ص:2

همگام با اهل بیت(علیهم السلام)

هاشم الموسوی

ترجمه حبیب روحانی

ص:3

ص:4

6 - امام جعفر صادق علیه السلام··· 44

7- امام موسی کاظم علیه السلام··· 45

8 - امام علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام··· 45

9- امام محمّد جواد علیه السلام··· 46

10- امام علیّ الهادی علیه السلام··· 47

11- امام حسن عسکری علیه السلام··· 47

12- امام مهدی (عج)··· 48

اصول اساسی··· 49

1- توحید··· 49

2- عدل خداوند··· 52

3- نبوّت··· 53

4- معاد··· 54

شفاعت··· 56

قانونگذاری و احکام در مکتب اهل بیت علیهم السلام··· 58

قرآن و روش تفسیر آن··· 64

توضیح و تصحیح··· 67

روش فهم قرآن و تفسیر آن··· 72

شیوه اثبات سنّت··· 74

سخن پایانی··· 77

ص:6

خود، نشر آثار و افکار و تحمّل آزارها و زندانها و نثار مال و جان و خانواده و از دست دادن اعضا و جوارح و سلامت بدنی خود، زندگی را بر ستمکاران ناگوار می ساختند و حتّی داغ آرزوی یک آه ملتمسانه را بر دل قساوتبار آنان می گذاشتند. و بالاخره، شهد و شیرینی موهوم خوش گذرانیها و عیاشیهای آنان را در کامشان تلخ می کردند. این گروه، گاهی در برخی مناطق طلوعی درخشان داشتند و زمانی، چنان در گمنامی و اختفا بسر می بردند و حاکمان جور با ایجاد خفقان، نام آنان را در صحنه تاریخ کمرنگ نشان می دادند که عدّه ای از نویسندگان مزدور یا بی خبر، مکتب شیعه و شیعیان را غیر واقعی و ساخته ذهن بیگانگان و افراد افسانه ای (1) و یاپدیده نوظهوری از مجعولات برخی سلاطین از قبیل شاهان صفویه و غیر آنها می دانستند، به جرم این که به هر نیّت بوده، این سلسله ها با تبلیغات، و ساختن و تعمیر مساجد (بویژه در ایران) و قبور پیشوایان شیعه، در شناساندن و معرّفی این مکتب مبارز، کارها و خدمات فراوانی انجام داده اند. در عین حال چنان که در اوایل مقاله خاطرنشان ساختیم، وجود نخستین امامان شیعه و نام سایر آنان تا پیشوای دوازدهم و حتی غیبت طولانی و ظهور آن حضرت و حضور نخستین پیروان آنان که از سابقین در این مکتب هستند، در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و بر زبان مبارک آن حضرت کاملاً مطرح بوده اند.

ص:8

اکنون به نمونه هایی چند از روایات به مدّعای خود اشاره می کنیم:

1- جابر بن عبداللّه انصاری از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: منظور از اولوالأمر(1) در قرآن که خدا اطاعت آنها را بر مردم واجب کرده، چیست؟

پیامبر فرمود: آنها جانشینان من و امامان بعد از من هستند، نخست علیّ بن ابی طالب، و سپس به ترتیب تا امام دوازدهم برشمرد و غیبت طولانی او را نیز خاطرنشان ساخت. این مضمون از طریق شیعه و سنّی در کتابهای متعدّدی آمده است که از جمله، شواهدالتّنزیل؛ ینابیع المودّه؛ اثبات الهداة، ج 3، ص123؛ بحارالأنوار؛ جامع احادیث الشیعه؛ تفسیر عیّاشی؛ تفسیر صافی؛ می باشد.

2- در کتاب الفضائل شاذان بن جبرئیل قمّی از ابن عبّاس نقل کرده است که رسول خدا فرمود: «یدخل الجنّة من امّتی، سبعون الفا، لا حساب علیهم و لا عذاب، ثمّ التفت الی علیّ علیه السلام و قال: هم شیعتک و انت امامهم».

روز قیامت هفتاد هزار (نفر) از امّت من بدون کیفر و حساب داخل بهشت می شوند. سپس رو به علی کرد و فرمود: آنها شیعیان تو هستند وتو پیشوای آنهایی».

3- بر اساس روایات بسیاری از شیعه و سنی، آیه مبارکه

ص:9

«..اولئک هم خیر البریّة»(1) آنها بهترین آفریدگانند. در شأن علی علیه السلام و شیعیانش نازل شد. اغلب تفاسیر در ذیل این آیه از سوره بیّنه بویژه تفسیر نمونه روایات بسیاری از اهل سنّت نقل کرده که مابه جهت اختصار از آوردن آنها خودداری می کنیم. سالهاست که برخی شیفتگان مکتب شیعه و محقّقان علاقه مند به این آستان مقدّس از قبیل مرحوم میرحامد حسین صاحب عبقات الأنوار و علامه امینی صاحب الغدیر و اخیرا آیه اللّه عسکری و گروههای دیگری از فضلا و دانشمندان شیعه که از برکات انقلاب شکوهمند اسلامی مایه گرفته اند به منظور دفاع از مکتب تشیّع و زدودن غبار مظلومیّت از چهره تابناک این تندیس مقدّس، دست به قلم شده اند و حقیقتا که در این راه قدم بزرگی برداشته اند و دشمنان آن را به خاک مذلّت و تلاش مذبوحانه وادار کرده اند. کتابچه ای که در معرض مطالعه خوانندگان گرامی است یکی از آنها می باشد که به اثبات حقانیّت خاندان پاک نبوّت پرداخته است.

ص:10

بعلاوه، این تحقیق کوتاه، بیانی است اجمالی از مبانی و دیدگاههایی که این گرایش مکتبی بر آن بنا نهاده شده و توضیحی بر پیدایش آن است.

خوانندگان عزیز و فرزندان اسلام و دست اندرکاران نشر اصول درخشان آن و کوشندگانی را که در راه وحدت مسلمانان و بازگشت به اسلام در قالب شیوه زندگی و نظام اجتماعی و طرح حکومتی تلاش می کنند، دعوت می کنیم تا به واقعیت نقشه های استکباری پی ببرند و درک کنند که آنها می کوشند با سردادن فریادهای گروه گرایانه و طرح شبهات در میان پیروان مذهبهای گوناگون و رهروان روشهای اسلامی، موانع روانی به وجود آورند تا وحدت جامعه را بر هم زنند و جمع آنها را پراکنده کنند.

پیشنهاد ما در این باره، دعوت به گفت و گوی علمی و التزام به نقد بی طرفانه و تمسّک به شیوه قرآنی است که خواهان وحدت امّت و حفظ موجودیّت سیاسی آن به منظور رویارویی با مبارزه طلبیهای سیاسی و فرهنگی است.

امید داریم خداوند به ما توفیق دهد و اعمال ما را بپذیرد چرا که او شنوا و اجابت کننده است.

مؤلف هاشم موسوی

ص:12

سیاسی تقسیم شوند.

تاریخ به ما می گوید: نخستین اجتماعی که به صورت جمعی فشرده و ممتاز در اطراف امام علی علیه السلامروز رحلت رسول خدا به وجود آمد، گروهی از طلایه داران صحابه بودند که با بیعت سقیفه مخالفت کردند و فریاد زدند که امام علیه السلام برای خلافت شایسته تر است.

اندک اندک این مبارزه ها آرام گشت و به سکوت انجامید تا زمانی که در دوران خلافت عثمان، بنی امیّه غلبه یافت و پیشگامان از پیروانِ اهل بیت همچون ابوذرغفاری، عمّاریاسر، محمّدبن ابی بکر و جز اینها در صحنه حیات سیاسی و دعوت به اصلاح ظاهر شدند.

سرانجام وقتی عثمان کشته شد و مردم با امام علی علیه السلام بیعت کردند، فرمانروایی خاندان نبوّت و پیروی فکری و سیاسی آنان مسلّم گشت. افراد حاضر در جنگ بدر و اهالی بیعت رضوان و سایر مهاجران و انصار، دور امام گرد آمدند و رودرروی سلطه اموی که به رهبری معاویه بن ابی سفیان در شام اداره می شد، ایستادند. امّا همین که ستاره خلافت راستین با شهادت امام علیّ بن ابی طالب علیه السلام در سال 40 هجری غروب کرد و فرزند او امام مجتبی علیه السلامناچار گشت بعد از چند

ماه تصدّی حکومت، به نفع معاویه از خلافت کناره گیری کند، توجّه مردم به اهل بیت علیهم السلامو پیروی از روش آنان در اصطلاح حکومت اموی به عنوان یک گناه تلقی شد که نتیجه اش کشتار، زندان و جور و شکنجه بود.

با همه اینها دوستی اهل بیت و پیروی از آنان و ژرف نگری در روش فکری و فقهی و نفوذ آرای سیاسی شان ادامه یافت و مردم بیش از پیش خود را به این خاندان منسوب دانستند؛ بویژه پس از انقلاب امام

ص:14

حسین علیه السلام در مقابل سلطه یزید بن معاویه و شهادت آن حضرت در سال 61 هجری، که بر پیروان اهل بیت نام شیعه اطلاق و وابستگی و دوستی نسبت به آنان تشیّع نام گرفت.

سیره نویسان می گویند: نام شیعه در زمان پیامبر اکرم تنها به چهار نفر اطلاق می شد؛ ابوذر، سلمان، عمّار یاسر، و مقداد. این چهار نفر در آن روزگار، معروف بودند که شیعه علی علیه السلام هستند.

ما در این بحث کوتاه تصمیم داریم که بارزترین آگاهی ها را از این مکتب متفکّرانه معرّفی کنیم. این گرایش ریشه دار اسلامی (مکتب تشیّع) به دست امام علی علیه السلام و فرزندان او پایه گذاری و راه و روش آنها به سوی اسلام باز شد و فهم و درک آنان نسبت به حقایق نهفته در کتاب و سنّت پاک پیامبر صلی الله علیه و آله گشایش یافت.

ص:15

ص:16

نیکان و برگزیدگان از بندگان آزاد خود قرار داده، مطرح می کند، اهمیّت این مسأله و ارزش فکری و سیاسی و اعتقادی آن را تثبیت کرده است و آن جا که خدای متعال با پیامبر و خلیل خود، گفت و گو کرده، امامت را چنین ترسیم می فرماید: «وَ اِذ ابْتَلی اِبْراهیمَ رَبُّهُ بکلماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ اِنّی جاعلک للنّاسِ اِماماً، قالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لاینال عَهْدِی الظّالمین»(1).

و در آیه دیگر از لابه لای توصیف پیامبرانی که دارای مقام امامت نیز بوده اند، راجع به موقعیّت و ارزش و اهمیّت آن در زندگی بشر، به بیان روشن چنین فرموده است:«وَجَعَلْنا منهم أئمّةً یَهْدُونَ بِأمْرِنا لمّا صَبَرُوا وکانوا بآیاتِنا یوقنون».(2)

به دلیل اهمیت مسأله امامت در ادامه راه اسلام به وسیله برقراری نظام حکومتی و بیان قوانین شریعت و حفظ حقایق ناب و اصیل آن (به دست امام) پیامبر صلی الله علیه و آله را می بینیم که میان امامت و جوهره ایمان حقیقی

ص:18

رابطه محکمی قرار داده و فرموده است: «هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیّت مرده است.»(1)

در جای دیگر فرموده است: «هر کس بمیرد و بر گردنش بیعت از امام نباشد به مرگ جاهلیّت مرده است،»(2) در جای دیگر نقل شده است: «هر کس بدون (اعتقاد) به امامت بمیرد به مرگ جاهلیّت مرده است.»(3)

بر پایه این بیان پیامبر اکرم، امام صادق علیه السلام را می بینم که درباره

وجوب امامت و اهمیّت امام که در مسیر فکری و سیاسی و تمدن، رهبری جامعه را بر عهده دارد، چنین می گوید: «اگر در روی زمین جز دو نفر، کسی نباشد، یکی از آنها امام است.»(4) با توجه به این حقیقتها، جامعه شیعه، به مسأله امامت اهمیّت شایانی داده، ایمان دارد که «امامت، عبارت است از ریاست عامّه در امور دین و دنیا برای یک فرد به نیابت از پیامبر صلی الله علیه و آله».(5)

به این دلیل مسأله امامت از نظر شیعه مربوط به زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و

نیابت از آن حضرت می باشد و تعیین افراد و معرّفی کسانی که پس از

ص:19

پیامبر صلی الله علیه و آله پرچم امامت را بر دوش خواهند گرفت از کارهای مهم پیامبر است.

از این رو، شیعه معتقد است که هرگز امکان ندارد پیامبری که آینده امّت را آگاهانه می نگرد و خود را در پاسداری از راه آن مؤظف می داند، نسبت به مسأله با اهمیّتی مثل مسأله امامت، که سرنوشت مردم و رسالتش به آن بستگی دارد، بی اعتنا بگذرد و آن را با مشکلات و مخالفتها و نزاعها و کشمکهایش واگذار کند.

شیعه برای این عقیده خود، به مواردی از دیدگاهها و بیانات صریح پیامبر صلی الله علیه و آله استناد می کند که مفهومش این است: پیامبر راستین از همان آغاز دعوتش، بر این بود که گروهی پیشتاز را از یاران و مؤمنان به رسالتش آماده سازد تا مقدمه اندیشه و راه او باشند و تعلیم یافتگانی که در معنای رسالت بیندیشند و مضمونهای عمیق و فراگیر اسلام را درک کنند و بزرگترین جنبش انقلابی را که در جهان بشریّت ایجاد می کند، دریابند.

این هدف مهمّ پیامبر صلی الله علیه و آله به این وسیله تحقق یافت که شخصیّت امام علی علیه السلام را آماده ساخت و به تربیت او بیش از تربیت سایر صحابه اهمیّت داد زیرا از آغاز کودکی، او را جزو خانواده خود قرار داد و در خانه خویش با خلق و خویش او را پرورانید و پیش از بعثت به نبوّت، به وی ادب آموخت. نشو و نمای او در خانه پیامبر صلی الله علیه و آله وی را از پلیدی

دوران جاهلیّت مصون داشت و از رفتار به شیوه آن جامعه بت پرست، محافظت نمود و به این دلیل وی هرگز در برابر بت سجده نکرد.

آنگاه که خداوند، پیامبرش محمّد صلی الله علیه و آله را برای به دوش گرفتن پرچم رسالت و هدایت بشریّت برگزید، امام علی علیه السلام نخستین تصدیق

ص:20

کننده او و دعوتش بود. بنابراین، علی علیه السلام از لحظات نخست دعوت و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آلهبا اندیشه و آگاهی در رفتار او هماهنگ بود زیرا پیامبر در این دوران توجّه زیادی به آمادگی مکتبی او داشت و آنچه را علوم و معارف از پروردگار عزیز دریافت می کرد به وی تلقین می فرمود؛ هم چنان که هر استادی نسبت به برجسته ترین شاگردان و طلایه دار شایستگان عنایت بیشتری دارد.

نسائی از ابن عبّاس از علی علیه السلام نقل کرده است که فرمود: «هر وقت در دل شبها از پیامبر صلی الله علیه و آلهاجازه می خواستم حضورش مشرّف شوم، اگر مشغول نماز بود، به نشانه اذن دخول، تسبیح می گفت و اگر در حال نماز نبود، لفظا اجازه ورود می داد.» (1) و نیز نسائی از امام علی علیه السلام نقل کرده است:

«در دو وقت به خانه رسول خدا وارد می شدم: وقتی در شب و وقتی در روز؛ شب که می خواستم حضورش برسم با تنحنح به من اجازه ورود می داد.»(2)

و نیز نقل کرده است که علی علیه السلام فرمود: «هر وقت از رسول خدا چیزی می خواستم به من عطا می کرد و اگر از سئوال کردن خودداری می ورزیدم (بدون سؤال) خواسته مراپاسخ می داد.» (3)

حاکم در مستدرک این حدیث را آورده و گفته است: «این حدیث

ص:21

صحیح است با توجّه به شرطی که شیخین (بخاری و مسلم) درباره صحّت روایت گفته اند؛ اگر چه خودشان این روایت را ذکر نکرده اند.»(1)

امام علیه السلام با بیان این که رسول خدا از کودکی او را در خانه خود نگهداری و تربیت کرده است، علاقه خود را نسبت به آن حضرت چنین شرح می دهد: «چنان که بچّه شتر به دنبال مادرش می رود، من از پی رسول خدا می رفتم، هر روز درسی عملی از اخلاق خود به من می داد و مرا امر می کرد که به وی اقتدا کنم. ...» (2)

پیوسته پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام عنایت و اهتمام داشت و در موارد بسیاری به موقعیت و ارزشمندی او تصریح می کرد؛ چنان که در دوران صحابه آشکار بود که پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را به منظور عهده دار شدن وظیفه امامت و رهبری مستعدّ و آماده می سازد.

روایت شده است، روزی که خداوند با فرمان «وانذر عشرتک الأقربین»(3) به آن حضرت دستور داد خویشانش را انذار کند، سی نفر از آنها را دعوت و اطعام کرد و موقعی که از غذا خوردن فراغت یافتند به آنها فرمود: «چه کسی ضمانت می کند که دین مرا ادا و به وعده هایم وفا کند و (در دنیا) جانشین و در بهشت همنشین من باشد؟» علی علیه السلام عرض کرد: من حاضرم. پیامبر فرمود: (آری) تو.»(4) چنان که از

ص:22

پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که وقتی علی علیه السلام را در مدینه جانشینش قرار داد و خودش رهسپار جنگ تبوک شد، فرمود: «آیا از این خشنود نیستی که نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی باشی؟ به استثنای این که پس از من پیامبری وجود ندارد.»(1) و نیز از آن حضرت نقل شده است که فرمود: «علی از من است و من از علی هستم، دَینی که بر گردن من است، جز علی یا خودم کسی ادا نمی کند.»(2)

همانطور که در گرایش پیروان اهل بیت به این موضعگیری بزرگوارانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله استدلال شده، به آیات عدیده ای از قرآن که در معرّفی علی علیه السلام و موقعیّت و مقام او نازل شده نیز استدلال می شود؛ از جمله، این آیه شریفه است: «اِنَّما یُرِیدُ اللّه لیذهب عنکم الرِّجسَ اَهْلَ الْبَیْت ویُطَهّرکُمْ تَطْهِیراً»(3) زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را با گفتار و رفتار خود، تفسیر فرموده است. جلال الدّین سیوطی در کتاب درّالمنثور، راجع به تفسیر این آیه نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام نزول این آیه، امام علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلامزیر عبای خود جمع کرد و گفت: «خدایا! اینها آل محمّد هستند، صلوات و برکات خودت را بر خاندان محمّد نثار فرما چنان که آنها را بر آل ابراهیم نثار فرمودی»(4)

ص:23

و این آیه را، حاکم در شواهدالتنزیل(1) و طحاوی در مشکل الآثار(2) و احمد بن حنبل در مسند(3) و نسائی در سنن کبری.(4)

همچنین به آیه ای استدلال شده است که همه مسلمانان اتّفاق دارند بر این که درباره علی علیه السلامنازل شده، آنگاه که در حال رکوع نماز به فقیری که وارد مسجد شد، صدقه داد و آیه این است: «انّما ولیّکم اللّه وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمنوا الّذین یقیمون الصَّلاةَ ویؤتون الزّکاة وهم راکعون. ومن یتول اللّه ورسولَه والّذین آمنوا فانّ حزب اللّه هم الغالبون(5)

بیانات آن حضرت در روز هجدهم ذیحجّه، هنگام اجتماع حاجیان، پیش از متفّرق شدن آنان، در مکانی به نام غدیرخم برگزار شد. پیامبر صلی الله علیه و آله در آن جا به سخنرانی ایستاد؛ آخرین وصایا و سفارشهایش را به مردم ابلاغ فرمود.

احمد، امام حنابله، این گردهمایی جاوید تاریخ را در کتاب خود چنین آورده است: «عبداللّه از قول پدرش برای ما نقل کرده است که عفّان از حمّادبن سلمه و او از علیّ بن زید، از عدیّ بن ثابت از براء بن عازب حدیث کرده است که گفت: (روز غدیر) با پیامبر زیر دو درخت بودیم، نماز ظهر را خواند، سپس دست علی علیه السلام را گرفت و (خطاب به

مردم) گفت: آیا همه شما نمی دانید که ولایت و سرپرستی من نسبت به مؤمنان ، از خودشان بیشتر است؟ همه گفتند: آری می دانیم. سپس گفت: آیا تمام شما نمی دانید که من نسبت به هر مؤمنی از خودش به او بیشتر ولایت دارم؟ گفتند: آری، می دانیم. راوی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آلهدست علی را گرفت و گفت: هر کس را که من مولای او هستم، علی هم مولای اوست. خدایا! دوست بدار دوست او را و دشمن بدار دشمن او را. (راوی) گفت: پس از این بیانات، عمر، علی علیه السلام را ملاقات کرد و گفت: مبارک باد ای علیّ بن ابی طالب که از این پس برای همیشه سروَر تمام مردان و زنان با ایمان شدی. ابو عبد الرّحمان نقل کرده است که هدبة بن خالد از حمّاد بن سلمه و او از علیّ بن زید، از عدیّ بن ثابت از براء بن عازب، مثل همین بیانات را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند.»(1)

ص:25

نسائی از زیدبن ارقم روایت کرده است که گفت: وقتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از حجّة الوداع برگشت و کنار غدیر خم فرود آمد، دستور داد زیر درختان را صاف و جاروب کردند؛ آنگاه فرمود: «اکنون که منادی حق، پایان زندگی مرا اعلام کرده است، دو یادگار گرانبها در میان شما باقی می گذارم که هر کدام از دیگری مهّمتر است؛ یکی کتاب خدا و دیگری خاندانم؛ بیندیشید که درباره این دو چگونه از من نیابت خواهید کرد چرا که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در سر حوض (روز قیامت ) بر من وارد شوند. سپس فرمود: خدا مولای من است و من ولیّ و سرپرست همه مؤمنانم . سپس دست علی علیه السلام را گرفت و گفت: هر کس را که من ولیّ او هستم، این علی نیز بر او ولایت دارد. خدایا! دوست بدار هر کس را که دوست دارد او را و دشمن بدار هر کس را که دشمن دارد او را.»(1)

با توجّه به این امور، گروهی از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله بر این عقیده اند که علی علیه السلام برای خلافت و امامت (از دیگران) شایسسته تر است و این عقیده خود را به اموری نسبت می دهند از قبیل:

الف: استفاده از اعترافاتِ دانشمندانِ بزرگِ اهلِ سنّت که ذکر شد و گذشت.

ب: آنچه از کلمه ولی فهمیده می شود که در این آیه آمده است:

ص:26

«انّما ولیّکم اللّه ورسوله والّذین آمنوا الّذین یقیمون الصلاة ویؤتون الزکاة وهم راکعون.»(1)

ج: آنچه از مادّه ولایت به دست می آید که در این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است: «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه».

چرا که شیعه از واژه «ولی» در این آیه چنین می فهمد که این کلمه، مفید ولایت امر، خلافت و امامت است بویژه که رسول اکرم در توضیح آن فرمود است: «آیا نمی دانید که من نسبت به مؤمنان از خودشان بر آنها اولویّت دارم؟»(2)

بعلاوه که بعد از آن فرمود: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه». پس ایمان آوردند به این که منظور پیامبر از این سخنان، بیان صلاحیّت امیر مؤمنان علی علیه السلام به عنوان ولیّ امر مسلمانان بعد از وفات وی بوده است، و در پاسخگویی به این اندیشه و بیان، پیرامون علی علیه السلام گرد آمدند و شیعه و پیرو او شدند زیرا امامت و مرجعیّت فکری برای جامعه را در او مجسّم یافتند.

همچنین برای امامت علی علیه السلام استدلال شده است به این که بیعت با ابوبکر در سقیفه را ردّ و خلافت و امامت را به عنوان حقّی از حقوق خود مطالبه کرد.

این استدلال مبنی بر این است که امام علی علیه السلام کسی است که تمام مسلمانان نسبت به ایمان و زهد او در دنیا و جهاد وی در تمام صحنه ها

ص:27

آشنایی کامل دارند، و اگر امام علیه السلام برای خود، حقّ ویژه ای نسبت به امامت نمی دید، بر بیعت سقیفه اعتراض نمی کرد و درخواست حقّش را از خلافت آشکار نمی فرمود و آنگاه که از نتایج آن بیعت با خبر شده بود، به آن راضی می شد؛ چنان که رأی امام علی علیه السلام و گروهی از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله بر این بود، رأی گروهی دیگر نیز بر این بود که از آنچه در سخنان رسول اکرم صلی الله علیه و آله و قرآن کریم آمده، ثبوت ولایت و امامت علی علیه السلاماستفاده نمی شود، و مقصود از مادّه ولایت که در کتاب خدا و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله در حجّة الوداع آمده، دوستی، یاوری و علاقه نسبت به اوست، نه ولایت امر و خلافت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله.

از این رو خود را محق می دانستند که شخص دیگری را برای خلافت برگزینند. مرحوم شهید محمّد باقر صدر برای تفسیر موضعگیریهای صحابه که غیر از علی علیه السلام را به عنوان خلافت برگزیدند

به پیدایش دو گرایش مکتبی در بین صحابه در زمان رسول خدا اشاره می کند به این بیان:

1 - گرایش پای بندی به نصّ در هر زمینه از زمینه های حیات، و در این گرایش برای هیچ کس در سخن پیامبر، حق حرف زدن و اجتهاد در مقابل نص وجود ندارد، چه در زمینه عبادت یا سیاست یا شؤون جنگی و چه غیر اینها باشد.

2 - گرایش دیگر، این است که در برخی زمینه ها اجتهاد در مقابل نصّ جایز است.

این دو گرایش، زمانی که با نص پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد امام علی علیه السلام مواجه شد به شکل دو جریان، مجسّم گردید. پس یک گروه، در مقابل نصّ، اجتهاد کردند و گروهی دیگر به نصّ رسول خدا ملتزم شدند و به

ص:28

این دلیل پای بندی به نصّ از زمان حضرت علی علیه السلام به وجود آمد.

شهید صدر سپس سخن خود را چنین توضیح می دهد: «این دو گرایش که میان آنها در زمان پیامبر صلی الله علیه و آلهنزاع در گرفته بود، در

موضعگیری مسلمانان نسبت به طرح زعامت امام علی علیه السلام برای دعوت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله شکل گرفت. پیروان گرایش تعبّدی که پای بند به نصّ بودند، متن سخن پیامبر را بدون هیچ تردید و توقّفی موجب پذیرش خلافت و امامت علی علیه السلام دانستند امّا پیروان گرایش دوم ، عقیده داشتند که هر گاه اجتهادشان به مسأله ای منجر شود که با شرایط پیشنهادی آنها سازگارتر باشد، می توانند خود را از طرحی که پیامبر برایشان ریخته رها سازند. به این ترتیب می بینیم که شیعه بلافاصله پس از وفات رسول خدا به وجود آمد، در حالی که شیعیان میان مسلمانان، نمایانگر گروهی بودند که در عمل، مسأله زعامت امام علی علیه السلام و رهبری او را که پیامبر صلی الله علیه و آله واجب دانسته بود بی درنگ پس از وفاتش اجرا شود، اطاعت کردند. گرایش شیعی از لحظه نخست بر این استوار شد که آنچه را در سقیفه مطرح شده - مبنی بر این که مسأله زعامت امام علی علیه السلاممسکوت گذاشته شود و حکومت در دست دیگران قرار گیرد - انکار کند.» (1)

ص:29

گروهی از انصار که در سقیفه بنی ساعده گرد آمده بودند، سعدبن عباده را برگزیدند. بعضی از مهاجران، ابوبکر را انتخاب کردند امّا عدّه ای از مهاجران و گروهی از انصار و بنی هاشم، امام علیّ بن ابی طالب علیه السلام را اختیار نمودند.

از جنبه تاریخی و اعتقادی، روشن است که مسأله امامت، از بارزترین مسائلی است که شخصیّت وجودی تشیّع را در اطراف علی علیه السلام و اهل بیتش متبلور ساخته است زیرا پیروان علی علیه السلام و خاندانش معتقدند که علی علیه السلامتنها شخصیّتی است که شایسته پیشوایی در فکر و سیاست است از این رو، ولایت و حکومت، از آنِ اوست و او مرجعی است آگاه که رأی و اندیشه اش اختلاف میان مسلمانان را از بین می برد. این پیروان اهل بیت با عقیده ای چنین، شیعه نامیده می شوند.

ص:31

نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و آلهبه علی علیه السلام فرمود: بزودی، تو و شیعیانت خشنود و پسندیده در پیشگاه خدا حضور می یابید و دشمنانت در حالی که خشمگین هستند و مورد خشم خداوند نیز قرار گرفته اند، در آنجا حاضر می شوند.(1)

شیعه اهل بیت بودن و دوستی آنها را داشتن و صلوات بر آنان فرستادن، فریضه ای است که قرآن، آن را واجب دانسته و گفته است: «قل لااسألکم علیه اجراً الاّ المودّة فی القربی»(2). همین طور صلوات

را واجب فرموده است، آن جا که به صلوات فرستادن بر پیامبر امر کرده و ذکر آن در نماز واجب شده چرا که خود پیامبر، طریقه صلوات فرستادن بر خودش را به امّت تعلیم داده و گفته است: بگویید: «اللّهمّ صل علی محمّد صلی الله علیه و آله وآل محمّد، کما صلّیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انّک حَمِیدٌ مَجِید.»

ص:33

غفاری، عمّار یاسر، براء بن عازب و ابیّ بن کعب بودند.(1)

به این طریق هسته مرکزی تشیّع و تجمّع صحابه در گرد علی علیه السلام به وجود آمد و در موضوع امامت و خلافت، دو جریان و دو مکتب فکری پایه ریزی شد.

ص:35

می شود، از همه، ممتاز باشد.» (1)

امام جعفر صادق علیه السلامدر تعریف کلمه معصوم فرموده است: «معصوم کسی است که با حمایت خداوند از تمام حرامهایش پرهیز کند.»(2) بر مبنای این تعریف، اهل کلام، عصمت را چنین معرّفی می کنند: «عصمت، لطف پوشیده ای است که خدای تعالی نسبت به مکلّف انجام می دهد به گونه ای که انگیزه ای بر ترک اطاعت و ارتکاب معصیت ندارد؛ با این که قادر بر انجام دادن آن اعمال می باشد.»(3)

از نظریه امامیه چنین بر می آید که دو ویژگی طهارت (عصمت) و کمال آگاهی نسبت به احکام شریعت و معارف آن - چنان که در تعریف شیخ مفید گذشت - دو ملاک اساسی در استحقاق امامت هستند که بر اساس اصول قرآنی و سخنان پیامبر اکرم بنا شده اند. و ما اکنون این اصول و استدلالها را که در گفت و گوهای اندیشه شیعه امامیه آمده است، به اختصار ذکر می کنیم:

روشنترین آیه ای که بر وجوب لزوم عصمت در امام به آن استدلال شده، مطلبی است که از گفت و گوی خداوند با ابراهیم راجع به شایستگی برای امامت، از آن آیه استفاده شده است.

خدای تعالی فرموده است: «قال انّی جاعلک للنّاس اماما، قال و من ذرّیّتی، قال لاینالُ عهدی الظّالمین».(4)

ص:37

با توجّه به این بیان قرآنی چنین استدلال شده است که امامت عهدی است الهی ویژه کسی که از ظلم یعنی معصیت دور و طهارت نفس و عصمت در او کامل باشد، چنان که در تعریفهای عصمت و معصوم بیان شد. با این که می دانیم چنین عصمتی تحقّق نمی یابد مگر این که شخص معصوم نسبت به احکام و علوم شرعی کاملاً دانا و آگاه باشد.

اندیشه شیعی بر این اساس پایه ریزی می شود، که قرآن به طهارت اهل بیت از هر پلیدی گواهی داده و فرموده است: «اِنَّما یُرِیدُ اللّه لیذهب عنکم الرّجس اهل البیت و یطهّرکم تطهیراً».(1) زیرا از راویان و اهل تفسیر به طور متواتر نقل شده است که وقتی این آیه نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آلهعلی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را جمع کرد و گفت: «خدایا! اینها اهل بیت من هستند. آنها را بکلّی از هر پلیدی دور بدار.»(2)

هم چنان که در مورد طهارت و عصمت امامان اهل بیت به قرآن و این سخن رسول اکرم استشهاد شده، به گواهی رسول اکرم در حجّة الوداع نیز استدلال شده است که فرمود: «...من در میان شما دو چیز گرانبها از خود باقی گذاشته ام که یکی از دیگری بزرگتر است و آنها عبارت اند از کتاب خدا، عترت و خاندانم، بیندیشید که چگونه در حفظ آنها از من نیابت خواهید کرد زیرا این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد، تا وقتی که بر سرِ حوض در قیامت بر من وارد شوند.» (3)

ص:38

زیرا به این نصّ نبوی که گواه بر ملازمت اهل بیت با کتاب خدا و جدا نشدن از او از جهت علم و عمل است ، استدلال شده است. این همراهی کامل با کتاب خدا را تعبیر به عصمت می کنند، چنان که رسول اکرم به وسیله این گفتار شریفش بر این امر گواهی می دهد.

ص:39

فرمود: «علی و فاطمه و دو فرزندشان».(1)

عبداللّه عمر از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره حسن و حسین علیه السلام چنین نقل کرده

است: «... حسن و حسین دو گل خوشبوی من در دنیا هستند.»(2)

متولد و در سال (114 ه) وفات یافت. او کسی است که صحابی بزرگوار رسول خدا صلی الله علیه و آله جابربن عبداللّه انصاری سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را بر طبق وصیّت آن حضرت به وی ابلاغ کرد. امام باقر علیه السلام استاد تمام

دانشمندان و مرجع فقها و مسلمانان در زمان خود بود. از این رو، ابن عماد حنبلی او را چنین تعریف کرده است: «ابو جعفر محمد باقر، از فقیهان اهل مدینه بود. او را «باقر» می گفتند زیرا علم را شکافته، ریشه و گوشه های پنهان آن را می شناخت و آن را گسترش می داد.» (1) ابن سعد او را چنین ستوده است: «او مورد وثوق و از دانش و حدیث سرشار بود.» (2)

اهل بیت بود. ثوری و مالک و شعبه و دیگر مردم از او حدیث روایت کرده اند.»(1) نسائی در کتاب الجرح و التّعدیل خود درباره او می گوید: «جعفر صادق مورد وثوق می باشد و مالک گفته است: مدّتها پیش او رفت و آمد داشتم و او را جز در یکی از این سه حالت ندیدم: یا در حال نماز بوده یا روزه داشت یا قرآن می خواند، و ندیدم او را که حدیث بگوید مگر این که با طهارت بود.»(2)

متولّد شد و در سال (203 ه) با سمّ به شهادت رسید. امام رضا علیه السلام در زمان خود، سرور اهل بیت و مورد توجّه تمام مسلمانان بود تا آن جا که مأمون خلیفه عبّاسی، ناخواسته بر آن شد که او را ولیعهد خود قرار دهد و دخترش را به وی تزویج کند. امام رضا علیه السلام از نظر دانش، پارسایی و پرهیزگاری، همانند پدرانش بود. واقدی، تاریخ نگار رجالی، در وصف او گفته است: «امام رضا علیه السلام کاملاً مورد اعتماد بود و در حالی که بیست و اندی سال بیشتر عمر نداشت، در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله فتوا می داد.»(1) پدرش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام درباره او خطاب به سایر فرزندانش فرمود: «این برادر شما علیّ بن موسی عالم آل محمّد صلی الله علیه و آله است، درباره دینتان هر چه می خواهید از او بپرسید و آنچه را برای شما می گوید، حفظ کنید.» (2)

بخشندگی، پیرو روش پدرش بود.» (1)

کمال بی نهایتش و ثابت کردن نامهای نیک برای او می باشد، چنان که راهنمای عالم هستی، پیامبر ما، حضرت محمّد صلی الله علیه و آله فرموده است. از این رو، قرآن به معرّفی توحید و بیان صفات خداوند و ذکر نامهایش اختصاص یافته است. پس خداوند سبحان با وحی به پیامبرش، خود را به آفریدگانش شناسانده و عظمت و یگانگی خویش را به درک و فهم عقول و خردها رسانیده است. چون در میان اهل تفسیر، اندیشه های مختلف به وجود آمد و مذاهب گوناگون کلامی پدیدار گشت و اختلاف عقیده در فهم قرآن، آنان را از یکدیگر جدا ساخت و افکاری منحرف از قبیل تجسیم، تشبیه، غلوّ، جبر، تفویض و ... پیدا شد، امامان اهل بیت به منظور اصلاح اندیشه اعتقادی و مبارزه بابدعتها و گمراهیها قیام کردند و جامعه اسلامی را به چنگ زدن به عقیده توحیدی قرآن، که همان عقیده آنها در توحید بود، فرا خواندند. یکی از یاران امام جعفر صادق علیه السلام در نامه ای به آن حضرت نوشت: «در سرزمین عراق مردمی پیدا شده اند که خدا را به داشتن شکل وصورت توصیف می کنند - فدایت شوم - اگر صلاح می دانی مذهب صحیح را درباره توحید برایم بنویس» امام برای او نوشت: «خدا تو را رحمت کند. درباره توحید و آنچه آنان که پیش از تو بوده اند، به آن اعتقاد داشته اند سؤال کردی؛ بزرگ است خدایی که مثل و مانند ندارد و او شنوا و بیناست.

خدا منزّه است از آنچه توصیف کنندگان، تشبیه کنندگان او به مخلوقاتش و افترا زنندگان بدو، وی را وصف می کنند. بدان - خدا تو را رحمت کند - نظریّه درست در اصل توحید همان ویژگیها و صفات خداوند می باشد که قرآن آنها را ذکر کرده است. بنابراین، بطلان و تشبیه را از خدای تعالی نفی کن. در خدای تعالی، نفی و تشبیه نیست.

ص:50

او خداوند ثابت و پاک و منزّه است از آنچه او را وصف کنندگان توصیف می کنند؛ و از قرآن تجاوز نکنید که بعد از آن گمراه می شوید.»(1)

مذهب شیعه، اندیشه اعتقادی خود را بر پایه این نظریّه پایه ریزی کرده و اصل بنا و قطعات آن را بالا برده است. بنابراین، ائمه اهل بیت، با عقیده تجسیم و تشبیه و حلول و اتّحاد و غلوّ و با طرفداران این عقیده و معتقدان به تفویض مبارزه کردند و از آنها بیزاری جستند و آنان را مورد لعنت قرار دادند. و فقهای شیعه امامیّه حکم به کفر و نجاست آنها صادر کردند. شیخ مفید - یکی از بزرگان شیعه امامیّه در قرن چهارم هجری - نظریّه شیعه را درباره آنها (غلاة) تثبیت کرده و گفته است: «طایفه غالی از آنان که تظاهر به اسلام می کنند، کسانی هستند که امیر مؤمنان و سایر امامان از فرزندان آن حضرت را خدا و پیامبر می دانند و از نظر فضیلت دینی و دنیایی برای آنان اوصافی بیشتر از حدّ مجاز قایل اند و از حدّ اعتدال بیرون رفته، گمراه و کافرند. امیر مؤمنان حکم کرد آنان را بکشند و به آتش بسوزانند(2) و ائمه اطهار حکم به کفر و خروج آنها از اسلام دادند.» (3)

به این طریق، روش شیعه امامیّه در فهم توحید روش قرآنی مبنی بر

ص:51

پایه یگانگی خدا در ذات و صفات و افعال و توحید در عبادت است چنان که هیچ شریکی برایش نباشد. این روش است که شیعه را به مبارزه فکری با صاحبان اندیشه ها و گروههای مختلف و فلسفه های گوناگون که مانع درک صحیح نسبت به روش توحید قرآنی است، وادار کرده است.

ساخته، فرمود: خدا بزرگوارتر از آن است که امور را در بست به بندگانش واگذار کند. گفتم: پس بندگانش را بر گناهان مجبور ساخته است؟ امام فرمود: خدا عادلتر از آن است که بنده اش را بر انجام کاری مجبور کند و سپس او را در مقابل آن کار کیفر دهد.»(1)

یکی از اصول اساسی در اندیشه اسلامی، اصل امامت است یعنی جانشینی نبوّت و ادامه عمومی وظایف پیامبر در رهبری جامعه و بیان احکام و پیاده کردن قوانین و محافظت از آن.

در جاهای دیگری ازکتاب، راجع به این موضوع کاملاً بحث شده و نیازی به تکرار نیست.

شامل سؤال قبر و عذاب و خوشیهای آن می شود.

بزرگ اندیشمندان امامیّه، نظریّه این مذهب را در این اصل اعتقادی چنین شرح داده اند: علاّمه حلّی، در حالی که راجع به ایمان به معاد و پاداش و کیفر سرای دیگر بحث می کند، می گوید: «عقیده به معاد، اصل مهمّی و اثبات آن از ارکان دین می باشد و به اجماع، منکر آن کافر به شمار می رود و هر کس عقیده به معاد جسمانی و ثواب و عِقاب و اوضاع قیامت نداشته باشد، به اجماع مسلمانان کافر است.»(1)

علاّمه مجلسی، نظریّه دانشمندان امامیّه را درباره زندگی برزخی این طور نقل می کند: «عذاب برزخ و ثواب در آن عالم، از چیزهایی است که تمام جوامع اسلامی از گذشتگان و آیندگان بر آن اتّفاق دارند و بیشترینِ اهل ادیان به آن معتقدند و کسی از مسلمانان منکر آن نیست مگر تعداد اندکی که مورد اعتنا نیستند و از تمام علمای گذشته و پیروانشان بر مخالفت با این گروه اندک، اجماع شده است و احادیثی که

از طریق عامّه و خاصّه مربوط به اصل معاد ذکر شده، تواتر معنوی دارد...» (2)

ص:55

ابوسعید خدری روایت کرده است که پیامبر فرمود: «یک فرد از امّتم برای گروههایی از مردم شفاعت می کند و همه آنهابه شفاعت او وارد بهشت می شوند و برای قبیله ای از مردم شفاعت می کند، همه آنها نیز وارد بهشت می شوند و گاهی از یک انسان و خانواده اش شفاعت می کند و آنها هم به شفاعت او داخل بهشت می شوند.»(1)

از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «هر کس سه چیز را منکر شود از شیعیان ما نیست: معراج، سؤال در قبر و شفاعت.»(2)

شایان ذکر است که ایمان به شفاعت به این معنا نیست که در انجام دادن و ترک اعمالی که خدا از انسان خواسته،کوتاهی شود.

قاعده کلّی راجع به مزد اَعمال، این قول خداوند است: «و ان لیس للانسان الاّ ماسعی»(3) و نیز «فمن یعمل مثقال ذرّة خیرا یره* و من یعمل مثقال ذرةٍ شَرّا یره»(4) جز این که خداوند با لطف و مرحمتش کار

را بر بندگانش سبک می گیرد و به سبب قبولی شفاعت از برخی گناهانشان در می گذرد چرا که ایمان آنها و عبادتهایشان سبب می شود که از آنها شفاعت شود و گناهانشان مورد عفو قرار گیرد.

ص:57

پیامبر بزرگوار او، دو منبع عظیم قانونگذاری و تشریع احکام می باشند. به این بیان «ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلَی شَریعةٍ مِن الأمْرِ فَاتَّبِعْها وَلاتَتَّبِعْ اَهْواءَ الّذین لایَعْلَمونَ»(1) و به این بیان: «وَما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وما نهاکم عنه فانتهو».(2)

امامانِ اهل بیت و نیز کسانی که در مسیر آنها گام نهادند و گرایش فکری آنان را برگزیدند، همین راه را پیمودند و تلاشهای علمی و مبارزات فکری و سیاسی خود را برای حفظ کتاب خدا و سنّت پیامبر بزرگوارش حضرت محمّد صلی الله علیه و آلهادامه دادند.

امام باقر علیه السلام درباره توضیح این روش فرموده است: «خدای تبارک و تعالی هیچ چیزی را که امّت به آن نیازمندند فرو گذار نکرده مگر این که آن را در کتابش آورده و برای پیامبرش بیان کرده و برای هر چیزی حدّی قرار داده و دلیلی بر آن اقامه فرموده و برای هر کسی که از این محدوده تجاوز کند، کیفری مقرّر ساخته است.»(3)

امام صادق علیه السلام نیز در تأکید و تثبیت این حقیقت به عنوان یک خط

فکری و قانونی در حضور یاران و شاگردانش از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر حقّی دارای حقیقت است و هر کار درست، نورانی و روشن است. پس آنچه را با کتاب خدا موافق است بگیرید و آنچه را با

ص:59

آن مخالف است، رها کنید.»(1)

بار دیگر به منظور تأکید بیشتر درباره این اصل فرموده است: «هر چیزی به کتاب و سنّت برگشت داده می شود، هر حدیثی که موافق کتاب نباشد، باطل است.»(2)

همچنین امام جعفر صادق علیه السلام در توضیح منابع احکام و فتوا که امامان اهل بیت علیهم السلام در بحثها و پاسخها و بیاناتشان به مردم ارائه می دهند، فرموده است: «ما هر گاه سخنی بگوییم بر طبق قرآن و سنّت می گوییم ...»(3)

امام موسی بن جعفر علیه السلام آنگاه که یکی از یارانش درباره منبع احکام و فتاوایی که از آنان صادر می شود، پرسید: «آیا همه چیز در کتاب خدا و سنّت پیامبر یافت می شود یا شما خود از آن سخن می گویید؟ فرمود: همه چیز در کتاب و سنّت پیامبر وجود دارد.»(4)

بهتر آن است که از چگونگی رشد مکاتب فقهی و ریشه های

تاریخی و عقیدتی آن و نیز از پیدایش مکتب اهل بیت و مشخّصات آن، تعریفی مختصر و مفید ارائه دهیم.

چنان که معلوم است، صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله خود، صاحب اندیشه سیاسی و صادر کننده فتوا و آگاه به سنّت و قرآن بودند و در این امر بعضی با بعضی دیگر اختلاف داشتند تا جایی که برخی از فقها و

ص:60

دانشمندان علم اصول، جنبه علمی و فکری آنان را مذهب صحابی نامیدند چنان که سیره عملی هر یک را سنّت صحابی گفتند.

شاطبی در کتاب موافقات خود، گفته است: «سنت صحابی، سنّتی است که صحابی بر طبق آن عمل و به آن مراجعه می کند...»(1)

ابوحنیفه گفته است: «اگر مسأله ای را در کتاب خدا و سنّت رسولش نیابم به گفتار صحابه رجوع می کنم و در این امر قول هر کدام را بخواهم می گیرم و هر یک را نپسندم ردّ می کنم.»(2)

آمدی حنبلی گفته است: «تمام مسلمانان اتفاق دارند بر این که مذهب صحابی در مسائل اجتهادی بر غیر خودش از مجتهدین صحابه حجّیت ندارد، خواه آن غیر، امام باشد یا حاکم و یا مفتی. امّا در حجّیت داشتن آن بر مجتهدینی که از تابعین یا بعد از آنها باشند، اشاعره و معتزله و شافعی در یکی از دو قولش و احمد حنبل، بنا بر یکی از دو قولی که از او نقل شده، و نیز کرخی، بر این عقیده اند که حجّیت ندارد... و قول حق، آن است که بکلّی و به هیچ نحو حجّیت ندارد.»(3)

امّا پیروان اهل بیت آنچه را که از امام علی علیه السلام و اهل بیت او صادر شده از میان تمام صحابه و تابعان و بعد از آنها برگزیده و تنها همان را به عنوان حجّتی که اطاعتش واجب است معتبر دانسته اند زیرا نزد مسلمانان ثابت شده است که پیامبر به اعلمیّت علی از تمام صحابه و مرجعیّت او در فتوا و بیان احکام، تصریح فرموده است. روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی این آیه را تلاوت کرد: «و تعیها اُذنٌ واعیة»(4)

ص:61

به علی علیه السلام نگاه کرد و فرمود: از پروردگارم خواسته ام که این گوش را گوش تو قرار دهد، علی علیه السلام گفت: «پس هیچ چیز از رسول خدا نشنیدم که آن را فراموش کنم.»(1) و مثل این سخن رسول خدا که فرمود: «علی بهترین داور شماست.»(2) و نیز: «من شهر علمم و علی دروازه آن است.»(3) و از آن حضرت روایت شده است: «من در میان شما دو شی ء گرانبها می گذارم که یکی از دیگری بزرگتر است: کتاب خدا (قرآن) و عترت من (اهل بیتم) پس بیندیشید که چگونه درباره این دو از من نیابت می کنید زیرا این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی گردند تا در حوض

بر من وارد شوند.» به این طریق، مکتب شیعه امامیّه، از جنبه های رهبری و اعتقادی و علم احکام (فقه) و حدیث و تفسیر و جز اینها، ادامه دهنده مکتب علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام است. موقعی که اجتهاد متکی به رأی (گمان پردازی) پیدا شد و مذاهب فقهی از قبیل مذهب ابوحنیفه و مالک و شافعی و احمد (بن حنبل) به وجود آمد، پیروان مذهب اهل بیت، التزام به فقه دو امام بزرگوار، امام محمّد باقر و جعفر صادق علیهماالسلام را که ابوحنیفه و مالک و گروهی از محدثان و فقها در مکتب او شاگردی کرده اند، ادامه دادند. این مکتب اسلامی پیوسته به دست ائمه اهل بیت تحوّل می یافت و رشد می کرد، در حالی که به کتاب خدا و

ص:62

سنّت پیامبرش همچون منبع قانونگذاری و استنباط احکام تکیه داشت. فقیه معاصر، مرحوم شهید سیّد محمّد باقر صدر در تأکید و تأیید این شیوه فقهای امامیّه چنین می گوید: «منابع فتوا؛ اکنون لازم می دانیم به طور مختصر و مفید به منابعی اشاره کنیم که در استنباط فتاوی روشن و به صورت اصلی اعتماد ماست و اینها چنان که در آغاز سخن گفتیم عبارت اند از کتاب (قرآن) کریم و سنّت شریف که از طریق پارسایان مورد اعتماد در نقل روایات به ما رسیده باشد در هر مذهب که خواهند باشند، امّا قیاس و استحسان و مانند اینها، وجهی برای اعتماد بر آنها نمی بینیم.»

«امّا دلیل عقلی که اهل اجتهاد و حدیث درباره جواز عمل بر طبق آن، اختلاف دارند - هر چند ما عمل به آن را جایز می دانیم - ولی هیچ حکمی را پیدا نکرده ایم که اثبات آن بر دلیل عقلی به این معنا، توقّف داشته باشد، بلکه هر حکمی که اثبات آن به دلیل عقلی است، در عین

حال به کتاب و سنّت نیز اثبات می شود.» «ولی اجماع، منبع مستقّلی در مقابل کتاب و سنّت نیست و اعتماد به آن نمی شود مگر به خاطر این که در بعضی حالات سبب اثبات مطلبی می شود. بنابر این، تنها دو منبع مستقل، قرآن و سنّت می باشد و امیدواریم که خدای متعال ما را از چنگ زنندگان به این دو قرار دهد چرا که هر کس به آنها تمسّک کند: «فقد استمسک بالعروة الوثقی لا انفصام لها و اللّه سمیع علیم»(1) به دستگیره محکمی چنگ زده است که هرگز نخواهد گسست.»(2)

ص:63

«امّا سخن از زیاده و نقصان در قرآن هیچ شایسته آن نیست زیرا تحریف به زیادی در قرآن به اجماع باطل است و در مورد نقصان هم از ظاهر مذهب مسلمانان، خلاف آن، برمی آید یعنی چیزی از قرآن کم نشده و هم در مذهب ما شایسته تر و به صحّت نزدیکتر است، و همین مطلبی است که سیّد مرتضی آن را تأیید کرده و از روایات نیز ظاهر می شود.»(1)

مفسّر بزرگوار، شیخ طَبرِسی می گوید: «مشهور میان دانشمندان و محقّقان شیعه بلکه آنچه همگی بر آن اتّفاق دارند، عدم تحریف قرآن است.»(2)

شیخ صدوق که از علمای دو قرن سوم و چهارم هجری است، می گوید: «اعتقاد ما این است قرآنی که خدا بر پیامبر صلی الله علیه و آلهنازل کرده، همین است که میان دو جلد قرار دارد و از این بیشتر نیست و هر کس به ما نسبت دهد که ما قایل به بیشتر از این هستیم، دروغ می گوید».(3)

آیه اللّه سیّد ابوالقاسم خوئی که از بزرگترین فقهای امامی معاصر و از محقّقان آنهاست، می گوید: «لکن ما - ان شاءاللّه - بعد از این، بیان خواهیم کرد که آنچه عثمان از قرآن جمع آوری کرده، همان قرآن

مشهور میان مسلمانان است که دست به دست از پیامبر به مسلمانان رسیده است. بنابر این، تحریف به زیاده و نقیصه در مصاحفی واقع است که بعد از زمان عثمان از رده خارج شده(4) و امّا قرآن موجود، هیچ

ص:65

زیاده و نقصانی در آن بوجود نیامده است.»(1)

شایان ذکر است که دانشمندان محقّق، اتّفاق دارند بر این که روایات حاکی از تحریف، که در کتابهای سنّی و شیعی آمده است، ضعیف السّند و از اعتبار ساقط و غیر قابل اعتماد می باشد امّا باید توجّه کرد که در برخی از روایات منقول از پیشوایان اهل بیت که، از تحریف قرآن سخن می گوید، مقصود از تحریف قرآن، تحریف معانی آن از ناحیه بعضی مفسّران، هوا پرستان، گمراهان و منحرفان می باشد و گفتار خداوند این موضوع را تصدیق می کند: «فأمّا الّذین فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تأویله وما یعلم تأویله الاّ اللّه والرّاسخون فی العلم، یقولون آمنّا به، کلّ من عند رَبِّنا وَما یَذَّکَّرُ اِلاّ اُولُوا الألْباب».(2)

ص:66

اکنون برای این که بد اندیشی دشمنان و تعمّد آنها را در القای شبهه و شالوده ریزی آن روشن سازیم، باید به معنایِ لغویِ کلمه «مصحف» توجه کنیم تا دریابیم که آیا این کلمه یکی از نامهای شرعی قرآن است یا نه و سپس به روایت امام صادق علیه السلام درباره مصحف فاطمه علیهاالسلام بپردازیم و خلاصه بفهمیم که حقیقت این مصحف چیست.

راغب اصفهانی می گوید: «هر صفحه گسترده را «صحیفه» گویند؛ مثل صفحه صورت و صحفه ای که روی آن نوشته می شود و جمعِ صحیفه، صحایف و صحف است. مصحف، مجموعه ای از صفحه های نوشته شده است و جمع آن، مصاحف می باشد».(1)

رازی می گوید: «صحیفه به معنای کتاب و جمع آن صحف و صحایف است. و مصحف، به ضمّ میم و کسر آن خوانده شده و اصل آن، ضمّه است زیرا از (فعل مجهول) : أُصْحِفَ می باشد یعنی صفحاتی در آن جمع شده است.»(2)

این لفظ را عرب شناخته و به معنای مجموع صفحاتی که چیزی در آن نوشته می شود به کار برده است، یعنی کلمه مصحف، اسم است برای کتابی که از مجموعه صفحاتی چند تشکیل شده و نامی برای قرآن نیست.

مسلمانان لفظ مصحف را وقتی بر کتاب خدا اطلاق کردند که

مجموعه ای از صفحات قرآن به صورت یک کتاب در یک مجلد جمع شد. بنابراین، واژه مصحف یک نام شرعی از نامهای کتاب خدا نیست

ص:68

زیرا نامهای شرعی ویژه ای وجود دارد که خداوند کتاب خود را به آنها نامیده، از قبیل: (قرآن، فرقان، ذکر، کتاب، و کلام اللّه) همان گونه که برای قرآن ویژگیهای متعدّدی مانند نور مبین، سراج و هدی وجود دارد.

قرآن را خدای سبحان به نام «مصحف» نامگذاری نفرموده بلکه مسلمانان پس از آن که آن را در نامه های متعدّدی جمع آوری کردند، این نام را روی آن گذاشتند. به این دلیل دانشمندان اسلامی، وقتی که از کتاب خدا سخن می گویند، اسم «مصحف» را به کار نمی برند بلکه نامهای: قرآن یا کتاب یا ذکرحکیم یا فرقان و یا کلام اللّه را به کار می گیرند. مقصود از روایت امام صادق علیه السلام درباره مصحف فاطمه علیهاالسلام سخن می گوید، علمی است نوشته شده در نامه ای که امامان علیهم السلام آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله به ارث برده اند و متن آن چنین است: «و عندنا و اللّه مصحف فاطمة علیهاالسلام، اما و اللّه ما هو فی القرآن.»(1)

روایت دیگری که سخن از مصحف فاطمه علیهاالسلام به میان آمده چنین است: «...وعندنا واللّه مصحف فاطمة علیهاالسلامما فیه آیة من کتاب اللّه و انّه لإملاء رسول اللّه و خطّه علیّ علیه السلام بیده...»(2)

حدیث امام صادق علیه السلام که آشکارا می گوید: آنچه بر طبق روایت، رسول خدا بر امام علی علیه السلام املا کرده، قرآن نیست و در آن هیچ آیه ای از قرآن نمی باشد بلکه به این معناست که پیامبر صلی الله علیه و آله علوم و معارف و

ص:69

احکام را املا کرده و علی علیه السلام آن را در صحیفه ای برای فاطمه علیهاالسلام نوشته است. از این رو، مصحف فاطمه علیهاالسلام نامیده شده یعنی نوشته ای که پدر فاطمه، آن را برایش املا کرده و علی علیه السلام با دست خود نوشته است. و این که ائمه اهل بیت از این کتاب علوم و معارف را می آموزند. و این صحیفه، قرآن دیگری نیست، چنان که فتنه جویان تصوّر کرده اند زیرا دانشمندان اسلام با اختلاف مذهبشان به شیعه و سنیّ، اتفاق دارند به این که قرآنی که امروز مسلمانان در اختیار دارند، کاملاً همان چیزی است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده بدون این که کلمه ای کم یا زیاد شده باشد. چرا که خداوند سبحان خودش نگهداری و گردآوری آن را به عهده گرفته و فرموده است: «انّا نحن نزّلنا الذکر وانّا له لحافظون»(1) و نیز فرموده است: «انّ علینا جمعه و قرآنه».(2)

دانشمندان و محقّقان، روایات نادر و ضعیفی را که مخالف با این اجماع و تواتر، درباره حفظ کتاب خدا برخی نویسندگان شیعه و سنّی نقل کرده اند، مورد اعتنا قرار نمی دهند، بویژه کتابی که خدای تعالی از زمان پیامبر اکرم تا کنون، در هر عصری و میان هر نسلی صدها بلکه هزارها حافظ برایش آماده کرده است.

بعلاوه، قرآن در دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله نوشته و گردآوری شده بود و پیامبر صلی الله علیه و آله، تعدادی نویسنده، ویژه نوشتن وحی داشت و مسلمانان با توجّه فوق العاده ای، نسلی پس از نسلی قرآن را به طور مستقیم از پیامبر صلی الله علیه و آلهمی گرفتند و با نوشتن، آن را به دیگران نقل می دادند، و حتّی

ص:70

گروهی از صحابه آنچه را از قرآن حفظ داشتند بر پیامبر صلی الله علیه و آلهعرضه کرده بودند و او را تثبیت و تقریر فرمود و علمای اهل بیت از قبیل صدوق و مفید و مرتضی و طوسی و علاّمه حلّی، در طول قرنها و جز اینها از دانشمندان در زمان ما، هر گاه در این موضوع بحث کردند، آن را به اثبات رساندند.

ص:71

علم تفسیر، ریشه ها و روشهای ویژه ای دارد. از این رو، مکتب اهل بیت علیهم السلام برای آن ریشه ها و روشهایی بر قرار کرده که بر پایه های زیر بنا شده است:

1 - پایبندی به حجّت ظهور: این مکتب توجّه دارد به این که آنچه از ظاهر قرآن بر طبق فهم درست عربی معلوم می شود، دلیلی است که پایبندی به آن لازم می باشد، زیرا قرآن به زبان عرب نازل شده و بر طبق نظام لغوی در زمان نزولش مردم را مورد خطاب قرار داده و فرموده است: «انّا انزلناه قرآنا عربیّا لعلّکم تعقلون».(1)

2 - تفسیر قرآن به آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله و امامانی که از آن حضرت گرفته اند، مبتنی باشد. در این صورت، پیامبر صلی الله علیه و آلهبیان کننده کتاب خدا و عارف نسبت به معنای آن است؛ چنان که می فرماید: «وما انزلنا علیک الکتاب الاّ لتبیّن لهم الّذی اختلفوا فیه».(2)

3 - در فهم قرآن و تفسیر آن باید به خرد توجّه شود، زیرا خود قرآن، دستور داده است که برای درک کلام خدا و استنباط معانی آن از خرد استفاده شود؛ آن جا که فرموده است: «افلا یتدبّرون القرآن ام

علی قلوبٍ اقفالها» (محمّد/24)(3).

روش تفسیر قرآن در مکتب اهل بیت این چنین بر اصول قرآنی پایه ریزی می شود. از این رو امامان اهل بیت و سایر دانشمندان این مکتب از تفسیر به رأی و بدون علم یا دلیلی که بر این پایه قرار گرفته باشد،

ص:73

منع کرده اند.

آنچه را که درباره بیان احکام از امامان نیز صادر شده، در راستای سنّت و منبع برای احکام می دانند زیرا آن حضرت فرموده است: «من دو چیز گرانقدر در میان شما به امانت می گذارم، یکی کتاب خدا (قرآن) و دیگری عترتم؛ کتاب رشته پیوسته ای از آسمان به سوی زمین است و عترت من خاندانم می باشند و خدای لطیف و آگاه به من خبر داده است که این دو، هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا هنگامی که بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند. پس ببینید چگونه درباره آنها عمل می کنید».(1)

مکتب امامان اهل بیت علیهم السلام به دلیل این که به حفظ سنّت و نقل آن از امامان اهل بیت علیهم السلام و راویان پارسا اعتماد فراوان داشت، سنّت را به عنوان امانت از گزند آفات نگاهداری کرد امّا بعدها درمیان راویان، برخی از خبر سازان، دورغ پردازان، غلات، مفوّضه، مجسّمه و دیگران پیدا شدند؛ چنان که در میانِ راویان روایاتِ پیامبر صلی الله علیه و آله نیز چنین کسانی

به وجود آمدند و به جعل احادیث و اخبار دروغ پرداختند از این رو، در این مکتب برای اثبات صحّت روایت، روشی علمی معیّن کرده اند که مبتنی بر اصول زیر است:

1 - هیچ حدیثی که منسوب به پیامبر صلی الله علیه و آله یا امامان باشد، پیش از آن که در سند و متن آن کاملاً تحقیق شود، پذیرفته نمی گردد.

2 - مهمترین دلیل بر اثبات سنّت، عدم مخالفت آن با کتاب خدا، و سنّت متیقّن و صحیح است. بر طبق این اصل در مکتب شیعه امامیّه، هیچ کتاب حدیثی، که کلیّه احادیث آن صحیح باشد، به اثبات نرسیده

ص:75

بلکه تمام کتابهای حدیث و روایت به عنوان مجموعه های حدیثی قابل تحقیق علمی، پذیرفته شده است.

3 - پایه اساسی در قبول یک روایت در این مکتب، صداقت راوی و وثاقت اوست، بدون توجّه به مذهب و گرایش فکری اش.

ص:76

گذشته از این دعوت قرآن، ما مسلمانان وظیفه داریم تمام کوشش خود را در بر پایی دین و وحدت مسلمانان و از بین بردن اختلاف و گروه گرایش متمرکز سازیم. پایه ها و نشانه های وحدت برای همه کس، روشن است همه مسلمانان از شیعه و سنّی بر این اتّفاق دارند که هرکس شهادتین را بر زبان جاری کند مسلمان می باشد؛ سود مسلمانان، سود او و زیان آنها، زیان اوست. از این رو، تمام آنها به ذات خداوند و کتابها و پیامبران و فرشتگان و قضاو قدر او و روز رستاخیز ایمان دارند و می دانند که رسالت اسلام بر پایه کتاب خدا و سنّت پیامبر بزرگوارش حضرت محمّد صلی الله علیه و آلهاستوار است و تمام آنها اجتهاد و استنباط احکام از کتاب و سنّت را اجازه داده و به نتایجِ آن عمل کرده اند.

همچنین تمام مسلمانان در ایمان آوردن به فرائض اساسی اسلام و لزوم به جا آوردن آنها از قبیل نماز، روزه، حجّ، زکات، جهاد در راه خدا و امر به معروف و نهی از منکر و ... و این که «حلال محمّد صلی الله علیه و آلهتا روز قیامت حلال و حرام او تا قیامت حرام است» اتّفاق نظر دارند.

اختلاف میان روش ها و اندیشه های گوناگون اسلامی که مشاهده می کنیم، اختلاف نظری است که برای حلّ آن، باید به یک گفت و گوی علمی و بحث بی طرفانه تن داد زیرا مسلمانان مؤظف اند در مقابل 5دشمنان خدا و انسانیّت و حملات و نقشه هایی که بر ضدّ آنان کشیده می شود و برای از بین بردن اختلافات و درگیریهایی که قوّت آنها را به ضعف می کشاند و هستی شان را تهدید به نابودی می کند، صف واحدی تشکیل دهند.

در رأس کسانی که وظیفه حفظ وحدت و گردآوری همه مسلمانان

ص:78

را بر عهده دارند، دانشمندان، نویسندگان و متفکران اسلامی هستند. از این رو بر اینها لازم است کوشش خالصانه خود را متوجّه وحدت مسلمانان سازند و اسلام را به عنوان یک باور و اندیشه و قانون و تمدّن به آنها معرّفی کنند و شبهات و کوششهای زیانبار اهل باطل را بر طرف نمایند. بهترین سخنی که در پایان این گفتار می توانیم بگوییم دو آیه از قرآن مجید است.

1- «واعتصموا بحبل اللّه جمعیا و لاتفرّقوا».(1)

2- «اَنْ اقیموا الدّین و لا تتفرّقوا فیه».(2)

آخرین دعای ما این است: ستایش سزاوار ذات الهی می باشد که پروردگار جهانیان است.

ص:79