عصمت پيامبر(ص) پيش از بعثت

مشخصات كتاب

جعفر سبحاني نمايه سازي قبلي :نمايه سازي قبلي شماره كتابشناسي ملي :ايران شماره بازيابي : 85-29283 عنوان و نام پديدآور : عصمت پيامبر اعظم (ص) پيش از بعثت منشا مقاله :شما ،ش 479 ، 25 شهريور 1385: : ص 12

،ش 480 ، 1 مهر 1385: : ص 12 توصيفگر : محمد (ص)، پيامبر اسلام توصيفگر : سيره معصومين توصيفگر : عصمت پيامبران منابع مقاله :www.payambareazame.ir

پنج دستاويز مخالفان عصمت

اشاره

بحثهايي عميق و گسترده اي كه پيرامون عصمت پيامبر (ص) پس از بعثت انجام گرفت، پيراستگي او را از خلاف و گناه كاملاً ثابت نمود.گروهي از بدانديشان كه در صفحه زندگي پيامبر خاتم، نقطه سياهي نجسته اند، به فكر افتاده اند كه براي او پيش از بعثت نقطه ضعفي جستجو كنند تا شايد بتوانندعصمت او را در تمام دوران عمر متزلزل سازند.و در اين مورد، آيات پنجگانه اي را دستاويز خود قرار داده و به مرام خود استدلال نموده اند كه ما در اين جلد مجموع آيات مربوط به عصمت پيامبر را مورد بررسي قرار داديم، ولي شايسته است براي تكميل بحث اين پنج آيه را نيز كه همگي مربوط به زندگي وي پس از بعثت است مطرح نموده و مخالف را خلع سلاح كنيم اينك مجموع اين آيات به ترتيب مطرح مي گردند:

سوره الضحي، آيه 6

«و وجدك ضالا فهدي»قرآن در سوره «الضحي» پيامبر (ص) را به عنوان يك فرد «ضال» معرفي مي كند و اين معرفي مربوط به دوران كودكي و جواني او است، آنجا كه مي فرمايد:«الم يجدك يتيماً فاوي و وجدك ضالا فهدي و وجدك عايلا فاغني» (الضحي آيه هاي 6 - 8): «آيا ترا يتيم نيافت و پناه داد وضال يافت و هدايت كرد تهي دست يافت و توانگر نمود.»پيش داوران، لفظ «ضال» را به معني گمراه در امور ديني تفسير كرده و آن را معادل «كفر»، «شرك»، و... مي دانند و مي گويند: پيامبر در مرحله اي از عمر بر همين حالت بوده ولي در پرتو نعمت الهي، هدايت يافت و بر هدايت مردم گمارده شد.پاسخ:ما در توضيح آيه از احتمالات متعددي كه فخر رازي در تفسير خود ياد كرده صرف نظر كرده و

به توضيح آيه مي پردازيم.لفظ «ضال» در لغت عرب در موارد سه گانه به كار مي رود:1- گمراه 2- گمشده 3- گمنام. و آيه را به هر يك از سه اختمال تفسير كنيم، خدشه اي بر ساحت مقدس و عصمت پيامبر وارد نمي شود، مشروط براينكه در تفسير آيه، صبر و حوصله به خرج دهيم تا به حقيقت برسيم:الف: «ضال» به معني گمراه: گمراهي در انسان به دو صورت متصور است:1- انسان پاسي از عمر خود را در شرك و كفر، يا گناه و نافرناني بگذارند و آئينه روح او كاملاً تاريك و تيره گردد و در آيه «غير المغضوب عليهم ولا الضالين» لفظ «ضال» در همين معني به كار رفته است. در اين مورد، ضلالت يك حالت وجودي و سايه و تاريكي است كه بر روح و روان انسان حاكم مي گردد و تيرگي برروشني عقل و خرد،چيره مي شود.2- انساني كه هنوز چند صباحي از عمر او نگذرد ولي در مسير شكوفايي نيروي فكري و عقلي قرار گيرد، يعني انساني كه دوران صباوت و كودكي خود را مي گذراند، به يك معني «ضال» يعني فاقد هدايت است در اين مورد ضلالت يك حالت وجودي و يك وصف ثبوتي در روح و روان او نيست، بلكه كاملاً جنبه عدمي دارد و مقصود اين است كه فعلاً فاقد هدايت است و اگر وضع به همين منوال پيش رود، به ضلالت به معني نخست كه حالت تيرگي در روح است، منجر مي گردد.هرگاه مقصود از «ضال» در آيه، «گمراه» باشد، مقصود يك چنين ضلالت است، ضلالتي كه بازگشت آن به فقدان هدايت است، نه حالت تيرگي و سياهي دل وناپاكي روح و روان.گواه بر

اين سخن، اين است كه آيه در مقام بيان نعمتهايي است كه خداوند جهان در دوران كودكي به پيامبر خود ارزاني داشته است، يكي از آن نعمتها اين است كه او در رحم مادر بود كه پدر را از دست داد، در سن شش سالگي بود كه مادرش درگذشت، در اين شرايط سخت خداوند به او پناه داد و با كمال عزت در آغوش گرم جد بزرگوار خود «عبدالمطلب «و عموي گراميش ابوطالب بزرگ شد.او در آغاز زندگي «فاقد هدايت» بود زيرا هيچ موجودي بالذات داراي كمال نيست و هر كس و هر چيز، هر چه دارد از خداوند بزرگ دريافت كرده است، و اگر لطف او نبود، هيچ انساني راه به مقصد نمي برد، موسي بن عمران خداي جهان را به فرعون چنين توصيف مي كند: «ربنا الذي اعطي كل شي ء خلقه ثم هدي» (طه - 50)خداي ما، خدايي است كه آفرينش هر موجود را به او عطا كرده سپس او را هدايت نموده است.بنابراين، آيه به حكم گفتگو پيرامون نخستين دوران زندگي پيامبر (ص) است و ناظر به فقدان هدايتهاي ذاتي است و هدايت هر موجودي حتي پيامبر گرامي از جانب او است و يك چنين ضلالت نمي تواند معادل با شركت باشد، بلكه به معني فقدان كمال است كه بالذات واجد آن نبود و خدا به او لطف فرمود و اين فقدان از نخستين لحظه پيدايش انسان در رحم، آغاز مي گردد و به تدريج هدايت الهي جاي آن را مي گيرد و هر چه انسان روبه رشد رود هدايت الهي نيز با او همگام مي گردد، و پيامبر گرامي نيز از اين اصل «مستثني» نبود، و از

لحظه اي كه شايسته دريافت هدايت الهي شد از درون و برون در پوشش آن قرار گرفت.از سخنان علي (ع) كاملاً استفاده مي شود كه آغاز اين هدايت از لحظه اي بود كه وي از شير گرفته شد آنجا كه مي فرمايد: «ولقد قرن الله به من لدن ان كان فطيما اعظم ملك من ملائكته يسلك به طريق المكارم و محاسن اخلاق العالم ليلا و نهاراً» [1] .خداوند از روزي كه پيامبر، از شير گرفته شد، بزرگ ترين فرشته را با او همراه ساخت تا راه بزرگواريها و خويهاي نيكو را به او بنماياند».خلاصه: هدايتي كه در آيه «و وجدك ضلا فهدي» آمده، همان هدايتي است كه در گفتگوي موسي با فرعون، آمده است كه فرمود: «اعطي كل شي ء خلقه ثم هدي» هدايت و راه يابي هر انساني افاضه اي است و همگي از جانب خدا مي باشد و افاضه چنين هدايتها گواه بر كفر و شرك و نافرماني از فرمان نيست، و ضلالتي هم كه از كلمه «ضال» استفاده مي شود همان زمينه هاي «خسراني است كه همه انسانها را شامل است و همگي محكوم به آن مي باشند، ولي گستردگي اين «خسران» مانع از آن نيست كه هدايت الهي از لحظاتي كه به انسان درك و فهم مي دهد آن را بي اثر سازد چنان كه مي فرمايد: «ان الانسان لفي خسر الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات» (العصر - 1 و 2).: «همه انسانها در ضرر و زيانند مگر كساني كه ايمان آورند و عمل صالح كنند».زمينه خسران در همه انسانها وجود دارد، و اگر پذيراي هدايت الهي شد اثر آن خنثي مي گردد و در غير اين صورت قوه خسران و زمينه هاي آن حالت فعليت

به خود مي گيرد همچنان كه زمينه هاي ضلالت در همگان وجود دارد و هدايت الهي، اثر آن را از بين مي برد، ولي متمردان، به آن فِعْليت و تحقق و ثبات مي بخشند چنان كه مي فرمايد: «فمنهم من هدي الله و منهم من حقت عليه الضلالة» (نحل آيه 36).«خداوند گروهي را هدايت كرد، و براي برخي ديگر ضلالت، لازم و ثابت شد.و در آيه ديگر مي فرمايد: «فريقاً هدي و فريقاً حق عليهم الضلالة» (اعراف - 30).«گروهي را هدايت ولي گروهي به خاطر عدم بهره برداري از هدايتهاي الهي، ضلالت و گمراهي دامنگيرشان شد.بنابراين، در سير معنوي انسان هدايت و ضلالت به اين صورت تجلي مي كند.نخست، ضلالت و خسران ذاتي است كه بازگشت آن به فقدان كمال است، و اين حكم بر سراسر «عالم امكان» حاكم است.آنگاه هدايت و راهنمايي الهي است كه از مجاري گوناگون سراسر وجود بندگان و اشيا را فرا مي گيرد.مردم در برابر اين هدايت بر دو نوعند، پذيراي لطف الهي، وناپذير، گروه نخست زمينه هاي ضلالت هاي ذاتي و خسران طبيعي را از بين مي برند، ولي گروه دوم، بر آن ثبات و استواري مي بخشد.و در آيه مورد بحث، مقصود از ضلالت در كلمه «ضالاً» همان ضلالت نخست، و مقصود از هدايت در كلمه «فهدي» همان هدايتهاي تكويني و تشريعي است ولي مقصود از «ضلالت» در «حقت عليه الضلالة» همان حالتي است كه براي انسان پس از رد هدايت الهي دست مي دهد و تيرگي و تاريكي فضاي روح را فرا مي گيرد.ضلالت نخست لازمه وجود امكاني است و هيچ موجود ممكن نمي تواند پا از آن فراتر نهد، در حالي كه دومي عيب و مايه نكوهش و موجب مجازات است و

انسان در قبول و عدم آن كاملاً مختار و آزاد است.ب - ضال به معني گمشده: در لغت عربي گاهي اين واژه به معني شخص و يا متاع گمشده به كار مي رود و اين يك معني رايجي است كه در فقه و حديث براي آن شاهد فراوان است.در فقه اسلامي بابي است به نام «جُعاله» كه در آن باب مي گويند شخصي كه كالاي او گمشده مي تواند به صورت كلي - نه با فرد مشخص - قرارداد ببندد و بگويد: «من رد ضالي فله كذا»:«هر كس شي ء گمشده مرا پيدا كند و به من باز گرداند، براي او چنين پاداشي است». در اين عبارت «ضاله» به معني گمشده است، عرب به شتران سرگردان در بيابانها «ضوال الابل» مي گويند، گويا گمشده و صاحب آن از پي اطلاع است؛ ابن منظور در لسان العرب مي نويسد: عرب كلمات حكيمانه را «ضاله» مي گويد و در حديث آمده است: «الكلمة الحكيمة ضالة المؤمن».«سخنان حكيمانه گمشده مؤمن است زيرا انسان پي گمشده اي مي رود كه گرانبها و ارزنده باشد و اگر چيز بي ارزشي از او گم شود آن را تعقيب نمي كند.بنابراين هيچ بعيد نيست كه آيه ناظر به تاريخ دوران صباوت پيامبر (ص) باشد كه در «شعاب مكه» گم شده بود و اگر رحمت الهي شامل حال او نگشته بود، جان خود را از دست مي داد، و تاريخ حيات او بر چنين وضعي گواهي مي دهد. [2] .ج - ضال به معني گمنام: اين واژه در لغت عرب به معني گمنام و مخفي وپنهان به كار مي رود، در زبان عرب مي گويند «ضل الشي ء، اي خفي و غاب» در قرآن از زبان مشركان

منكر معاد نقل مي كند: «أ اذا ضللنا في الارض أَ اِنّا لفي خلق جديد» (سجده - 10).«آيا آن روز كه در زمين مخفي و پنهان شديم باز در آفرينش جديدي خواهيم بود؟».ابن منظور در «لسان العرب» بر وجود اين معني در لغت عرب شواهدي را نقل مي كند. در اين صورت احتمال دارد كه مقصود از «ضال» گمنامي و ناشناختگي او باشد كه به وسيله فيض نبوت ونزول وحي «بلند آوازه شده»، و آيه «ورفعنا لك ذكرك» كه در سوره بعد آمده است گواه بر اين معني مي باشد و اين دو سوره از نظر مشامين كاملاً به هم مربوط مي باشند و سوره دوم، به تعليل مطالبي كه در سوره نخست آمده است مي پردازد.هرگاه مقصود از لفظ «ضال» گمنامي و ناشناختگي باشد در اين صورت مقصود از «فهدي» هدايت پيامبر نيست، بلكه هدايت مردم به سوي پيامبر است و در حقيقت تركيب آيه چنين است: «فهدي الناس اليك =مردم را به سوي تو هدايت نمود» و تفسير سوم از برخي از پيشوايان معصوم نقل شده است. [3] .با توجه به هر سه تفسير مي توان گفت در آيه كوچكترين اشاره اي به نظريه پيشداوران درباره عصمت پيامبر (ص) نيست، و كساني كه از آن برداشت نادرست مي كنند، جهتي جز شتابزدگي در تفسير آيه ندارد و اگر با صبر و حوصله پيش روند، مشكلات آيات برطرف مي گردد.

سوره مدثر، آيه 5

«فالرجز فاهجر»قرآن به پيامبر در سوره «مدثر» دستور مي دهد كه از «رجز» اجتناب ورزد، اگر مقصود از آن «بت» باشد، خطاب دوري از آن، چه معني مي دهد؟ چنان كه مي فرمايد:«يا ايها المدثر قم فانذر و ربك فكبر و ثيابك فطهر و الرجز

فاهجر ولا تمنن تستكثر و لربك فاصبر» (مدثر - 1 - 7).: «اي جامه به خود پيچيده! برخيز، بيم ده، خداي خود را بزرگ شمار، و جامه خود را پاك كن، و از «رجز» دوري جوي، منت مگذار تا فزوني جويي و براي خدا صبر و شكيبائي پيش گير.پاسخ:لفظ «رجز» در زبان عرب در موارد سه گانه زير كه شايد همگي از جزئيات يك معني وسيع و كلي باشند، به كار مي رود:1- عذاب 2- آلودگي 3- بت.اكنون هر سه احتمال را در تفسير آيه يادآور مي شويم تا روشن شود كه در هيچ كدام گواهي بروجود لغزش فكري در پيامبر (ص)، قبل از بعثت نبوده است.الف - «رجز» به معني عذاب: توضيح اينكه «رجز» به كسر «را» نه بار در قرآن وارد شده و در مجموع، مقصود از آن «عذاب» است جز يك مورد، و موارد آنها را فهرست وار يادآور مي شويم:بقره /59، اعراف /134، و 135 و 162، انفال /11، سبأ /5، جاثيه /11 عنكبوت /29.ولي همين لفظ به ضم «را» فقط يك بار وارد شده، است و آن همان آيه سوره «مدثر» است كه هم اكنون به توضيح آن مي پردازيم و هر سه احتمال را مطرح مي نماييم:الف: «رجز» به معني عذاب: اگر مقصود ازآن «عذاب» باشد هدف دوري از اعمالي است كه مايه عذاب مي گردد و اين نوع خطاب نشانه وجود زمينه هاي نزديكي به وسايل عذاب در پيامبر نيست تا با عصمت او سازگار نباشد، زيرا خطابات قرآن جنبه عمومي دارد و آنجا كه به شخص پيامبر خطاب مي نمايد، مقصود تعليم ديگران و تفهيم عموم ملت است مانند قول معروف «اياك اعني واسمعي يا جارة =به

تو مي گويم، بشنواي «جاره» (نام زني است).اين نوع سخن گفتن، از بلاغت خاصي برخوردار است و هر نوع تبعيض را از ميان بر مي دارد و همه مردم مي گويند جايي كه عزيزترين انسان داراي چنين خطاب و تكليف باشد، حساب ما پاك است.شما از اين طريق مي توانيد بر هدف بسياري از خطابهاي قرآن كه در آغاز نظر، با عصمت او سازگار نيست، دست يابيد از باب نمونه قرآن درباره «مضرات شرك» و اينكه مايه تباهي كليه اعمال نيك مي گردد، پيامبر را مورد خطاب قرار مي دهد تا تمام مشركان جهان حساب خود را ببرند و مي فرمايد: «لين اشركت ليحبطن عملك» (زمر - 65).: اگر شرك ورزي همه اعمال نيك تو تباه مي گردد».اين خطاب به پيامبر (ص) است ولي مقصود امت و هدف، تربيت كليه انسانهاست.ب: رجز به معني آلودگي ظاهري: اگر مقصود از اين واژه آلودگي ظاهري باشد جز يك دستورالعمل چيز ديگري نخواهد بود، - مثل اينكه به پيامبر دستور دهد كه نماز بگزار - و برخي مي گويند: مقصود از آيه همين معني است به گواه اينكه از ابن مسعود نقل شده كه مي گويد: ما با پيامبر در مسجدالحرام بوديم، ابوجهل وارد شد و گفت آيا در ميان شماكسي هست كه اين چيز آلوده را بر محمد پرتاب كند فوراً مردي برخاست و آن را گرفت و به سوي پيامبر (ص) پرتاب كرد. [4] .و اگر مقصود آلودگي روحي و اخلاقي باشد كه از صفات زشت دوري جويد، مفاد آن همان است كه در معني نخست: (عذاب)، يادآور شديم و اين خطابها جنب تعليمي دارد.ج: رجز به معني بت و صنم: فرض كنيم كه مقصود از

آن «بت» است هر چند ثابت نيست كه يكي از معاني آن بت باشد، بلكه ظاهر اين است كه اين لفظ معني گسترده اي دارد به معني «آلوده» كه بت نيز يكي از جزئيات آن است مانند قمار و ادوات و آلات آن كه قرآن از آنها و شراب به لفظ «رجس» تعبير آورده است آنجا كه مي فرمايد: «انمإ؛ّّ الخمر و الميسر و الانصاب والا زلام رجس من عمل الشيطان» (مائده - 90).: «شراب و قمار و بت پرستي و «ازلام» (يك نوع بخت آزمايي) پليدي است و از كارهاي شيطان به شمار مي رود».همان طور كه «رجس» با معني وسيع خود بر همه اطلاق مي گردد همين «رجز» نيز اين حالت را دارد.حالا ما فرض كنيم كه «بت» از معاني مستقيم اين لفظ است و مقصود از آن در آيه همين است ولي دستور به دوري از بت، شاهد بروجود بت پرستي در مخاطب كه خطاب به او جنبه كلي و قانوني و جهاني دارد، نيست؛ زيرا همان طور كه يادآور شديم خطابهاي قرآن همگي از مقوله: «اياك اعني واسمعي يا جارة» است.شاهد اين گفتار اين است كه در ظرف نزول اين آيه نه تنها پيامبر بت را نمي پرستيد (و هيچ گاه به دور بت نگشته است) بلكه در آن زمان كمر همت بر بت شكني بسته و در اوج مبارزه با مشركان و بت پرستان بوده است.

سوره شوري، آيه 52

«و كذلك او حينا اليك رَوحاً مِنْ امرنا ما كنت تدري ما الكتاب ولا الايمان ولكن جعلناه نوراً نهدي به من نشاء من عبادنا وانك لتهدي الي صراط مستقيم»: «بر تو نيز بسان گذشتگان از پيامبران، روحي را به فرمان خود

وحي كرديم و تو پيش از آن نمي دانستي كه كتاب و ايمان چيست؟ ولي آن نوري را قرار داديم كه هر كس از بندگان خود را بخواهيم با آن هدايت مي كنيم، تو نيز به راه راست هدايت مي نمايي».مخالفان عصمت جمله «ما كنت تدري ما الكتاب ولا الايمان» را شاهد بر آن گرفته كه پيامبر (ص) پيش از وحي، فاقد ايمان بود، و در سايه وحي ايمان آورد، و حال فاقد ايمان، از نظر عصمت، روشن است.اين گونه افراد، پيشداوراني هستند كه قبلاً مدعا را مي سازند سپس به دنبال دليل آن مي روند وگرنه با اندكي دقت در مفاد آيه با توجه به آيات مشابه، مي توان به هدف آيه پي برد، و از جدال و ستيز با رجال وحي و آموزگاران الهي يعني زبده ترين انسانهاي جهان، دست برداشت اينك قبلاً نكاتي را يادآور مي شويم:نكته اول: از «روح» كه به پيامبر وحي شده است همان قرآن است و اگر خدا قرآن را روح مي خواند براي اين است كه قرآن مايه حيات اخروي انسان است، همان طور كه روح در اين جهان مايه حيات دنيوي است و قرائن موجود در خود آيه و ما قبل آن، اين معني را كاملاً تأييد مي كنند.زيرا مهم ترين محور بحث در سوره شوري همان مسأله «وحي الهي» است كه به صورت يك فيض معنوي از آغاز آفرينش انسان تا زمان پيامبر خاتم (ص)، جريان داشته است. [5] .گذشته براين، در آيه ما قبل، طرق سه گانه سخن گفتن خدا با پيامبران مطرح گرديده چنان كه مي فرمايد:«و ما كان لبشر ان يكلمه الله الا وحياً او من وراء حجاب او يرسل رسولاً فيوحي باذنه مايشاء

انه عليّ حكيم» (شوري - 51): «در شأن خدا نيست كه با بشري سخن بگويد مگر از طريق وحي (القاء به قلب) يا از پشت حجاب (همان گونه كه با موسي در طور سخن گفت) و يا رسولي (مانند جبرئيل) مي فرستد كه به اذن او (خدا) آنچه را بخواهد وحي مي كند او بلند مقام و حكيم است».علاوه بر اين آيه «وحي كردن روح را» بر پيامبر، بر وحي روح بر ساير پيامبران عطف مي كند و مي فرمايد: «و كذلك او حينا روحاً من امرنا»: يعني همچنان كه بر پيامبران پيشين وحي كرديم بر تو نيز به فرمان خود وحي نموديم. از اينكه وضع پيامبر را بر وضع پيامبران پيشين عطف مي كند و مي فرمايد: بر تو نيز مانند گذشتگان «روحي» وحي كرديم، مي توان به خوبي حدس زد كه مقصود از «روح» سخن خدا و كلام او است؛ در پيامبر اسلام به صورت قرآن و در پيامبران ديگر به صورت صحف و تورات و انجيل و زبور.خلاصه با توجه به سه مطلب مي توان فهميد كه مقصود از روح، وحي الهي است.1- محور اساسي بحث در سوره، مسأله وحي است.2- آيه ما قبل، طرق سخن گفتن خدا را با بشر، توضيح مي دهد.3- آيه مورد بحث گفتار خود را با جمله «و كذلك» آغاز مي كند و وضع پيامبر را با وضع پيامبران پيشين يكسان معرفي مي كند. در اين صورت به طور اطمينان مي توان گفت: «روحي» كه به پيامبر وحي شده است همان قرآن و معجزه جاودان او است.در برخي از روايات «روحا» به «روح القدس» تفسير شده است ولي اين تفسير با ظاهر آيه مطابق نيست زيرا آيه مي گويد: «ما

به تو روحي را وحي كرديم» و روح، در آيه به حكم اينكه مفعول «اوحينا» است چيزي است كه وحي شده است در حالي كه روح القدس وحي كننده و پيام رسان نه وحي شده. [6] .جمله: «ما كنت» و يا «ماكان» در زبان عرب غالباً درجايي به كار مي روند كه گوينده بخواهد امكان و توان، و يا شأن و شايستگي را از چيزي نفي كند و قرآن نيز اين نوع جمله ها رادر همين مقوله به كار برده است كه نمونه هايي را يادآور مي شويم:الف: «و ما كان لنفس ان تموت الا باذن الله» (آل عمران - 145).: «ممكن نيست نفسي بميرد مگر به اذن خدا».ب: «ما كان لنبي ان يَغُلّ» «آل عمران 161).: «در شأن پيامبر نيست كه خيانت ورزد».ج: «و ما كان للمشركين ان يعمروا مساجد الله» (توبه - 17).: «بر مشركان نيست كه مسجدهاي خدا را تعمير كنند».د: «ما كنت قاطعة امراً حتي تشهدون» (النمل - 32).: «بر من شايسته نيست كه بدون حضور شما (در چنين امر خطيري) تصميم بگيرم.با توجه به اين اصل، معني جمله «ما كنت تدري ما الكتاب ولا ايمان» اين است كه اگر ما به تو وحي نمي كرديم در تو اي پيامبر، امكان آگاهي از كتاب، و دست يابي برايمان نبود.نكته سوم: ظاهر آيه اين است كه پيامبر پيش از وحي قرآن، نسبت به كتاب و ايمان، فاقد درايت و آگاهي بود و پس از نزول آن، بر علم و آگاهي دست يافت اكنون بايد ديد آن كدام نوع آگاهي از كتاب و ايمان است كه فقط در گروه نزول وحي است و شأن پيامبر و هيچ انساني نيست

كه بدون كمك وحي بر آن دست يابد و آگاهي از آن فقط و فقط در گروه نزول وحي امكان پذير مي باشد. دراين جا دو احتمال وجود دارد:الف: آگاهي مربوط به اصل نزول كتاب و اصل ايمان به خداي يكتا.ب: آگاهي مربوط به مضامين و محتويات قرآن اعم از عقايد، معارف، قصص و داستان، احكام و وظايف، و ايمان به مطالب گسترده آن.احتمال نخست چيزي نيست كه آگاهي از آن در گروه نزول وحي بر پيامبر باشد، زيرا اهل كتاب از نبوت و رسالت او آگاه بودند و شخص پيامبر نبوت و رسالت خود را ازنياكانش شنيده بود و خدا و يكتايي او چيزي نيست كه عقل بر آن حاكم نباشدو حنيفان زمان پيامبر بدون اينكه وحي بر آنها نازل شود، همگي موحد بودند، طبعاً مقصود همان قسم دوم است كه هيچ انساني بدون اتكاء به وحي نمي تواند از چنين اصول و معارف احكام و وظايف حتي قصص و سرگذشت صحيح پيامبران مطلع گردد و آگاه باشد، و بر آنها ايمان بياورد.شكي نيست كه پيامبر گرامي پيش ازنزول وحي از تفاصيل معارف الهي و سنن تشريعي آگاه نبود و او در سايه وحي الهي از آنها آگاه شد و بر آن ايمان آورد و اين غير از اين است كه بگوييم كه پيامبر از هيچ چيز حتي از ايمان به خدا و يكتايي او آگاه نبود.شما مي توانيد مفاد آيه مورد بحث را هم در مورد «ما كنت تدري ما الكتاب» و هم در مورد «ولا الايمان» به كمك دو آيه ديگر به دست بياوريد.الف: «تلك مِن انباء الغيب نوحيها اليك ما كنت تعلمها انت ولا قومك

من قبل هذا فاصبر ان العاقبة للمتقين» (هود - 49).: «اين (سرگذشت پيامبران) از خبرهاي غيبي است كه به تو وحي مي كنيم تو و نه قوم تو قبلاً از آن آگاه نبوديد، بردبار باش، سرانجام از آن پرهيزگاران است.جمله «ما كنت تعلمها» در اين آيه معادل جمله «ما كنت تدري ما الكتاب» در آيه مورد بحث است و مقصود از هر دو، آگاهي از تفاصيل مضامين كتاب الهي است.ب: «آمن الرسول بما انزل اليه من ربه و المؤمنون كل آمن بالله و ملائكته و كتبه و رسله لانفرق بين احد من رسله و قالوا سمعنا و اطعنا غفرانك ربنا واليك المصير»(بقره /285).«پيامبر به آنچه كه از پروردگار وي به او نازل شده، ايمان آورد، و همچنين افراد با ايمان همگي به خدا و فرشتگان و كتابها و پيامبران او ايمان آوردند، (مي گويند) ما ميان پيامبران او (از اين نظر كه همگي از جانب خدإ؛ّّ آمده اند) فرق نمي گذاريم، مي گويند شنيديم و اطاعت نموديم خدايا ما را ببخش و بازگشت به سوي تو است».شكي نيست ايماني كه پيامبر با آن در جمله (آمن الرسول) توصيف شده است، ايمان پس از نزول وحي است، ولي متعلق آن، ايمان به اصل كتاب و يا ايمان به وجود خدا نيست، بلكه متعلق آن ايمان به چيزي است كه بر او نازل شده است «بما انزل» و آنچه بر او نازل شده همان اصول و معارف و قصص و سرگذشت و احكام و وظايف است، و يك چنين ايمان، پس از نزول وحي، به پيامبر دست داده است، زيرا ايمان متفرع به علم و آگاهي است، و چون چنين آگاهي بعد

از نزول وحي بوده طبعاً ايمان هم پس از آن بوده است.بنابراين متعلق ايمان در جمله «و لا الايمان» با متعلق ايمان در آيه «آمن الرسول» يكي است و آن عبارت است از ايمان «بما انزل اليه من ربه»: «آنچه از خدا بر او نازل شده است»؛ ولي علت اينكه در آيه مورد بحث ايمان نفي شده و در آيه ديگر اثبات شده است اين است كه در آيه مورد بحث موضوع سخن حال پيامبر پيش از بعثت است و در آيه ديگر موضوع بحث حال او پس از بعثت است.با توجه به اين قرائن و توضيحات هر نوع انديشه ناروا درباره پيامبر (ص) نسبت به قبل از بعثت كاملاً منفي است و بزرگان از مفسران اجمال گفتار ما را در كتابهاي خود آورده اند شما مي توانيد به مدارك ياد شده در زير مراجعه فرماييد: [7] .

سوره يونس، آيه 16

«قل لوشاء الله ماتلوته عليكم ولا ادريكم به فقد لبثت فيكم عمراً من قبله افلا تعقلون»: «بگو اگر خدا مي خواست من قرآن را بر شما تلاوت نمي كردم و از آن آگاهتان نمي نمودم من مدتها در ميان شما پيش از آن زندگي كرده ام، چرا نمي انديشيد؟!هدف آيه باتوجه به ما قبل آن كاملاً روشن مي گردد، در آيه ما قبل دو پيشنهاد از جانب مشركان مطرح شده و اين آيه پاسخ از پيشنهاد نخست آنها است اينك آيه ما قبل:«و اذا تتلي عليهم آياتنا بينات قال الذين لا يرجون لقائنا انت بقران غير هذا او بد له قل ما يكون لي ان ابدله من تلقاء نفسي ان اتبع الا ما يوحي الي اني اخاف ان عصيت ربي عذاب يوم عظيم» (يونس /15).:

«هر موقع آيات روشن پيامبر بر آنها تلاوت مي شود، كساني كه به لقاء ما (روز رستاخيز) اميد ندارند مي گويند قرآني غير اين بياور، و يا آن را عوض كن؛ بگو من حق ندارم آن را از پيش خود تبديل كنم، من از آنچه كه بر من وحي مي شود، پيروي مي نمايم من اگر مخالفت پروردگارم را بكنم از عذاب روز بزرگ مي ترسم.در اين آيه كافران كه نبوت و آسماني بودن كتاب او را منكر بودند دو پيشنهاد به پيامبر كردند.1- قرآني جز اين (با همان فصاحت و بلاغت) بياور.2- برخي از آيات قرآن مربوط به نكوهش بتان را تغيير بده.اتفاقاً پاسخ هر دو پيشنهاد در ضمن هر دو آيه آمده است و ماهيت جوابها مختلف و گوناگون است. در انتقاد از پيشنهاد دوم، سخن از امكان و عدم امكان آن به ميان نيامده فقط يادآور مي شود كه من تابع و پيرو وحي الهي هستم و حق دگرگون كردن آن را ندارم و از هر نوع مخالفت ومعصيت و سرپيچي از وحي، مي ترسم زيرا مخالفت، در روز قيامت كيفر به دنبال دارد: «قل ما يكون لي ان ابدله تلقاء نفسي...».در حالي كه در انتقاد از پيشنهاد نخست مسأله ممكن نبودن آن را يادآور مي شود و مي فرمايد:قرآن ساخته و پرداخته من نيست و مرا يا راي تنظيم و تدوين و انشاء آيات و سور آن نيست كه تا يكي را ببرم و ديگري بياورم هر چه هست از آن خدا است و او همين را در اختيار من نهاده است و به فرمان او آن را بر شما مي خوانم و آموزش مي دهم و اگر او نمي خواست، نه، مي خواندم

و نه، مي آموختم.گواه اين سخن كه قرآن چكيده فكر و انديشه من نيست اين است كه سالهاي دراز در ميان شما بودم و با شما زندگي كرده ام و در اين مدت، سخني مشابه آيات و صور آن از من نشنيده ايد و اگر از من بود لااقل در اين مدت سخني شبيه قرآن از من مي شنيديد، چرا نمي فهميد؟!در نتيجه، اين آيه مانند آيه قبلي فقط ناظر به اين است كه قرآن از جانب خدا است و او به من آموخته است و من تا قبل از نزول وحي از آن آگاه نبودم. و اين حقيقتي است كه همه مسلمانان بر آن اعتقاد دارند و اين مطلب با ايمان و توحيد رسول گرامي قبل از بعثت منافاتي ندارد و مسلماً وضع پيامبر پس از نزول وحي با وضع او قبل از نزول آن فرق داشته است، و آن، اطلاع تفصيلي از اصول و احكام و معارف و سنن و قصص و سرگذشتها بوده است.

سوره قصص، آيه 86

«و ما كنت ترجوا ان يلقي اليك الكتاب الا رحمة من ربك فلا تكونن ظهيراً للكافرين: «تو هرگز اميد آن نداشتي كه كتاب بر تو نازل گردد مگر از طريق رحمت پروردگارت (به پاس اين نعمت) پشتيبان كافران مباش».در آغاز آيه، اميدواري پيامبر را بر نزول كتاب بر او نفي مي كند، ولي در ذيل، استثنايي به صورت «الارحمة من ربك» وارد شده كه بايد درباره آن دقت كرد و مفهوم آن را به دست آورد و ذيل آيه توان آن را دارد كه ثابت كند كه رسول گرامي قبل از بعثت به نوعي اميد به القاء كتاب بر خود داشت؛ و به عبارت

ديگر، از يك نظر فاقد اميد بود، ولي از طريق ديگر به نزول آن اميد داشت. اينك توضيح جمله.در مورد اين استثنا سه احتمال وجود دارد كه استوارترين آنها احتمال سوم است1- لفظ «الا» در جمله «الا رحمة من ربك» به معني استثنا نيست كه از جمله قبل، چيزي را «منها» كند، بلكه به معني «لكن» است كه در مقام استدراك از گفتار قبل به كار مي رود، و معني جمله چنين است: تو اميد نداشتي كه كتاب برتو القاء گردد ليكن با اين نوميدي رحمت پروردگار ايجاب كرد كه چنين نعمتي شامل تو شود. اين نظر از «قراء» كه از ادباي زبان عربي است نقل شده است. [8] .در اين فرض چيزي از جمله پيشين استثنا و به اصطلاح «منها» نشده است و جمله قبل به حالت نفي مطلق باقي مانده است و آن اينكه پيامبر هيچ نوع اميدي به نزول كتاب نداشت؛و در حقيقت مفاد آيه مثل اين است كه فردي به يك نفر كمك مادي كند در مقام توضيح كار خود بگويد من به فلاني بدهكار نبودم، ليكن به خاطر پيوند خويشاوندي به وي كمك كردم.البته يك چنين تفسير با امكان حمل «الا» بر «استثنا»، نه «استدراك» بر خلاف ظاهر است و در سخنان افراد بليغ وجود آن كاملاً نادر مي باشد.2- لفظ «الا رحمة» به معني استثنا و خارج كردن چيزي از جمله پيشين است، نه به معني استدراك، ولي جمله اي كه «الا رحمة» متوجه آن مي باشد و از آن استثنا مي كند از مفاد آيه استفاده مي شود و در تقدير است گويا خدا چنين مي فرمايد: «و ما القي عليك الكتاب بسبب من الاسبباب

الارحمة» قرآن به هيچ جهتي بر تو فرود نيامد، مگر از جهت رحمت حق و اين نظريه را زمخشري در كشاف نقل كرده است.ناگفته پيدا است كه تقدير جمله برخلاف قاعده است و تا ضرورتي ايجاب نكند، نبايد سراغ آن رفت.3- لفظ «الا رحمة» استثنا از جمله موجود در خود آيه است. و معني آيه اين است: تو اميدي به نزول قرآن برخود نداشتي، مگر از يك طريق و آن اينكه رحمت و كرم حق شامل حال تو گردد و چنين افتخاري نصيب حال تو شود.و به ديگر سخن، اميد به نزول قرآن به دو صورت متصور بود:الف: پيامبر از طريق مجاري عادي به نزول آن بر خود اميدوار شود، كه آيه وجود چنين اميد را نفي مي كند زيرا هيچ نوع جريان عادي بر نزول آن گواهي نمي داد.ب: فضل و كرم خدا شامل حال پاك ترين بنده او شود و او را با چنين نعمت بپوشاند، اميد از اين طريق منفي نبود و پيامبر مطمئن بود كه روزي رحمت حق شامل او مي گردد و كتاب هدايت را در اختيار او مي گذارد.تفسير سوم، كاملاً با ظاهر آيه تطبيق مي كند و با آنچه كه از زندگاني پيامبر قبل از بعثت آگاهي داريم سازگار مي باشد و در ميان مفسران، فخررازي به صورت روشن اين نظر را بيان كرده و از سخنان مرحوم علامه طباطبائي [9] نيز به گونه اي استفاده مي شود.گروه پيشداوران بدون دقت در مفاد اين آيات، آنها را دستاويز خود قرار داده اند.

پاورقي

[1] نهج البلاغه عبده خطبه 187.

[2] لسان العرب ج 11، ص 392، بحارالانوار ج 16، ص 137.

[3] بحارالانوار، ج 16، ص 142.

[4] عيون الاثر، ج 1،

ص 103.

[5] البته مقصود «وحي تشريعي» است كه مايه هاي نبوت را تشكيل مي دهد نه هر وحي، و ما تفصيل آن را در كتاب «مفاهيم القرآن»، ج 3، ص 244 - 259 آورده ايم.

[6] و به اصطلاح، روح القدس مُوحي است نه موحا و برخي از رواياتي كه روح را به «روح القدس» تفسير كرده اند بايد به نوعي توجيه شوند.

[7] تفسير كشاف، ج 3، ص 88 -.89 مجمع البيان، ج 5، ص 37، تفسير رازي، ج 27، ص 190، روح البيان، ج 8، ص 347 روح المعاني، ج 25، ص 58 الميزان، ج 18، ص 80.

[8] مجمع الييان، ج 4، ص 269 و تفسير رازي، ج 6، ص 498 در اين فرض مفاد جمله چنين است «وليكن رحمة من ربك القي اليك (يا) لكن ربك رحمتك و انعم به عليك».

[9] تفسير فخر رازي، ج 6، ص 486، و الميزان، ج 1، ص 91.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109