوظ بداری، و در اندک و بسیار آن خیانت نکنی، چه تا آن هنگام که دو شریک به یکدیگر خیانت نکنند دست خدا با آن هاست. - حق مال: آن است که جز از حلال آن را بدست نیاوری، و جز در راه حلال مصرف نکنی، و کسی را که سپاسگزار تو نیست بر خود مقدم نداری، و در مال خودت به اطاعت پروردگار کار کنی، و بر آن بخل نورزی تا حسرت و پشیمانی و وبال آن دامنگیرت نشود. - حق وامخواه: آن است که اگر داری بپردازی، و اگر نداری او را با گفتار نیک خشنود سازی، و به نیکویی و نرمی جواب دهی و رد نمایی.

ص: 283

\ - حق معاشر: حق آن کس که با تو معاشرت کند آن است که او را فریب ندهی و با او نیرنگ نبازی، و در کار او از خدا بپرهیزی. - حق خصم بر تو: حق خصمی که بر تو ادعا کند آن است که اگر ادعایش درست است شاهد او بر خود باشی و بر او ستم نکنی، و حق او بدهی، و اگر ادعایش نادرست است با او مدارا کنی و جز به مدارا رفتار نکنی و در کار او پروردگار خود را به خشم نیاوری. - حق تو بر خصم: حق خصمی که تو بر او ادعا کنی آن است که اگر در دعوی خود راستگویی؛ با او به نیکی سخن بگویی و حق او انکار نکنی، و اگر ادعای تو درست نیست از خدا بپرهیزی و توبه کنی و ادعای خود را پس بگیری. - حق کسی که با تو مشورت می کند: آن است که اگر می دانی او را راهنمایی کنی و اگر نمی دانی او را به کسی که می داند رهبری نمایی. - حق کسی که با مشورت می کنی: آن است که اگر رای او با تو موافق نیست به او تهمت نزنی، و اگر موافق توست خدای را سپاس گویی. - حق نصیحت خواه: حق آن کس که از تو پند خواهد آن است که او را پند دهی و با او به مهربانی و مدارا رفتار کنی. - حق پندگو: آن است که با او فروتنی کنی، و سخنش را بشنوی، اگر درست می گوید خدای را سپاس گویی و اگر درست نگوید به او مهربانی کنی و به او تهمت نزنی... - حق بزرگتر از تو: احترام اوست به خاطر سن او و بزرگداشت او به خاطر پیشی وی در اسلام، و باید با او ستیزه نکنی و پیش از او به راه نیفتی، و پیشاپیش او نروی... - حق کوچکتر از تو: مهربانی بر اوست به هنگام آموزش او، و بخشیدن او، و پوشاندن عیب او، و مدارای با او و کمک به او. - حق سائل: حق کسی که از تو چیزی می خواند بخشیدن به اوست به میزان نیازمندی او. - حق مسئول: حق آن کس که از او چیزی بخواهی آن است که اگر بدهد با سپاسگزاری از او بپذیری، و اگر نداد عذر او را قبول کنی.

ص: 284

\ - حق شاد کننده ی تو: حق آن کس که برای خدا تو را شاد سازد آن است که نخست خدا را شکر کنی و آنگاه او را سپاس گویی. - حق بدی کننده ی به تو: آن است که بر او ببخشی، ولی اگر می دانی که بخشش به زیان اوست (او را به کارهای بد تشویق می کند) سزای بدی او را بدهی، خدا می فرماید: «فمن انتصر بعد ظلمه فاولئک ما علیهم من سبیل: اگر کسی پس از ستم دیدن به انتقام برخیزد بر او گناهی نیست». (1) . - حق هم کیش: حق اهل دین تو آن است که در دل سلامت و رحمت برای آنان بخواهی، و با بدکارانشان مدارا کنی و به نرمی در صدد اصلاحشان بر آیی، و نیکوکارانشان را سپاس گویی، و آزاری به ایشان نرسانی و آنچه برای خود دوست می داری برای آنان نیز دوست بداری و آنچه خوش نداری برای آنان نیز نخواهی، و پیرانشان را چون پدر و جوانانشان را چون برادر و پیر زنانشان را چون مادر و کودکانشان را چون فرزند خویش بدانی. - حق کافرانی که در پناه اسلام هستند: آن است که آنچه خدای بزرگ از آنان می پذیرد بپذیری و تا هنگامی که به عهد خود وفا می کنند بر ایشان ستم نکنی. امام بزرگوار حضرت زین العابدین علیه السلام بنا به مشهور در بیست و پنجم محرم سال نود و پنج هجری در پنجاه و هفت سالگی پس از یک زندگی سراسر رنج و مبارزه و تحمل و تحول، با دستور ستمگر اموی ولید بن عبد الملک و به وسیله ی هشام بن عبد الملک مسموم و شهید شد (2) و هم اکنون آرامگاهش در قبرستان بقیع کنار قبر امام دوم حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام زیارتگاه شیعیان جهان است.

\ 3- هذا ابن خیر عباد الله کلهم هذا التقی النقی الطاهر العلم 4- هذا الذی احمد المختار والده صلی علیه الهی ما جری القلم 5- لو یعلم الرکن من ذا جاء یلثمه لخر یلثم منه ما وطی القدم 6- هذا علی رسول الله والده امست بنور هداه تهتدی الامم 7- هذا الذی عمه الطیار و المقتول حمزه لیث حبه قسم 8- هذا ابن سیده النسوان فاطمه و ابن الوصی الذی فی سیفه سقم 9- اذا رأته قریش قال قائلها الی مکارم هذا ینتهی الکرم 10- ینمی الی ذروة العز التی قصرت عن نیلها عرب الاسلام و العجم 11- و لیس قولک: «من هذا» بضائره العرب تعرف من انکرت و العجم 12- یغضی حیاء و یغضی من مهابته فما یکلم الا حین یبتسم 13- ینشق ثوب الدجی عن نور غرته کالشمس تنجاب عن اشراقها الظلم 14- ما قال لا قط الا فی تشهده لو لا التشهد کانت لاوه نعم 15- مشتقة من رسول الله نبعته طابت مغارسه و الخیم و الشیم 16- حمال اثقال اقوام اذا فدحوا حلو الشمائل تحلو عنده نعم 17- ان قال قال بما تهوی جمیعهم و ان تکلم یوما زانه الکلم 18- هذا ابن فاطمه ان کنت جاهله بجده انبیاء الله قد ختموا 19- الله شرفه قدما و عظمه جری بذاک له فی لوحه القلم 20- من جده دان فضل الانبیاء له و فضل امته دانت له الامم 21- عم البریة بالاحسان و انقشعت عنها العمایه و الاملاق و الظلم 22- کلتا یدیه غیاث عم نفعهما تستو کفان و لا یعروهما عدم 23- سهل الخلیقة لا تخشی بوادره یزینه خصلتان الحلم و الکرم 24- لا یخلف الوعد میمون نقیبته رحب الفناء اریب حین یعترم 25- من معشر حبهم دین و بغضهم کفر، و قربهم منجی و معتصم 26- یستدفع السوء و البلوی بحبهم و یستزاد به الاحسان و النعم 27- مقدم بعد ذکر الله ذکرهم فی کل بدء و مختوم به الکلم 28- ان عد اهل التقی کانوا ائمتهم او قیل من خیر اهل الارض؟ قیل هم 29- لا یستطیع جواد بعد جودهم و لا یدانیهم قوم و ان کرموا

ص: 286

\ 30- هم الغیوث اذا ما ازمة ازمت و الاسد اسد الشری و البأس محتدم 31- یأبی لهم ان یحل الذم ساحتهم خیم کریم و أید بالندی دیم 32- لا یقبض العسر بسطامن اکفهم سیان ذلک ان أثروا و ان عدموا 33- ای القبائل لیست فی رقابهم لاولیة هذا اوله نعم 34- من یعرف الله یعرف اولیته فالدین من بیت هذا ناله الامم 35- بیوتهم فی قریش یستضاء بها فی النائبات و عند الحکم ان حکموا 36- فجده من قریش فی ارومتها محمد و علی بعده علم 37- بدر له شاهد و الشعب من احد و الخندقان و یوم الفتح قد علموا 38- و خیبر و حنین یشهدان له و فی قریظة یوم صیلم قتم 1- ای پرسشگر که از من جایگاه جود و بزرگواری را پرسیدی. پاسخ روشن آن نزد من است آنگاه که جویندگان آن بیایند. 2- این کسی است که سرزمین مکه جای پایش را می شناسد. و خانه ی کعبه و حرم خداوند و سرزمین های بیرون از حرم نیز او را می شناسند. 3- این فرزند بهترین بندگان خداست. این پرهیزکار و بر کنار از آلایش و پاکیزه و سرشناس است. 4- این آن کسی است که پیامبر برگزیده «احمد» پدر او است، که خداوند هماره بر او درود فرستد. 5- اگر رکن می دانست چه کسی برای بوسیدن او آمده است بی تاب خود را بر زمین می افکند تا خاک پای او را ببوسد. 6- نام این بزرگوار علی است و پیامبر خدا پدر اوست که به روشنی هدایت او امتها راهنمایی می شوند. 7- این کسی است که عمویش جعفر طیار و عموی دیگرش حمزه ی شهید است، همان شیرمردی که به دوستی او سوگند می خورند. 8- این فرزند سرور بانوان فاطمه است. و فرزند وصی پیامبر، همان که در شمشیرش برای کفار و مشرکین مرگ نهفته بود. 9- هنگامی که قریش او را می بیند، اعتراف می کند که کرامت ها به کرامت او پایان پذیرفته است؛ (و هرگز از لحاظ کرامت برتر از او تصور نمی شود). 10- او وابسته به بالاترین عزتی است که دست عرب و عجم از رسیدن بدان کوتاه است.

ص: 287

\ 11- ای هشام! این کار تو که وانمود می کنی او را نمی شناسی و می پرسی: «این کیست؟» به شخصیت او زیانی نمی رساند. زیرا عرب و عجم او را که تو انکار می کنی می شناسد. 12- از حیا چشم خویش را فرو می خواباند و از هیبت او چشمها فرو می خوابد. کسی با او نمی تواند سخن بگوید مگر در حالی که او تبسم کند. 13- پرده ی تاریکی از نور پیشانی او پاره می شود؛ همچون آفتاب که از درخشیدنش تاریکی ها پراکنده می گردد. 14- چنان سخاوتمند است که هرگز جز در تشهد «لا» نگفته است. اگر در مقام شهادت به یگانگی خداوند نبود آنجا نیز «لا» نمی گفت و «آری» می گفت. 15- بنیاد او از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، رستنگاهش پاکیزه و پرورشش پاک و خوی او نیکوست. 16- برنده ی بارهای گران گروه هاست گاهی که بر آنها سنگین و توانفرسا باشد. 17- اگر چیزی بگوید چنان است که همه می پذیرند، و سخنش زینت بخش او است. 18- اگر او را نمی شناسی این فرزند فاطمه است که پیامبران خدا به جد او پایان یافتند. 19- خداوند او را از عهد باستان بزرگ و گرامی ساخته، و قلم الهی بر لوح محفوظ برای او چنین نوشته است. 20- کسی است که فضائل انبیاء در برابر فضائل جد او کوتاه است. و امت جد او نیز از امتهای دیگر برترند. 21- بخشش او همه ی آفریدگان را فرا گرفته و گمراهی و گرسنگی و تاریکی ها از ایشان پراکنده شده است. 22- دو دست او ابر رحمتی است که سودش به همگان می رسد، عطا می ریزد و نیستی آنها را در بر نمی گیرد. 23- نرم خویی که تندی و خشونت در او نیست. دو خصلت او را می آراید: بردباری و بزرگواری. 24- هرگز خلف وعده نمی کند و وجودش مبارک است. آستان خانه اش وسیع است؛ (در خانه اش به روی همه باز است). 25- او از گروهی است که دوستی آنان دین و دشمنی شان کفر، و نزدیکی به آنان باعث نجات و رستگاری است. 26- هر فتنه و شری به محبت ایشان رانده می شود. و بخشش و نیکویی به او افزایش می پذیرد. 27- در آغاز و پایان هر سخن پس از نام خدا نام ایشان برده می شود. 28- اگر پرهیزکاران یاد شوند ایشان پیشوایان پرهیزکارانند، و اگر بپرسند بهترین مردم روی

ص: 288

\ زمین کیانند در پاسخ، ایشان معرفی می شوند. 29- هیچ بخشنده ای پس از بخشش ایشان بخشنده شمرده نمی شود و هیچ قومی اگر چه کریم و جوانمرد باشد به ایشان نمی رسند. 30- آنان چون قحطی در رسد باران های سودمندند، و چون آتش جنگ افروخته شود شیران بیشه اند. 31- نکوهش، هرگز بر ساحت ایشان فرود نمی آید؛ اخلاقی بزرگوار دارند و دستهایشان همچون باران مداوم عطاریز است. 32- نداشتن، هرگز بخشش دستهایشان را کم نمی کند؛ برای ایشان مساوی است که داشته باشند یا نداشته باشند. 33- کدام قبیله است که بر گردنش از گذشتگان این بزرگوار یا از خود او نعمتی نباشد. 34- هر کس خدا را می شناسد پدران این بزرگوار را نیز می شناسد؛ مردم دین و هدایت را از خانه ی این بزرگوار به دست آورده اند. 35- در میان قریش تنها از خانه های ایشان برای رفع گرفتاری ها استمداد می جویند، و نیز به هنگام قضاوت اگر ایشان حکمی بکنند. 36- نیای او، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از قریش است، و جد دیگر او امیر مؤمنان علی است که پس از پیامبر امام و نشانه ی هدایت است. 37- جنگ بدر شاهد اوست و دره ی احد، و جنگ خندق، و روز فتح مکه، و این ها را همه دانستند. 38- و خیبر و حنین برای او گواهی می دهند، و نیز جنگ با بنی قریظه در آن روز سخت توانفرسا. در پایان با درود فراوان بر روان فرزدق این یادآوری را شایسته می دانیم که اگر چه این قصیده را بسیار شیوا و همراه با فداکاری و در موقعیت حساسی سرود و به حق باید گفت با این کار جهادی بزرگ کرد و خطری عظیم را بر خویشتن خرید و مردانه از حق و حقیقت دفاع نمود؛ اما آنچه گفته تنها گوشه ای از فضایل امام و خاندان گرامی اوست، چه، می دانیم آسمان را با گام نتوان پیمود و دریا را با جام نتوان پیمانه کرد. پس آنچه فرزدق فرموده است مشتی است از خروارها بلکه دانه ای از انبارها. و السلام علی من اتبع الهدی

\ که نامش در تورات باقر است در می یابی، آن هنگام سلام مرا به او برسان». پیامبر در گذشت و جابر عموی دراز یافت. بعدها روزی به خانه ی امام زین العابدین آمد و امام باقر را که کودکی خردسال بود دید، به او گفت: «پیش بیا...» امام باقر علیه السلام آمد. گفت: «برو...» امام بازگشت. جابر اندام و راه رفتن او را تماشا کرد و گفت: «به خدای کعبه سوگند آیینه ی تمام نمای پیامبر است». آنگاه از امام سجاد پرسید: «این کودک کیست؟» فرمود: «امام پس از من، فرزندم محمد باقر است». جابر برخاست و بر پای امام باقر بوسه زد و گفت: «فدایت شوم ای فرزند پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، سلام و درود پدرت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بپذیر چه او تو را سلام رسانده است». دیدگان امام باقر پر از اشک شد و فرمود: سلام و درود بر پدرم پیامبر خدا باد تا بدان هنگام که آسمان ها و زمین پایدارند و بر تو ای جابر که سلام او را به من رساندی». (1) .

\ مرد از امام پرسید و پاسخی قانع کننده شنید و برای عبدالله عمر بازگو کرد، عبدالله گفت: «اینان خاندانی هستند که دانششان خداداد است». (1) . - ابو بصیر می گوید: با امام باقر علیه السلام به مسجد مدینه وارد شدیم، مردم در رفت و آمد بودند. امام به من فرمود: «از مردم بپرس آیا مرا می بینند؟» از هر که پرسیدم آیا ابوجعفر را دیده ای پاسخ منفی شنیدم، درحالی که امام در کنار من ایستاده بود. در این هنگام یکی از دوستان حقیقی آن حضرت ابو هارون که نابینا بود به مسجد وارد شد. امام فرمود: «از او نیز بپرس.» از ابو هارون پرسیدم: «آیا ابوجعفر را دیدی؟» فورا پاسخ داد: «مگر کنار تو نایستاده است؟» گفتم: «از کجا دریافتی؟» گفت: «چگونه ندانم در حالی که او نور درخشنده ای است». (2) . - و نیز ابوبصیر می گوید: «امام باقر علیه السلام از یکی از آفریقائیان حال یکی از شیعیان خود به نام راشد را جویا شد. پاسخ داد خوب بود و سلام می رساند. امام فرمود: «خدا رحمتش کند». با تعجب گفت: «مگر او مرده است؟» فرمود: «آری». گفت: «چه وقت در گذشت؟» فرمود: «دو روز پس از خارج شدن تو» گفت: «به خدا سوگند او بیمار نبود...». فرمود: «مگر هر کس می میرد به جهت بیماری است؟» آنگاه ابو بصیر از امام در مورد آن در گذشته سئوال کرد. امام فرمود: «او از دوستان و شیعیان ما بود، گمان می کنید که چشم های بینا و گوش های شنوایی برای ما همراه شما نیست؛ وه چه پندار نادرستی است! به خدا سوگند هیچ چیز از کردارتان بر ما پوشیده نیست پس ما را نزد خودتان حاضر بدانید و خود را به کار نیک عادت دهید و از اهل خیر باشید تا به همین نشانه و علامت شناخته شوید. من فرزندان و شیعیانم را به این برنامه فرمان می دهم». (3) . - یکی از راویان می گوید: در کوفه به زنی قرآن می آموختم، روزی با او شوخی کردم، بعد که به دیدار امام باقر رفتم، فرمود: «آنکه [حتی] در پنهان مرتکب گناه

ص: 294

\ شود خداوند به او اعتنا و توجهی ندارد، به آن زن چه گفتی؟» از شرمساری چهره ام را پوشاندم و توبه کردم، امام فرمود: «تکرار نکن». (1) .

\ -محمد بن منکدر، از صوفیان آن روزگار، می گوید: «در روز بسیار گرمی از مدینه بیرون رفتم، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین را دیدم، همراه با دو تن از غلامانشان یا دو تن از دوستانش، از سرکشی به مزرعه ی خویش باز می گردد. با خود گفتم: «مردی از بزرگان قریش در چنین وقتی در پی دنیاست! باید او را پند دهم. نزدیک آمدم و سلام کردم، امام در حالی که عرق از سر و رویش می ریخت با تندی پاسخم داد. گفتم: «خدا تو را به سلامت دارد آیا شخصیتی چون شما در این هنگام و با این حال در پی دنیا می رود! اگر در این حالت مرگ تو در رسد چه می کنی؟» فرمود: «به خدا سوگند اگر مرگ در رسد در حال اطاعت خداوند خواهم بود زیرا من به این وسیله خود را از تو و دیگر مردمان بی نیاز می سازم، از مرگ در آن حالت بیمناکم که سرگرم گناهی باشم». گفتم: «رحمت خدا بر تو باد، می پنداشتم که شما را پند می دهم اما تو مرا پند دادی و آگاه ساختی». (1) .

ص: 296

\

\ داد تا من و پدرم را به دمشق بفرستد. به دمشق که رسیدیم، هشام تا سه روز ما را به بارگاهش راه نداد، روز چهارم به دیدن او رفتیم، هشام بر تخت نشسته بود و درباریان در برابرش ایستاده و به تیراندازی و هدف گیری سرگرم بودند. هشام پدرم را به نام صدا زد و گفت: «با بزرگان قبیله ات تیراندازی کن». پدرم فرمود: «من پیر شده ام و تیراندازی از من گذشته است، مرا معذور دار». هشام اصرار ورزید و سوگند داد که باید این کار را بکنی و به پیرمردی از بنی امیه گفت: کمانت را به او بده. پدرم کمان برگرفت و تیری به زه نهاد و پرتاب کرد، اولین تیر درست در وسط هدف نشست، دومین تیر را در کمان نهاد و چون شست از پیکان برداشت بر پیکان تیر اول فرود آمد و آن را شکافت، تیر سوم بر دوم و چهارم بر سوم... و نهم بر هشتم نشست، فریاد از حاضران برخاست، هشام بی قرار شد و فریاد زد: «آفرین ابا جعفر! تو در عرب و عجم سرآمد تیراندازانی، چطور می پنداری زمان تیراندازی تو گذشته است...» و در همان هنگام تصمیم بر قتل پدرم گرفت و سر به زیر افکنده فکر می کرد و ما در برابر او ایستاده بودیم، ایستادن ما طولانی شد و پدرم از این بابت به خشم آمد و آن گرامی چون خشمگین می شد به آسمان می نگریست و خشم در چهره اش آشکار می شد. هشام غضب او را دریافت و ما را به سوی تخت خود فرا خواند و خود برخاست و پدرم را در بر گرفت و او را کنار دست راست خود بر تخت نشانید و مرا نیز در بر گرفت و کنار دست راست پدرم نشاند، و با پدرم به گفتگو نشست. گفت: «قریش تا چون تویی را در میان خود دارد بر عرب و عجم فخر می کند، آفرین بر تو، تیراندازی را چنین از چه کسی و در چند مدت آموخته ای؟». پدرم فرمود: «می دانی که مردم مدینه تیراندازی می کنند و من در جوانی مدتی به این کار می پرداختم و بعد ترک کردم تا هم اکنون که تو از من خواستی». هشام گفت: «از زمانی که خویش را شناختم تا کنون تیراندازی بدین زبردستی ندیده بودم و گمان نمی کنم کسی در روی زمین چون تو بر این هنر توانا باشد، آیا فرزندت جعفر نیز می تواند همچون تو تیراندازی کند؟» فرمود: «ما کمال و تمام را به ارث می بریم، همان کمال و تمامی که خدا بر پیامبرش فرود آورد آنجا که می فرماید: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» (1) زمین از کسی که بر این کارها کاملا توانا باشد خالی نمی ماند».

ص: 298

\ چشم هشام با شنیدن این جملات در حدقه گردید و چهره اش از خشم سرخ شد اندکی سر فرو افکند و دوباره سر برداشت و گفت: «مگر ما و شما از دودمان عبد مناف نیستیم که در نسبت برابریم؟». امام فرمود: «آری اما خدا ما را ویژگی هایی داده که به دیگران نداده است». پرسید: «مگر خدا پیامبر را از خاندان عبد مناف به سوی همه ی مردم و برای همه ی مردم از سفید و سیاه و سرخ نفرستاده است؟شما از کجا این دانش را به ارث برده اید در حالی که پس از پیامبر اسلام پیامبری نخواهد بود و شمایان پیامبر نیستید؟» امام بی درنگ فرمود: «خداوند در قرآن به پیامبر می فرماید: «زبانت را پیش از آنکه به تو وحی شود برای خواندن قرآن حرکت مده». (1) پیامبری که به تصریح این آیه زبانش تابع وی است به ما ویژگی هایی داده که به دیگران نداده است و به همین جهت با برادرش علی علیه السلام اسراری را می گفت که به دیگران هرگز نگفت و خداوند در این باره می فرماید: «و تعیها اذن واعیة - آنچه به تو وحی می شود و اسرار تو را - گوشی فرا گیرنده فرا می گیرد». و پیامبر خدا به علی علیه السلام فرمود: «از خدا خواستم که آن را گوش تو قرار دهد». و نیز علی بن ابی طالب علیه السلام در کوفه فرمود: «پیامبر خدا هزار در از دانش به روی من گشود که از هر در هزار در دیگر گشوده شد»... همانطور که خداوند پیامبر را کمالاتی ویژه داد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز علی علیه السلام را برگزید و چیزهایی به او آموخت که به دیگران نیاموخت و دانش ما از آن منبع فیاض است و تنها ما آن را به ارث برده ایم نه دیگران». هشام گفت: «علی مدعی علم غیب بود حال آنکه خدا کسی را بر غیب دانا نساخت». پدرم فرمود: «خدا بر پیامبر خویش کتابی فرود آورد که در آن همه چیز از گذشته و آینده تا روز رستخیز بیان شده است؛ زیرا در همان کتاب می فرماید: «و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی ء؛ (2) بر تو کتابی فرو فرستادیم که بیان کننده ی همه چیز است». و در جای دیگر فرمود: «همه چیز را در کتاب روشن به شمار آورده ایم». (3) و نیز «هیچ چیز را در این کتاب فروگذار نکردیم». (4) و خداوند به پیامبر فرمان داد همه ی اسرار قرآن را به علی بیاموزد، و پیامبر به امت می فرمود: «علی از همه ی شما در قضاوت داناتر است». هشام ساکت ماند... و امام از بارگاه خارج شد». (5) .

ص: 299

\

\ ای گروه فرزندان مهاجر و انصار! هر کدامتان فضیلتی از علی بن ابی طالب به خاطر دارید بگویید. حاضران هر یک فضیلتی بیان کردند تا سخن به حدیث خیبر رسید. گفتند: «پیامبر در نبرد با یهودان خیبر، فرمود: «لاعطین الرایة غدا رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله، کرارا غیر فرار لا یرجع حتی یفتح الله علی یدیه؛ فردا پرچم را به مردی می سپارم که دوستدار خدا و پیامبر است و خدا و پیامبر نیز او را دوست می دارند، رزم آوری است که هرگز فرار نمی کند و از نبرد باز نمی گردد تا خداوند به دست او حصار یهودان را فتح فرماید». دیگر روز پرچم را به امیرمؤمنان سپرد و آن گرامی با نبردی شگفت آفرین یهودان را منهزم (1) ساخت و قلعه ی عظیم آنان را گشود. امام باقر علیه السلام به عبدالله بن نافع فرمود: «درباره ی این حدیث چه می گویی؟» گفت: «حدیث درستی است اما علی بعدها کافر شد و خوارج را به ناحق کشت!» فرمود: «مادرت در سوگ تو بنشیند، آیا خدا آنگاه که علی را دوست می داشت می دانست که او خوارج را می کشد یا نمی دانست؟ اگر بگویی خدا نمی دانست کافر خواهی بود». گفت: «می دانست». فرمود: «خدا او را بدان جهت که فرمانبردار اوست، دوست می داشت یا به جهت نافرمانی و گناه». گفت: «چون فرمانبردار خدا بود، خداوند او را دوست می داشت (یعنی اگر در آینده نیز گناهکار می بود خداوند می دانست و هرگز دوستدار او نمی بود پس معلوم می شود کشتن خوارج طاعت خدا بوده است)». فرمود: «برخیز که محکوم شدی و جوابی نداری». عبدالله برخاست و این آیه را تلاوت کرد: «حتی یتبین لکم الخیط الابیض من الخیط الاسود من الفجر» (2) - اشاره به آنکه حقیقت چون سپیده صبح آشکار شد و گفت: «خدا بهتر می داند رسالت خویش را در چه خاندانی قرار دهد». (3) (4) .

ص: 301

\

\ قیصر دیگر بار هدیه ای دو چندان دفعه ی پیش برای او گسیل داشت و نوشت: «گمان می کنم چون هدیه را ناچیز دانستی نپذیرفتی، اینکه دو برابر فرستادم و مایلم هدیه را همراه با خواسته ی قبلی من بپذیری». عبد الملک باز هدیه را رد کرد و نامه را نیز بی جواب گذاشت. قیصر این بار به عبدالملک نوشت: «دوباره هدیه ی مرا رد کردی و خواسته مرا نیاوردی برای سوم بار هدیه را دو چندان سابق فرستادم و سوگند به مسیح اگر اجناس نشان دار را به حال پیش بر نگردانی فرمان می دهم تا زر و سیم را با دشنام به پیامبر اسلام سکه بزنند و تو می دانی که ضرب سکه ویژه ی ما رومیان است، آنگاه چون سکه ها را با دشنام به پیامبرتان ببینی عرق شرم بر پیشانیت می نشیند، پس همان بهتر که هدیه را بپذیری و خواسته ی ما را بر آوری تا روابط دوستانه مان چون گذشته پا برجا بماند». عبد الملک در پاسخ بیچاره ماند و گفت: «فکر می کنم که ننگین ترین مولودی که در اسلام زاده شده من باشم که سبب این کار شدم که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دشنام دهند». با مسلمانان به مشورت پرداخت ولی هیچ کس نتوانست چاره ای بیندیشد یکی از حاضران گفت: «تو خود راه چاره را می دانی اما به عمد آن را وا می گذاری!» عبد الملک گفت: «وای بر تو، چاره ای که من می دانم کدامست؟» گفت: «باید از باقر اهل بیت چاره ی این مشکل را بجویی». عبد الملک گفتار او را تصدیق کرد و به فرماندار مدینه نوشت که امام باقر علیه السلام را با احترام به شام بفرستد، و خود فرستاده ی قیصر را در شام نگهداشت تا امام علیه السلام به شام آمد و داستان را به ایشان عرض کردند. امام فرمودند: «تهدید قیصر در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عملی نخواهد شد و خداوند این کار را بر او ممکن نخواهد ساخت و راه چاره نیز آسان است، هم اکنون صنعتگران را گرد آور تا به ضرب سکه بپردازند و بر یک رو سوره ی توحید و بر روی دیگر نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نقش کنند بدین ترتیب از مسکوکات رومی بی نیاز می شویم» و توضیحاتی نیز در مورد وزن سکه ها فرمود تا وزن هر ده درهم از سه نوع سکه هفت مثقال باشد (1) و نیز فرمود نام شهری که در آن سکه می زنند و تاریخ سال ضرب را هم بر سکه ها درج کنند. عبدالملک دستور امام را عملی ساخت و به همه ی شهرهای اسلامی نوشت که معاملات

ص: 303

\ باید با سکه های جدید انجام شود و هر کس از سابق سکه ای دارد تحویل دهد و سکه های اسلامی دریافت دارد، آنگاه فرستاده ی قیصر را از آنچه انجام شده بود آگاه ساخت و بازگرداند. قیصر را از ماجرا خبر دادند و درباریان از او خواستند تا تهدید خود را عملی سازد، قیصر گفت: «من خواستم عبد الملک را به خشم آورم و اینک این کار بیهوده است چون در بلاد اسلام دیگر با پول رومی معامله نمی کنند». (1) .

ص: 304

\

\ زراره در دوستی امام چنان استوار بود که امام صادق علیه السلام ناگزیر شد برای حفظ جان او به عیبجویی و بدگویی او تظاهر کند و در پنهان به او پیام داد: «اگر از تو بدگویی می کنم برای ایمن داشتن توست زیرا دشمنان، ما را به هر کس علاقمند ببینند به آزار او می کوشند... و تو به دوستی ما شهرت داری و من ناچارم چنین تظاهر کنم...». زراره از قرائت و فقه و کلام و شعر و ادب عرب بهره ای گسترده داشت و نشانه های فضیلت و دینداری در او آشکار بود. (1) . 3- کمیت اسدی: شاعری سرآمد بود و زبان گویایش در قالب نغز شعر در دفاع از اهل بیت سخنان پر مغز می سرود. شعرش چنان کوبنده و رسواگر بود که پیوسته از طرف خلفای اموی تهدید به مرگ می شد. بازگو کردن حقایق و به ویژه دفاع از اهل بیت پیامبر در آن زمان چنان خطرناک بود که جز مردان مرد جرأت اقدام بدان نداشتند، و کمیت از قوی ترین چهره هایی است که در دوران حکومت اموی از مرگ نهراسید و تا آنجا که یارایش بود حق گفت و سیمای امویان را بر مردم آشکار ساخت. کمیت در برخی از اشعار خویش امامان راستین را در برابر بنی امیه چنین معرفی می کند: «آن راهبران دادگر همچون بنی امیه نیستند که انسانها و حیوانها را یکی بدانند، آنان همچون عبدالملک و ولید و سلیمان و هشام اموی نیستند که چون بر منبر نشینند سخنانی بگویند که خود هرگز عمل نمی کنند، امویان سخنان پیامبر را می گویند اما خود کارهای زمان جاهلیت را انجام می دهند». (2) . کمیت شیفته ی امام باقر علیه السلام بود و در راه این مهر و محبت، خویشتن را فراموش می کرد. روزی در برابر امام و در مدح او اشعار شیوایی را که سروده بود می خواند، امام به کعبه رو کرد و سه بار فرمود: «خدایا کمیت را رحمت کن و بیامرز». آنگاه به کمیت فرمود: «صد هزار درهم از خاندانم برای تو جمع آوری کرده ام». کمیت گفت: «به خدا سوگند هرگز سیم و زر نمی خواهم تا خدای عزوجل مرا عوض دهد، فقط یکی از پیراهن های خود را به من عطا فرمایید». امام پیراهن خود را به او داد (3) . روزی دیگر در خدمت امام باقر نشسته بود، امام به دلتنگی از زمانه این شعر برخواند:

ص: 306

\ ذهب الذین یعاش فی اکنافهم لم یبق الا شامت او حاسد رادمردانی که مردم در پناهشان زندگی می کردند، رفتند و جز حسودان یا شماتت کنندگان کسی باقی نمانده است». کمیت فورا پاسخ داد: و بقی علی ظهر البسیطة واحد فهو المراد و انت ذاک الواحد «اما بر روی زمین یک تن از آن بزرگ مردان باقی است که هم او مراد جهانیان است و تو آن یک تن هستی». (1) . 4- محمد بن مسلم: فقیه اهل بیت و از یاران راستین امام باقر و امام صادق علیهما السلام بود، چنانکه گفتیم امام صادق علیه السلام او را یکی از آن چهار تن به شمار آورده که آثار پیامبری به وجودشان پابرجا و باقی است. محمد، کوفی بود و برای بهره گرفتن از دانش بی کران امام باقر علیه السلام به مدینه آمد و چهار سال در مدینه ماند. عبدالله بن ابی یعفور می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «گاه از من سئوالاتی می شود که پاسخ آن را نمی دانم و به شما نیز دسترسی ندارم، چه کنم؟». امام، محمد بن مسلم را به من معرفی کرد و فرمود: «چرا از او نمی پرسی؟»... (2) . در کوفه، زنی شب هنگام به خانه ی محمد بن مسلم آمد و گفت: همسر پسرم مرده و فرزندی زنده در شکم دارد، تکلیف ما چیست؟» «محمد بن مسلم» گفت: «بنابر آنچه امام باقر العلوم علیه السلام فرموده است باید شکم او را بشکافند و بچه را بیرون آورند، سپس مرده را دفن کنند.» آنگاه از زن پرسید: «مرا کجا یافتی؟» زن گفت: «این مسأله را نزد ابوحنیفه بردم و او گفت: در این باره چیزی نمی دانم ولی به نزد محمد بن مسلم برو و اگر فتوایی داد مرا آگاه ساز...». دیگر روز محمد بن مسلم در مسجد کوفه ابو حنیفه را دید که در جمع اصحاب خویش همان مسأله را طرح کرده می خواهد پاسخ را به نام خود به آنان بگوید! محمد به طعنه سرفه ای کرد و ابو حنیفه دریافت و گفت: «خدایت بیامرزد بگذار زندگی کنیم». (3) .

ص: 307

\

\ - اگر مسلمانی برای دیدار یا حاجتی به خانه ی مسلمانی بیاید و او در خانه باشد و اجازه ی ورود به او ندهد و خود نیز به دیدار او بیرون نیاید، پیوسته این صاحب خانه در لعنت خدا خواهد بود تا آنگاه که یکدیگر را ملاقات کنند... (1) . - همانا خداوند، [انسان] با حیا و بردبار را دوست می دارد. (2) . - آنکه خشمش را از مردم باز دارد، خداوند عذاب قیامت را از او باز دارد. (3) . - آنان که امر به معروف و نهی از منکر را عیب می دانند، بد مردمانی هستند. (4) . - همانا خداوند بنده ای را که دشمن، داخل خانه ی او شود و او با وی مبارزه نکند دشمن دارد. (5) .

\ موسی بن جعفر علیه السلام سالها پیش از آنکه این بانو به خانه ی امام رضا علیه السلام بیاید، برخی از خصوصیات او را بیان فرمود و توسط یزید بن سلیط، یکی از یاران خویش، برای او سلام فرستاد. (1) . - حکیمه خواهر امام رضا علیه السلام می گوید: به هنگام ولادت امام محمد تقی علیه السلام برادرم از من خواست نزد خیزران باشم، نوزاد روز سوم ولادت دیده به سوی آسمان گشود، و به چپ و راست نگریست و گفت: «اشهد ان لا اله الا الله، و اشهد ان محمدا رسول الله» من با ملاحظه ی چنین موضوع شگفتی هراسان برخاستم و به خدمت برادرم آمدم و آنچه دیده بودم به عرض رساندم، امام فرمود: «شگفتی هایی که بعد از این از او خواهید دید بیشتر از آنچه تاکنون دیده اید خواهد بود». (2) . - ابو یحیی صنعانی می گوید: خدمت امام رضا علیه السلام بودم امام جواد را که کودکی خردسال بود نزد آن حضرت آوردند، فرمود: «این مولودی است که برای شیعه مولودی مبارکتر از او به دنیا نیامده است». (3) . شاید این فرمایش امام به همان جهت باشد که قبلا اشاره کردیم، زیرا تولد امام جواد نگرانی شیعیان را از اینکه امام رضا علیه السلام جانشینی ندارد برطرف ساخت، و ایمان آنان را از آلودگی به شک و تردید نجات داد. - نوفلی می گوید: هنگام مسافرت امام رضا علیه السلام به خراسان به آن گرامی عرض کردم: «با من امری و فرمانی ندارید؟» فرمود: «بر تو باد که پس از من از فرزندم محمد پیروی کنی، من به سفری می روم که باز نخواهم آمد». (4) . - محمد بن ابی عباد که کاتب امام رضا علیه السلام بود می گوید: «آن گرامی از فرزندش محمد علیه السلام با کنیه (5) یاد می کرد، [و هنگامی که از امام جواد علیه السلام نامه ای می رسید] می فرمود: «ابوجعفر به من نوشته است...» و هنگامی که [به فرمان امام رضا علیه السلام] به ابوجعفر نامه می نوشتم، او را با بزرگی و احترام مورد خطاب قرار می داد، و نامه هایی که از امام جواد علیه السلام می آمد در نهایت بلاغت و زیبایی کلام بود». و نیز محمد بن ابی عباد می گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: «پس از من ابوجعفر وصی من و جانشینم در میان خانواده ام خواهد بود». (6) .

ص: 437

\ - معمر بن خلاد می گوید: امام رضا علیه السلام در حالی که مطلبی را یاد می کرد فرمود: «چه نیازی دارید این مطلب را از من بشنوید؟ این ابوجعفر است که او را به جای خود نشانده ام و در مکان خود قرار داده ام (هر سئوال و مشکلی داشته باشید او پاسخ خواهد داد) ما خاندانی هستیم که فرزندان ما از پدران [حقایق و معارف و علوم را] کاملا به ارث می برند». (1) منظور آن است که همه علوم و مقامات امامت از امام قبلی به امام بعدی می رسد، و این مخصوص امامان علیهم السلام است نه فرزندان دیگر ائمه. - خیرانی از پدرش نقل می کند که گفت: در خراسان نزد امام رضا علیه السلام بودم، کسی از آن حضرت پرسید: «اگر برای شما حادثه ای رخ دهد به چه کسی رجوع کنیم؟» فرمود: «به پسرم ابوجعفر». گویا سئوال کننده سن و سال امام جواد را کافی نمی دانست (و فکر می کرد چگونه کودکی می تواند عهده دار امامت باشد) امام رضا علیه السلام فرمود: «خدای متعال، عیسی را به نبوت و رسالت برانگیخت در حالی که سن او از سن کنونی ابوجعفر هم کمتر بود». (2) . - عبدالله بن جعفر می گوید: همراه با صفوان بن یحیی خدمت امام رضا علیه السلام شرفیاب شدیم، و امام جواد علیه السلام سه ساله بود و حضور داشت، از امام پرسیدیم: «اگر حادثه ای روی دهد جانشین شما کیست؟» امام به ابوجعفر اشاره کرد و فرمود: «این فرزندم». گفتیم: «با این سن و سال؟» فرمود: «آری با همین سن و سال. خدای متعالی عیسی علیه السلام را حجت خویش قرار داد در حالی که سه سال هم نداشت». (3) .

\ مصالحی خداوند همه ی علوم را به کودکی خردسال عطا کند و او را در سنین کودکی به پیامبری مبعوث و یا به امامت امت بگمارد. امام نهم حضرت جواد علیه السلام در حدود هشت یا نه سالگی به مقام شامخ امامت رسید. - معلی بن محمد می گوید: پس از شهادت امام رضا علیه السلام امام جواد را دیدم و در قد و اندام او دقیق شدم تا برای شیعیان بازگو کنم، در این حال آن حضرت نشست و فرمود: «ای معلی خداوند در امامت نیز همانند نبوت احتجاج کرده و فرموده است: «و آتیناه الحکم صبیا؛ به یحیی در خردسالی نبوت دادیم»». (1) . - محمد بن حسن بن عمار می گوید: دو سال در مدینه خدمت علی بن جعفر می رفتم و او روایاتی که از برادرش امام موسی بن جعفر علیه السلام شنیده بودم برایم می گفت و می نوشتم. یک روز در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزد او نشسته بودم، امام جواد وارد شد؛ علی بن جعفر بدون کفش و ردا از جای جست و دست آن حضرت را بوسید و تعظیم کرد. امام به او فرمود: «ای عمو بنشین خدا تو را رحمت کند». عرض کرد: «سرور من چگونه بنشینم در حالی که شما ایستاده اید». هنگامی که علی بن جعفر به جای خود بازگشت یاران و معاشرانش او را سرزنش کردند که تو عموی پدر او هستی و این گونه او را احترام می کنی! علی بن جعفر گفت: «ساکت باشید، در حالی که خدای عزیز و جلیل این ریش سفید را - و بر محاسن خود دست نهاد - سزاوار امامت ندیده و این جوان را سزاوار یافته و امام قرار داده [می خواهید] فضیلت او را انکار کنم؟! از آنچه می گویید به خدا پناه می برم، من بنده ی اویم». (2) . - عمر بن فرج می گوید: همراه امام جواد علیه السلام در کنار دجله ایستاده بودیم، به ایشان گفتم: «شیعیان شما ادعا می کنند شما وزن آب دجله را می دانید». فرمود: «آیا خدا توانایی آن را دارد که علم به وزن آب دجله را به پشه ای عطا کند؟» گفتم: «آری خدا قادر است». فرمود: «من نزد خدا از پشه و از بیشتر مخلوقاتش گرامی ترم». (3) . - علی بن حسان واسطی می گوید: تعدادی اسباب بازی همراه برداشتم و گفتم: «[چون امام خردسال است] آنها را برای آن حضرت هدیه می برم!» خدمت آن

ص: 439

\ گرامی شرفیاب شدم... پیش رفتم و اسباب بازی ها را نزد او نهادم. خشمگین به من نگاه کرد... و فرمود: «خدا مرا برای بازی نیافریده است، مرا با بازی چکار!» اسباب بازیها را برداشتم و از آن گرامی طلب بخشش کردم، و او پذیرفت و مرا عفو کرد، و بیرون آمدم. (1) . از جمله شگفتی های انبیاء درس ناخواندگی آنان است که علومشان را از استادان بشری فرا نگرفته اند؛ بلکه از ذات لایزال الهی کسب علم نموده اند. همین ویژگی (بی نیازی از درس خواندن و آموزش) موجب آن بود که سن و سال در رسالت و مأموریت الهی پیشوایان آسمانی نقشی نداشت، بلکه به تأیید خدای متعال و به خواست او در هر سن و سالی ممکن بود از جانب خدا به نبوت و پیشوایی و هدایت انسانها برگزیده و گسیل شوند؛ چنانکه برخی در میانسالی و برخی در سنین بالاتر و برخی در جوانی و حتی در کودکی به مقام شامخ نبوت نائل گشتند که نیل به این مقام جز با خواست خدای متعال ممکن نیست، و آنجا که خواست خدا باشد سن و سال نقشی نخواهد داشت. چنین بود که می بینیم به تصریح قرآن حضرت یحیی در کودکی و حضرت عیسی در گهواره پیامبرند: «یا یحیی خذ الکتاب بقوة و اتیناه الحکم صبیا» (2) . «قالوا کیف نکلم من کان فی المهد صبیا قال انی عبدالله آتانی الکتاب و جعلنی نبیا» (3) . بنابراین از خامی و نادانی است که برخی مخالفان بر امامت بعضی از امامان پاک ما که به خواست خدا در سنین کودکی بر مسند امامت نشسته اند، خرده بگیرند که چرا امام جواد علیه السلام در سن هشت یا نه سالگی به امامت رسیده است. حضرت امام ابوجعفر محمد بن علی الجواد علیه السلام پس از شهادت پدر گرامیش، به تصریح پیشوایان گذشته و با تعیین قبلی از طرف امام هشتم، عهده دار امامت و خلافت خدا در زمین شد، و به جهت خردسالی، بسیار اتفاق افتاد که دشمنان و کم خردان ایشان را می آزمودند، اما تجلی علوم الهی آن گرامی چنان چشمگیر بود که به راستی برای تأیید نبوت حضرت یحیی و عیسی باید امامت آن گرامی را شاهد آورد، نه نبوت آن دو را بر امامت ایشان.

ص: 440

\

\ 2- عمران بن محمد اشعری می گوید: خدمت امام جواد علیه السلام شرفیاب شدم، پس از انجام کارهایم به امام عرض کردم: «ام الحسن به شما سلام رساند و خواهش کرد یکی از لباس هایتان را برای آنکه کفن خود سازد عنایت فرمایید». امام فرمود: «او از این کار بی نیاز شد». من بازگشتم و نفهمیدم منظور امام از این سخن چه بوده تا آنکه خبر رسید، ام الحسن سیزده یا چهارده روز پیش از آن هنگام که من خدمت امام بودم درگذشته است. (1) . 3- احمد بن حدید می گوید: با گروهی برای انجام مراسم حج می رفتیم. راهزنان راه را بر ما بستند [و اموالمان را بردند] چون به مدینه رسیدیم امام جواد علیه السلام را در کوچه ای ملاقات کردم، به منزل آن گرامی رفتم و داستان را به عرض امام رساندم. فرمان داد لباسی و پولی برایم آوردند، و فرمود: «پول را میان همراهان خویش به همان مقدار که دزدها از آن برده اند تقسیم کن». پس از آنکه تقسیم کردم دریافتم پولی را که امام عطا کرده بود درست به همان اندازه بود که دزدها برده بودند نه کمتر و نه بیشتر. (2) . 4- محمد بن سهل قمی می گوید: در مکه مجاور شده بودم. به مدینه رفتم و بر امام جواد علیه السلام وارد شدم. می خواستم از امام لباسی تقاضا کنم، اما تا هنگام خداحافظی نشد که تقاضای خود را بگویم. با خود اندیشیدم که تقاضایم را در نامه ای به آن حضرت بنویسم، و همین کار را کردم. آنگاه به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفتم و با خود قرار گذاشتم که دو رکعت نماز بخوانم و صد بار از خدای متعال خیر و صلاح بطلبم؛ اگر به قلبم الهام شد که نامه را برای امام بفرستم می فرستم وگرنه نامه را پاره کنم. چنان کردم و به قلبم گذشت که نامه را نفرستم، نامه را پاره کرده به سوی مکه رهسپار شدم. در این حال شخصی را دیدم دستمالی در دست و لباسی در آن دارد و میان کاروانیان مرا می جوید. به من رسید وگفت: «مولایت این لباس را برایت فرستاده است...» (3) .

\ مسجد رفت تا نماز مغرب بگذارد. در صحن سرای مسجد درخت سدری بود که تا آن هنگام میوه نداده بود، آن گرامی آبی خواست و در بن درخت وضو ساخت و نماز مغرب را به جماعت به جای آورد و پس از آن چهار رکعت نافله خواند و سجده ی شکر کرد، آنگاه با مردم خداحافظی فرمود و رفت. فردای آن شب درخت به بار نشست و میوه ی خوبی داد، مردم از این موضوع بسیار تعجب کردند. (1) از مرحوم شیخ مفید نقل کرده اند که سالها بعد خود این درخت را دیده و از میوه ی آن خورده است.

\ گفتم: «نشانه ای بر این ادعا دارید؟» در این هنگام عصایی که در دست آن حضرت بود به سخن آمد و گفت: «او مولای من و امام این زمان و حجت خداست». (1) .

\ در مدینه هستیم. تربت پیامبر را زیارت کردیم و در مسجد نماز خواندیم و بیرون آمدیم. اندکی دیگر رفتیم، دیدم در مکه در خانه ی خدا هستیم؛ طواف کردیم و بیرون آمدیم و اندکی دیگر پیمودیم خود را در شام در جای اول یافتم و آن شخص از نظرم پنهان شد. از آنچه دیده بودم در تعجب و شگفتی ماندم. تا یک سال گذشت و باز همان شخص آمد و همان مسافرت و ماجرا که سال پیش دیده بودم به همان شکل تکرار شد؛ اما این بار وقتی می خواست از من جدا شود او را سوگند دادم که خود را معرفی کند، فرمود: «من محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب هستم». این داستان را برای برخی نقل کردم و خبر آن به محمد بن عبدالملک زیات، وزیر معتصم، عباسی، رسید. فرمان داد مرا در قید و بند به اینجا آورند و زندانی سازند و به دروغ شایع کردند که من ادعای پیامبری کرده ام. علی بن خالد می گوید به او گفتم: «می خواهی ماجرای تو را به زیات بنویسم تا اگر از حقیقت ماجرا مطلع نیست مطلع شود؟» گفت: «بنویس». داستان را به زیات نوشتم، در پشت همان نامه ی من پاسخ داد: «به او بگو از کسی که یک شبه او را از شام به کوفه و مدینه و مکه برده و بازگردانده است بخواهد از زندان نجاتش دهد». از این پاسخ اندوهگین شدم و فردای آن روز به زندان رفتم تا پاسخ را به او بگویم و او را به صبر و شکیبایی توصیه نمایم؛ اما دیدم زندانبانان و پاسبانان و بسیاری دیگر ناراحت و مضطربند؛ پرسیدم: «چه شده است؟» گفتند: «مردی که ادعای پیامبری داشت، دیشب از زندان بیرون رفته و نمی دانیم چگونه رفته است؟ به زمین فرو رفته و یا به آسمان پرواز کرده است؟! و هر چه جستجو کردند اثری از او بدست نیاورند». (1) . 10- ابوالصلت هروی که از یاران نزدیک امام رضا علیه السلام بود و پس از شهادت امام رضا به فرمان مأمون به زندان افتاد، می گوید: «یک سال زندانی بودم و دلتنگ شدم، شبی بیدار ماندم و به عبادت و دعا پرداختم، و پیامبر و خاندان گرامی او را شفیع خویش قرار دادم و خداوند را به حرمت آنان سوگند دادم که مرا نجات بخشد. هنوز دعایم

ص: 445

\ پایان نیافته بود که دیدم امام جواد علیه السلام در زندان نزد من است. فرمود: «ای ابوالصلت سینه ات تنگ شده است؟» عرض کردم: «آری به خدا سوگند». فرمود: «برخیز». و دست بر زنجیرهای من زد و قیدها باز شد و دست مرا گرفت و از زندان بیرون آورد. نگهبانان مرا دیدند، اما به کرامت آن حضرت یارای سخن گفتن نداشتند. امام چون مرا بیرون آورد فرمود: «برو در امان خدا، بعد از این هرگز مأمون را نخواهی دید و او نیز تو را نخواهد دید». و همچنان شد که امام فرموده بود. (1) .

\ گفتند: منظور از دست در آیه ی وضو: «فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق؛ (1) صورت ها و دست هایتان را تا آرنج بشویید» تا آرنج است». آنگاه معتصم به محمد بن علی - [امام جواد علیه السلام] - رو کرد و پرسید: «نظر شما در این مسأله چیست؟» گفت: «اینها نظر دادند، مرا معاف بدار». معتصم اصرار کرد و قسم داد که باید نظرتان را بگویید. محمد بن علی گفت: «چون قسم دادی نظرم را می گویم. اینها در اشتباهند؛ زیرا فقط انگشتان (2) دزد باید قطع شود و بقیه ی دست باقی بماند». معتصم گفت: «به چه دلیل؟» گفت: «زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده: سجده بر هفت عضو تحقق می پذیرد، صورت (پیشانی)، دو کف دست، دو سر زانو، و دو پا (دو انگشت بزرگ پا). بنابراین اگر دست دزد از مچ یا آرنج قطع شود دستی برای او نمی ماند تا سجده ی نماز را به جا آورد، و نیز خدای متعال می فرماید: «و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا؛ (3) هفت عضوی که سجده بر آنها انجام می گیرد از آن خداست، پس با خدا هیچ کس را مخوانید و عبادت نکنید» (4) و آنچه برای خداست قطع نمی شود». «ابن ابی دواد» می گوید: معتصم جواب محمد بن علی را پسندید و دستور داد انگشتان دزد را قطع کردند (و ما نزد حضار بی آبرو شدیم) و من همان جا (از شرمساری و اندوه) آرزوی مرگ کردم... (5) .

ص: 447

\

\ رضا علیه السلام از مدینه به بغداد آورد و دختر خود، ام الفضل، را به آیین همسری بدو داد. ریان بن شبیب می گوید: وقتی عباسیان از تصمیم مأمون در مورد ازدواج دخترش یا امام جواد علیه السلام آگاه شدند، ترسیدند مبادا با این کار حکومت از دست عباسیان خارج شود و همان وضعی که در زمان امام رضا علیه السلام پیش آمده بود تکرار شود! به همین جهت نزد مأمون رفتند و اعتراض کردند در ضمن او را سوگند دادند که از این کار منصرف شود و گفتند: «... تو آنچه در گذشته ی دور و نزدیک میان ما و علویان واقع شده می دانی و نیز می دانی خلفای پیش از تو آنان را تبعید و تحقیر می کردند. ما قبلا هم از این که ولیعهدی خود را به امام رضا واگذار کردی نگران بودیم، ولی خدا آن مشکل را برطرف ساخت. اینک تو را به خدا سوگند می دهیم که ما را دوباره اندوهگین مساز و از این ازدواج صرف نظر کن و دخترت را با یکی از عباسیان که صلاحیت این وصلت را داشته باشند همسر ساز». مأمون پاسخ داد: «آنچه میان شما و علویان روی داده، باعث آن شما بودید و اگر به انصاف نظر کنید آنان از شما سزاوارترند؛ و آنچه خلفای پیش از من با علویان انجام دادند قطع رحم (بریدن از خویشاوند) بوده و من از این کار به خدا پناه می برم؛ در مورد ولایتعهدی امام رضا هم پشیمان نیستم، من از او تقاضا کردم خلافت را بپذیرد ولی او قبول نکرد و تقدیر الهی واقع شد. اما در مورد ابوجعفر محمد بن علی - [امام جواد علیه السلام] - باید بگویم که من او را بدان جهت برای ازدواج با دخترم انتخاب کردم که با خردسالی در دانش و فضیلت بر تمامی اهل فضل برتری دارد و همین موجب شگفتی و تعجب است؛ امیدوارم این موضوع همچنانکه برای من روشن شده برای همه مردم روشن شود، تا بدانند که نظر درست همان نظر من [و او سزاوار همسری دختر من] است». عباسیان گفتند: «هر چند این نوجوان موجب شگفتی و تعجب تو شده، ولی هنوز کودک است و علم و دانشی نیاموخته، صبر کن تا ادب بیاموزد و با علم دین آشنا شود، آنگاه منظور خود را عملی ساز». مأمون گفت: «وای بر شما، من این جوان را بهتر از شما می شناسم، او از خاندانی است که علومشان خدایی است و به آموختن نیازی ندارد، پدران او همیشه در علم دین و ادب از مردم بی نیاز بودند، اگر مایلید او را بیازمایید تا آنچه گفتم بر شما آشکار شود». گفتند: «این پیشنهاد خوبی است، او را می آزماییم، و در حضور شما مسأله ای فقهی از او می پرسیم، اگر به درستی پاسخ داد، ما دیگر اعتراضی نخواهیم داشت و بر همگان درستی نظریه ی خلیفه روشن می گردد و اگر نتوانست پاسخ دهد نیز مشکل ما حل می شود [و خلیفه از این ازدواج منصرف می گردد]».

ص: 449

\ مأمون گفت: «هر وقت خواستید می توانید او را امتحان کنید». عباسیان به یحیی بن اکثم که قاضی آن زمان بود مراجعه کردند و به او وعده ی پاداش هنگفتی دادند تا از امام جواد علیه السلام مسأله ای بپرسد که او پاسخ آن را نداند و یحیی پذیرفت. آنگاه نزد مأمون بازگشتند و از او خواستند روزی را برای این کار تعیین کند. مأمون روزی را تعیین کرد، همه در آن روز گرد آمدند. مأمون فرمان داد در بالای مجلس برای امام جواد علیه السلام جایی را تعیین کردند. امام وارد شد و در محلی که تعیین شده بود نشست. یحیی بن اکثم روبروی او نشست. دیگران نیز در جای خود قرار گرفتند و مأمون هم کنار امام نشسته بود. یحیی بن اکثم به مأمون گفت: «اجازه می دهید از ابو جعفر سؤالی بنمایم؟» مأمون گفت: «از خود او اجازه بخواه». یحیی به امام رو کرد و گفت: «فدایت شوم اجازه می دهی سؤالی مطرح کنم؟» امام فرمود: «اگر می خواهی بپرس». یحیی گفت: «فدایت شوم در مورد کسی که در حال احرام شکاری (1) را بکشد چه می فرمائید؟» امام فرمود: «این مسأله صورت های فراوانی دارد: آیا در خارج حرم بوده یا در داخل، از حرمت این کار اطلاع داشته یا بی اطلاع بوده، عمدا کشته یا سهوا و به خطا، عبد بوده یا آزاد، صغیر بوده یا کبیر، بار اول او بوده که چنین کاری کرده یا بار دوم، صید پرنده بوده یا غیر پرنده، کوچک بوده یا بزرگ، کشنده از کار خود پشیمان شده یا قصد تکرار آن را دارد، در شب صید کرده یا در روز، احرام او احرام عمره بوده یا احرام حج». یحیی بن اکثم از این که امام، اصل سوال او را چنین عالمانه تشریح کرد متحیر ماند و آثار عجز و شکست در چهره اش پدیدار شد و زبانش به لکنت افتاد؛ چنانکه همه حاضران [قدرت علمی امام و شکست یحیی را] دریافتند. مأمون گفت: «سپاس خدای را بر این نعمت و این که نظر من درست درآمد. آنگاه به عباسیان رو کرد و گفت آیا آنچه انکار می کردید دانستید؟!». در همین مجلس مأمون ازدواج با دخترش را به امام پیشنهاد کرد و از او خواست خطبه ی عقد را بخواند. امام پذیرفت و در آغاز خطبه فرمود: الحمد لله اقرارا بنعمته، و لا اله الا الله اخلاصا لوحدانیته و صلی الله علی

ص: 450

\ محمد سید بریته، و الاصفیاء من عترته. اما بعد فقد کان من فضل الله علی الانام، أن أغناهم بالحلال عن الحرام. و قال سبحانه: و انکحوا الایامی منکم و الصالحین من عبادکم و امائکم ان یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله و الله واسع علیم؛ خدای را برای اعتراف بر نعمت او سپاسگزارم، و [کلمه ی توحید] - لا اله الا الله می گویم به جهت اخلاص در وحدانیت او و درود خدا بر محمد سرور آفریدگان و بر برگزیدگان از خاندان او. بی تردید از فضل و رحمت خدا بر مردمان است که آنان را به وسیله ی حلال از حرام بی نیاز ساخته - [و به ازدواج فرمان داده] - و فرموده: بی زن و بی شوهر از خودتان و شایستگان از بردگان و کنیزان خود را به ازدواج یکدیگر در آورید - [و به جهت فقر و بی چیزی از ازدواج مانع نشوید] - اگر فقیر باشند خداوند به رحمت خود - [به آنان عطا می فرماید و] - بی نیازشان می سازد و خدای متعال وسعت دهنده ی روزی بندگان و دانای به همه چیز است». آنگاه امام با تعیین مهریه ای معادل مهریه ی حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام (پانصد درهم) موافقت خود را با ازدواج با دختر مأمون اعلام فرمود. مأمون از طرف دختر عقد را خواند و امام جواد قبول فرمود و به فرمان مأمون هدایا و جوائز چشمگیری به حاضران دادند و سفره ها گستردند و مردم غذا خوردند و متفرق شدند. و فقط گروهی از نزدیکان و درباریان مأمون باقی ماندند و مأمون از امام تقاضا کرد که خود پاسخ صورت های گوناگون «صید در حال احرام» را بگوید و امام پذیرفت و به تفصیل به شرح آن پرداختند. (1) . مأمون با شنیدن پاسخ، امام را بسیار تحسین کرد و تقاضا نمود این بار امام از یحیی بن اکثم مسأله ای بپرسد. امام به یحیی رو کرد و فرمود: «آیا بپرسم؟» یحیی که شکست خورده و مرعوب عظمت علمی امام بود گفت: «میل شماست فدایتان شوم، اگر بدانم پاسخ می دهم و اگر ندانم از خود شما استفاده می کنم و می آموزم». امام فرمود: «بگو چگونه است که مردی در بامداد بر زنی نگاه کرد، در حالی که این نگاه کردن بر او حرام بود و هنگامی که آفتاب بالا آمد بر او حلال شد و چون ظهر شد بر او حرام شد و چون عصر در رسید بر او حلال شد و چون آفتاب غروب کرد بر او حرام شد و شب هنگام نماز عشاء بر او حلال شد و نیمه شب بر او حرام شد و چون صبح بر دمید بر او حلال شد. چرا چنین بود و به چه جهت بر او حلال می شد و حرام می شد؟!» یحیی گفت: «به خدا سوگند پاسخ و چگونگی را نمی دانم، اگر مایلید خودتان بیان فرمایید

ص: 451

\ تا استفاده کنیم». امام فرمود: «آن زن کنیز مردی بود، مرد نامحرمی در بامداد به او نگاه کرد در این حال این نگاه حرام بود. هنگامی که آفتاب بالا آمد آن کنیز را از صاحبش خرید بر او حلال شد و چون ظهر شد کنیز را آزاد ساخت بر او حرام شد و هنگام عصر با او ازدواج کرد بر او حلال شد. چون آفتاب غروب کرد «ظهار» (1) نمود بر او حرام شد و شب هنگام نماز عشاء کفاره ی ظهار داد بر او حلال شد و نیمه شب یکبار او را طلاق داد بر او حرام شد و چون صبح شد بردمید رجوع کرد، بر او حلال شد». مأمون شگفت زده به خویشان خود که حاضر بودند رو کرد و گفت: «آیا در میان شما کسی هست که این گونه پاسخ چنین مسأله ای را بیان کند یا پاسخ مسأله قبلی را بداند؟» گفتند: «نه به خدا سوگند...». (2) . باید توجه داشت که مأمون با همه ی تظاهرات دوستانه و ریاکاری های مزورانه، از این ازدواج جز اهداف سیاسی منظور دیگری نداشته است و می توان دریافت که به ویژه چند هدف را دنبال می کرده است: 1- با فرستادن دختر خود به خانه ی امام، آن گرامی را برای همیشه دقیقا زیر نظر داشته باشد و از کارهای او بی خبر نماند (و دختر مأمون نیز به راستی وظیفه ی خبرچین و گزارشگر مأمون را انجام می داد و تاریخ شاهد این حقیقت است). 2- با این وصلت، امام را با دربار پر عیش و نوش خود مرتبط و آن بزرگوار را به لهو و لعب و فسق و فجور بکشاند و بدین ترتیب بر عظمت امام لطمه وارد سازد و او را در انظار از مقام ارجمند عصمت و امامت ساقط و خوار و خفیف نماید. 3- محمد بن ریان می گوید: مأمون هر چه می کوشید امام جواد علیه السلام را به لهو و لعب وادار سازد، موفق نمی شد. در مجلسی که به عنوان جشن ازدواج امام برپا ساخت، صد کنیز زیبا را که هر یک جامی پر از جواهرات در دست داشتند واداشت تا چون امام وارد شد و بر جای خود نشست به استقبال او بروند و آنان این کار را کردند؛ اما امام هیچ توجهی و اعتنایی به آنان ننمود و عملا فهماند که از این کارها بیزار است.

ص: 452

\ 4- در همین مجلس مطربی را برای خواندن و نواختن آورده بودند؛ اما همین که او کار خود را شروع کرد امام بانگ بر او زد: «از خدا بترس». مطرب از صلابت فرمان امام که از ژرفای معنویت و نیروی الهی آن گرامی مایه داشت، چنان مرعوب شد که آلات موسیقی از دستش فرو افتاد و دیگر هرگز تا زنده بود نتوانست از دستهایش برای ساز و نوا استفاده کند. (1) . 5- همچنانکه اشاره کردیم با این وصلت علویان را از اعتراض و قیام علیه خود باز دارد و خود را دوستدار و علاقمند به آنان وانمود کند. 6- عوامفریبی، چنانکه گاهی می گفت: «من به این وصلت اقدام کردم تا ابوجعفر علیه السلام از دخترم صاحب فرزند شود و من پدر بزرگ کودکی باشم که از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و علی بن ابیطالب علیه السلام است. (2) اما خوشبختانه این حقه ی مأمون نیز بی نتیجه بود. زیرا دختر مأمون هرگز فرزندی نیاورد و فرزندان امام جواد علیه السلام - امام دهم علی هادی علیه السلام، موسی مبرقع، حسین، عمران، فاطمه، خدیجه، ام کلثوم، حکیمه - همگی از همسر دیگر امام که کنیزی نیک سیرت و بزرگوار به نام سمانه مغربیه بود، به وجود آمدند. (3) . روی هم این ازدواج که مأمون بر آن اصرار می ورزید، کاملا جنبه سیاسی داشت. بنابراین با آنکه این وصلت با زندگی مرفهی توأم بود، برای امام که همچون پدران گرامیش به دنیا توجهی نداشت، نمی توانست ارزشی داشته باشد، بلکه اصولا زندگی با مأمون برای آن حضرت تحمیلی و پر رنج بود. حسین مکاری می گوید: در بغداد خدمت امام جواد علیه السلام شرفیاب شدم و زندگیش را دیدم در ذهنم خطور کرد که «امام به این زندگی مرفه رسیده هرگز به وطن خود، مدینه، باز نخواهد گشت». امام لحظه ای سر به زیر افکند، آنگاه سر بر داشت در حالی که از اندوه رنگش زرد شده بود فرمود: «ای حسین! نام جوین و نمک خشن در حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش من، از آنچه مرا در آن می بینی محبوبتر است». (4) . به همین جهت امام در بغداد نماند و با همسرش «ام الفضل» به مدینه بازگشت و تا سال 220 همچنان در مدینه باقی ماند.

ص: 453

\

\

\ برخی از ائمه علیهم السلام بسیار کم بوده اند. به عنوان مثال؛ اصحاب و شاگردان و راویان امام جواد علیه السلام قریب صد و ده نفرند. (1) این گویای آن است که در زمان آن گرامی تماس مردم با او تا چه اندازه محدود بوده است. در عین حال در میان همین افراد معدود، چهره های درخشانی وجود دارد که برای نمونه به برخی اشاره می کنیم.

\ و امام نسبت به او محبت و احترام ویژه ای مبذول داشت. (1) .

\ در پایان امام به محمد بن اسماعیل که از وزرای دربار عباسی بود فرمود: «ای محمد تو نیز از آنان باش». (1) . حسین بن خالد می گوید: «با گروهی خدمت امام رضا علیه السلام بودیم. از محمد بن اسماعیل بزیع سخن به میان آمد، امام فرمود: «دوست دارم در میان شما مثل اویی باشد». (2) . محمد بن احمد بن یحیی می گوید: با محمد بن علی بن بلال به زیارت قبر (3) محمد بن اسماعیل بن بزیع رفتیم. محمد بن علی در طرف سر قبر رو به قبله نشست و گفت: صاحب این قبر برایم نقل کرد که امام جواد علیه السلام فرمود: «کسی که قبر برادر مؤمن خود را زیارت کند و کنار قبر او رو به قبله بنشیند و دست خود را بر قبر بگذارد و هفت بار سوره ی «انا انزلناه فی لیلة القدر» را بخواند، از فزع اکبر و وحشت و هراس بزرگ قیامت ایمن می گردد». (4) . محمد بن اسماعیل بن بزیع می گوید: «از امام جواد علیه السلام تقاضا کردم پیراهنی از پیراهن های خود برایم بفرستد تا کفن خویش سازم. آن گرامی پیراهنی فرستاد و فرمان داد تا تکمه هایش را بردارم». (5) .

ص: 458

\

\ و ارحموا ضعفائکم و اطلبوا من الله الرحمة بالرحمة فیهم؛ (1) به کاری که وقتش نرسیده اقدام نکنید که پشیمان می شوید، و آرزوهای دور و دراز نداشته باشید که موجب قساوت قلب است، و به ناتوانان خود رحم کنید و با ترحم بر آنان رحمت خدای را بجویید». 5- «من استحسن قبیحا کان شریکا فیه؛ (2) آنکه کار زشتی را نیکو شمارد در آن کار شریک است». 6- «العامل بالظلم و المعین علیه و الراضی شرکاء؛ (3) ستمکار و یاری کننده ی ستمکار و کسی که به ستم او راضی است همه در گناه آن شریکند.» 7- «من وعظ اخاه سرا فقد زانه و من وعظه علانیة فقد شانه؛ (4) کسی که برادر مؤمن خود را پنهانی پند دهد او را آراسته و کسی که آشکارا و در حضور دیگران نصیحت کند چهره ی اجتماعی او را زشت ساخته است». 8- «القصد الی الله بالقلوب ابلغ من اثبات الجوارح بالاعمال؛ (5) با دل به خدا توجه کردن مؤثرتر از، اعضا را بر عمل، واداشتن است». 9- «یوم العدل علی الظالم اشد من یوم الجور علی المظلوم؛ (6) روز دادخواهی و عدالت بر ستمگر سختتر از روز ستم بر ستمدیده است». 10- «عنوان صحیفة المسلم حسن خلقه؛ (7) سرآغاز نامه ی عمل مسلمان [در قیامت] نیک خلقی اوست». 11- «ثلاث یبلغن بالعبد رضوان الله تعالی: کثرة الاستغفار و لین الجانب و کثرة الصدقة و ثلاث من کن فیه لم یندم: ترک العجلة و المشورة و التوکل علی الله عند العزم؛ (8) سه چیز انسان را به خشنودی خدا می رساند: بسیار آمرزش خواستن از خدا، نرم خویی با مردم، بسیار صدقه دادن. و سه خصلت است که در هر کس باشد پشیمان نمی شود: شتاب نکردن در کارها، مشورت در کارها، توکل بر خدا هنگامی که [پس از مشورت] بر انجام کاری تصمیم می گیرد».

ص: 460

\ 12- «من امل فاجرا کان ادنی عقوبته الحرمان؛ (1) کسی که به فاسقی امید بندد کمترین کیفرش محرومیت است». 13- «من انقطع الی غیر الله وکله الله الیه و من عمل علی غیر علم افسد اکثر مما یصلح؛ (2) آنکه بر غیر خدا امید بندد، خداوند او را به همان کس وامی گذارد، و آنکه بدون علم و اطلاع کاری انجام دهد، بیش از آنچه آباد کند، خراب می کند». 14- «اهل المعروف الی اصطناعه احوج من اهل الحاجة الیه لان لهم اجرهم و فخره و ذکره فمهما اصطنع الرجل من معروف فانما یبتدء فیه بنفسه؛ (3) نیکی کنندگان، نیازشان به نیکی کردن، بیش از نیازمندان است؛ زیرا نیکوکاری برایشان پاداش و افتخار و خوشنامی به دنبال دارد؛ بنابراین هرگاه کار خیری انجام دهند ابتدا به خود نیکی کرده اند». 15- «العقاف زینة الفقر، و الشکر زینة الغنی، و الصبر زینة البلاء، و التواضع زینة الحسب، و الفصاحة زینة الکلام، و الحفظ زینة الروایة، و خفض الجناح زینة العلم، و حسن الادب زینة العقل، و بسط الوجه زینة الکرم، و ترک المن زینة المعروف، الخشوع زینة الصلاة، و ترک ما لا یعنی زینة الورع؛ (4) پارسایی زینت فقر است، و شکر زینت توانگری است، و شکیبایی زینت بلاست، و فروتنی زینت شأن و بزرگی است، و گویایی زینت سخن است، و نگهداری و ضبط دقیق زینت روایت است، و تواضع زینت دانش است، و ادب زینت خرد است، و گشاده رویی زینت کرم و بخشندگی است، و منت ننهادن زینت احسان و نیکی است، و توجه و حضور قلب زینت نماز است. و ترک کارهای بیهوده زینت تقوی و پرهیزکاری است». 16- «من وثق بالله وتوکل علی الله نجاه الله من کل سوء و حرز من کل عدو؛ (5) هر کس به خدا اعتماد داشته باشد و بر او توکل کند، خدا او را از هر بدی نجات می بخشد و از هر دشمنی حفظ می کند». 17- «الدین عز، و العلم کنز، والصمت نور، و لا هدم للدین مثل البدع، و لا افسد

ص: 461

\ للرجال من الطمع، و بالراعی تصلح الرعیة و بالدعاء تصرف البلیة؛ (1) دین مایه ی سربلندی است، و دانش گنج است، و سکوت نور است، و هیچ چیز مثل بدعت ها دین را از بین نمی برد، و هیچ چیز مانند طمع، مردان را فاسد نمی سازد، بوسیله ی زمامدار لایق و صالح مردم اصلاح می شوند، و با دعا و خواستن از خدا بلا برطرف می گردد». 18- «الصبر علی المصیبة مصیبة للشامت؛ (2) شکیبایی برمصیبتی که بر انسان وارد شده برای دشمنی که می خواهد شماتت و سرزنش کند مصیبت است». 19- «کیف یضیع من الله کافله، و کیف ینجو من الله طالبه؛ (3) چگونه ممکن است کسی که خدا سرپرست اوست تباه شود، و چگونه ممکن است کسی که خدا در تعقیب اوست رهایی یابد». 20- «قال علیه السلام فی جواب رجل قال له اوصنی بوصیة جامعة مختصرة: صن نفسک عن عار العاجلة و نار الاجلة؛ (4) شخصی از امام علیه السلام تقاضا کرد او را در جمله ای کوتاه نصیحتی جامع فرماید، امام فرمود: خود را از [کارهایی که موجب] ننگ در دنیا و عذاب در آخرت است حفظ کن».