سوف تسئلون. «و أفضل صلوات اللّه و أکمل تسلیماته علی رسوله» الّذی أرسله بالهدی و دین الحقّ لیظهره علی الدّین کلّه و لو کره المشرکون … النّبیّ الأمیّ الّذی یجدونه مکتوبا عندهم فی التّوراه و الإنجیل یأمرهم بالمعروف و ینهاهم عن المنکر.

«و علی آله» المصطفین الاء خیار. الّذین آمنوا به و عزّروه و نصروه و اتّبعوا النّور الّذی أنزل معه. أولئک هم الصّدّیقون و الشّهداء عند ربّهم لهم أجرهم رضی اللّه عنهم و رضوا عنه أولئک حزب اللّه ألا إنّ حزب اللّه هم المفلحون.

«و اللّعنه الدّائمه علی أعدائهم» الّذین اشتروا الضّلاله بالهدی فما ربحت تجارتهم و ما کانوا مهتدین. یوم یخرجون من الأجداث سراعا کأنّهم إلی نصب یوفضون. خاشعه أبصارهم ترهقهم ذلّه ذلک الیوم الّذی کانوا یوعدون. یوم لا ینفع الظّالمین معذرتهم و لهم اللّعنه و لهم سوء الدّار.

بیان درمسائل قرآن، ص: 15

گمارد، دو دلیل مهم است: نخست آن که این اثر اکنون یکی از کتاب های تخصصی و مرجع در زمینه علوم قرآنی به شمار می آید که نه تنها مورد استفاده بیان درمسائل قرآن، ص: 17

دانشجویان دانشکده های علوم قرآنی است، بلکه به سبب سادگی بیان اثر، عموم علاقه مندان به فرهنگ قرآنی نیز قادرند از آن بهره ببرند و دوم آن که با گسترش و تعمیق فرهنگ قرآنی در میان قشرهای مختلف جامعه، شمار مشتاقان مطالعه این گونه کتاب ها هر روز افزون تر می شود، به گونه ای که اکنون کتاب حاضر تقریبا در بازار نایاب است. بنابراین، انتشار مجدد این کتاب در جامه ای نو و کیفیتی مناسب، اقدامی شایسته بلکه ضروری به نظر رسید.

در پایان، سازمان چاپ و انتشارات بر خود می داند سپاس گزار خدمت سترگ فرهنگی مؤلف جلیل القدر (رحمه اللّه علیه) و مترجمان ارجمند در به ثمر رسیدن این کتاب ارزشمند باشد و همچنین تشکر ویژه خود را به دفتر مؤلف (ره) و حفید بزرگوار ایشان که اجازه انتشار این ترجمه را داده اند، تقدیم می کند. امید که این تلاش فرهنگی مورد پذیرش پروردگار بزرگ و رضایت خوانندگان گرامی قرار گیرد. بیان درمسائل قرآن، ص: 18

و استاد علوم قرآن معرفی نموده است. «1»

رسول اکرم (ص) نیز آنان را قرین و پشتوانه تزلزل ناپذیر قرآن شناسانده است و مسلمانان را در فراگرفتن تفسیر، علوم و احکام قرآن و عقاید اسلامی به آنان ارجاع داده، اهل بیت و قرآن را دو یار همیشگی و غیر قابل انفکاک معرفی کرده است. «2»

خاندان پیامبر نیز همیشه از قرآن پشتیبانی کرده و با محدودیت های فراوان و با محرومیت از آزادی که بر آنان حکومت داشت در علوم مختلف، مخصوصا در تفسیر قرآن مجید شاگردان برجسته و بلند پایه ای تربیت نموده و به جامعه اسلامی تحویل داده اند و از هر فرصت مناسب برای ایفای وظیفه و مسئولیت بزرگ خویش استفاده نموده اند.

در محیط و شرایطی که نقل حدیث ممنوع اعلام گردیده بود و حدیث های موجود سوزانده

__________________________________________________

(1) آل عمران/ 7.

(2) حدیث ثقلین.

بیان درمسائل قرآن، ص: 19

می شد. «1» در محیطی که از طرف حکومت وقت به استانداران و فرمانداران دستور اکید صادر شده بود که در محل مأموریت خویش از نقل حدیث خودداری کنند و تنها به خواندن الفاظ قرآن قناعت ورزند. «2» در شرایطی که از طرف خلفا عده ای به جرم نقل حدیث زندانی گردیده و عده دیگر به محیطهای دور از اجتماع تبعید می گردیدند. «3»

آری در چنین محیطها و شرایطی است که خاندان عصمت به جمع آوری و نوشتن احادیث و نقل آن ها می پردازند و به فرزندان و یارانشان دستور می دهند که احادیث را ضبط و یادداشت کنند و به عنوان بزرگ ترین ارمغان به مسلمانان آینده تحویل دهند.

در شرایطی که دیگران معارف قرآن را از بیگانگان فرا می گرفتند و در تفسیر آیات توحید و معاد و تاریخ پیامبران

به دهان دیگران چشم دوخته، خرافات و اسرائیلیات را به نام تفسیر قرآن دهن به دهن نقل می نمودند و از جعلیات و بافته های جاعلان حدیث با اشتیاق استفاده می کردند، پیشوایان ما درس توحید و عقاید اصیل اسلامی و تفسیر درست و صحیح یاد می دادند و معارف اسلامی را گاهی به صورت تفسیر آیات و گاهی در قالب خطبه و دعا به پیروانشان می آموختند و بدین گونه یک بنای صحیح و تزلزل ناپذیری در عقاید، فقه و تفسیر پی ریزی نموده و در اختیار شیعه قرار دادند. شیعه و پیروان خاندان عصمت نیز از افکار آنان پیروی نموده، در تمام موارد با راهنمایی های آنان پیش رفته است و عقاید و افکار خویش را از این مصادر و مآخذ اصیل و صحیح فرا گرفته و برای آیندگان نقل نموده اند.

این حقیقت مسلم که از مدارک و متون اصلی استفاده می گردد «4» نشان دهنده این است که شیعه از نظر فرهنگ، عقاید، تفسیر و حدیث بسیار غنی و مستحکم بوده و از گنجینه ها و ذخایر سرشار علمی برخوردار است و هر چه در این زمینه دارد به خاندان وحی و رسالت اتصال و ارتباط داشته، از وحی و منبع غیبی سر چشمه می گیرد و این ارتباط و اتصال و حلقات نقل احادیث در هیچ دورانی قطع نگردیده است، از دوران وحی شروع شده تا به امروز کشش و ادامه پیدا نموده است و نه تنها در هر دوران شخصیت های بارز علمی فراوانی به یادگار گذاشته اند بلکه مؤسس و

__________________________________________________

(1) تذکره الحفّاظ، 1/ 3- 5 جامع بیان العلم و فضله، 2/ 147.

(2) سنن ابن ماجه، 1/ باب 3 طبقات ابن اسعد، 6/

2 تذکره الحفّاظ، 1/ 3.

(3) تذکره الحفّاظ، 1/ 7 مجمع الزوائد، 1/ 149.

(4) برای آگاهی کامل در باره این مطالب- خواننده عزیز را به مطالعه کتاب سیری در صحیحین از محمد صادق نجمی دعوت می نماییم.

بیان درمسائل قرآن، ص: 20

بنیان گذار اکثر علوم اسلامی، علما و دانشمندان شیعه بوده اند «1».

خوشبختانه، امروزه نیز شخصیت های بارز و برجسته ای که آثار علمی و فکری آنان مورد غبطه دیگران می باشد فراوان وجود دارد و افرادی را از رجال علمی شیعه می شناسیم که آثار و کتاب های آنان بلافاصله پس از انتشار، به زبان های متعدد ترجمه و منتشر گردیده است.

این است که به سرمایه ها و منابع غنی و اساسی خویش نیز نظری بیفکنیم و خود را در افکار دیگران محو و نابود نسازیم. قبل از شناختن و شناساندن خویش بلندگوی افکار دیگران نباشیم.

ما باید با داشتن فرهنگ عالی، تاریخ و حدیث اطمینان بخش، کتاب های و زین و سودمند، مصادر و منابع فکری فراوان، علما و دانشمندان برجسته، این چنین ثروت معنوی را حفظ کنیم و آن چه را که گذشتگان با زحمت های طاقت فرسا به این جا رسانده و این امانت سنگین را به دست ما سپرده اند گسترش دهیم. دانشمندان خویش را بهتر بشناسیم و افکار و نظریات آنان را انتشار دهیم.

__________________________________________________

(1) ر. ک: تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، سیّد حسن صدر.

بیان درمسائل قرآن، ص: 21

باره قرآن در بر دارد که هر فرد مسلمان و پیرو قرآن باید با این گونه مسائل کاملا آشنا باشد بلکه بسیار به جا است که مطالب این کتاب به صورت تلخیص و کلاسه شده در آمده، در کلاس های مذهبی برای فرزندان قرآن و جوانان مسلمان به عنوان درس، تعلیم و تدریس گردد. «1»

می برد و به اوج تمدن و انسانیت رهنمون می شود.

در این جاست که قرآن از دیگر معجزات پیامبر و از معجزات تمام پیامبران دیگر ممتاز و برتر می نماید و عظمت آن بیش تر روشن و نمایان می گردد.

باز این کتاب، با بررسی مسئله نسخ قسمت معظمی از آیات قرآن را از قید نسخ واهی و دایره زمان آزاد نموده، روح جاودانگی به آن ها می بخشد و بدین گونه ثروت کلان و سرمایه های بزرگی از قوانین اسلام را که طرفداران نسخ، آن را تعطیل کرده اند زنده ساخته و در مسیر احکام و تشریع به جریانش می اندازد که ما باید از این سرمایه های سرشار الهی و فیوضات ربانی حد اکثر استفاده را ببریم و از چشمه های صاف و زلال آن سیراب شویم.

این کتاب یک روش اصیل و نویی را در تفسیر قرآن ارائه می کند که با در پیش گرفتن آن روش از هر گونه تفسیرهای دلبخواهی و تطبیقی و تأویلات خلاف ظاهر و استناد به آرا و نظرات شخصی جلوگیری می شود. این همان روش «تفسیر قرآن با قرآن» است.

از همه مهم تر این که کتاب حاضر، از یک طرف با مخالفین و دشمنان اسلام و قرآن مبارزه می کند و افتراهایی را که به قرآن بسته اند از دامن پاک آن می زداید و از طرف دیگر پاره ای از مباحث قرآنی که در میان مسلمانان مورد اختلاف می باشد با دقت علمی بررسی می کند و حقیقت را به آنان نشان داده، پایه و اساس اختلافات داخلی را- که از این گونه مسائل مورد اختلاف سر چشمه می گیرد- درهم می ریزد و بدین وسیله مسلمانان را از نظر فکر و عقیده به هم نزدیک و نزدیک تر می سازد و

در میان اتباع و پیروان قرآن، وحدت و یگانگی بر پایه علم و عقیده که روح اسلام و هدف اساسی قرآن همان است، به وجود می آورد.

آری، چون گروهی قرآن را وسیله اختلافات و میدان منازعات و کشمکش های خویش قرار داده اند این کتاب می خواهد با تحلیل این گونه مسائل اختلافی و نمایاندن چهره های اصیل و واقعی حقایق- که بهترین راه ایجاد اتحاد و هماهنگی است- به قسمتی از اختلافات مسلمانان در بیان درمسائل قرآن، ص: 23

مسائل قرآنی و مبانی مذهبی پایان دهد و مسلمانان را به وحدت فکری و عملی و همکاری و همگامی دعوت و رهبری نماید و در همه این مسیر هم با دلیل و برهان پیش می رود.

این است هدف اساسی کتاب حاضر که شیخ باقوری دانشمند معروف مصری بدان توجه نموده، طی نامه ای برای مؤلف چنین می نگارد:

آرزومندم که خدای منان وجود شما را برای مسلمانان وسیله خیر و بهره برداری بیش تر قرار دهد و در رفع اختلافات مسلمانان و در روشن ساختن مسیر اتحاد آنان توفیق کامل برای شما عنایت فرماید تا هر چه زودتر در زیر سایه اتحاد و برادری گرد هم آیند و رسالت جهانی خود را در رهبری انسان ها با هماهنگی و همگامی از سر بگیرند و به آن وعده مسرت بخش قرآنی، جامه عمل بپوشانند که می فرماید: تو را برای جهانیان وسیله رحمت و سعادت فرستادیم. «1»

در تمام فصول و مباحث کتاب این هدف و حقیقت نمایان است مخصوصا در بخش «عدم تحریف قرآن» زیرا در این بخش آمده است که پیشوایان ما همین قرآن را که در میان مسلمانان معمول و متداول است امضا و تأیید نموده، در

اصول و احکام اسلامی به همین قرآن استناد کرده اند و باز آنان در فرایض و نمازهای واجب خواندن سوره های آن را فرض و واجب دانسته اند و از این طریق صحّت و اصالت آن را تحکیم و تثبیت نموده اند. مؤلف محترم با آوردن این گونه مطالب در کتاب خود قسمت مهمی از اختلافات مسلمانان را از میان برداشته است.

این بود قسمتی از امتیازات کتاب حاضر که به طور خلاصه برای خواننده عزیز بازگو گردید.

و از دانشگاه بزرگ نجف به جز یک مشت ظواهر و الفاظ چیزی باقی نمی ماند و دوران شیخ انصاری و محقق خراسانی و مانند آنان در بوته فراموشی قرار می گرفت.

خواننده عزیز حالا این شخصیت عظیم و بزرگ علمی را شناختی او همان آیت اللّه عظمای خویی است. او مردی است که علم و دانش با گوشت و خون وی در آمیخته است: او به یک رشته و یا رشته های چندی از علوم و دانش ها قناعت نکرده است بلکه در تمام علوم اسلامی به مرحله عالی اجتهاد رسیده و در بهترین آن ها احاطه کامل داشته، یکی از بزرگ ترین علما و پیشوایان شاخص و نمونه مذهبی به شمار می رود. او نزدیک به هفتاد سال است که به بحث و بررسی های علمی مشغول گردیده و کتاب ها می نویسد، فارغ التحصیلان فراوانی به جامعه اسلامی تحویل می دهد و پاسخ گوی دانشمندان و دانش پژوهان است. اما روش وی در بحث و مناظرات علمی همان روش سقراط است که در برابر طرف بحث و گفت وگوی خود به ظاهر تسلیم گردیده، گفتار و رأی وی را می پذیرد سپس مانند یک نفر شاگرد که در مقام دانش طلبی و استفاده از استاد دانشمند خود باشد اشکالات و مطالبی را به عنوان سؤالات علمی پیش می کشد و از طرف بحث و گفت وگوی خود می پرسد و او نیز بدون توجه و از روی سادگی به سؤالات وی پاسخ می دهد و در آن میان حقایقی را بر زبان می آورد که بدون توجه، گفتار سابقش را کاملا نقض می کند و بدین گونه او را در تناقض گویی و بن بست عجیبی قرار داده، راه فراری برای وی باقی نمی گذارد جز این

که به جهل و اشتباه خویش اعتراف کند.

اما تلامیذ و شاگردانی که به وسیله وی تربیت گردیده و از حوزه درس او فارغ التحصیل شده اند، تعداد آنان را به جز خدای دانا کسی نمی داند و به طور حتم از صدها متجاوز بوده، یک دانشگاه بزرگ و پر جمعیت علمی را تشکیل می دهد که در این دانشگاه هر یک از آنان مسئولیتی را به عهده دارند و هر روز هم روبه فزونی و ازدیاد است به طوری که امروز در جلسه درس او صدها دانشجوی دینی شرکت می جویند که در میان آنان همه گونه افراد پیر و جوان، استاد و دانشجو به چشم می خورد که همه آنان با دقت و اشتیاق فراوان از آرا و افکار بیان درمسائل قرآن، ص: 25

استادشان استقبال می نمایند و با عشق و علاقه خاصی مطالب او را درک نموده، در مغزشان می پرورانند.

و اما روش گفتار و بیان وی، واقعا اعجاب انگیز است. به نکات و دقایق ادب عربی تسلط کامل و احاطه شامل دارد. لغات، واژه ها، کلمات و عبارات ادبی در اختیار و فرمان او است، به طوری که آن ها را به هر کجا که بکشد مطیع وی بوده، بدون زحمت به دعوت او جواب مثبت می دهند.

بنابراین جای تعجب نیست که بیان وی وافی و رسا و گفتارش شیرین و شیوا باشد.

الفاظ و گفتار او با خواسته ها و مقاصدش سازگار آید.

و اما کتاب او اگر در مباحث و موضوعات خود بی نظیر و منحصر به فرد نباشد کم نظیر و درخور اهمیت است زیرا از یک طرف، رأی و نظر مؤلف عالی قدر را در این گونه مسائل و موضوعات برای خواننده

عزیز نشان می دهد و مسلم است که آشنایی با افکار چنین شخصیت بزرگ علمی به جای خود لازم و حائز اهمیت می باشد و از طرف دیگر، این کتاب در خواننده خود به طور خود آگاه یا ناخود آگاه این عقیده را به وجود می آورد که حقیقت و طبیعت اسلام از علم و عقل منفک و جدا نیست. آیینی است که بنای آن بر اساس و پایه علم و تحقیق پی ریزی و استوار گردیده است. در این جاست که ارزش علمی و عملی کتاب معلوم می شود و اهمیت و موقعیت آن برای خواننده آشکار می گردد.

این بود سخنی چند در نقش، هدف و موقعیت کتاب حاضر و در شخصیت و عظمت مؤلف آن و این بود هدفی که در پیش است و طرحی که در نظر و انگیزه ای که هر انسان متعهدی را بدان بر می انگیزد. و اللّه ولیّ التّوفیق و هو یهدی السّبیل.

ربیع الاول 1395 ه. ق- قم محمد صادق نجمی- هاشم هریسی بیان درمسائل قرآن، ص: 26

علم نحو» روشن ترین راهنما، برای «فقیه» و دانشمند دینی بهترین مدرک و سند علمی، برای هر «ادیب» زنده ترین شاهد و برهان، گمشده هر «فیلسوف»، الهام بخش هر «خطیب» توانا و واعظ گویا، مقصد و مقصود علمای «علم اخلاق» و بالأخره برای هر دانشمندی در رشته تخصصی وی پشتوانه استوار و راهنمای روشنی است.

علوم اجتماعی و سیاسی، آیین زندگی و اداره شئون جوامع بشری با بهترین و ساده ترین وجه از همان قرآن استفاده می شود و رشته های مختلف علوم دینی بر پایه آن پی ریزی و استوار گردیده است. همان قرآن است که از اسرار و قوانین دقیق جهان خلقت و رموز شگفت انگیز جهان آفرینش پرده برداشته است. قرآن، معجزه جاویدی است برای یک آیین زنده و جاودان و برنامه عالی و منظمی است برای یک دین آسمانی عالی تر.

این بود که من از دوران طفولیت به تلاوت قرآن اشتیاق داشتم و برای به دست آوردن حقایق و بیان درمسائل قرآن، ص: 27

مفاهیم آن و در راه آشنایی با اهداف و مقاصدش سخت می کوشیدم و هر وقت یکی از رموز و اسرار قرآن را کشف می نمودم و یا مشکلی از مشکلات آن را حل می کردم این علاقه و اشتیاق بیش تر و عمیق تر می شد.

همان عشق و علاقه سبب می شد که به کتب تفسیر مراجعه کرده، آن ها را عمیقا بررسی کنم.

این جا بود که در برابر یک مطلب حیرت آور و شگفت انگیزی قرار گرفتم: در برابر عظمت قرآن و فرستنده اش، علم و تفکر انسانی را کوچک تر و در سطحی بس پایین تر مشاهده نمودم.

انسان را در برابر کبریایی و عظمت حق هر چه هم خود را کوچک بشمارد، باز هم ناقص تر

و کوچک تر از آن یافتم.

مقام قرآن در نظرم هر چه بزرگ و بزرگ تر و این کتاب ها و تفاسیر در برابر آن کوچک و کوچک تر می نمود.

با مراجعه به کتب تفسیر این حقیقت را دریافتم که عده ای با کوشش فراوان پاره ای از اسرار قرآن را به دست آورده، تنها به قسمت های مختصری از حقایق و علوم قرآن دسترسی پیدا نموده اند و آن را در کتابی جمع آوری کرده، نام تفسیر بر آن نهاده اند، تفسیری که می تواند مشکلات و غوامض قرآن را حل و هر گونه نکات و حقایق آن را روشن سازد! تفسیری که می تواند پرده از تمام اسرار و دقایق قرآن بردارد! اما عقلا انجام چنین عملی محال می نماید زیرا چگونه ممکن و متصور است که یک موجود ناقص و محدود همچون انسان، بتواند بر موجود نامحدود و کاملی که از طرف خدای نامتناهی و نامحدود فرود آمده است، احاطه پیدا کند و به همه نکات و دقایق آن دست یابد؟

ولی با این حال، کوشش و زحمات این علما و مفسرین شایسته هرگونه تقدیر و سپاس گزاری بوده، در این فعالیت و جهاد علمی مأجور و مثاب خواهند بود.

زیرا کتاب خدا پرتوی از نور خود را در دل آنان افکنده و روزنه ای از راهنمایی و هدایتش را به رویشان گشوده است و نباید از هر کسی گرچه به هر مرتبه ای از دانش و بینش رسیده باشد، انتظار داشت که معانی و مفاهیم قرآن را به طور کلی و همه جانبه درک نماید.

تنها اشکال و ایرادی که بر این مفسرین متوجه می گردد این است که آنان به پاره ای از مباحث و علوم قرآن پرداخته، از قسمت اعظم آن

که می تواند عظمت و واقعیت قرآن را نشان دهد، غفلت ورزیده اند مثلا، بعضی از مفسرین، قرآن را تنها از نظر قواعد ادبی و از ناحیه لفظ و اعراب تفسیر بیان درمسائل قرآن، ص: 28

نموده اند و بعضی دیگر قرآن را با دید فلسفی مورد بررسی قرار داده اند، گروه سومی نیز قرآن را با علوم جدید تفسیر می نمایند و در عین حال همه این مفسرین چنین می پندارند که قرآن با همین دید نازل گردیده است که آنان می بینند. گروهی نیز تفسیر می نویسند ولی در کتابشان مباحث تفسیری کم تر به چشم می خورد و عده دیگر هم قرآن را با افکار خود یا با افکار کسانی که گفتارشان از طرف خداوند تأیید نشده، حجیت و اعتبار ندارد، تفسیر نموده اند.

به نظر ما هیچ یک از این تفسیرها خالی از اشکال و ایراد نمی باشد زیرا آن چه بر مفسر لازم است، این است که از آرا و عقاید شخصی خود صرف نظر کند، تنها مفهوم آیات را بدون رنگ آمیزی با محتویات مغزی و گرایش های فکری و تخصّصی خویش مدنظر بگیرد و طبق رهنمود و فرمان آن، قدم بردارد به عبارت ساده تر، آیات قرآن را با خود قرآن و دلالت ظاهر آن، معنی و تفسیر کند نه با آرا و عقاید شخصی و گرایش های فکری و سلیقه ای خود.

مفسر به معنای واقعی کسی است که در مباحث فلسفی قرآن، یک حکیم و فیلسوف مطلع و در مسائل اخلاقی آن، یک دانشمند توانای اخلاقی باشد و در مسائل فقهی قرآن با دید یک محقق و در مسائل اجتماعی آن با دید یک جامعه شناس ورزیده، قرآن را مورد مطالعه و تفسیر قرار دهد و همین

طور در هر علمی از علوم قرآن با دید و اقتضای همان علم، قرآن را تفسیر نماید. آری، مفسر باید در هر رشته ای از علوم و فنون قرآن، اطلاعات وسیعی داشته، بتواند از دریچه همان علم و فن قرآن را تفسیر نموده، پیش برود و ده ها جلد کتاب در این باره بنگارد که در این صورت، یک دوره دایره المعارف بزرگی در تفسیر قرآن تشکیل خواهد شد.

این بود که بر خود لازم دانستم، کتابی در تفسیر قرآن بنویسم که نکات و مزایای لازم یک تفسیر جامع و واقف را دارا باشد و از خداوند بزرگ مسئلت دارم که مرا در این اندیشه بلند و هدف مقدس موفق بدارد و به این آرزوی بزرگ نائلم بگرداند و در این راه مدد و یاری ام دهد و از قصور و اشتباهات مصونم دارد و از لغزش هایم صرف نظر کند.

ما در این تفسیر به مباحث و موضوعاتی که مربوط به معانی قرآن است، خواهیم پرداخت و از مباحثی که مربوط به الفاظ و اعراب قرآن و علوم ادبی آن است صرف نظر خواهیم نمود زیرا علما و مفسرین این گونه مباحث را در کتاب های متعددی آورده اند که نیازی به کتاب دیگر نیست شیخ طوسی در تبیان و طبرسی در مجمع البیان و زمخشری در کشاف و ما نیز تنها در صورت بعضی از نکات ادبی که مفسرین از آن غفلت ورزیده اند و یا به علت اهمیت موضوع و ارتباط بیان درمسائل قرآن، ص: 29

خاصی که با اصل بحث دارد، خواهیم پرداخت.

در این جا توجه خوانندگان عزیز را به دو نکته ذیل جلب می کنیم:

الف- تکیه گاه و سند ما در

این تفسیر عبارت است از:

1- ظواهر آیات قرآن مجید.

2- محکمات و آیات صریح و روشن قرآن.

3- روایاتی که در اثر تواتر و کثرت نقل، صحت آن ها ثابت گردیده است.

4- احادیثی که از خاندان عترت با سند صحیح به دست آمده است.

5- عقل فطری که از انحرافات و رنگ آمیزی های نادرست، سالم باشد زیرا عقل حجت باطنی و درونی است.

همان طور که پیامبر (ص) و خاندان گرامیش حجت و برهان ظاهری می باشند.

ب- ما معمولا در تفسیر یک آیه از مفهوم آیه دیگر استفاده می کنیم و خود قرآن را وسیله درک معانی قرآن قرار می دهیم و در فهم و درک قرآن از خود قرآن یاری و راهنمایی می طلبیم و احادیث وارده را بر این روش و بر آن چه از ظاهر آیات قرآن فهمیده ایم، شاهد و مؤید می آوریم.

در «مقدمه تفسیر» مباحث مهمی وجود دارد که با اصل مباحث تفسیری کاملا مربوط است و می تواند روشنی بخش زوایای تاریک علم تفسیر بوده، روشنگر افکار مفسر در کشف رموز تفسیری باشد. ما این گونه مباحث را قبل از شروع به اصل تفسیر بررسی می کنیم و آن را مقدمه و «مدخل تفسیر قرآن» قرار می دهیم.

مقدمه ای که یک سلسله مباحث علمی و کلی را در پیرامون قرآن بررسی کند مانند عظمت، اعجاز، مصونیت از تحریف، عدم تناقض و عدم نسخ در احکام قرآن و امثال این مباحث که اساس و شالوده یک تفسیر صحیح و اصیل علمی را تشکیل می دهد و از خدای بزرگ مسئلت دارم که در این راه، توفیق بیش تری عنایت فرماید و این عمل و خدمت به قرآن را از ما بپذیرد. «انّه حمید مجید» بیان درمسائل قرآن، ص:

31

«1»

این قرآن انسان را به استوارترین راه ها هدایت می کند.

__________________________________________________

(1) بنی اسرائیل/ 9.

بیان درمسائل قرآن، ص: 33

کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ. «1»

(این) کتابی است که بر تو نازل نمودیم تا مردم را به فرمان پروردگارشان از تاریکی ها به روشنایی (ایمان، عدل و آگاهی) ببری.

هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَهٌ لِلْمُتَّقِینَ. «2»

این قرآن، گفتار روشنی است برای عموم مردم، هدایت و اندرزی است برای پرهیزگاران.

و از رسول خدا (ص) نیز در این باره چنین آمده است که:

فضیلت و برتری گفتار خدا بر سایر گفتارها به مانند برتری خود پروردگار است بر مخلوقاتش. «3»

در این جا رمز حقیقتی که در ابتدای سخن بدان اعتراف نمودیم، روشن می شود و آن این که:

شایسته است انسان از سخن گفتن در عظمت و فضیلت قرآن لب فرو بندد و آن را به ناظران قرآن، راسخین و متخصصین در علوم آن موکول کند. زیرا آنان به حقیقت و عظمت قرآن از همه آشناترند و آنانند که انسان را به ارزش و واقعیت قرآن رهبری می کنند و آنانند که در فضیلت، قرین و همدوش قرآنند و در هدایت و رهبری سهیم و یاران آن.

چنان که جد بزرگوارشان رسول اکرم (ص)، همان کسی که او قرآن را برای بشر عرضه داشته، انسان را به سوی احکام آن دعوت می کند، همان کسی که ناشر حقایق و تعالیم قرآن می باشد، در این باره چنین می گوید که:

من در میان شما دو امانت بزرگ و گران بها می گذارم: قرآن و عترت (خاندانم) این دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا در واپسین روز در کنار حوض

کوثر بر من وارد آیند. «4»

از این حدیث چنین استفاده می شود که خاندان پیامبر (ص) قرین و همدوش قرآن و راهنمایان مردم به سوی آن و آشناترین افراد به احکام قرآن می باشند. پس چه بهتر که در توصیف و

__________________________________________________

(1) ابراهیم/ 1.

(2) آل عمران/ 3.

(3) «فضل کلام اللّه علی سایر الکلام کفضل اللّه علی خلقه»: بحار الأنوار، 9/ 16 صحیح ترمذی به شرح ابن عربی، 11/ 47، ابواب فضائل قرآن (ش 1).

(4) «انّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی و اهل بیتی و انّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض»: صحیح ترمذی، 13/ 200- 201 مناقب اهل بیت در شرح سند حدیث به بخش تعلیقات مراجعه شود. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 34

شناسایی قرآن به گفتار آنان اکتفا کنیم. از افکار و راهنمایی های سودمندشان رهنمون و الهام بگیریم.

آری در فضیلت قرآن احادیث فراوانی از آنان نقل گردیده، علامه مجلسی آن ها را در جلد 19 بحار الانوار «1» جمع آوری نموده است که ما قسمتی از آن احادیث را در این جا می آوریم:

حدیث اول حارث همدانی می گوید: وارد مسجد شدم، گروهی را دیدم که دور هم نشسته در پاره ای از احادیث به بحث، مجادله و گفت و گوهای بی فایده پرداخته اند. سپس به حضور امیر مؤمنان (ع) بار یافتم و جریان را به سمع وی رسانیدم و آن حضرت فرمود: واقعا چنین روشی را اتخاذ نموده اند؟

گفتم: آری. آن گاه علی (ع) گفت:

حارث! من از رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود: دیری نپاید که فتنه ها بر پا گردد. عرضه داشتم یا رسول اللّه! راه رهایی از این فتنه ها چیست؟ فرمود: قرآن کتاب خدا، کتابی که راه حل اختلافات

و کشمکش های شما در آن است، کتابی که می تواند حق و باطل را به آسانی از هم جدا و روشن سازد، حقیقتی که هزل و شوخی به آن راه ندارد، کتابی که هر جبار و ستمگری آن را به دور اندازد خداوند کمر او را می شکند و بر خاک مذلت و هلاکتش می نشاند و هر کس هدایت را در غیر آن بجوید به ضلالت و گمراهی می افتد. آن همان ریسمان محکم الهی است که ارتباط انسان با خدایش بدان بسته است و آن همان کتاب حکمت آمیز و راه مستقیم است و آن همان کتابی است که امیال و هوس های بشری و دست اهریمنان، نمی تواند او را تغییر دهد.

در اثر همان کتاب است که زبان ها از اشتباه مصون مانده، گفت و گوهای باطل و بی فایده پایان می پذیرد. دانشمندان از خواندن و تفکر در آن سیر نمی شوند. با گذشت اعصار و قرون، کهنه و فرسوده نخواهد شد، کتابی که عجایب و مزایای آن بی پایان است. این قرآن همان گفتار است که وقتی جنیان آن را شنیدند دلباخته آن گردیدند و بی اختیار گفتند: «إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً، یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ» یعنی ما قرآن اعجاب انگیزی می شنویم که به سوی سعادت رهبری می کند.

هر کس با قرآن سخن بگوید گفتارش درست خواهد بود و هر کس طبق آن حکومت و قضاوت کند، به عدالت قضاوت نموده است و هر کس عمل خود را با آن تطبیق کند به اجر و پاداش نیک

__________________________________________________

(1) طبع قدیم مطابق جلدهای 89، 90 طبع جدید.

بیان درمسائل قرآن، ص: 35

خواهد رسید، هر کس مردم را به سوی آن دعوت نماید، به راه راست

و مستقیمی هدایت نموده است.

آن گاه علی (ع) خطاب به حارث همدانی فرمود:

«خذها یا أعور» یعنی، ای اعور این حدیث را از من به یادگار بگیر! «1»

که می گوید: لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ «2» شما نیز روش اقوام گذشته را مو به مو اجرا خواهید نمود و مسیر آنان را در انحراف از

__________________________________________________

(1) «کتاب اللّه فیه نبأ ما قبلکم و خبر ما بعدکم و حکم ما بینکم و هو الفصل و لیس بالهزل … »: سنن دارمی، 2/ 435 صحیح ترمذی، 11/ 30 با مختصر تفاوت در الفاظ بحار الانوار، 9/ 7 نقل از تفسیر عیاشی.

(2) انشقاق/ 19.

بیان درمسائل قرآن، ص: 36

حق و تکذیب انبیا، در بهانه جویی و طغیان که نتیجه آن بدبختی و هلاکت حتمی است، خواهید پیمود.

و باز این جمله اشاره به حدیثی است که رسول اکرم (ص) فرموده است:

«شما نیز سنت ها و روش های ناپسند و پوسیده گذشتگان را احیا نموده، از همان سنت ها پیروی خواهید نمود.» «1»

2- اما گفتار آن حضرت: «هر جبار و ستمگری، قرآن را به پشت سر اندازد، خداوند کمر او را می شکند.» رسول اکرم (ص) با این جمله، مصونیت قرآن را از تحریف، تضمین می کند و این نوید را می دهد که این کتاب آسمانی از دستبرد ستمگران و تحریف بدعت گذاران محفوظ خواهد ماند و خداوند آنان را از این عمل ناشایست جلوگیری خواهد نمود.

آنان هرگز نمی توانند، قرآن را بازیچه و ملعبه خویش قرار دهند، احکام آن را از میان بردارند و یا تحریفش کنند همان طور که با کتب ادیان گذشته این گونه رفتار کردند «2» و متن آن ها را تغییر داده، تحریفش نمودند.

این جمله در واقع همان حقیقت را می رساند که جمله دیگر حدیث آن را بدین صورت بیان نموده است: «لا تزیغ به الأهواء»، یعنی هوی و هوس ها و خواسته های نامشروع

نمی تواند آن را تغییر دهد و حقیقت آن را دگرگون سازد.

چون ما می دانیم که هوس های بشری گاهی در معانی قرآن راه یافته، آیات آن طبق آراء و عقاید شخصی معنا گردیده است ولی واقعیت، حقایق، احکام و الفاظ قرآن همان است که از روز اول بود و در طی قرون و اعصار خواهد بود و تا آخرین روز نیز تغییر نخواهد پذیرفت.

3- نکته سومی که از این حدیث استفاده می گردد، این است که اگر مسلمانان در خصومات و منازعاتشان به قرآن برگردند کشمکش ها و اختلافات فکری و عملی شان را به قرآن ارائه کنند، قرآن راه حل روشن و عادلانه ای برای مسلمانان در اختلافشان نشان می دهد و به راستی و عدالت در میانشان حکومت و قضاوت می کند، حق و باطل را به روشنی از هم جدا و مجزا می سازد.

آری اگر مسلمانان قوانین قرآن را به مورد اجرا می گذاشتند حدود و جوانب آن را رعایت می کردند و طبق دستور و فرمان آن کتاب بزرگ قدم برمی داشتند حق را کاملا می شناختند و با

__________________________________________________

(1) «لترکبنّ سنن من قبلکم»: کنز العمال 6/ 40 و مدارک دیگر این حدیث را در بخش تعلیقات بخوانید.

(2) الهدی الی دین المصطفی، 1/ 34.

بیان درمسائل قرآن، ص: 37

مقام و موقعیت خاندان پیامبر (ص) آشنا می گردیدند، خاندانی که رسول خدا (ص) آنان را همدوش و قرین قرآن معرفی نموده است و همانند قرآن خلیفه و جانشین خود قرار داده است.

واقعا اگر مسلمانان قرآن را در پیشاپیش خود قرار می دادند و از روشنایی آن کسب نور می نمودند، از عذاب دائمی و انحطاطی که دامنگیرشان شده است، در امان بودند و در پرتگاه بدبختی و ذلت سقوط نمی کردند،

نکبت ها و تاریکی های ضلالت و گمراهی آنان را بدین گونه فرا نمی گرفت، هیچ حکمی از احکام خدا از هدف عالی خود منحرف نمی شد و هیچ قدمی از مسیر صحیح و راه راست لغزش نمی کرد.

ولی مسلمانان قرآن را به پشت سر انداخته، به دوران جاهلیت برگشتند و از امیال و خواسته های نامشروع شان پیروی نموده، در زیر پرچم باطل پناهنده گردیدند و به تدریج اختلافاتی در میانشان پدیدار شد. این اختلافات روز به روز شدیدتر گردید تا به صورت گروه های مختلف درآمد: گروهی گروه دیگر را تفسیق و یا تکفیر نموده، ریختن خونشان و به غارت بردن اموالشان را تجویز کردند، توهین و تاختن بر یکدیگر را عبادت و وسیله تقرب به پیشگاه خداوند پنداشتند و همان اختلاف و تشتت گواه آشکاری است بر این که مسلمانان از قرآن فاصله گرفته، از اسلام فرسخ ها دوری جسته اند.

بود.

قرآن گنجینه ایمان و مرکز آن است، دریای علوم و سر چشمه دانش، گلستان و بوستان عدالت و دادگستری است.

قرآن اساس و زیر بنای اسلام و وادی های حق و دشت های پهناور آن است، قرآن دریایی بیان درمسائل قرآن، ص: 38

است که آبکشان نتوانند آب آن را تمام کنند و چشمه ای است که آبش تیره و آلوده نخواهد بود و آبشخوارش در اثر تراکم و کثرت واردین تنگ نخواهد گردید منزلی است که راه های آن صاف و هموار و مسافرینش هرگز گمراه نخواهند شد.

قرآن نشانه ها و علائم روشنی است که عابرین از آن غفلت نورزند و تل های بلندی است که قصدکنندگانش نتوانند از آن بگذرند.

قرآن کتابی است که خداوند آن را سیراب کننده تشنگان علم و بهار دل های فقها و دانشمندان و آخرین مقصد نیکان و صالحان قرار داده است.

قرآن دوایی است که با بودن آن دردی نیست، نور و روشنایی ای است که هرگز به ظلمت و تاریکی نگراید، ریسمانی است که دستگیره آن، محکم و ناگسستنی و پناهگاه محکم و بلندی است که دست یغما و چپاول به آن راه ندارد، برای دوستدارانش عزت و بر واردینش ایمنی بخش است و برای پیروانش وسیله هدایت و رستگاری و برای تمسک کنندگانش وسیله عذر خواهی است. قرآن دلیل محکم و استواری است برای استدلال کنندگان، گواه حق و زنده ای است برای کسی که در خصومت ها به آن استشهاد کند و وسیله پیروزی است برای اجتماع کنندگانش، حاملانش را به سوی سعادت می برد و عاملانش را به مقام عالی و بلندی، پرواز و اوج می دهد.

قرآن علائم و راهنمایی هایی است برای متفکرین، سپری است برای طالبان سلاح، علم

و دانشی است برای کسی که آن را در مغز خود جای دهد و حدیث درستی است برای کسی که آن را نقل کند، قضاوت حق و عادلانه ای است برای کسی که در میان مردم با آن، حکومت و قضاوت نماید.» «1»

این خطبه نیز مانند خطبه پیش به نکات قابل توجه و مهمی مشتمل است که اینک پاره ای از آن ها را در این جا می آوریم:

هادیان و راهنمایان که در آیه آمده است، می باشی؟

فرمود: آری، من نیز مشمول این آیه بوده، یکی از مصادیق و معانی آن می باشم زیرا آیات قرآن همیشه زنده می باشد، زوال و فنا هرگز در آن راه ندارد و اگر آیه ای که در باره ملت معینی نازل گردیده است با از بین رفتن آن ملت، دورانش سپری می شد: دوران تمام آیات قرآن تا به امروز به پایان می رسید ولی چنین نیست بلکه همان آیه برای آیندگان نیز همان طور شامل است که برای گذشتگان صادق بود. «2»

امام صادق (ع) نیز در این باره می فرماید:

«قرآن زنده و جاوید است و هرگز از بین نمی رود و مانند پیدایش و جریان شب و روز در همه ادوار و ازمنه جریان و سریان دارد و به مانند حرکت و سیر آفتاب سیر می کند و همان طور که به مسلمانان دوران اول روشنایی می بخشید، به آیندگان نیز نورافکن و روشنی بخش خواهد بود.» «3»

در کافی چنین آمده است که: عمر بن یزید معنای آیه وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ «4» را از امام صادق (ع) سؤال نمود. امام در پاسخ وی چنین فرمود: «این آیه در باره خاندان پیغمبر نازل گردیده است که مؤمنین باید نسبت به آن خاندان محبت ورزیده، ارتباطشان را با آنان محکم

__________________________________________________

(1) رعد/ 7.

(2) انّ القرآن حیّ لا یموت و الآیه حیّه لا تموت فلو کانت الآیه اذا نزلت فی الاقوام و ماتوا ماتت الآیه لمات القرآن و لکنّ هی جاریه فی الباقین کما جرت فی الماضین.

(3) انّ القرآن حیّ لم یمت و انّه یحبری کما یحبری اللّیل و النّهار و کما

تحبری الشّمس و القمر و یحبری علی آخرنا کما یحبری علی اوّلنا.

(4) «مؤمنان کسانی هستند که با کسانی که خداوند به صله و ارتباطشان فرمان داده است، ارتباط و پیوستگی دارند.» رعد/ 21.

بیان درمسائل قرآن، ص: 40

و استوار سازند. امام (ع) به گفتار خود افزودند: در عین این که این آیه در باره خاندان پیامبر است، ممکن است در باره خویشاوندان تو نیز شامل و صادق آید. آن گاه امام فرمود: تو از کسانی مباش آیه ای را که در مورد خاصی نازل شده است، به همان مورد اختصاص می دهند.»

در تفسیر فرات کوفی آمده است: اگر مفهوم آیه ای که در باره جمعیت و یا ملت معینی نازل گردیده است با از بین رفتن آن جمعیت از بین می رفت، دیگر از قرآن اثری باقی نمی ماند. ولی تا آسمان ها و زمین پابرجاست، قرآن نیز پابرجا بوده و به درازای عمر دنیا در جامعه بشری جریان خواهد داشت و در باره هر قوم و ملتی آیه ای در قرآن هست که سرنوشت شان را مشروحا برای آنان بازگو می کند، خواه به نفع شان باشد و یا به ضررشان. «1»

در این مورد احادیث فراوانی نقل گردیده است که ما به عنوان نمونه به همان چند حدیثی که در این جا آوردیم اکتفا می کنیم.

2- «راه راست و مستقیمی است که رهروانش گمراه نگردند.» «2» منظور آن حضرت از این جمله این است که قرآن راهی را نشان می دهد که هر کس آن راه را در پیش گیرد هرگز گمراه نمی شود و در ضلالت و هلاکت قرار نمی گیرد زیرا خداوند قرآن را برای راهنمایی و هدایت مردم و تأمین سعادت آنان فرستاده است تا بندگان

فرمانبردار خود را از ضلالت و هلاکت حفظ نموده، از گمراهی و بی راهه رفتن نجاتشان دهد.

3- «بیان واضح و روشنگری است که اصول و براهین آن خلل ناپذیر است.» «3» در معنای این جمله دو احتمال به نظر می رسد:

یکی این که: اساس و پایه های معارف و تعالیم قرآن و زیر بنای تمام حقایق آن فطرت بشر و قانون طبیعت است و چنان بر روی آن محکم و استوار بنیان شده است که به هیچ وجه، تزلزل و انهدام نخواهد پذیرفت.

دوم این که: الفاظ و کلمات قرآن که نشان دهنده حقیقت قرآن است، تغییر پذیر نبوده، هیچ خلل، زیادت و نقصانی در آن راه ندارد. بنابراین احتمال در این جمله به مصون و محفوظ بودن قرآن از تحریف اشاره گردیده است.

__________________________________________________

(1) «و لو انّ الآیه نزلت فی قوم ثمّ مات اولئک ماتت اولئک ماتت الآیه لما بقی من القرآن شی ء و لکنّ القرآن یحبری اوّله علی آخره مادامت السّموات و الارض و لکل قوم آیه یتلوها هم منها بخیر او شر»: مرآت الانوار، صص 3، 4.

(2) و منهاجا لا یضلّ نهجه.

(3) و تبیانا لا تهدم ارکانه. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 41

4- «قرآن گلستان و بوستان عدالت و دادگستری است.» «1» منظور از این جمله این است که عدالت و دادگستری به تمام معنا و با تمام جهات و جوانبش: عدالت در عقیده و افکار، عدالت در عمل و اخلاق، عدالت در قضا و داوری، عدالت اجتماعی و انواع عدالت ها در قرآن جمع گردیده، از آن جا به جوامع بشری سرازیر می گردد. پس قرآن مرکز و محور عدالت و محل تجمع و پرورش نهال و درختان

عدل و داد است.

5- «قرآن اساس و زیر بنای اسلام است.» «2» منظور از این جمله این است که ثبات و استحکام اسلام بر پایه قرآن است، همان طور که دیگ، روی پایه های اجاق قرار می گیرد و محتویاتش پخته شده، برای استفاده عموم آماده می شود.

6- «قرآن وادی های پهناور حق است.» «3» منظور آن حضرت از این جمله این است که قرآن محل پرورش و نشو و نمای حق و حقیقت است. در این جمله قرآن به وادی های وسیع، هموار، بی خطر و اطمینان بخش و حق نیز به نباتات، گل ها و سبزی هایی که در آن وادی می روید تشبیه شده است.

در این جمله به این نکته نیز اشاره شده است که هر کس به غیر قرآن تمسک جوید و از راه دیگر حق را پی جویی کند، هرگز به آن نخواهد رسید زیرا تنها قرآن است که منبت و چمنزار حق است و حق را به جز در قرآن در جای دیگر نتوان یافت.

7- «قرآن دریایی است که آبکشان نتوانند، آب آن را تمام کنند.» «4» معنای این جمله و جملات بعدیش این است: کسانی که می خواهند در فهم دقایق و معانی قرآن غور کنند نمی توانند به عمق آن برسند و به مفاهیم قرآن احاطه پیدا کنند زیرا رموز و اسرار قرآن پایان ناپذیر و تمام ناشدنی است.

از این جمله معنای دیگر نیز استفاده می شود که: دقایق و اسرار قرآن با کشف آن ها تمام نمی شود و نقصانی در آن حاصل نمی گردد، همان طور که چشمه های پر آب و ریشه دار با استفاده از آن، آبشان به نقصان و کاستی نمی گراید.

__________________________________________________

(1) و ریاض العدل و غدرانه.

(2) و أثافی فیّ الاسلام

و بنیانه.

(3) و اودیه الحق و غیطانه.

(4) و بحر لا ینزفه المنتزفون.

بیان درمسائل قرآن، ص: 42

8- «تل های بلندی است که قصدکنندگانش نتوانند، از آن بگذرند.» «1» منظور این است که محققین و کاوشگران که در فکر رسیدن به حقایق و مفاهیم قرآنند، نمی توانند به قلّه های مرتفع آن برسند و از آن جا نیز بگذرند و شاهباز بلند پرواز فکر بشر هر چه پر زند و اوج بگیرد قبل از رسیدن به قله های بلند لطایف و دقایق قرآن احساس خستگی نموده، در برابر آن پر می ریزد.

از این جمله چنین استفاده می گردد که قرآن دارای بطون و معانی مختلفی است که فکر انسان از درک کامل آن ها عاجز است.

به احتمال دیگر معنای جمله چنین است که: قصد کنندگان مفاهیم و دقایق قرآن چون به قله مرتفع آن رسیدند، در آن جا مکث و توقف می کنند و قدم از قدم بر نمی دارند و لب از لب بر نمی گشایند زیرا با رسیدن به آن مرحله در واقع به مقصد و آرمان نهایی خویش رسیده، به هدف عالی و نهایی خود نائل آمده اند و مقصد دیگری برای حرکت ندارند.

__________________________________________________

(1) و آکام لا یجوز عنه القاصدون.

بیان درمسائل قرآن، ص: 43

آن هر چه محکم تر و استوارتر سازد و آیات آن را به حافظه خود بسپارد و با مغز و فکر خویش و با شیره جان و تنشان به هم درآمیزد تا در روشنایی و پرتو آن کتاب آسمانی به سوی رستگاری و سعادت ابدی گام بردارد.

از پیامبر اسلام (ص) و ائمه اهل بیت (ع) در ثواب و فضیلت قرائت قرآن احادیث فراوانی به ما رسیده است که اینک قسمتی از آن ها را در این جا می آوریم:

از امام باقر (ع) نقل گردیده است که رسول خدا (ص) فرمود: هر کس در هر شب ده آیه از قرآن بخواند، در آن شب از غافلان و آنان که از پروردگارشان بی خبرند، نوشته نمی شود و هر کس پنجاه آیه از قرآن بخواند در آن شب در لیست آشنایان و یادکنندگان خدا ثبت می گردد. هر کس صد آیه تلاوت نماید از عبادت کنندگان و هر کس دویست آیه بخواند نام وی در صف خاشعین و افرادی که در پیشگاه پروردگارشان اظهار بندگی و تواضع کنند، خواهد آمد و هر کس سیصد آیه از قرآن بخواند از سعادتمندان و هر کس پانصد آیه تلاوت کند از کوشش کنندگان در عبادت و پرستش خدا نوشته خواهد شد. و اگر کسی هزار آیه از قرآن بخواند به مانند کسی خواهد بود که طلای ناب بیان درمسائل قرآن، ص: 44

و خالص فراوان و بی شماری در راه خدا بذل و احسان نموده است. «1»

امام صادق (ع) فرمود: قرآن برنامه سعادت و زندگی انسان هاست که از طرف پروردگارشان برای آنان تنظیم شده است، مرد مسلمان کسی است که برنامه خود را مورد دقت قرار دهد

و هر روز حد اقل پنجاه آیه از آن تلاوت کند. «2»

باز فرمود: چه مانعی دارد، تاجری که در بازار به داد و ستد مشغول و سرگرم است، آن گاه که به خانه اش بر می گردد قبل از آن که به خواب و استراحت بپردازد سوره ای از قرآن تلاوت نماید تا در برابر هر آیه که می خواند، ده حسنه و پاداش برای او نوشته شود و ده گناه از گناهانش محو گردد. «3»

باز فرمود: بر شما باد قرائت و خواندن زیرا مراتب و درجات کاخ های بهشتی به عدد آیات قرآن است و در روز قیامت به خوانندگان قرآن گفته می شود که قرآن بخوانید و به مرتبه بالاتری اوج بگیرید و قرآن خوان هر آیه ای را که تلاوت می کند به مرتبه بالاتری اوج می گیرد. «4»

در کتب حدیث، احادیث فضیلت و ثواب قرآن خواندن، جمع آوری گردیده و در جلد 19 بحار الانوار «5» نیز قسمت مهمی از این احادیث آمده است، علاقه مندان می توانند، به آن جا مراجعه کنند. از این احادیث علاوه بر ثواب و فضیلت قرآن خواندن، نکات جالب دیگری نیز استفاده می شود:

نگاه کردن به قرآن علاوه بر خواندن آن، مستقلا عبادت است؟

باز امام صادق (ع) فرمود: هر کس قرآن را از روی آن تلاوت کند، چشم وی نیز از قرآن بهره

__________________________________________________

(1) اصول کافی، کتاب فضیلت قرآن وسائل الشیعه، چاپ جدید 4/ 839.

(2) همان.

(3) همان.

(4) همان.

(5) طبع جدید، ج 89، 90.

بیان درمسائل قرآن، ص: 45

می برد و از عذاب پدر و مادرش کاسته می شود، گرچه با کفر از دنیا رفته باشند. «1»

و در تشویق کردن به قرائت از روی قرآن علل و اسراری است، قابل توجه:

یکی این که: قرائت از روی قرآن باعث تکثیر و ازدیاد نسخه های قرآن می گردد و از فرسوده و کهنه شدن قرآن که تدریجا منجر به از بین رفتن آن می گردد، پیشگیری می شود زیرا اگر در قرائت قرآن تنها به نیروی حافظه قناعت و اکتفا شود، مسلمانان به نسخه های قرآن احساس نیاز نمی کنند و تدریجا متروک و فراموش می شود و در این صورت نه تنها نسخه های قرآن رو به ازدیاد و فزونی نمی رود بلکه کم کم از بین رفته و یا کمیاب خواهد شد.

دوم این که: قرائت از روی قرآن آثار و خواصی را در بر دارد که در این احادیث به پاره ای از آن ها تصریح شده است، از جمله این که: هر کس قرآن را از روی مصحف بخواند، چشم او از نگاه کردن به قرآن احساس لذت می کند و از آن بهره می برد و از دردها و بیماری ها و نابینایی سالم و محفوظ می ماند.

سوم این که: قرائت از روی قرآن سبب می شود که خواننده، در قرآن بیش تر دقت کند. از نکات دقیق و لطایفی که در آیات آن به کار رفته، لذت

و بهره بیش تر ببرد زیرا انسان همان طور که از تماشای مناظر و دیدنی های مورد علاقه اش لذت می برد و این تماشا و نگاه ها بر دیده و فکر او حسن اثر می گذارد و بر روح و روانش سرور و شادمانی می بخشد، خواننده قرآن نیز وقتی دیده خود را متوجه الفاظ قرآن کند و فکرش را در معانی آیات آن جولان دهد و در علوم و معارف عالی و حیات بخش و پربهایش تفکر نماید، از این دقت و تفکر قهرا احساس لذت می کند و در روحش سرور و شادمانی و در دلش روشنایی و نورانیت خاصی پدیدار می شود.

راه های انتشار و گسترش حقایق اسلام و قرآن می باشد.

فایده دیگر: قرائت قرآن در منازل و خانه ها، تعظیم و به پا داشتن شعائر اسلام است زیرا وقتی از خانه های مسلمانان هر صبح و شام صدای جانفزای قرآن بلند شود و از هر سوی شهرهای اسلامی صدای آیات الهی گوش ها را بنوازد، در اعماق جان و دل شنوندگان اثر خاص و عمیقی می گذارد، اسلام و ایمان در دلشان بارور و شکوفا می گردد.

فایده سومی که: برای قرائت قرآن در منازل مترتب است، مطلبی است که در همین احادیث به آن اشاره ای شده است و آن این که تلاوت قرآن، نیایش و ذکر خدا در خانه ها و منازل باعث فزونی نعمت ها و ازدیاد برکت ها است و فرشتگان در چنین خانه ها فرود آمده، شیاطین از آن دوری می گزینند و این گونه منازل برای اهل آسمان نور و روشنایی می بخشند، همان گونه که ستارگان آسمان بر اهل زمین نورافکنی می کنند و خانه ای که در آن، قرآن تلاوت نشود و یادی از خدا نگردد، از برکتش کاسته می شود، ملائکه از آن دوری گزیده، شیاطین به این گونه خانه ها راه می یابند. «1»

__________________________________________________

(1) اصول کافی، ج 2، باب فضیلت قرآن.

بیان درمسائل قرآن، ص: 47

بلکه الف یک حرف و لام حرف دیگر و میم حرف سوم است.»

این حدیث را، راویان اهل سنت نیز نقل کرده اند، چنان که قرطبی در تفسیر خود «1» از ترمذی و او نیز از ابن مسعود این حدیث را نقل نموده، کلینی هم حدیثی به همین مضمون از امام صادق (ع) آورده است.

اگر کسی به کتب احادیث مراجعه نماید، این گونه احادیث که در فضیلت قرآن و ثواب خواندن آن و در باره خواص سوره ها و آیات نورانی اش نقل گردیده است، فراوان خواهد دید.

در برابر این همه احادیث صحیح و اصیل یک مشت روایاتی نیز از راویان دروغ ساز در فضیلت قرائت قرآن نقل گردیده است. این دروغ سازان احادیثی را که در باره قرآن وارد شده است، کم پنداشته، از پیش خود حدیث های دیگری نیز ساخته، بر آن ها افزوده اند احادیثی که نه مضمون آن ها از طرف خداست و نه رسول خدا از آن ها اطلاع دارد. این دروغ سازان عبارتند از:

__________________________________________________

(1) تفسیر قرطبی، 1/ 7 اصول کافی، باب فضیلت قرآن.

بیان درمسائل قرآن، ص: 48

ابو عصمت فرج بن ابی مریم مروزی و محمد بن عکاشه کرمانی و احمد بن عبد اللّه جویباری.

اتفاقا خود ابو عصمت به این حقیقت اعتراف نموده است، آن جا که از وی می پرسند: چگونه توانستی در باره یکایک سوره های قرآن از عکرمه که با وی همزمان نبودی، حدیث نقل کنی که او نیز از ابن عباس گرفته باشد؟! در جواب گفت: «چون دیدم، مردم از قرآن اعراض نموده و به فقه ابو حنیفه و مغازی محمد بن اسحاق سرگرم شده اند، این حدیث ها را برای خدا (قربه الی اللّه!) از پیش خود ساخته، در اختیار مردم

گذاشتم تا شاید که مسلمانان را به خواندن قرآن وادار و تشویق نمایم.»

عثمان بن صلاح در باره حدیث معروفی که به واسطه ابیّ بن کعب از رسول خدا (ص) در باره فضایل یکایک سوره های قرآن نقل شده است، چنین می گوید:

«در این حدیث تحقیقی به عمل آمده است و نتیجه تحقیق این بوده است که راوی حدیث می گوید: این حدیث را من با گروه دیگری به دروغ از پیش خود ساخته و در دسترس مردم گذاشتیم.»

بنابراین، واحدی و مفسرین دیگری که این حدیث را در تفاسیر خود آورده اند، راه اشتباه و خطا پیموده اند. «1»

تعجب از این دروغ سازان است که با چه جرئتی به خدا و رسول او افترا بسته، آن گاه این افترا را وسیله تقرب به پیشگاه پروردگار می شمارند. آری، چنین اند اسراف کنندگان در گناه که اعمال زشت آنان در نظرشان نیکو جلوه گر می شود.

کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. «2»

__________________________________________________

(1) تفسیر قرطبی، 1/ 78، 79. […]

(2) یونس/ 12.

بیان درمسائل قرآن، ص: 49

رسول خدا (ص) نقل می کند که، آن حضرت فرمود: «قرآن را با صدای بلند و رسا بخوانید! رموز، عجایب و دقایق آن را پی جویی کنید.» «2»

ابو عبد الرحمن می گوید: یکی از اصحاب رسول خدا (ص) که قرآن را به ما تعلیم می نمود، چنین می گفت: «اصحاب پیامبر (ص) قرآن را ده آیه، ده آیه از وی فرا می گرفتند، آن حضرت آیات ده گانه دوم را به آنان تعلیم نمی داد مگر این که نکات و رموز علمی و اخلاقی آیات ده گانه قبلی را کاملا فراگیرند و آن ها را به مورد عمل و اجرا بگذارند. «3»

__________________________________________________

(1) محمّد/ 24.

(2) «اعربوا القران و التمسوا غرائبه» (کافی، ج 2).

(3) بحار الانوار، 19/ 28.

بیان درمسائل قرآن، ص: 50

از ابن مسعود و عثمان و أبیّ نقل شده است که: «رسول خدا (ص) ده آیه از قرآن را به اصحاب خود یاد می داد و آنان از این ده آیه فارغ نمی شدند تا این که مفاهیم و معانی آن را به مورد عمل و اجرا بگذارند و رسول خدا (ص) یاد گرفتن قرآن را توأم با عمل کردن به آن یک جا برای اصحاب خود تعلیم می نمود. «1»

امیر مؤمنان (ع) روزی در میان جمعی از جابر بن عبد اللّه انصاری یاد نمود و او را به علم و معرفت توصیف کرد. مردی عرضه داشت: «یا امیر المؤمنین! با آن مقام علمی که تو داری، از دانش جابر توصیف می کنی؟!» آن حضرت فرمود: «آری جابر به این تعریف زیبنده است زیرا او تفسیر این آیه را می داند «2» که خداوند می فرماید: إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ. «3»

در باره تدبر و تفکر در آیات

قرآن، احادیث فراوانی وارد گردیده است. مجلسی (ره) قسمت مهمی از این احادیث را در بحار الانوار آورده است. «4» ولی در اثبات لزوم آشنایی با معانی و حقایق قرآن به تتبع اخبار و احادیث احتیاج نیست زیرا قرآن کتابی است که خداوند به عنوان برنامه زندگی برای بشر نازل نموده است و باید مردم در زندگی شان از آن پیروی کنند و در مسیر آخرتشان از نور و روشنایی آن بهره مند گردند و مسلم است که به این اهداف و نتایج نمی توان رسید جز از راه تدبر در قرآن و تفکر در معانی آن چنان که عقل انسانی نیز گواه و مؤیّد این حقیقت است آیات و احادیثی هم که در این زمینه وارد شده، در واقع از سنخ اوامر ارشادی می باشد که آدمی را به همان واقعیت عقلی و امر فطری هدایت و راهنمایی می کند.

زهری نیز این حقیقت را از امام سجاد (ع) چنین نقل می کند که فرمود: «هر یک از آیات قرآن گنجینه و خزینه ای است که در برابر تو قرار گرفته است و هر گنجینه که به روی تو باز گردد، لازم است بر آن چه در میان آن گنجینه قرار دارد، به دقت نگاه و وارسی کنی.» «5»

__________________________________________________

(1) تفسیر قرطبی، 1/ 39.

(2) همان، 1/ 26.

(3) آن کس که قرآن را بر تو فرو فرستاده است به وعده گاهت باز خواهد گردانید، قصص/ 85.

(4) طبع جدید، صفحات 89، 90.

(5) «آیات القرآن خزائن فکلّما فتحت خزینه ینبغی لک ان تنظر ما فیها»: اصول کافی، ج 2، کتاب فضیلت قرآن.

بیان درمسائل قرآن، ص: 51

معجزه الهی است قرآن معجزه جاودان اعجاز قرآن از نظر معارف عقلی و فلسفی تطبیق و مقایسه قرآن با تورات و انجیل اعجاز در هماهنگی قرآن اعجاز قرآن در تشریع و قانون گذاری حقایق ثابت و خلل ناپذیر در قرآن اخبار غیبی در قرآن اسرار آفرینش در قرآن بیان درمسائل قرآن، ص: 52

نامید، گرچه دیگران از انجام چنین عملی عاجز و ناتوان باشند.

مثلا: اگر کسی ادعای الوهیت و خدایی کند، محال است که چنین شخصی در ادعای خود راستگو باشد زیرا دلایل روشن و استوار عقلی، کذب و دروغ وی را در این ادعا ثابت و آشکار می سازد.

3- مقامی که این شخص ادعا می کند باید از نظر شرع نیز قابل قبول باشد. اگر مقامی را ادعا کند که به دلیل قطعی، مسلّم و دینی، کذب وی در ادعای چنین مقامی ثابت و مسلم شود، در این صورت عمل به ظاهر خارق العاده ای که انجام می دهد دلیل بر صدق ادعای وی نبوده، معجزه نیز نامیده نمی شود.

مثلا: اگر کسی بعد از پیامبر خاتم (ص) ادعای نبوت کند. در این صورت قطعا کاذب و دروغگو می باشد زیرا به شهادت قرآن و طبق روایات قطعی و مسلّم که از رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) به دست ما رسیده است، موضوع نبوت با بعثت پیامبر اسلام (ص) پایان پذیرفته و بعد از وی دیگر پیامبری مبعوث نخواهد گردید.

پس در صورت باطل بودن ادعا به وسیله عقل یا نقل ثابت و مسلم، دیگر گواه و شاهد به حال مدعی چنین مقام باطلی فایده و سودی نخواهد داشت و پس از آن که به حکم عقل یا به نقل مسلّم، کذب و بطلان ادعای وی روشن گردیده، دیگر بر خدا لازم نیست که عمل او را باطل و ناحق بودن وی را روشن و بر ملا سازد.

4- شرط دیگر اعجاز این است که: عمل خارق العاده، گواه بر صدق مدعا باشد نه گواه بر کذب او و اگر کسی منصبی را از

ناحیه خداوند ادعا کند و سپس عملی انجام دهد که دیگران از انجام دادن آن عمل عاجز و ناتوان باشند، در صورتی که این عمل شاهد و دلیل بر کذب و دروغ وی گردد، معجزه نامیده نمی شود.

مثلا: نقل گردیده است «مسیلمه» که ادعای نبوت می نمود به عنوان اعجاز آب دهان خود را به چاه کم آبی انداخت که آب آن فزون تر شود ولی نتیجه معکوس مشاهده گردید و آب چاه به طور کلی خشک شد و دستش را بر سر عده ای از کودکان خاندان حنیفه کشید و کام عده دیگری را بیان درمسائل قرآن، ص: 54

برداشت، گروه اول به عارضه کچلی و گروه دوم به لکنت زبان مبتلا گردیدند. «1»

در این صورت هم که عمل شخص، دروغ و بطلان ادعای او را روشن و بر ملا می سازد، بر خدا لازم نیست که بطلان عمل و دروغ وی را از راه دیگر آشکار کند.

5- پنجمین شرط اعجاز این است که باید به هیچ یک از علوم و فنون و هنرهای دقیق نظری و یا تردستی متکی نبوده، قابل تعلیم و تعلّم نباشد و اگر کسی عملی انجام دهد که به یکی از علوم و فنون متکی باشد، چنین عملی را نتوان معجزه نامید، گرچه دیگران از انجام آن عاجز و ناتوان بوده، شرایط دیگر اعجاز را دارا باشد.

مثلا: اعمال خارق العاده ای که از جادوگران، شعبده بازان و از کسانی که به برخی از اسرار و رموز دقیق علمی و یا هنری و صنعتی آشنایی دارند، سر می زند. چنین اعمال خارق العاده، معجزه نامیده نمی شود و بر خداوند لازم نیست که این گونه اعمال را باطل نموده، افرادی

را که برای اثبات ادعای دروغین شان به آن ها تمسک می جویند، رسوا و مفتضح سازد زیرا از راه علم و علائم مخصوص روشن می گردد که این گونه اعمال متکی به یک سلسله قواعد و قوانین دقیق علمی و یا هنری و اکتسابی می باشد که هر کس آن ها را فرا گیرد و با شرایط خاص و در اندازه معین به کار بندد، قهرا به چنین نتایج حتمی و آثار فیزیکی و شیمیایی دست خواهد یافت.

آری چیزی که هست، این است که: آشنایی با این گونه قواعد و به کار بستن آن ها در میزان معین در فراخور دقت و تفکر می باشد و برای هر کسی ممکن و میسر نیست.

و همچنین بعضی از طبابت های اعجاب انگیز پزشکان که متکی به آشنایی به خواص و آثار مواد شیمیایی اشیا و ترکیبات آن ها است، از مقوله معجزه نمی باشد، گرچه اکثر مردم حتی پزشکان دیگر نیز با این گونه اسرار و رموز آشنا نبوده، از انجام چنین طبابتی عاجز و ناتوان باشند.

و اگر خداوند از میان مردم تنها یک نفر را با این گونه قواعد و قوانین دقیق علمی و به آثار و خواص فیزیکی و شیمیایی اجسام و اشیا و رازهای پیچیده جهان آفرینش که در افق افکار عموم نمی باشد، آشنا سازد و در موقع سوء استفاده از این علم و اطلاع، دروغ وی را بر ملا نکند، هیچ گونه ایراد و قبحی نسبت به ساحت خداوندی محسوب نمی گردد زیرا این ها از مقوله معجزه نبوده، شاهد بر هیچ گونه ادعایی نمی تواند باشد.

آری، اگر به فرض محال خداوند معجزه را با دست مرد دروغگویی انجام دهد و ادعای

__________________________________________________

(1) کامل ابن اثیر، 2/

138.

بیان درمسائل قرآن، ص: 55

دروغین وی را بدین وسیله تأیید کند، کار ناشایست و غیر عقلانی خواهد بود زیرا که این کار تصدیق دروغگو و موجب ضلالت و گمراهی مردم است و خداوند از انجام چنین عملی اجل و برتر است. «تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا» بیان درمسائل قرآن، ص: 56

را به اطلاع بشر برساند.

از آن چه به عنوان مقدمه اول یادآوری شد، چنین استفاده می شود که خداوند باید برای بشر تکالیف و قوانینی مقرر بدارد و او را در مسیر تکامل و سعادت راهنمایی کند. ولی روشن است که بیان درمسائل قرآن، ص: 57

این تکالیف الهی باید به وسیله یک فرد از افراد بشر برای آنان ابلاغ گردد و این فرد که پیامبر نامیده می شود و افراد دیگر بشر را با وظایف و تکالیفی که خداوند در راه تکامل و هدایت آنان مقرر داشته است، آشنا سازد تا حجت خدا بر آنان تمام گردد و هرکس از روی برهان و دلیل یکی از دو راه سعادت و یا هلاکت را انتخاب کند. این است معنای آن چه قرآن می گوید:

لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَهٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَهٍ. «1»

و این هم روشن است که پیامبری و سفارت الهی مقام و منصبی است بس بزرگ و با عظمت که افراد زیادی چشم طمع بر آن دوخته و آرزوی رسیدن بر چنین مقامی را- گرچه از روی دروغ و حیله- در مغز خود می پرورانند.

این است که باید مدعی این مقام برای اثبات ادعای خود شاهد و گواه روشنی ارائه دهد تا شیادان و مدعیان دروغگو و گمراه کننده نتوانند، از این مقام سوء استفاده نموده، در لباس مدعیان واقعی و راهنمایان حقیقی، خودنمایی کنند. این شاهد و گواه نیز نمی تواند از کارها و اعمال عادی باشد که دیگران هم بتوانند نظیر آن را بیاورند و ادعای دروغین شان را ثابت نمایند و حق جلوه دهند.

بنابراین، باید این شاهد و گواه از اعمالی باشد که نوامیس

و قوانین طبیعت را درهم شکند و بر خلاف مسیر عادی و طبیعی جریان یابد و دیگران را از آوردن چنین گواه و شاهدی، ناتوان سازد این گونه اعمال خارق العاده را که تنها پشتوانه و شاهد پیامبری و نبوت است «معجزه» و انجام دادن آن را «اعجاز» می نامند.

دل مردم بزداید و موقعیت خویش را در میانشان مستحکم سازد.

پس اگر همین مدعی نمایندگی در اثبات صدق گفتار و ادعایش چنین بگوید که: من همین فردا محبت و عنایت خاص پادشاه قرار خواهم گرفت و او مرا با یک تحفه خاص و شاهانه ای که به سایر سفرا و نمایندگان اهدا می کند مفتخر خواهد نمود و از طرف دیگر پادشاه هم از آن چه در میان رعیت و آن شخص واقع گردیده، کاملا با اطلاع باشد و با این حال در همان روز معین او را با آن هدیه خاص مفتخر نماید، این عمل از آن پادشاه تصدیق و تأیید نمایندگی آن شخص می باشد به طوری که هیچ عاقل و دانایی نمی تواند او را به دروغ و خلاف گویی حمل نماید زیرا بر یک پادشاه عاقل و توانا که علاقه مند به حفظ مصالح رعیت خویش می باشد، بسیار قبیح و مستهجن است که مرد دروغگو و حقه بازی را با اطلاع از حقه بازی وی، تصدیق و تأیید کند و دست او را در فساد و خرابکاری باز بگذارد و در مسیر حقه بازی و شیادی کمک و پشتیبان او باشد.

عملی که در باره بشر عاقل قابل قبول نباشد، در باره خداوند حکیم مطلق به هیچ وجه ممکن و قابل قبول نخواهد بود و در قرآن مجید نیز به همین موضوع اشاره شده است، آن جا که می گوید:

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ. «1»

اگر او (پیغمبر) سخنی دروغ بر ما می بست ما او را با قدرت می گرفتیم. سپس رگ قلبش را قطع می کردیم.

منظور آیه این است «محمد» ی که ما

نبوتش را تأیید نمودیم و معجزه هایی در دست وی ظاهر ساختیم نمی تواند مطالبی را از پیش خود به ما نسبت دهد و اگر به فرض محال چنین عملی از وی سر زند، با قدرت خویش رگ زندگانی اش را قطع می کنیم و دمار از روزگارش می آوریم. چه آن که

__________________________________________________

(1) حاقه/ 44- 46.

بیان درمسائل قرآن، ص: 59

سکوت ما در برابر گفتارهای باطل، امضای باطل و راه دادن مطالب بی اساس در دین و آیین حق و هدایت است. بر ماست که شریعت و قانون خود را از دروغ ها و مطالب بی اساس حفظ کنیم و همانند مرحله حدوث و ایجاد، در مرحله بقا نیز ناظر و پشتیبان آن باشیم.

نتایج فاسد و نادرستی را در بر دارد که یکی از آن ها مسدود بودن راه تصدیق انبیا و تشخیص دروغگو از راستگو است.

فضل بن روزبهان از این اشکال که بر اشاعره و منکرین حسن و قبح عقلی متوجه است، چنین پاسخ می دهد که: کار ناروا اگرچه عقلا بر خداوند ناروا و محال نیست ولی عادت و مشیت وی بر این جریان دارد که معجزه را همیشه در اختیار پیامبران راستگو قرار دهد و در دست شخص دروغگو هرگز معجزه ظاهر نمی گرداند بنابراین، راه تصدیق پیامبران و تشخیص دروغگو از راستگو حتی برای اشاعره نیز بسته و مسدود نخواهد بود.

این بود خلاصه پاسخ ابن روزبهان که آثار ضعف و سستی در آن از جهاتی پیداست زیرا:

1- عادت و روشی که ابن روزبهان آن را در این مورد به خدا نسبت می دهد از اموری نیست که با حواس ظاهری قابل درک و حس باشد و بتوان آن را با چشم دید و با گوش شنید. تنها راهی که می توان آن را دریافت، راه عقل است که اشاعره این راه را به روی خود بسته اند.

زیرا در صورتی که عقل از درک حسن و قبح امور عاجز و زبون باشد، تخلف از عادت و وعده بیان درمسائل قرآن، ص: 60

را نیز بر خداوند محال و ناروا نخواهد دانست.

2- گذشته از آن، پی بردن به این عادت و روش خداوند که در دست دروغگویان معجزه ظاهر نمی کند، موقوف بر این است که پیامبران گذشته را که همگان دارای معجزه بودند در ادعایشان صادق و راستگو بدانیم.

ولی کسانی که با چشم انکار و یا تردید به آنان می نگرند از هیچ

راهی نمی توانند یقین و باور کنند که خداوند همیشه معجزه را در دست راستگویان ظاهر می سازد. در نتیجه به نظر آنان اعجاز یک دلیل قابل اعتبار و اطمینان بخش برای اثبات ثبوت نخواهد بود.

3- اشکال سومی که به گفتار ابن روزبهان متوجه می باشد این است: وقتی که از نظر عقل انجام دادن عملی با ترک آن مساوی باشد و عقل نتواند بر حسن و یا قبح آن حکم نماید، چه مانعی دارد که خدای قادر و توانا- خدایی که در برابر اعمالش هیچ گونه مسئول و مؤاخذ نیست- روش و عادت خویش را تغییر دهد و همان طور که معجزه را به افراد راستگو داده بود، در اختیار افراد دروغگو و حقه باز نیز قرار دهد.

4- چهارمین اشکال بر پاسخ ابن روزبهان این است که: روال و عادت از امور و پدیده هایی است که در اثر تکرار به وجود می آید، تکرار عمل نیز محتاج به مرور زمان می باشد. بنابراین، نبوت نخستین پیامبر را که قبل از به وجود آمدن این عادت بود، به چه دلیل می توان اثبات کرد؟

ما در آینده به گفتار اشاعره بیش تر خواهیم پرداخت، ضعف و فساد گفتار آنان را به یاری خدا برملا خواهیم ساخت. بیان درمسائل قرآن، ص: 61

آن معجزه، مهارت و تخصص داشته باشند زیرا دانشمندان علما و متخصصان هر فن که به خصوصیات و دقایق آن فن از دیگران آشناتر و به رموز و اسرار آن داناترند فقط آنان می توانند، تشخیص دهند که انجام این عمل برای دیگران امکان پذیر است یا نه.

از این جاست که افراد عالم و دانشمند، زودتر از دیگران معجزه را تصدیق می کنند. ولی افراد بی اطلاع و غیر آشنا و کسانی که در علوم مشابه معجزه، مهارت و تخصص ندارند، راه هر نوع شک و تردید برای آنان باز می باشد.

این گونه افراد تا احتمال دهند که شخص مدعی در معجزه اش به یک سلسله عملیات فنی و هنری تکیه نموده که متخصصان فن می توانند آن را تشخیص دهند، زیر بار چنین معجزه ای نرفته، در حالت دیر باوری و شک و تردید به سر می برند.

از این جاست که حکمت الهی اقتضا می کند، هر پیغمبر را با معجزه ای مفتخر سازد که مشابه با صنعت و فن رایج آن زمان و مکان بوده، در آن عصر و محیطآشنایان به آن علم، بیش تر وجود داشته باشند تا بتوانند حقیقت معجزه و تفاوت آن را با علم و یا فن رایج در عصرشان، تشخیص دهند و از روی علم و تخصّص اظهار نظر و داوری کنند و نظرشان برای توده مردم معتبر و بیان درمسائل قرآن، ص: 62

اطمینان آور باشد، در این صورت حجت و برهان الهی برای مردم محکم تر و روشن تر خواهد بود.

روی همین قانون کلی و حکمت الهی بود که خداوند به موسی (ع) عصا و ید بیضا را معجزه داد زیرا در زمان وی سحر و جادوگری معمول بود و کسانی

که در این فن و هنر تخصص داشتند، پیش از سایر مردم، معجزات موسی را تصدیق نمودند و به آیین وی گرویدند.

زیرا وقتی که عصای موسی را دیدند که به فرمان وی به صورت اژدها درآمده همه آن چه را که آنان به عنوان جادو تهیه کرده اند، می بلعد و باز به صورت اصلی خود برمی گردد، فهمیدند که این عمل از دایره سحر و جادو خارج بوده، به یک نیروی عظیم غیبی و الهی متکی می باشد.

این بود که به معجزه بودن آن ایمان آوردند، بدون این که بر وعده و وعید فرعون وقعی نهند، در برابر او ایمانشان را اعلام و نبوت موسی را تصدیق نمودند.

در زمان حضرت عیسی (ع) هم طب یونانی به اوج عظمت خود رسیده بود و اطبا معالجه های حیرت انگیزی را انجام می دادند، مخصوصا در سوریه و فلسطین که از مستعمره های یونان بودند علم طب از رواج و رونق خاصی برخوردار بود.

چون خداوند حکیم حضرت عیسی (ع) را در این دو منطقه به نبوت برانگیخت و او را در این محیط مأمور به تبلیغ ساخت، حکمت خداوندی اقتضا می نمود که اعجاز او را از اعمالی شبیه همان طب و اعمال دانشمندان آن زمان و مشابه فن رایج آن محیط قرار دهد.

این بود که خداوند حکیم و توانا زنده کردن مردگان، شفا دادن به امراض علاج ناپذیر و بینا نمودن کور مادرزاد را از معجزات وی قرار داد تا مردم آن زمان بدانند که این عمل خارج از قدرت بشر بوده، از دایره علم طب بیرون است و نمی تواند به علوم و دانش های معمول روز متکی باشد، بلکه خارج از قوانین علم طب

بوده، از یک منبع غیبی الهام می گیرد.

عرب جاهلی نیز از میان انواع فنون و علوم تنها در فن فصاحت و بلاغت تخصص کامل داشتند و در میان ملل جهان آن روز با فصاحت و سخن سرایی و با فنون ادبی معروف بودند تا آن جا که مجالس مسابقه شعر و خطابه بر پا می کردند و با این عمل بر یکدیگر افتخار و مباهات می نمودند و گاهی نیز به همین منظور بازارهایی تشکیل می گردید و هر یک از شعرای قبایل مختلف عرب بهترین شعر و سخن خویش را در معرض نمایش قرار می داد و داوران مسابقه اظهار نظر نموده، بهترین آن ها را انتخاب می کردند و گوینده بهترین شعر و سخن را مورد تقدیر و تشویق قرار می دادند.

این تقدیر و تشویق به جایی رسیده بود که از میان بهترین اشعار و قصاید آن روز «هفت بیان درمسائل قرآن، ص: 63

قصیده» را انتخاب نمودند و با آب طلا نوشته، به دیوار کعبه آویختند که به «معلقات سبعه» معروف گردید و از آن تاریخ هر شعر زیبا را به آن قصاید هفت گانه تشبیه نموده، آن را شعر طلایی می نامیدند. «1»

مرد و زن عرب به شعر و ادب اهمیت بسزایی قائل بود. به اشعار، قصاید، سخنان و خطابه های شیرین و شیوا عشق می ورزید. قضاوت و داوری نیز در این مورد به عهده «نابغه ذبیانی» بود که وی در مراسم حج به بازار عکاظ می آمد و برای او چادر مخصوص قرمز رنگی برپا می گردید، از اطراف و اکناف جزیره العرب شعرا به دور وی گرد آمده، اشعار و قصایدشان را بر او عرضه می داشتند، او هم داوری می کرد و بهترین

اشعار و قصاید را انتخاب و مدال افتخار را به سینه سراینده اش نصب می کرد. «2»

چون اوضاع محیط عربستان آن زمان این چنین بود، حکمت الهی اقتضا نمود که پیغمبر اسلام را با معجزه بیان و بلاغت خارق العاده قرآن مفتخر کند، به طوری که هر عرب فصیح در برابر فصاحت و اسلوب شیوای قرآن زانوی عجز بر زمین زند و هر شاعر سخنور و بلیغ، خود را در برابر بلاغت و حلاوت قرآن عاجز و درمانده ببیند، هر فرد مطلع و منصف در برابر قرآن بی اختیار سر تسلیم فرود آورد و به وحی بودن و گفتار خدا بودن آن اعتراف کند.

حدیثی که از ابن سکیت نقل گردیده است، این حقیقت را روشن و مبرهن می سازد و آن این که:

وی به حضرت رضا (ع) عرضه داشت: یابن رسول اللّه خداوند چرا موسی بن عمران را با عصا و ید بیضا ارسال نمود و عیسی را با طب و محمد را با اعجاز کلام و خطابه برانگیخت؟

حضرت رضا (ع) در جواب او فرمود: «خداوند موقعی که موسی (ع) را فرستاد سحر و جادو در میان مردم آن عصر و دوران رایج و معمول بود و موسی (ع) نیز از سنخ همان فن معمول زمان خویش، عملی را نشان داد که انجام آن از قدرت آنان خارج بود و به این وسیله توانست عمل آنان را که بر جادوگری متکی بود، باطل و نبوت خویش را ثابت نماید و خداوند حضرت عیسی را به هنگامی مبعوث نمود که امراض و بیماری های گوناگونی پدید آمده بود و مردم احتیاج مبرمی به علم طب داشتند و علاقه شدید و

مخصوصی نسبت به آن از خود نشان می دادند، به طوری که اطبا و دانشمندان ماهری در علم طب پرورش یافتند و به روی کار آمدند و این علم از رواج عجیب و

__________________________________________________

(1) العمده، 1/ 78.

(2) شعراء النصرانیه، 2/ 640، طبع بیروت. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 64

بازار گرمی برخوردار گردید. در همان دوران بود که حضرت عیسی (ع) مبعوث شد و معجزه ای نشان داد که مشابه علم طب و فن رایج زمان بود، در عین حال از اطبای آن زمان ساخته نبود. او به اذن خدا، مردگان را زنده می کرد و نابینایان مادرزاد را بینا می نمود و امراض علاج ناپذیر را بهبود می بخشید و از این راه حجت را برای مردم تمام و نبوت خویش را اثبات می نمود و خداوند محمد (ص) را در دورانی برانگیخت که در میان مردم آن عصر بیش از هر علم و فنی، سخن سرایی، شعر و شاعری رونق و رواج داشت رسول اکرم (ص) نیز از طرف خداوند آن چنان موعظه های شیرین و بلیغ و جملات متین و حکمت آمیزی آورد که خط بطلان به دور گفتار شیوای آنان کشید و حجت را بر آنان تمام نمود.» «1»

ولی باید توجه داشت که رسول اکرم (ص) غیر از قرآن، معجزات فراوان دیگری را نیز دارا بود، مانند: شق القمر و حرف زدن سوسمار و تسبیح گفتن سنگریزه ها به فرمان وی. اما قرآن مجید از تمام این معجزات مهم تر و از همه آن ها محکم تر و شگفت انگیزتر می باشد زیرا:

1- عرب بی سواد آن روز که از اسرار و رموز عالم آفرینش و دقایق جهان هستی بی اطلاع بود، امکان داشت که در این معجزات شک

کند و با چشم تردید به آن ها بنگرد و آن ها را به یک سلسله علل و عوامل طبیعی و یا تردستی های هنری که با آن ها آشنایی نداشت متکی و مستند بداند. و این معجزه را از مقوله و اقسام همان سحر و جادو که رایج و معمول بود، بشمارد ولی برای عرب آن روز در بلاغت و اعجاز قرآن جای شک و تردیدی باقی نبود، چون خود آنان سخن شناس و به فنون بلاغت آشنا و به اسرار آن وارد بودند.

2- معجزات دیگر پیامبر (ص) موقتی و موردی بود بهره برداری از آن ها برای همیشه امکان نداشت زیرا همه آن ها پس از مدت کوتاهی از صحنه هستی خارج شدند و به صورت یک سلسله جریانات و حوادث تاریخی در آمدند که گذشتگان برای آیندگان نقل کنند ولی قرآن برای همیشه باقی و معجزه بودن آن جاودانی و دائمی است.

ما در صفحات آینده در باره سایر معجزات رسول خدا (ص) مفصلا بحث خواهیم نمود و به حساب نویسندگان امروز که به این معجزات با چشم تردید و انکار می نگرند، خواهیم پرداخت.

__________________________________________________

(1) اصول کافی، ج 1 کتاب عقل و جهل، حدیث 20.

بیان درمسائل قرآن، ص: 65

کتابی را به مانند این قرآن عرضه کنند تا او از دعوت و ادعای خویش دست بردارد.

ولی پس از مدت کمی از این مرحله تنزل و به آوردن ده سوره به مانند سوره های قرآن اکتفا نموده، باز هم تنزل کرد و آوردن تنها یک سوره از قرآن را پیشنهاد نمود و بدین گونه به تحدی و مبارزه خود ادامه داد تا به امروز نیز این تحدی و مبارزه طلبی ادامه داشته، تا دامنه رستاخیز همچنان هم ادامه خواهد داشت.

اما برای عرب آن زمان که در فصاحت و بلاغت و در شعر و ادب، تخصص و بلکه یک نوع نبوغ داشت، بهترین و ساده ترین راه مبارزه با قرآن این بود که یکی از سوره های کوچک قرآن را بیاورد و جوابگوی تحدی و پیشنهاد رسول خدا (ص) گردیده با بلاغت و فصاحت قرآن مجید، معارضه و مبارزه کند و ادعای وی را که رایج ترین عقاید و روشن ترین سنن و آداب آنان را می کوبید، محکوم نماید و از این طریق پیروزی خود را ثابت و نام خویش را در تاریخ ماندگار سازد و بر ارزش و موقعیت خویش بیفزاید و با این معارضه و مبارزه ساده، ملت عرب را از جنگ های کوبنده و صرف هزینه های سنگین و نثار خون های رنگین راحت و آسوده کند و از تحمل سختی ها و فشارها و ترک نمودن خانه ها و اوطانش، آسوده خاطر شود. بیان درمسائل قرآن، ص: 66

ولی عرب فصیح و بلیغ آن روز وقتی در برابر قرآن قرار گرفت و در فصاحت و بلاغت آیات قرآن دقت و تفکر کرد، هر چه زودتر به معجزه بودن آن اذعان نمود و به این

حقیقت پی برد که مبارزه با قرآن با شکست قطعی مواجه خواهد شد و جز تسلیم و سر فرود آوردن در برابر حق و اظهار عجز و ناتوانی در برابر قرآن چاره و راه دیگر ندارد.

روی همان اذعان و یقین بود که عده ای از آنان وحی بودن قرآن را پذیرفته، نبوت پیامبر اسلام را تصدیق نمودند و در برابر دعوت قرآن سر تسلیم فرود آورده، با تشرف به دین اسلام به سعادت ابدی نائل گردیدند ولی گروه دیگری راه عناد و لجاجت در پیش گرفته، مبارزه با شمشیر را بر مبارزه با سخن ترجیح دادند و به جای معارضه با بیان، معارضه با نیزه و سنان را انتخاب نمودند.

این عجز و درماندگی، خود بزرگ ترین دلیل و روشن ترین گواه بر وحی بودن قرآن می باشد و ثابت می کند که آوردن کتابی مثل قرآن از دایره قدرت بشر بیرون و از حد امکان او خارج است.

به صورت یک حربه سنگین و کوبنده ای، محفوظ داشته، بر علیه دشمن خویش به کار می بردند و گذشتگان، آن را در کتاب های تاریخ نقل و برای همیشه ضبط می نمودند، در صورتی که از این معارضه در هیچ کتاب تاریخ و ادب نامی به میان نیامده، اثری از آن دیده نشده است.

2- از طرف دیگر تحدی قرآن مجید و مبارزه خواستن آن منحصر به یک عده و یا تنها اعراب نبود، بلکه قرآن تمام جوامع بشری را در تمام اعصار و قرون به مبارزه فراخوانده، تمام انس و جن را به معارضه دعوت می کند.

در این مقام چنین می گوید: بیان درمسائل قرآن، ص: 67

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً. «1»

بگو: اگر انسان ها و پریان اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نتوانند آورد، هر چند یکدیگر را [در این کار] کمک کنند.

و در طول تاریخ، دستگاه مسیحیت و دشمنان اسلام هزینه های سنگینی را متحمل شده، پول های گزافی را صرف کرده اند تا از عظمت اسلام و مسلمانان بکاهند و مقام ارج دار پیامبر اسلام و قرآن مجید را کوچک جلوه دهند و این مبارزه ادامه و استمرار داشته، به صورت یک برنامه منظم در دایره وسیع و گسترده ای انجام می پذیرد. بنابراین، اگر معارضه با بلاغت قرآن برای آنان- گرچه با آوردن یک سوره- امکان داشت، از این راه استفاده می کردند و با تنظیم سخنی مشابه یکی از سوره های کوچک قرآن با بهترین و سهل ترین وجهی به هدف خویش نائل می آمدند و خود را از صرف هزینه ای سنگین و زحمات فراوان

در مبارزه با اسلام راحت می نمودند.

یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ «2» 3- سومین پاسخ این است که اگر کسی کلام بلیغ و شیرینی را تمرین و بر آن ممارست کند به آسانی می تواند، کلامی مانند آن و یا لااقل مشابه آن را که در اسلوب و روش تا حدی قریب به هم باشند، بیاورد. این قانونی است، مسلّم و کلی و در تمام موارد جریان دارد. ولی قرآن مجید از این قانون کلی مستثنی است زیرا انسان هر چه بیش تر با قرآن آشنا گردد و هر چه بیش تر در آن دقت، تمرین و ممارست نماید تا آن جا که آیات آن را به مغز خود بسپارد باز نمی تواند، کلامی را تنظیم کند که کوچک ترین شباهت و تناسبی با اسلوب و بلاغت آیات قرآن داشته باشد. این حقیقت ثابت می کند که قرآن اسلوب خاصی را داراست که از حدود تعلیم و تعلّم خارج است و نمی توان با یاد دادن و یاد گرفتن، اسلوب آن را فرا گرفت و به کار برد.

از این جا معلوم می شود که اگر قرآن، انشا و گفتار خود رسول اکرم (ص) بود، در خطبه ها و کلمات وی که نقل شده، یک نوع تشابه به قرآن را احساس می کردیم و در اسلوب، قرآن و اسلوب کلمات رسول خدا تشابه و تناسب خاصی را درک و مشاهده می نمودیم و یا لااقل در لابه لای گفتار آن حضرت جملاتی پیدا می شد که از نظر سبک و اسلوب مشابه و همانند قرآن باشد و قهرا

__________________________________________________

(1) بنی اسرائیل/ 88.

(2) صف/ 8.

بیان درمسائل قرآن، ص: 68

این جملات در کتاب ها تدوین و

برای ما نقل می شد و مخصوصا دشمنان قرآن که می خواهند از شکوه و عظمت اسلام بکاهند، این گونه کلمات را حفظ نموده و به رخ ما می کشیدند.

به این نکته نیز باید توجه نمود: بلاغتی که در میان مردم معمول و متعارف است و گاهی در میان اجتماع، افرادی پیدا می شوند که از فن بلاغت برخوردارند ولی بلاغت و سخن سرایی آنان معمولا محدود به یک قسمت و یا دو قسمت منحصر می باشد.

مثلا: یکی در نثرگویی، بلاغت دارد و در شعرسرایی عاجز و زبون، آن دیگری در حماسه، شعر بلیغ می گوید ولی در مدیحه سرایی نه و یا در رثا و نوحه سرایی شعر زیبا و شیوایی می سراید ولی در غزلیات شعرش نازل و منحط می باشد. اما قرآن در موضوعات مختلف وارد گردیده، به فنون متعدد سخن گفته در تمام آن جهات و ابعاد سخن را به حد اعجاز برده، اعجاز را نیز به حد اعلا و کمالش رسانده است که دیگران از آوردن مانند آن ناتوان بوده، زانوی عجز بر زمین زده اند. این فصاحت و بلاغت همه جانبه، اختصاص به گفتار خدا و قرآن دارد و برای بشر هرگز امکان پذیر نیست. بیان درمسائل قرآن، ص: 69

و یقین حاصل و حجت خدا بر آنان تمام می شد.

ولی یک شریعت و نبوت جاودانی باید دارای یک معجزه جاوید نیز باشد زیرا معجزه اگر محدود و منحصر به یک زمان گردد، مردم ازمنه و اعصار آینده نمی توانند آن را با چشم خود درک نمایند و اخبار و نقل های متواتر نیز در اثر مرور زمان ممکن است، از بین برود و یا لااقل در اثر عوامل مختلف تردیدهایی به وجود آید.

در این صورت برای مردم اعصار و ازمنه آینده که معجزه را نتوانسته اند ببینند، حجت تمام نمی گردد، اذعان و یقین در دل آنان حاصل نمی شود. اگر خداوند چنین افرادی را به تصدیق نمودن پیامبر و پذیرفتن شریعتش تکلیف کند، یک نوع تکلیف به محال محسوب می شود که از خداوند صادر نمی گردد.

به همین دلیل است که گفتیم: نبوت جاودانی، معجزه جاودانی می خواهد که همیشه دلیل بر صدق چنین نبوت گردد و خداوند قرآن مجید را به همین منظور نازل نموده است که معجزه جاوید برای نبوت جاودانه خاتم پیامبران باشد، همان طور که حجت و دلیل بر گذشتگان بود، بر آیندگان نیز گواه روشن و وسیله اتمام حجت گردد. بیان درمسائل قرآن، ص: 70

و از همه آن چه گفته شد، چنین به دست آمد:

1- قرآن بر تمام معجزاتی که پیامبران گذشته و همچنین بر دیگر معجزات خود پیامبر اسلام تفوق و برتری دارد، زیرا قرآن معجزه جاودانی است که اعجاز آن در طول قرن ها برای تمام مردم جهان خود را نشان داده، یکه تاز صحنه مبارزه و مسابقه کرده تا دامنه رستاخیز نیز بی رقیب و یکه تاز خواهد ماند.

2- دوران شرایع و قوانین گذشته به پایان رسیده

است، به دلیل این که معجزات آن شرایع که شاهد و گواه صدق آن ها بود، منقطع و زمان آن ها پایان رفته است. «1»

ضمنا باید به این نکته توجه داشت که قرآن از یک خصوصیت برجسته و ممتاز دیگری نیز برخوردار است و با همان خصوصیت هم بر تمام معجزات پیامبران تفوق و برتری دارد و آن خصوصیت کفالت و تضمین نمودن هدایت و رهبری بشر است «2» و سوق دادن آن ها به نهایت کمال و انسانیت است زیرا قرآن همان کتاب آسمانی است که عرب سرکش و جنایت پیشه را راهنمایی نمود، آنان را از بت پرستی و مفاسد اخلاقی نجات بخشید و جنگ و خون ریزی و افتخارات جاهلی را در مدت خیلی کوتاه در میان آنان، پایان داد و از چنین افراد جاهل و خونخوار، ملتی به وجود آورد که از فرهنگ عالی و تاریخ درخشان و از فضایل اخلاقی و اصول انسانی کامل و نمونه برخوردار باشد.

اگر کسی تاریخ پر افتخار اسلام و اصحاب رسول خدا (ص) را که در برابر او شربت شهادت نوشیدند، مطالعه کند به عظمت رهبری قرآن پی می برد و اهمیت هدایت قرآن و اثر حیرت انگیز آن را در رهبری و هدایت جامعه عرب درک می کند و روشن می شود که این، تنها قرآن بود که توانست آنان را از زندگی منحط جاهلی به اعلاترین مرحله علم و کمال و انسانیت برساند و به آنان درس فداکاری و از خود گذشتگی و درس ایثار و فضیلت یاد دهد، به طوری که در راه دین و اهداف عالیه انسانی کوچک ترین اعتنایی به از دست دادن مال و جان نکرده، در مرگ فرزندان و

همسران کوچک ترین اندوه و تأسفی بر خود راه ندهند.

گفتار مقداد به رسول خدا (ص) به هنگامی که آن حضرت با مسلمانان در باره حرکت نمودن به جنگ بدر مشورت می نمود، می تواند شاهد صدق و گواه روشنی بر این حقیقت باشد، آن جا که عرضه داشت:

__________________________________________________

(1) ر. ش: تعلیقات، ش 4.

(2) ر. ش: تعلیقات، ش 5.

بیان درمسائل قرآن، ص: 71

یا رسول اللّه! به سوی آن چه خدایت فرمان داده است، حرکت کن، ما مسلمانان نیز تا لب مرگ در این راه با تو پیش خواهیم رفت، به خدا سوگند ما سخنی را نمی گوییم که بنی اسرائیل به موسی گفتند که: «تو خود برو و با پشتیبانی خدایت جنگ را آغاز کن ما در این جا به انتظار تو نشسته ایم» ولی ما می گوییم: تو به یاری خدایت حرکت کن و با دشمن بجنگ! ما نیز به دنبال تو و پشتیبان و همراه توایم و با جان و دل با دشمن تو خواهیم جنگید. به خدایی که تو را به حق فرستاده است اگر ما را از امواج خروشان و خطرناک دریا عبور داده، به سوی حبشه حرکت دهی، در این راه با تو خواهیم بود تا بدان جا که فرود آیی. رسول خدا (ص) از مقداد تشکر و بر وی دعای خیر نمود. «1»

مقداد به عنوان فردی از مسلمانان و نمونه ای از آنان است که عقیده و تصمیم آهنین خویش را چنین اظهار می کند و خود گذشتگی و فداکاری خود را در راه احیای حق و آزادی و از بین بردن شرک و بت پرستی این چنین اعلام می دارد و در میان مسلمانان این گونه افراد سراپا

اخلاص و ایمان و دارای چنین عقیده پاک و استوار فراوان وجود داشت.

این، قرآن بود که دل تاریک این افراد بت پرست و خونخوار جاهلی را این چنین روشن ساخت و از آن مردم بی رحم و وحشی، افرادی بیاراست که در برابر دشمنان و بت پرستان آن چنان سخت و خشن ولی در برابر اهل توحید و مسلمانان رئوف و مهربان بودند و به هدایت قرآن بود که مسلمانان در مدت هشتاد سال به پیروزی هایی نائل آمدند که دیگران در مدت هشتصد سال به چنین فتوحی نرسیدند.

اگر کسی تاریخ زندگی اصحاب و یاران رسول خدا (ص) را با تاریخ اصحاب پیامبران گذشته مقایسه کند، خواهد دانست که در این پیشرفت سریع و پیروزی بی سابقه، سرّ الهی و حقیقت معنوی و مرموزی در میان بوده است که منبع آن همان کتاب خدا و قرآن مجید می باشد که دل ها را روشن ساخت، قلوب و ارواح را با عقیده به مبدأ و استقامت در راه دین و هدف، به هم در آمیخت.

مطالعه در تاریخ یاران حضرت عیسی (ع) و اصحاب سایر پیامبران گواه روشنی است که آنان چگونه پیامبرانشان را در سختی ها، تنها و بی یاور گذاشته، در مواقع ترس و احساس خطر، آنان را در برابر دشمن رها کردند. این بود که انبیای گذشته در برابر ستمگران زمان خویش آن چنان پیشرفت و پیروزی نداشتند، غلبه و پیروزی معمولا نصیب دشمنان بود و بیش تر اوقات مجبور بودند، از میان اجتماع فرار کرده، در بیابان ها و غارها به سر برند.

__________________________________________________

(1) تاریخ طبری، 2/ 140، چ 2.

بیان درمسائل قرآن، ص: 72

این یکی دیگر از امتیازات و آثار عجیب و شگفت انگیز قرآن مجید

است. اینک چند نمونه دیگر از معارف قرآنی که نمودار اعجاز آن است، در فصول آینده می آوریم تا روشن شود که اعجاز قرآن در بلاغت و جنبه های ادبی آن تمام نمی شود بلکه در علوم و معارف نیز به حد اعجاز رسیده است. بیان درمسائل قرآن، ص: 73

است در این صورت باز مخالفین ما، در یک اشکال بزرگ تر و بن بست عجیب تری قرار خواهند گرفت که پاسخ و راه فراری از آن نداشته باشند زیرا لازمه این سخن این است که رسول خدا (ص) معلومات خود را از دانشمندان عصر بیان درمسائل قرآن، ص: 74

خویش فرا گرفته و از افکار و اطلاعات آنان استفاده نموده است، در صورتی که آن چه وی برای بشر عرضه داشته، نه تنها با افکار و عقاید مردم دوران عصر خویش سنخیت و سازش ندارد بلکه درست در نقطه مقابل آن ها قرار گرفته است.

زیرا از نظر تاریخ مسلم است، مردمی که رسول خدا (ص) با آنان معاصر و در میان آنان پرورش یافته بود، عده ای از آنان به بت پرستی و به اوهام و خرافات پای بند بودند و گروه دیگر نیز اهل کتاب بوده، معارف، احکام و عقایدشان را از کتب عهدین و از تورات و انجیل به دست می آوردند. اگر فرض کنیم که محمد (ص) تعالیم خویش را از همان دانشمندان که با آنان معاصر بود، اخذ نموده، مطالبی که در قرآن آمده، از تورات و انجیل گرفته است، آیا لازمه این ادعا چنین نخواهد بود که عقاید و افکار متداول آن روز بر گفتار و معارف وی پرتو افکنده است و در میان معارف قرآن و معارفی که در تورات و انجیل آمده است، یک نوع تشابه و تقارن وجود داشته باشد؟ اما ما می بینیم که قرآن با کتب عهدین تفاوت ماهوی و اصولی دارد و قرآن با اوهام، خرافات و موهاماتی که کتب عهدین و دیگر مصادر علمی آن عصر، مالامال از آن ها بود، مبارزه می کند.

حقایق علمی و اخلاقی، معارف عقلی و الهی را از این گونه اباطیل پاک و منزه می سازد، خرافاتی را که در جامعه آن روز حاکم بوده، از دامن توحید و خداشناسی می زداید.

قرآن مجید مسئله توحید و خداشناسی را مطرح می کند و خدا را آن چنان توصیف و تعریف می نماید که لایق و شایسته آن بوده، مطابق با شأن خدایی و مقام ربوبیّت و الوهیّتش می باشد و از آن چه نقص و حدوث خدا را می رساند تبرئه و تنزیهش نموده، ساحت قدسی وی را از این گونه اوهام و اباطیل مبرا می سازد و همچنین در مسئله نبوت نیز همین روش صحیح و اصولی را در پیش می گیرد.

اینک آیات چندی را در باره این دو مسئله: مسئله توحید و نبوت از نظر قرآن در این جا می آوریم:

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ. «3»

هیچ معبودی جز خداوند یگانه نیست. او زنده و قائم به ذات خویش است و موجودات دیگر قائم به او هستند. هیچ گاه خواب سبک و سنگینی او را فرا نمی گیرد [و لحظه ای از تدبیر در جهان هستی، غافل نمی ماند] آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین است از آن او است.

إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ. هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. «4»

نه در آسمان ها و نه در زمین چیزی برای خدا مخفی و پنهان نمی ماند. او کسی است که شما را در رحم مادران آن چنان که می خواهد، تصویر می کند. بنابراین، معبودی جز آن خدای توانا و حکیم نیست.

ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ. لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ. «5»

این است خدا و پروردگار شما که غیر از او خدایی نیست و هر چه هست او آفریده است، پس او را بستایید که اوست بر همه چیز مسلط و صاحب اختیار. دیدگان از درک او عاجز ولی او دیدگان را درک می کند، خدایی است غیر قابل درک و در عین حال آگاه.

__________________________________________________

(1) بقره/ 116، 117.

(2) بقره/ 163.

(3) بقره/ 255.

(4) آل عمران/ 5، 6.

(5) انعام/ 102، 103.

بیان درمسائل قرآن، ص: 76

قُلِ اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ. «1»

بگو به آنان تنها خداست که به جهان هستی، هستی می بخشد، سپس هستی را

از آن باز می ستاند پس شما به کجا روی می گردانید.

اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ. «2»

همان خداست که آسمان را بدون ستونی که قابل دیدن باشد، برافراشت، سپس به عرش پرداخت و ماه و خورشید را مطیع و فرمانبردار خود ساخت که همگان تا مدت معینی در سیر و جریانند و تدبیر همه امور در دست اوست (خداوند) بدین گونه آیات خویش را تفصیل و توضیح می دهد تا شما به لقای پروردگارتان یقین و باور کنید.

وَ هُوَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ، لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولی وَ الْآخِرَهِ وَ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ. «3»

اوست خدای یگانه که جز او خدایی نیست و برای اوست حمد و سپاس ابدی از نخستین روز تا واپسین روز، حکم و فرمان نیز از آن اوست و برگشت همگان هم به سوی او خواهد بود.

هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ. هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ. هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. «4»

او همان خدایی است که غیر از او خدایی نیست، بر آشکار و پنهان آگاه، اوست بخشایشگر و مهربان.

اوست خدایی که جز او خدایی نیست، اوست پادشاه مطلق، پاک و عاری از عیوب، او پناهگاه ایمنی بخش، حافظ و نگهبان انسان ها، غالب و مقتدر به تمام معنا، محیط و مسلط به

همه چیز است. بزرگوار، پاک و منزه است خداوند، از آن چه به او شرک می ورزند.

اوست خدای آفریننده، ایجاد کننده، نقاش و صورتگر جهان آفرینش، برای اوست

__________________________________________________

(1) یونس/ 34.

(2) رعد/ 2.

(3) قصص/ 70. […]

(4) حشر/ 22- 24.

بیان درمسائل قرآن، ص: 77

اوصاف و نام های نیک. آن چه در آسمان ها و زمین است، بر او تسبیح می گوید و اوست خدای توانا و حکیم.

آری، قرآن خدای جهان هستی را این چنین توصیف می کند و در اوصاف پروردگار، همان روشی را پیش می گیرد که دلایل و شواهد عقلی همان را تأیید و تصدیق می کند و عقل صحیح و سالم همان را می پذیرد.

خواننده ارجمند! آیا برای یک فرد که امی و درس نخوانده باشد و در یک محیط منحط و جاهلی زندگی کند، ممکن است که این چنین معارف دقیق علمی و حقایق جالب فلسفی را در آن چنان سطح عالی درک و بیان کند؟!

معروف دستور می دهد و از منکر باز می دارد، پاکیزه ها را برای آنان حلال می شمرد، نا پاک ها را تحریم می کند.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ. «2»

اوست که از میان امت امّیّ و بی سواد، پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات خدا را برایشان تلاوت کند، از رذایل و مفاسد اخلاقی پاکشان سازد، کتاب و حکمت را بر آنان

__________________________________________________

(1) اعراف/ 157.

(2) جمعه/ 2.

بیان درمسائل قرآن، ص: 78

بیاموزد، گرچه آنان پیش از آن در ضلالت و گمراهی آشکار به سر می بردند.

وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ. وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ «1» و برای توست [ای محمد (ص)] پاداش نیک و بی پایان و تو دارای خلق عظیم و پسندیده ای هستی.

إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ. «2»

خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد.

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِی بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ. إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ. «3»

و به خاطر بیاور هنگامی را که ابراهیم به پدر [عمویش آذر] و قومش گفت: من از آن چه شما می پرستید بیزارم، مگر آن کس که مرا آفریده و هم او هدایتم خواهد کرد.

وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ «4» و این چنین ملکوت آسمان ها و زمین [و حکومت مطلقه خداوند] را به ابراهیم نشان دادیم [تا با آن استدلال کند] و اهل یقین شود.

وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ

وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ. وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ. وَ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلًّا فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ. وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ. «5»

برای وی (ابراهیم)، اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و همه آنان را هدایت نمودیم و پیش از آن نوح را هدایت نمودیم و از فرزندان او داود، سلیمان، ایوب، یوسف، موسی و هارون را هدایت کردیم. ما به نیکوکاران این چنین پاداش می دهیم و [همچنین زکریا و یحیی و عیسی و الیاس همه از صالحان بودند و اسماعیل و الیسع و یونس و لوط را و برخی از پدران و فرزندان و برادران شان را بر جهانیان برتری دادیم و بر همگان برگزیدیم و به راه راست و مستقیم هدایت شان کردیم.

__________________________________________________

(1) قلم/ 3، 4.

(2) آل عمران/ 33.

(3) زخرف/ 26، 27.

(4) انعام/ 75.

(5) انعام/ 84- 87.

بیان درمسائل قرآن، ص: 79

وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ وَ سُلَیْمانَ عِلْماً وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنا عَلی کَثِیرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِینَ. «1»

و ما به داود و سلیمان دانشی عظیم دادیم و آنان نیز متقابلا گفتند: سپاس از آن خداوندی است که ما را بر بسیاری از بندگان مؤمنش برتری بخشید.

وَ اذْکُرْ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیارِ. «2»

اسماعیل و الیسع و ذو الکفل را یاد کن که همه آنان از نیکان بودند.

أُولئِکَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّهِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّیَّهِ إِبْراهِیمَ وَ إِسْرائِیلَ وَ مِمَّنْ

هَدَیْنا وَ اجْتَبَیْنا إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا. «3»

آنان پیامبرانی بودند که خداوند نعمتش را بر ایشان ارزانی داشت. از فرزندان آدم و از کسانی بودند که با نوح سوار کشتی نمودیم. آنان از خاندان ابراهیم و اسماعیل و از هدایت شدگان و برگزیدگان بودند که هر وقت آیات خدا بر ایشان تلاوت می شد، گریه کنان بر خاک مذلت و بندگی می افتادند.

این بود قسمتی از آیات قرآن مجید که در باره توصیف و تنزیه انبیا و عظمت و قداست آنان آمده است.

__________________________________________________

(1) نمل/ 15.

(2) ص/ 48.

(3) مریم/ 58.

بیان درمسائل قرآن، ص: 80

کنی، همان روز خواهی مرد.

سپس خداوند از آدم، همسرش حوا را آفرید و هر دو در بهشت لخت بودند زیرا نیک و بد را تشخیص نمی دادند، ناگهان ماری آمد و آنان را بر آن درخت ممنوع راهنمایی کرد و به خوردن میوه آن، تشویق شان نمود و چنین گفت: شما با خوردن میوه درخت نمی میرید بلکه چون خداوند می داند که اگر از این میوه بخورید چشمتان باز شده، نیک و بد را تشخیص بیان درمسائل قرآن، ص: 81

خواهید داد این است که شما را از خوردن آن نهی نموده است.

چون آدم و حوا گفتار مار را باور نمودند و از میوه آن درخت خوردند، چشمشان باز گردید و فهمیدند که لخت هستند و با لنگی خودشان را پوشانیدند. خداوند که در بهشت قدم می زد، آنان را دید و آدم و حوا خود را از خدا مخفی نمودند. خدا، آدم را صدا زد که کجا هستی آدم؟ وی گفت: چون صدای تو را شنیدم خود را مخفی نمودم زیرا که من عریانم. خدا گفت: چگونه فهمیدی که عریانی؟ مگر از آن میوه که نهی ات کرده بودم، خوردی؟

آن گاه که برای خداوند آشکار شد که آدم از آن شجره خورده است، گفت: حالا دیگر آدم نیز مانند ما شده، خوب و بد و زشت و زیبا را شناخته است و ممکن است، هم اکنون دستش را دراز کند و از درخت حیات و زندگی نیز بخورد و برای همیشه زنده بماند و مثل ما باشد، این بود که خدا او را از بهشت راند و میان آدم و درخت حیات حائلی قرار داد. «1»

و باز تورات در جای

دیگر می گوید:

مار قدیمی همان شیطان است و شیطان نیز همان است که همه دنیا را به سوی ضلالت و گمراهی سوق می دهد. «2»

خواننده عزیز! ملاحظه می کنید، کتاب های به اصطلاح آسمانی، چگونه ساحت قدس الهی را متهم به کذب نموده، نسبت مکر، غدر، دروغ و ترس به او می دهد، بدین گونه که خداوند آدم را به دروغ از درخت معرفت ممنوع ساخت و گفت که آن، درخت مرگ است و سپس چون خدا ترسید که آدم از درخت حیات نیز استفاده کند و به زندگی جاوید و همیشگی دست یابد و در خدایی و سلطنت با او معارضه نماید، این بود که وی را از بهشت بیرون راند.

و باز از این کتاب آسمانی! استفاده می شود که خداوند جسم است و در میان بهشت قدم می زند و نسبت جهل به پروردگار می دهد که وی از محل و مخفی گاه آدم بی اطلاع بود.

از همه بدتر این که، این کتاب شیطان را خیرخواه تر از خدا معرفی می کند و می گوید که شیطان بر آدم نصیحت کرد و آدم را از تاریکی جهل و نادانی به نور دانش و معرفت راهنمایی نمود و تشخیص نیک و بد را به وی آموخت.

2- تورات داستان ابراهیم و نمرود را چنین آورده است:

__________________________________________________

(1) تورات، سفر پیدایش، باب 2- 3.

(2) تورات، سفر پیدایش، باب 12، بند 9.

بیان درمسائل قرآن، ص: 82

ابراهیم در برابر نمرود، همسر خود ساره را خواهر خویش معرفی نمود و همسر بودنش را کتمان کرد ولی ساره زن زیبایی بود، نمرود او را از دست ابراهیم گرفت و متقابلا ابراهیم را مورد محبت خویش قرار داد و کمک مالی فراوان بر

وی نمود. از آن روز ابراهیم دارای گاو، گوسفند، چهارپایان فراوان و دارای غلامان و کنیزان شد و ثروت کلانی به دست آورد.

آن گاه که نمرود پی برد ساره همسر ابراهیم بوده است نه خواهر او، به ابراهیم گفت: چرا واقعیت را کتمان نمودی و سبب شدی که ساره را از دست تو ربودم و همسر خویش قرار دادم؟ سپس نمرود، ساره را به ابراهیم باز پس داد. «1»

از این داستان چنین استفاده می شود که ابراهیم خود عامل فساد شده، موجب آن گردیده است که نمرود همسر وی ساره را از دست او گرفته، به همسری برگزیند!! حاشا که ابراهیم به چنین امر قبیح و زشتی که افراد عادی نیز مرتکب آن نمی شوند مرتکب گردد، در صورتی که وی از عزیزترین و گرامی ترین پیامبران خداست.

3- داستان لوط و دخترانش در تورات چنین آمده است که:

شبی دختر بزرگ لوط به خواهرش گفت: اینک پدر ما پیر گشته است و روی زمین کسی نیست که با ما نزدیکی کند، بیا پدر را شراب دهیم و با وی همبستر شویم تا نسل پدر را در روی زمین زنده نگه داریم. در همان شب پدر خویش را شراب دادند و دختر بزرگ تر با وی همبستر شد. شب دوم نیز او را شراب دادند، دختر کوچک با وی داخل بستر شد و هر دو دختر از پدر آبستن شدند. دختر بزرگ پسری به دنیا آورد و او را «موآب» نامید که پدر «موآبیین» است و دختر کوچک نیز پسری به دنیا آورد و نام او را «بن عمی» گذاشت و وی پدر «بنی عمون» است که تا به امروز

نسل شان در دنیا باقی است. «2»

این است، آن چه که تورات به حضرت لوط، آن پیغمبر بزرگ و پاک خدا و دختران وی نسبت می دهد، خواننده عزیز باید عقل خویش را داور قرار داده، در این مورد قضاوت کند.

4- در تورات آمده است که:

اسحاق خواست نبوت و پیامبری را به فرزند خود «عیسو» واگذار کند ولی در آن موقع فرزند دیگرش «یعقوب» اسحاق را فریب داد و بر وی چنین وانمود کرد که او همان «عیسو»

__________________________________________________

(1) تورات، سفر پیدایش، باب 12. […]

(2) تورات، سفر تکوین، باب 19.

بیان درمسائل قرآن، ص: 83

است و برای پذیرش اسحاق، طعام و شراب آماده کرد و اسحاق از آن طعام و شراب تناول نمود. سپس در اثر همان حیله و نیرنگ که یعقوب برای رسیدن به پیامبری به کار برده بود، او را دعا نمود و چنین گفت: تو آقا و سرور برادرانت باش و فرزندان و مادرت بر تو تواضع و کوچکی نمایند. لعن بر آنان که بر تو لعن کنند. خوشی و مبارکی بر آنان که تو را مبارک باد گویند.

وقتی عیسو آمد، فهمید که برادرش یعقوب گوی نبوت را از وی ربوده است، به پدرش گفت: پدر جان مرا نیز برکت پیامبری ده! اسحاق گفت: من او را آقا و سرور همه، تو و برادران دیگرت را غلام و بنده وی قرار داده ام و او را با گندم و شراب ثروتمند و نیرومند گردانیده ام. پسرجان دیگر در باره تو چه می توانم بکنم؟

این جا بود که عیسو صدای خویش را به گریه بلند نمود. «1»

راستی آیا ربودن مقام نبوت متصور و معقول است؟! آیا خداوند مقام نبوت

و پیامبری را به موجب مکر و دروغ تفویض می نماید؟! آیا واقعا یعقوب با این دروغ فریب کاری و تزویر، همان طور که اسحاق را گول زد، خداوند را نیز گول زد و خداوند دیگر نتوانست نبوت را به اهلش باز گرداند؟! «تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا.»

شاید همان مستی شراب است که افرادی را واداشته چنین خرافات را جعل کنند و نسبت شراب خوردن را به اسحاق بدهند.

5- باز در تورات آمده است که:

«یهدا» با «ثامار» همسر فرزندش «عیر» زنا نمود و «ثامار» از وی آبستن شد و دو فرزند به نام های «فارص» و «زارع» به دنیا آورد. «2»

و از طرف دیگر، انجیل متی نیز در اصحاح اول، نسب «یسوع مسیح» را به تفصیل آورده، حضرت مسیح و سلیمان و پدرش داود را از نسل همان «فارص» و همان شخصی که به وسیله زنای یهودا با همسر پسرش به وجود آمده است، معرفی می کند.

حاشا که پیامبران خدا از زنا به وجود بیایند، آن هم زنا با محارم و همسر فرزند ولی آفریننده و

__________________________________________________

(1) تورات، سفر تکوین، باب 27.

(2) تورات، سفر تکوین، باب 38.

بیان درمسائل قرآن، ص: 84

سازنده تورات موجود، ارجی به گفته ها و نوشته های خود نمی نهد و پروایی از تهمت و افترا بستن به انبیا ندارد.

6- باز در تورات آمده است:

داود با همسر «اوریای» مجاهد و مؤمن زنا نمود و همسر اوریا از این زنا حامله شد. داود از ترس افتضاح و رسوایی، به مقام پرده پوشی بر آمد و به «اوریا» دستور داد به خانه اش رفته، با همسرش نزدیکی کند تا حامله بودن همسر اوریا به خود وی منتسب شود ولی «اوریا» امتناع

نمود و گفت: چگونه رواست که آقا و سرور من «یوآب» و غلامان وی در میان صحرا به سر برند و من به خانه خود روم و با خوردن و آشامیدن دلخوش کنم و با همسرم همبستر شوم!؟ نه هرگز! به جان عزیزت سوگند که من هرگز این کار را انجام نمی دهم.

چون داود از پرده پوشی ماجرا مأیوس و ناامید گردید، آن روز «اوریا» را نزد خویش نگه داشت و او را دعوت نمود که نزد وی غذا و مشروب خورد و او را مست نمود، فردای آن روز داود به امیر لشکرش «یوآب» نوشت که اوریا را در یک جنگ شدید در پیشاپیش لشکر قرار دهید، سپس او را تنها بگذارید تا کشته شود.

طبق دستور داود، یوآب نیز همین کار را انجام داد، بدین گونه اوریا در جنگ کشته شد و یوآب مرگ او را به داود اطلاع داد، داود همسر اوریا را به خانه خویش برد و پس از آن که ایام عزاداری همسر اوریا نسبت به شوهرش تمام شد، داود او را رسما به همسری گرفت. «1»

و در اصحاح اول از انجیل متی نیز آمده است که سلیمان پیامبر خدا و پسر داود از همان زن به دنیا آمده است.

خوانندگان عزیز! ملاحظه کنید که این دروغ سازان چگونه به مقام والای نبوت آن منصب عالی الهی جرئت و جسارت نموده اند؟! راستی چگونه می توان این عمل زشت را به کسی که دارای مختصر غیرت و مردانگی است، نسبت داد تا چه رسد به یکی از پیامبران بزرگ و پاک خدای یکتا؟! و در این جا، یک اشکال مهم دیگری نیز وجود دارد و آن

این که: در انجیل متی در ادامه همین داستان، سلیمان به عنوان پسر داود معرفی شده، در انجیل لوقا نیز حضرت عیسی را پسر داود معرفی کرده، می گوید: «مسیح در کرسی پدرش داود می نشست» و این دو نسبت با یکدیگر

__________________________________________________

(1) شموئیل، کتاب 2، باب 11، 12.

بیان درمسائل قرآن، ص: 85

چگونه می سازد؟ آیا سلیمان پسر داود بود و یا عیسی و این دو که برادر نبودند!! 7- در تورات چنین می خوانیم که:

سلیمان هفتصد زن از آزادگان و سیصد زن از بردگان داشت، این زنان دل او را به سوی بت ها، جلب کردند. سلیمان به دنبال «عشتورت» بت و خدای «صدونیان» و «ملکوم» بت و معبود «عمونیان» رفت. خداوند از این عمل زشت و ناپسند سلیمان خشمگین گردید و گفت: من سلطنت و پادشاهی را از تو پس خواهم گرفت و به برده ای از بردگانت خواهم داد. «1»

باز در تورات چنین آمده است که:

سلیمان برای عشتورت (بت صیدانیین) و کموش (بت موآبیین) و ملکوم (بت عمونی ها) بتکده های مجلل و بلندی ساخته بود، پادشاه «یوشیا» آن بتکده ها را نجس کرد، مجسمه ها و بت ها را که در آن بت خانه ها بود، بشکست و درخت هایش را قطع نمود و تمام آن بتکده ها و بتکده های دیگر را از بین برد. «2»

مؤلف: فرض کنیم که لازم نیست پیامبران، معصوم و بی گناه باشند- در صورتی که عصمت انبیا با دلایل عقلی ثابت شده است- ولی آیا عقلا درست است که پیامبری بت ها را پرستش کند و بت خانه های عالی و محکمی بنا سازد و از سوی دیگر مردم را به توحید و یگانه پرستی و پرستش خدای بی همتا دعوت نماید؟ آیا این دو

عمل از نظر عقل با هم سازش دارد؟! قضاوت به عهده صاحبان عقل!! 8- در کتاب هوشع می خوانیم:

اولین سخن خدا به هوشع این بود که فرمود: برو برای خودت زن زناکار و فرزندان زنا انتخاب کن زیرا این زمین از خداوندگار زناکنان برگشته است. هوشع نیز رفت، «گوهر» دختر «بلایم» را گرفت و از او دو پسر و یک دختر به دنیا آورد. «3»

باز در همین کتاب می خوانیم که خدا به هوشع فرمود:

زن زناکار و صاحب رفیق را دوست بدار، همان طور که خداوند بنی اسرائیل را دوست می دارد. «4»

عقل چگونه باور می کند که خداوند پیامبرش را به زنا و به محبت زن زناکار دستور دهد.

__________________________________________________

(1) پادشاهان، کتاب 1، باب 11.

(2) همان، کتاب دوم، باب 23.

(3) کتاب هوشع، باب 1.

(4) همان، باب 3.

بیان درمسائل قرآن، ص: 86

«تعالی اللّه عن ذلک علوا کبیرا.»

جای تعجب نیست که نویسنده و سازنده این مطالب قباحت گفتار خود را درک نکند ولی شگفت و تعجب از ملل متمدن و مردان عصر فضا و از دانشمندان عصر کنونی است که این گونه خرافات را در کتب عهدین و تورات و انجیل می خوانند و باز هم به چنین مطالبی و بر چنین کتاب هایی ایمان دارند و آن ها را وحی الهی و کتاب آسمانی و راهنمای انسان ها می پندارند!! آری! تقلید عادتی است تغییرناپذیر که خود را از این عادت رهانیدن، زنجیر تقلید را از هم گسستن و پی حق روان شدن عملی است بس مشکل و طاقت فرسا.

9- در اناجیل چنین می خوانیم که:

روزی مسیح برای مردم سخن می گفت مادر و برادرانش در بیرون منتظر وی بودند کسی از آن میان گفت:

این مادران و برادرانت هستند که در بیرون به انتظار تو به سر می برند تا سخنی با تو بگویند. مسیح گفت: مادر من کیست و برادران من کدامند؟! سپس با دست خود اشاره به شاگردانش نمود و گفت: اینان مادر و برادران من هستند زیرا هر کس به گفته من که در آسمان هاست گوش فرا دهد، او برادر، خواهر و مادر من است. «1»

خوانندگان عزیز! شما در سخافت این گفتار دقت کنید و قدری بیندیشید که مسیح چگونه مادر پاک خویش را از خود دور می کند و او را از دیدارش محروم می سازد و قداست و معنویت او را مورد تعریض قرار داده، شاگردانش را بر وی ترجیح می دهد، در صورتی که مسیح در باره شاگردانش در جای دیگر می گوید: آنان ایمان ندارند «2» و باز در باره آنان می گوید: در دل آنان به اندازه تخم خشخاشی ایمان وجود ندارد. «3»

این شاگردان همان ها هستند شبی که یهودیان به مسیح حمله کردند و از آنان درخواست نمود که تا صبح نخوابند و از وی محافظت کنند ولی هیچ کدام از شاگردانش به حرف او گوش ندادند و وقتی یهودی ها او را گرفتند، همان شاگردها او را تنها گذاشته، فرار را بر قرار ترجیح دادند. «4»

این ها نمونه هایی از کارهای ناشایستی است که در باره شاگردان مسیح در اناجیل آمده است.

10- در انجیل یوحنا آمده است:

__________________________________________________

(1) متی، باب 12 مرقس، باب 3 لوقا، باب 8.

(2) مرقس، باب 4.

(3) متی، باب 17.

(4) همان، باب 26.

بیان درمسائل قرآن، ص: 87

مسیح روزی در یک جشن عروسی شرکت نمود، اتفاقا شرابشان تمام گردیده بود مسیح از راه اعجاز برای آنان شش

خمره شراب درست کرد. «1»

باز در انجیل آمده است که مسیح شراب می خورد و در خوردن شراب زیاده روی می نمود. «2»

حاشا از این افتراها و نسبت های ناروا که مقام پاک مسیح از این بهتان عظیم به دور است، گذشته از این ها، در کتب عهدین خوردن شراب صریحا ممنوع و تحریم شده است.

چنانچه: در تورات چنین آمده است که خداوند به هارون گفت:

تو و فرزندانت که وارد «خیمه اجتماع» گردیدید، هرگز لب به شراب و هیچ مست کننده ای نزنید تا مرگ و نیستی شما را فرا نگیرد، این یک حکم دائمی است که در تمام قرون و اعصار و در میان تمام نسل های آینده شما حکومت دارد تا زشت و زیبا و پاک و ناپاک را از هم تشخیص دهید. «3»

و در انجیل لوقا نیز در مدح یوحنای معمدان چنین آمده است که:

وی در پیشگاه پروردگار مقام بلندی را داراست و هرگز لب به شراب و هیچ مست کننده ای نمی زند. «4»

در کتب عهدین دلایل و شواهد فراوانی بر حرمت شراب وجود دارد. با این حال چگونه در انجیل نسبت شراب خوردن به عیسای مسیح، آن پیامبر پاک و معصوم الهی داده شده است؟!

نموده، محتویات قرآن مجید را با آن سطح عالی و استحکام که دارد، از آن ها اتخاذ نموده است؟!

__________________________________________________

(1) انجیل یوحنا، باب 2.

(2) متی، باب 11 لوقا، باب 7. […]

(3) تورات، سفر لاویان، باب 10.

(4) لوقا، باب 1.

بیان درمسائل قرآن، ص: 88

باز چگونه می توان این کتاب ها را وحی آسمانی پنداشت، با این که این کتاب ها با نسبت های ناروا دامن پاک پیامبران خدا را آلوده ساخته، مقام شامخ آنان را لکه دار نموده است.

بیان درمسائل قرآن، ص: 89

دامنه دار وارد شده، در این موارد سخن گفته و تشریع و قانون گذاری نموده است، با این حال کوچک ترین اختلاف و تناقض در آن مشاهده نشده است.

در موضوع خداشناسی بحث کرده، مسئله نبوت را پیش کشیده و در باره سیاست و اداره کردن مدن و اجتماعات، در مسائل اخلاقی و تمام شئون زندگی قانون گذاری نموده است و به امور دیگر بیان درمسائل قرآن، ص: 90

نیز مانند: کیهان شناسی، تاریخ و قوانین جنگ و صلح وارد شده، موجودات آسمانی و زمینی را از قبیل ملائکه و ستارگان، بادها، دریاها، نباتات، حیوانات و انسان توصیف کرده است و مثل های گوناگون آورده، مناظر هولناک قیامت را بازگو نموده، از هر بابی سخن رانده است ولی با این وصف کوچک ترین تضاد و تناقضی در میان گفتار، تشریعات و نظریات آن دیده نشده و در سرتاسر این مباحث از دایره عقل و خرد به دور نرفته است.

قرآن گاهی به یک حادثه در دو مورد و یا در موارد بیش تر متعرض گردیده ولی در میان این موارد کوچک ترین اختلاف و تناقضی نمی توان یافت.

برای نمونه داستان موسی را در قرآن مجید ملاحظه کنید که این داستان در قرآن تکرار شده و در چندین مورد آمده است ولی در هر مورد، دارای نکات و امتیازات خاصی بوده که موارد دیگر آن نکات و امتیازها را نداشته اند، بدون این که در اصل مطلب و ریشه داستان کوچک ترین اختلاف و تناقضی دیده شود.

اگر بدین نکته نیز توجه شود که آیات قرآن یک دفعه نازل نگردیده بلکه در مدت بیست و سه سال تدریجا با مناسبت های مختلف و در حوادث گوناگون نازل شده است. این

حقیقت بیش تر روشن خواهد گردید که قرآن از ناحیه خداوند بزرگ فرود آمده، از قدرت بشر خارج می باشد زیرا اقتضای طول زمان و فاصله های طولانی در نزول آیات قرآن و در عین حال گستردگی آن، این بود که وقتی این آیات در یک جا جمع گردید، در میان آن ها ناهماهنگی و اختلاف دیده شود.

ولی می بینیم که قرآن در هر دو صورت اعجاز خود را حفظ نموده است: آن روز که قطعه قطعه نازل می شد، در همان متفرق بودنش معجزه بود و زمانی هم که از حالت قطعه قطعه بودن خارج و در یک جا جمع آوری شد، جنبه دیگری از اعجاز به خود گرفت.

خود قرآن نیز به این خصوصیت و امتیاز اشاره می کند، آن جا که می گوید:

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً. «1»

آیا در باره قرآن نمی اندیشید که اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می یافتند.

این آیه شریفه انسان را به یک موضوع فطری و وجدانی رهبری می کند که: هر کس در ادعا و گفتار خویش بر کذب و دروغ متکی باشد، در نظریاتش اختلاف و در بیانش تناقض، ظاهر و آشکار خواهد شد ولی این اختلاف و تناقض در کتاب آسمانی (قرآن) وجود ندارد، پس بنابراین،

__________________________________________________

(1) نساء/ 82.

بیان درمسائل قرآن، ص: 91

قرآن ساخته و پرداخته فکر بشر نبوده، بر پایه دروغ و افترا بنیان نشده است.

پاک و عاری بودن قرآن از اختلاف و تناقض مطلبی نیست که به دلیل و برهان نیازمند باشد بلکه حقیقت روشنی است که حتی عرب آن روز نیز این حقیقت را کاملا درک نموده است و

فصحا، بلغا و سخن دانان آن زمان هم بر آن اذعان داشتند.

گفتار ولید بن مغیره گواه زنده آن است آن جا که ابو جهل خواست که وی نظر خود را در باره قرآن ابراز نماید، چنین گفت:

من در باره قرآن چه بگویم؟ به خدا سوگند در میان شما کسی نیست که به اندازه من با اشعار و قصاید عرب آشنا باشد، در شناخت رموز فصاحت و بلاغت و فنون شعر و رجز کسی به پای من نمی رسد، من به هر گونه شعر، حتی به اشعار جنیان نیز آگاهم ولی به خدا سوگند! این که محمد می گوید به هیچ یک از این ها که گفتم شباهت ندارد، آری به خدا قسم! گفتار محمد دارای حلاوت خاصی است که هر سخن بلیغ و شیرینی را درهم می شکند و بر تمام گفتارها برتری دارد و برتر از آن سخنی متصور نیست.

ابو جهل گفت: به خدا سوگند! اقوام و عشیره تو، از تو راضی نخواهند گردید مگر بر ضد آن چیزی بگویی.

ولید گفت: پس صبر کن تا در این باره فکر کنم، پس از فکر و تأمل زیاد چنین گفت: قرآن سحری است که محمد آن را از ساحران گرفته است. «1»

و بنابر بعضی نقل ها ولید چنین گفت: به خدا سوگند! از محمد سخنی شنیدم که نه انس را چنین سخنی است و نه جن را. کلام او دارای حلاوت و شیرینی فوق العاده ای است. سخن تازه، ریشه دار، پر ثمر و بی سابقه ای است برجسته ترین سخن است که برجسته تر از آن سخنی نیست و بشر از گفتن آن عاجز و زبون است.

و إنّ له لحلاوه و إنّ علیه لطلاوه و إنّ

أعلاه لمثمر و إنّ أسفله لمغدق و إنّه لیعلو و لا یعلی علیه و ما یقول هذا بشر «2» اگر شما کتب عهدین را که آسمانی قلمداد می شود، کاملا بررسی نمایید، این حقیقت برایتان روشن تر خواهد شد و حق و باطل خود را نمایان تر خواهد ساخت. اینک قسمتی از تناقضات

__________________________________________________

(1) تفسیر طبری، 29/ 98.

(2) تفسیر قرطبی، 19/ 72.

بیان درمسائل قرآن، ص: 92

انجیل را بررسی می کنیم:

1- در انجیل لوقا آمده که مسیح گفت:

هر کس با من نباشد مخالف من است. «1»

ولی در جای دیگر از همان انجیل، نقیض آن را می خوانیم که مسیح گفت:

هر کس مخالف ما نباشد، او با ما است. «2»

2- در اناجیل می خوانیم که وقتی مسیح را معلم صالح خطاب نمودند، گفت:

چرا صالح؟ به جز خدا صالحی وجود ندارد. «3»

ولی در جای دیگر اناجیل، درست عکس آن را می خوانیم که مسیح گفت:

«منم نگهبان صالح» و باز گفت:

اما من همان نگهبان صالحم. «4»

3- در انجیل متی آمده است:

آن دو نفر دزد که با مسیح به دار آویخته شدند، هر دو مسیح را سرزنش می نمودند و نیش زبان می زدند. «5»

و در انجیل دیگر درست ضد آن گفتار آمده است که:

یکی از آن دو مجرم به مسیح گفت: «تو اگر مسیح هستی، هم خود و هم ما را از چوبه دار برهان.» و مجرم دوم گفت: «تو از خدا و مجازات وی نمی ترسی که مسیح را سرزنش می کنی.» «6»

4- در انجیل یوحنا چنین آمده است که:

اگر من به نفع خودم شهادت دهم، شهادتم درست نخواهد بود. «7»

ولی در همین انجیل آمده است که:

عیسی گفت: اگر من

به نفع خودم شهادت دهم شهادتم درست است. «8»

__________________________________________________

(1) متی، فصل 12 لوقا، فصل 11.

(2) مرقس و لوقا، فصل 9.

(3) متی، فصل 19 مرقس، فصل 10 لوقا، فصل 18.

(4) یوحنا، فصل 10.

(5) متی، فصل 27.

(6) لوقا، فصل 5.

(7) یوحنا، فصل 5.

(8) همان، فصل 8.

ن درمسائل قرآن، ص: 93

این ها نمونه های مختصری از اختلافات و تناقض هایی است که در اناجیل با آن حجم کوچکی که دارد، مشاهده می شود و همین نمونه ها می تواند برای افراد حقیقت جو و دور از تعصب و عناد، یک دلیل و راهنمای خوب و روشنگری باشد. بیان درمسائل قرآن، ص: 94

میان آنان اموال بر پایه شانس موهوم تقسیم می شد و قماربازی برای آنان یک عمل عادی و شایع بود، به طوری که این عمل فاسد یک نوع مایه افتخار و مباهات در اجتماع آنان محسوب می شد. یکی دیگر از عادات زشت آنان ازدواج با همسران پدران و زشت تر از آن، کشتن دختران و زنده به گور کردن آن ها بود. بیان درمسائل قرآن، ص: 95

و همه جانبه را در موقعی به وجود آورد که هنوز اروپا در ظلمت قرون وسطایی به سر می برد.

و سپس می گوید:

در قرون وسطی، تنها مردمی که دارای علم و دانش بودند و گوی سبقت را در این میدان از همگان ربودند، همان ملت عرب بود که ابرهای ضخیم جهالت، وحشیت و بربریت را که بر آسمان اروپا کشانده شده بود، از هم پاشیدند و آفتاب تمدن، علم و اخلاق را به آن سرزمین تاباندند. «1»

این همه پیشرفت، ترقی، تعالی و افتخارات عظیمی هم که نصیب عرب گردید، در اثر همان تعالیم عالیه قرآن مجید و کتاب آسمانی بود که بر تمام کتاب های آسمانی دیگر تفوق و برتری دارد، قوانینش بر پایه عقل، استوار و پی ریزی گردیده تعالیمش دارای یک روش خاص، جالب و استثنایی است.

__________________________________________________

(1) صفوه العرفان، محمد فرید وجدی، ص 119. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 96

حمد خواهید خواند.

قرآن مجید در آیات زیادی به اعتدال و میانه روی در تمام امور دعوت می نماید و به یک روش عادلانه که از افراط و تفریط به دور باشد، رهبری می کند آن جا که می گوید:

إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ. «2»

خداوند اکیدا به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبان شان برگردانید و در هنگام داوری، راه عدالت در پیش گیرید.

اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی «3»

عدالت بورزید، زیرا که آن به تقوا و پرهیزگاری نزدیک تر است.

وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی

«4»

هنگام سخن گفتن، حق و عدالت را رعایت کنید، گرچه به ضرر خویشان شما باشد.

إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. «5»

خداوند شما را به عدل و نیکی و به احسان برای خویشاوندان اکیدا فرمان می دهد و از

__________________________________________________

(1) فاتحه/ 6.

(2) نساء/ 58.

(3) مائده/ 8.

(4) انعام/ 152.

(5) نمل/ 90.

بیان درمسائل قرآن، ص: 97

کارهای زشت و از ظلم و ستم نهی تان می کند و بدین گونه پندتان می دهد، شاید که بپذیرید.

قرآن در تمام ابعاد و امور زندگی راه اعتدال و میانه ای را در پیش پای می گذارد که ذیلا قسمتی از آن ها را برای شاهد گفتار، در این جا می آوریم.

می کند و می گوید:

وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ. «1»

آنان که خداوند از فضل و کرم خویش، نعمت و ثروت فراوان به آنان داده است، از بذل و بخشش خودداری می کنند، خیال نکنند که این عمل به سود آن هاست بلکه به ضرر آن هاست، زیرا همان اموال را به زودی همانند طوقی بر گردنشان می افکنند و آن چه در آسمان ها و زمین است، ملک خاص و ماندگار خداست و خداوند بر اعمال شما آگاه است.

در برابر این گروه آیات که انسان را به بذل و بخشش تشویق می کند، آیات دیگری نیز وجود دارد که از اسراف و تبذیر نهی کرده، مردم را از مفاسد آن بر حذر می دارد و چنین می گوید:

وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ. «2»

و اسراف نکنید زیرا که خداوند مسرفان را دوست ندارد.

إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ. «3»

اسراف کنندگان برادر شیاطینند.

وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً. «4»

نه دستت را بر بذل و بخشش ببند و نه آن را بیش از حد بگشای تا مورد سرزنش قرار گیری و از زندگی فرو مانی.

__________________________________________________

(1) آل عمران/ 180.

(2) انعام/ 141.

(3) اسراء/ 27.

(4) اسراء/ 29.

بیان درمسائل قرآن، ص: 98

خود را بی حساب دریافت می کردند.

وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ. «2»

خداوند صبر کنندگان را دوست دارد.

ولی باید توجه داشت که قرآن در برابر ظالم دست مظلوم را نبسته و او را از گرفتن حق خویش باز نداشته است، بلکه برای این که ریشه ظلم و فساد قطع شود و برای این که قانون عدالت در روی زمین حکم فرما باشد، به مظلوم اجازه و بلکه فرمان می دهد که در برابر ظلم و ستمگر مقاومت و ایستادگی نماید و عادلانه از وی انتقام بگیرد. قرآن در این مورد می گوید:

فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ. «3»

هر کس بر شما تعدی کند، شما نیز به اندازه تعدی وی از او انتقام بگیرید.

قرآن به اولیای مقتول اجازه داده است که در صورت عمدی بودن قتل، قاتل را قصاص کنند و به تاوان مقتول او را بکشند:

وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ. «4»

هر کس مظلوم کشته شود به ولیّ اش سلطه (حق قصاص) دادیم ولی او هم نباید در قتل اسراف ورزد.

را به سعادت هر دو جهان برساند.

قرآن مانند تورات فعلی نیست که قانون آن اختصاص به زندگی مادی داشته و تنها مربوط به این جهان باشد و به جهان دیگر توجه نکند. آری، تورات آن چنان در چهارچوبه جهان مادی غرق شده که کوچک ترین توجهی به جهان آخرت ندارد و حتی پاداش اعمال نیک را نیز مال و منال دنیا و مسلط بودن بر مردم می شناسد، نتیجه و مجازات گناهان را از دست دادن تسلط و ثروت این جهان معرفی می کند.

و همچنین قرآن مانند انجیل فعلی نیست که در تشریع و قانون گذاری تنها به جنبه های اخروی بپردازد و از نظام اجتماع و امور زندگی غفلت ورزد و آن را اساسا نادیده بگیرد بلکه قانون قرآن یک قانون کامل و گسترده ای است که هم به امور زندگی و نظامات اجتماعی این جهان نظارت دارد و هم به اصلاح شئون جهان آخرت می پردازد و هیچ یک از دو جنبه مادی و معنوی بشر را فرو گذار نمی کند.

قرآن مجید در تعالیم خود گاهی انسان را به عالم آخرت سوق می دهد و گاهی به امور زندگی این جهان متوجه می کند و در مقام توجه به جهان آخرت می گوید:

وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ. وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ «1» هر کسی که از خدا و پیامبرش پیروی کند، خداوند او را به باغ هایی وارد می سازد که همواره از زیر درختانش نهرها جاری است، در آن جا همیشگی خواهند بود و این است پیروزی

بزرگ و هر کس نسبت به خدا و پیامبر او عصیان ورزد و از حدودش تجاوز کند، او را به آتش دوزخ می افکند که جاودانه در آن خواهد ماند و بر اوست، شکنجه دردناک و مذلت بار.

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ. وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ. «2»

هر کس به اندازه ذره ای کار نیک انجام دهد پاداش آن را خواهد دید و هر کس به اندازه

__________________________________________________

(1) نساء/ 13، 14. […]

(2) زلزله/ 7، 8.

بیان درمسائل قرآن، ص: 100

ذره ای عمل بد انجام دهد، کیفر آن را هم خواهد چشید.

وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَهَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا «1» در آن چه خدا [از اموال دنیا] به تو داده است، سرای آخرت را بطلب! قرآن در آیات زیادی مردم را به فرا گرفتن علم و دانش پیروی از تقوا ترغیب و تشویق نموده، در عین حال برای آنان لذایذ زندگی و بهره برداری از نعمت های پروردگار را مباح و جایز می داند و این حقیقت را چنین بیان می کند:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ «2» بگو: چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده است و روزی های پاکیزه را حرام کرده است.

قرآن مجید، در عین توجه به امور زندگی انسان در دنیا، به امور معنوی و اخروی نیز توجه ویژه دارد و مردم را به عبادت خدا و به تفکر در آیات و آثار تشریعی و تکوینی خداوند و به تأمل در موجودات جهان هستی و در اسرار و دقایق وجود انسان، با تأکید دعوت می کند ولی در عین حال تنها به این که انسان

را به خدا برساند و بنده را با خدا مرتبط سازد، اکتفا نمی کند بلکه به جنبه دیگری نیز که افراد بشر را به همدیگر مربوط می سازد و در میان آنان الفت و محبت ایجاد می کند توجه خاصی مبذول می دارد.

32.

(2) نساء/ 3.

(3) نساء/ 19.

(4) بقره/ 228.

بیان درمسائل قرآن، ص: 102

وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالًا فَخُوراً. «1»

و خدا را پرستش کنید و چیزی را بر وی شریک قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید، همچنین به خویشاوندان، یتیمان، مستمندان، همسایگان دور و نزدیک و دوست و همنشین، واماندگان در سفر و بردگانی که مالک آن ها هستید [به همه آن ها نیکی کنید] خداوند کسی را که متکبر و فخرفروش است [و از ادای حقوق دیگران سرباز می زند] دوست نمی دارد.

وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ. «2»

نیکی کن، همان گونه که خدا به تو نیکی نموده است و هرگز در زمین در جست و جوی فساد مباش که خدا مفسدان را دوست نمی دارد.

إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ. «3»

رحمت خداوند جدا به نیکوکاران نزدیک است.

وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ. «4»

و نیکی کنید، زیرا خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

این ها نمونه هایی است از تعالیم قرآن در رابطه با اعتدال و میانه روی در تمام ابعاد و اجتناب از افراط و تفریط در تمام امور!!

گسترش تعالیم خویش را فراهم ساخته و بر تعالیمش روح حیات و بقا دمیده و پشتوانه نیرومند تداوم و استمرار بخشیده است.

__________________________________________________

(1) نساء/ 36.

(2) قصص/ 77.

(3) اعراف/ 56.

(4) بقره/ 195.

بیان درمسائل قرآن، ص: 103

اسلام افراد اجتماع و اعضای خانواده ها را بر یکدیگر ناظر و راهنما قرار داده و هر فرد را بر دیگری مراقب و هدایت گر نموده است و در واقع به تمام افراد مسلمان وظیفه یک فرد پلیس را داده که افراد دیگر جامعه را به سعادت و راه نیک راهنمایی کنند و از ظلم، ستم و فساد بازشان بدارند، یعنی به طور کلی همه مسلمانان به تبلیغ و اجرای قوانین اسلام و نظارت بر حسن اجرای آن، مأمور و موظف می باشند.

خواننده عزیز! آیا می توان سپاهی بزرگ تر، نیرومندتر و مؤثرتر از این سپاه، آن هم به رایگان به وجود آورد و این چنین به سازندگی مادی و معنوی جامعه پرداخت؟! در عصر کنونی برای نظارت بر امور کشور نیروی وسیع انتظامی مهیا می کنند ولی با این حال نمی توانند، از تخلفات و قانون شکنی ها جلوگیری نمایند زیرا نیروی انتظامی هرچه وسیع و مجهز باشد، باز هم نمی تواند در همه اوقات و نقاط با تمام افراد ملت همراه بوده، بر اعمال وی نظارت کند.

اما اسلام با یک طرح و برنامه عالی و با واجب نمودن «امر به معروف و نهی از منکر» یک سپاه انتظامی و نیرومند و گسترده ای را به وجود آورده، بسیج عمومی نموده است که با تمام سپاه و نیروهای انتظامی جهان تفاوت اصولی و ماهوی دارد که بدون بودجه و هزینه اداره می گردد و در همه جا و در همه زمان ها و

مکان ها حضور دارد و بر همه نظارت می کند و ناظر و ضامن اجرای قوانین عالیه اسلام می باشد.

دیگر مسلمانان مقدم داشت تا جایی که او را از اعضای اهل بیت خود پیامبر قرار داد. «4» ولی ابو لهب عموی پیامبر را به علت کفر و بی دینی به عقب راند.

تاریخ زندگانی پیامبر اسلام هم نشان می دهد که وی در هیچ مورد با نسب و نژاد خویش بر دیگران برتری نجسته و با ملاک ها و امتیازات دیگری که از آن ها برخوردار بوده است و معمولا مردم آن عصر و دوران به وسیله آن ها فخر و مباهات می کردند، به خود نبالیده است بلکه مردم را تنها به سوی ایمان به خدا و روز رستاخیز دعوت نموده و به اتحاد و یگانه پرستی رهنمون شان بوده است و از این راه توانست بر قلوب مردم حکومت کند و ریشه های عمیق تکبر و زمینه های افتخارات بی جا را از دلشان برکند و به جای آن، نهال محبت و اخوت بنشاند تا جایی که افراد ثروتمند و خاندان های شریف حاضر می گردیدند دخترانشان را به ازدواج افراد فقیر و افرادی که به نظر آنان از خاندان های به اصطلاح پست و عقب افتاده به شمار می رفتند در بیاورند و با آنان پیوند قوم و خویشی برقرار سازند. «5»

__________________________________________________

(1) زمر/ 9.

(2) فروع کافی، ج 2، باب 21 «انّ المؤمن کفو المؤمنه.»

(3) الجامع الصغیر با شرح مناوی، 4/ 432 «فضل العالم علی سائر النّاس کفضلی علی ادناکم.»

(4) بحار الانوار، فضایل سلمان، ج 4، باب 76 «فالاسلام قدّم سلمان الفارسی لکمال ایمانه حتّی جعله من اهل البیت و اخّر ابی لهب عمّ رسول اللّه لکفره.»

(5) زیاد بن لبید که از ثروتمندان و بزرگان مدینه بود، به فرمان رسول خدا (ص) دختر زیبا و شایسته اش زلفا

را

بیان درمسائل قرآن، ص: 105

حقوق خانواده را تشریح نموده، گاهی به آیین حکومت، زمامداری و مردم داری و نظم اجتماعی و به قوانین جنگی اشاره کرده و گاهی در عبادات و معاملات و مسائل سیاسی و اقتصادی در روابط اجتماعی و امور ازدواج، طرح عادلانه ای ریخته و در موضوع ارث و حدود و قصاص و در غیر این موارد قانون گذاری کرده است.

در همه این مسائل، بهترین و جالب ترین حقایق را به بشر ارائه نموده است حقایقی که خلل، فساد و بطلان هرگز بر آن راه ندارد و کوچک ترین اشکال و ایرادی بر آن متوجه نمی باشد.

این چیزی است که ذاتا برای بشر امکان پذیر نیست و کسی نمی تواند در هر مورد جزئی و کلی قانون گذاری کند و این قانون برای همیشه و تا ابد زنده و بی نقص و عیب باشد، مخصوصا اگر این افراد از میان ملتی وحشی و بی علم و دانش برخیزد که کوچک ترین آشنایی با این گونه معارف و حقایق نداشته باشد.

از این جاست که می بینیم، افرادی که در باره یکی از علوم نظری، کتابی نوشته اند، از تألیف آن کتاب مدت زیادی نگذشته که بطلان اکثر نظریه های مؤلف آن کتاب روشن می گردد زیرا علوم بیان درمسائل قرآن، ص: 107

نظری این خصوصیت را دارند که هر چه بیش تر در باره آن ها بحث شود، حقایق بیش تری در مورد آن ها به دست می آید و خلاف نظریات گذشتگان ثابت می شود و به طوری که گفته اند، حقیقت ثمره و نتیجه بحث و بررسی است.

چه مجهولات و ناروشنی های علم که گذشتگان حل آن را به آیندگان محول نموده اند و چه کتابهای فلسفی که گذشتگان آن را نوشته اند و مورد انتقاد و ایراد

علمای بعدی قرار گرفته است؟

تا جایی که قسمتی از مباحثی که از راه دلیل برای علمای گذشته ثابت و مسلم شده بود، بعدها پس از بررسی به صورت یک مسئله بی اساس در آمده، از خیالات و موهومات محسوب گردیده است.

اما قرآن مجید با گذشت زمان و با کثرت جوانب و جهات مباحث و ارتفاع سطح علمی آن ها هنوز مورد کوچک ترین اشکال و انتقادی قرار نگرفته و در مسائل و قوانین آن کم ترین عیب و ایرادی دیده نشده است، مگر ایرادهای بی جا و موهومی که از ناحیه بعضی کوته نظران انتشار یافته و ما به زودی آن ها را مورد بحث و گفت و گو قرار داده، بطلان شان را بر ملا خواهیم نمود. بیان درمسائل قرآن، ص: 108

به مسلمانان اطلاع داده است که او می خواهد حق را بر باطل پیروز گرداند و به وعده اش وفا نمود و مسلمانان را بر دشمنان پیروز و کفار را ریشه کن ساخت.

دین وی را بر تمام دین ها پیروز گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.

این آیه شریفه هنگامی نازل گردید که اسلام هنوز در جزیره عربستان رواج کامل پیدا نکرده بود که این آیه از پیروزی جهانی اسلام و از برتری و غلبه آن بر تمام ادیان و ملل دنیا خبر داد که بخش عظیمی از آن تحقق یافت و تحقق کامل آن با ظهور مهدی و مصلح جهان خواهد بود.

[و نیز] همسرش در حالی که هیزم کش [دوزخ است و در گردنش طنابی است، از لیف خرما! این سوره که در حال حیات ابو لهب نازل گردیده است، از داخل شدن او و همسرش به آتش دوزخ خبر می دهد و از این آیه چنین استفاده می شود که آنان تا زنده هستند، اسلام را نخواهند پذیرفت و در عناد و لجاجت خویش باقی خواهند ماند و یک سرنوشت شوم و ذلت باری در انتظار آن هاست و همان طور که قرآن پیش بینی کرده بود، آن دو نفر در حال کفر و بی دینی از این جهان رخت بربسته و مستوجب عذاب ابدی گردیدند. در دنیا به ذلت و نکبت و در آخرت به عذاب الهی مبتلا شدند.

__________________________________________________

(1) لهب/ 1- 4.

بیان درمسائل قرآن، ص: 112

است، آن چنان مهم و دقیق است که آن روز، نه در یونان و نه در سایر جاها کسی از آن ها مطلّع نبود، بلکه پس از قرن ها با پیشرفت و ازدیاد علوم این دانستنی ها و اسرار کشف گردید.

نکته قابل توجه این که: آیات علمی قرآن در عین بیان حقیقت همیشه راه حزم و احتیاط را در پیش گرفته، مطالبی را که قابل درک و فهم آن دوران بود، به وضوح و صراحت بازگو نموده ولی مطالبی که قابل درک مردم آن عصر نبود، به اجمال و اشاره برگزار شده و درک و فهم کامل آن را به مردم اعصار آینده که با تجهیزات و ابزار فنی پیشرفته و اکتشافات و پیشرفت های علمی نائل خواهند شد، محول نموده است.

این قسمت از آیات که از اسرار آفرینش و از حقایق و دقایق جهان هستی سخن می گوید، فراوان است. اینک نمونه های چندی از آن ها را در این جا می آوریم: بیان درمسائل قرآن، ص: 113

و مقدار معینی ترکیب و تشکیل یافته است به طوری که اگر بعضی از اجزای آن کم یا زیاد می شد، از صورت آن نبات خاص خارج گردیده و نبات دیگری می شد.

و باز ثابت شده است که نسبت بعضی از این اجزا با بعضی دیگر به قدری دقیق است که با موازین و مقیاس های دقیق و مدرن روز که تاکنون در اختیار بشر قرار گرفته است، نمی توان مقدار آن را تحقیقا تعیین و اندازه گیری نمود.

علمی که افکار گذشتگان از درک آن عاجز بود، رهبری می نماید آن حقیقت این است که اشجار و نباتات نیز مانند حیوانات به عمل لقاح و به هم رسیدن دو ماده مخالف نیازمندند و بدون تلقیح نتیجه و ثمره ای نمی دهند، تولید مثل و تکثیر نوع نمی کنند.

عمل تلقیح گاهی به وسیله بادها انجام می پذیرد به طوری که در زردآلو، صنوبر، انار، پرتقال، پنبه، حبوبات و امثال آن ها تلقیح تنها به وسیله بادها انجام می شود، بدین صورت که کیسه های داخل شکوفه ها بعد از رسیدن، سرباز می کنند و گردی که میان آن هاست، به وسیله بادها بر چهره ماده گل ها افشانده می شود و عمل لقاح انجام می گیرد و ماده گل ها آبستن می شوند و برای به وجود آوردن نتایج و نباتات دیگر آمادگی پیدا می کنند.

است ولی این مطلب با وضوح و صراحت بیان نشده است زیرا این آیه در دورانی فرود آمده است که تمام مردم و دانشمندان آن دوران بر سکون و عدم حرکت زمین، عقیده داشتند و ثابت بودن کره زمین در میان آنان یکی از مطالب ضروری و غیر قابل تردید محسوب می شد. «2» قرآن به این مسئله علمی به طور اجمال و با ظرافت اشاره کرده تا آیندگان، کامل بفهمند.

و دیگری مشرق و مغرب ماه می باشد و بعضی دیگر این آیه را بر دو مشرق و مغرب تابستان و زمستان حمل می نمودند.

ولی ظاهرا این آیه به وجود یک قاره دیگر اشاره می کند که در سطح دیگر زمین قرار گرفته است و لازمه غروب آفتاب از قاره ما، طلوع و تابیدن آن بر همان قاره دیگر است.

دلیل این مطلب آیه دیگری در قرآن مجید است که می فرماید:

یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ. «2»

ای کاش میان من و تو فاصله مشرق و مغرب بود، چه بد همنشینی بودی! از این آیه استفاده می شود که فاصله بین دو مشرق دورترین فاصله و مسافتی می باشد که برای بشر محسوس است. بنابراین، ممکن نیست که منظور از دو مشرق و مغرب در آیه قبلی مشرق و مغرب آفتاب و ماه و یا مشرق و مغرب تابستان و زمستان باشد زیرا مسافت در میان این ها دورترین مسافت محسوس نیست، به ناچار باید منظور از مسافت دو مشرق که طولانی ترین مسافت باید باشد، همان مسافت میان مشرق و مغرب است زیرا مغرب قاره ما نسبت به طرف دیگر زمین مشرق نامیده می شود. در این صورت معنای آیه صحیح بوده، از وجود یک قاره دیگر که قرن ها بعد از نزول قرآن کشف گردیده است، خبر می دهد.

بنابراین، آیاتی که در آن ها لفظ مشرق و مغرب به طور مفرد ذکر شده، منظور نوع مشرق و مغرب است، مانند آیه شریفه وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ «3» و در آیاتی که کلمه مشرق و مغرب به صورت تثنیه (مشرقین) آمده است و آیاتی که در آن ها لفظ مشرق و مغرب به

طور جمع (مشارق، مغارب) آمده است، منظور مشرق ها و مغرب های تمام شهرها و نقاط کره زمین می باشد که در اثر اختلاف افق ها تولید می گردد، بعدا هم به این مطلب اشاره خواهیم کرد.

__________________________________________________

(1) رحمن/ 17.

(2) زخرف/ 38.

(3) بقره/ 115.

بیان درمسائل قرآن، ص: 117

آیه بوده و قابل قبول نمی باشد زیرا که آفتاب در روزهای سال، مشارق و مغارب خاص و معینی ندارد تا مورد سوگند قرار گیرد، این است که باید منظور از مشارق و مغارب، مشرق ها و مغرب هایی باشد که در اثر حرکت و کرویت زمین و اختلاف افق ها، در نقاط مختلف زمین به وجود می آید.

__________________________________________________

(1) اعراف/ 137.

(2) صافات/ 5.

(3) معارج/ 40.

بیان درمسائل قرآن، ص: 118

باید از افق خود پیروی کند و طبق آن وظایف و مراسم مذهبی خویش را انجام دهد نه طبق افق دیگران. «1»

در این روایت، آن مرد به اختلاف و تعدد مشرق ها و مغرب ها که از کرویت زمین به وجود می آید، اشاره می کند و امام صادق (ع) نیز در این باره گفتار وی را تصدیق می نماید، سپس حکم مسئله را بیان نموده و او را به رمز اشتباهش متوجه می سازد.

2- باز امام صادق (ع) فرموده است: «تو باید در غروب و طلوع آفتاب از افق خود پیروی کنی.»

3- از امام سجاد (ع) نقل گردیده است که در نیایش های صبحگاهی و شامگاهی خویش چنین می گفت: «خداوند برای هر یک از روز و شب حد و اندازه ای معین نموده است و هر یک از آن ها را در دیگری وارد می کند، در همان حال که دیگری را نیز در آن وارد نموده است.» «2»

امام سجاد با این بیان جالب می خواهد کرویت زمین را که موجب تداخل روز بر شب و شب بر روز می شود روشن کند ولی چون این مطلب از فهم و درک مردم آن روز خارج بود و برای آنان قابل فهم و درک نبود، آن حضرت که دارای مقام امامت است و با مقتضای زمان، این حقیقت را با

__________________________________________________

(1) وسائل الشیعه، باب 16، ج 3، ص 131.

(2) صحیفه سجادیه، دعای ششم.

بیان درمسائل قرآن، ص: 119

یک اشاره لطیف و با یک روش بلیغ و شیوا بیان فرموده که کوچک ترین اشکالی در افکار مردم آن عصر تولید نشود.

ممکن است، چنین تصور شود که منظور امام (ع) از تداخل شب و روز کوتاه و بلند شدن آن هاست نه کرویت

زمین ولی این تصور درست نیست، به دلیل این که امام اگر در این مقام بود که کوتاه شدن شب ها و بلند شدن روزها و یا عکس آن را که همه مردم درک می کنند، بیان کند به همان جمله اولی اکتفا می فرمود که: «هر یک از شب و روز را در دیگری داخل می کند» و دیگر احتیاجی نبود که جمله دیگری نیز بیاورد و بگوید: «در همان حال که دیگری را نیز در آن وارد نموده است» چون این جمله، به ظاهر تکرار معنای جمله اولی است، بنابراین باید گفت: منظور امام از جمله دوم- که به صورت جمله حالیه در آمده است- این است که وارد ساختن شب در روز، درست در همان موقع است که روز در شب وارد شده است و این حالت در صورتی تحقق می یابد که زمین کروی باشد زیرا اگر زمین کروی باشد، در یک سطح که شب وارد روز شده است، در همان حال در سطح دیگر زمین، روز وارد شب خواهد گردید.

و متفکرین جهان از دریای علمش سیراب می شوند، آن حضرت در خطبه های خود به هر موضوعی که می پردازد و گفتار خویش را به هر جهت و ناحیه ای که متوجه می سازد، برای هیچ کس جای حرف و گفتاری باقی نمی گذارد.

اگر کسی وارد سیره و تاریخ زندگی امیر مؤمنان نشود، خیال می کند که آن حضرت در هر رشته و موضوعی که سخن می گوید، تمام عمر خویش را در تحقیق همان موضوع به پایان رسانیده و در آن رشته خاص مهارت و تخصص پیدا نموده است ولی جای تردید نیست که علوم و معارف امیر مؤمنان به منبع وحی متکی بوده و از آن مبدأ، اتخاذ و اقتباس شده است زیرا اگر کسی با تاریخ بیان درمسائل قرآن، ص: 120

جزیره العرب و مخصوصا با تاریخ حجاز قبل از اسلام آشنا باشد، نمی تواند باور کند که سخنان و وحی به دست آمده از سر چشمه دیگری جز سر چشمه غیب سرازیر شده باشد.

چه نیکو سخنی است، آن چه در باره نهج البلاغه و سخنان امیر مؤمنان (ع) گفته شده است که:

پایین تر از کلام خالق و بالاتر از کلام مخلوق است.

این است که می گوییم: تصدیق نمودن امیر مؤمنان، معجزه بودن قرآن را با آن مقام ارجمندی که او در بلاغت، معارف و علوم دارد، دلیل و گواه حقی است بر این که قرآن جز وحی الهی و گفتار خدا چیز دیگری نیست زیرا:

اولا: تصدیق نمودن امیر مؤمنان در اثر جهل و بی اطلاعی نمی تواند باشد و قطعا از روی تخصص و کارشناسی است چون آن حضرت خلاق فصاحت و بلاغت است منبع و سر چشمه تمام علوم اسلامی است

و عالی ترین نسخه و نمونه ای است در علوم و معرفت، شخصیت فوق العاده ای است که دوست و دشمن بر نبوغ سرشار و مقام شامخ وی اعتراف دارند.

و ثانیا: این تصدیق همان طور که در اثر جهل و بی اطلاعی نبوده است، یک تصدیق ظاهری و متکی بر اغراض مادی هم نیست زیرا که امیر مؤمنان جرثومه تقوی و پرهیزگاری است. او مردی است که از دنیا و از زر و زیورش چشم پوشید و آن گاه که با وی شرط نمودند که با روش ابو بکر رفتار کند، زعامت و ریاست را زیر پا نهاد و زیر بار چنین شرطی نرفت. او همان کسی است که با معاویه ظاهر سازی ننمود و برای تثبیت حکومت خویش، حکومت ظالمانه او را حتی برای چند روزی امضا نکرد، چه آن که از عواقب خطرناک این کار با اطلاع بود.

با این سوابق درخشانی که امیر مؤمنان (ع) از آن برخوردار است، به خوبی روشن می گردد که شهادت او بر اعجاز قرآن یک شهادت حقیقی است و شهادت از روی علم، تخصص و تقوا است که از ایمان کامل و عقیده راسخ او سر چشمه می گیرد، این همان حقیقت انکار ناپذیری است که جز آن نمی تواند باشد. بیان درمسائل قرآن، ص: 121

آمد و در این راستا اگر فرض شود که قرآن وحی الهی نیست- چنان که طرف گفت و گوی ما می پندارد- حد اقل کم تر از کلام فصحا و سخن سرایان عرب نیز نمی باشد و بلکه قرآن در کمال فصاحت و بلاغت است. یکی از شاخص ترین و مهم ترین منابع و مآخذ قواعد عربی است.

بنابراین، اگر یک قاعده عربی که پس از نزول قرآن به دست آمده است، با قرآن تطبیق نکند، نقض و ایراد بر آن قاعده متوجه خواهد بود و نه بر قرآن.

علاوه بر این، این ایراد در صورتی به قرآن متوجه می شود که جمله مخالف با قواعد عربی در قرآن از نظر طرز قرائت، مورد اتفاق تمام قاریان بوده باشد ولی در صورت اختلاف قرائت ها اگر اعتراضی بر یکی از این قرائت ها وارد آید تنها دلیل بر بطلان، همان قرائت خواهد بود، بدون این که تماسی با عظمت قرآن و مقام شامخ آن داشته باشد، زیرا در آینده نزدیک ثابت خواهیم نمود که هر یک از این قرائت های معروف، نوعی اجتهاد است که از ناحیه قاریان قرآن به عمل آمده، از خود رسول اکرم (ص) به طور متواتر و به صورت قطعی نقل نگردیده است. بیان درمسائل قرآن، ص: 124

ایراد نیز مانند ایراد قبلی بسیار سست و بی اساس است زیرا یکی دیگر از شرایط معجزه این نیست که تمام افراد بشر بتوانند معجزه بودن آن را درک کنند و اگر بنا باشد، ما چنین شرطی را بپذیریم، هیچ یک از معجزه ها نمی توانند، معجزه محسوب شوند زیرا هر یک از معجزات را که در نظر بگیریم از یک جهت یا از جهات متعدد برای همه افراد قابل درک نیست.

بنابراین، معجزه عملی است که اهل فن آن را می بینند و اعجاز آن را درک می کنند و برای بقیه نیز با نقل پیاپی و متواتر ثابت و روشن می شود ولی همان طور که در صفحات پیش گفتیم، قرآن در میان معجزه های پیامبران از امتیاز دیگری برخوردار است زیرا نقل های متواتر ممکن است، در اثر مرور زمان قطع گردد، اما قرآن یک معجزه باقی و همیشگی است که با بقای ملت و زبان عرب و با بقای هر فرد عرب و یا غیر عرب که با خصوصیات این زبان آشنایی دارد، باقی و زنده خواهد بود و معجزه بودن آن درک و لمس می شود. بیان درمسائل قرآن، ص: 125

بگوید و یا یک جمله از جملات قرآن را بیاورد، مستلزم آن نیست که بتواند مثل قرآن و یا سوره ای از سوره های آن را نیز بیاورد زیرا قدرت و توانایی بر مواد و الفاظ، هیچ گاه مستلزم توانایی بر ترکیبات نخواهد بود.

چگونه می توان ادعا نمود که تمام افراد بشر می توانند، کاخ های مجللی را بسازند، به دلیل این که همه آنان توانایی آن را دارند که آجری روی آجر بگذارند؟! باز چگونه می توان گفت که هر عرب زبانی، توانایی ایراد خطبه ها و انشای قصیده های فصیح و بلیغ را دارد زیرا همه عرب ها می توانند، یکایک کلمات و مفردات این قصاید و خطبه ها را تلفظ کنند؟! گویا این همان اشکال است که «نظام» و پیروان او را وا داشته که در باره اعجاز قرآن به «صرفه» بیان درمسائل قرآن، ص: 126

قائل شوند و بگویند آوردن مثل قرآن امکان پذیر است ولی اعجاز قرآن در این است که هر کس به فکر مبارزه با قرآن بیفتد خداوند منصرفش می سازد، در صورتی که نظریه «صرفه» اشکالاتی دارد و برای ما قابل قبول نیست زیرا:

1- اگر منظور آنان از «صرفه» این باشد که: خداوند می تواند به افراد بشر توانایی بدهد که مانند قرآن را بیاورند ولی خداوند این توانایی را به هیچ کس نداده است، مطلبی است درست ولی «صرفه» در این صورت، اختصاص به قرآن ندارد و در تمام معجزات پیامبران جاری می باشد.

و اگر منظور آنان از «صرفه» این باشد که: همه افراد بشر قدرت و توانایی دارند که مانند قرآن را بیاورند ولی خداوند آنان را از معارضه با قرآن منصرف کرده، رادع و مانعی از این عمل در

برابرشان ایجاد می کند. بطلان این معنا خیلی واضح و روشن است زیرا ما می دانیم که عده زیادی به مقام معارضه با قرآن آمدند و در این راه نه تنها انصراف برای آنان حاصل نگردید بلکه با تمام نیرو و قدرت به این مرحله وارد شدند و مقداری پیش رفتند ولی چون قدرت مبارزه و معارضه را نداشتند، بالأخره به عجز و ناتوانی خود در برابر بلاغت قرآن اعتراف و اقرار نموده و عقب نشینی کردند.

2- اگر اعجاز قرآن به وسیله «صرفه» باشد، یعنی خداوند پس از نزول قرآن قدرت معارضه را از بشر سلب کند لازمه آن، این خواهد بود که در میان گفتار سخن سرایان پیش از نزول قرآن جملاتی یافت شود که هم طراز قرآن باشد. اگر چنین بود، مخالفین قرآن حتما این گفته ها را زبان به زبان نقل می کردند و به رخ ما می کشیدند و چون چنین کلمات و جملاتی نقل نشده، از این جا معلوم می شود که اعجاز، مربوط به خود قرآن است و معارضه با قرآن برای بشر امکان پذیر نیست. بیان درمسائل قرآن، ص: 127

و هر نوع شک و تردید را از دل ها می زداید.

زیرا این قرآن مجید است که از هر نوع خرافات و پندارهای باطل به دور بوده و نسبت ها و مطالبی را که نسبت آن ها به ساحت قدس خدای بزرگ و پیامبران عقلا صحیح نیست، مردود می شمارد.

بنابراین، مخالف و متعارض بودن قرآن با کتب عهدین در این موارد، خود دلیل دیگری است بر وحی بودن آن.

ما، در صفحات گذشته، به این قسمت اشاره نمودیم و قسمتی از خرافاتی را که در کتب عهدین موجود است، تذکر دادیم و ثابت نمودیم که تورات و انجیل فعلی، غیر از آن تورات و انجیلی می باشد که از طرف خداوند بر حضرت موسی و عیسی فرود آمده است. قرآن نه تنها با تورات و انجیل واقعی و آسمانی مخالفت ندارد بلکه آن ها را تصدیق می کند و با آن ها کاملا هماهنگ است. بیان درمسائل قرآن، ص: 128

دعای تو این است که سه شب قدرت تکلّم [با مردم را نخواهی داشت.

این دو آیه چنان که می بینید ناقض یکدیگر است زیرا نشانه استجابت دعا در یکی از آن ها،

__________________________________________________

(1). آل عمران/ 41.

(2). مریم/ 10. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 129

سخن نگفتن در روز و در دیگری سخن نگفتن در شب بیان شده است.

پاسخ:

پاسخ این اشکال این است که: «یوم» در لغت عرب گاهی به روز و به فاصله طلوع و غروب آفتاب گفته می شود، «لیل» هم به معنای شب و مقابل روز استعمال می گردد، چنانچه خداوند متعال می فرماید:

سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَهَ أَیَّامٍ حُسُوماً. «1»

[خداوند] آن تندباد بنیان کن را هفت شب و هشت روز پی درپی بر آن ها مسلط ساخت.

در این آیه «یوم» و «لیل» مقابل هم به کار رفته اند. گاهی هم «یوم» در مجموع روز و شب به کار برده می شود مانند:

تَمَتَّعُوا فِی دارِکُمْ ثَلاثَهَ أَیَّامٍ. «2»

در خانه هایتان سه روز (سه شبانه روز) بهره مند شوید.

چنان چه لفظ «لیل» گاهی اطلاق می شود بر شب و ساعت هایی که خورشید در افق پنهان است مانند آیه های:

وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی «3»

سوگند به شب به هنگامی که می پوشاند.

سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَهَ أَیَّامٍ حُسُوماً. «4»

بر آنان باد را هفت شب و روز پی درپی مسلط گردانید.

و گاهی هم «لیل» بر شب با روز آن اطلاق می شود، مانند:

وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَهً. «5»

بیاد آر موقعی را که به موسی چهل شب (شب و روز متوالی) وعده دادیم.

ملاحظه می کنید که در آیه اول «یوم» به معنای مجموع روز و شب و در آیه دوم هم «لیل» به

__________________________________________________

(1). حاقه/ 7.

(2). هود/ 65.

(3). لیل/ 1.

(4). حاقه/ 7.

(5).

بقره/ 51.

بیان درمسائل قرآن، ص: 130

معنای یک شبانه روز کامل استعمال گردیده است.

استعمال لفظ «یوم» و «لیل» به معنای تمام شبانه روز در قرآن و زبان عرب فراوان وجود دارد.

با این توضیح معلوم می شود که نشانه استجابت دعای زکریا که در آیه اول سه روز و در آیه دوم سه شب معین شده است، هر دو به یک معنی بوده و منظور از آن مجموع شب و روز متوالی است، بنابراین در میان این دو آیه نه تنها تناقضی وجود ندارد، بلکه هر دو به یک معنی بوده، یکدیگر را تفسیر و تصدیق می نمایند.

تناقض در این دو آیه بر این مبنا است که «یوم» تنها به معنای روز و «لیل» به معنای تنها شب استعمال شود ولی در صورتی که این دو کلمه معنای دیگری هم داشته باشند و به معنای مجموع روز و شب نیز استعمال گردند، در این صورت تناقضی در میان آن دو آیه متصور نخواهد بود.

این حقیقتی است روشن و غیر قابل انکار، ولی برخی از مردم این حقیقت را انکار می کنند تا به خیال خویش از عظمت قرآن بکاهند، غافل از این که بنا به این گفتار، پای تناقض در استعمال این دو کلمه به انجیل او نیز کشانده می شود، چنانکه:

در انجیل متی باب 12 آمده است که:

مسیح خبر داد که جسد او سه شب و سه روز در زمین مدفون خواهد ماند.

با این که همان انجیل متی و سه انجیل دیگر در این معنا اتفاق دارند که: مسیح تنها مدت کمی از آخرهای روز جمعه و شب و روز شنبه و شب یکشنبه را تا قبل از طلوع صبح

در دل زمین باقی ماند.

این قسمت را در اواخر انجیل ها مطالعه فرمایید، آن گاه به نویسنده انجیل متی و به کسانی که به وحی بودن آن معتقد می باشند بگویید: این سه شب و روزی که گفته اید، کجاست و چگونه این سه شب و روز با آن چه در خود انجیل متی و انجیل های دیگر آمده است، سازش دارد؟! جای تعجب این است که: دانشمندان «غرب» چگونه به کتب عهدین که مالامال از اوهام و خرافات است معتقد می باشند و آن ها را وحی منزل می دانند ولی گرایش به قرآن مجید ندارند، در صورتی که این قرآن است که هدایت و راهنمایی جامعه بشری را به عهده گرفته و آن را به سوی سعادت دو جهان رهبری می کند ولی چه باید کرد که تعصب مرض مهلک و کشنده ای است و جویندگان حق و حقیقت اندک.

2- می گویند: دومین موردی که در میان آیات قرآن تناقض احساس می شود، این است که قرآن گاهی افعال بندگان را به خود آنان نسبت می دهد و در اختیار خودشان می داند و می گوید: بیان درمسائل قرآن، ص: 131

فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ. «1»

هرکس می خواهد، ایمان بیاورد و هر کس می خواهد، کافر شود.

و گاهی هم اختیار همه کارها را به دست خدا می سپارد و حتی اعمال بندگان را نیز به وی مستند می سازد و می گوید:

وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ. «2»

شما هیچ چیز را نمی خواهید مگر این که خدا بخواهد.

به طور کلی گروهی از آیات قرآن بندگان خدا را در اعمال شان صاحب اختیار معرفی نموده، گروهی نیز اختیار را از آنان به طور کلی سلب و همه کارها را به خدا مستند می سازد. در میان

این دو گروه از آیات قرآن تناقض و اختلاف روشن و غیر قابل تأویلی وجود دارد.

در پاسخ آنان می گوییم: قرآن مجید که گاهی اعمال بندگان را به خود آنان و گاهی به خداوند مستند می سازد، هر دو در جای خود درست و صحیح می باشد و هیچ گونه تناقض و اختلافی در این گفتار و نسبت نیست زیرا:

اولا: هر کس با فطرت و وجدان خویش این حقیقت را درک می کند که به انجام دادن یک سلسله از کارها، قدرت و توانایی دارد و می تواند آن کارها را به طور آزاد انجام دهد و یا ترک نماید و این مطلبی است که وجدان و فطرت گواه آن است و کسی نمی تواند کوچک ترین شک و تردیدی در این باره به خود راه دهد.

به همین دلیل است که تمام خردمندان جهان، بدکاران را توبیخ و سرزنش می نمایند و نیکوکاران را قابل تحسین و درخور ستایش می دانند و این خود، دلیل بر این است که انسان در کارهای خود، مختار و آزاد است و در انجام دادن اعمالش اجبار و الزامی در کار نیست.

باز هر شخص عاقل، با فطرت خویش درک می کند که او گرچه در پاره ای از اعمالش آزاد است و می تواند آن ها را با اراده خویش انجام دهد و یا ترک نماید ولی اکثر مقدمات این اعمال اختیاری، از دایره اختیار او خارج است.

مثلا: از جمله مقدمات اعمال انسان وجود خود انسان، حیات و درک او و تمایل وی نسبت به آن عمل و مناسب بودن آن عمل با یکی از خواسته های درونی وی و بالأخره قدرت و توانایی وی

__________________________________________________

(1). کهف/ 29.

(2). انسان/ 30.

بیان درمسائل قرآن، ص: 132

به انجام

آن عمل است.

بنابراین، اصل اعمال انسان را می توان، هم به خود انسان نسبت داد که به اختیار و اراده خویش، آن ها را انجام داده و هم به خدا نسبت داد که مقدمات همه این اعمال در اختیار و دست قدرت وی بوده و از جانب او می باشد.

و ثانیا: در فلسفه ثابت گردیده است که خالق و به وجود آورنده همه این موجودات و پدیده ها پس از ایجاد آن ها خود را از کار برکنار و منعزل نساخته و دست از تدبیر در مخلوقات خویش نکشیده است و بقا و استمرار موجودات جهان به مانند اصل خلقت به قدرت و اراده او بستگی دارد هیچ یک از آن ها حتی برای یک لحظه هم نمی تواند بدون مشیت او پابرجا بماند.

ارتباط تشکیلات آفرینش با خالق آن، مانند ارتباط یک ساختمان و بنّای آن، نیست که ساختمان تنها در اصل پیدایش، به وجود بنّا و کارگر وابسته و نیازمند می باشد و پس از به وجود آمدن، از او مستغنی و بی نیاز می شود و می تواند به بقای خویش ادامه دهد گرچه سازنده آن نیز از بین برود و یا مانند یک نویسنده نیست که در اصل نوشتن کتاب وجود او لازم باشد ولی پس از آن و در مرحله بقا و استمرار، خط و نوشته های وی به وجود او هیچ احتیاج و نیازی ندارد بلکه ارتباط جهان و جهان آفرین فی المثل- که خداوند مافوق همه این مثل هاست- مانند ارتباط روشنایی با نیروی برق است که هم اصل وجودش به آن متکی است و هم ادامه وجودش، زیرا روشنایی در صورتی به وجود می آید که نیروی برق به وسیله سیم به لامپ برسد

و لامپ در روشنایی خود و ادامه وجودش هر لحظه محتاج این قوه و نیرو می باشد و اگر یک لحظه ارتباط لامپ با مرکز نیرو قطع شود، لامپ خاموش شده، تاریکی حکمفرما می گردد.

تمام موجودات عالم نیز در به وجود آمدن و در بقا و استمرار خویش محتاج به مبدأ اعلا بوده و هر آن به کمک و توجه آن مبدأ، محتاج می باشند، به رحمت وسیع او که همه موجودات را احاطه نموده، ارتباط و اتصال و این افاضه را دارند که اگر این ارتباط و اتصال یک لحظه قطع گردد وجود تمام اشیا مبدل به عدم شده، چراغ هستی در جهان خلقت خاموش خواهد گردید.

بنابراین، افعال بندگان در میان دو حالت جبر و اختیار قرار گرفته است و انسان از هر دو جهت بهره برمی گیرد زیرا بشر در به کار بردن نیرو و قدرت خویش برای انجام کاری و یا ترک آن گرچه مختار و آزاد است و از آزادی خود بهره می گیرد ولی از طرف دیگر این نیرو و قدرت و سایر مقدماتی که در انجام دادن هر کاری لازم است، از خود او نیست، بلکه از طرف پروردگار افاضه می شود و در اختیار بندگان قرار می گیرد و همان طور که بشر در پیدایش این امور به خداوند بیان درمسائل قرآن، ص: 133

نیازمند است، در بقا و ادامه آن ها نیز هر لحظه و آنی به توجه و عنایت پرورگار نیازمند می باشد.

پس هر کاری که بشر انجام می دهد، از یک جهت مستند به خود وی و از جهت دیگر مستند به خداوند بزرگ است.

آیات قرآن مجید نیز ناظر به همین معناست و می خواهد، این حقیقت را

بفهماند که قدرت و اختیار انسان در افعال و اعمالش مانع از نفوذ قدرت و سلطنت پروردگار نیست زیرا او نیز در افعال و اعمال بشر نظر و عنایتی دارد. این همان مسئله «امر بین الامرین» است که شیعه آن را از پیشوایانشان آموخته و به آن معتقد هستند و ائمه اهل سنت نیز بر این اصل و نظریه به عنوان یک مکتب تأکید می کنند و با طرح و پیش کشیدن این نظریه دقیق، دو نظریه «جبر» و تفویض» را باطل نموده اند. این است که ما هم به این موضوع اهمیت بیش تری داده و با آوردن یک مثل ساده، آن را برای خوانندگان عزیز توضیح می دهیم:

شما یک نفر را فرض کنید که دستش معلول و شل باشد به طوری که او نمی تواند، دست خویش را حرکت دهد ولی دکتر معالج او توانست به وسیله یک دستگاه برقی در دست وی ایجاد حرکت ارادی کند که هر وقت دکتر سیم آن دستگاه را به دست او متصل می سازد، مریض توانایی آن را دارد که با اراده خویش دستش را حرکت دهد ولی اگر دکتر ارتباط آن دستگاه و دست مریض را قطع کند، به همان حالت اولی برمی گردد و دیگر قدرت به حرکت ندارد. حالا برای تجربه و آزمایش، دکتر در میان دستگاه و دست آن مریض ارتباط برقرار نمود و مریض هم با مباشرت و اراده خود شروع به حرکت دادن دست خویش کرد، بدون این که دکتر معالج در این حرکت کوچک ترین اثری داشته باشد، بلکه کاری که او انجام می دهد، همان نیرو بخشیدن و کمک نمودن به وسیله دستگاه است. حرکت دادن این

شخص به دست خویش از مصادیق «امر بین الامرین» است، چون این حرکت مستقلا به خود شخص مستند نیست زیرا محتاج و متوقف بر اتصال نیروی برق است و این اتصال و ایجاد نیرو هم در اختیار دکتر معالج می باشد و از طرف دیگر این حرکت مستقلا به فعل دکتر هم نمی تواند مستند باشد زیرا دکتر تنها نیرو به وجود آورده ولی حرکت با اراده خود مریض به وجود آمده است و مریض می توانست که با اراده خویش به دستش حرکت ندهد و در این صورت فاعل و به وجود آورنده حرکت، در عین این که حرکت را با اختیار خویش انجام می دهد و جبری در کار نیست، تمام اختیارات این کار هم بر وی تفویض نگردیده بلکه از جای دیگر کمک و مدد می گیرد. این است معنای آن چه شیعه به آن معتقد است که «نه جبر و نه تفویض بلکه امری است در میان این دو». تمام اعمال و افعالی که از انسان سر می زند، بدین منوال بیان درمسائل قرآن، ص: 134

است که یک طرف با خواست و اراده انسان انجام می گیرد و از طرف دیگر انسان هم نمی تواند، چیزی را اراده کند و انجام دهد، مگر آن چه را که خداوند خواسته باشد و مقدمات و شرایط آن را فراهم نماید.

تمام آیاتی که در این زمینه وارد شده است، همان هدف و معنا را تعقیب می کند از یک طرف با اثبات اختیار برای انسان، جبری را که بیش تر اهل تسنن بر آن قائل اند، باطل می سازد و از طرف دیگر با استناد نمودن و نسبت دادن افعال بندگان به پرورگار، تفویضی را که بعضی مذاهب

اهل سنت قائل اند، رد می نماید.

ما در تفسیر این آیات به این بحث بیش از این خواهیم پرداخت و بطلان نظریه جبر و تفویض را کاملا روشن خواهیم نمود.

در میان جبر و تفویض راه متوسط و باریکی است که اهل بیت پیامبر- اهل بیتی که خداوند از تمام بدی ها پاک شان نموده است- این راه را به ما نشان داده اند.

اینک در این جا چند نمونه از راهنمایی های آنان را در این زمینه می آوریم:

1- مردی از امام صادق (ع) سؤال نمود که: آیا خداوند انسان را بر اعمال زشت وامی دارد؟

- نه.

- تمام کارها را به بندگان خویش تفویض و واگذار نموده است؟

- نه.

- پس سیر حقیقی جریان چگونه است؟

امام فرمود: «از طرف خداوند لطف و عنایتی بر بندگان می رسد و راهی در میان جبر و تفویض پیموده می شود.» «1»

2- در روایت دیگر از امام صادق (ع) آمده است: نه جبر است و نه تفویض بلکه مرحله ای است در میان این دو. «2»

در کتاب های حدیث شیعه از این سنخ روایات، به حد وافر وجود دارد.

نتیجه: از همه آن چه در مورد مسئله جبر و اختیار آوردیم، چنین استفاده شد که: گرچه آیات

__________________________________________________

(1). «لا جبر و لا قدر و لکن منزله بینها»: کافی، کتاب توحید، باب جبر و تفویض و امر بین امرین.

(2). همان.

بیان درمسائل قرآن، ص: 135

قرآن در این مورد، دو گروه می باشد که از یک گروه به ظاهر جبر و از ظاهر گروه دیگر اختیار استفاده می شود ولی کوچک ترین اختلاف و تناقضی در میان این دو گروه وجود ندارد بلکه هر دو یک هدف و یک معنا را تعقیب نموده، هر گروهی مبین و مفسر گروه دیگر است

که با استناد افعال و اعمال انسان گاهی به خود وی و گاهی به خداوند همان راه متوسط بین جبر و اختیار را برای ما نشان می هد که در احادیث اهل بیت مشاهده نمودیم. بیان درمسائل قرآن، ص: 136

عصر پیامبر و دوران خلفا از قدرت و نیروی عظیمی برخوردار بودند. ترس از همین نیرو و قدرت مسلمانان بود که اعراب بت پرست را از معارضه با قرآن و از هر گونه عکس العملی در برابر آن باز می داشت.

آن ها می دانستند که اگر به مقام معارضه با قرآن بیایند و بخواهند کتابی مانند قرآن را بیاورند، از طرف مسلمانان خطرهای جبران ناپذیری متوجه جان و مال آنان خواهد گردید.

اما موقعی که دوران نفوذ و قدرت خلفای چهارگانه سپری گردید و کار به دست خلفای اموی افتاد، از یک طرف خلافت آنان اصلا بر محور دعوت اسلامی نبود تا دیگران برای مبارزه با اسلام تحریک شوند و از طرف دیگر اذهان مردم با حلاوت و شیرینی الفاظ قرآن و با استحکام و متانت معانی آن مأنوس گردید و زیبایی های لفظی و معنوی قرآن در دل های مردم رسوخ و ارتکاز پیدا نمود و برای خود جای عمیقی باز کرد، این بود که مردم از مقاومت در برابر قرآن منصرف گردیده و به مقام معارضه و مقابله با آن نیامدند. بیان درمسائل قرآن، ص: 138

پاسخ:

این اشکال از چند جهت سست و مردود است:

1- پیامبر (ص) مردم را هنگامی به مبارزه قرآن دعوت نمود که در مکه بوده، هنوز از شوکت و عظمت اسلام خبری نبود و اسلام قدرت و نیرویی نداشت ولی دشمنان قرآن، از نفوذ و قدرت کامل برخوردار بودند، با این حال حتی یک نفر از فصیحان عرب نتوانست، قدم به میدان مبارزه و معارضه با قرآن بگذارد.

2- خوف و ترسی که معترض در گفتارش به آن اشاره نموده است، هیچ گاه مانع از این نبود که

کفار و غیر معتقدین به قرآن کفر و عداوت خویش را در برابر اسلام و قرآن اظهار نمایند و عقیده و اندیشه خود را برملا سازند زیرا اهل کتاب در میان مسلمانان در جزیره العرب و نقاط دیگر از آسایش و امن و آزادی کامل برخوردار بودند و از این جهات فرقی با مسلمانان نداشتند، مخصوصا در دوران خلافت امیر مؤمنان (ع) که بر عدل و داد استوار بوده و دوست و دشمن بر عدالت و بر فضل و علمش اعتراف داشتند.

آری، در این دوران ها که آزادی کامل حکومت می نمود و کوچک ترین ترس و بیمی وجود نداشت، اگر کسی می توانست کتابی مانند قرآن بیاورد، مسلما به مقام معارضه با قرآن می آمد و محصول افکار خویش را ارائه می داد.

3- اگ فرض کنیم، ترس برای مخالفین اسلام وجود داشت، این ترس می توانست مانع از اظهار معارضه و برملا ساختن مبارزه باشد ولی باید دید چه مانعی در کار بود که اهل کتاب را حتی از معارضه و مبارزه مخفی و سرّی نیز مانع شد و نتوانستند در میان خانه و یا در مجامع و محافل اختصاصی خویش هم به مقام مبارزه برآیند که اگر چنین معارضه سری عملی می شد، خود اهل کتاب آن را حفظ نموده، بعد از برطرف شدن موانع و دوران ترس، اظهار می نمودند به طوری که داستان های خرافی کتب عهدین و سایر مطالب مذهبی خویش را حفظ نموده، منتشر ساخته اند ولی از چنین معارضه و مبارزه سری کوچک ترین اثر و خبری در تاریخ نیست.

4- انسان طبیعتا خواهان تنوع است و تکرار برای وی ملامت آور و خسته کننده است. اگر سخنی را- گرچه در سطح بسیار

عالی از بلاغت هم باشد- مکرر بشنود آن سخن حلاوت خویش را از دست می دهد و تدریجا در نظر وی به صورت یک سخن عادی و معمولی درآمده، بلکه ملال آور و خسته کننده خواهد بود.

این است که می بینیم: اگر انسان یک قصیده خیلی شیوا و شیرین را مکرر بشنود برای وی بیان درمسائل قرآن، ص: 139

ملال آور خواهد بود و گاهی تکرار زیاد موجب انزجار و اشمئزاز او می باشد و اگر قصیده دیگری برای وی خوانده شود، در نظرش جالب تر و شیرین تر از قصیده اولی جلوه گر می شود ولی آن هم بعد از تکرار، حالت قصیده اول را به خود می گیرد و آن گاه فرق واقعی در میان آن دو قصیده روشن می شود.

اتفاقا این حس تنوع طلبی و نوگرایی انسان، اختصاص به سخن ندارد بلکه در همه لذایذ:

خوردنی ها، پوشیدنی ها، شنیدنی ها و در تمام موارد، جریان و سریان دارد.

اگر قرآن معجزه نبود، همان حس تنوع طلبی بشر در آن نیز اثر می گذاشت. در او نیز حکومت می نمود و با مرور زمان و تکرار زیاد حلاوت و شیرینی خود را از دست می داد و ملال آور می گردید و در شنوندگان حالت انزجار و اشمئزاز ایجاد می کرد.

این خود می توانست بهترین و آسان ترین وسیله برای معارضه با قرآن باشد ولی ما می بینیم، قرآن مجید هرچه بیش تر تکرار می شود، بر حسن و طراوتش می افزاید و هرچه بیش تر تلاوت می گردد، روح انسان را به عوالم بالاتری اوج می دهد، ایمان و یقین وی را بیش از بیش محکم و استوار می سازد.

این امتیاز و مزیت که- بر عکس تمام گفتارهای عادی و معمولی- قرآن از آن برخوردار است، نه تنها به اعجاز قرآن لطمه نمی زند بلکه یکی دیگر

از مؤیدات و نشانه های اعجاز قرآن می باشد.

5- اگر گفتار معترض را بپذیریم که تکرار و مرور زمان، افکار را با قرآن آشنا ساخته از معارضه با آن بازداشته است، این مطلب را تنها در باره مسلمانان می توان گفت که قرآن را تصدیق می نمودند و هر چه هم تکرار می شد باز با اشتیاق فراوان گوش به آن می دادند.

و اما عرب های غیر مسلمان که تکرار و انس با قرآن نسبت به آنان مفهومی نداشت، چرا از مقابله با قرآن منصرف گردیدند و به مقام معارضه با آن برنیامدند؟! بیان درمسائل قرآن، ص: 140

بودن بشر از آوردن یک سوره از قرآن مستلزم این نیست که حتی از آوردن جمله و یا آیه ای از قرآن عاجز و ناتوان گردد زیرا آوردن یک آیه برای بشر شاید امکان پذیر باشد و مسلمانان نیز محال بودن آن را ادعا ننموده اند و قرآن هم در مقام مبارزه طلبی بیان درمسائل قرآن، ص: 141

سخن از یک آیه به میان نیاورده، در مقام معارضه حد اقل آوردن یک سوره را پیشنهاد نموده است.

بنابراین، شهادت دو نفر احتمال ساختگی را از تک تک آیات قرآن بر طرف می سازد.

3- از طرف دیگر، اخباری که تدوین قرآن را بر شهادت دو نفر صحابی مستند می سازد، به حد تواتر نرسیده است و همه آن ها خبر واحد می باشند و نمی تواند در این گونه موارد مهم، دلیل و مدرکی به شمار آید.

4- این اخبار با گروه دیگری از اخبار منافات دارد که بنابر مضمون آن ها، قرآن در دوران حیات خود پیغمبر گرامی جمع آوری گردیده است نه در دوران ابو بکر چنان که در آینده نزدیک این حقیقت را ثابت خواهیم نمود و از طرف دیگر افراد زیادی از صحابه و یاران پیامبر تمام قرآن را و افراد بیش تری که شماره آنان را جز خدا نمی داند، قسمتی از آن را حفظ نموده بودند. پس با این حال و در برابر این حافظان قرآن، تصدیق دو نفر شاهد نمی تواند مفهوم صحیحی داشته باشد.

وانگهی می توان با دلیل عقل نیز کذب این اخبار را که مخالفین دست آویزش قرار داده اند، ثابت و روشن نمود، زیرا قرآن بزرگ ترین وسیله هدایت مسلمانان بوده، آنان را از تاریکی های جهل و بدبختی به روشنایی علم و سعادت رهبری

نموده است.

روی این اصل، مسلمانان نیز منتهای عنایت و کمال اهمیت را نسبت به قرآن مبذول داشته، شب و روز به خواندن قرآن مشغول می شدند و حفظ آیات قرآن را در جامعه وسیله مباهات و افتخار دانسته با سوره ها و آیات آن تبرک می جستند. در همه این مراحل رسول خدا (ص) نیز از هیچ گونه ترغیب و تشویق خودداری نمی فرمود.

آیا با این شرایط برای یک فرد عاقل جای این احتمال باقی می ماند که مسلمانان در آیات قرآن شک و شبهه ای داشتند که در اثبات آن محتاج به شهادت دو نفر داشته باشند؟! بیان درمسائل قرآن، ص: 142

آن را تأمین نماید و نتیجه بخش گردد زیرا اگر کسی تنها بعضی از سوره های قرآن را بخواند، می تواند در مدت کم و بدون زحمت و مشقت به مقاصد زیاد قرآن پی ببرد و با اهداف و مفاهیم آن آشنا شود و در ضمن یک سوره می تواند، به مبدأ و معاد متوجه شود و از تاریخ گذشتگان اطلاع حاصل نماید و از سرگذشت آن ها عبرت بگیرد و از اخلاق نیکو و تعالیم برنامه های عالی بهره مند بیان درمسائل قرآن، ص: 143

شود و باز در ضمن همان یک سوره می تواند، قسمتی از احکام و دستورات قرآن را در باره عبادات و معاملات فراگیرد.

آری، همه این مطالب مختلف را می توان از یک سوره به دست آورد بدون این که لطمه ای بر نظم کلام وارد آید و در تمام مراحل، تناسب در گفتار و اقتضای حال رعایت شده و حق بیان ادا شده است.

اگر قرآن به صورت ابواب منظم بود این همه فواید به دست نمی آمد و این چنین نتیجه بخش نمی گردید و خواننده قرآن در صورتی می توانست با اهداف و مقاصد عالیه آن آشنا گردد که تمام قرآن را بخواند و ممکن بود که در این بین، مانعی پیش آید و به خواندن تمام قرآن موفق نگردد و به نتیجه کم تری دست یابد.

به راستی این روش یکی از مزایا و محسنات اسلوب قرآن است که بر قرآن، زیبایی و طراوت خاصی بخشیده است، زیرا قرآن در عین پراکنده گویی و بیان مطالب مختلف، باز از کمال ارتباط و انسجام برخوردار است و از جملات آن مانند درّ گرانبهایی که با تناسب خاصی به رشته در آمده باشد، در کنار

هم چیده شده و با نظم اعجاب انگیزی به هم متصل و مرتبط است.

اما چه باید کرد که دشمنی و عداوت با اسلام کار خود را کرده، چشم این ایراد کننده را کور و گوشش را کر ساخته، زیبایی ها را در نظر وی به صورت زشت و کمالات را به صورت عیب و نقص، جلوه گر نموده است.

علاوه بر همه این ها، اگر قرآن تبویب و فصل بندی می شد، یک اشکال دیگر نیز به وجود می آمد و آن این که: بعضی از داستان های قرآن روی علل و تناسب خاصی تکرار شده و در موارد متعددی از قرآن نقل گردیده است، اگر همه آن مکررات گرچه با عبارت های مختلف در یک فصل جمع آوری می شد، هدف، مزایا و تناسبات خاصی که در تکرار این داستان ها بود، منتفی می شد و تکرار آن بی فایده بود. بیان درمسائل قرآن، ص: 144

طرف چاپخانه انگلیسی در بولاق مصر انتشار یافته است. مؤلف آن یک آمریکایی با نام مستعار «نصر الدین ظافر» است.

(2) این کتاب که به قلم مؤلف (ره) در رد کتاب حسن الایجاز نوشته شده، در سال 1342 ه. ق در چاپخانه علوی نجف اشرف چاپ گردیده است.

بیان درمسائل قرآن، ص: 145

اگر معنای معارضه این باشد، می توان با هر کلامی معارضه نمود و این آسان ترین راهی بود برای اعرابی که با پیامبر (ص) معاصر بودند، ولی چون آن ها با اسلوب معارضه آشنا بودند و رموز بلاغت قرآن را درک می کردند، این بود که زیر بار معارضه با قرآن نرفتند و بر عجز و ناتوانی خویش اعتراف نمودند عده ای ایمان آوردند و عده دیگری آن را به سحر و جادو نسبت داده، گفتند: إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ. «2»

گذشته از این، چگونه می توان این جملات را که آثار تکلّف و تصنّع در آن ها نمایان است با سوره فاتحه مقایسه نمود؟!

__________________________________________________

(1) سپاس خدای بخشایش گر را، پروردگار هستی ها، پادشاهی که پاداش دهنده است. پرستش برای تو و استعانت از توست ما را به راه ایمان هدایت فرما.

(2) این قرآن چیزی نیست جز سحری که تعلیم داده شده است. مدثر/ 24.

بیان درمسائل قرآن، ص: 146

آیا بی اطلاعی این نویسنده بر فنون بلاغت برایش کافی نبود که عیوب خود را به وسیله این ادعا بیش تر ظاهر سازد و در معرض تماشای همگان قرار دهد؟! اینک به نقاط ضعف این گفتار توجه شود:

1- چگونه می توان گفت که جمله «الحمد للرحمان» با جمله «الحمد للّه» از نظر معنی و مفهوم یکسان است، در صورتی که کلمه «اللّه» اسم ذات مقدسی است که جامع تمام صفات کمال می باشد و تنها یکی از آن صفات «رحمت» است. بنابراین، انگیزه سپاس در جمله «الحمد للّه» دارا بودن خداست بر تمام صفات کمال ولی در جمله «الحمد للرحمان» انگیزه سپاس تنها در برابر رحمت خداوند بوده و از صفات دیگر او ذکری به میان نیامده است.

2- جمله

«ربّ الاکوان» به جای «ربّ العالمین الرّحمن الرّحیم» بسیار ناقص و نامتناسب است و معنا و هدف هر دو آیه را از بین برده است، زیرا از این دو آیه چنین استفاده می شود که جهان یکی نیست بلکه متعدد می باشد و خداوند مالک و مربی همه آن هاست و رحمت وی نیز به طور استمرار و همیشگی و بدون انقطاع شامل تمام این جهان ها و عوالم می گردد.

چگونه می توان این معانی را از «رب الاکوان» به دست آورد؟ در صورتی که «کون» به معنای حدوث، وقوع، برگشتن و کفالت می باشد.

علاوه بر این، اضافه کردن کلمه «رب» که به معنای مالک و مربی است به «اکوان» که معنای مصدری دارد و به معنی «بودن» می باشد، از نظر ادبی صحیح نیست. بلی، می توان کلمه «خالق» را به این کلمه اضافه نمود و «خالق الاکوان» گفت، ولی از کلمه «اکوان» نه تعدد عوالم استفاده می گردد و نه شمول و استمرار رحمت خداوند بر این عوالم.

3- تغییر دادن آیه «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» به جمله «الملک الدّیان» نمی تواند، معنای آیه را متضمن شود و هدف آیه را ایفا کند زیرا آیه مذکور به معنای «یگانه پادشاه و صاحب روز جزا» است، ولی جمله مذکور به معنای «پادشاه جزادهنده» می باشد و در این معنی بر وجود یک جهان دیگر که جزای اعمال در آن جا داده می شود، کوچک ترین دلالت و اشاره ای نیست، ولی آیه شریفه علاوه بر اهدافی که دارد، متضمن این معنا نیز می باشد.

و باز جمله مذکور، این مطلب را نمی رساند که «مالک» آن روز خداوند است و کسی دیگر کوچک ترین اختیاری ندارد و تمام مردم در آن روز در تحت فرمان

و حکومت خدای بزرگ و واحد اداره می شوند و امر وی به تمام افراد، نافذ خواهد بود بعضی افراد به سوی بهشت و بعضی دیگر به سوی دوزخ خواهند رفت. بیان درمسائل قرآن، ص: 147

آری، جمله «الملک الدیان» هیچ یک از این معانی را که جمله «مالک یوم الدین» متضمن است، در بر ندارد. تنها چیزی که می توان از این جمله استفاده نمود، این است که خداوند سلطانی است که به اعمال انسان پاداش می دهد و این مطلب فوق فراوان و فاصله زیاد با اهداف عالیه آیه شریفه دارد.

4- و اما آیه شریفه إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ «1» تنها تو را می پرستیم و از تو استعانت می جوییم.

این نویسنده از این آیه چنین فهمیده است که عبادت به ناچار باید تنها برای خدا باشد و استعانت نیز باید از خداوند بشود، لذا این آیه علاوه بر آن حقیقت می خواهد به افراد با ایمان تلقین نماید که توحید در عبادت را آشکار سازند، حاجت و نیاز خویش را بر کمک و اعانت پروردگار در همه جا، حتی در عبادت وی، اظهار نمایند.

این آیه می خواهد بنده مؤمن، بر این حقیقت اعتراف کند که او و تمام افراد مؤمن جز خداوند کسی را ستایش نمی کنند و از کسی به جز پروردگار استعانت نمی جویند و تنها او را ستایش می کنند و از وی استعانت می جویند.

این معنی چگونه از گفتار این نویسنده، به دست می آید و چگونه می تواند جمله «لک العباده و بک المستعان» این نکات را در بر گیرد؟! 5- و اما گفتار خداوند: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ «2» مقصود از آیه این است که بنده، در مقام عبادت، از

پروردگارش درخواست کند که او را به نزدیک ترین و مستقیم ترین راهی که به مقصد می رساند، هدایت کند و او را به سوی اعمال نیک و اوصاف و عقاید صحیح رهبری نماید و در این آیه تنها به درخواست هدایت به راه ایمان، قناعت نگردیده است بلکه معانی و مقاصد عالیه دیگر هم دارد، ولی جمله «اهدنا صراط الایمان» آن معانی را نمی رساند و کافی نمی باشد.

علاوه بر آن، معنای این جمله از این نظر نیز نارساست که در این جمله تنها درخواست هدایت و رهبری به راه ایمان گردیده است، اما به این حقیقت که راه ایمان راه مستقیمی است و سالک آن هرگز گمراه نمی شود، اشاره ای در آن نیست.

این نویسنده با این جملات نارسا و دست و پا شکسته و تقلیدی، خود را از معارضه با بقیه سوره مستغنی دانسته و خیال نموده است که حاجتی به بقیه سوره نبوده است. این خود می تواند

__________________________________________________

(1) فاتحه/ 5. […]

(2) فاتحه/ 6.

بیان درمسائل قرآن، ص: 148

بهترین دلیل و گواه گویا بر این باشد که وی مفهوم سوره را نفهمیده و هدف آن را درک ننموده است زیرا بقیه سوره- یعنی جمله صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ، غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ «1» دلالت می کند بر این که یک راه مستقیمی وجود دارد و کسانی که مورد انعام و بخشش خداوندی قرار گرفته اند، همان راه را پیموده اند، این راه، همان راه پیامبران، درستکاران، شهدا و مردان نیک می باشد و باز این جملات دلالت دارند که راه های غیر مستقیم و کج و معوجی هم هست و آنان که مورد غضب خداوندی می باشند، آن راه ها را در پیش گرفته اند و آن

راه کسانی است که در برابر حق، عناد و لجاجت ورزیده، آن را انکار می کنند، به علت جهل و نادانی از راه هدایت به دور افتاده و در وادی گمراهی قدم برمی دارند. آنان راه هدایت و حقیقت را جست وجو و دنبال نکرده اند بلکه راه پدران شان را انتخاب نموده اند و از نیاکان شان تقلید و تبعیت کرده اند و راهی را رفته اند که آن راه از طرف خداوند برای آنان تعیین نگردیده است.

آری، کسی که این آیه را بخواند و در آن دقت و تدبر کند، همه این مطالب را متذکر می شود و فکرش به این نکات عالی و رموز اخلاقی منتقل می شود که باید از مقرّبان و اولیای الهی تأسی نمود و در اعمال، اخلاق و عقاید از آنان پیروی کرد و از راه افراد متمرد و سرکش که خداوند در برابر اعمالشان بر آنان غضب نموده است، دوری جست.

خواننده عزیز! آیا می توان از این مطالب عالی و حقایق زنده اخلاقی و انسانی که در لابه لای این جملات نهفته است، چشم پوشید، همان طور که این نویسنده خیالباف پنداشته است، آن ها را بی اهمیت تلقی نمود؟!

گفتار ساحر و جادوگر اعتماد مکن.

بیان درمسائل قرآن، ص: 149

2- باز توجه دارند که این عمل نیز از خود وی نیست بلکه از مسیلمه کذاب سرقت نموده و به نام خود قالب زده است. مسیلمه در مقام معارضه با این سوره چنین گفته است: «انّا اعطیناک الجماهر، فصلّ لربّک و هاجر، و انّ مبغضک رجل کافر.» «1»

3- از این ها شگفت انگیزتر این که: وی چنین پنداشته است که اگر دو کلام در سجع و قافیه مشابه هم باشند، در فصاحت و بلاغت نیز یکسان و برابر خواهند بود. در صورتی که چنین نیست بلکه اولین شرط فصاحت این است که در میان جملات یک گفتار، ارتباط و تناسب وجود داشته باشد که گفتار این نویسنده فاقد آن است.

آری کسی که به وسیله مال و ثروت استعمار گردیده است که وظیفه بیش تری را ایفا کند، قبله و معبود وی، هدف و آرمان او همان ثروت می باشد که چهار نعل به سوی آن می تازد و یگانه هدفش همان زخارف دنیوی است که برای به دست آوردن آن کوشش نموده و آن را بر تمام هدف های دیگر مقدم می دارد و «از کوزه همان تراود که در اوست.»

4- جا دارد، از این نویسنده سؤال شود، منظور او از کلمه «جواهر» که با الف و لام تعریف آورده است، چیست؟

اگر منظورش جواهر معینی باشد، در این جملات هیچ قرینه ای بر آن مقصود نیست و اگر منظورش تمام جواهرات موجود در دنیا باشد- چنان که جمع معرف به الف و لام بر استغراق و کلیت دلالت دارد- این هم عملا یک دروغ آشکاری است زیرا تمام جواهرات موجود در دنیا به یک

نفر داده نشده است.

5- باز جای این سؤال باقی است که در میان دو جمله اولی و جمله «و لا تعتمد قول ساحر» چه ارتباط و تناسبی هست و منظور از ساحر کیست و به کدام گفتار وی نباید اعتماد نمود؟ اگر منظورش ساحر معینی و قسمت خاصی از گفتار وی باشد، لازم بود قرینه ای ذکر کند تا این شخص معین و گفتار خاص وی معلوم شود، ولی در این جمله چنین قرینه ای وجود ندارد و اگر منظور وی هر گونه گفتار است که از هر ساحری باشد- چنان که لفظ قول و ساحر هر دو نکره و در سیاق نهی می باشند و عمومیت را می رسانند- در این صورت معنای این جمله چنین خواهد بود: بر هیچ سخنی از هیچ ساحری اعتماد مکن، لیکن این معنی نیز درست نیست زیرا ما عقلا دلیلی بر این نداریم که بر هیچ گفته ساحر گرچه در کارهای معمولی و متعارف وی باشد، نباید اعتماد نمود. و

__________________________________________________

(1) ما به تو جمعیت ها دادیم، تو نیز نماز بخوان و هجرت کن و دشمن تو مرد کافر است.

بیان درمسائل قرآن، ص: 150

اگر منظور وی از آن جمله این باشد که به گفته های ساحرانه و جادوگرانه ساحر نباید اعتماد نمود، بازهم نادرست است زیرا ساحر از نظر این که ساحر است، قول و گفتاری ندارد و سحرش را با کلام و سخن انجام نمی دهد، بلکه سحر و افسانه وی در میان مردم با حیله ها، دست ها و اعمال مخصوص اوست نه با گفتارش.

6- سوره کوثر در باره کسی نازل گردیده است که پیامبر (ص) را استهزا می نمود و می گفت: او ابتر و بی فرزند است،

به زودی خواهد مرد و نام وی و آیینی که آورده است از بین خواهند رفت، چنان که قرآن می گوید:

أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ. «1»

بلکه آن ها می گویند: او شاعری است که ما انتظار مرگش را می کشیم.

در برابر این گفتار برای دلداری پیامبر، خداوند سوره کوثر را نازل نموده و فرمود: إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ «2» یعنی ما خیر کثیر و فراوانی را به تو بخشیده ایم.

آری از تمام جهات خیر کثیر بر پیغمبر عطا گردیده است: در دنیا که به شرافت رسالت، نبوت، هدایت مردم و زعامت مسلمانان رسید و از کثرت یاران و پشتیبانان و پیروزی بر دشمنان برخوردار شد و همچنین نسل او به وسیله دخترش فاطمه (س) زیاد شد که تا دنیا باقی است نام او زنده خواهد ماند و در آخرت نیز بر شفاعت کبرا و مقام محمود و بر بهشت برین و بر حوض کوثری که تنها او و دوستانش از آن سیراب می شوند و بر نعمت های زیاد دیگری نائل آمده است.

فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ «3» یعنی پس به عنوان شکر گزاری در برابر این همه نعمت برای پروردگارت نماز بخوان و نحر کن. منظور از «نحر» قربانی شتر در منی و یا قربانی در عید اضحی است و یا منظور بردن دست ها تا مقابل گوش ها در موقع تکبیر گفتن و یا به معنای رو کردن به قبله با تمام اعضا و معتدل بودن در حال قیام است.

تمام این معانی که برای کلمه «نحر» گفته شده، در این مقام مناسب است زیرا هر یک از این معانی را که در نظر بگیریم، یک نوع شکر گزاری در برابر آن

نعمت های بی حدی است که خداوند به پیامبرش ارزانی داشته و عنایت فرموده است.

__________________________________________________

(1) طور/ 30.

(2) کوثر/ 1.

(3) کوثر/ 2.

بیان درمسائل قرآن، ص: 151

خداوند، پس از دستور سپاس گزاری در مقابل نعمت های فراوان، این آیه را فرستاد إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ «1»، یعنی دشمن و استهزا کننده تو ابتر و بی نسل خواهد بود نه تو. از دشمن تو هیچ اسم و رسمی باقی نخواهد ماند نه از تو! سرنوشت این استهزا کنندگان همان گردید که قرآن خبر داده بود، یعنی هیچ اسم و رسم و نام نیکی از آن ها باقی نماند و در آخرت نیز در عذاب الیم و ذلت ابدی گرفتار خواهند گردید.

این بود خلاصه معنا و هدف این سوره مبارکه.

آیا می توان این سوره را با این سطح عالی و بلاغت کامل، با آن جملات منحط و بی ربط این نویسنده، مقایسه نمود؟! جملاتی که گوینده آن ها خودش را به زحمت انداخته، از ترکیب و اسلوب قرآن تقلید نموده و قسمتی از الفاظش را نیز از مسیلمه کذاب گرفته، بر اساس عناد و یا نادانی، آن ها را به هم بافته است تا بدان وسیله با بلاغت و اعجاز قرآن معارضه و مبارزه کند و از عظمت آن بکاهد.

__________________________________________________

(1) کوثر/ 3.

بیان درمسائل قرآن، ص: 153

اخبار معجزات پیامبر اسلام ناقلان و راویان کثیر و فراوانی دارد زیرا اصحاب و یاران رسول خدا که معجزات او را می دیدند، هزاران بار بیش تر از بنی اسرائیل و پیروان حضرت مسیح بودند زیرا پیروان حضرت مسیح در زمان خودش خیلی کم و از تعداد انگشتان تجاوز نمی کردند و در باره نقل معجزات آن حضرت نیز به این عده انگشت شمار مستند می شد.

پس اگر ادعای تواتر و نقل زیاد در باره معجزات حضرت موسی و حضرت عیسی صحیح باشد، باید نقل تواتر در باره معجزات حضرت رسول (ص) به طریق اولی و صد در صد صحیح باشد.

2- «اقتضای افضلیت»: دومین دلیل بر این که حضرت رسول اکرم (ص) تمام معجزات انبیای گذشته را دارا بود، این است که پیامبر اسلام معجزات زیادی را برای انبیای گذشته اثبات نموده و ظهور این معجزات را در دست آنان تأیید کرده است، آن گاه خود را از همه آن ها افضل و برتر شمرده، خاتم پیامبران معرفی نموده است.

مقام برتری و افضلیت اقتضا می کند که پیامبر اسلام تمام معجزات پیامبران گذشته را به طور کامل تر داشته باشد، زیرا درست نیست که کسی از دیگران برتر و والاتر باشد. اما در برخی از صفات از آنان کم تر و ناقص تر آید. آیا معقول است که مثلا کسی ادعا نماید که معلومات وی بیش از همه پزشکان است و در عین حال اعتراف کند که بعضی از این پزشکان فلان مرض را معالجه می کنند که من توانایی معالجه آن مرض را ندارم؟! این سخن عقلا متناقض و نادرست است.

این جاست که می بینیم کسانی که به دروغ ادعای پیامبری نموده اند اصلا مسئله اعجاز را

از اصل نفی نموده و تمام معجزات پیامبران گذشته را انکار کرده اند و سخت کوشیده اند که تمام آیات مربوط به اعجاز را تأویل و توجیه کنند تا مبادا کسی از این پیامبران دروغین، معجزه بخواهد و عجز و ناتوانی آنان روشن و مشت شان باز گردد.

است که ملت های گذشته معجزاتی را که برای آنان فرستاده می شد، تکذیب می نمودند و زیر بار آن ها نمی رفتند.

پاسخ: این آیه صدور معجزه را از رسول خدا به طور کلی نفی نمی کند و نمی خواهد بگوید که:

هیچ معجزه ای به دست وی ظاهر نگردیده بلکه مفهوم آیه شریفه این است که پیامبر به پیشنهادات مشرکان در باره معجزه جواب مثبت نداد و طبق دلخواه آنان، معجزه نیاورد.

به عبارت دیگر: این آیه تنها آن گروه از معجزات را انکار می کند که مشرکان به هوای نفس و دلخواه خویش معجزه ای از رسول خدا درخواست می نمودند و از این درخواست جز ایذا و مسخره هدفی نداشتند. این آیه تنها وقوع این گروه از معجزات را که آن ها را «معجزات اقتراحی» می نامند، انکار می کند نه همه معجزات را و ما از خود آیه برای این مطلب شواهدی داریم:

1- واژه «آیات» جمع «آیه» به معنای علامت می باشد که در این آیه مورد بحث، با «الف و لام» آمده است و در این «الف و لام» به طور کلی سه احتمال وجود دارد:

الف و لام در کلمه «الآیات» یا «الف و لام جنسی» است، در این صورت معنای آیه چنین خواهد بود که خداوند هیچ معجزه و هیچ دلیلی که می تواند، راستگویی پیامبر (ص) را ثابت کند، به پیامبر نداده است. بنابراین احتمال، فرستادن پیامبر، بیهوده و بی فایده خواهد بود، چون پیامبری که گواه و دلیلی بر ادعای خویش ندارد، عقلا قابل تصدیق نمی باشد.

__________________________________________________

(1) اسراء/ 59.

بیان درمسائل قرآن، ص: 157

و یا «الف و لام جمعی و استغراق» است که در این صورت وقوع تمام آیات و معجزاتی که می تواند، گواه بر

نبوت باشد، انکار گردیده است، ولی این احتمال هم مانند احتمال قبل و به همان دلیل، باطل و نادرست می باشد.

پس به ناچار باید احتمال سوم را پذیرفت و گفت که: «الف و لام» در کلمه الآیات «الف و لام عهدی» بوده و منظور از این آیات که قرآن وقوع آن ها را انکار می کند، آیات مخصوص و معینی بوده است که از طرف مشرکین برای ایذای پیامبر و از روی هوا و هوس درخواست می گردید.

2- اگر تکذیب و انکار مشرکین از آوردن تمام معجزات مانع می گردید، در این صورت قرآن مجید هم که یکی از مهم ترین معجزات پیامبر اسلام می باشد، نازل نمی شد زیرا در صورت اطلاق و کلیت جایی برای این استثنا باقی نمی ماند. بنابراین، منظور از معجزات ممنوعه، گروهی از معجزات است، نه همه معجزات و منظور از آن گروه نیز معجزات اقتراحی و درخواست های بهانه جویانه مشرکان است.

3- در آیه مذکور، عدم وقوع معجزه بر تکذیب ملل گذشته مستند و معلق گردیده است و این نیز در صورتی درست خواهد بود که برای وقوع معجزه مقتضی باشد و چیزی از آن مانع نشود. در غیر این صورت استناد و تعلیق، معنی نخواهد داشت زیرا درست نیست که مثلا: با نبودن آتش، نسوختن هیزمی را به تر بودن آن مستند سازیم و آن چه که وقوع معجزه را اقتضا می کند، بیش از دو چیز نخواهد بود: حکمت خدا، درخواست مردم.

اگر حکمت خدا در موردی اقتضا کند که برای هدایت مردم در دست پیامبرش معجزه ای ظاهر نماید، در این صورت تکذیب ملل گذشته نمی تواند، مانع از آن شود زیرا:

اولا: خداوند برای تکذیب دیگران بر خلاف

حکمت خویش رفتار نمی کند و ثانیا: اگر تکذیب مردم می توانست از فرستادن معجزه مانع گردد از فرستادن پیامبر نیز مانع می گردید.

بنابراین، می ماند مقتضی دوم که درخواست مردم باشد یعنی مردم بعد از دیدن آیات و معجزات و بعد از اتمام حجت، دوباره از روی هوای نفس و بدلخواه خود، درخواست معجزات می نمودند، خداوند هم از نشان دادن چنین معجزات اقتراحی و بهانه جویانه خودداری می نمود.

نتیجه این که: آیه مذکور مربوط به معجزات ابتدایی که پیامبران برای اثبات نبوت و هدایت مردم می آوردند، نمی باشد بلکه مربوط به معجزات اقتراحی و پیشنهادی است که مشرکین بعد از اتمام حجت و تکذیب معجزات ابتدایی، از روی بهانه جویی درخواست می کردند و خداوند نیز از ارائه چنین معجزاتی خودداری می نمود. بیان درمسائل قرآن، ص: 158

اشکالی و پاسخی: در این جا سؤالی پیش می آید و آن این که: چگونه تکذیب ملل گذشته می تواند مانع از به وجود آمدن معجزه در میان این امت شود؟! پاسخ این که: تکذیب معجزه درخواستی موجب نزول عذاب و از عوامل وقوع بلاست و اگر خداوند معجزه درخواستی آنان را انجام می داد و آنان تکذیب می کردند قهرا بر آنان عذاب فرود می آمد. از طرف دیگر، خداوند به پیامبرش وعده حتمی داده بود که با بودن وی در میان امت خویش عذابی بر آنان نازل نسازد. «1» این بود که با درخواست آنان موافقت نشد تا موجب عذاب و بلا نگردد.

با این توضیح: معجزه های ابتدایی که بدون پیشنهاد مردم به وقوع می پیوندد و برای اثبات پیامبری و هدایت مردم می باشد تکذیب این گونه معجزات کم تر از تکذیب خود پیامبران نخواهد بود و اثر این تکذیب همانند تکذیب

خود پیامبر، جز عذاب اخروی چیز دیگری نخواهد بود ولی اگر یک معجزه اقتراحی و درخواستی مورد انکار قرار گیرد، از لجاجت بیش تر و شدت عناد شخص حکایت خواهد نمود و نتیجتا علاوه بر عذاب اخروی، موجب عذاب دنیوی نیز خواهد بود زیرا اگر شخصی خواهان حق بود، با دیدن اولین معجزه، پیامبر را تصدیق می نمود و همان معجزه در اثبات حقانیت پیامبر کفایت می کرد. معنای درخواست معجزه این است که در صورت نشان دادن معجزه پیشنهادی، پیامبر را تصدیق کند و اگر پس از آوردن همان معجزه باز پیامبر را تکذیب نماید، در واقع او را مسخره نموده، همان معجزه را که خودش پیشنهاد نموده بود، مورد استهزا قرار داده است و این خود، هم موجب عذاب اخروی خواهد بود و هم عذاب دنیوی.

چون معجزات درخواستی در صورت انکار موجب عذاب دنیوی می شد، خداوند در آخر همان آیه این گونه معجزات را «معجزات تخویفی» و اعلام خطر نامیده است و گر نه هر معجزه ای اعلام خطر و برای ترساندن نیست، بلکه گروهی از معجزات، مانند معجزات ابتدایی، وسیله رحمت و هدایت بندگان و در جهت روشن کردن مسیر آنان است.

4- ملاحظه سیاق و مورد آیه نیز دلیل بر این است که منظور از معجزات ممنوعه، مطلق معجزات نیست، بلکه همان معجزات اقتراحی و درخواستی است که به جهت عذاب و ترساندن مردم انجام می پذیرفت زیرا:

اولا: آیه قبلی مربوط به عذاب و هلاکت است، آن جا که می گوید:

__________________________________________________

(1) وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ انفال/ 33.

بیان درمسائل قرآن، ص: 159

وَ إِنْ مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَهِ أَوْ مُعَذِّبُوها

عَذاباً شَدِیداً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً «1» و هیچ شهر و آبادی نیست، مگر این که آن را پیش از روز قیامت هلاک می کنیم [یا اگر گناهکارند] به عذاب شدیدی گرفتارشان خواهیم ساخت. این در کتاب الهی (لوح محفوظ) ثبت است.

ثانیا: در خود آیه مورد بحث نیز از معجزه قوم ثمود که پس از آن، عذاب و بلا بر آنان نازل گردیده، اسمی به میان آمده است.

ثالثا: این معجزات در ذیل همان آیه و نشانه های خطر و ترس نامیده شده، آیه با جمله وَ ما نُرْسِلُ بِالْآیاتِ إِلَّا تَخْوِیفاً «2» پایان پذیرفته است.

از مجموع این قراین چنین استفاده می شود که: منظور آیه شریفه از آیات و معجزات ممنوعه همان معجزات اقتراحی و پیشنهادی است که انکار آن ها مستلزم نزول عذاب می باشد.

5- آیات دیگر قرآن هم، گواه بر این است که منظور آیه شریفه از معجزات ممنوعه و غیر عملی معجزات «اقتراحی و بهانه جویی» می باشد، نه همه معجزات، چنان که بررسی و دقت در آیات قرآن مجید این حقیقت را به روشنی ثابت می کند که مشرکین برای خویش عذاب می طلبیدند و یا معجزاتی را پیشنهاد می نمودند که در اثر تکذیب آن معجزات، بر امت های گذشته عذاب نازل گردیده است.

به طور کلی در این مورد سه گروه آیه فرود آمده است: آیات درخواست عذاب، آیات درخواست معجزات اقتراحی و تکذیب آن ها، آیات نزول عذاب بعد از تکذیب معجزات درخواستی که ذیلا به توضیح این سه گروه آیات می پردازیم:

فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ. «3»

__________________________________________________

(1) اسراء/ 58.

(2) ما این معجزات را نمی فرستیم مگر برای ترساندن، اسراء/ 58.

(3) انفال/ 32، 33.

بیان درمسائل قرآن، ص: 160

آن گاه که مشرکین گفتند: پروردگارا! اگر این قرآن حق است و از طرف توست بارانی از سنگ از آسمان برای ما فرود آر و یا عذاب دردناکی بر ما بفرست، ولی [ای پیامبر!] تا تو در میان آن ها هستی، خداوند آن ها را عذاب نخواهد کرد و [نیز] تا استغفار می کنند، خدا عذابشان نمی کند.

قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ. «1»

به آنان بگو! اگر عذاب او شب هنگام یا در روز بر شما فرود آید آیا می توانید آن را از خود دفع کنید؟ پس مجرمان برای چه عجله می کنند؟! وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّهٍ مَعْدُودَهٍ لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ. «2»

و اگر مجازات را تا زمان محدودی از آنان به تأخیر اندازیم، [از روی استهزا] می گویند: چه چیز مانع آن شده است؟! وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّی لَجاءَهُمُ الْعَذابُ وَ لَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَهً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ. «3»

آنان با شتاب، از تو عذاب را می طلبند و اگر موعد مقرّری تعیین نشده بود، عذاب [الهی به سراغ آنان می آمد و سر انجام این عذاب به طور ناگهانی بر آنان نازل خواهد شد، در حالی که نمی دانند [و غافل اند].

هرگز ایمان نمی آوریم، مگر این که همانند چیزی که به پیامبران خدا داده شده است، به ما هم داده شود. خداوند آگاه است که رسالت خویش را در کجا قرار دهد، به زودی کسانی که مرتکب گناه شده اند، گرفتار حقارت در پیشگاه خدا و عذاب شدید در مقابل مکر و فریب شان می شوند.

__________________________________________________

(1) یونس/ 50. […]

(2) هود/ 8.

(3) عنکبوت/ 53.

(4) انعام/ 124.

بیان درمسائل قرآن، ص: 161

فَلْیَأْتِنا بِآیَهٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ. «1»

باید برای ما معجزه ای مانند آن که برای پیشینیان آمده بود، بیاورد! فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْ لا أُوتِیَ مِثْلَ ما أُوتِیَ مُوسی أَ وَ لَمْ یَکْفُرُوا بِما أُوتِیَ مُوسی مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کافِرُونَ. «2»

آن گاه که حق از سوی ما بر آنان آمد، گفتند: چرا همانند آن چه به موسی داده شده بود، به ما داده نشده است؟ مگر آنان آن چه را که قبلا به موسی داده شد، انکار نورزیدند و گفتند: این دو [عصا و ید بیضا] سحری هستند ظاهر و ما همه آن ها را منکریم.

معجزاتی است که عده ای بعد از اتمام حجت از روی عناد و لجاجت این معجزات را از پیامبران شان درخواست می نمودند و به هیچ وجه در فکر حقیقت جویی و واقع بینی نبودند.

این گونه معجزات درخواستی است که آیه مورد بحث از عدم وقوع آن ها اطلاع می دهد، نه هر معجزه و حتی معجزات ابتدایی که برای هدایت مردم به وقوع می پیوندد.

ما بر این معنی که از آیه استفاده نمودیم، علاوه بر آن چه که گفته شد، شواهد و دلایل دیگری نیز از قرآن در دست داریم و در تفسیر آیه مورد بحث روایاتی نیز از طریق شیعه و اهل سنت وارد

__________________________________________________

(1) انبیاء/ 5.

(2) قصص/ 48.

(3) نحل/ 26.

(4) زمر/ 25.

بیان درمسائل قرآن، ص: 162

گردیده است که همان معنا را تأیید می کند اینک به عنوان نمونه روایاتی چند در این جا می آوریم:

1- امام باقر (ع) می فرماید: عده ای از رسول خدا (ص) درخواست معجزه نمودند، جبرئیل نازل شد و گفت: خداوند می فرماید: مانعی از فرستادن معجزات درخواستی آنان نیست جز تکذیب پیشینیان و اگر برای قریش معجزه درخواستی آنان را بفرستیم و ایمان نیاورند، مانند پیشینیان عذابی بر آنان فرود خواهد آمد، این است که ما در فرستادن این گونه معجزات تأخیر می کنیم. «1»

2- از ابن عباس نقل شده است: که اهل مکه از رسول خدا (ص) درخواست نمودند که کوه «صفا» را برای آنان طلا کند و کوه های اطراف مکه را از میان بردارد تا هموار گردد و آنان بتوانند، در جایگاه کوه ها کشاورزی کنند. در این موقع، وحی آسمانی بر پیامبر فرود آمد که اگر بخواهی درخواست آنان را به تأخیر می اندازم تا شاید که افراد با

ایمانی از میان شان برخیزد و اگر بخواهی درخواست آنان را اجابت می کنم، ولی اگر انکار ورزند به مانند پیشینیان هلاکشان خواهم نمود.

رسول خدا (ص) عرضه داشت: خداوندا! با آنان مدارا کن و به آنان مهلت بده! آن گاه این آیه نازل گردید که «از فرستادن معجزات مانعی نیست جز این که گذشتگان معجزات پیامبران شان را انکار ورزیدند و عذاب بر آنان فرود آمد.» «2»

در این مورد روایات دیگری هست که باید به کتب تفسیر و حدیث مراجعه شود.

__________________________________________________

(1) تفسیر برهان، 1/ 607.

(2) تفسیر طبری، 15/ 74.

بیان درمسائل قرآن، ص: 163

ایمان نمی آوریم مگر نامه ای برای ما از آسمان بیاوری که آن را بخوانیم. بگو منزه است پروردگار من! [از این سخنان ناروا] مگر من چیزی هستم جز بشری فرستاده خدا؟! می گویند: از این آیات روی هم رفته چنین استفاده می شود که مشرکان از رسول خدا (ص) معجزه هایی درخواست نمودند ولی او از آوردن آن ها امتناع ورزید و از انجام چنین عملی اظهار عجز و ناتوانی نمود و گفت که من بشری بیش نیستم:

__________________________________________________

(1) اسراء/ 90- 93.

بیان درمسائل قرآن، ص: 164

«قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا» و بشر هم از انجام این گونه اعمال عاجز و ناتوان است. از این جا روشن می شود که پیامبر اسلام جز قرآن معجزه دیگری نداشته است.

پاسخ: این گفتار پاسخ های مختلفی دارد که اینک به قسمتی از آن ها اشاره می گردد:

1- معجزاتی که در این آیه نام برده شده، مورد تقاضای مشرکین بوده و از نسخ همان معجزات اقتراحی است که مشرکین در مقام عناد و لجاجت بعد از اتمام حجت و روشن شدن حق، این معجزات را از پیامبر درخواست نموده اند و وضع معجزات اقتراحی هم در ذیل آیه قبلی توضیح داده شد.

بنابراین، این آیه نیز مانند آیه قبلی مربوط به آیات و معجزات اقتراحی است که مشرکین در مقام لجاجت و بهانه جویی از پیامبران شان درخواست می کردند، نه از قبیل معجزات ابتدایی است که پیامبران در مقام اثبات نبوتشان و ارشاد مردم می آوردند زیرا:

اولا: آنان تصدیق پیامبر را بر یکی از امور نامبرده پیشنهادی خودشان موقوف می ساختند و اگر واقعا در مقام عناد با حق نبودند، لازم بود به هر معجزه ای که دلیل بر صدق پیامبر

باشد، اکتفا نمایند و با همان معجزه او را تصدیق کنند و در این امر، معجزات پیشنهادی، خصوصیت و امتیازی نسبت به سایر معجزات ندارد.

ثانیا: آنان می گفتند: باید به آسمان پرواز کنی، باز با این حال به تو ایمان نمی آوریم مگر این که در تأیید خود کتابی از آسمان و نامه ای از خدا برای ما فرود آوری تا ما آن را بخوانیم.

اگر واقعا آنان پی حق می گشتند، عناد و لجاجت نمی ورزیدند، این قید و شرط و درخواست نامه آسمانی و بهانه جویی های مختلف دیگر برای چه بود؟! آیا تنها، پرواز نمودن به فضا نمی تواند معجزه باشد و در اثبات صدق نبوت او کفایت کند؟! آیا این پیشنهادهای پوچ و بی مزه که بر پایه هوای نفس استوار است، دلیل روشن بر عناد و تمرد آنان در برابر حق نمی باشد؟! 2- دومین پاسخ این است که: رسول خدا (ص) در این آیه از آوردن معجزه اظهار عجز و ناتوانی ننموده است بلکه می خواست با جمله «سبحان ربّی» این مطلب را برساند که خداوند پاک و منزه از عجز و ناتوانی است و بر هر امری که عقلا ممکن باشد، قادر و تواناست، ولی وی برتر از آن است که دیده شود و یا همچون جسمی در برابر انسان قرار گیرد و بزرگ تر از این است که در برابر درخواست ها و پیشنهادهای واهی بشر، تسلیم و بر انجام آن مجبور شود و پیامبر نیز بشری بیش نیست و محکوم امر پروردگار و منتظر فرمان اوست و تمام کارها مربوط به خدای یکتا و در دست بیان درمسائل قرآن، ص: 165

اوست. آن چه را که بخواهد، انجام می دهد و هر

چه را که اراده کند، با دست پیامبرش اجرا می نماید.

3- پاسخ دیگر این که: درخواست هایی که مشرکین از رسول خدا (ص) می نمودند و آیه مذکور نیز آن ها را بازگو می کند، قسمتی از آن ها محال و غیر قابل عمل و قسمت دیگر نیز گرچه محال نیست ولی نمی تواند دلیل بر صدق نبوت و شاهد پیامبری باشد، بنابراین اگر معجزات درخواستی و اقتراحی هم واجب العمل باشد، باز هم این گونه پیشنهاد قابل جواب نبوده است.

توضیح این که: آن چه از طرف مشرکین پیشنهاد می گردید، طبق مفهوم گواهی این آیه شریفه شش موضوع بوده است که وقوع سه مورد از آن ها عقلا محال و غیر قابل امکان است و سه مورد دیگر گرچه محال نیست ولی آن ها نیز نمی تواند دلیل بر صدق مدعی نبوت باشد:

1- فرود آمدن آسمان ها: قطعه قطعه شدن کرات بالا و فرود آمدن آن ها بر کره زمین، عملی است غیر قابل امکان زیرا این کار مستلزم درهم ریختن کره زمین و نابودی مردم دنیاست و این جریان هنگامی به وقوع خواهد پیوست که عمر جهان به پایان برسد و رسول خدا (ص) هم از این حقیقت خبر داده و جمله «کما زعمت» (همان طور که می پنداری) اشاره به همان است و قرآن مجید نیز در چند مورد از این جریان اطلاع می دهد و می فرماید:

إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ. «1»

در آن هنگام که آسمان (کرات آسمانی) شکافته شود.

إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ. «2»

آن گاه که آسمان درهم بریزد.

إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ. «3»

اگر بخواهیم، آنان را [با یک زمین لرزه در زمین فرو می بریم یا قطعه هایی از سنگ های آسمان را

بر سرشان فرو می ریزیم.

محال بودن این کار به این جهت است که وقوع آن پیش از وقت معین بر خلاف اقتضای حکمت الهی است زیرا مشیت پروردگار بر این تعلق گرفته است که مردم را در این عالم نگه دارد و آنان را

__________________________________________________

(1) انشقاق/ 1.

(2) انفطار/ 1.

(3) سباء/ 9.

بیان درمسائل قرآن، ص: 166

به سوی تکامل راهنمایی کند و برای شخص حکیم محال است که کاری بر خلاف مقتضای حکمتش انجام دهد.

2- آوردن خدا: آنان می گفتند که خدا را بیاور تا در برابر ما قرار گیرد و ما او را از نزدیک ببینیم تا به او ایمان آوریم. این عملی است محال و هرگز امکان پذیر نیست زیرا چشم ها از درک او عاجز است و خداوند قابل رؤیت نیست، چون اگر خداوند دیده شود، باید محدود به یک نقطه معین و دارای رنگ و شکل خاصی باشد که همه آن ها در باره خداوند محال و غیر ممکن است.

3- آوردن نامه از خدا: این هم عملی است محال به علت این که: منظور آنان از نامه، نامه ای نبود که خلق و ایجاد گردد بلکه نامه ای می خواستند که خداوند با دست خود آن را نوشته باشد زیرا این گونه نامه است که به نظر آنان، به آسمان رفتن و به پیش خدا رسیدن و دستخط او را گرفتن، لازم داشت و گر نه خلق کردن نامه به آسمان رفتن نیاز نداشت.

و جای شک نیست که این پیشنهاد، محال و غیر معقول می باشد زیرا خداوند به مانند انسان، دارای اعضا نیست که قلم به دست بگیرد و نامه ای بنویسد.

«تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً».

و اما پیشنهادهای سه گانه ممکن ولی غیر عقلانی

آنان عبارت اند از:

1- چشمه زدن و قنات جاری ساختن.

2- مالک بودن باغی پر درخت و دارای نهرها و قنات ها.

3- داشتن خانه ای از طلا.

این پیشنهادها گرچه برای پیامبر ممکن بود، ولی این ها موضوعاتی است که ارتباطی به ادعای نبوت ندارد و چه بسا ممکن است، افرادی آن ها را داشته باشند ولی با این حال نه تنها پیامبر نیستند بلکه به خدا هم ایمان ندارند، پس در صورتی که این امور هیچ ارتباطی با ادعای نبوت نداشته است و نمی تواند دلیل بر صدق مدعای پیامبر باشد، انجام دادن آن ها برای اثبات پیامبری، کار لغو و بیهوده ای بیش نیست و کار لغو هم از پیامبر که کارهایش طبق موازین و حکمت است، سر نمی زند.

ممکن است کسی تصور کند که این امور سه گانه، در صورتی نمی تواند دلیل بر صدق نبوت باشد که از راه های متعارف و معمولی به دست بیاید ولی اگر همان امور، از مجرای غیر طبیعی و به صورت غیر عادی به دست کسی برسد، در این صورت، معجزه محسوب می شود و می تواند شاهد صدق پیامبری باشد. بیان درمسائل قرآن، ص: 167

این تصور نیز مردود و باطل است زیرا درست است که اگر این امور از مجرای غیر طبیعی به دست آید، می تواند دلیل بر صدق مدعی نبوت گردد ولی خواسته مشرکین آن نبود، بلکه آنان چنین می پنداشتند که پیامبر باید از راه عادی نه از راه غیر طبیعی دارای ثروت و امکانات مالی فوق العاده باشد و مقام نبوت نباید به افراد فقیر و بی چیز محول گردد.

قرآن مجید تصور آنان را در این مورد چنین بیان می کند:

وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ

عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ «1» مشرکان گفتند: چرا این قرآن بر یک مرد بزرگ (ثروتمند) که از دو شهر مکه یا طائف باشد، نازل نگردید.

روی این عقیده و تصوّر واهی بود که از پیامبر گرامی درخواست می نمودند که دارای ثروت و مکنت بوده و امتیازات مالی بر دیگران داشته باشد.

شاهد دیگر بر گفتار ما این است که آن ها خواسته خود را مقید می ساختند که باید پیامبر فقط دارای باغ و خانه طلایی باشد و معجزات دیگر را قبول نمی کردند و اگر هدف آنان این بود که این امور به صورت اعجاز و به طور غیر طبیعی انجام گیرد و شاهد بر نبوت وی گردد، در این صورت این شرط بندی ها و سخت گیری ها و شرایط دور و دراز مفهومی نداشت زیرا ایجاد یک حبه انگور و یا یک مثقال طلا در معجزه بودن کفایت می کند و همان امر غیر طبیعی می تواند دلیلی بر صدق نبوت باشد و نیازی به ایجاد باغ و خانه طلایی نبود.

__________________________________________________

(1) زخرف/ 31. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 168

می خواستند، ولی او در جوابشان فرمود که معجزه در امکان و اختیار من نیست بلکه مختص به خداوند است. از این جواب چنین بر می آید که پیامبر اسلام (ص) به جز قرآن معجزه دیگری نداشته است.

البته در همین مضمون آیات دیگری نیز هست که از نظر معنی نزدیک و مشابه هم می باشند، مانند:

وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ. «2»

__________________________________________________

(1) یونس/ 20.

(2) رعد/ 7.

بیان درمسائل قرآن، ص: 169

کافران می گویند: چرا بر وی آیه و معجزه ای از پروردگارش نازل نگردیده است ولی تو فقط بیم دهنده ای و برای هر گروهی هدایت کننده ای است. [و آن ها همه بهانه است، نه برای جست وجوی حقیقت .

وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَهً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ. «1»

و گفتند: چرا از سوی پروردگارش معجزه ای بر او نازل نمی گردد. بگو: خداوند قادر است که معجزه ای بفرستند ولی اکثر آنان نمی دانند.

به این استدلال نیز می توان دو گونه پاسخ داد:

پاسخ اول: معجزاتی که این آیات، آن ها را نفی می کنند همه معجزات نیست بلکه منظور از آن ها تنها معجزات اقتراحی و درخواستی می باشد که در آیات گذشته توضیح داده شد و آن این که مشرکین نمی خواستند که پیامبر هر معجزه ای را که دلیل بر صدق وی و شاهد بر نبوتش باشد، بیاورد بلکه پیشنهاد آنان این بود که پیامبر باید معجزه های مخصوصی را که از ناحیه آنان در مقام عناد و لجاجت و یا تمسخر پیشنهاد می گردید، بیاورد.

قرآن کریم در موارد متعددی این حقیقت را به صراحت بیان نموده است که

هدف مشرکین را از معجزه ای که می خواستند، روشن ساخته است، قسمتی از این آیات را قبلا آورده ایم و آیات دیگری را نیز برای تأیید بیش تر در این جا می آوریم:

وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ. «2»

و گفتند: چرا بر وی فرشته نازل نشده است.

وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ. لَوْ ما تَأْتِینا بِالْمَلائِکَهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ. «3»

و گفتند: ای کسی که ذکر (قرآن) بر او نازل شده، راستی تو دیوانه ای، اگر راست می گویی چرا فرشتگان را بر ما فرود نمی آوری؟! وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ

__________________________________________________

(1) انعام/ 37.

(2) انعام/ 8.

(3) حجر/ 6، 7.

بیان درمسائل قرآن، ص: 170

نَذِیراً. أَوْ یُلْقی إِلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّهٌ یَأْکُلُ مِنْها وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً «1» و گفتند: این چگونه پیامبری است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود؟! [نه سنت فرشتگان را دارد، نه روش شاهان را] چرا فرشته ای بر او نازل نشده است که به همراه وی مردم را انذار کند [و گواه صدق دعوی او باشد] یا گنجی [از آسمان برای او فرستاده شود یا باغی داشته باشد که از میوه آن بخورد [و امرار معاش کند] و ستمگران گفتند: شما تنها از مردی مجنون پیروی می کنید.

از این آیات چنین بر می آید که مشرکین معجزه های مخصوصی را از پیامبر درخواست می نمودند که هیچ گونه پایه صحیح و عقلانی نداشت و در صفحات گذشته نیز این مطلب روشن گردید که لازم نیست پیامبر در برابر این گونه پیشنهادها تسلیم گردد و به معجزات

اقتراحی که از روی عناد و لجاجت درخواست می شد جواب مثبت دهد. دلیل این که مشرکین به دلخواه خویش و از روی عناد و انکار از پیامبر معجزه می خواستند نه برای روشن شدن حق، این است که اگر آنان هر معجزه ای را که می توانست گواه بر صدق نبوت باشد می پذیرفتند، پیامبر جواب منفی به آنان نمی داد بلکه حد اقل قرآن را به عنوان معجزه، به آن ها ارائه می داد و آنان را به مبارزه می طلبید و برای آنان اتمام حجت می کرد، به رخ آنان می کشید و همان معجزه را به آنان گوشزد می نمود.

خلاصه: به طور کلی آن چه از این آیات که ظاهرا نفی معجزات می کنند، به دست می آید، این است که:

1- تحدی و مبارزه طلبی پیامبر برای عموم افراد بشر از میان معجزاتش، تنها به وسیله قرآن انجام یافته است و همان طور که در صفحات گذشته گفتیم جز این هم نمی تواند باشد زیرا نبوت جاودانی و جهانی، معجزه جاودانی و جهانی می خواهد و چنین اعجاز منحصر به قرآن است و سایر معجزات، جاودانی و جهانی نیست.

2- آوردن معجزه در اختیار پیامبر نیست، بلکه او فقط سمت رسالت دارد و در تمام امور- از جمله در مسئله اعجاز- تابع اذن و فرمان خداوند است، حتی پیشنهاد و درخواست مردم نیز در آوردن معجزه تأثیری ندارد.

این مطلب اختصاص به رسول اکرم ندارد بلکه تمام پیامبران چنین بوده اند و بدون اذن خداوند

__________________________________________________

(1) فرقان/ 7، 8.

بیان درمسائل قرآن، ص: 171

نمی توانستند معجزه ای بیاورند چنان که خداوند در این باره می فرماید:

وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَهٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتابٌ. «1»

و هیچ پیامبری نمی تواند [از

پیش خود] معجزه ای بیاورد، مگر به فرمان خدا برای هر زمانی کتابی است و برای هر کاری موعدی مقرر.

وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَهٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ. «2»

و هیچ پیامبری حق نداشت، معجزه ای جز به فرمان خدا بیاورد و هنگامی که فرمان خداوند [برای مجازات آنان صادر شود، به حق داوری خواهد شد و آن جا اهل باطل زیان خواهند کرد.

پاسخ دوم: بر این که آیاتی در قرآن معجزه را نفی می کند، این است که: در خود قرآن آیات دیگری هست که برای پیامبر اسلام علاوه بر قرآن معجزات دیگری نیز ثابت می کند، مانند:

اقْتَرَبَتِ السَّاعَهُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ وَ إِنْ یَرَوْا آیَهً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ. «3»

قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت و هر گاه معجزه ای ببینند، روی گردانده و می گویند:

این سحری است مستمر و پیوسته.

وَ إِذا جاءَتْهُمْ آیَهٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللَّهِ. «4»

هر وقت معجزه ای بر آنان فرود می آید، می گویند: ما هرگز ایمان نمی آوریم تا این که بر ما نیز معجزاتی به مانند معجزات پیامبران داده شود.

منظور از واژه «آیه» که در این آیات به کار رفته، آیات تکوینی و معجزات می باشد نه آیه قرآنی زیرا اگر منظور آیه قرآنی بود، در مورد آن، کلمه «شنیدن» به کار می رفت، در صورتی که در آیه اولی به شکافتن ماه تصریح شده است و پشت سر آن در آیه دومی نیز کلمه «دیدن» به کار رفته و در آیه سومی هم کلمه «آمدن» آمده است و همه این ها با معجزه و آیه تکوینی

سازش دارد نه با آیه قرآنی.

بنابراین، از این آیات چنین استفاده می شود که پیامبر اسلام علاوه بر قرآن، معجزات دیگری

__________________________________________________

(1) رعد/ 38.

(2) مؤمن/ 78.

(3) قمر/ 1، 2.

(4) انعام/ 124.

بیان درمسائل قرآن، ص: 172

نیز داشته است، بلکه از جمله «سحر مستمرّ» چنین بر می آید که معجزات پیامبر (ص) به طور مکرر و به صورت مستمر ارائه می شده است.

با در نظر گرفتن مضمون این گروه آیات که به وجود معجزات دلالت دارند باید آیات گروه اول را که فرضا به نفی معجزات دلالت دارند به یک معنای دیگر حمل و میان این دو گروه آیات را جمع کنیم و جمع بین این دو گروه آیات به این است که:

آیاتی که بر نفی معجزات دلالت دارند، مربوط به یک دوران می باشند که در آن دوران خاص از پیامبر معجزه صادر نمی شد و صدور معجزه موقتا متوقف بود و آیاتی هم که از وقوع معجزه سخن می گویند، مربوط به دوران بعد از توقف است که پس از سپری شدن دوران توقف صدور معجزه نازل گردیده و از آغاز صدور مجدد معجزه، اطلاع داده است. بیان درمسائل قرآن، ص: 173

می یابند، پیامبری که آنان را به نیکی فرمان می دهد و از بدی بازشان می دارد.

وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراهِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ. «2»

و [به یاد آرید] هنگامی را که عیسی بن مریم گفت: ای بنی اسرائیل! من فرستاده خدا هستم به سوی شما و تصدیق کننده کتابی که پیش از من بوده یعنی تورات و بشارت دهنده از پیامبری که بعد از من می آید و نام او احمد است.

علاوه بر این آیات، در تاریخ نیز آمده است که در عصر پیامبر اسلام و پس از وی گروهی از یهودیان و مسیحیان نبوت وی را پذیرفتند و به اسلام گرویدند.

__________________________________________________

(1) اعراف/ 157.

(2) صف/ 6.

بیان درمسائل قرآن، ص: 174

این گرایش به دین اسلام ثابت می کند که در زمان اسلام آن بشارت و مژده حتما در تورات و انجیل بوده است زیرا اگر در آن زمان این مژده در آن دو کتاب نبود می توانست بهترین دلیل و مدرک در دست یهودیان و مسیحیان باشد بر کذب رسول خدا (ص) که می گفت: اسم من در تورات و انجیل است و می توانستند در تکذیب و انکار رسول خدا به بهترین وجهی از این حربه کاری بهره برداری کنند و دروغ وی را برملا ساخته و رسالت و اساس دعوت او را زیر سؤال و تردید ببرند نه این که دعوت وی را پذیرفته و به او ایمان بیاورند و همان تکذیب ننمودن این مژده و ایمان آوردن شان به پیامبر اسلام گواه گویا و شاهد زنده ای است بر این که مژده و بشارت نبوت

آن حضرت در توراتی که آن روز در دسترس آنان بود، حتما وجود داشته است.

بنابراین، ایمان آوردن به موسی و عیسی مستلزم این است که به حضرت محمد (ص) پیامبر بزرگوار اسلام نیز بدون این که احتیاج و نیازی به معجزه باشد، ایمان بیاورند.

آری، کسانی که به حضرت عیسی و موسی ایمان نیاورده و کتاب آن ها را تصدیق ننموده اند، در تصدیق نبوت پیامبر اسلام احتیاج به وجود معجزه خواهند داشت. ولی از دلایل گذشته کاملا روشن گردید که پیامبر اسلام همه گونه معجزه و گواه صدق را دارا بود زیرا از یک طرف قرآن مجید معجزه جاودان و دلیل بر صدق ادعای وی می باشد و از طرف دیگر سایر معجزات پیامبر اسلام که به حد وافر و به طور تواتر و یقین آور نقل گردیده است، بهتر از معجزات پیامبران گذشته می تواند انسان را به سوی حقیقت رهنمون سازد زیرا در نقل معجزات پیامبر اسلام فاصله زمانی کم بوده، ولی در معجزات سایر پیامبران این فاصله زیاد است. بیان درمسائل قرآن، ص: 175

از این مقدار، نه بر خداوند لازم است که به پیامبرش معجزه دهد و نه بر پیامبر لازم است که شاهد و گواه بیاورد و هر چه مردم به دلخواه خود درخواست معجزه کردند، جواب مثبت دهد.

4- معجزه ای که در صورت انکار و تکذیب، موجب هلاکت و عذاب خواهد شد، برای امت اسلامی داده نشده گرچه مشرکین چنین معجزات را درخواست کرده اند.

5- تنها معجزه ای که جنبه جاودانی داشته، پیامبر اسلام تا روز قیامت با همان معجزه تحدی نموده و همه جهانیان را به مبارزه دعوت کرده است، همان قرآن مجید است که از سوی بیان درمسائل قرآن، ص: 176

خدای بزرگ فرود آمده است.

6- علاوه بر معجزاتی که با تواتر ثابت شده و نبوت پیامبر اسلام را به ثبوت می رساند، در تورات و انجیل نیز از ظهور وی به وضوح خبر داده شده است.

7- معجزات پیامبر اسلام گرچه فراوان هستند ولی همه آن ها جز قرآن اختصاص به زمان خود پیامبر داشته، هیچ یک جاودانی نبوده است و این گونه معجزات با معجزات پیامبران گذشته، در جاودانی نبودن یکسان و برابرند. بیان درمسائل قرآن، ص: 177

درمسائل قرآن، ص: 179

بوده، پاره دیگر هم به صورت «خبر واحد» از پیامبر اسلام نقل شده است نه به طور تواتر و این نظریه را عده ای از محققین و دانشمندان اهل سنت نیز پذیرفته اند. به نظر ما این عقیده در میان علما مشهورتر از نظریه های دیگر است در توضیح آن، نخست دو موضوع را بیان می کنیم:

موضوع اول: تمام مسلمانان با وجود اختلافات زیاد فکری و عقیدتی، در این مطلب اتفاق نظر دارند که راه ثابت شدن قرآن منحصر به تواتر است و قرآن مجید تنها از راه تواتر و نقل های فراوان و یقین آور ثابت شده است و راه دومی هم ندارد.

عده زیادی از دانشمندان شیعه و سنی بر این مطلب چنین استدلال کرده اند: با توجه به این که قران اساس اسلام و معجزه آسمانی برای گواه نبوت است، بدین جهت از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است، به طور طبیعی علل و انگیزه ها برای نقل آن، در میان مسلمانان زیاد بوده است. هر خبر که از چنین اهمیت فوق العاده ای برخوردار باشد، علل و دواعی بر نقل آن زیاد باشد، طبیعتا فراوان نقل می شود و به حد تواتر می رسد و نقل کنندگان آن بیش تر خواهد بود.

بنابراین هر سخنی که به طور تواتر نقل نشود بلکه به صورت «خبر واحد» باشد معلوم است که آن سخن جنبه قرآنی نداشته، از اهمیت برخوردار نبوده است و این است که از قرآن محسوب نمی شود.

سیوطی می گوید: قاضی ابو بکر در انتصار چنین آورده است که گروهی از دانشمندان فقه و کلام معتقدند که اگر آیه ای با خبر واحد نقل گردد، در حکم قرآن خواهد بود، گرچه به یقین نتوان

آن را جزء قرآن دانست.

ولی به دلیلی که گفته شد، بطلان این نظریه واضح و روشن است زیرا اگر موضوعی با کثرت دواعی و انگیزه های نقل، به صورت خبر واحد نقل شود، دلیل بر کذب و دروغ بودن آن خواهد بود، چون اگر صحت داشت، با آن همه علل و موجبات نقل، به طور فراوان و تواتر نقل می شد.

مثلا اگر تنها یک یا دو نفر ورود سلطانی را به شهری خبر دهند در صورتی که ورود سلطان به آن شهر چیزی نیست که برای مردم مخفی بماند، اگر غیر از آن دو نفر این خبر را نقل نکند، شنونده در دروغ بودن این خبر تردیدی به خود راه نمی دهد و به دروغ بودن آن حکم می کند و این خبر موجب آن نخواهد بود که تشریفاتی را که در موقع ورود یک سلطان به یک شهر انجام می پذیرد، انجام دهد.

با این بیان به خوبی روشن می شود که اگر سخنی با خبر واحد نقل گردد و به خدا نسبت داده شود، دلیل قطعی بر این است که آن سخن کلام خدا نیست و از قرآن محسوب نمی شود و هنگامی بیان درمسائل قرآن، ص: 180

که دروغ بودن آن ثابت گردید، حکمی هم که از چنین آیه استفاده شود، قابل تعبد نمی باشد و امکان ندارد که عمل کردن به چنین حکمی شرعا واجب و لازم باشد.

به هر صورت تمام مسلمانان در این مطلب اتفاق نظر دارند که ثابت شدن آیات قرآن، تنها از راه تواتر و نقل های پیاپی و یقین آور می تواند باشد و از طرف دیگر معلوم است که در میان متواتر بودن آیات قرآن با متواتر بودن قرائت ها،

کوچک ترین ارتباط و ملازمه ای وجود ندارد. ممکن است در عین این که خود آیات قرآن متواتر باشند، قسمتی و یا تمام قرائت های هفت گانه متواتر نباشند زیرا متواتر بودن قرآن دلیل بر تواتر قرائت ها نیست، چنان که دلایل نفی تواتر قرائت ها دلیل بر عدم تواتر آیات قرآن نمی تواند باشد و بعدا در این باره مشروحا بحث خواهیم نمود.

موضوع دومی که می تواند در بحث عدم تواتر قرائات مؤثر و روشنگر باشد، آشنا بودن با خود قاریان و چگونگی نقل و ناقلان آن هاست و قاریان مشهور هفت نفرند که در این جا شرح حال آنان را یکایک می آوریم و سپس به شرح حال سه تن دیگر که بر این هفت تن اضافه نموده اند، می پردازیم. بیان درمسائل قرآن، ص: 181

است.»

عبد اللّه سال هشتم هجری متولد و سال صد و هجده در گذشته است.

عامر است. نام وی عبد اللّه فرزند احمد بن بشیر می باشد و گاهی او را بشیر بن ذکوان می گویند. قرائت را از ایوب بن تمیم فرا گرفته و به وی ارائه نموده است.

ابو عمرو حافظ می گوید که: وقتی کسائی به شام وارد شد، ابن ذکوان قرائت را از وی فرا گرفت.

تولد ابن ذکوان، روز عاشورا سال 173 و وفاتش سال 242 واقع شده است.

مؤلف: ناقلان ابن ذکوان نیز همانند ناقلان هشام، شناخته نشده اند. بیان درمسائل قرآن، ص: 183

است. «1» بزی قرائت را نزد ابو الحسن احمد بن محمد بن علقمه معروف به «قواس» و در نزد ابو الاخریط وهب بن واضح مکی و عبد اللّه بن زیاد بن عبد اللّه بن یسار مکی فرا گرفته است. «2»

عقیلی می گوید: او دروغگو و غیر قابل اعتماد است. ابو حاتم می گوید: او در نقل حدیث غیر قابل اعتماد و ضعیف است و من از او حدیث نقل نمی کنم. «3»

مؤلف: بحث در باره کسانی که از وی قرائت اخذ نموده اند، همان است که در راویان دیگر گذشت و وضع راویان وی از نظر مورد اعتماد بودن روشن نیست و باید به کتاب هایی که طبقات قاریان را شرح داده اند، مراجعه شود.

2- قنبل: محمد فرزند عبد الرحمان خالد بن محمد، کنیه اش ابو عمرو، وی از خانواده مخزوم و آزاد شده آنان و اهل مکه می باشد.

قرائت را به احمد بن محمد بن عون نبال عرضه نموده، از وی فراگرفته است و هم او بود که قنبل را در مکه به جای خود قرار داد و وظیفه قرائت را به عهده وی واگذار کرد. قبل از بزی نیز قرائت نقل نموده است و در حجاز ریاست تعلیم قرائت به وی واگذار شد و در مکه جزو نیروی انتظامی بود. سال 195 متولد و سال 291 وفات نمود. «4»

قنبل بعدها به مقام ریاست و سرپرستی شرطه رسید و همین عمل سبب بر هم خوردن عادت و روش وی گردید و هر چه سنش بالا می رفت، تغییر بیش تری در روش او پدیدار می گردید تا آن جا که هفت سال، پیش از وفاتش، مقام معلمی و تعلیم قرائت قرآن را ترک نمود. «5»

مؤلف:

در باره کسانی که از قنبل نقل قرائت نموده اند، همان اختلاف است که در باره راویان و ناقلان دیگر بود.

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 119.

(2) النشر فی القرائات العشر، 1/ 119.

(3) لسان المیزان، 1/ 120.

(4) طبقات القراء، 2/ 119.

(5) لسان المیزان، 5/ 249.

بیان درمسائل قرآن، ص: 185

نیست.

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 348.

بیان درمسائل قرآن، ص: 186

ابن علیه نیز در باره عاصم ایراد گرفته، چنین می گوید که: از روایات و ناقلین حدیث هر کس به نام عاصم بوده، کم حافظه بوده است.

نسائی می گوید: عاصم عیبی ندارد، ولی به نظر ابن خراش حدیث وی قابل رد و انکار است.

به عقیده عقیلی عاصم به جز بدحافظه بودن عیب دیگری ندارد.

به گفته دارقطنی حافظه عاصم قابل ایراد است. حماد بن سلمه می گوید: عاصم در آخر عمرش قوه تمییز را از دست داده بود. عاصم سال 127 یا 128 از دنیا رفته است. «1»

است، این است که من از وی به طور عمد حدیث نقل نمی کنم. بخاری می گوید: رجال شناسان او را ترک نموده اند.

مسلم می گوید که: وی متروک است. نسائی می گوید: او مورد اعتماد نیست و حدیث های وی قابل ضبط نیست. صالح بن محمد گوید: احادیث وی قابل ضبط نیست زیرا تمام احادیثش دروغ و بی اساس می باشد. به عقیده ابن خراش، حفص دروغگو و متروک و کار وی حدیث سازی بود و به عقیده ابن حیّان، حفص سند احادیث را تغییر می داد و برای حدیث های بی سند، سند جعل

__________________________________________________

(1) تهذیب التهذیب، 5/ 39.

(2) روم/ 54.

(3) طبقات القراء، 1/ 254.

بیان درمسائل قرآن، ص: 187

می نمود و واسطه ها را به مأخذ حدیث می رسانید. ابن جوزی در کتاب موضوعات از عبد الرحمان ابن مهدوی نقل می کند که او در باره حفص می گوید: به خدا سوگند! جایز نیست که از وی روایتی نقل شود. دارقطنی می گوید: حفص در نقل حدیث ضعیف است. ساجی گوید: حفص از جمله افرادی است که حدیثش از بین رفته، در نزد وی به جز مشتی دروغ باقی نمانده است. «1»

مؤلف: این بود نظریه رجال شناسان در باره حفص و اما بحث در باره راویان و نقل کنندگان از وی همان است که در راویان قرائت های دیگر بیان شد که راویان وی نیز افرادی مجهول و ناشناخته می باشند.

2- اما ابو بکر: نام وی شعبه فرزند عیاش بن سالم حناط از قبیله اسد و کوفی است.

ابن جزری در باره وی می گوید: که قرائت خویش را سه بار بر عاصم عرضه نموده، بر عطاء بن سائب و اسلم منقری نیز عرضه داشته است. شعبه یک قرن تمام زندگی نمود ولی هفت سال و

بنا به نقل دیگر، بیش از هفت سال قبل از فوتش دست از قرائت کشید و با قرائت فاصله گرفت.

وی پیشوای بزرگ در قرائت و احکام و از دانشمندان با عمل بود و گاهی می گفت که: من به تنهایی نصف اسلامم! او از علمای اهل سنت بود و در موقع مرگش که خواهر وی گریه می نمود، بدو گفت: به آن گوشه خانه نگاه کن! من در همین گوشه هیجده هزار بار ختم قرآن نموده ام. او در سال 95 متولد و سال 193 و بنا به نقل دیگر سال 194 وفات نموده است. «2»

عبد اللّه بن احمد بن حنبل در باره ابو بکر از پدرش نقل نموده است که او مورد اعتماد بود ولی زیاد اشتباه می کرد. عثمان دارمی در باره اش می گوید: در نقل حدیث خیلی مورد اعتماد نیست.

ابن ابی حاتم می گوید: من از پدرم در باره ابو بکر بن عیاش و ابو الاحوص سؤال نمودم در پاسخ گفت: هیچ یک از آن ها را تأیید نمی کنم.

ابن سعد می گوید: وی مورد اعتماد و راستگو بود و با احادیث و پاره ای از علوم دیگر آشنایی داشت ولی زیاد اشتباه می نمود.

یعقوب بن شیبه می گوید که: در حدیث وی ضعف و تزلزل وجود دارد.

ابو نعیم می گوید: در میان شیوخ و بزرگان ما کسی نیست که بیش از ابو بکر دارای اشتباه باشد.

بزاز می گوید که: او حافظه نداشت و احادیث را حفظ نمی نمود. «3»

__________________________________________________

(1) تهذیب التهذیب، 2/ 401.

(2) طبقات القراء، 1/ 325- 327. […]

(3) تهذیب التهذیب، 12/ 35- 37.

بیان درمسائل قرآن، ص: 188

از رجال شناسان، وی اصلا ایرانی بوده است.

او و پدرش از ترس حجاج به حجاز فرار نمودند. قرائت را در مکه و مدینه فرا گرفت. او در کوفه و بصره نیز از افراد زیادی قرائت را آموخت به طوری که در میان تمام قاریان هفت گانه از نظر تخصص کسی بدو نمی رسد.

مردم شام تا قرن پنجم از قرائت ابن عامر پیروی می نمودند ولی پس از این تاریخ قرائت او را ترک نمودند زیرا مردی از اهل عراق وارد شام گردید و در مسجد اموی قرائت ابو عمر بصری را به مردم تعلیم و تلقین نمود و افراد زیادی به دورش جمع شدند و پس از آن تاریخ، تدریجا قرائت ابو عمر در شام نیز معمول شد.

اصمعی از ابو عمر نقل نموده که وی می گفت: در میان پیشینیان کسی را سراغ ندارم که داناتر از من باشد. ابو عمر سال 68 متولد گردید و عده زیادی گفته اند که سال 154 وفات نموده است. «1»

دوری از ابن معین نقل نموده که: ابو عمر ثقه و مورد اعتماد است.

ابو خیثمه گوید: ابو عمر علاء ایرادی نداشت ولی نمی توانست مطلبی را حفظ کند.

نصر بن علی جهضمی از پدرش نقل می کند که شعبه به من گفت: در قرائت ابو عمر دقت کن! از هر قرائتی که پیروی می کند، بنویس زیرا که او در آینده نزدیک برای مردم استاد قرائت خواهد شد.

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 288- 292.

بیان درمسائل قرآن، ص: 189

ابو معاویه ازهری نقل می کند که: ابو عمر به اقسام قرائت ها و الفاظ عرب آشناتر و اطلاع او بر سخنان زیبا و کمیاب عرب و فصیح ترین اشعار آنان از همه بیش تر بود. «1»

بن عبد العزیز دوری از قبیله ازد و بغدادی است.

ابن جزری می گوید: دوری مورد اعتماد و مردی جلیل القدر است و تمام مطالب را ضبط و حفظ می نمود. او اول کسی است که قواعد و مطالب مربوط به قرائت را جمع آوری کرد. او در شوال

__________________________________________________

(1) تهذیب التهذیب، 72/ 178- 180.

(2) طبقات القراء، 2/ 375- 377.

بیان درمسائل قرآن، ص: 190

سال 246 بدرود حیات گفت. «1»

دارقطنی می گوید: دوری ضعیف است. عقیلی می گوید: او مورد وثوق است.

مؤلف: کسانی که از دوری نقل قرائت نموده اند، حالشان مجهول و به مانند راویان سایر قراء که قبلا گفته شد، ناشناخته می باشند.

3- و اما سوسی: نام وی صالح، کنیه اش ابو شعیب فرزند زیاد بن عبد اللّه است.

ابن جزری در باره او می گوید: که سوسی مطالب را حفظ می کرد و می نوشت و مورد اعتماد و اطمینان می باشد. وی قرائت را در نزد ابو محمد فرا گرفته است که هم بر وی خوانده و هم از او شنیده است و او بزرگ ترین شاگرد ابو محمد بود و در اوایل سال 261 در هفتاد سالگی در گذشت. «2»

به نظر ابو حاتم سوسی راستگو است و به عقیده نسائی مورد اعتماد است.

ابو حیان نیز او را از افراد مورد اعتماد به شمار آورده است.

ابو عمر دانی می گوید: نسائی قرائات را از وی نقل نموده است ولی مسلم بن قاسم اندلسی بدون دلیل و مدرک وی را تضعیف نموده است. «3»

مؤلف: راویان قرائت سوسی نیز مانند سایر راویان مجهول و ناشناخته می باشند.

__________________________________________________

(1) تهذیب التهذیب، 2/ 408.

(2) طبقات القراء، 1/ 322.

(3) تهذیب التهذیب، 4/ 392.

بیان درمسائل قرآن، ص: 191

کنیه اش ابو عماره از قبیله تمیم و اهل کوفه می باشد.

قرائت را بر سلیمان بن اعمش و حمران بن اعین عرضه داشته و از آنان فراگرفته است.

در الکفایه الکبری آمده است که او قرائت را از محمد بن عبد الرحمان بن ابی لیلی و طلحه بن مصرف فراگرفته است و در التیسیر آمده است که: از مغیره بن مقسم و منصور و لیث بن ابی سلیم فراگرفته و صاحب کتاب التیسیر و المستنیر می گوید: از امام صادق (ع) فراگرفته است.

اینان می گویند: «حمزه» بدوا قرائت را از حمران یاد گرفته، سپس بر اعمش و ابو اسحاق و ابن ابی لیلی عرضه داشته است و پس از عاصم و اعمش مقام امامت و پیشوایی در علم قرائت به وی محول گردید. او حجت و پیشوای موثق و مورد اعتماد و نمونه ای بی نظیر بود.

عبد اللّه عجلی می گوید: ابو حنیفه به حمزه چنین گفت: تو در دو مسئله بر ما پیروز گشتی و در آن دو جهت با تو مباحثه و مناظره نمی کنیم: قرآن و فرایض. سفیان ثوری نیز گفته است: حمزه در قرآن و فرایض بر همه تفوق دارد و «عبد اللّه بن موسی» می گوید: اعمش، استاد حمزه، هر وقت او را می دید می گفت: او دانشمند و متخصّص در قرآن است. حمزه در سال 80 متولد و در سال 156 وفات نموده است. «1»

ابن معین می گوید: وی موثق و مورد اعتماد است و نسائی می گوید: ایرادی ندارد و عجلی

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 261.

بیان درمسائل قرآن، ص: 192

می گوید: مورد اعتماد و مرد صالح است.

ابن سعد گفته است: مرد نیکی بود و احادیثی هم در پیش خود داشت و مرد راستگو

و دارای ابتکار و روش خاصی در علم قرائت بود.

ساجی می گوید: حمزه راستگو ولی بد حافظه بود، لذا در نقل حدیث متقن و قابل اعتماد نیست.

بعضی از اهل حدیث در قرائت از وی انتقاد نموده، گروه دیگر اصلا نمازی را که با قرائت او خوانده شود، باطل دانسته اند.

باز ساجی و ازدی می گویند: علما در قرائت وی بگو مگو نموده و او را به یک حالت مذموم نسبت می دادند.

باز ساجی می گوید: از سلمه بن شبیب شنیدم که می گفت: احمد بن حنبل خوش نداشت که در پشت سر کسی که از قرائت حمزه پیروی می کند، نماز بخواند.

آجری از احمد بن سنان نقل می کند که: یزید بن هارون از قرائت حمزه شدیدا کراهت داشت.

احمد بن سنان می گوید: از ابن مهدی شنیده ام که می گفت: اگر من قدرت داشتم کسانی را که از قرائت حمزه پیروی می کنند، تازیانه می زدم، پشتش را در هم شکسته و شکنجه اش می دادم.

ابو بکر عیاش قرائت حمزه را یک نوع بدعت می دانست و ابن درید می گفته است که: دوست دارم، قرائت حمزه از کوفه برچیده شود. «1»

صد و بیست مورد با وی مخالفت داشت. او در سال 150 متولد و سال 229 وفات کرده است. «2»

__________________________________________________

(1) تهذیب التهذیب، 3/ 27.

(2) طبقات القراء، 1/ 272.

بیان درمسائل قرآن، ص: 193

لالکائی می گوید: از عباس دوری، داستانی را که احمد بن حنبل در باره خلف بن هشام نقل نموده است، سؤال نمودند، در جواب گفت: من خودم این داستان را از احمد بن حنبل نشنیدم ولی دوستان ما نقل نمودند که در نزد احمد از خلف اسمی به میان آمد و ضمنا گفته شد که وی مشروب هم می خورد، احمد گفت: این جریان بر ما ثابت گردیده است ولی با این حال به خدا سوگند! وی نزد ما مورد اعتماد و اطمینان می باشد.

نسائی می گوید: خلف بغدادی مورد اعتماد است و دارقطنی می گوید: خلف مرد عابد و با فضلی بود، سپس اضافه می کند که خلف می گفت: من چهل سال از نمازهایم را اعاده نموده ام زیرا در این چهل سال طبق مذهب کوفیان شراب می خوردم.

خطیب بغدادی در تاریخ خود از محمد بن حاتم کندی نقل می کند که از یحیی بن معین در باره خلف سؤال نمودم. در جوابم گفت: او نمی دانست که اصلا حدیث چیست. «1»

مؤلف: در باره کسانی که از خلف نقل قرائت نموده اند، بعدا گفت و گو خواهیم نمود.

2- اما خلاد بن خالد، دومین راوی حمزه است و معروف به ابو عیسی شیبانی و اهل کوفه می باشد.

ابن جزری در باره او می گوید: خلاد در علم قرائت پیشوا و مورد اطمینان می باشد و او در این علم دانا، محقق و استاد است. خلاد قرائت را بر سلیم عرضه نموده و از وی فرا گرفته است. وی

در میان یارانش از همه با حافظه تر و نسبت به همه آنان تفوق داشت. وفاتش در سال 220 واقع گردیده است. «2»

مؤلف: بحث در باره راویان خلف همان است که گذشت و آنان افرادی مجهول و ناشناخته می باشند.

__________________________________________________

(1) تهذیب التهذیب، 3/ 156.

(2) طبقات القراء، 1/ 274.

بیان درمسائل قرآن، ص: 194

به قالون ملقب نمود زیرا در لغت روم قالون به معنای نیکو می باشد.

عبد اللّه بن علی می گوید: علت این که به وی لقب قالون دادند این بود که او اصلا رومی و جدّ اعلای وی عبد اللّه از اسیران روم بوده است.

قالون قرائت خویش را به نافع عرضه نموده و از وی فراگرفت.

ابن ابی حاتم می گوید: قالون لال بود و قرآن را با اشاره لب می خواند و با اشارات لب اشتباهات و اغلاط مردم را به آنان می فهماند. وی در سال 120 متولد و در سال 220 وفات نموده است. «2»

ابن حجر می گوید: قالون در قرائت موثق و مورد اعتماد است اما در حدیث بعضی از حدیث های وی قابل نوشتن است. از احمد بن صالح مصری در باره حدیث قالون سؤال نمودند، لبخندی زد و گفت: مگر از هر کسی حدیث می نویسند؟! مؤلف: راویان قالون نیز مانند راویان سایر قراء ناشناخته و مجهول می باشند.

2- و اما ورش: نام وی عثمان و فرزند سعید است.

ابن جزری در باره او می گوید: در دوران ورش ریاست تعلیم قرائت قرآن در مصر بدو محول گردید. او در قرائت، روش خاص و ابتکار مخصوصی داشت که با نافع مخالف بود. وی در قرائت مورد اعتماد و گفتارش در این قسمت حجت و مدرک بود.

ورش در سال 110 در مصر متولد و در سال 197 در همان جا وفات نموده است. «3»

__________________________________________________

(1) تهذیب التهذیب، 10/ 407. […]

(2) طبقات القراء، 1/ 615.

(3) همان، 1/ 502.

بیان درمسائل قرآن، ص: 196

و اجداد او، ایرانی است.

ابن جزری در باره وی می گوید: کسائی همان پیشوای قرائت است که ریاست علم قرائت در کوفه بعد از حمزه زیّات بدو محول شد. او قرائت را از حمزه اخذ نمود، بدین صورت که چهار بار قرائت خویش را بر وی عرضه کرد و در قرائت تنها به او اعتماد می نمود.

ولی ابو عبید در کتاب القرائات می گوید: کسائی در اخذ قرائت روش خاصی داشت که قسمتی از قرائت های حمزه را اخذ نموده و قسمتی از آن ها را ترک کرد. در تاریخ وفات کسائی اختلاف نموده اند آن چه صحیح به نظر می رسد و عده زیادی از مورخین و حفاظ نوشته اند، این است که در سال 189 وفات نموده است. «1»

کسائی قرائت را از حمزه زیّات و محمد بن عبد الرحمان بن ابی لیلی و عیسی ابن عمر اعمش به طور مذاکره و گفت و گو فرا گرفته است و از آنان و سلیمان بن ارقم و امام جعفر صادق (ع) و عزرمی و ابن عیینه نیز شنیده است و به رشید و بعد از وی به فرزندش امین تعلیم نموده است. «2»

مرزبانی از ابن اعرابی نقل نموده است که: کسائی گرچه گناه و لغزش داشت و دائما شراب می خورد و به بعضی از گناهان دیگر علنا مرتکب می شد ولی با این حال مرد راستگو، قاری قرآن،

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 535.

(2) تهذیب التهذیب، 8/ 313.

بیان درمسائل قرآن، ص: 197

دارای ضبط و حافظه قوی و دانا به زبان و لهجه های مختلف عرب بود. «1»

او حارث، کنیه اش ابو الحارث فرزند خالد بغدادی است.

ابن جزری در حق وی می گوید: او مردی است مشهور و مورد اعتماد و استادی است حافظ و از بزرگ ترین شاگردان کسائی است و قرائت را از وی فرا گرفته است. وفات او در سال 240 واقع گردیده است. «2»

2- و اما حفص همان حفص بن عمر دوری است که شرح حال او را در ضمن شرح حال عاصم آوردیم.

این بود شرح حال قراء سبعه و راویان آنان که در این جا آوردیم و نام «قاریان هفت گانه» و راویان شان را قاسم بن فیره در قصیده لامیّه اش که به «شاطبیّه» معروف است با نظم ذکر نموده است.

و اما سه تن دیگر از قاریان ده گانه، خلف و یعقوب و یزید بن قعقاع می باشند و حالات ایشان را در فصل آینده می آوریم که قاریان مورد بحث در این بخش به ده تن بالغ می شود.

__________________________________________________

(1) معجم الادباء، 5/ 185.

(2) طبقات القراء، 2/ 34.

بیان درمسائل قرآن، ص: 198

الحسن و اصالتا بغدادی است. وی پیشوای علم قرائت، دارای حافظه قوی، اهل احتیاط و مورد اطمینان می باشد. او قرائت را نزد خلف فرا گرفته است.

در باره ادریس از دارقطنی سؤال گردید، در جواب گفت: او ثقه و مورد اعتماد و بلکه بالاتر از آن است. او در سال 292 وفات نمود. «2»

مؤلف: در راویان قرائت ادریس، باز همان ایرادی که در راویان سایر قاریان بود، پیش می آید که هویت همه آنان مجهول می باشد.

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 155.

(2) همان، 1/ 154.

بیان درمسائل قرآن، ص: 199

دارای مهارت خاص و شهرت بسزایی بود. رویس قرائت خویش را به یعقوب حضرمی عرضه نموده و از وی فراگرفته است.

دانی می گوید: رویس از ماهرترین شاگردان یعقوب است. از رویس نیز محمد بن هارون تمار و ابو عبد اللّه زبیر بن احمد زبیری شافعی نقل قرائت نموده اند.

رویس به سال 338 وفات نموده است. «3»

2- روح: دومین راوی یعقوب است و کنیه او ابو الحسن فرزند عبد المؤمن از قبیله هذل و آزاد شده آنان و اهل بصره می باشد و از دانشمندان علم نحو بود.

ابن جزری در حق او می گوید: وی استاد قرائت و دارای شخصیت و عظمت بود، فردی ضابط، محکم، مورد اطمینان و معروف می باشد. قرائت را از یعقوب حضرمی فراگرفته، از شاگردان برجسته وی محسوب می گردید و در سال 235 یا 234 وفات نموده است. «4»

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 2/ 38.

(2) تهذیب التهذیب، 11/ 382.

(3) طبقات القراء، 2/ 233.

(4) همان، 1/ 285.

بیان درمسائل قرآن، ص: 200

راویان او به مانند راویان دیگر قراء، مجهول الهویه و ناشناخته می باشند.

حاتم می گوید: از پدرم در باره ابن قعقاع سؤال نمودم، گفت: راستگوست. وی به سال 130 در مدینه در گذشت. «1»

یزید بن قعقاع دو نفر راوی دارد: عیسی و ابن جمّاز 1- عیسی: فرزند وردان کنیه اش ابو الحارث اهل مدینه و معروف به حذاء است.

ابن جزری می گوید: وی پیشوا و استادی ماهر در قرائت، راوی حدیث، محقق و بسیار محافظه کار و با احتیاط بود، قرائت را بدوا از ابو جعفر و شیبه و بعدها از نافع فرا گرفت. دانی می گوید: وی از قدیمی ترین و بزرگ ترین شاگردان نافع بوده است و در نقل احادیث و بیان اسناد، گاهی با نافع شرکت نموده است. به نظر من وی در سال 160 بدرود حیات گفته است. «2»

2- ابن جماز: نامش سلیمان، فرزند مسلم بن جمّاز، کنیه اش ابو الرّبیع، آزاد کرده قبیله زهره است که در مدینه متوطن و ساکن بود.

ابن جزری می گوید: ابن جماز استاد قرائت و مردی بزرگوار، ضابط، دارای حافظه می باشد و بنابر آن چه در دو کتاب الکامل و المستنیر آمده است، وی قرائت را بدوا از ابو جعفر و شیبه و بعدها از نافع فراگرفته است و به نظر من وفات وی بعد از سال 170 واقع گردیده است. «3»

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 2/ 382.

(2) همان، 1/ 616. […]

(3) همان، 1/ 315.

بیان درمسائل قرآن، ص: 201

این افرادی که به عنوان راویان قرائت یاد نمودیم، در میان علما معروف می باشند ولی قرائت هایی که با طرق دیگر نقل شده است، در کتب تراجم ضبط نشده است. راویان این قرائت ها از نظر وثاقت و اعتماد، در میان رجال شناسان مورد اختلاف هستند که در فصول گذشته به

این اختلافات اشاره ای شد، بدین جهت ما در این جا به آن ها متعرض نمی شویم. بیان درمسائل قرآن، ص: 203

آنان بر صحت قرائت خویش دلایلی می آورند و با همین دلایل نسبت به قرائت های دیگر اعتراض می کنند. خود این عمل نشان می دهد که این قرائت ها بر اجتهاد بیان درمسائل قرآن، ص: 205

و نظریه خود قاریان مستند است، زیرا اگر هر یک از آن ها به صورت تواتر و قطعی از پیامبر نقل می شد، دیگر اثبات آن محتاج به دلیل و برهان نبود. انتخاب یک قرائت و اعراض از دیگر قرائت ها معنی و مفهومی نداشت.

5- عده ای از بزرگان و دانشمندان که قسمتی از قرائت های معمولی را انکار می کنند، خود دلیل روشنی است بر عدم تواتر قرائات زیرا با بودن تواتر جایی برای نفی و انکار باقی نمی ماند، چنان که «ابن جریر طبری» قرائت ابن عامر را انکار می کند و قسمت زیادی از دیگر قرائت ها را نیز مورد طعن و انتقاد قرار می دهد. بعضی از علما هم قرائت حمزه را مورد طعن و ایراد قرار داده اند و بعضی دیگر قرائت ابو عمر و پاره ای قرائت ابن کثیر را مردود شناخته اند و عده زیادی از دانشمندان اساسا هر قرائتی را که علت و ریشه آن در لغت عرب پیدا نگردد، انکار نموده و طرفداران آن را به اشتباه و لغزش نسبت داده اند. «1»

در شرح حال حمزه خواندیم که: احمد بن حنبل (پیشوای حنبلی ها) و یزید بن هارون و ابن مهدی «2» و ابو بکر عیاش و ابن درید قرائت او را انکار نموده و آن را مردود دانسته اند.

زرکشی، نظریه توقیفی و عدم اجتهادی بودن قرائت ها را اختیار نموده، می گوید: عده ای مانند زمخشری با ما مخالفت نموده، چنین پنداشته اند که انتخاب قرائت ها اختیاری می باشد و با اجتهاد و رأی افراد

بلیغ و دانشمندان ادب عرب انتخاب می شود.

زرکشی سپس در مقام رد آن ها قرائت حمزه را پیش می کشد و می گوید که: وی کلمه «و الارحام» را با کسره همزه تلفظ نموده است، در صورتی که صحیح نیست چنان که از ابو زید و یعقوب و حضرمی نقل می کنند که قرائت حمزه را در آیه وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ «3» که با کسر «یا» خوانده است تخطئه و انکار نموده اند و همچنین قرائت ابو عمر که در «یغفرکم» راء را در لام ادغام نموده است، نادرست می دانند آن جا که زجاج می گوید: این ادغام یکی از غلطهای بیّن و آشکار است. «4»

__________________________________________________

(1) تبیان، تألیف طاهر بن صالح بن احمد جزایری، طبع چاپخانه المنار، ص 106.

(2) او عبد الرحمان بن مهدی است، در تهذیب التهذیب 6/ 280 می گوید: احمد بن سنان گفته است که: از علی بن مدینی شنیدم که می گفت: عبد الرحمان بن مهدی دانشمندترین مردم بود. خلیلی نیز در باره وی گفته است: که پیشوای مطلق بود. شافعی گفته است: در دنیا برای وی نظیر نیافتم.

(3) ابراهیم/ 22.

(4) تبیان، 87.

بیان درمسائل قرآن، ص: 206

این قرائت یکی از وجوه هفت گانه ای است که قرآن بر آن اساس نازل شده است و برای مسلمانان لازم و واجب است که آن قرائت را بپذیرند، خواه از قاریان هفت گانه نقل شود و یا از قاریان دیگر که مورد قبول می باشند.

ولی اگر قرائتی یکی از همان شرایط و ارکان را دارا نباشد، باید چنین قرائتی را ضعیف یا باطل دانست، گرچه از قاریان هفت گانه و یا بالاتر از آنان نقل شده باشد.

این همان نظری است که بزرگان و پیشوایان علم و تحقیق آن را می پذیرند. ابو عمر عثمان بن سعید دانی نیز بر آن تصریح نموده و ابو محمد بن ابی طالب مکی و ابو العباس احمد بن عمار مهدوی در موارد متعددی این مطلب را به صراحت و روشنی بیان داشته اند.

و محقق توانا ابو القاسم عبد الرّحمان بن اسماعیل معروف بابی شامّه نیز همان را تحقیق و تأیید نموده است و این همان نظریه ای است که گذشتگان از علما بر آن عقیده بودند و مخالفی در برابرشان نبوده است.

2- ابو شامه در کتاب خود المرشد الوجیز می گوید: نباید هر قرائتی را که به یکی از قاریان هفت گانه نسبت داده شود، گول آن را خورد و آن را صحیح نامید و چنین پنداشت که واقعا قرآن بدان صورت نازل گردیده است مگر این که با ضوابط و قوانین صحت مطابقت کند. در این صورت نیز نقل آن قرائت اجماعی خواهد بود و به یک نفر اختصاص نخواهد داشت.

قرائت غیر صحیح آن نیست که از قاریان هفت گانه معروف نقل نشود زیرا تکیه و اعتماد، بر شرایط و اوصاف قرائت است نه بر اشخاص. بنابراین، قرائت

غیر صحیح قرائتی است که شرایط صحت قرائت را دارا نباشد، خواه این قرائت از قاریان هفت گانه معروف نقل شود یا از دیگران، منتها در اثر شهرت قاریان هفت گانه و کثرت مطابقت قرائت آنان با قواعد و شرایط صحت، نسبت به آن ها اعتماد بیش تری پیدا شده تا قرائت های دیگر. «1»

__________________________________________________

(1) النشر فی القرائات العشر، 1/ 9.

بیان درمسائل قرآن، ص: 207

3- باز ابن جزری می گوید که: گروهی از علمای قرن اخیر در قرائت صحیح علاوه بر صحت سند، تواتر را نیز شرط می دانند و می گویند که قرآن تنها با تواتر ثابت می شود و آن چه با خبر واحد آمده است، نمی توان آن را قرآن نامید. بنابراین، قرائت ها نیز باید متواتر باشند.

سپس در رد این گروه می گوید: این نظریه درست نیست زیرا اگر قرائت ها متواتر بود، ما در این قرائت ها به شرایط دیگر نیازمند نبودیم، به دلیل این که هر چه از پیامبر به طور تواتر به ما برسد باید آن را بپذیریم و اگر ما تواتر را در قرائت های مختلف شرط لازم بدانیم در این صورت اکثر قرائت ها در اثر نداشتن تواتر از بین خواهد رفت.

آن گاه ابن جزری اضافه می کند که من نیز قبلا همین عقیده را داشتم ولی بعدا به اشتباه خود پی برده، از آن عقیده برگشتم و با پیشوایان فعلی و گذشته علم قرائت هم عقیده شدم.

4- ابو شامّه در کتاب خود المرشد می گوید: در میان عده ای از اساتید قرائت و پیروان شان چنین معروف گردیده است که تمام قرائت های هفت گانه متواتر است و اضافه نموده اند که واجب است که بر نزول این قرائت ها از سوی خداوند عقیده داشت.

آن گاه می گوید: ما نیز

به همان عقیده هستیم ولی نه در تمام قرائت ها بلکه تنها در قرائتی که همه ناقلان و اسناد در نقل آن متحد باشند و کسی آن را انکار نکند، در صورتی که انکار و اختلاف در قرائت ها فراوان و شایع می باشند، بنابراین در صورت عدم تواتر یک قرائت، حد اقل باید اختلاف و انکار آن در میان نباشد. «1»

5- سیوطی می گوید: بهترین سخن در باره قرائت ها همان است که استاد اساتید ابو الخیر بن جزری که پیشوای قاریان در دوران خویش بود، در اول کتاب النشر گفته است: هر قرائت صحیح دارای سه شرط است: مطابقت با قواعد عربی، موافقت با یکی از نسخه های قرآن عثمانی، صحت سند.

سپس می گوید: ابن جزری در این فصل جدا بحث متقن و محکمی آورده و مطلب سنجیده ای بر قلم رانده است. «2»

6- ابو شامه در کتاب البسمله در باره کلماتی که در میان قاریان مورد اختلاف است، می گوید: ما بر تواتر آن ها معتقد نیستیم بلکه به عقیده ما بعضی از قرائت ها متواتر و بعضی از آن ها غیر متواتر

__________________________________________________

(1) النشر فی القرائات العشر، 1/ 13.

(2) الاتقان، نوع 22- 27، ج 1/ 129.

بیان درمسائل قرآن، ص: 208

می باشد و این حقیقت بر هیچ فرد با انصاف و محقق پوشیده نیست.

7- بعضی از علما گفته اند که: هیچ یک از دانشمندان علم اصول به متواتر بودن قرائت ها تصریح ننموده اند و در مقابل، بعضی از دانشمندان صراحتا می گویند که قرائت های هفت گانه به خود قاریان به طور تواتر رسیده است، اما متواتر بودن آن ها از خود پیامبر مورد اشکال می باشد زیرا قاریان هفت گانه طبیعتا، قرائت هایشان را به پیامبر اسلام به صورت خبر واحد می رسانند نه به

طور متواتر. «1»

8- بعضی از دانشمندان متأخر می گویند: گروهی از علمای اصول، تواتر هر یک از قرائت های هفت گانه را ادعا نموده و گروه دیگر پا را فراتر گذاشته، متواتر بودن تمام قرائت های ده گانه را ادعا کرده اند ولی علاوه بر این که هیچ دلیل علمی این مدعا را ثابت و تأیید نمی کند، عده ای از خود قاریان اعتراف نموده اند که در میان قرائات هفت گانه قسمتی متواتر و قسمت دیگر غیر متواتر است. ولی هیچ یک از قاریان بر تواتر تک تک این قرائت ها معتقد نیستند، کجا برسد به تواتر قرائت های ده گانه. آری، متواتر بودن تمام قرائت ها، نظریه بعضی از علمای اصول است ولی اهل هر فنی به رموز و زوایای علم خویش آشناتر از دیگرانند. «2»

9- مکی در باره قرائت ها می گوید: چه بسا تنها قرائتی را معتبر دانسته اند که عاصم و نافع بر آن اتفاق نظر دارند زیرا قرائت این دو تن از تمام قرائت ها بهتر و از نظر سند صحیح تر و از نظر لغت عرب فصیح تر می باشد. «3»

10- از کسانی که در باره قرائت ها بر عدم تواتر معترفند، شیخ محمد سعید عریان می باشد. او در تعلیقات خود می گوید: هر یک از قرائت ها دارای شذوذ و خلاف قاعده است و حتی در قرائت های هفت گانه نیز از این شذوذ مواردی به چشم می خورد.

باز می گوید: صحیح ترین قرائت ها در نزد علما از نظر مورد اعتماد بودن راویانشان، قرائت نافع و عاصم است و اما از نظر دارا بودن به جهات بیش تری از وجوه فصاحت، قرائت ابو عمر کسائی است. «4»

__________________________________________________

(1) تبیان، 105.

(2) همان، 106.

(3) همان، 90.

(4) اعجاز القرآن، رافعی، 52، 53.

بیان درمسائل قرآن، ص: 209

و دانشمندان علم قرائات در مورد عدم تواتر قرائت ها که ما در این جا به مقدار مورد نیاز لازم، اکتفا نمودیم ولی می توان به اعترافات بیش تری دست یافت و در صفحات آینده قسمت های دیگری را نیز مطالعه خواهید نمود.

خواننده عزیز، باید در این جا خود تفکر کند آن گاه قضاوت نماید که آیا با این همه اعترافات علما و دانشمندان فن بر عدم تواتر قرائت های مختلف قرآن، باز می توان در این قرائت ها ادعای تواتر نمود یا برای این گونه ادعاها ارزشی قائل شد؟! آیا می توان تواتر را با صرف تقلید و پیروی نمودن از پاره ای افراد که بدون دلیل ادعای تواتر نموده اند، ثابت نمود؟! با توجه به این که وجدان سلیم، وجود تواتر را در این مورد تکذیب می کند! با وجود همه این مطالب، تعجب در این است که قاضی ابو سعید مفتی اندلس کسانی را که زیر بار تواتر قرائت ها نرفته اند، تکفیر کرده و حکم ارتداد آنان را صادر نموده است!! ما فرض کنیم که قرائت ها در نزد علما متواتر است، با این حال آیا می توان کسی را که این تواتر را انکار کند، تکفیرش نمود؟! در صورتی که این مسئله از ضروریات دین به شمار نمی رود.

باز فرض کنیم که قرائت ها به وسیله همان تواتر موهوم و خیالی از ضروریات مذهب است، باز آیا می توان مسلمانی را با انکار چیزی که ضروری بودن آن بر وی ثابت نشده است، مرتد دانست؟! خداوندا! تو خود بهتر می دانی که این ادعا جز جرئت و جسارت به پیشگاه تو و تجاوز بر حدود و احکام تو و جز ایجاد اختلاف و تفرقه در میان مسلمانان و ریختن خون

پاک آنان به ناحق، چیز دیگری نیست. بیان درمسائل قرآن، ص: 210

خواهیم داد- قبل از قرن سوم از این اصطلاحات و اختصاص ها خبری نبود و این اصطلاحات بعدا به وجود آمده و قرائت ها به هفت قرائت معروف و منحصر گردیده است. روی این اصل یا باید همه قرائت های هفت گانه و ده گانه و غیر آن ها را متواتر بدانیم و یا هیچ یک از آن ها را متواتر ندانیم. نظریه اول و عقیده به تواتر تمام قرائت ها مسلما باطل است، پس باید نظریه دوم را قبول نمود و هیچ یک از قرائت ها را متواتر ندانست.

3- می گویند: متواتر نبودن قرائت های هفت گانه مستلزم متواتر نبودن خود قرآن است و چون متواتر نبودن خود قرآن باطل است، متواتر نبودن قرائت های هفت گانه نیز باطل خواهد بود و علت تلازم این است که متن قرآن به وسیله همان قاریان معروف و حافظان مشهور به ما رسیده است و اگر قرائت آنان متواتر باشد، قرآن نیز متواتر است و اگر تردیدی در قرائت آنان باشد، تواتر قرآن نیز مورد تردید خواهد بود، بنابر این، چاره ای نداریم جز این که متواتر بودن قرائت ها را بپذیریم.

مؤلف: اولا در میان متواتر بودن خود قرآن و قرائت آن هیچ ملازمه ای نیست زیرا وجود اختلاف در قرائت یک کلمه منافاتی با وجود اتفاق بر اصل آن کلمه ندارد، از این جاست که مثلا راویان و ناقلین اشعار و قصاید «متنبی» با این که در بعضی الفاظ یک قصیده اختلاف نظر دارند ولی این اختلاف کوچک ترین لطمه ای بر تواتر آن قصیده نمی زند و کسی در انتساب آن اشعار به «متنبی» تردید نمی کند و همچنین اختلاف در خصوصیات هجرت پیامبر، بر تواتر قضیه هجرت ضرر نمی رساند، ثانیا: آن چه که در

باره قرآن به وسیله قراء به ما رسیده است، خصوصیات قرائت آن هاست و اما خود قرآن به وسیله تواتری که در میان تمام مسلمانان وجود داشته، به ما رسیده است که همه مسلمانان در تمام دوران ها دست به دست نقل نموده، به وسیله نوشتن و حفظ نمودن از آن نگهداری کرده اند و اما قاریان در نقل نمودن خود قرآن کوچک ترین اثری نداشته اند.

از این جاست که اگر فرض کنیم، اصلا قاریان هفت گانه و ده گانه وجود نداشتند، باز هم تواتر در خود قرآن ثابت بود، بود و نبود آنان کوچک ترین تأثیری در این مسئله نداشت و قرآن بالاتر از این است که به وجود افراد معدودی متوقف بوده و صحت آن دایر مدار نقل چند نفر انگشت شمار باشد.

4- می گویند: اگر قرائت ها متواتر نباشد، قسمتی از قرآن مانند «ملک» و «مالک» و مانند آن ها متواتر نخواهد بود زیرا صحیح دانستن یکی از این دو قرائت و رد دیگری ادعایی است بدون دلیل، بیان درمسائل قرآن، ص: 212

بنابر این باید هر دو را متواتر دانست.

این دلیل را ابن حاجب آورده و عده ای نیز در نقل آن از وی پیروی نموده اند.

مؤلف: اولا اختلاف در قرائت تنها از نظر چگونگی تلفظ و یا ساختمان کلمه می باشد و اختلاف در ساختمان کلمه و یا حرکات آن با حفظ اتفاق و تواتر در خود کلمه، منافات با تواتر اصل قرآن ندارد و ثانیا طبق این دلیل باید تمام قرائت ها را متواتر دانست و منحصر نمودن تواتر به قرائت های هفت گانه ادعایی است بدون دلیل. خاصه این که: به اعتراف بعضی از دانشمندان در میان قاریان قرآن کسانی پیدا می شوند که بیش تر

از قاریان هفت گانه مورد اعتماد می باشند.

اگر از این مطلب صرف نظر نموده و فرض کنیم که قرّاء هفت گانه از دیگران مورد اعتمادتر و بر وجوه قرائت آشناترند، باز هم مورد اطمینان و آشناتر بودن آن ها نمی تواند سبب شود که تواتر را به قرائت های هفت گانه اختصاص دهیم. آری، این دو جنبه که در قرائت های هفت گانه وجود دارد، سبب می شود که در مقام عمل، این قرائت ها را بر سایر قرائت ها ترجیح بدهیم ولی فاصله تواتر تا ترجیح در مقام عمل از زمین تا آسمان است.

قرآن همان وحی است که به عنوان راهنمای مردم و سند نبوت بر محمد (ص) فرود آمده ولی قرائت ها وحی نیست بلکه اختلاف در حروف و حرکات و در چگونگی تلفظ الفاظ وحی است، با این حال گروهی قرائت های هفت گانه را متواتر و گروه دیگر آن ها را مشهور می دانند و نیز می گوید: تحقیق این است که قرائت های هفت گانه از قاریان برای ما به طور متواتر نقل گردیده است ولی متواتر بودن آن ها از خود رسول خدا (ص) برای قاریان جای تردید است زیرا اسناد این قرائت ها در کتب قرائت موجود است که همه آن ها از پیامبر اسلام به صورت خبر واحد به ما رسیده اند نه به طور متواتر. «3»

__________________________________________________

(1). مناهل العرفان، 428.

(2). تبیان، 105. […]

(3). الاتقان، نوع 22- 27، ج 1، ص 138.

بیان درمسائل قرآن، ص: 214

متمایز نبود تا این که ابو بکر احمد بن موسی بن عباس بن مجاهد در قرن سوم در بغداد قیام کرد و از میان مجموع پیشوایان و دانشمندان علم قرائت و مردم شهرهای مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام، قرائت هفت نفر از قاریان را انتخاب و به آن ها رسمیت داد و آن ها عبارتند از: نافع، عبد اللّه بن کثیر، ابو عمرو بن علاء، عبد اللّه بن عامر، عاصم، حمزه و کسائی.

آن گاه می گوید: پاره ای از مردم خیال کرده اند که قرائت های هفت گانه همان حروف و وجوه هفت گانه است، در صورتی که چنین نیست … و حتی عده ای از دانشمندان، ابو بکر بن مجاهد را در بیان درمسائل قرآن، ص: 215

انتخاب هفت قرائت نکوهش و ملامت نموده، گفته اند که کلمه «هفت» گاهی سبب اشتباه در میان قرائت ها و وجوه هفت گانه قرآن شده است.

سپس اضافه می کند که احمد بن عمار مهدوی می گوید: کسی که قرائت های هفت گانه را انتخاب نموده به آن ها رسمیت داده است، کاری بس نابه جا و ناشایستی انجام داده و جریان را به توده مردم مشتبه ساخته است زیرا افراد کم اطلاع تصور می کنند که این هفت قرائت همان «حروف» و وجوه هفت گانه است که در روایات وارد گردیده است. ابن مجاهد موقعی که می خواست قرائت ها را به تعداد معین منحصر کند، کاش یکی را کم تر و یا بیش تر می نمود و بدین وسیله این اشتباه را برطرف می ساخت …

و استاد اسماعیل بن ابراهیم بن محمد قراب در شافی می گوید: تنها قرائت هفت تن از قاریان را انتخاب نمودن و دیگر قرائت ها را رد کردن بر پایه هیچ دلیل و روایتی استوار نیست ولی بعضی از

علما و متأخرین چون بیش از هفت قرائت را بلد نبوده است، همان قرائت های هفت گانه را در کتابی جمع آوری نموده و آن را کتاب السبعه نام گذاری کرد و همان کتاب در میان مردم منتشر شد و پایه و مدرک قرائت های هفت گانه گردید.

ابو محمد مکی می گوید: بعضی از دانشمندان علم قرائت در کتاب های خویش نام بیش از هفتاد قاری را آورده اند که بعضی از آنان از نظر مقام علمی بالاتر از این هفت نفر می باشند …

بنابر این چگونه می توان تصور نمود که تنها قرائت این هفت نفر با حروف و وجوه هفت گانه قرآن موافق باشد؟! آیا این مطلب انحراف از مسیر حقیقت و عدالت نیست و اساسا چه دلیلی می تواند آن را تأیید کند؟ آیا گفتار و دستوری در این مورد از رسول خدا (ص) وارد گردیده است و چگونه می توان این قرائت ها را همان حروف و وجوه هفت گانه قرآن دانست؟ در صورتی که کسائی در دوران مأمون به صف قاریان وارد گردیده است و قبلا یعقوب حضرمی را هفتمین قاری به حساب می آوردند و در سال 300 هجری بود که ابن مجاهد، کسائی را به جای یعقوب حضرمی گذاشت!! «1» شرف مرسی می گوید: بیش تر افراد بی اطلاع گمان می کنند که منظور از حروف هفت گانه همان قرائت های هفت گانه است ولی این یک جهالت و نادانی زشتی، بیش نیست. «2»

قرطبی می گوید: بیش تر علمای ما مانند داودی و ابن ابی سفره و غیر آن ها می گویند: این

__________________________________________________

(1). تبیان، 82.

(2). همان، 61.

بیان درمسائل قرآن، ص: 216

قرائت های هفت گانه همان حروف و یا سبک ها و وجوه هفت گانه قرآن است که صحابه در انتخاب هر یک از آن ها مختار بودند زیرا چنان

که ابن نحاس و دیگران نیز گفته اند، حروف و وجوه هفت گانه در واقع تنها به یک وجه و طریق و به یک حرف برگشت دارد و آن هم همان است که عثمان قرآن را طبق آن جمع آوری نمود، ولی قرائت های هفت گانه را همان علمای علم قرائت از پیش خود در آورده اند. «1»

ابن جزری نیز توهم کسانی را که خیال می کنند، روش ها و سبک های هفت گانه ای که قرآن بر طبق آن نازل گردیده و تا قیامت باقی است، باطل دانسته و چنین می گوید:

شما خود ضعف و بی پایه بودن این نظریه را می بینید زیرا افراد با اطلاع به طور حتم می دانند که این قرائت های هفت گانه و ده گانه و سیزده گانه که امروز مشهور گردیده اند در برابر قرائت هایی که در قرون اول بوده، مشتی از خروار و قطره ای از دریا بیش نیست، چون قاریانی که از هفت قاری معروف و غیر آن ها اخذ قرائت نموده اند، آن چنان زیاد بودند که به شمارش نیایند و به عدد نگنجند.

باز افرادی که قرائت را از این قاریان گرفته و نقل نموده اند، قابل شمارش نمی باشند و همین طور ادامه پیدا کرده تا به قرن سوم که رسیده، چون مشاغل فراوان شده و حافظه ها کم گردیده بود و از طرف دیگر در این عصر علم حدیث و تفسیر بیش از سایر علوم اسلامی مورد توجه قرار گرفت بعضی از علمای قرائت به نوشتن و ضبط نمودن قرائت هایی که خودش از پیشوایان قرائت نقل می نمود، اقدام کرد.

اولین شخص مورد اعتمادی که قرائت ها را در یک کتاب جمع آوری نمود، ابو عبید قاسم بن سلام متوفای 224 بود که همه قرائت ها را با همان هفت

قرائت معروف، به طوری که من می دانم در بیست و پنج قرائت خلاصه نمود، پس از وی احمد بن جبیر بن محمد کوفی ساکن انطاکیه متوفای 258 کتابی در باره قرائت های پنج گانه که از هر شهر معروف یک تن قاری را انتخاب کرده بود، تألیف نمود.

بعد از وی قاضی اسماعیل بن اسحاق مالکی متوفای سال 282 که با قالون هم شاگرد بود، کتابی در باره قرائات تألیف کرد و در آن کتاب، قرائات بیست تن از علمای قرائت را که این هفت نفر معروف نیز جزء آن ها بودند، جمع آوری نمود.

__________________________________________________

(1). تفسیر قرطبی، 1/ 46.

بیان درمسائل قرآن، ص: 217

پس از وی محمد بن جریر طبری متوفای سال 310 کتابی به نام الجامع تألیف و بیش از بیست قرائت را در آن گرد آورد و کمی پس از طبری ابو بکر محمد بن احمد بن عمر داجویی متوفای 324 در باره قرائت ها کتابی نوشت و ابو جعفر طبری را نیز یکی از قاریان ده گانه به حساب آورد و پس از او ابو بکر احمد بن موسی بن عباس بن مجاهد متوفای 324 اولین کسی گردید که قرائت ها را به این قرائات هفت گانه منحصر ساخت و از داجویی و طبری نیز نقل قرائت نمود.

ابن جزری، باز عده دیگری را که در باره قرائت، کتاب نوشته اند، یاد می کند و سپس می گوید:

ما این فصل را بدین جهت تفصیل دادیم که افراد بی اطلاع چنین پنداشته اند که قرائت های صحیح تنها همان قرائت های هفت گانه است و «حروف» و وجوه هفت گانه ای که رسول خدا به آن اشاره نموده است، همان قرائت های هفت گانه معروف هستند.

پاره ای از افراد بی اطلاع گمان کرده اند که قرائت های صحیح

تنها همان قرائت هاست که در کتاب الشاطبیه و التیسیر آمده است که رسول خدا در حدیث معروف به آن ها اشاره نموده و فرموده است: «قرآن طبق هفت حرف نازل گردیده است.» تا جایی که بعضی از این افراد قرائت هایی که در این دو کتاب نباشد، شاذ و غیر معروف و خارج از قواعد به حساب آورده اند و بعضی دیگر هر قرائتی را که غیر از این قرائت های هفت گانه باشد، خارج از قواعد پنداشته اند، در صورتی که چه بسا قرائت هایی که در این دو کتاب نبوده و از قرائت های هفت گانه محسوب نگردیده است، از بیش تر این قرائت ها صحیح تر می باشد.

آن چه این افراد را به اشتباه انداخته، این است که جمله معروف «قرآن را هفت حرف نازل گردیده» به گوش آنان خورده، از طرف دیگر قرائات هفت گانه را نیز شنیده اند، آن گاه خیال کرده اند که این حروف هفت گانه همان قرائتهای هفت گانه است. بر همین اصل است که عده زیادی از علمای گذشته روش ابن مجاهد را خوش نداشته، او را در مورد منحصر ساختن قرائت ها به هفت قرائت مورد انتقاد قرار داده اند که چرا آن ها را در کم تر یا بیش تر از هفت قرائت منحصر نساخت و یا منظور خودش را به روشنی بیان ننمود تا افراد بی اطلاع به اشتباه نیفتند.

سپس ابن جزری از ابن عمار مهدوی و ابی محمد مکی همان گفتاری را که در انتقاد ابن مجاهد گفته اند و ما قبلا آوردیم، نقل می کند. «1»

ابو شامه می گوید: عده ای خیال کرده اند که قرائت های هفت گانه متداول، همان است که در

__________________________________________________

(1). النشر فی القرائات العشر، 1/ 33- 37.

بیان درمسائل قرآن، ص: 218

حدیث معروف، به آن اشاره شده است، در صورتی که

این مطلب مخالف اجماع تمام علما و دانشمندان می باشد. آری، تنها بعضی افراد جاهل و بی دانش است که چنین تصور کرده اند. «1»

با این بیان و تفصیل برای خواننده عزیز کاملا روشن می گردد که هیچ یک از قرائت های هفت گانه نیز، از پیامبر اسلام (ص) و از خود قاریان به طور متواتر نقل نگردیده است و اگر فرض کنیم که از خود قاریان متواتر نقل شده است، قطعا از رسول اکرم متواترا نقل نشده است.

بنابر این، قرائت های معروف یا به طور خبر واحد نقل گردیده یا اجتهادی بوده که به وسیله خود قاریان به عمل آمده است، لذا ناچاریم، در این جا دو بحث را عنوان کنیم: یکی حجیت و عدم حجیت تمام قرائت ها و دومی صحت و عدم صحت نماز خواندن با هر یک از این قرائت ها که هر دو در فصل آینده مورد بحث قرار خواهد گرفت.

__________________________________________________

(1). الاتقان سیوطی، نوع 22- 27، ج 1/ 138.

بیان درمسائل قرآن، ص: 219

از آن ها به یک حکم شرعی استدلال نمود زیرا:

اولا: ممکن است که این قاری ها، قرائت شان اشتباه و ناصحیح باشد.

و ثانیا: نه تنها دلیل شرعی و یا عقلی بر وجوب عمل به گفتار یکی از آن قاریان معینا در دست نیست بلکه عقلا و شرعا پیروی کردن از غیر علم و یقین ممنوع شده است، چنان که در پیرامون این موضوع بعدا بحث خواهیم نمود.

2- ممکن است کسی بگوید که: این قرائت ها گرچه متواتر نیستند ولی به هر صورت از پیغمبر (ص) نقل گردیده، حد اقل از اقسام خبر واحد می باشند و دلایلی که حجیت خبر واحد را

__________________________________________________

(1). بقره/ 222.

بیان درمسائل قرآن، ص: 220

ثابت می کنند، حجیت این قرائت ها را نیز ثابت می نمایند. بنابر این، عمل نمودن بر طبق این قرائت ها، پیروی نمودن از دلیل شرعی است و از باب «ورود» یا «حکومت» و «تخصیص» از مقوله عمل به ظن خارج می شود. «1»

پاسخ: اولا: روایت بودن قرائت ها ثابت نیست تا دلایل اثبات حجیت خبر واحد حجیت آن ها را نیز ثابت نماید زیرا چنان که قبلا گفتیم، احتمال دارد که این قرائت ها یک نوع اجتهاد و اظهار عقیده باشد که از ناحیه خود قاریان به عمل آمده است. و آن چه قبلا نقل نمودیم که بعضی از علما به این مطلب تصریح کرده اند، این احتمال را تأیید می کند.

و اگر سبب اختلاف قاریان را که خالی بودن قرآن ها از نقطه و حرکت بوده است در نظر بگیریم، احتمال اجتهاد قاریان بیش تر تقویت می شود چنان که ابن ابی هاشم می گوید: منشأ اختلاف قاریان در قرائت، این بود که قرآن ها به وسیله اصحاب و یاران پیامبر (ص) به نقاط مختلف

فرستاده می شد و مردم هر نقطه و منطقه قرآن را که خالی از نقطه و حرکت بود، به وسیله همان صحابی فرا می گرفتند و آن چه را هم که سینه به سینه و با شنیدن یاد می گرفتند، در صورت موافقت با خط قرآن موجود بدان عمل می کردند و در صورت مخالفت، آن را ترک می نمودند و بدین گونه سلیقه های مختلف به کار افتاد و از این جا در میان قاریان شهرهای مختلف از نظر قرائت و تلفظ کلمات، اختلاف به وجود آمد. «2»

زرقانی می گوید: علمای صدر اسلام چون در محفوظ بودن قرآن به همین صورتی که نوشته شده بود، می کوشیدند، بدین جهت از نقطه و اعراب گذاری در قرآن خود داری می نمودند و آن را مکروه می داشتند که در اثر این عمل، تغییری در قرآن به وجود نیاید، ولی بعدا اوضاع متغیر شد و در خالی بودن قرآن از نقطه و اعراب احتمال اشتباه و تغییر در قرآن بیش تر احساس شد. هر کس کلمات قرآن را به یک نوع تلفظ می نمود، این بود که مسلمانان به منظور محافظت و جلوگیری از تغییر و اختلاف در تلفظ کلمات قرآن، مجبور شدند که قرآن را نقطه گذاری کنند. «3»

و ثانیا: دلایل حجیت خبر واحدی که راوی آن مورد اعتماد است، نمی تواند شامل روایت قاریان و راویان قرائت ها شود زیرا همان طور که قبلا توضیح دادیم، از ترجمه و شرح حال آنان

__________________________________________________

(1). مفهوم هر یک از این اصطلاحات را مؤلف (ره)، در ضمن «مبحث تعادل و تراجیح» که چاپ و منتشر شده، توضیح داده است.

(2). تبیان، 86.

(3). مناهل العرفان، چ 2، ص 402.

بیان درمسائل قرآن، ص: 221

روشن می شود که وثاقت و

مورد اعتماد بودن همه آنان ثابت و مسلم نیست.

و ثالثا: اگر فرض کنیم که تمام قرائت ها بر پایه روایت استوار است، نه بر پایه اجتهاد و اظهار نظر و همچنین قبول کنیم که همه راویان این قرائت ها نیز «ثقه» و مورد اعتماد می باشند، باز حجیت و مدرکیت آن ها ثابت نمی شود زیرا ما علم اجمالی داریم که پاره ای از این قرائت ها قطعا از پیغمبر (ص) صادر نشده است و پر واضح است که یک چنین علم اجمالی سبب تعارض در میان تمام این روایات گردیده و هر یک از آن ها دیگری را تکذیب خواهد نمود، در نتیجه همه آن ها از حجیت خواهد افتاد.

زیرا معتبر دانستن بعضی از آن ها و ترجیح دادن آن، نسبت به بعضی دیگر ترجیح بلا مرجّح و انتخاب بدون امتیاز خواهد بود. در این صورت باید به مرجحات و امتیازاتی که در مورد تعارض اخبار بیان شده است، مراجعه نمود و بدون استفاده از آن مرجّحات استدلال نمودن با یکی از این قرائت ها در احکام شرعی صحیح و جایز نیست.

و اگر به تواتر همه قرائات قائل شویم، باز به همان نتیجه ای که گفته شد، خواهیم رسید و در عمل نمودن به آن ها در احکام شرعی مجبوریم که از مرجحات و امتیازات اخبار متعارض استفاده کنیم زیرا تواتر در دو قرائت موجب قطع و یقین می شود بر این که هر یک از آن قرائت ها از طرف خدا نازل گردیده است و از نظر سند قرائت هر دو قطعی هستند ولی تنها از نظر دلالت و معنای ظاهری متعارض و ضد هم می باشند.

وقتی که به طور اجمال دانستیم که معنای ظاهری یکی از این دو

قرائت مقصود نیست، در این صورت باید هر دو را کنار بگذاریم و به قواعد و اصول دیگر مراجعه نموده و به آن ها عمل کنیم زیرا از یک طرف معلوم و معین نیست که مفهوم و معنای ظاهری کدام یک مقصود می باشد و از طرف دیگر هم نمی توانیم، یکی از آن ها را ترجیح داده، انتخاب کنیم، چون ترجیح و اختیار نمودن یکی از دو متعارض به مواردی اختصاص دارد که سند آن ها ظنی است ولی در مواردی که سند هر دو متعارض، قطعی است نمی توان یکی از آن ها را انتخاب نمود زیرا در این صورت، سند هر دو قرائت، قطعی است و هیچ کدام امتیازی بر دیگری ندارد.

در موردی که انسان یقین کند که تکلیف بر وی متوجه می باشد باید آن را طوری به جا بیاورد که عقلا به اطاعت امر و سقوط تکلیف یقین نماید. بنابراین باید یا به تعداد قرائت های مختلف نماز را چند بار خواند یا در یک نماز همان کلمه مورد اختلاف را به شماره قرائت های مختلف تکرار نمود تا اطاعت قطعی به سقوط تکلیف حاصل آید، مثلا در سوره فاتحه باید هم «مالک» و هم «ملک» را خواند تا یقین بر فراغ ذمه حاصل شود.

و اما در باره سوره ای که در نماز بعد از سوره حمد خوانده می شود، بنابر آن چه گفتیم باید سوره ای باشد که در آن اختلاف قرائت نباشد و یا باید کلمه مورد اختلاف را به تعداد موارد اختلاف تکرار نمود. این بود خلاصه آن چه از قاعده اولی استفاده می شود.

نظر ما: و اما از نظر ائمه معصومین (ع)، خواندن نماز با هر یک از قرائت هایی که در زمان ائمه معروف بود، در نماز کفایت می کند زیرا آنان شیعیان شان را در خواندن نماز با هر یک از آن قرائت ها تأیید می نمودند و می گفتند: «همان طور که یاد گرفته اید، بخوانید.» و گاهی می فرمودند:

«تو نیز با قرائتی که مردم می خوانند، بخوان.» «1»

و در هیچ روایتی نیامده است که ائمه بعضی از این قرائت ها را منع نموده باشند و اگر از ناحیه ایشان رد و انکاری صادر می گردید، مسلما به طور تواتر و یا حد اقل با خبر واحد به دست ما می رسید.

از این گفتار به طور خلاصه چنین بر می آید که: منحصر نمودن جواز صحت نماز تنها به قرائت های هفت گانه و ده گانه معنا

و مفهومی ندارد بلکه با هر قرائتی می توان نماز را به جای آورد ولی با این شرط که آن قرائت شاذ و غیر معروف و یا جعلی و ساختگی نباشد و به وسیله افرادی که

__________________________________________________

(1) کافی، کتاب فضل القرآن، باب النوادر.

بیان درمسائل قرآن، ص: 223

وثاقت و اعتبار آنان در نزد هیچ یک از علما ثابت نشده است، نقل نشود.

اما قرائت شاذ و غیر معروف، مانند قرائت «ملک یوم الدین» که ملک به صیغه ماضی و میم «یوم» با فتحه خوانده شده است.

و اما قرائت جعلی، مانند «انما یخشی اللّه من عباده العلماء» که بنا به قرائت خزاعی به نقل از ابو حنیفه، لفظ جلاله «اللّه» با «ضمه» و کلمه «علما» با «فتحه» تلفظ گردیده است. «1»

از آن چه گفته شد، چنین بر می آید که به نظر پیشوایان دینی ما با هر قرائتی که در زمان آنان معمول و متداول بود، نماز خواندن صحیح است.

__________________________________________________

(1) معنای آیه چنین است: «این است، جز این نیست که فقط علما و دانشمندان از خدا می ترسند.» ولی در قرائت خزاعی معنا معکوس و مغلوط می شود، یعنی «خدا از علما می ترسد!!»

بیان درمسائل قرآن، ص: 225

202.

(2) صحیح بخاری، «باب نزول القرآن علی سبعه أحرف»، 6/ 100. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 227

رسول اللّه این مرد وارد شد و نمازش را با قرائتی خواند که من با آن مخالفت نمودم، سپس این مرد وارد شد و نمازش را با قرائتی که غیر از قرائت رفیقش بود به جای آورد. رسول خدا به آنان دستور داد، نماز خود را همانطور که قبلا خوانده بودند، بخوانند و هر دو قرائت نمودند و رسول خدا هم آن ها را تحسین نمود. این جریان در من حالت دو دلی و تکذیب- ولی نه مانند تکذیب دوران جاهلیت- ایجاد نمود. وقتی رسول خدا ناراحتی مرا دید، بر سینه من زد که عرق خجلت سراپای وجود مرا فراگرفت، سپس فرمود: ابی! به من فرمان داده شد که قرآن را با یک «حرف» و با یک روش بخوانم، درخواست نمودم که کار بر امتم آسان گردد، دفعه دوم نیز همان دستور تکرار شد و من همان درخواست را تکرار نمودم، بار سوم به من فرمان داده شد که قرآن را با هفت حرف و طریق بخوانم و به من گفته شد که خداوند در برابر هر نوبت دعایی که کردی و اجابت آن تعویق افتاد، یک دعای دیگری از تو می پذیرد، آن گاه من درخواست دومم را مطرح کردم و عرضه داشتم:

خدایا امت مرا ببخشای! دعای سوم را نیز برای روزی نگهداشتم که در آن روز همه به دعای من نیازمندند.

این روایت را مسلم نیز با مختصر تفاوتی نقل نموده «1»، طبری هم با اسناد دیگر و اختلاف مختصری آن را آورده است و نزدیک به همین مضمون را از

طریق عبد الاعلی و محمد بن عبد الاعلی صنعانی از ابیّ نقل نموده است.

3- باز طبری از ابی کریب با اسنادش از سلیمان بن صرد از ابیّ بن کعب نقل نموده است که می گوید: وارد مسجد شدم، قرائت مردی را شنیدم از او سؤال نمودم که این قرائت را چه کسی به تو یاد داده است؟ گفت: رسول خدا (ص).

او را به نزد پیامبر اکرم (ص) بردم و عرضه داشتم: به قرائت این مرد گوش کنید! او قرائت نمود، رسول خدا (ص) فرمود: آفرین بر تو! عرضه داشتم: یا رسول اللّه شما قرائت را به من چنین و چنان یاد داده اید که با قرائت این مرد تفاوت دارد، فرمود: بر تو نیز آفرین باد! عرضه داشتم: یا رسول اللّه شما به هر یک از ما آفرین می گویید؟! آن گاه رسول خدا دست خویش را به سینه من زد و گفت:

خداوندا! شک و تردید را از دل ابی بر طرف کن! ابی می گوید: عرق سراپای وجود مرا فرا گرفت و ترس عجیبی در وجودم احساس نمودم، سپس رسول خدا فرمود: دو فرشته به نزد من آمدند، یکی از آن ها گفت: قرآن را به یک طریق

__________________________________________________

(1) صحیح مسلم، 2/ 203.

بیان درمسائل قرآن، ص: 228

بخوان و دیگری گفت: بر وی اضافه کن! رسول خدا فرمود: من هم همین درخواست را نمودم، گفت: با دو طریق بخوان! این درخواست ها مکرر شد تا به هفت طریق رسید و در آن جا پایان یافت.

4- طبری از ابو کریب با اسنادش از عبد الرحمان بن ابی بکره از پدرش نقل می کند که رسول خدا فرمود: جبرئیل گفت: قرآن را به یک طریق

بخوان! میکائیل گفت از وی بخواه اضافه کند، من درخواست نمودم، جبرئیل گفت: با دو طریق بخوان و همین طور اضافه کرد تا به شش یا هفت طریق رسید.- تردید از ابو کریب است- سپس گفت: هر یک از این طریق ها و روش ها کفایت می کند و مانند این است که بگویی «تعال یا هلّم» مگر این که با آن تلفظ آیه عذاب به رحمت و آیه رحمت به عذاب مبدل گردد.

5- باز طبری از احمد بن منصور با اسناد خود از عبد اللّه بن طلحه از پدرش، او نیز از پدر خود چنین نقل نموده است: مردی در نزد عمر بن خطاب قرآن خواند، عمر بر وی اعتراض نمود، آن مرد گفت: من در حضور رسول اکرم (ص) قرآن را با این قرائت خواندم، مرا تأیید نمود. عمر این گفتار را از وی نپذیرفت تا آن جا که هر دو به پیش رسول خدا رفتند، آن مرد عرضه داشت یا رسول اللّه آیا من فلان آیه و فلان آیه را در پیش تو چنین نخواندم که تو نیز همان را تأیید نمودی؟ رسول خدا فرمود: آری. عمر از این جریان به قدری ناراحت گردید که رسول اکرم ناراحتی او را در چهره اش احساس نمود. ناقل حدیث می گوید: رسول خدا بر سینه عمر زد و فرمود شیطان را از خود دور کن و این جمله را سه بار تکرار کرد، آن گاه فرمود: عمر! همه این قرائت ها یکسان و برابر است مگر آن جا که آیه رحمت را به عذاب و آیه عذاب را به رحمت تغییر دهی.

طبری داستان دیگری شبیه همان داستان را که در میان

عمر و هشام بن حکم واقع گردیده است، از یونس بن عبد الاعلی که سند داستان را به خود عمر می رساند نقل نموده است.

بخاری و مسلم و ترمذی نیز داستان عمر را با هشام با سند دیگر و با مختصر تفاوتی در لفظ، نقل نموده اند. «1»

6- باز طبری از محمد بن مثنّی با اسناد خود از ابن ابی لیلی، او هم از ابی بن کعب چنین آورده است که رسول خدا (ص) در کنار غدیر قبیله غفار بود که جبرئیل بر وی نازل شد و گفت: یا

__________________________________________________

(1) صحیح مسلم، 2/ 202 صحیح بخاری، 3/ 90 و 6/ 100- 111 و 8/ 53- 215، صحیح ترمذی با شرح ابن عربی باب «ما جاء انزل القرآن علی سبعه أحرف»، 11/ 60.

بیان درمسائل قرآن، ص: 229

رسول اللّه خداوند تو را فرمان می دهد که قرآن را با طریق واحد به پیروانت یاد دهی و آنان تنها با همان یک طریق قرآن را بخوانند. رسول خدا گفت: از خدا تقاضای عفو و اغماض دارم زیرا پیروان من طاقت اجرای این دستور سنگین را ندارند. ابی می گوید: دفعه دوم جبرئیل فرود آمد و گفت:

خداوند می فرماید که قرآن را به دو طریق بخوانند، باز رسول خدا گفت: از خداوند برای بار سوم نازل گردید و گفت: از طرف خداوند اجازه هست که قرآن با سه طریق خوانده شود، باز رسول خدا تقاضای عفو و اغماض نمود، عجز و ناتوانی امت را پیش کشید تا دفعه چهارم جبرئیل فرود آمد و گفت: خداوند اجازه می دهد که قرآن با هفت طریق خوانده شود و هریک از این طرق و سبک های هفت گانه در خواندن

قرآن کفایت و تکلیف را ساقط می نماید.

این روایت را مسلم نیز در صحیح خود آورده است. «1»

و طبری شبیه همین روایت را از ابی کریب آورده، ابی کریب هم از ابن ابی لیلی و او از ابی بن کعب نقل نموده است.

و باز طبری قسمتی از این روایت را با تفاوت مختصری از احمد بن محمد طوسی، احمد هم از ابن ابی لیلی و او نیز از ابی بن کعب آورده، با سند دیگر از محمد بن مثنی او هم با اسناد خود از ابی نقل کرده است.

7- باز طبری از ابی کریب با اسناد خود از زر و او از ابیّ نقل نموده است که رسول خدا (ص) در نزد مراء احجار جبرئیل را دید و گفت: من برای مردم بی سوادی مبعوث گردیده ام که در میان آنان غلام و خدمتکار و پیرمرد و پیرزن بسیار وجود دارد، جبرئیل گفت: پس قرآن را با هفت طریق و تلفظ بخوانند. «2»

8- باز طبری از عمرو بن عثمان عثمانی با اسناد خود از مقبری از ابو هریره نقل می کند که:

پیامبر فرمود: این قرآن با هفت حرف نازل گردیده است که می توانید آن را با هر یک از این حروف هفت گانه بخوانید و در این مورد سختگیری نیست، فقط دقت کنید که آیه رحمت را به عذاب و آیه عذاب را به رحمت تغییر ندهید.

9- باز طبری از عبید بن اسباط با اسناد خود از ابی سلمه و او هم از ابو هریره نقل نموده است که رسول خدا (ص) فرمود: قرآن با هفت حرف نازل گردیده است، مانند: «علیم- حکیم- غفور-

__________________________________________________

(1) صحیح مسلم، 2/ 203.

(2) صحیح

ترمذی، 11/ 64 نیز این حدیث را با مختصر تفاوت آورده است.

بیان درمسائل قرآن، ص: 230

رحیم» و امثال این کلمات که هر یک به جای دیگری به کار می رود.

10- باز طبری از سعید بن یحیی با اسناد خود از زر و او از عبد اللّه بن مسعود نقل می کند که: ما در عدد آیات یکی از سوره ها بحث و اختلاف نمودیم که آیا سی و پنج آیه است یا سی و شش آیه، به نزد رسول خدا (ص) رفتیم، دیدیم که با علی بن ابی طالب (ع) به گفت و گوی سرّی پرداخته است، گفتیم: یا رسول اللّه! ما، در قرائت فلان سوره اختلاف نظر پیدا نموده ایم. ابن مسعود می گوید: چهره رسول خدا سرخ گردید و فرمود: ملت های گذشته در اثر اختلافی که در میانشان پدید آمد، هلاک شدند آن گاه مطلبی را مخفیانه به علی (ع) گفت، علی به ما فرمود که: رسول خدا به شما دستور می دهد که قرآن را هر طور یاد گرفته اید، بخوانید. «1»

11- قرطبی از ابی داود و او از ابی نقل می کند که: رسول خدا (ص) فرمود: ابی! بر من پیشنهاد شد که می خواهی قرآن را با یک طریق بخوانی یا به دو طریق؟ فرشته ای که در پیش من بود، گفت:

بگو با دو طریق! سپس به من گفته شد: می خواهی قرآن را با دو طریق بخوانی یا با سه طریق؟ باز همان فرشته گفت: بگو با سه طریق! بدین گونه تا به هفت طریق رسید، آن گاه گفته شد که قرآن را با هر یک از این وجوه و طرق هفت گانه بخوانی کفایت می کند، اگر خواستی علیما بگویی یا سمیعا

یا عزیزا و یا حکیما بگویی، بگو به شرط این که آیه عذاب را با آیه رحمت مخلوط نکنی. «2»

این بود مهم ترین روایاتی که در باره حروف هفت گانه قرآن نقل گردیده است و ما به یاری خداوند در فصل آینده در پیرامون متن این روایات بحث نموده، سستی و ضعف آن ها را نمایان خواهیم ساخت.

و اهل بیت می باشند که خداوند رجس و پلیدی را از آن بر طرف نموده و از هر گونه گناه و لغزش مبرا و پاکشان ساخته است، بنابراین روایاتی که با روایات صحیح اهل بیت مخالفت کند، ارزش و اعتباری نخواهد داشت و دیگر جایی باقی نمی ماند که ما، در سند این گونه روایات بحث کنیم.

2- دلیل دیگر بر سقوط این روایات، تناقضی است که در مضمون آن ها محسوس و مشاهد است که این روایت ها از جهات مختلفی با یکدیگر مخالف و متناقضند:

از جمله: بعضی از آن ها دلالت بر این که پیامبر (ص) با راهنمایی میکائیل از جبرئیل درخواست می نمود که خواندن قرآن تنها به یک حرف منحصر نباشد، برای وسعت و راحتی امت روش های دیگری نیز تجویز شود ولی بعضی دیگر دلالت می کند بر این که جبرئیل بدون راهنمایی میکائیل و بدون درخواست پیامبر، خود به آسمان بالا می رفت و رخصت می آورد و این عمل را تکرار نمود تا برای خواندن قرآن با هفت حرف رخصت صادر شد.

تناقض دیگر این که: بعضی از این روایت ها می رساند که ابی وارد مسجد گردید مردی را دید که بر خلاف او قرآن می خواند و بعضی دیگر دلالت می کنند بر این که: ابی در مسجد بوده، دو نفر وارد شدند و بر خلاف قرائت او خوانده اند.

تناقض سوم در این جاست که: پاسخ پیامبر خدا (ص) در باره اختلاف قرائت ها، مختلف می باشد که این پاسخ در هر روایتی به یک نوع بیان گردیده است.

3- دلیل سوم بر ضعف این روایت ها عدم تناسب جواب ها با سؤالات است، چنان که در روایت ابن مسعود می خوانیم که در تعداد آیات سوره

اختلاف و گفت وگو شد، به حضور رسول خدا

__________________________________________________

(1) اصول کافی، باب النوادر، کتاب فضیلت قرآن، روایت 12.

(2) همان، روایت 13.

بیان درمسائل قرآن، ص: 232

شرفیاب شدند و حقیقت را از وی پرسیدند، علی (ع) با اشاره و فرمان رسول خدا فرمود:

همان طور که قرائت را فراگرفته اید، بخوانید. در صورتی که این پاسخ با عدد آیه ها که مورد سؤال بود هیچ گونه ارتباط و تماسی ندارد.

4- در این جا باید این جمله را نیز اضافه کنیم که نازل شدن قرآن با حروف هفت گانه، مفهوم و معنای معقول و محصّلی ندارد و یک معنای قطعی و صحیحی را به روشنی برای ما نشان نمی دهد.

مطلبی با این اهمیت، آن هم در باره قرآن، اگر بر پایه صحّت و واقعیت استوار بود، بدین گونه مجمل و پیچیده و به صورت یک معمای غیر قابل درک، مطرح نمی شد. بیان درمسائل قرآن، ص: 233

منظور از آن شخصی که خداوند در آیه یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ «1» از وی یاد نموده است، یکی از کاتبان و نویسندگان وحی می باشد که رسول خدا (ص)، قرآن را به وی املا می کرد «سمیع علیم، عزیز حکیم» و امثال آن از کلماتی که در آخر آیات واقع شده است و او از پیامبر می پرسید که کدام یکی از این کلمات را بنگارم؟ پیامبر خدا در جوابش می فرمود: هر کدام را که نوشتی همان درست است. این بود که در وی غرور و خود پسندی ایجاد گردید و گفت: رسول خدا انتخاب بعضی از جملات قرآن را به من واگذار نمود و من هم آن چه را که می خواستم، نوشتم.

2- باز با گفتار انس استدلال نموده اند که وی در آیه إِنَّ ناشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا «2» به جای کلمه «اقوم» کلمه «اصوب» به کار می برد، بعضی از دوستانش این قرائت را بر وی ایراد نمودند و گفتند: یا ابا حمزه! در آیه «اقوم» است نه «اصوب»، در پاسخ گفت: «اقوم» و «اصوب» و «اهدی» همه به یک معنی است.

3- باز به قرائت ابن مسعود استشهاد نموده اند که به جای إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَهً واحِدَهً «3»، ان کانت الّا زقیه واحده «4» می خواند زیرا «صیحه» و «زقیه» به یک معنی می باشند.

4- طبری از محمد بن بشّار و ابی السائب با اسناد خود از همان چنین آورده است که ابو درداء آیه إِنَّ شَجَرَهَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِیمِ «5» را به مردی یاد می داد ولی آن مرد مرتب می گفت: «ان شجره الزقوم طعام الیتیم» چون ابو درداء آیه را زیاد تکرار نمود و

دید که آن مرد نمی فهمد، آیه را چنین خواند «انّ شجره الزّقّوم. طعام الفاجر» «6» زیرا «فاجر» و «اثیم» به یک معنی هستند.

5- با روایاتی که دلالت به توسعه و وسعت در قرائت قرآن دارند، استشهاد و استدلال نموده اند

__________________________________________________

(1) می گویند جز این نیست که این سخنان را بشری به وی یاد می دهد، نحل/ 103.

(2) مزمل/ 6.

(3) یس/ 53. […]

(4) تفسیر طبری، 1/ 18.

(5) زقوم میوه ای است که طعام گناهکاران است [در جهنم ، دخان/ 43، 44.

(6) تفسیر طبری، 25/ 78.

بیان درمسائل قرآن، ص: 235

زیرا مضمون این روایات به طوری که قبلا آوردیم چنین است که: قرآن را با هر یک از حروف هفت گانه می توان قرائت نمود مگر این که آیه رحمت به عذاب و آیه عذاب به رحمت تبدیل گردد.

این گفتار نیز جز این مفهوم دیگر ندارد که: می توان بعضی کلمات هفت گانه را به بعضی دیگر و به جای یکدیگر به کار برد، این است که ما باید روایت های مجمل حروف هفت گانه را به همین معنی حمل کنیم و آن سلسله روایت ها را که در وسعت قرائت قرآن آمده است، مبین و مفسّر روایت های مجمل قرار دهیم.

پاسخ دلایل: در پاسخ این همه دلایل به طور کلی می گوییم که این روایات مفاد و معنای صحیح و محصلی ندارند و باید همه آن ها را به دور انداخت و کوچک ترین توجهی بدان ها نباید کرد زیرا:

اولا: این معنی که حروف هفت گانه را به آن تأویل نموده اند، تنها در پاره ای از آیات و کلمات قرآن که مترادف است و الفاظ هم معنی دارد، درست می باشد ولی در اکثر آیات و کلمات قرآن که الفاظ مترادف ندارند، چگونه تطبیق می گردد؟!

ثانیا: چگونه می توان گفت که رسول خدا (ص) تبدیل کلمات موجود قرآن را به کلمات دیگر تجویز نموده است، در صورتی که این عمل اساس و شالوده قرآن را که معجزه همیشگی است، در هم می ریزد، اعجاز جاودانی و حجت همگانی بودن آن را سلب می کند و شکی نیست که این عمل قرآن را از درجه اعتبار ساقط نموده و در نتیجه این آخرین کتاب آسمانی را مهجور و متروک می سازد.

آیا شخص عاقل می تواند تصور کند و یا بر زبان آورد که رسول خدا اجازه داده است، قاری قرآن مثلا می تواند، در قرآن تا آن جا تصرف کند که آیات اول سوره «یس» را به کلمات دیگری که نزدیک به کلمات اصلی است، تبدیل نماید و چنین بخواند: «یس. و الذّکر الحکیم. انّک لمن الانبیاء علی طریق سویّ. انزال الحمید الکریم. لتخوّف قوما ما خوّف اسلافهم فهم ساهون»، پس در این صورت چشم آنان که تحریف قرآن را جایز می دانند روشن باد که خود پیامبر دست آن ها را بر این عمل ناروا گشوده است.

خدا گواه است که این، دروغ و افترایی است، بس بزرگ و نابخشودنی زیرا خداوند در این مورد می فرماید: بیان درمسائل قرآن، ص: 236

قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ. «1»

[ای پیامبر!] بگو که من نمی توانم قرآن را از پیش خود تغییر دهم! من نمی توانم پیروی کنم جز از آن چه که بر من وحی می شود! پس اگر پیامبر نتواند، از پیش خود قرآن را تغییر دهد، چطور می تواند برای دیگران چنین اجازه را بدهد؟! رسول خدا به «براء بن عازب» دعایی یاد داد که

در آن دعا، این جمله بود: «و نبیّک ارسلت»، «برّاء» به جای کلمه «نبی» رسول را به کار برد و چنین خواند: «و رسولک الّذی ارسلت»، رسول خدا او را از این عمل و تصرف منع نمود. «2» پیامبری که در یک دعا تا این حد دقت و سختگیری می کند و کوچک ترین تصرف را در آن روا نمی دارد، چگونه متصور است که قرآن را میدان تصرفات و دستبردها و قرائت های دلبخواهی مردم، مخصوصا ماجراجویان قرار دهد؟! اگر منظور از آن روایت ها این است که خود رسول خدا (ص) قرآن را با حروف هفت گانه قرائت نموده است به طوری که اکثر روایت های گذشته نیز همین معنا را می رساند. طرفداران این گفتار باید آن کلمات هفت گانه را که بنا به گفته آنان پیامبر، قرآن را با آن کلمات می خواند، برای ما نشان دهند زیرا اگر چنین کلماتی بود، حتما ثابت و محفوظ می ماند، چون خداوند در این مورد فرموده است:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ. «3»

ما قرآن را فرستادیم و آن را از- تحریف و تغییر- محفوظ می داریم.

ثالثا: از روایت های گذشته چنین بر می آید که علت نزول قرآن با حروف هفت گانه این بوده است که در قرائت توسعه و گشایشی برای مسلمانان حاصل شود زیرا همه مسلمانان نمی توانستند، قرآن را یک جور و با یک سبک و لفظ خاص بخوانند، این بود که پیامبر (ص) از خداوند درخواست نمود که وسعتی در خواندن قرآن برای مسلمانان داده شود و این وسعت و اجازه تا آن جا داده شد که به حروف و کلمات هفت گانه رسید.

این بود، خلاصه مضمون آن روایات که طرفداران این نظریه

به آن روایت ها تمسک می جویند

__________________________________________________

(1) یونس/ 15.

(2) تبیان، 58.

(3) حجر/ 9.

بیان درمسائل قرآن، ص: 237

ولی متأسفانه بر خلاف مضمون این روایت ها، کلمات هفت گانه نه تنها وسیله گشایش مسلمانان و به نفع و صلاح آنان نگردید بلکه در میان آن ها اختلاف و دو دستگی ایجاد نمود تا جایی که عده ای از مسلمانان عده دیگر را تکفیر نمودند و عثمان مجبور شد که قرائت را به یک حرف منحصر سازد و سایر قرآن ها را که وسیله اختلاف در میان مسلمانان بود، بسوزاند.

از این بحث به طور خلاصه می توان نتایج زیر را به دست آورد:

1- اختلاف در قرائت قرآن نقمت و بلایی برای امت اسلامی بوده است که در زمان عثمان ظاهر گردید.

بنابراین، چگونه می توان گفت که پیامبر از خداوند چیزی را درخواست نمود که بلا و وسیله فساد و اختلاف در میان امت بود و چگونه خداوند به چنین درخواست و تقاضا جواب مثبت داده است؟ در صورتی که در روایات فراوان اختلاف و دو دستگی، وسیله هلاکت و بدبختی امت معرفی شده و از آن شدیدا نهی شده است و در بعضی روایات نیز آمده است که وقتی در محضر رسول خدا صحبت از اختلاف قرائت به میان آمد، رنگش متغیر و صورتش سرخ گردید که قسمتی از این روایات را قبلا آوردیم و قسمت دیگر را بعدا ذکر خواهیم نمود.

2- مضمون روایت های گذشته این بود که پیامبر (ص) در مقام درخواست حروف هفت گانه گفته است که پیروان من توانایی ندارند تنها با یک حرف و کلمه قرآن را بخوانند. در صورتی که این مطلب دروغ محض و کذب صریح است و نسبت دادن آن

به پیامبر معقول نیست زیرا ما می بینیم که مسلمانان پس از دوران عثمان با آن همه اختلاف نژاد و زبان که دارا بودند، توانستند قرآن را به یک گونه بخوانند.

بنابراین چگونه می توان ادعا نمود که در زمان خود پیامبر با این که پیروان او و مسلمانان از عرب های فصیح تشکیل می شدند، یک نوع قرائت برای آنان مشکل و سخت بود؟

3- از روایات گذشته چنین بر می آید همان اختلافی که عثمان را واداشت تا قرآن را به قرائت واحد منحصر نماید، در حال حیات خود پیغمبر (ص) نیز اتفاق می افتاد ولی رسول خدا هر قاری را در قرائت خود تثبیت و تأیید می نمود و به مسلمانان اعلام می داشت که این گونه اختلافات رحمت و نعمت است. در صورت صحت این روایات، عثمان و پیروان وی چه مجوزی داشتند که این اختلافات را برطرف سازند و این در رحمت را به روی مسلمانان ببندند؟! مسلمانان نیز بر اساس چه مجوزی گفتار رسول خدا را کنار گذاشته و گفتار عثمان را به مورد عمل و اجرا گذاشتند؟! آیا بیان درمسائل قرآن، ص: 238

عثمان را نسبت به امت اسلامی از پیامبر مهربان تر دیدند یا او متوجه نکته و نقصی شد که- نعوذ باللّه- از نظر پیامبر مخفی و به دور مانده، رسول خدا نسبت به آن جهت، جاهل بوده است؟! یا به عثمان وحی نازل گردید که این حروف و کلمات هفت گانه پیامبر را نسخ کند؟! این ها مطالبی است که بی مایگی و دور از حقیقت بودن این نظریه را به قدری روشن و آشکار می سازد که انسان را از مشقت پاسخ گویی به آن آسوده خاطر می کند و احتیاجی

به بحث در اطراف آن باقی نمی گذارد و روی همین اصل است که علما و دانشمندان متأخر اهل سنت این قول را کنار گذاشته اند و به همین دلایل روشن که بعضی از علمای اهل تسنن مانند محمد بن سعدان نحوی و حافظ جلال الدین سیوطی گفته اند که این روایات از مشکلات و متشابهات می باشد و مفاد و مفهوم آن ها روشن نیست. «1»

ولی ما می گوییم: مفاد و مفهوم این روایات روشن است و اگر کسی دقت کند، در مفهوم آن ها شک و تردیدی به خود راه نمی دهد، چنان که بیش تر علما نیز این روایات را به همان معنی فهمیده و به بطلان آن ها پی برده و همه آن ها را کنار گذاشته اند.

نیز که مفهومش بر شما روشن نیست، مؤمن باشید و بگویید به قرآن ایمان آوردم زیرا همه آن از سوی پروردگار است. «2»

__________________________________________________

(1) تبیان، 61.

(2) تفسیر طبری، 1/ 23.

بیان درمسائل قرآن، ص: 239

پاسخ: این نظریه نیز از چند جهت باطل و غیر قابل قبول می باشد:

1- ظاهر این روایت این است که حروف هفت گانه ای که قرآن با آن ها نازل گردیده است، غیر از ابواب و فصول هفت گانه آن است. بنابراین، با این روایت نمی توان حروف هفت گانه را به ابواب هفت گانه، معنا و تفسیر نمود.

2- این روایت با روایت ابی کریب معارض و متضاد است زیرا او از ابن مسعود چنین نقل می کند که: خداوند قرآن را به پنج حرف نازل نموده است: حلال، حرام، محکم، متشابه، امثال. «1»

3- مفاد و مفهوم این روایت درهم و برهم، مشوش و متزلزل است زیرا زجر و حرام هر دو به یک معنی می باشند، بنابراین، فصول قرآن بر خلاف آن چه در اول روایت تعیین شده است، از هفت فصل به شش فصل تقلیل می یابد.

علاوه بر این در قرآن موضوعات مهم دیگری هم هست که در این ابواب هفت گانه داخل نمی باشند، مانند موضوع مبدأ و معاد، قصص، احتجاجات، معارف و غیر آن ها و اگر طرفداران این نظریه بخواهند همه این موضوعات را در فصل محکم و متشابه مندرج و داخل کنند، لازمه اش این خواهد بود که همه ابواب و فصول دیگر را نیز که واضح هستند و متشابه نمی باشند، در کلمه «محکم» بگنجانند و تمام فصول قرآن را تنها به دو قسمت تقسیم کنند: محکم و متشابه نه به هفت فصل، زیرا مجموع موضوعات و مطالبی که در قرآن

آمده است، از دو حال خارج نیست، یا روشن و محکم است و یا مبهم و متشابه.

4- حروف هفت گانه را به فصول و ابواب هفت گانه تفسیر نمودن، با روایت های گذشته که از نظرتان گذشت سازش ندارد زیرا بنابراین روایت ها، علت نزول قرآن بر حروف هفت گانه، تخفیف برای مسلمانان و حل مشکل عدم توانایی آنان بر قرائت قرآن با روش واحد معرفی شده که در فصول هفت گانه، این اثر و خاصیت وجود ندارد.

5- بعضی از روایات گذشته، صریح و روشن است در این که منظور از حروف هفت گانه همان وجوه قرائات است که قاریان در آن اختلاف داشتند و روایت یونس در صورتی که دلالت به مطلوب داشته باشد، باز نمی تواند به تنهایی آن همه روایات را از معنای ظاهری برگرداند و به سوی معنای دیگری بکشاند.

__________________________________________________

(1) تفسیر طبری، 1/ 24.

بیان درمسائل قرآن، ص: 240

دارد که او به طوایف سه گانه قریش دستور داد، اگر در قرائت قرآن با زید بن ثابت اختلاف پیدا نمودید با لغت قریش بنویسید زیرا قرآن با لغت قریش فرود آمده است. «4»

__________________________________________________

(1) تفسیر طبری، 1/ 24.

(2) تبیان، 64.

(3) همان، 65.

(4) صحیح بخاری، «باب نزول القرآن علی لغه قریش»، 156.

بیان درمسائل قرآن، ص: 241

4- باز این نظریه، یعنی تفسیر نمودن حروف هفت گانه به لغات هفت گانه با مضمون روایت دیگر مخالف است چنان که نقل می کنند: عمر و هشام بن حکم در قرائت سوره فرقان اختلاف نمودند. هشام با قرائتی خواند، رسول خدا (ص) فرمود: اینچنین نازل گردیده است و عمر با قرائت دیگری خواند، باز رسول خدا فرمود: چنین نازل شده است، سپس فرمود: این قرآن با هفت حرف نازل شده است. «1»

در صورتی که می دانیم عمر و هشام هر دو از قبیله قریش بودند و قرآن را با لغت قریش می خواندند، موجب و علتی برای اختلاف آنان در قرائت از نظر لغت نبود تا بتوانیم اختلاف در حروف را به اختلاف در لغات تفسیر کنیم.

5- گذشته از همه این ها تأویل نمودن حروف هفت گانه به لغات هفت گانه ادعایی است، بدون دلیل و گفتاری است، بی اساس که پایه علمی ندارد.

6- اگر طرفداران این نظریه منظورشان از این گفتار که قرآن به هفت لغت فرود آمده است، این باشد که قرآن بر لغاتی مشتمل است که لغت قریش از آن ها خالی است، در این صورت نزول قرآن با این لغات هفت گانه نه تنها موجب تسهیل قرائت نخواهد بود، بلکه آن را مشکل تر خواهد نمود و از طرف دیگر این گفتار با واقع مطابقت نمی کند زیرا لغت قریش

برتری و تفوق بر سایر لغات داشته، از میان تمام لغات، کلمات فصیح را جمع آوری نموده است و در این مورد به مرحله ای رسیده است که عربی بودن یک جمله را با همان لغت می سنجند و در قواعد عربی به آن لغت رجوع می کنند.

و اگر منظورشان این باشد که قرآن بر لغات قبایل دیگر نیز مشتمل است ولی این لغات با لغات قریش متحد می باشد. در این صورت دلیلی نیست که آن را به لغات هفت گانه منحصر کنیم زیرا در قرآن بیش از پنجاه لغت که همه آن ها با لغت قریش متحد می باشند، به کار رفته است.

چنان که ابو بکر واسطی نقل می کند: در قرآن بیش از پنجاه لغت وجود دارد که عبارتند از: لغت قبیله قریش، هذیل، کنانه، خثعم، خزرج، اشعر، نمیرو … «2»

__________________________________________________

(1) ترجمه متن این روایت در صفحات قبلی آمده است. […]

(2) اتقان، نوع 37، ج 1، ص 230.

بیان درمسائل قرآن، ص: 242

و تأخر یک کلمه واقع می شود، مانند «و جاءت سکره الموت بالحقّ» که «و جاءت سکره الحقّ بالموت» نیز در بعضی از قرائت ها آمده است.

7- و بالأخره گاهی هم تغییر با زیادت و نقصان حاصل می شود، مانند آیه های «تسع و تسعون نعجه انثی. و امّا الغلام فکان کافرا و کان ابواه مؤمنین. فانّ اللّه من بعد اکراههنّ لهنّ غفور رحیم» که در بیان درمسائل قرآن، ص: 243

آیه اولی «انثی» و در آیه دومی کلمه های «کافرا» و «و کان» و در آیه سومی «لهنّ» اضافه گردیده است.

پاسخ: این بود خلاصه نظریه پنجم در معنا و تفسیر حروف هفت گانه قرآن که آن نیز از جهاتی مردود و غیر قابل قبول می باشد:

1- این تفسیر در معنای حروف هفت گانه هیچ گونه دلیل و گواهی ندارد، به خصوص این که افراد مورد خطاب در روایات حروف هفت گانه اصلا از این گونه اختلاف قرائت ها اطلاعی نداشتند.

2- از وجوه اختلافی که ذکر گردید، یکی تغییر معنا بود و دیگری عدم تغییر معنی در صورتی که این دو وجه را باید تنها یک وجه حساب کنیم زیرا در این دو صورت ظاهر و شکل کلمه عوض می شود، خواه معنای آن تغییر بیابد و یا تغییر نکند، تفاوتی نخواهد داشت و قرائت را دو گونه و دو رقم نمی سازد، چون در اختلاف قرائت ها تنها لفظ مورد نظر می باشد، نه معنا.

این است که باید این دو قسم قرائت یک قسم حساب گردد و در این صورت هم وجوه هفت گانه اختلاف قرائت ها که ذکر گردیده است، به شش وجه تقلیل می یابد و با حروف هفت گانه تطبیق نمی کند.

3- از وجوه اختلافی که ذکر شد، یکی تغییر

صورت لفظ بود، مانند «طلح» و «طلع» و دیگری عدم تغییر آن بود، مانند «ننشز» و «ننشر» در صورتی که تلفظ در هر دو مورد تغییر یافته، فقط کلمه ننشز و ننشر از نظر کتابت تغییر نیافته است ولی از نظر قرائت تلفظ «زاء» غیر از تلفظ «راء» می باشد.

این است که باید این دو وجه را نیز یکی حساب نمود زیرا قرائت در هر دو مورد تغییر می یابد و اصل در قرآن هم تلفظ و قرائت است نه کتابت، چون قرآن آن است که خوانده می شود، نه آن چه نوشته می شود.

4- روایات حروف هفت گانه در این معنی صراحت دارند که قرآن در ابتدا با حرف واحد نازل شده بود، سپس با درخواست پیامبر اجازه قرائت آن به هفت وجه رسید.

پر واضح است که مراد از حرف و وجه واحد نمی تواند یکی از این اختلافات نامبرده، باشد.

پس چگونه می توان گفت که مراد از حروف هفت گانه همان اختلافات هفت گانه است؟! 5- اکثر آیات قرآن در میان تمام قاریان مورد اتفاق بوده و کوچک ترین اختلافی در قرائت آن ها نبوده است و اگر موارد اتفاق را بر موارد اختلاف یاد شده اضافه کنیم، هشت قسم می شود و بیان درمسائل قرآن، ص: 244

برگشت آن به حروف هشت گانه می شود نه حروف هفت گانه! 6- به طوری که در داستان عمر و در بعضی از روایات گذشته آمده است، مورد این روایات، اختلاف قاریان در کلمات قرآن می باشد و بنابراین نظریه، خود این اختلاف یکی از حروف هفت گانه است ولی رسول خدا احتیاجی نداشت که در مقام رفع خصومت و اختلاف آن ها، با نازل شدن قرآن با هفت حرف اعتذار نماید و

آن را توجیه کند آیا ممکن است، نازل نمودن جبرئیل یک حرف و دو حرف و سپس سه حرف و بالأخره هفت حرف را به این اختلافات حمل کنیم؟! خلاصه آن که جزائری در گفتارش در این مقام راه انصاف را پیش گرفته، آن جا که می گوید:

«اقوال و نظریات در باره حروف هفت گانه زیاد است و اکثر آن ها از حقیقت بدور». گویا طرفداران این نظریه ها از حدیثی که می گوید: «قرآن با هفت حرف نازل شده» غفلت نموده و سپس آن چه را که دلخواه شان بوده بر زبان رانده اند. «1»

بر این نظریه نیز وارد است.

علاوه بر آن ها ایراد دیگری نیز بر این نظریه متوجه می باشد و آن این که اختلاف در اسما و افعال که در این نظریه، دو نوع محسوب شده است، هر دو از یک باب، یعنی اختلاف در هیئت است.

بنابراین، آن ها را دو قسم به حساب آوردن و در مقابل هم قرار دادن، مفهومی ندارد و با این حساب اقسام اختلاف بیش از شش جهت نخواهد بود.

اگر بنا باشد که در این تقسیم بندی تمام خصوصیات را در نظر بگیریم، باید هر یک از تثنیه، جمع، تذکیر، تأنیث و همچنین ماضی، مضارع و امر بودن را با یک قسم مستقل به حساب بیاوریم و در این صورت وجوه اختلاف بیش تر خواهد شد نه هفت وجه.

از طرف دیگر همان گونه که زرقانی از ابن قتیبه نقل می کند: «1» اختلاف در ادغام، اظهار، روم، اشمام، تخفیف و تسهیل در یک کلمه آن را از لفظ واحد بودن خارج نمی کند تا بتوانیم آن ها را در ردیف اختلاف در کلمه و حرف محسوب بداریم بنابراین به عقیده ما اختلاف در قرائت بیش از شش قسم متصور نیست:

1- اختلاف در هیئت کلمه نه در ماده آن، مانند اختلاف در ماضی و امر بودن کلمه «باعد» و مانند اختلاف در مفرد و جمع بودن «امانتهم».

2- اختلاف در ماده کلمه نه در هیئت آن، مانند اختلاف در کلمه «ننشزها» که گاهی با «راء» و گاهی با «زاء» تلفظ می شود.

3- اختلاف، هم در ماده و هم در هیئت آن، مانند اختلاف در «عهن» و «صوف».

4- اختلاف در هیئت از نظر اعراب، مانند اختلاف در «و ارجلکم» که گاهی

با «نصب» لام خوانده می شود و گاهی با «جر» آن.

5- اختلاف به وسیله تقدیم و تأخیر.

6- اختلاف به وسیله زیادت و نقصان که مثال این دو قسم قبلا گفته شد.

__________________________________________________

(1) مناهل العرفان، 154.

بیان درمسائل قرآن، ص: 246

در هر کلمه ای از قرآن بیش از هفت نوع نخواهد بود. جواب این توجیه این است که اگر منظور، اکثر و اغلب کلمات قرآن باشد این گفتار درست نخواهد بود زیرا کلماتی که در قرآن با هفت قرائت خوانده می شود بسیار کم هستند و اگر منظور بعضی از کلمات قرآن باشد، اشکال دیگری پیش می آید که بعضی از کلمات قرآن با بیش از هفت قرائت تلفظ می شوند، مانند جمله «و عبد الطّاغوت» که با بیست و دو قرائت و کلمه «افّ» که با بیش از سی شکل خوانده می شود. بیان درمسائل قرآن، ص: 247

علاوه بر همه این ها، این نظریه مانند اکثر نظریه ها که در این مسئله وجود دارد، با مورد روایت های حروف هفت گانه تطبیق نمی کند.

که هر قبیله و قومی با لهجه خود قرآن را بخوانند.

و اما عدد هفت که در این مورد وجود دارد، اشاره به کثرت است نه عدد معین زیرا عدد هفت معمولا در زیادت و کثرت به کار می رود، با این حساب این عدد با کثرت لهجه های لغت عرب که مسلما بیش از هفت لهجه هستند، منافاتی ندارند.

پاسخ: این نظریه هم، با این که بهترین اقوال و نظریه ها می باشد، درست به نظر نمی رسد زیرا:

1- این نظریه با روایتی که از عمر و عثمان نقل شده، منافات دارد که به نقل آنان قرآن به لغت و لهجه قریش نازل شده است و حتی عمر، ابن مسعود را که «حتّی حین» را «عتی حین» می خواند، منع نمود، به دلیل این که این قرائت بر خلاف لغت و لهجه قریش می باشد.

2- و باز این نظریه با اختلاف عمر و هشام که هر دو از قریش بودند، سازگار نیست.

3- و نیز این نظریه با مورد این روایات و صراحت قسمتی از آن ها منافات دارد زیرا از این روایات چنین بر می آید که منظور از حروف هفت گانه، اختلاف در جوهره و اصل الفاظ و کلمات است نه در چگونگی تلفظ آن ها.

__________________________________________________

(1) اعجاز القرآن، 70.

بیان درمسائل قرآن، ص: 248

4- اشکال چهارم در این نظریه این است که تأویل و حمل کردن عدد هفت به کثرت و بر معنای رمزی و کنایی، خلاف ظاهر این روایات بلکه خلاف صریح پاره ای از آن هاست.

5- گذشته از همه این ها لازمه این نظریه این است که الان هم می توان قرآن را با لهجه های متعدد قرائت نمود، در صورتی که این حکم بر خلاف سیره و روش

قطعی تمام مسلمانان است.

اگر طرفداران این نظریه ادعا کنند که قرائت به لهجه های مختلف قبلا جایزه بوده است ولی بعدا نسخ گردیده و بر یک لهجه منحصر شده است، در پاسخ این نظریه باید گفت: این سخن ادعایی بیش نیست و هیچ دلیل و شاهدی آن را تأیید نمی کند.

و اگر به وجود نسخ با همان اجماع قطعی که در تلفظ قرآن با لهجه واحد و متعارف، وجود دارد، استدلال کنند. در پاسخ آن خواهیم گفت که مدرک و زیر بنای اجماع و اتفاق علما این است که جواز تلفظ قرآن با لهجه های مختلف در روز اول مسلم نبوده است و اگر نزول قرآن با لهجه های مختلف ثابت و مسلم شود، همان طور که صاحبان این نظریه می گویند، در این صورت شالوده اجماع بر هم می ریزد و اجماعی وجود نخواهد داشت.

علاوه بر این، آن چه از روایات حروف هفت گانه استفاده می شود، علت اصرار پیامبر برای تجویز حروف هفت گانه، توسعه و تسهیل قرائت قرآن بر مسلمانان بوده است، بنابراین چگونه می تواند این رخصت و تسهیل تنها به یک برهه و دوران کمی از زمان اختصاص داشته، سپس برداشته شود و چگونه ممکن است که بر خلاف آن، اجماعی به وقوع پیوندد، در صورتی که مسلمانان در دوران های بعد به تسهیل و توسعه بیش تر نیازمند بودند زیرا روز به روز تعداد مسلمانان بیش تر شده، پیروی نمودن آن ها از یک لهجه معین و واحد مشکل می شد.

ما، در این جا به همین اندازه از اقوال و نظریه ها که در باره حروف هفت گانه گفته اند، اکتفا می کنیم و از بقیه نظریه ها و پاسخ آن ها صرف نظر می نماییم.

قرآن با حروف هفت گانه معنا و مفهوم صحیحی ندارد بنابراین باید روایتی که در این مورد نقل شده است، کنار گذاشت، مخصوصا با توجه به روایاتی که این گروه روایات را تکذیب نموده، نازل شدن قرآن را با یک حرف و یک روش تأیید می کنند و این همه اختلافات را که در قرائت قرآن وجود دارد، به خود راویان و قاریان قرآن مستند می سازند. بیان درمسائل قرآن، ص: 249

چنان که در کتاب کافی آمده است که امام باقر (ع) طی نامه ای به سعد خیر چنین نگاشت: «آنان قرآن را پشت سر انداخته اند و حروف و الفاظ آن را حفظ نموده، معانی و قوانینش را تحریف می کنند. قرآن را می خوانند ولی حقوق و حدود آن را رعایت نمی کنند. کوته نظران از قرآن به خواندن ظاهر آن مسرور و خوشحالند ولی دانشمندان از این که حقوق و احکام قرآن رعایت نمی شود بسیار غمگین و محزونند.» «1»

2- تحریف در حروف و حرکات: اگر حروف و یا حرکات بعضی از کلمه های قرآن تغییر داده شود به طوری که معنای آن هیچ گونه تغییر پیدا نکند، این عمل نیز یک نوع تحریف محسوب می شود.

این گونه تحریف نیز مانند تحریف به معنای اول در قرآن واقع شده است، زیرا ما در بحث قرائت ثابت نمودیم که قرائت های ده گانه به طور متواتر ثابت نشده است و برگشت این مطلب بر این است که قرآن تنها با یکی از این قرائت های ده گانه مطابقت دارد و بقیه قرائت ها به جز زیادت و یا نقصانی نمی توانند باشند.

3- تحریف در کلمات قرآن: اگر کلمه و یا کلماتی از قرآن برداشته شود و یا بر قرآن افزوده شود به طوری که حقیقت قرآن تغییر نیابد و همان گونه که فرود آمده است، محفوظ بماند، این عمل را نیز «تحریف» می نامند.

تحریف بدین معنی نیز در صدر اسلام بدون تردید به قرآن راه یافته است زیرا:

اولا: به گواه تاریخ، عثمان در دوران خلافتش یک قسمت از قرآن های موجود را سوزاند و به استاندارانش نیز در شهرهای اسلامی دستور داد، تمام قرآن ها را به جز

آن چه که خودش جمع آوری نموده است، بسوزانند. این مطلب می رساند که قرآن های سوزانده شده، با قرآنی که خود عثمان جمع آوری نموده بود، اختلاف و مغایرت داشته است و گر نه علتی برای سوزاندن و از

__________________________________________________

(1) وافی، آخر کتاب صلاه، 5/ 284.

بیان درمسائل قرآن، ص: 252

بین بردن آن ها نبود.

و ثانیا: عده ای از علما و دانشمندان موارد اختلاف آن قرآن ها را معین نموده اند، از جمله ابو داود سجستانی- صاحب سنن معروف- در این موضوع کتابی نوشته، آن را کتاب المصاحف نامیده است.

از این گفتار دو مطلب استفاده می شود:

یکی این که: قرآن های دوران عثمان با یکدیگر متفاوت بوده اند و تحریف به معنای زیادت و یا نقصان کلمه و کلمات به آن ها راه یافته است و تنها یکی از آن ها مطابق با واقع و از هر گونه زیادت و نقصان محفوظ بوده است و به عقیده ما قرآنی که عثمان جمع آوری نموده، همان قرآن متداول و معمول در میان مسلمانان صدر اسلام می باشد که از هر جهت مطابق با واقع بوده، از خود رسول اکرم (ص) گرفته شده است.

دوم این که: به عقیده ما و به عقیده تمام کسانی که تنها قرآن موجود را قطعی و متواتر می دانند، تحریف به معنای زیادت یا نقصان کلمه در بعضی از قرآن های صدر اسلام راه داشته است ولی در عصر عثمان که قرآن های تحریف یافته سوزانده شده، قهرا تحریف به آن معنی نیز از میان رفت و تنها قرآنی که از زیادت و نقصان خالی و محفوظ بود، در دست مسلمانان باقی ماند.

ولی کسانی که تمام قرآن های صدر اسلام را قطعی و متواتر می دانند، مجبورند که در

قرآن موجود نیز تحریف را بپذیرند و کم و زیاد بودن بعضی از کلمات آن را قبول نمایند زیرا این گروه، مانند طبری و بعضی از مفسرین دیگر می گویند که قرآن به هفت گونه نازل شده است و تا دوران عثمان نیز با همان هفت گونه خوانده می شد ولی عثمان همه آن قرآن ها را از بین برد و تنها قرآن خود را که با یکی از آن لغات و گونه های هفت گانه نگارش یافته بود، باقی گذاشت و از آن زمان به بعد روش ها و لغت های شش گانه دیگر که در واقع همه آن ها نیز از قرآن بوده است، از بین رفت. «1»

4- تحریف در آیات: اگر آیه و یا سوره ای از قرآن، کم و یا بر آن اضافه شود ولی این زیادت و نقصان تغییری در حقیقت قرآن و کتاب خدا بودن آن به وجود نیاورد و رسول خدا (ص) نیز آن سوره و یا آن آیه را به طور مسلم در قرآن خوانده باشد، این عمل با این شرایط و خصوصیات یکی از معناهای تحریف می باشد و تحریف به این معنا قطعا در قرآن واقع شده است.

مثلا «بسم اللّه» از جمله آیاتی است که پیامبر اسلام به اتفاق مسلمانان، پیش از هر سوره به جز

__________________________________________________

(1) در همین کتاب به بحث «قرآن به چند لفظ فرود آمده است» مراجعه شود.

بیان درمسائل قرآن، ص: 253

سوره «توبه» آن را قرائت می نمود ولی با این حال از قرآن بودن آن مورد اختلاف است.

زیرا عده ای از علمای اهل سنت «بسم اللّه» را جزء قرآن نمی دانند و حتی به عقیده پیروان مالک خواندن آن در نمازهای واجب قبل از سوره

حمد جز در موارد مخصوص مکروه می باشد ولی عده دیگر از آنان «بسم اللّه» را جزئی از قرآن می دانند.

باید توجه داشت که این اختلاف نظر تنها در میان علمای اهل سنت است، اما علما و دانشمندان شیعه متفقا و بدون اختلاف می گویند: «بسم اللّه» به استثنای سوره توبه جزء تمام سوره های قرآن می باشد، چنان که در تفسیر سوره حمد در این باره مشروحا بحث خواهیم نمود.

5- تحریف با زیاد کردن: اگر زیادتی در قرآن به وجود آید به طوری که حقیقت، ماهیت و واقعیت قرآن را تغییر دهد و گفته شود که قسمتی از قرآن موجود کلام خدا نیست، این گونه تغییر و زیادت نیز «تحریف» نامیده می شود و تحریف بدین معنا اصلا راهی به قرآن نیافته است و بطلان آن در میان تمام مسلمانان مسلم و از ضروریات و بدیهیات می باشد.

6- تحریف با کم نمودن: یکی دیگر از معانی «تحریف» تنقیص و کم نمودن است، بدین معنی که بگوییم: قرآن موجود بر تمام آن چه از آسمان نازل شده است مشتمل نیست و قسمتی از آن در موقع تدوین و یا در دوران های بعدی از بین رفته است تحریف به این معنی است که در این جا موضوع بحث ما می باشد.

راه یافتن این گونه تحریف به قرآن مجید مورد اختلاف است، عده معدودی از علما آن را پذیرفته اند و اکثر علما آن را مردود می دانند و ما نیز آن را شدیدا مردود می دانیم و خالی از حقیقت می شناسیم. بیان درمسائل قرآن، ص: 254

تحریف به معنای کم شدن قسمتی از آیات قرآن هرگز رخ نداده است. قرآنی که فعلا در دست مسلمین است، عینا همان قرآن است که بر پیامبر (ص) نازل شده است.

عده زیادی از علما و دانشمندان بر این واقعیت تصریح نکرده اند، مانند پیشوای محدثین شیخ صدوق (ره) که عدم تحریف را جزو عقاید امامیه می داند و مانند شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی که در اول تفسیر خود تبیان به صراحت بر این مطلب تأکید می کند و این نظریه را از استاد خود سید مرتضی علم الهدی نیز نقل می کند و آن گاه دلیل او را که در این مورد بهترین و محکم ترین دلایل می باشد، بازگو می کند.

باز از کسانی که تحریف به معنای تنقیص را در قرآن نمی پذیرند، مفسر معروف طبرسی است که در مقدمه تفسیر خود مجمع البیان به رد آن صراحت دارد.

باز از منکرین تحریف، شیخ الفقها شیخ جعفر است که در کشف الغطا بر عدم تحریف در قرآن ادعای اجماع می نماید و از آن هاست علامه بزرگ شهشهانی که در کتاب خود عروه الوثقی قول به عدم تحریف را به اکثریت قاطع مجتهدین نسبت می دهد و باز از آن هاست، محدث مشهور، مرحوم ملا محسن فیض در وافی و علم الیقین «1» و مجاهد بزرگ و قهرمان علم و دانش شیخ محمد جواد بلاغی در مقدمه تفسیر خود آلاء الرحمن.

__________________________________________________

(1) وافی، 5/ 274 علم الیقین، 130.

بیان درمسائل قرآن، ص: 255

عده ای از علما نیز عقیده عدم تحریف را به اکثر دانشمندان بزرگ نسبت داده اند، مانند شیخ بزرگوار شیخ مفید و جامع علوم مختلف مرحوم شیخ بهایی و محقق دانشمند قاضی نور اللّه شوشتری.

و می توان گفت که:

تمام دانشمندان و علمای شیعه که در باره امامت کتابی تألیف نموده، به مطاعن خلفا وارد شده اند همان نظریه و عقیده به عدم تحریف را داشته اند زیرا در طعن و ایراد بر خلفا، به سوزاندن قرآن های موجود در آن عصر که به وسیله خلیفه سوم انجام گرفت و اعمالی مانند آن استناد کرده اند ولی از مسئله تحریف هرگز اسم و سخنی به میان نیاورده اند، در صورتی که اگر تحریف واقع می شد، بیش تر از سوزاندن قرآن ها عامل طعن و انتقاد بود و مطرح می شد.

خلاصه این که: نظریه مشهور در میان دانشمندان و محققین شیعه، همان نظریه عدم تحریف است بلکه این نظریه مورد اتفاق در میان آنان می باشد تنها افراد معدودی از محدثین شیعه و عده ای نیز از علمای اهل سنت نظریه وقوع تحریف را پذیرفته اند.

رافعی در این باره می گوید: عده ای از علمای «کلام» که رأی و ابتکاری از خود نداشته و به جز ظن و حدس دانشی نیندوخته اند و به جز راه جدال و لجاجت روشی در پیش نگرفته اند، قائل به تحریف می باشند و با طرح مطالب واهی از پیش خودشان در جمع آوری و تدوین قرآن، به حذف شدن بخشی از آیات قرآن، تفوّه می کنند. «1»

مرحوم طبرسی در مجمع البیان قول به تحریف را به حشویّه و افراد بی اطلاع و ظاهربین اهل سنت نسبت داده است.

مؤلف: در فصل آینده روشن خواهد شد که عقیده به نسخ تلاوت عینا همان عقیده به تحریف می باشد.

در این صورت اعتقاد به نسخ در تلاوت که در میان علمای اهل سنت مشهور است، مستلزم مشهور بودن اعتقاد به تحریف نیز در میان آنان خواهد بود نه در میان شیعه!

__________________________________________________

(1)

اعجاز القرآن، 41.

بیان درمسائل قرآن، ص: 256

بدین صورت بود که: «انّ کفرا بکم أن ترغبوا عن آبائکم». «2»

سیوطی می گوید: ابن اشته در کتاب المصاحف از لیث بن سعد چنین آورده است: اول کسی که قرآن را جمع آوری نمود، ابو بکر بود و زید برای وی نوشت: عمر نیز آیه رجم را آورد تا در قرآن ضبط شود ولی چون تنها بود، شاهد و گواهی بر آیه بودن آن نداشت، زید نپذیرفت و ضبطش نکرد. «3»

مؤلف: آیه رجمی که از عمر وارد گردید و از وی پذیرفته نشد، به چند صورت نقل شده است:

یکی این که «اذا زنی الشّیخ و الشّیخه فارجموهما البتّه نکالا من اللّه و اللّه عزیز حکیم» «4» و دیگری این که «الشیخ و الشّیخه فارجموهما البتّه بما قضیا من اللّذّه» و صورت سوم این که «انّ الشّیخ و الشّیخه اذا زنیا فارجموهما البتّه» به هر صورت در قرآنی که فعلا در دسترس مسلمانان است، آیه ای که حکم رجم از آن استفاده شود، وجود ندارد و اگر این روایت صحیح باشد، لابد آیه رجم از قرآن ساقط شده است.

2- طبرانی با سند موثق و مورد اعتماد از عمر بن خطاب نقل نموده که قرآن دارای یک میلیون و بیست و هفت هزار حرف است. «5» در حالی که قرآن موجود به یک سوم آن هم نمی رسد و بنابراین روایت، بیش از دو ثلث قرآن از بین رفته است.

3- باز ابن عباس از عمر نقل می کند که خداوند، محمد (ص) را مبعوث کرد و با وی کتابی فرستاد که آیه رجم جزء آیات آن بود و طبق مضمون همان آیه رسول خدا زنا کننده را سنگسار نمود و ما

نیز بعد از وی به همین روش عمل کردیم، سپس عمر گفت: ما در قرآن این آیه را می خواندیم «و لا ترغبوا عن آبائکم فانّه کفر بکم» «انّ کفرا بکم ان ترغبوا عن آبائکم». «6»

4- نافع نقل می کند که ابن عمر می گفت: حتما از شماها کسانی خواهند گفت که من همه قرآن را فرا گرفته ام ولی او چه می داند که همه قرآن کدام است زیرا قسمت زیادی از قرآن از بین رفته

__________________________________________________

(1) از پدران تان اعراض نکنید زیرا اعراض نمودن از پدران با کفر یکسان است.

(2) صحیح بخاری، 8/ 26 صحیح مسلم، 5/ 116.

(3) اتقان، 2/ 101.

(4) اگر پیرمرد و یا پیرزنی زنا کند، حتما سنگسارش کنید که عقوبتی است از سوی پروردگار و خداوند عزیز و حکیم.

(5) اتقان، 1/ 121. […]

(6) مسند احمد، 1/ 47.

بیان درمسائل قرآن، ص: 258

است، این است که باید بگوید: من از قرآن آن چه را که در ظاهر وجود دارد، فرا گرفته ام. «1»

5- عروه بن زبیر از عایشه نقل می کند که او می گفت: در دوران رسول خدا (ص) سوره احزاب دویست آیه خوانده می شد ولی چون عثمان قرآن ها را نوشت از آن سوره به جز آن چه فعلا موجود است، به دست ما نیامد. «2»

6- حمیده دختر ابو یونس نقل می کند که: پدرم هشتاد سال داشت، این آیه را از مصحف عایشه برای من چنین خواند: «انّ اللّه و ملائکته یصلّون علی النّبیّ یا ایّها الّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیما و علی الّذین یصلون الصّفوف الاوّل». حمیده می گوید: این جریان در وقتی بود که هنوز عثمان قرآن ها را تغییر نداده بود. «3»

7- ابو حرب بن اسود از پدرش نقل

می کند که ابو موسی اشعری از قراء بصره دعوت نمود، سیصد نفر که همه قاریان قرآن بودند، در نزد وی حاضر گشتند، ابو موسی خطاب به آنان چنین گفت: شما مردان نیک و قاریان اهل بصره هستید، قرآن بخوانید و آرزوها را طولانی نکنید تا قلب شما را قساوت فرا نگیرد! چنان که امت های گذشته در اثر آرزوهای دور و دراز که در دل هایشان جا داده بودند، به بیماری قساوت قلب مبتلا شدند، آن گاه گفت: ما در قرآن سوره ای می خواندیم که از نظر طولانی بودن و شدت لحن آیاتش، مانند سوره برائت می دانستیم و من آن سوره را فراموش کرده ام، به جز این آیه که خداوند می فرماید: «لو کان لابن آدم و ادیان من مال لابتغی وادیا ثالثا و لا یملأ جوف ابن آدم الّا التّراب» «4» باز سوره ای را در قرآن می خواندیم که شبیه یکی از «مسبحات» بود و آن را نیز فراموش کرده ام و تنها این آیه را به یاد دارم: «یا ایّها الّذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون فتکتب شهاده فی اعناقکم فتسألون عنها یوم القیامه». «5»

8- زر می گوید: ابی بن کعب به من گفت: زر! سوره احزاب را چند آیه می دانی؟ گفتم: هفتاد و سه آیه، گفت: نه، بلکه این سوره مانند بقره یا بیش تر از آن بود. «6»

__________________________________________________

(1) اتقان، 2/ 40- 41.

(2) همان، 2/ 40- 41.

(3) همان، 2/ 100.

(4) اگر پسر آدم دو دشت پهناور پر از ثروت داشته باشد، آرزوی دشت سومی را خواهد نمود و شکم پسر آدم را به جز خاک، چیزی پر نخواهد کرد.

(5) کسانی که ایمان آورده اید، چرا آن چه را که عمل نمی کنید،

می گویید که گفتار بی عمل، شهادتی علیه شما نوشته می شود و روز قیامت مورد سؤال و مؤاخذه قرار خواهید گرفت. صحیح مسلم، 3/ 100.

(6) منتخب کنز العمال در حاشیه مسند احمد، 2/ 43.

بیان درمسائل قرآن، ص: 259

9- ابن ابی داود و ابن انباری از ابن شهاب نقل می کنند که وی گفت: به ما رسیده است که قرآن بیش تر از آن چه در دست ماست، نازل شده بود ولی علما و قاریان که حافظ قرآن بودند، در جنگ یمامه کشته شدند و در نتیجه قسمت زیادی از قرآن که نوشته نشده بود، به دست ما نرسید. «1»

10- عمر از عایشه نقل می کند که وی می گفت: این آیه نیز جزء آیات دیگر قرآن بود: «عشر رضعات معلومات یحرمن» «2» سپس این آیه با آیه «خمس معلومات» نسخ شد و هر دو آیه حتی بعد از در گذشت رسول خدا (ص) نیز تا مدتی در کنار سایر آیات قرآن خوانده می شد. «3»

11- مسور بن مخرمه نقل می کند که عمر بن عبد الرحمان بن عوف گفت: آیا تو نیز آیه «ان جاهدوا کما جاهدتم اوّل مرّه» «4» را در قرآن پیدا نمی کنی همان طور که ما پیدا نمی کنیم؟! عبد الرحمان در پاسخ عمر گفت: این آیه نیز مانند آیات دیگری از بین رفته است. «5»

12- ابو سفیان کلاعی می گوید: مسلمه بن مخلد انصاری روزی به آنان گفت: از آن دو آیه ای که جزء قرآن بوده ولی در قرآن ضبط نشده است، به من خبر بدهید! هیچ یک از آنان حتی ابو الکنود سهد بن مالک نیز که در میان آن ها بود، نتوانست آن دو آیه را بخواند، ابن مسلمه این

دو آیه را خواند: «انّ الّذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل اللّه باموالهم و انفسهم ألا ابشروا انتم المفلحون. و الّذین آووهم و نصروهم و جادلوا عنهم القوم الّذین غضب اللّه علیهم اولئک لا تعلم نفس ما أخفی لهم من قرّه أعین جزاء بما کانوا یعملون» «6» و باز با اسنادی چند آمده است که دو سوره به نام سوره «خلع» و سوره «حفد» در مصحف ابن عباس و ابی بن کعب وجود داشته که از آیات آن دو سوره است:

«اللّهمّ انّا نستعینک و نستغفرک و نثنّی علیک و لا نکفرک و نخلع و نترک من یعجزک. اللّهمّ ایّاک نعبد

__________________________________________________

(1) همان، 2/ 50.

(2) ده بار شیر خوردن که معلوم و حتمی باشد نشر حرمت می کند.

(3) صحیح مسلم، 4/ 167.

(4) اگر جنگیدید! همان طور که دفعه اول جنگیدید.

(5) اتقان، 2/ 42.

(6) کسانی که ایمان آوردند و هجرت کردند، در راه خدا با جان ها و ثروت های خویش جهاد نمودند، مژده باد بر شما که رستگارانید. و کسانی که به آنان جا دادند و کمک شان نمودند و در برابر افراد مورد غضب خداوند از آنان دفاع نمودند، آن ها کسانی هستند که هیچ کس نمی داند چه نعمت هایی که سبب روشنایی چشم است برای آنان آماده گردیده است این نعمت ها، جزا و پاداش اعمالی است که آن ها انجام داده اند. اتقان، 2/ 42.

بیان درمسائل قرآن، ص: 260

و لک نصلّی و نسجد و الیک نسعی و نحفد نرجو رحمتک و نخشی عذابک انّ عذابک بالکافرین ملحق» «1» این بود قسمتی از روایاتی که با آن ها به نسخ تلاوت پاره ای از آیات قرآن استدلال شده است.

در این مورد روایات دیگری

وجود دارد که آوردن همه آن ها لزومی ندارد.

پاسخ: نسخ تلاوت قسمتی از آیات قرآن و اسقاط آن از قرائت عینا همان تحریف و تنقیص قرآن می باشد، همان طور که تحریف قرآن مورد قبول نبود، نسخ تلاوت نیز خالی از اشکال نیست زیرا این نسخ یا به وسیله خود پیامبر (ص) بوده است و یا به وسیله افرادی که بعد از وی زعامت و ریاست مسلمانان را به دست گرفتند.

نظریه اول: یعنی وقوع نسخ از خود پیامبر (ص) محتاج به دلیل و گواه قطعی است و با این روایات متزلزل نمی توان آن را اثبات نمود زیرا به عقیده تمام دانشمندان، قرآن با خبر واحد قابل نسخ نیست و عده ای از آنان در کتب اصول و کتب دیگر بر این مطلب تصریح نموده اند. «2» بلکه به عقیده گروهی از علما مانند شافعی و پیروان وی و آنان که از ظاهر قرآن پیروی می کنند، نسخ قرآن با سنت و اخبار قطعی نیز جایز نمی باشد و بنا به نقلی، احمد بن حنبل نیز بر همین عقیده بوده است و گروهی دیگر، گرچه نسخ قرآن را با اخبار متواتر و یقین آور جایز می دانند ولی می گویند چنین جریانی به وقوع نپیوسته است. «3»

با این حال و با در نظر گرفتن نظریات دانشمندان، چگونه می توان با چنین روایاتی که مجموع آن ها خبر واحد می باشد، وقوع نسخ را به خود پیامبر (ص) نسبت داد؟ علاوه بر این نسبت نسخ به خود پیامبر با مضمون روایات دیگر مخالف است که آن ها می گویند، اسقاط پاره ای از آیات بعد از پیامبر واقع شده است.

اما نظریه دوم یعنی عقیده به نسخ تلاوت به این معنی که بعد

از پیامبر به وسیله حاکمان و حکومت های وقت، تلاوت بعضی از آیات قرآن تحریف شده، این همان عقیده به تحریف قرآن است که هر کس به این معنا معتقد باشد، در واقع به تحریف قرآن معتقد است، بنابراین اکثر علمای

__________________________________________________

(1) پروردگارا! ما از تو استعانت می جوییم و بر تو استغفار می کنیم و به تو ثنا می گوییم و بر تو کفر نمی ورزیم و کسانی را که تو را معصیت کنند، ترک نموده، از خود دور می کنیم. پروردگارا! به تو عبادت می کنیم و برای تو نماز می خوانیم و سجده می کنیم و برای تو کوشش نموده و به تو پناه می آوریم، به رحمت تو امیدواریم و از عذاب تو ترسان زیرا عذاب تو به کفار شامل است. اتقان، 1/ 112- 113. […]

(2) الموافقات، شاطبی، 3/ 106.

(3) الاحکام فی اصول الاحکام، آمدی، 3/ 217.

بیان درمسائل قرآن، ص: 261

اهل سنت که به نسخ تلاوت معتقدند، بدون توجه مسئله تحریف را نیز پذیرفته اند. روی همین اصل می توان گفت که گروه کثیری از علمای اهل سنت به تحریف قرآن معتقد می باشند، زیرا آن ها به نسخ تلاوت آیات قرآن معتقد هستند، اعم از این که حکم آن آیه ها نیز نسخ شود یا نشود. چنان که عده ای از علما و اصولیین اهل سنت در این حکم تردید کرده اند که: آیا شخص جنب می تواند آیاتی را که تلاوت آن ها نسخ شده است، بخواند یا نه و آیا شخص بدون وضو می تواند به آن آیات دست بزند یا نه و عده ای از آن ها در این باره حکم قطعی داده اند که قرائت و لمس نمودن آیات نسخ شده، برای این افراد جایز نیست.

این نیز گواه دیگری است

بر این که آنان به نسخ قسمتی از آیات قرآن و در نتیجه به تحریف قرآن معتقدند. آری، تنها عده ای از معتزلی ها به عدم نسخ تلاوت قائل شده و آن را مردود دانسته اند. «1»

با این توضیح و بیان: روشن شد که بیش تر علمای اهل سنت به واسطه عقیده به نسخ تلاوت، تحریف را نیز پذیرفته اند.

ولی جای تعجب این است که یک عده از علمای اهل سنت چنین نسبت را مردود و علمای خودشان را از این عقیده تبرئه کرده اند. حتی آلوسی مرحوم طبرسی را که قول به تحریف را تنها به حشویه نسبت داده است تکذیب می کند و می گوید: هیچ یک از علمای اهل سنت عقیده به تحریف نداشته است.

اعجاب انگیزتر این که: او عقیده به تحریف را به علما و دانشمندان شیعه نسبت می دهد و می گوید: از ظاهر گفتار علمای شیعه، عقیده به تحریف استفاده می شود تا آن جا که طبرسی مجبور شده به مقام دفاع از آنان بیاید، عقیده فاسدشان را پرده پوشی کند. «2»

در صورتی که ما قبلا روشن ساختیم که علما و محققین شیعه تحریف قرآن را شدیدا انکار می کنند و عدم تحریف در میان آنان از مسائلی است که مورد اتفاق و اتحاد علمای شیعه می باشد، حتی خود طبرسی رأی و استدلال سید مرتضی را که با بهترین و محکم ترین دلیل، نظریه تحریف را رد می کند، در کتاب خود مفصلا نقل کرده است. «3»

__________________________________________________

(1) الاحکام فی اصول الاحکام، آمدی، 3/ 201- 302.

(2) روح المعانی، 1/ 24.

(3) مجمع البیان، 1/ 15.

بیان درمسائل قرآن، ص: 262

بعد از این، به دلایل عدم تحریف قرآن می پردازیم و در این فصل تنها به آیاتی چند از قرآن که به عدم تحریف قرآن دلالت دارند، اکتفا می کنیم.

به طوری که قبلا اشاره کردیم، تحریف به معنای تنقیص و اسقاط قسمتی از آیات اصلا راهی به قرآن ندارد و تحریف بدین معنی از نظر قرآن مردود است و ما بعضی از آن آیات را که اساس و شالوده عقیده به تحریف را درهم می ریزد، در این جا می آوریم:

آیه اول:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ. «1»

ماییم که ذکر (قرآن) را فرو فرستادیم و به یقین آن را حفظ خواهیم نمود.

این آیه به صراحت دلالت دارد که قرآن از تحریف محفوظ مانده و تا ابد نیز مصون خواهد ماند و خداوند در برابر تحریف کنندگان از کتاب خود دفاع خواهد کرد. جباران و ستمگران نخواهند توانست، دست خیانت به سوی قرآن ببرند و آن را ملعبه خویش قرار داده و به دلخواه خود در آن

__________________________________________________

(1) حجر/ 9.

بیان درمسائل قرآن، ص: 263

تغییر و تبدیل به وجود بیاورند.

طرفداران نظریه تحریف این آیه را چند نوع تأویل و توجیه کرده اند:

1- می گویند: منظور از «ذکر» که در این آیه به کار رفته است، خود پیامبر است نه قرآن، زیرا در آیه های دیگر کلمه «ذکر» در باره خود پیامبر به کار رفته است آن جا که می فرماید:

قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً. رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ «1» [در حقیقت ، خداوند چیزی را که مایه تذکر است بر شما نازل کرده، رسولی به سوی شما فرستاده که آیات روشن خدا را بر شما تلاوت کند.

می بینیم منظور از

ذکر در این آیه شریفه رسول خداست و معنای آن چنین است که ما پیامبر را فرستادیم و او را از شر اشرار محفوظ خواهیم داشت.

پاسخ: این تأویل، باطل و نادرست است زیرا کلمه «تنزیل» و «انزال» که در آن دو آیه به کار رفته، به معنای نازل نمودن می باشد و این کلمه دلالت دارد بر این که منظور از «ذکر» در هر دو آیه قرآن است نه پیامبر و اگر منظور از «ذکر» پیامبر بود، کلمه «ارسال» و مشابه آن به کار می رفت که به معنای فرستاده است نه تنزیل و انزال.

اگر فرض کنیم که این گفتار در آیه دوم درست است و منظور از «ذکر» در آن آیه رسول خداست، در آیه اول که مورد بحث است مسلما این طور نیست و نمی توان گفت که منظور از «ذکر» در آیه «حفظ» (حجر/ 9) نیز پیامبر است زیرا سه آیه قبل از آن، این آیه شریفه واقع شده است:

وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ. «2»

کفار و مشرکین گفتند: ای کسی که ذکر (قرآن) بر او نازل شده، مسلما تو دیوانه ای.

در این آیه، خطاب بر پیامبر شده که ذکر بر وی فرود آمده است و منظور از ذکر در این آیه شریفه قرآن است. با در نظر گرفتن این معنا جای تردید باقی نمی ماند که منظور از ذکر در سه آیه بعدی نیز قرآن است نه پیامبر.

2- می گویند: منظور از حفظ قرآن در این آیه شریفه، مصونیت قرآن از قدح و ایراد و ثابت بودن تعالیم و مفاهیم عالیه آن است، نه مصونیت قرآن از تحریف و اسقاط پاره ای از

آیات آن.

پاسخ: این گفتار از گفتار اول ضعیف تر و بطلانش روشن تر است زیرا: اگر منظور آنان این باشد

__________________________________________________

(1) طلاق/ 10، 11.

(2) حجر/ 6.

بیان درمسائل قرآن، ص: 264

که خداوند در این آیه مصونیت قرآن را از انتقاد و ایراد کفار تضمین کرده است، بطلان آن جای شک و تردید نیست، چون قرآن از انتقاد مصون نمانده است بلکه ایراد و انتقاد کفار نسبت به قرآن بیش از حد شمارش است، پس این آیه حتما متوجه این جهت نیست.

و اگر منظورشان این باشد که چون دارای روش مستقیم و صحیح و تعالیم محکم و اصیل و دارای دلایل قوی و متقن است و بدین جهت سطح قرآن بالاتر از آن است که دست انتقاد و ایراد به ساحت آن لطمه و خدشه ای وارد سازد و مقام قرآن برتر از آن است که شک و تردید افراد، کوچک ترین اثری در آن بگذارد این مطلبی است درست و صحیح، ولی باید توجه نمود که این نوع مصونیت که به معنای استحکام دلیل و استقامت روش و ثبات حقایق آن می باشد از اول با خود قرآن بوده و ذاتی است، نه این که بعد از نازل شدن از سوی خدا به آن متوجه شده است ولی مصونیتی که از این آیه استفاده می شود، مصونیت ذاتی نیست، بلکه مصونیتی است که بعد از نازل شدن، خداوند آن را از تحریفات مصون و محفوظ بدارد. بنابراین، مصونیت ذاتی که همان استحکام ذاتی است، هیچ ارتباطی با مفهوم آیه مورد بحث ندارد زیرا:

اولا: خود قرآن با این امتیازات و جهات خاصی که ذاتا و از اول از آن برخوردار می باشد، در برابر

انتقادات، مدافع و حافظ خود بوده و پاسخگوی ایرادات خواهد بود و از این لحاظ احتیاج به یک حافظ خارجی ندارد.

ثانیا: این آیه شریفه حفظ قرآن را پس از نازل شدن آن، تضمین می کند نه در حالت نزولش، تا منظور از حفظ و مصونیت، استحکام و استقامت دلایل آن باشد.

3- می گویند: درست است که این آیه بر مصونیت قرآن از تحریف دلالت دارد ولی کدام قرآن؟

چون ممکن است منظور از آن تنها قرآنی باشد که نزد حضرت ولی عصر (ع) است نه همه قرآن ها زیرا از ظاهر این آیه کلیت و عمومیت استفاده نمی شود.

پاسخ: این احتمال از دو احتمال گذشته ضعیف تر است زیرا قرآن باید در میان اجتماع و در نزد مردم که به آن نیازمند هستند، محفوظ و مصون از تحریف باشد نه در نزد امام زمان (ع) زیرا محفوظ ماندن قرآن در نزد وی به مانند محفوظ بودن آن در لوح محفوظ است یا در پیش یکی از فرشتگان خدا و این گفتاری است بسیار سست و غیر قابل قبول و شباهت زیادی به گفتار کسی دارد که بگوید: من هدیه ای به شما فرستادم ولی آن را در نزد خود یا در نزد یکی از دوستانم محفوظ داشته ام.

شگفت انگیزتر این که آنان می گویند: منظور آیه مصونیت یک قرآن است، از میان تمام قرآن ها، بیان درمسائل قرآن، ص: 265

نه همه قرآن ها. گویا این افراد خیال می کنند که منظور از «ذکر» قرآنی است که در روی کاغذها نوشته شده، خوانده می شود و دارای انواع و مصادیق مختلفی می باشد، در صورتی که این مطلب واقعیت ندارد، بلکه منظور از «ذکر» کلام خدا و آن قرآن واقعی و

آسمانی است که به رسول خدا (ص) فرود آمده است و این قرآن های ظاهری، حاکی، بازگو کننده و نشان دهنده آن هستند زیرا قرآن های ظاهر و مطبوع، اوراقی است که به تدریج کهنه و فرسوده شده و از بین می روند، قابل دوام و بقا نیستند و همیشگی نمی باشند تا مورد توجه و هدف این آیه قرار بگیرند و به وسیله آن مصونیت قرآن بدین معنی برای همیشه تضمین شود بلکه منظور از «ذکر» قرآن واقعی بوده، منظور از حفظ و مصونیت آن نیز، مصون و محفوظ ماندن آن از دستبرد خائنان و بدعت گذاران است، بدین صورت که همیشه در دسترس تمام افراد بشر باشد ولی در عین حال حتی آیه ای از آن ساقط نشود.

این گفتار به مانند آن است که بگوییم: فلان قصیده محفوظ است و منظور از محفوظ بودن قصیده تغییر نیافتن و از بین نرفتن آن خواهد بود به طوری که هم می تواند آن را عینا به دست آورد.

4- گرچه شبهات و ایرادهای قبلی را که در باره دلالت این آیه بر عدم تحریف نپذیرفتیم و هر یک را پاسخ دادیم ولی شبهه دیگر نیز به استدلال با این آیه متوجه است که با وجود آن شبهه، دلالت این آیه بر عدم تحریف مشکل خواهد بود و آن شبهه این است:

اگر طرفداران تحریف قرآن در خود این آیه نیز که جزئی از قرآن است، احتمال تحریف بدهند، استدلال نمودن با این آیه بر عدم تحریف قرآن صحیح و اطمینان آور نخواهد بود، زیرا اثبات عدم تحریف در قرآن با آیه ای که در خود آن احتمال تحریف وجود دارد، مستلزم «دور» بوده، اثبات

مطلبی است با خود آن که بطلان چنین استدلالی، مسلم و بدیهی است ولی باید توجه داشت که این ایراد بر کسانی متوجه است که عترت طاهره و اهل بیت پیامبر (ص) را از مقام خلافت الهی معزول و برکنار نموده، بر گفتار و اعمال آنان اعتماد نمی کنند، این گونه افراد جواب صحیح و قانع کننده ای در برابر این ایراد ندارند. اما کسانی که اهل بیت را حجت خدا و همدوش با قرآن و پشتیبان و پشتوانه آن می دانند و به گفتار آنان اعتماد و تکیه می کنند، از این گونه ایرادات و شبهات محفوظ و مصون هستند زیرا به عقیده آنان استدلال نمودن اهل بیت پیامبر با قرآن موجود و تأیید نمودن آنان همین قرآن را دلیل و گواه بر حجیت، مدرکیت، عدم تحریف و تغییر آن می باشد. و اگر فرضا تحریف هم شده باشد، با امضا و تأیید اهل بیت این تحریف جبران گردیده، باز حجیت و مدرکیت قرآن تثبیت و تحکیم می شود. بیان درمسائل قرآن، ص: 266

آیه دوم:

وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ. لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ «1» و این قرآن، کتابی است قطعا شکست ناپذیر که هیچ گونه باطلی نه از پیش رو و نه از پشت سر به سراغ آن نمی آید، چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است.

این آیه شریفه قرآن مجید را از انواع و اقسام باطل، پاک و به دور معرفی می کند.

زیرا اگر در کلامی «نفی» متوجه طبیعت و موجودیت چیزی گردد، تمام افراد و مصادیق آن را نفی خواهد کرد و این آیه نیز طبیعت

بطلان را از دامن مقدس قرآن زدوده و نفی کرده است.

بنابراین هیچ گونه بطلان که تحریف نیز یکی از مصادیق آن است، نمی تواند به ساحت قدس قرآن راه یابد.

اشکال: طرفداران تحریف از این دلیل چنین جواب داده اند که: هدف آیه بیان مصونیت قرآن از تناقض در احکام و نفی کردن دروغ و بطلان از اخبار آن است و به این گفتار با روایت علی بن ابراهیم قمی استشهاد می کنند که وی در تفسیر خود از امام باقر (ع) آورده است که: «قرآن نه به وسیله تورات، انجیل و زبور که پیش از آن بودند باطل می شود و نه بعد از آن کتابی خواهد آمد که به وسیله آن باطل شود.»

و در مجمع البیان نیز از امام صادق (ع) نقل شده است که: «در اخبار قرآن از گذشتگان، باطل و دروغی نیست و به اخبار آن، از آیندگان نیز خلاف و بطلانی راه ندارد.»

پاسخ: این گفتار در معنای آیه صحیح نیست زیرا این دو روایت که بدان ها استشهاد می شود بر این امر، دلالت ندارند که منظور از بطلان تنها دروغ در اخبار و یا نسخ به وسیله کتاب های قبلی و بعدی باشد بلکه این دو روایت تنها بعضی از مصادیق و اقسام بطلان را که به قرآن راه ندارد، بیان می کنند و مخصوصا اگر روایات دیگری را «2» که بر عمومیت و وسعت معانی قرآن از نظر مفهوم و زمان و مکان دلالت دارند، در نظر بگیریم، حقیقت کاملا روشن می شود که منظور آیه شریفه این است که قرآن در تمام اعصار و قرون از هر نوع بطلان و از تحریف که یکی از روشن ترین و

بارزترین اقسام و مصادیق بطلان است، به دور و منزه و پاک است.

گواه این که: تحریف از مصادیق و اقسام باطل ساختن چیزی است و قرآن آن را از ساحت

__________________________________________________

(1) فصلت/ 41، 42.

(2) قسمتی از این روایات را در بخش «فضیلت قرآن» آورده ایم، به آن جا مراجعه شود.

بیان درمسائل قرآن، ص: 267

خودش نفی نموده است، این است که: همین آیه شریفه، قرآن را با عزت و غلبه و پیروزی توصیف نموده است و لازمه و مقتضای غلبه و پیروزی و عزت هر چیز، به این است که از تغییر و ضایع شدن و از دست دادن حقیقت هویت خویش مصون و محفوظ باشد ولی اگر بگوییم که منظور از بطلان در آیه کریمه فقط تناقض و کذب است، این معنی با عزت و پیروزی که قرآن با آن توصیف شده است، تناسبی ندارد و نمی تواند معنای صحیح و زنده ای برای این آیه باشد.

روایات از طریق شیعه و سنی فراوان نقل شده است. «1» با مضمون این احادیث به دو شکل و طریق می توان بر عدم تحریف قرآن استدلال نمود:

شکل اول استدلال: قائل شدن به تحریف قرآن مستلزم این است که امت اسلامی نتواند به قرآن تمسک جوید و از آن پیروی کند زیرا در صورت تحریف، قسمتی از قرآن از بین رفته و از حجیت و مدرک بودن ساقط شده است، در صورتی که وجوب تبعیت از قرآن و تمسک به آن که صریح اخبار ثقلین است تا روز قیامت باقی و پابرجاست.

از این جا کشف می کنیم و بر ما یقین حاصل می شود که قول به تحریف باطل و قابل اعتبار نمی باشد.

توضیح این که: روایات «ثقلین» بر اقتران و همدوش بودن عترت و کتاب و بر بقای آن دو، تا روز رستاخیز دلالت می کند.

__________________________________________________

(1) اسناد این حدیث را در بخش تعلیقات، شماره (1) مطالعه فرمایید.

بیان درمسائل قرآن، ص: 268

بنابراین باید، هم شخصی از افراد عترت تا روز قیامت پیوسته در میان مردم باشد و هم قرآن، تا هر دو برای همیشه و تا رستاخیز، قرین و همدوش و پشتوانه یکدیگر، هادی و راهنمای امت باشند تا در روز قیامت به پیشگاه پیامبر وارد شوند.

آری، باید آن دو در جامعه با هم وجود داشته باشند تا همان طور که رسول خدا در این احادیث اشاره فرموده است، تبعیت از آن ها موجب هدایت و سعادت امت اسلامی شده، مسلمانان را از ضلالت و گمراهی، تاریکی و بدبختی مصون و محفوظ بدارد.

این نیز روشن است که تمسک به عترت و تبعیت از آنان با دوست داشتن آنان و پیروی

نمودن از راه، روش و دستوراتشان خواهد بود.

و این گونه تبعیت و پیروی نیز موقوف و وابسته به درک حضور و دیدن خود امام و به سخن گفتن با وی نمی باشد زیرا درک کردن خود امام برای همه افراد در زمان حضور خود امام هم ممکن نبود تا چه رسد به دوران غیبت وی.

آن چه که می گویند: در زمان غیبت نیز باید لااقل عده مخصوص و معینی به حضور امام راه یافته و با وی ارتباط داشته باشند. گفتاری است بی اساس و ادعایی است بدون دلیل زیرا پیروی نمودن از گفتار و روش امام یک نوع ارتباطی است که این ارتباط همیشه در میان شیعه ها با امام شان برقرار می باشد، یعنی شیعیان در زمان غیبت نیز با امام شان مربوط بوده، او را دوست داشته، پیرو اوامر و دستورات وی می باشند که از جمله دستورات اوست. مراجعه کردن به راویان احادیث و ناقلان اخبار اهل بیت و متخصصین آن که شیعه همیشه در حوادث و پیشامدهای جدید به آنان مراجعه می کنند و نظر پیشوایانشان را در باره این رویدادها از آنان سؤال نموده و فرا می گیرند.

اما مسئله تمسک به قرآن چون بدون دسترسی به قرآن واقعی امکان پذیر نیست. این است که باید قرآن همیشه در میان مسلمانان موجود بوده، در دسترس آنان باشد تا بتوانند بر آن تمسک نموده، از آن پیروی کنند و از ضلالت و گمراهی نجات یابند. از این گفتار و بیان چنین بر می آید آن چه که می گویند: قرآن آسمانی و واقعی در نزد امام زمان (ع) موجود و محفوظ می باشد، مطلبی است نادرست. زیرا وجود واقعی قرآن در آسمان ها و یا در

نزد امام غایب تمسک نمودن به قرآن را برای مسلمانان میسور نمی کند بلکه باید قرآن در دسترس مردم باشد، مراجعه نمودن مردم به آن برای همیشه و برای همه ممکن و میسور باشد.

این بود خلاصه استدلال بر عدم تحریف قرآن با حدیث ثقلین از طریق اول. بیان درمسائل قرآن، ص: 269

اشکال: در رد این استدلال می گویند که اخبار «ثقلین» گرچه بر عدم تحریف قرآن دلالت می کنند ولی این دلالت اختصاص به آیات احکام و فقهی قرآن دارد نه همه آیات قرآن زیرا آیات فقهی قرآن است که مسلمانان باید به آن ها تمسک کنند و اما سایر آیات قرآن که تمسک به آن ها لزومی ندارد، احادیث ثقلین به این سلسله آیات ارتباطی ندارد و تحریف را از این قبیل آیات نفی نمی کند.

پاسخ: به نظر ما این گفتار پایه محکم و اساسی ندارد زیرا خداوند تمام آیات قرآن را برای هدایت و راهنمایی بشر فرستاده است و همه آیات قرآن، انسان را به سوی سعادت جاودانی و کمال انسانی رهبری می کند و در این هدف و جهت گیری فرقی در میان آیات قرآن وجود ندارد چنان که در بیان فضیلت قرآن گفتیم که آیات قرآن گرچه در مواردی که به ظاهر صورت داستان و قصه دارند ولی باطن آن ها موعظه راهنمایی، عبرت و وسیله هدایت است یا حکمی از احکام خدا را در بر دارد، بنابراین، همه آیات قرآن مورد استناد و تمسک مسلمین است و نه فقط آیات فقهی قرآن.

علاوه بر این، کسانی که قائل به تحریفند، اکثر آنان تحریف را تنها در آیات مربوط به بحث ولایت و مشابه آن می دانند، در صورتی که آیات

ولایت نیز لازم التمسک و لازم التبعیه است و آیات لازم التمسک هم طبق اخبار «ثقلین» به هیچ وجه قابل تحریف نبوده، همان طور که توضیح داده شد، از تحریف و تغییر مصون و محفوظ می باشد.

شکل دوم استدلال: شکل و راه دوم در استدلال با اخبار «ثقلین» بر عدم تحریف قرآن، این است که اعتقاد به تحریف قرآن موجب سقوط قرآن از حجیت و از اعتبار و مدرکیت است و کسانی که به تحریف قائل هستند، در تمسک نمودن به قرآن موجود باید به ائمه هدی (ع) مراجعه نموده، در صورت تأیید و امضای آنان از قرآن فعلی تبعیت کنند و به عبارت ساده تر: در صورت وقوع تحریف، حجیت و اعتبار قرآن موجود موقوف و منوط بر امضای اهل بیت خواهد بود ولی از اخبار متواتر «ثقلین» چنین بر می آید که خود قرآن یک حجت و مدرک مستقل و یکی از دو مرجع اصیل اسلامی است یکی قرآن و دیگری اهل بیت که از این دو مدرک باید مستقلا پیروی شود و از آن روایت چنین استفاده می شود که قرآن «ثقل اکبر» و بزرگ ترین حجت است و اهل بیت نیز «ثقل اصغر».

بنابراین چگونه ممکن است که قرآن را از حجیّت استقلالی بیاندازیم و حجت بودن آن را به اهل بیت، یعنی «ثقل اصغر» متوقف سازیم؟! بیان درمسائل قرآن، ص: 270

و اما این که گفتیم: در صورت وقوع تحریف، قرآن از حجیت می افتد به این دلیل است که در اثر تحریف و تغییر، ممکن است بعضی از قراین و شواهد لفظی که در آیات قرآن به کار رفته و بیانگر معنای اصلی آیات بوده است، ساقط

شود و در نتیجه معنای واقعی آیات که از قرائن و شواهد ساقط شده، استفاده می شد، مجهول و ناشناخته بماند و معنای ظاهری آیات که بر خلاف معنای واقعی آن است به جای آن بنشیند.

اشکال: اگر کسی چنین اشکال کند که در این گونه موارد «اصالت عدم قرینه» جاری می شود که بر خلاف معنای ظاهری آیه، اصلا قرینه ای نبوده است تا ساقط شود و معنای واقعی آن را تغییر دهد زیرا در صورت شک در وجود قرینه کلامی، عقلا به ظاهر کلام تمسک می جویند و بنا را بر عدم وجود قرینه می گذارند.

پاسخ: در پاسخ این اشکال می گوییم: مدرک و مبنای «اصالت عدم قرینه» روش عقلا است که عقلا و خردمندان، ظاهر هر سخن و کلام را می گیرند و به احتمال وجود قرینه بر خلاف معنای ظاهری آن، اعتنا نمی کنند. این روش عقلایی چنان که در علم اصول ثابت شده است، در دو مورد به کار می رود:

یکی این که این شاهد و قرینه ای که احتمال وجودش بود، منفصل و جدا از کلام بوده و یک قرینه و شاهد مستقل و خارج از کلام باشد.

دوم این که احتمال داده شود، قرینه ای در خود کلام بوده متصل و داخلی که گوینده در گفتن آن غفلت نموده یا شنونده در شنیدن آن اشتباه کرده، در نتیجه از کلام افتاده است.

در این دو صورت است که «اصل عدم قرینه» جاری شده و معنای ظاهری هر سخن گرفته می شود ولی اگر احتمال داده شود که در سخن و کلامی قرینه و شاهد متصل و داخلی بر خلاف معنای ظاهری آن بوده است که به علت تغییر و تحریف افتاده و

ساقط شده است، در این صورت عقلا و خردمندان اصالت «عدم قرینه» جاری نمی کنند و در پیروی از معنای آن، توقف می نمایند.

مثلا: اگر از طرف یک فرد «واجب الطاعه» نامه به دست کسی برسد و در آن نامه به او دستور داده شود که خانه ای برای وی خریداری شود ولی قسمتی از نامه از بین رفته باشد و آن کسی که مأموریت خرید خانه را دریافت نموده است، احتمال دهد که در آن نامه برای خانه مورد نظر شرایط و خصوصیاتی از قبیل بزرگ و کوچک بودن و از نظر قیمت آن بیان شده بود که از بین رفته است. در این مورد وی از نظر عقلا نمی تواند به «قاعده اصالت عدم قرینه» تکیه و اعتماد نموده و از بقیه نامه و از کلیت و عمومیت جمله «خانه ای خریداری کنید»، تبعیت و پیروی نماید و به عنوان بیان درمسائل قرآن، ص: 271

اجرای دستور نویسنده، به خرید هر خانه ای که خودش صلاح بداند، اقدام کند، خردمندان چنین فردی را که بر چنین نامه ای اعتماد کند مجری فرمان و دستور نمی دانند.

دفع توهم: شاید از این بیان، ذهن خواننده به یک نکته دیگر منتقل شود و با این گفتار و بیان که در باره «اصل عدم قرینه» آورده شد، اساس فقه و استنباط احکام شرعیه به هم بریزد و راه استدلال در احکام دینی بسته می شود زیرا مهم ترین ادله احکام عبارت است از اخبار و روایاتی که از ائمه معصومین نقل گردیده است و احتمال دارد، هر یک از این روایات و کلمات دارای قرینه متصله بوده که قرینه از بین رفته و برای ما نقل شده است

و بنابرآن بیان نمی توان به این اخبار اعتماد نمود و آن ها را مدرک برای استنباط احکام قرار داد.

پاسخ توهم این که: اگر خواننده عزیز بیش تر تأمل کند، این ایراد در ذهنش خطور نمی کند زیرا در موضوع اخبار و نقل روایات بر ظاهر گفتار راوی تکیه می شود که اگر قرینه ای وجود داشت، حتما راوی نیز آن را نقل می نمود و حالا که راوی چنین قرینه ای را نقل ننموده، قطعا وجود نداشته است و اما این که احتمالا راوی در نقل آن قرینه غفلت و یا اشتباه راوی جریان پیدا کرده، بدین گونه این احتمال نیز بر طرف می شود.

نتیجه عقیده به تحریف: از همه آن چه گفته شد، چنین به دست می آید که نتیجه عقیده به تحریف این است که قرآن از حجیت و مدرکیت ساقط شود و در این صورت به معنای ظاهری آن استناد و تمسک نمودن، صحیح نمی باشد.

در عدم حجیت قرآن عقیده به تحریف مستقیما و به تنهایی کفایت می کند و هیچ گونه احتیاجی نیست که برای اثبات آن «علم اجمالی» را پیش بکشیم و بگوییم: در اثر تحریف «علم اجمالی» «1» به اختلاف و بر هم خوردن ظواهر پاره ای از آیات برای ما حاصل می شود و وجود این علم اجمالی است که قرآن را از حجیت ساقط می کند زیرا اگر برای اثبات عدم حجیت ظواهر قرآن در صورت تحریف از راه علم اجمالی وارد شویم، در جواب خواهند گفت که:

اولا: وقوع تحریف در قرآن سبب علم اجمالی به اختلاف و برهم خوردن ظواهر آیات نمی شود.

ثانیا: این علم اجمالی بی اثر بوده، تکلیف آور نمی باشد که مانع از استدلال و تمسک به ظواهر آیات قرآن

گردد زیرا علم اجمالی در صورتی مؤثر و تکلیف آور خواهد بود که تمام اطراف علم

__________________________________________________

(1) علمی است که در میان دو یا چند چیز بدون تعیین، دور زند.

بیان درمسائل قرآن، ص: 272

اجمالی مورد ابتلا و عمل باشد و اگر یک طرف آن مورد ابتلا نباشد، منجز و تکلیف آور نخواهد بود و در این جا «علم اجمالی» به برهم خوردن ظواهر آیات قرآن در میان آیات احکام و غیر آیات احکام دور می زند و چون آیات غیر احکام مورد عمل و ابتلا نمی باشند، این است که این علم اجمالی مؤثر و تکلیف آور نخواهد بود.

با امضا و تأییدشان، تحریف و به هم خوردن ظواهر آن را جبران کنند بلکه این امضا و تأیید از این جهت بوده که آنان خود قرآن را حجت مستقل می دانستند و ظواهر آن را دست نخورده، تحریف نشده و قابل اعتبار می شناختند.

این بود که دیگران را به استفاده و تبعیت از این ظواهر، رهبری و راهنمایی می نمودند. یعنی این تأیید و تصدیق از قرآن موجود، حکایت از اعتبار و حجیت واقعی آن می کند، نه آن که به آن حجیت و اعتبار ظاهری ببخشد.

سوی شارع به انسان متوجه شده است، باید آن را به گونه ای انجام دهد که به ساقط شدنش نیز یقین نماید.

اشکال:

شاید طرفداران تحریف ادعا کنند که خواندن سوره کامل در صورتی واجب است که شناختن آن ممکن باشد و در غیر این صورت واجب نخواهد بود.

پاسخ:

این ادعا در صورتی درست است که احتمال تحریف در تمام سوره های قرآن وجود داشته و هیچ یک از سوره های قرآن از این احتمال خالی و مصون نباشند، اما اگر در این میان سوره معینی وجود داشته باشد که حتی به عقیده طرفداران تحریف نیز تحریف نشده است مانند سوره توحید، در این صورت طرفداران تحریف نمی توانند جز همان سوره، سوره دیگری را در نماز بخوانند.

خواندن سوره کامل در نماز.

این استدلال اختصاص به موضوع نماز ندارد بلکه در هر موردی که ائمه به قرائت سوره و یا آیه ای کامل دستور داده اند، جاری است و همه آن ها می توانند به عدم تحریف قرآن دلالت کنند.

ورزند.

قرآنی که در راه آن از زندگی و از جان شیرین خود می گذشتند و به هر نوع فداکاری و از خودگذشتگی و به هر گونه سختی ها و ناراحتی های شدید و طاقت فرسا تن می دادند، تلخی ها می چشیدند، از وطن و از مال و منال و از همسر و فرزند چشم می پوشیدند. آنان در راه خدمت به قرآن و نشر احکام و قوانین آن، از همه چیز گذشتند و با فداکاری هایشان خطوط زرین در تاریخ بشریت به وجود آورده، با قدم های اعجاب انگیزشان روی تاریخ را سفید نمودند.

آری، چنین افراد با این شرایط چگونه ممکن است، حفظ قرآن را بی اهمیت تلقی کنند؟! آیا با این وصف کدام عاقلی می تواند چنین تصور کند که مسلمانان فداکار دوران اول اسلام اعتنایی به قرآن و حفظ آن ننمودند تا در نتیجه قسمتی از آن از بین رفت تا جایی که در موقع جمع آوری قرآن هر آیه ای را که می نوشتند، محتاج به شهادت دو نفر بودند؟! این احتمال به مانند احتمال زیادت در قرآن و مانند آن، از نظر عقل و بررسی تاریخ، مردود و غیر قابل اعتناست.

2- گذشته از این دلیل عقلی و تاریخی، حدیث متواتر «ثقلین» که قبلا به آن اشاره شد، دلیل دیگری بر بطلان این احتمال می باشد.

زیرا این حدیث یعنی گفتار رسول خدا (ص) که «من دو چیز مهم در میان شما به امانت گذاشتم، یکی کتاب خدا و آن دیگری عترت من.» «1» با از بین رفتن قسمتی از قرآن سازش ندارد، چون در صورت تحریف آن چه از پیغمبر باقی مانده، قسمتی از کتاب خواهد بود نه همه کتاب ولی از این حدیث چنین بر

می آید که همه قرآن از رسول خدا به یادگار مانده است نه قسمتی از آن.

بلکه بالاتر از این می توان از حدیث «ثقلین» استفاده نمود و آن این است که قرآن در زمان خود رسول خدا (ص) تدوین و جمع آوری شده بود زیرا در این حدیث رسول خدا می فرماید که من کتابی در میان شما به امانت می گذارم بدیهی است در صورتی می توان قرآن را کتاب نامید که همه

__________________________________________________

(1) «انّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی.»

بیان درمسائل قرآن، ص: 277

آیات و مطالبش در یک جا جمع شود و در غیر این صورت کتاب نامیده نمی شود.

3- و از طرف دیگر اهمیت خاص و توجه شدیدی که مسلمانان نسبت به قرآن مبذول می داشتند، نشان می دهد که آنان از همان روزهای نخستین و در دوران خود رسول خدا قرآن را جمع آوری نموده بودند.

و اگر فرض کنیم، مسلمانان هم به جمع آوری قرآن اهتمام نورزیده، این موضوع را بی اهمیت تلقی می کردند، چرا خود رسول خدا (ص) این مسئله مهم را نادیده گرفته، از عواقب خطرناک سستی و اهتمام در انجام آن غافل بوده است؟! آیا وسایل و امکانات برای انجام آن نداشته است؟! جواب همه این سؤالات منفی است زیرا مسلما رسول خدا (ص)، هم به اهمیت موضوع توجه کامل داشته و هم از تمام وسایل و امکانات برخوردار بوده و هم کوچک ترین اهمال و مسامحه را در این مورد روا نداشته است؟! این است که به یقین باید گفت رسول خدا (ص) در همان دوران به این عمل پرداخته و قرآن را جمع آوری نموده است.

به امور سیاسی، یعنی به مسائل خلافت و زعامت آنان تماس نداشت، عمدا تحریف نموده اند.

این احتمال هم به مانند گفتار و پندار اول کاملا بی اساس و دور از حقیقت است زیرا:

اولا: انگیزه ای برای این کار وجود ندارد و علتی نیست که انسان به یک کار بسیار بزرگ و خطرناک دست بزند بدون این که کوچک ترین تماسی با کار وی داشته باشد.

و ثانیا: موقعیت اسلام و مسلمانان در دوران حکومت ابو بکر و عمر نشان می دهد که در آن زمان کسی نمی توانست دستبردی به قرآن بزند، مخصوصا این که حکومت آنان نیز بر پایه حفظ ظاهر استوار بوده و در ظاهر به امور مذهبی اهمیت شدید داده می شد.

و از طرف دیگر افرادی در آن زمان وجود داشتند که با حکومت آن دو مخالف بودند، مانند سعد بن عباده و پیروان وی که از هیچ گونه اعتراض و انتقادی فروگذار و مضایقه نمی کردند و اگر آنان تحریفی در قرآن به وجود می آوردند، حتما همان مخالفین این جریان را به رخ آنان می کشیدند و در این مورد به باد انتقادشان می گرفتند، در صورتی که راجع به تحریف قرآن ایرادی به آنان نگرفته اند و کوچک ترین انتقاد و اعتراضی در این مورد نسبت به آنان نداشته اند و تاریخ در بیان درمسائل قرآن، ص: 278

این جریان کاملا ساکت و بی گواه است.

و همچنین امیر المؤمنین (ع) که در خطبه شقشقیه و خطبه های دیگرش از افرادی که بر وی مقدم شدند، انتقاد و خرده گیری می کند ولی هیچ اسمی از مسئله تحریف به میان نمی آورد.

این ادعای باطلی است که کسی بگوید: قرآن تحریف شده و مسلمانان نسبت به این عمل اعتراض کرده اند

ولی از نظر تاریخ برای ما مجهول مانده است زیرا اگر چنین اعتراضی واقعیت داشت، برای آیندگان در تاریخ نقل می شد همان طور که مطالب کم اهمیت تر از آن نقل شده است.

استشهاد نمودن با چنین آیه ای مهم تر از همه استدلال ها و دلایلی بود که امیر مؤمنان علی (ع) و گروه کثیر و قابل توجهی از یاران رسول خدا در این مورد می آوردند. نبودن چنین استدلالی از روز اول و حتی در دوران خلافت

__________________________________________________

(1) بحار الانوار، 8/ 79. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 279

امیر مؤمنان (ع)، دلیل قطعی و واضحی است که چنین آیاتی وجود نداشته و تحریفی واقع نشده است.

و دستاویز می شد و آنان با داشتن چنین بهانه و دستاویز مهمی احتیاج نداشتند، در کشتن عثمان عذرها و بهانه های دیگری پیش کشیده، انحراف از روش خلفای گذشته و مسئله حیف و میل در بیت المال را عنوان کنند.

4- اگر قرآن به وسیله عثمان تحریف می شد، امیر مؤمنان (ع) پس از وی قرآن را به حالت اولی که در زمان خلفا و رسول خدا بود، بر می گردانید و این عمل نه تنها مورد انتقاد و اعتراض کسی قرار نمی گرفت بلکه در برابر مخالفینش که به اصطلاح همان خون خواهان عثمان بودند، بهترین دلیل و مدرک برای وی محسوب می شد و این عمل امیر مؤمنان (ع) با برنامه های اصلاحی آن بزرگوار کاملا منطبق بود که آن حضرت تیول های اعطایی عثمان را استرداد می نمود و به بیت المال بر می گرداند و در این باره ضمن یک سخنرانی تاریخی چنین فرمود:

«به خدا سوگند، اگر ببینم که با پول بیت المال زنان را تزویج و کنیزان را خریداری نموده اند، باز پس خواهم گرفت و به بیت المال عودت خواهم داد زیرا دایره عدالت وسیع است و کسی که بیان درمسائل قرآن، ص: 280

زندگی در سایه عدل بر وی تنگ آید، زندگی در سایه ظلم برای او تنگ تر خواهد بود.» «1»

این روش، امیر مؤمنان (ع) بود، در باره اموال و ثروت های عمومی و اگر تحریفی در قرآن واقع می شد، در این مورد نیز قهرا همین روش را پیش می گرفت و آن را به حالت اولی بر می گردانید.

سکوت آن حضرت در باره قرآن و امضا نمودن وی همان قرآن را که در عصر حکومت عثمان معمول بود، دلیل محکم و قاطعی

است بر این که قرآن در زمان عثمان تحریف نشده است.

موضوعی که اساس و پایه دین اسلام است. او چگونه می توانست تمام قرآن ها را جمع آوری کند به طوری که حتی یکی از آن ها هم در دست مردم باقی نماند، در صورتی که در

__________________________________________________

(1) «و اللّه لو وجدته قد تزوّج به النّساء و ملک به الاماء لرددته فانّ فی العدل سعه و من ضاق علیه العدل فالجور علیه اضیق»:

نهج البلاغه، در استرداد گرفتن تیول های اعطایی عثمان: خطبه 15.

(2) مناهج العرفان، 257.

بیان درمسائل قرآن، ص: 281

آن تاریخ، قرآن در تمام نقاط کشور پهناور اسلام منتشر شده و به نقاط غیر اسلامی نیز راه یافته بود؟! چطور این حادثه مهم را حتی یک نفر مورخ به عنوان نمونه نقل ننموده و یک نفر محقق تاریخ دان در بررسی خویش کوچک ترین اشاره ای به آن نکرده است، در صورتی که علل و انگیزه های فراوانی بر نقل آن وجود داشت؟! شگفت انگیزتر این که حجاج به این کار مهم و خطرناک دست بزند، کسی از مسلمانان بر وی اعتراض نکند و پس از پایان حکومت و دوران تسلط وی نیز مسلمانان از این عمل نابه جای او چشم پوشی نماید و خیانت وی را ادامه دهد! اگر فرض کنیم که حجاج چنین قدرتی داشت که تمام نسخه های اصلی قرآن را جمع آوری کند به طوری که حتی یک نسخه از آن ها باقی نماند، ولی آیا او می توانست قرآن اصلی را از سینه مسلمانان و از قلب حفاظ قرآن نیز محو کند، حفاظی که تعداد آنان در آن روز بیش از شمارش بوده آمارشان را جز خدا کسی نمی دانست؟! گذشته از این اگر در پاره ای از آیات انتقاد صریحی از بنی

امیه وجود داشت، پیش از حجاج، معاویه که از قدرت و نفوذ بیش تری برخوردار بود، بر این عمل اقدام می نمود و اگر او هم چنین عملی را انجام داده بود، یاران امیر المؤمنین (ع) در برابر معاویه ایستادگی و بر عمل او اعتراض می کردند و علیه او استدلال و اتمام حجت می نمودند چنان که به اعمال مختلف معاویه اعتراض و با دلایل محکمی علیه وی استدلال می کردند که در کتب تاریخ و حدیث و کلام ضبط شده است.

از همه آن چه گفته شد، چنین استفاده می شود که طرفداران تحریف قرآن در این گفتار و پندار بی اساس خویش علاوه بر این که با کتاب و سنت مخالفت می کنند با دلایل روشن عقلی نیز مخالفت می ورزند مثلی است معروف که می گویند: «به آدمی آن چه را که نشدنی است بگو اگر پذیرفت بدان که عاقل نیست.» بیان درمسائل قرآن، ص: 282

است زیرا:

1- اخباری که اساس این دلیل را تشکیل می دهند، خبر واحدی «1» بیش نیستند و نمی توانند موجب اطمینان و یقین باشند و ادعای کثرت و تواتر در این روایات و اخبار، ادعایی بیش نیست و جز گزاف و مبالغه گویی چیز دیگری نمی تواند باشد و این روایات در هیچ یک از کتب چهارگانه معتبر شیعه «کتب اربعه» نیامده است.

پس نمی توان به این روایات تکیه نمود و نتیجه گیری کرد که وقوع تحریف در تورات و انجیل مستلزم وقوع آن در قرآن است و در میان این دو ملازمه وجود دارد.

2- اگر کسی این دلیل را صحیح بداند، باید «زیادت» را نیز در قرآن بپذیرد زیرا در تورات و انجیل زیادت به عمل آمده است در صورتی که نظریه زیادت در قرآن به قدری نادرست و بطلان آن واضح و روشن است که کسی نمی تواند به آن تفوّه کند.

3- حوادث زیاد و بی شماری در امت های گذشته اتفاق افتاده است که در این امت به وقوع نپیوسته، مانند گوساله پرستی و سرگردانی چهل ساله بنی اسرائیل، غرق شدن فرعون و پیروانش، سلطنت سلیمان بر انس و جن، رفتن حضرت عیسی به آسمان، مرگ هارون (وصی حضرت موسی) قبل از خود وی، وقوع معجزات نه گانه حضرت موسی، ولادت عیسی بدون داشتن پدر، مسخ شدن عده زیادی از امت های گذشته و به صورت میمون و خوک در آمدن آن ها و وقایع و حوادثی که از حد شمارش بیرون است و هیچ کدام از این وقایع در میان امت اسلام واقع نشده است.

عدم تطابق در این موارد بهترین دلیل و گواه است بر این که: این احادیث

صحت ندارند و بر فرض صحت نیز ظاهر آن ها منظور نمی باشد و شاید منظور، این باشد که مشابه آن حوادث که در ملل گذشته به وقوع پیوسته است، در میان امت اسلام هم به وقوع خواهد پیوست نه خود همان حوادث.

بنابراین، تحریف در میان ملت اسلام نیز با حفظ الفاظ و ظواهر قرآن به وقوع پیوسته است که مخالف حقایق و مفاهیم قرآن عمل می شود و این خود نوعی تحریف است.

__________________________________________________

(1) خبر واحد، خبری را می گویند که تعداد راویان آن در حدی نیست که موجب یقین شود، گرچه تعدادشان نسبتا زیاد باشد و «متواتر» اخباری را می گویند که در اثر کثرت نقل یقین آور باشد.

بیان درمسائل قرآن، ص: 284

این معنی را که ما گفتیم از روایتی که در اول بحث آوردیم، به دست می آید و همان معنی را روایت دیگری نیز که ابو واقد لیثی نقل نموده تأیید می کند و آن این که رسول اکرم (ص) در موقع حرکت به سوی «خیبر» به درختی به نام «ذات انواط» رسید که آن درخت به مشرکین تعلق داشت و سلاح های خویش را بر آن می آویختند. یاران پیامبر گفتند: یا رسول اللّه برای ما نیز «ذات انواطی» قرار ده همان طور که مشرکین دارند، رسول خدا (ص) فرمود: سبحان اللّه! این درخواست شما مانند درخواست قوم موسی است که گفتند: برای ما نیز خدایی قرار ده که قابل رؤیت باشد، همان طور که آنان خدایانی دارند، آن گاه رسول خدا فرمود: به خدا سوگند! از روش گذشتگان پیروی خواهید نمود. «1»

از این روایت چنین استفاده می شود که آن چه در این امت واقع می شود، شبیه حوادثی است که در

امت های گذشته واقع شده است. تکرار عین حوادث گذشته مورد نظر نیست.

4- اگر قبول کنیم که این روایت ها از نظر سند «متواتر» و از نظر دلالت صحیح می باشند، باز هم نمی توان به وسیله این روایات ثابت نمود که تحریف قرآن تاکنون حاصل شده است زیرا اگر در آینده نیز تحریف به وقوع بپیوندد، مسئله تکرار و تطابق تحقق می یابد چه آن که در روایات وقتی برای آن تعیین نشده است و تا روز قیامت، فرصت و ادامه دارد.

بنابراین، چگونه می توان با این روایات به وقوع تحریف در صدر اسلام در دوران خلفا استدلال و استشهاد نمود؟!

آیه ای که خداوند به محمد نازل نموده، هر حلال و حرام یا حد و حکم و هر آن چه را که مسلمانان تا روز رستاخیز به آن احتیاج دارند حتی «ارش خدش» و دیه خراشیدگی پوست، در پیش من موجود و محفوظ می باشد که همه آن ها با دستور و راهنمایی های خود رسول خدا و به خط شخصی خودم نگاشته ام. «1»

باز در احتجاج آن حضرت با مردی که منکر خدا بود، چنین آمده است: امیر مؤمنان (ع) کتابی آورد که دارای تمام انواع و اقسام تأویل و تنزیل و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ و کامل و جامع در آن کتاب گرد آمده بود به طوری که کوچک ترین حرفی و یا الف و لامی از آن ساقط نشده بود ولی آن را نپذیرفتند. «2»

باز روایتی است که کلینی در کافی با اسناد خود از جابر از امام باقر (ع) نقل نموده است که جز اوصیا و جانشینان پیامبر کسی حق ندارد، ادعا کند که همه قرآن ظاهر و باطنش در نزد اوست. «3»

و نیز کلینی با اسناد خود از جابر نقل می کند که حضرت باقر (ع) می فرمود کسی ادعا نکرده است که تمام آیات و کلمات قرآن همان طور که فرود آمده، در پیش وی موجود است و هر کس جز علی بن ابی طالب و پیشوایان بعد از وی چنین ادعایی کند دروغگویی بیش نمی تواند باشد. «4»

بر وجود چنین قرآنی ما را از مشقت و زحمت اثبات آن آسوده خاطر می نماید.

و اما دارا بودن آن قرآن بر اضافات و زیادت هایی که در قرآن فعلی موجود نیست گرچه آن هم به جای خود صحیح است ولی صحت این مطلب نمی تواند، دلیل آن باشد که آن اضافات جزء

__________________________________________________

(1) مقدمه تفسیر برهان، 27. از این روایت استفاده می شود که تمام آیات و مطالب موجود در قرآن علی (ع) جنبه قرآنی دارد و چیزی بر آن اضافه نگردیده است.

(2) تفسیر صافی، مقدمه ششم، 11.

(3) وافی، باب 76، ج 2، ص 130.

(4) همان، باب 72، ص 130.

بیان درمسائل قرآن، ص: 286

قرآن بوده و به وسیله تحریف از بین رفته است بلکه نظریه صحیح و نزدیک به حقیقت در این مورد این است که آن اضافات موجود در آن قرآن یا تفسیر آیات است، به عنوان تأویل و بیان آن چه برگشت کلام خدا بر آن است و یا شرح و توضیح آیات است به عنوان تنزیل از طرف خداوند.

توضیح:

این شبهه و پندار بی اساس از آن جا سر چشمه گرفته است که لفظ «تأویل» و «تنزیل» را به همان معناهایی که در اصطلاح متأخرین جدیدا پیدا شده پنداشته اند و خیال کرده اند که «تنزیل» تنها آن را می گویند که به صورت قرآن نازل گردد و «تأویل» تنها به آن می گویند که به عنوان بیان و شرح معنای لفظی گفته شود.

ولی باید توجه داشت که این دو معنی در باره این دو لفظ از اصطلاحات جدید است و در لغت از این دو معنی هیچ اثری وجود ندارد، این است که ما به هیچ وجه مجبور نیستیم که

این دو لفظ را در هر موردی که از روایات اهل بیت وارد شده است، به همان دو معنای جدید و اصطلاحی بگیریم بلکه کلمه «تأویل» مصدر است، از باب «تفعیل» و از ریشه «أول» که به معنای رجوع کردن و گرداندن می باشد، گرفته شده است.

چنان که می گویند «اوّل الحکم الی اهله» یعنی حکم را به اهلش برگردانید و گاهی هم کلمه «تأویل» به معنای نتیجه و عاقبت یک امر و آن چه که برگشت کار به آن خواهد بود، استعمال می شود، چنان که در آیات ذیل به همین معنی آمده است که خداوند می فرماید:

وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ. «1»

نَبِّئْنا بِتَأْوِیلِهِ. «2»

هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ. «3»

ذلِکَ تَأْوِیلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً. «4»

در همه این آیات و آیات دیگری مانند این ها، کلمه «تأویل» در همان معنای «نتیجه» و «عاقبت کار» استعمال شده است.

__________________________________________________

(1) یوسف/ 6.

(2) یوسف/ 36.

(3) یوسف/ 100.

(4) کهف/ 82.

بیان درمسائل قرآن، ص: 287

بنابراین توضیح، منظور از تأویل قرآن بیان همان معنی است که نتیجه و برگشت کلی کلام خدا بر آن معنی باشد، خواه به طور روشن و صریح که هر آشنا به لغت عرب بتواند از ظاهر آن کلام، همان معنی را درک کند و یا به طور مخفی و رمزی که برای همه به جز اهل فن و متخصصین (راسخون در علم) قابل درک نباشد.

و اما «تنزیل» آن هم مصدر باب «تفعیل» است، از ریشه «نزول» که به معنای فرود آمدن و فرو فرستادن می باشد و کلمه تنزیل گاهی در خود آن چه نازل شده است، استعمال می شود و با در نظر گرفتن همین معنی است که در اکثر آیات قرآن

منظور از تنزیل خود قرآن می باشد، مانند:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ. «1»

فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ. «2»

لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ. «3»

تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ. «4»

در این آیه منظور از تنزیل، قرآن است ولی گاهی هم به همان معنای اصلی و مصدری خودش (به معنای فرو فرستادن) استعمال می شود، گرچه این فرستادن به عنوان قرآنی نباشد زیرا آن چه از طرف خدا نازل می شود، لازم نیست که قرآن باشد، چون گاهی ممکن است سخنی از طرف خدا نازل شود که غیر از قرآن باشد و قرآن نامیده نشود. بنابراین معنی، اضافات تنزیلی که طبق روایات مذکور در قرآن علی (ع) وجود دارد، شاید از این گونه سخنان بوده است که برای شرح آیات قرآن از طرف خداوند نازل شده است، بدون این که جنبه قرآنی داشته باشد زیرا چنان که گفته شد، تنزیل بودن سخنی و از طرف خداوند نازل شدن آن، قرآن بودن آن را لازم نگرفته است و روایات مذکور نیز به بیش تر از این دلالت نمی کنند و تنزیل بودن برخی از اضافات قرآن امیر مؤمنان (ع) را می رساند نه قرآن بودن آن را.

چنان که در بعضی از این روایت ها چنین آمده است که در قرآن امیر مؤمنان (ع) نام های منافقین نیز ذکر شده است و لابد آمدن نام منافقین در قرآن آن حضرت به عنوان تفسیر بوده است نه به صورت آیه قرآنی.

__________________________________________________

(1) واقعه/ 77. […]

(2) واقعه/ 78.

(3) واقعه/ 79.

(4) واقعه/ 80.

بیان درمسائل قرآن، ص: 288

رفتار پیامبر با منافقین نیز گواه این حقیقت است که وی روش مسالمت آمیزی با آنان در پیش گرفته بود و اسرار آنان را مکتوم و پنهان می داشت و دلشان را

به دست می آورد.

با این حال چگونه ممکن است که وی نام آنان را در قرآن بیاورد و مفتضح و رسوایشان سازد و سپس تمام مسلمانان حتی خود آنان را دستور دهد که شب و روز بر منافقین که با نام و نشان معروف گردیده و شناخته شده اند، لعن و نفرین نمایند؟! آیا چنین احتمالی وجود دارد تا در پیرامون صحت و سقم، ضعف و قوت آن گفت و گو شود؟ آیا اسم منافقین در قرآن آمده است تا در عنوان قرآنی داشتن آن در قرآن علی (ع)، بحث و بررسی شود؟ آیا می توان اسم منافقین را با اسم «ابو لهب» مقایسه نمود که شرک و دشمنی خویش را با رسول خدا (ص) علنی نموده و پیامبر اسلام نیز می دانست که او با شرک و بت پرستی رخت از جهان برخواهد بست؟!

و یا در اثر کثرت نقل یقین آور و یا حد اقل اطمینان آور می باشند، این است که در این مورد از بررسی سند آن ها صرف نظر نموده، به چگونگی دلالت آن ها می پردازیم و به طور کلی می گوییم که: روایات از نظر معنی و دلالت به چهار گروه تقسیم می شوند که متن آن ها را نقل می کنیم، سپس چگونگی دلالت و عدم دلالت آن ها را بر تحریف قرآن مورد بحث و بررسی قرار می دهیم.

درمسائل قرآن، ص: 290

2- سید بن طاووس و محدث جزائری با اسناد خود از حسن بن حسن سامری نقل کرده اند که رسول خدا در ضمن حدیث مفصلی در باره کسانی که حد و مرز قانون خدا را درهم می شکنند، به حذیفه چنین فرمود که: آنان مردم را از راه خدا منحرف و کتاب او را تحریف می کنند و روش مرا تغییر می دهند.

3- سعد بن عبد اللّه قمی با اسناد خود از جابر جعفی و او از امام باقر (ع) چنین آورده است که:

رسول خدا (ص) در منی دعا خواند، آن گاه فرمود: مردم! من در میان شما دو امانت سنگین می گذارم، آگاه باشید که اگر به آن دو، چنگ زدید، هیچ گاه گمراه نخواهید شد، آن ها کتاب و عترت من است و کعبه هم خانه خدا و باید مورد احترام قرار بگیرد.

امام باقر (ع) پس از بیان این حدیث نبوی فرمود: ولی مردم کتاب خدا را تحریف نمودند و احترام کعبه را درهم شکستند، عترت و خاندان پیامبر را به قتل رسانیدند و تمام ودائع، امانت های خدا را به دور انداختند و از آن ها دوری جستند.

4- شیخ صدوق در خصال با اسناد خود از جابر و او از پیامبر (ص) نقل نموده است که: در روز رستاخیز در درگاه عدل خدا سه طایفه حاضر می شوند و از مردم دادخواهی و شکایت می کنند:

قرآن، مسجد و عترت. قرآن می گوید: خدایا! این مردم مرا تحریف کردند، احترام مرا درهم کوبیده، عظمت مرا درهم شکستند. مسجد می گوید: خدایا! این مردم مرا عاطل و ضایع نمودند و از من بهره برداری نکردند. عترت می گوید: خدایا! این مردم ما را

به قتل رسانیدند، زندگی ما را از هم پاشیدند، ما را متفرق و پراکنده ساختند …

5- کلینی در کافی و صدوق با اسناد خود از علی بن سوید نقل کرده اند که او می گوید: من به محضر حضرت ابو الحسن موسی بن جعفر (ع) که در زندان بود، نامه ای نگاشتم و پاسخی دریافت نمودم که در ضمن آن نوشته بود: این مردم کتاب خدا را به امانت پذیرفتند، سپس به این امانت خدایی خیانت ورزیدند و آن را تحریف و تبدیل نمودند.

6- ابن شهرآشوب با اسناد خود از عبد اللّه نقل نموده که حضرت ابا عبد اللّه الحسین (ع) در روز عاشورا خطبه ای خواند و در ضمن آن خطبه چنین فرمود: راستی شما مردم متمرد و سرکش و در ظلم و ستم سر آمد روزگار و ملت ها می باشید، شما مردمانی هستید که قرآن را به دور انداخته و از شیطان الهام گرفته اید. شما کسانی هستید که با گناهان، پیمان دوستی بسته و کتاب خدا را تحریف کرده اید.

7- ابن قولویه در کامل الزیارات با اسناد خود از حسن بن عطیه از امام صادق (ع) نقل کرده است بیان درمسائل قرآن، ص: 291

که چون وارد «حائر حسینی» شدی، این جملات را بخوان: خدایا! بر کسانی لعنت کن که پیامبران تو را تکذیب کردند و کعبه را منهدم و کتاب تو را تحریف نمودند.

8- حجال از قطبه بن میمون و او هم از عبد الاعلی چنین آورده است که امام صادق فرمود:

طرفداران عربیت، کتاب خدا را تغییر می دهند.

ولی تحریف در این روایت ها به معنای تحریف و تغییر الفاظ قرآن و اسقاط بعضی از آیات و جملات آن نیست بلکه منظور از آن معنای دیگری است که با تحریف مورد بحث ما، هیچ گونه ارتباطی ندارد زیرا تحریف در روایت آخر به معنای تغییراتی است که در اثر اختلاف قاریان در چگونگی قرائت به وجود آمده است و این عمل خود یک نوع تحریف است زیرا قرائت های هفت گانه که در قرآن تغییر و تبدیلی به وجود آورده، متواتر نمی باشند و قرآن بودن آن ها مسلم نیست و به فرض متواتر و قطعی بودن آن ها و قرائت های دیگری نیز به قرآن راه یافته است که مسلما متواتر نبوده و بر پایه اجتهادها و نظریات شخصی استوار می باشند و منظور از تحریف در روایت آخر، همین معنی است و با هدف طرفداران تحریف کوچک ترین ارتباطی ندارد.

و اما کلمه «تحریف» در بقیه روایت های هشت گانه به معنای تغییر دادن مفهوم قرآن و تصرف در تفسیر آن می باشد نه به معنای اسقاط آیات قرآن و تغییر دادن کلمات آن زیرا تصرف و اجتهاد در معنای قرآن نیز یک نوع تحریف است که به قرآن راه یافته است و دشمنان اهل بیت پیامبر با این گونه تحریف توانسته اند، آیاتی را که در عظمت آنان نازل شده است، به معناهای دیگر و خلاف واقع تفسیر و تأویل کنند، دشمنی و عداوت خودشان را به کار برده و از مقام و عظمت خاندان نبوت بکاهند. و این معنی که گفتیم با روایات چندی تأیید می شود، چنان که در حدیث ششم از روایت های مذکور تحریف قرآن به قاتلان حضرت ابی عبد اللّه (ع) نسبت

داده شده، آن جا که می گوید: شما کتاب خدا را تحریف کرده اید.

باز در بخش عظمت قرآن، روایتی از امام باقر (ع) آوردیم که او می گوید: آنان کتاب خدا را به دور انداختند، بدین گونه که حروف و کلمات قرآن را محفوظ داشته حدود و قوانین آن را تغییر داده اند. بیان درمسائل قرآن، ص: 292

ما قبلا در توضیح این روایت گفتیم که تحریف بدین معنی مسلما به وقوع پیوسته است و اگر چنین تحریفی به وقوع نمی پیوست، حقوق عترت طاهره محفوظ می ماند و احترام پیامبر (ص) در باره آنان مراعات می شد و کار به جایی نمی کشید که حقوق آنان پایمال شود و رسول خدا در باره آنان مورد ایذا و اذیت قرار بگیرد ولی توجه دارید که تحریف به این معنی از محل بحث ما خارج است.

تفسیر عیاشی از امام باقر (ع) در کنز الفوائد با سندهای مختلف از ابن عباس و در تفسیر فرات کوفی به طرق مختلف از اصبغ بن نباته چنین آمده است که امیر مؤمنان (ع) فرمود: قرآن بر چهار بخش نازل شده است یک چهارم آن در باره ما و یک چهارمش در باره دشمنان ما و یک چهارم دیگرش در مستحبات و مثل ها و آخرین قسمش در واجبات و احکام است و بر ماست تعظیم ها و بزرگداشت های قرآن.

4- در کافی از امام باقر (ع) نقل شده است که جبرئیل این آیه را برای پیامبر (ص) بدین صورت آورده بود: وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا [فی علی فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ «1» یعنی اگر بر آن چه در باره بنده خود علی (ع) فرو فرستاده ایم تردید دارید، مانند آن را بیاورید.

__________________________________________________

(1) بقره/ 23.

بیان درمسائل قرآن، ص: 293

تمسک نجوییم زیرا ظاهر آن ها با دلایل محکم و مسلمی که به عدم تحریف قرآن دلالت دارند، نمی سازد و با کتاب خدا و احادیث و گفتار پیامبر مخالفت دارد و هر روایتی که با کتاب خدا و گفتار پیامبر مخالفت داشته باشد، مطرود بوده و هیچ گونه قابل عمل نخواهد بود و طبق اخبار متواتر و فراوان باید چنین روایت هایی را به دور انداخت و بر سینه دیوار کوبید. بنابر آن چه گفته شد، اگر روایت یا روایت هایی دلالت کنند که اسم علی (ع) در قرآن صریحا آمده، باید آن ها را تأویل و توجیه نمود و اگر قابل تأویل و توجیه نبودند، باید آن ها را دور انداخت زیرا بنابر دلایل مسلمی که در اختیار داریم، اسم علی (ع) صریحا در قرآن نیامده است. اینک نمونه ای از دلایل ما که جوابگوی گروه دوم روایت های تحریف می باشد:

1- از حدیث مسلم و تاریخی غدیر استفاده می شود که نام علی در قرآن صریحا نیامده است زیرا تعیین علی (ع) بر خلافت و جانشینی او به وسیله حدیث غدیر به فرمان خدا بوده است و آن هم در اجتماع عظیم مسلمانان بعد از تأکید فراوان و شدید اللّحن و واجب الاجرا و بعد از آن که خداوند به پیامبرش وعده حتمی داد که او را در این مسیر یاری کند و از حملات و خطرات دشمن محفوظش بدارد.

اگر نام علی در قرآن به صراحت یاد شده بود، به آن اجتماع عظیم مسلمانان و نصب علی به خلافت، آن هم بعد از این همه تأکیدات و شرایط، احتیاج نبود و اگر در قرآن نام علی صریحا آمده بود، رسول خدا

از اظهار آن، ترسی نداشت تا وعده تأیید و محافظت از طرف خدا فرود آید.

آری، از حدیث غدیر چنین استفاده می شود که نام علی (ع) صریحا در قرآن نبوده است، مخصوصا این که این جریان در حجه الوداع و اواخر دوران زندگی پیامبر (ص) واقع شده است که بیان درمسائل قرآن، ص: 294

در آن تاریخ تقریبا تمام قرآن فرود آمده و در میان مسلمانان انتشار یافته بود.

2- دروغ بودن بعضی از روایت هایی که به بودن نام علی (ع) در قرآن دلالت دارند، از ظاهرش پیداست و از وجناتش کاملا نمایان است، مثلا در حدیث چهارم می خوانیم که نام علی (ع) در آیه وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ … «1» وجود داشت، در صورتی که این آیه کوچک ترین تناسبی با مسئله امامت و ولایت ندارد.

3- روایت معروف و صحیح ابو بصیر که در کافی آمده است و این روایت، در این معنی صراحت دارد که نام علی (ع) و نام هیچ یک از ائمه طاهرین در قرآن وجود نداشت زیرا ابو بصیر می گوید: از امام صادق (ع) در باره آیه شریفه أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ «2» پرسیدم، امام فرمود: این آیه در باره علی بن ابی طالب و حسن و حسین نازل شده است، عرضه داشتم: مردم می گویند: چرا از علی و اهل بیت وی در قرآن اسمی به میان نیامده است؟ امام فرمود: در جواب مردم بگویید که حکم نماز به رسول خدا نازل شده ولی از سه رکعت و چهار رکعت بودن آن نامی به میان نیامده است و خود رسول خدا این قسمت را برای مردم تفسیر نمود.

«3»

آری، این روایت صحیح، تمام روایت های گذشته را تفسیر می کند، معنی و هدف آن ها را بیان می نماید که اسم «علی» در قرآن مجید به عنوان قرآن بودن نازل نشده ولی در شرح آیات مربوطه، به عنوان تفسیر و یا به عنوان تنزیل غیر قرآنی نازل شده است و اما دستوری بر رسول خدا داده نشده بود که آن را ابلاغ کند.

4- افرادی که از بیعت با ابو بکر خودداری نمودند، از هر راهی با وی احتجاج کردند ولی با مسئله وجود نام «علی» در قرآن هیچ گونه احتجاج ننموده اند و اگر نام علی (ع) در قرآن وجود داشت آن را به رخ ابو بکر می کشیدند و با در دست داشتن چنین مدرک مهم و روشن او را محکوم می کردند زیرا این مطلب در مقام احتجاج گیراتر و محکم تر از سایر دلایل بود.

خداوند می فرماید: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ. «1» امام فرمود: این آیه در اصل بدین صورت بود: « … آل ابراهیم و آل محمّد علی العالمین»، اسمی را از آن برداشتند و اسم دیگری را به جای آن گذاشتند، یعنی آل محمد را به آل عمران تغییر دادند.

پاسخ:

این بود دو نمونه از گروه سوم روایات تحریف و ما در پاسخ آن می گوییم:

اولا: این روایت ها از نظر سند بسیار ضعیف و غیر قابل اعتبارند.

و ثانیا: این روایت ها با قرآن و سنت و با اجماع مسلمانان که هر نوع زیادت را در قرآن مردود می دانند، مخالفت دارد زیرا تمام مسلمانان و خود طرفداران تحریف نیز این حقیقت را می پذیرند که حتی یک حرف نیز به قرآن اضافه نشده است بلکه عده زیادی از دانشمندان مانند شیخ مفید و شیخ طوسی و شیخ بهایی و مانند آنان از بزرگان علما می گویند مسلمانان اجماع و اتحاد نظر دارند بر این که کوچک ترین زیادتی بر آن راه نداشته، همه آن چه که ما به عنوان قرآن در دست داریم، از طرف پروردگار نازل شده است و روایات زیادی نیز این حقیقت را تأیید می کند.

گروه چهارم:

قسمت دیگری از روایت های تحریف نیز بر این دلالت دارند که آیات و یا جملاتی از قرآن کم شده و نقصان به آن راه یافته است.

پاسخ:

اولا: این روایت ها نیز مانند روایت های گروه سوم ضعیف و متزلزل و بعضی از آن ها غیر قابل قبول

__________________________________________________

(1) آل عمران/ 33.

بیان درمسائل قرآن، ص: 296

می باشند.

ثانیا: این روایت ها را باید به همان معنی که روایات مربوط به قرآن علی

را تأویل نمودیم، تأویل کرد و اگر قابل تأویل نباشد باید آن ها را به دور انداخت زیرا در این حال مخالف قرآن و گفتار پیامبر اسلام است که جز دور انداختن چاره دیگری نیست.

اکثر علما و دانشمندان نیز در این روایت ها و بلکه در تمام روایات تحریف همان نظریه تأویل را دارند و در صورت عدم امکان تأویل، به ترک کردن و دور انداختن آن ها قائل می باشند.

محقق کلباسی می گوید: روایاتی که به تحریف قرآن دلالت دارند، مخالف با اجماع امت اسلامی می باشند زیرا کسی از مسلمانان به تحریف قرآن معتقد نیست جز افرادی که گفتارشان به هیچ وجه قابل اعتنا نیست.

باز می گوید: وجود نقصان و تحریف در قرآن، اصل و اساسی ندارد و اگر چنین مطلبی واقعیت داشت، طبعا مشهور و معروف می شد، همان طور که هر حادثه مهم شهرت پیدا می کند و مسئله کم کردن و تحریف در قرآن نیز حادثه کوچکی نیست که در صورت تحقق مخفی و ناشناخته بماند.

و از محقق بغدادی شارح وافیه نیز همان نظریه تأویل و یا ترک، نقل شده است و باز از وی نقل شده است که می گوید: محقق کرکی- که در باره عدم تحریف قرآن کتابی نوشته است- نقل می کند که وی در همان کتاب خود می گوید، روایاتی را که بر وقوع نقص و تحریف در قرآن دلالت می کند، باید تأویل نمود و یا همه آن ها را به دور انداخت زیرا روایتی که بر خلاف قرآن و گفتار پیامبر (ص) یا بر خلاف اجماع مسلمانان وارد شود و تأویل آن ممکن نباشد باید به دور انداخت.

مؤلف: مرحوم محقق کرکی در این گفتارش به همان مطلبی که

ما قبلا تذکر دادیم، اشاره نموده است که طبق مضمون روایت های صحیح و قطعی هر روایتی را که مخالف با قرآن باشد، باید طرد نمود، اینک برای نمونه نظر خواننده عزیز را به دو روایت ذیل جلب می نماییم:

1- شیخ صدوق با سند صحیح از امام صادق (ع) نقل کرده است: توقف نمودن در برابر شبهه بهتر از اقدام و پیشدستی به هلاکت است زیرا برای هر حقی، گواه و میزان و برای هر عمل درستی، نور و روشنایی وجود دارد. قرآن میزان حق است پس هر گفتاری که موافق قرآن باشد، بگیرید و هر آن چه مخالف آن باشد، ترکش کنید. «1»

__________________________________________________

(1) «الوقوف عند الشّبهه خیر من الاقتحام فی ما الهلکه … فی ما وافق کتاب اللّه فخذوه و ما خالف کتاب اللّه فدعوه … »: وسائل الشیعه، کتاب قضا ج 3، 380.

بیان درمسائل قرآن، ص: 297

2- قطب راوندی با سند صحیح از امام صادق (ع) نقل کرده است که: هر گاه دو حدیث مخالف هم برای شما نقل شد، آن ها را با کتاب خدا تطبیق کنید، هر کدام که موافق کتاب خدا بود، بگیرید و مخالف کتاب خدا را ترک کنید. «1»

مؤلف: ما در مورد گروه چهارم از روایات تحریف نظریه دیگری نیز داریم که در مجلس درس بیان کرده ایم و شاید بهترین وجوه و نظریه ها باشد ولی برای مراعات اختصار از آوردن آن در این جا خودداری می کنیم و ممکن است در آینده به مناسبتی همان نظریه را بیاوریم.

قرآن است که به یاری خدا در بخش آینده کتاب، مستقلا مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

__________________________________________________

(1) «اذا ورد علیکم حدیثان مختلفان فاعرضوهما علی کتاب اللّه فما وافق کتاب اللّه فخذوه و ما خالف کتاب اللّه فردّوه»: وسائل الشیعه: ج 3/ 380.

بیان درمسائل قرآن، ص: 299

و خبره جمع آوری کرده و در یک جا بنویسند و به صورت کتاب تدوین شده ای در آوردند و در اختیار مسلمانان قرار دهند تا برای همیشه در میان مسلمانان باقی بماند.

آنان از این گفتار نتیجه می گیرند که: قرآن تحریف شده است و یا لااقل احتمال تحریف در آن وجود دارد، چه آن که طبیعی است در این گونه جمع آوری ها و تدوین ها قهرا تحریف و تغییر واقع بیان درمسائل قرآن، ص: 301

خواهد شد و لااقل احتمال تحریف در میان خواهد بود زیرا اگر کسی بخواهد اشعار یک نفر شاعر و یا عده ای از شعرا را از جاهای مختلف و از اوراق پراکنده جمع آوری کند، حد اقل جای این احتمال باقی می ماند که بعضی از آن اشعار در اثر غفلت و یا عدم دسترسی به آن مجموعه وارد نشده و از بین رفته است.

این بود خلاصه آن چه طرفداران تحریف در کیفیت و چگونگی تدوین قرآن می پندارند و آن را با روایت های زیادی که بدین مضمون وارد شده است بر این نظریه استدلال می کنند و از این گونه جریانات و روایات بی اساس و ساختگی تحریف قرآن را نتیجه می گیرند.

این است که بر خود لازم می دانیم در این جا فصلی را بگشاییم و در آن فصل در مورد چگونگی تدوین قرآن گفت و گو کنیم و روایاتی که در باره تدوین قرآن نقل شده است، مورد بحث و بررسی قرار دهیم که هم پاسخی بر آن استدلال باشد و یکی از دلایل تحریف از دست طرفداران تحریف گرفته شود و هم یک بحث مهمی از مباحث علوم قرآنی بررسی شود.

و روایات جمع آوری قرآن شروع می کنیم، چون شالوده و زیر بنای پندارهای واهی که در چگونگی تدوین قرآن حاصل شده و تحریف قرآن از آن ها استنتاج شده است، همان روایات تدوین قرآن است و اگر این روایت ها بررسی شود و ضعف و سستی آن ها نشان داده شود، همه این تصورها و نتیجه گیری های غلط به خودی خود متزلزل شده و فرو می ریزد.

1- زید بن ثابت نقل می کند که: ابو بکر در جنگ یمامه مرا طلبید، هنگامی که وارد شدم، عمر بن خطاب نیز در نزد وی حاضر بود.

ابو بکر گفت: زید! عمر به نزد من آمده می گوید: جنگ یمامه به طور خونبار به وقوع پیوست و گروهی از قاریان قرآن را طعمه خود ساخت، ممکن است جنگ های شدیدتر دیگری نیز پیش بیاید و بقیه حافظان و قاریان کشته شوند و در نتیجه اکثر آیات قرآن در سینه های قاریان با کشته شدن آن ها از بین برود و من صلاح در این می بینم که دستور بدهی قرآن را در یک جا جمع آوری کنند.

ابو بکر اضافه نمود که من به عمر گفتم: کاری را که خود رسول خدا انجام نداده است، تو چگونه اقدام به آن را از من می خواهی؟! بیان درمسائل قرآن، ص: 302

عمر گفت: به خدا سوگند! خیر و صلاح در همین است و او مرتب در این باره به من مراجعه می نمود و این پیشنهاد را تکرار می کرد تا این که خداوند در این باره به من نیز شرح صدر داد و بر دلم افکند که با نظر و رأی عمر موافقت کنم.

زید می گوید: ابو بکر به من گفت: تو جوانمرد، عاقل، مورد

اطمینان و راستگو هستی و تو در دوران رسول خدا نیز نوشتن وحی را به عهده داشتی. اینک جمع آوری قرآن را به عهده بگیر و این عمل خطیر و افتخار آمیز را انجام بده! زید اضافه می کند: به خدا سوگند! اگر ابو بکر مرا به کندن کوهی و انتقال دادن آن از جایی به جای دیگر وامی داشت، از عمل جمع آوری قرآن آسان تر برایم بود، این بود که من هم اشکال ابو بکر را تکرار کردم و به او گفتم: شما چگونه عملی را که خود رسول خدا انجام نداده است، انجام می دهید؟ ابو بکر گفت: به خدا سوگند! صلاح مسلمانان در این است و این بود که وی در این باره مکرر به من مراجعه می کرد و پیشنهاد جمع آوری قرآن را مرتب تعقیب می نمود تا روزی که خداوند بر من هم سعه صدر داد و آن چه که بر دل ابو بکر و عمر افکنده بود بر دل من نیز افکند، دامن همت به کمر بستم و قرآن را از لوحه ها و کاغذها و تخته پاره ها و از سینه های مردم جمع آوری کردم تا این که دو آیه آخر سوره توبه را تنها در نزد ابی خزیمه انصاری پیدا نمودم و آن این بود:

لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ … «1»

زید بن ثابت می گوید: این قرآن که با این زحمات طاقت فرسا از منابع پراکنده جمع آوری شد و به صورت کتاب واحد در آمد، در نزد ابو بکر بود و پس از دوران وی پیش عمر و بعد از او نیز در نزد حفصه دختر عمر بود. «2»

2- ابن شهاب از انس بن

مالک نقل می کند: به هنگامی که حذیفه از طرف عثمان مأموریت داشت که اهل شام را همراه اهل عراق برای فتح آذربایجان و ارمنستان بسیج کند. حذیفه از اختلاف شدیدی که در قرائت قرآن در میان آن ها به وجود آمده بود، به وحشت افتاد و به نزد عثمان آمد و گفت: یا امیر المؤمنین! پیش از آن که این مسلمانان در کتابشان به مانند یهود و نصاری دچار اختلاف شوند، به داد آنان برس.

عثمان به حفصه پیغام داد که صحیفه ها را به نزد ما بفرست که پس از نسخه برداری باز پس

__________________________________________________

(1) توبه/ 128، 129.

(2) صحیح بخاری، فصل جمع آوری قرآن، 6/ 98.

بیان درمسائل قرآن، ص: 303

می دهیم: حفصه صحیفه ها را به نزد عثمان فرستاد. عثمان به زید بن ثابت و عبد اللّه بن زبیر و سعید بن عاص و عبد الرحمان بن حرث بن هشام دستور داد از روی این صحیفه ها چند نسخه دیگر نوشتند.

عثمان به سه تن از آن نویسندگان که از قبیله قریش بودند، گفت: اگر شما و زید بن ثابت در موردی از قرآن اختلاف نظر پیدا کردید با لغت قریش بنویسید زیرا قرآن با لهجه و لغت آنان نازل شده است.

این چهار نفر طبق دستور عثمان به کار پرداختند تا از روی آن صحیفه ها چند مصحف دیگر نسخه برداری کردند سپس عثمان صحیفه های اصلی را به حفصه برگردانید و از مصحف هایی که نسخه برداری شده بود به هر ناحیه یک جلد فرستاد و دستور داد نسخه های دیگر قرآن را که غیر از این نسخه هاست به طور کلی بسوزانند و از بین ببرند.

ابن شهاب پس از نقل این جریان می گوید: خارجه فرزند زید بن ثابت

نقل می کرد: از پدرم شنیدم که می گفت: وقتی که مصحف را استنساخ می کردیم آیه ای از سوره احزاب را که از خود رسول خدا شنیده بودم گم کردیم، پس از پی جویی در نزد خزیمه بن ثابت انصاری پیدا نمودیم، و به سوره احزاب لاحق کردیم که بدین گونه بود: مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ «1» 3- ابن ابی شیبه با سند خود از امیر مؤمنان (ع) نقل می کند که: اجر و پاداش ابو بکر در جمع آوری قرآن بیش از همه می باشد زیرا او اول کسی بود که قرآن را در میان دو لوح جمع آوری نمود.

4- ابن شهاب از سالم بن عبد اللّه و خارجه نقل می کند که ابو بکر قرآن را در کاغذ پاره ای جمع آوری کرد و از زید بن ثابت درخواست کرد که به این نوشته نظری بیفکند، زید امتناع ورزید تا ابو بکر در این باره از عمر استمداد نمود در اثر اصرار و پافشاری زیاد آن دو، زید نظارت و تصحیح آن نوشته ها را به عهده گرفت.

این صحیفه ها و نوشته ها در نزد ابو بکر بود و بعد از درگذشت وی در نزد عمر و پس از مرگ او در نزد حفصه همسر رسول خدا بود که عثمان کسی را به نزد او فرستاد و آن ها را خواست. حفصه

__________________________________________________

(1) از مؤمنان کسانی هستند که در پیمان شان با خدا وفا دارند. احزاب/ 23 صحیح بخاری، 6/ 99. این روایت و روایت های بعدی تا روایت بیست و یکم در منتخب کنز العمال که در حاشیه مسند احمد چاپ شده، ج 2، صص 43- 53 آمده است. […]

بیان درمسائل قرآن، ص:

304

از تحویل دادن آن صحیفه ها خودداری می کرد تا این که عثمان وعده حتمی داد که آن ها را به خود حفصه باز گرداند، آن گاه حفصه پذیرفت و صحیفه ها را به نزد عثمان فرستاد. عثمان همین مصحف موجود را از روی آن صحیفه ها نوشت، سپس اصل آن را به حفصه بازگردانید که پیوسته در دست حفصه بود.

5- هشام بن عروه از پدرش چنین آورده است: چون قاریانی که در جنگ یمامه شرکت داشتند، کشته شدند ابو بکر به عمر بن خطاب و زید بن ثابت دستور داد که در کنار مسجد بنشینند و هر کس سخنی به عنوان قرآن ارائه داد، آن را نپذیرند مگر این که دو نفر مورد اطمینان به قرآن بودن آن شهادت دهند، در این صورت آن را ثبت کنند زیرا عده زیادی از اصحاب رسول خدا و حافظان قرآن، در جنگ یمامه کشته شده اند و اکنون برای جمع آوری و مدون کردن قرآن ضرورت احساس می شود.

6- محمد بن سیرین نقل می کند که عمر بن خطاب کشته شد، در حالی که هنوز قرآن جمع آوری نشده بود.

7- حسن روایت می کند که عمر در باره آیه ای از قرآن سؤال کرد، در پاسخ وی گفتند که این آیه در نزد فلان قاری بود که در جنگ یمامه کشته شد. عمر بن خطاب با احساس خطر از این که شاید قرآن با از بین رفتن حافظان آن تدریجا از بین برود، کلمه استرجاع «انّا للّه و انّا الیه راجعون» را بر زبان راند و دستور داد که هر چه زودتر قرآن را جمع آوری کنند.

بنابراین، عمر اول کسی است که آیات قرآن را در مصحف واحد جمع

آوری کرده است.

8- یحیی بن عبد الرحمان بن خطاب نقل می کند که: عمر بن خطاب تصمیم گرفت قرآن را جمع آوری کند، در میان مردم به پا خاست و گفت: هر کس چیزی از قرآن را از رسول خدا فرا گرفته است، بیاورد و مردم آیاتی را که در صحیفه ها و لوحه ها نوشته بودند، آوردند ولی عمر از کسی آیه ای را نمی پذیرفت مگر آن چه را که دو نفر به قرآن بودنش شهادت دهند.

عمر در همان روزها که مشغول جمع آوری قرآن بود، به قتل رسید. پس از وی که عثمان زمام خلافت را به دست گرفت، به مردم ابلاغ نمود در پیش هر کس آیه و یا آیاتی از کتاب خدا وجود دارد، بیاورد ولی او هم هیچ سخنی را قبول نمی کرد مگر با شهادت دو نفر که قرآن بودن آن را امضا و تصدیق کنند.

در آن هنگام خزیمه بن ثابت آمد و گفت: من با چشم خود دیدم که شما دو آیه از قرآن را کنار گذاشتید و آن ها را ننوشتید. گفتند: آن دو آیه کدام است؟ گفت: من خودم از رسول خدا این دو آیه بیان درمسائل قرآن، ص: 305

را فرا گرفته ام، آن گاه دو آیه آخر سوره برائت را خواند: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ … «1». عثمان این دو آیه را که از خزیمه شنید گفت: من شهادت می دهم که این دو آیه از طرف خدا نازل شده است، شما چه مصلحت می دانید و این آیه را در کجای قرآن قرار دهیم؟ خزیمه گفت: این دو آیه را به آخرین سوره ای که بر پیامبر نازل شده است، ملحق

کنید! این بود که این دو آیه را به آخر سوره برائت ملحق ساختند و آن سوره را با همان دو آیه پایان دادند.

9- عبید بن عمیر می گوید: عمر هیچ آیه ای را در مصحف نمی نوشت مگر این که دو نفر به قرآن بودن آن شهادت دهند. مردی از انصار این دو آیه لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ … را آورد، عمر گفت: در باره آن ها از تو شاهد نمی خواهم زیرا اخلاق رسول خدا همان طور بوده که در این دو آیه آمده است [و خود آیه گواه خود او است.] «2»

10- سلیمان بن ارقم از حسن و ابن سیرین و ابن شهاب زهری نقل می کند که در جنگ یمامه قتل عام سهمگینی متوجه قاریان قرآن شد و در همین جنگ چهارصد نفر از آنان کشته شدند.

زید بن ثابت با عمر بن خطاب ملاقات نمود و به وی گفت: این قرآن است که احکام دین ما در آن جمع است و با از بین رفتن قرآن، احکام دین از بین خواهد رفت و من تصمیم گرفته ام که آیات قرآن را جمع آوری نموده و به صورت کتابی در بیاورم. عمر نیز گفت: صبر کن تا با ابو بکر مشاوره نماییم! هر دو با هم به نزد ابو بکر رفتند و موضوع را با وی در میان گذاشتند، ابو بکر پاسخ داد که عجله نکن تا در این مورد با مسلمانان نیز گفت و گو شود، سپس در میان مردم خطابه ای ایراد نمود و موضوع جمع آوری قرآن را به اطلاع مسلمانان رسانید و آنان نیز اظهار رضایت و خوشنودی نمودند و گفتند کار خوب و نیکویی

است، آن گاه جمع آوری قرآن شروع شد و به دستور ابو بکر منادی در میان مردم اعلام نمود که در نزد هر کس آیه ای از قرآن هست، بیاورد …

11- خزیمه بن ثابت چنین نقل می کند که من آیه: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ … «3» را نزد عمر بن خطاب و زید بن ثابت آوردم. زید گفت: آیا کسی هست که برای تو شهادت دهد؟ گفتم: به خدا! نمی دانم. عمر گفت: من در باره این آیه برای او شهادت می دهم.

__________________________________________________

(1) توبه/ 128.

(2) همه این روایت ها را که از منتخب کنز العمّال نقل نمودیم در کنز العمّال، طبع دوم، 2/ 361 آمده است جز این روایت که در کنز العمّال به جای آن، روایت دیگری به همین مضمون از یحیی بن جعده نقل گردیده است.

(3) دو آیه آخر سوره توبه.

بیان درمسائل قرآن، ص: 306

12- ابو اسحاق از بعضی اصحاب خود نقل می کند: عمر بن خطاب که خواست قرآن را جمع آوری کند، از مردم پرسید: آشناترین افراد به ضبط لغات عرب کیست؟ گفتند: سعید بن عاص.

آن گاه پرسید: خوشنویس ترین مردم کیست؟ گفتند: زید بن ثابت. عمر گفت: باید سعید املا کند و زید بنویسد و طبق دستور وی چهار مصحف نوشتند، عمر یکی از آن چهار مصحف را به کوفه و یکی را به بصره و یکی را به شام و مصحف دیگر را به حجاز فرستاد.

13- عبد اللّه بن فضاله نقل می کند، چون عمر تصمیم گرفت، مصحف اصلی نوشته شود، برای این کار عده ای از یارانش را مأمور ساخت و به آنان دستور داد که اگر در موردی اختلاف نظر پیدا کردند، با

لغت قبیله «مضر» بنویسند زیرا قرآن به مردی نازل شد که از قبیله «مضر» بوده است.

14- ابو قلابه نقل می کند که عثمان در دوران خلافتش به چند نفر از قاریان دستور داد که افرادی برای مردم قرائت را تعلیم کنند و معلمین مشغول تعلیم قرائت شدند در این میان جوانان و کودکان نیز قرائت را فرا می گرفتند ولی در قرائت اختلاف می کردند، تا جایی که اختلاف آنان به گوش معلمین رسید و بعضی از این معلمین نیز قرائت بعضی دیگر را کفر و زندقه، معرفی می کردند و این اختلاف تدریجا شدیدتر می شد تا به گوش عثمان رسید. وی در ضمن خطبه ای به مردم چنین گفت: شما که در نزد من و در مرکز کشور اسلامی هستید، در قرائت اختلاف کرده و کلمات آن را غلط تلفظ می کنید، کسانی که از من و مرکز دورند و در نقاط و شهرهای دوردست زندگی می کنند، اختلاف در قرائت و تلفظ غلط در میان آنان طبیعتا بیش تر است، پس بر شما یاران پیامبر لازم است قرآنی بنویسید که مدرک و مرجع قرآن های دیگر باشد و مردم با مراجعه به آن قرآن اختلافاتشان را بر طرف سازند. ابو قلابه از مالک بن انس «1» نقل می کند که او می گفت: من از کسانی بودم که آیات قرآن را به نویسندگان قرآن املا می نمودم. گاهی در یک آیه اختلاف پیدا می شد، آن گاه نام کسی را که آن آیه را از رسول خدا (ص) گرفته بود، یاد می نمودند و گاهی آن شخص نیز غایب و یا در بیرون شهر بود، آیات قبلی و بعدی را می نوشتند و جای همان آیه مورد اختلاف

را خالی می گذاشتند تا آن شخص بیاید و یا کسی را می فرستادند که او را بیاورد و آیه مورد اختلاف را با نظر وی تطبیق کرده و می نوشتند. بدین صورت نوشتن مصحف به پایان رسید. عثمان به مردم شهرها نوشت که: من چنین و چنان کردم و قرآنی نوشتم و غیر از آن هر چه در نزد من بوده است، از بین بردم و در نزد شما نیز هر چه از آیات قرآن هست، از بین ببرید.

__________________________________________________

(1) ابو بکر بن ابی داود می گوید: ابن مالک بن انس معروف و یکی از پیشوایان چهار گانه اهل سنت است.

بیان درمسائل قرآن، ص: 307

15- مصعب بن سعد نقل می کند که روزی عثمان در میان جمعیت خطبه ای ایراد نمود و چنین گفت: سیزده سال بیش نیست که از فوت پیغمبر سپری می شود که شما در باره چگونگی خواندن قرآن نزاع و اختلاف دارید و می گویید قرائت ابیّ اینچنین و قرائت عبد اللّه آن چنان بود. یکی می گوید قرائت تو درست نیست. آن دیگری می گوید قرائت تو صحیح نمی باشد. شما را به خدا این اختلافات را کنار بگذارید و هر چه از آیات قرآن در نزد شماست پیش من بیاورید تا آن ها را به یک شکل و در یک جا جمع آوری کنیم.

کاغذها و قطعه پوست هایی که در نزد مردم از آیات قرآن نوشته شده بود، آوردند تا مقدار زیادی از این اوراق و قطعات روی هم انباشته شد، آن گاه خود عثمان صاحبان این کاغذها و پوست ها را یک به یک صدا کرد و آن ها را قسم داد که آن چه آورده ای از خود رسول خدا شنیده ای و با

املای خود او نوشته ای؟ از این گونه سؤالات می کرد و آنان در پاسخ وی می گفتند: بلی، بلی.

چون این پرس و جو تمام شد، عثمان سؤال کرد: خوشنویس ترین مردم کیست؟ گفتند: زید بن ثابت، نویسنده مخصوص رسول خدا، آن گاه گفت: آشناترین افراد به ضبط لغات عرب کیست؟

گفتند: سعید بن عاص.

عثمان دستور داد که سعید املا کند و زید بنویسد. زید به نوشتن شروع نمود و این مصحف ها به دستور عثمان در میان مردم منتشر شد.

مصعب بن سعد در این جا اضافه می کند که من شنیدم که بعضی از اصحاب رسول خدا عمل آنان را تأیید می کردند و می گفتند: کار خوب و به جایی بود که انجام دادند.

16- ابو ملیح نقل می کند که عثمان بن عفان چون تصمیم گرفت، قرآن نوشته شود گفت: باید قبیله هذیل املا کند و قبیله ثقیف بنویسد.

17- عبد الاعلی فرزند عبد اللّه بن عامر قرشی نقل می کند که چون نوشتن قرآن تمام شد، به نزد عثمان آوردند. وی نگاهی به قرآن نمود و گفت: این کار را به خوبی و به نحو احسن انجام داده اید ولی در این مصحف غلطهای کوچکی نیز می بینم که ملت عرب با قرائت خود آن ها را اصلاح خواهند نمود.

18- عکرمه می گوید: هنگامی که قرآن تدوین شده را به نزد عثمان آوردند اغلاطی در آن مشاهده نمود و گفت: اگر املا کننده اش از خاندان هذیل و نویسنده اش از قبیله ثقیف بود، این اغلاط در قرآن وجود نداشت.

19- عطا نقل نموده است: عثمان که می خواست آیات قرآن را استنساخ کند، ابی بن کعب را بیان درمسائل قرآن، ص: 308

خواست و ابی آیات قرآن را به زید بن ثابت

املا می کرد، زید هم می نوشت. سعید بن عاص هم با وی بود که قرآن را غلط گیری می کرد، پس مصحف موجود با قرائت ابی و زید نوشته شده است.

20- مجاهد نقل می کند: عثمان در موقع تدوین قرآن دستور داد که ابی املا کند و زید بن ثابت بنویسد و سعید بن عاص و عبد الرحمان بن حرث غلط گیری کنند.

21- زید بن ثابت می گوید: هنگامی که مصحف ها را می نوشتم، من یک آیه را که از رسول خدا شنیده بودم، در پیش کسی و یا در یادداشتی پیدا نکردم، سپس آن را در پیش خزیمه بن ثابت یافتم و آن آیه این بود مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا … «1» و چون رسول خدا (ص) شهادت خزیمه را به جای شهادت دو نفر می پذیرفت و «ذو الشهادتین» نامیده می شد، من هم شهادت وی را به تنهایی پذیرفتم و با شهادت او، آن آیه را نوشتم.

22- ابن اشته از لیث بن سعید نقل می کند: اول کسی که قرآن را جمع آوری کرد، ابو بکر و نویسنده اش هم زید بن ثابت بود. مردم آیاتی را که در نزدشان بود به پیش زید می آوردند ولی او نمی پذیرفت مگر با شهادت دو نفر راستگو و مورد اعتماد و زید بن ثابت دو آیه آخر سوره برائت را پیدا نکرد، مگر در نزد خزیمه اما شاهدی نبود که گفتار وی را تصدیق کند، با این حال ابو بکر دستور داد که آن را بنویسند، زیرا رسول خدا شهادت او را به جای شهادت دو نفر می پذیرفت و همان آیه نوشته شد، عمر نیز آیه رجم را آورد و چون شاهدی نداشت، نوشته

نشد. «2»

این بود مهم ترین روایاتی که در باره کیفیت و چگونگی جمع آوری قرآن نقل شده است.

این روایات، علاوه بر خبر واحد بودن که هیچ گونه اطمینان آور و مفید علم نمی باشد، از جهات مختلفی ضعیف و غیر قابل اعتماد بوده و مورد ایراد و انتقاد می باشند.

ما در فصل های آینده، این روایت ها را بررسی کرده و در هر فصلی، یکی از جهات ضعف آن ها را بررسی و تا آخر بخش بدین گونه پیش می رویم. جهات ضعف این روایت ها را کاملا روشن می کنیم و این بخش از کتاب را به پایان می بریم.

__________________________________________________

(1) احزاب/ 23.

(2) اتقان، نوع 18، ج 1/ 101.

بیان درمسائل قرآن، ص: 309

را که از «مثانی» بود و سوره «برائت» که از «مئین» بود، یک جا و پهلوی هم نوشتید و از میان آن ها «بسم اللّه» را برداشتید و هر دو را در کنار سوره های بزرگ «طوال» قرار دادید؟ عثمان گفت: در دوران زندگی پیغمبر سوره ای که دارای آیات متعدد بود نازل شد، آن بزرگوار نویسندگان وحی را می خواست و دستور می داد که این سوره را در کنار فلان سوره قرار دهید و گاهی نیز چند آیه نازل می شد و دستور می داد که این آیات را در فلان سوره ای که دارای فلان آیات است قرار دهید. همه این ها به دستور پیامبر اسلام و با نظر وی انجام می گرفت. عثمان اضافه کرد که سوره انفال اولین سوره ای است که در مدینه نازل شده و سوره برائت آخرین سوره قرآن است که فرود آمده است ولی داستان نزول هر دو سوره شبیه هم بود و دستورات و مضمون آیاتشان با هم سنخیت داشت. بدین جهت من فکر کردم که هر دو سوره از یک باب و مقوله و از نوع واحد است و از طرف دیگر رسول خدا (ص) که از دنیا رحلت نمود، بیان نکرد که آیا سوره برائت از انفال است یا نه؟ روی این اصل، من هم آن ها را پهلوی هم و بدون این که «بسم اللّه» در میان شان فاصله باشد، نوشتم و در کنار سوره های بزرگ قرار دادم. «1»

2- طبرانی و ابن عساکر از شعبی نقل کرده اند که در زمان رسول خدا شش نفر از انصار، قرآن را جمع آوری کرده بودند: ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابو درداء، سعد بن

عبید و ابو زید و علاوه بر آنان مجمع بن جاریه نیز به جز دو یا سه سوره، همه قرآن را ضبط کرده بود. «2»

3- قتاده نقل می کند که از انس بن مالک پرسیدم در دوران رسول خدا چه کسی قرآن را جمع آوری کرده بود؟ گفت: چهار تن که همه آن ها را «انصار» بودند: ابی ابن کعب، معاذ بن جبل، زید بن ثابت و ابو زید. «3»

4- مسروق می گوید: روزی عبد اللّه بن عمر از عبد اللّه بن مسعود یاد کرد، سپس گفت: من تا

__________________________________________________

(1) منتخب کنز العمّال، 2/ 48.

(2) همان، 2/ 52.

(3) صحیح بخاری، 6/ 102.

بیان درمسائل قرآن، ص: 314

زنده هستم او را دوست خواهم داشت زیرا از رسول خدا شنیدم که می فرمود: قرآن را از چهار نفر فرا گیرد: عبد اللّه بن مسعود، سالم بن معاذ و ابی بن کعب. «1»

5- نسائی با سند صحیح از عبد اللّه بن عمر نقل می کند که من قرآن را جمع آوری کرده بودم و هر شب یک بار می خواندم و چون این جریان به گوش پیامبر رسید، فرمود: آن را آرام و با حوصله و هر ماه یک بار بخوان! … «2»

و در این باره روایت های دیگری نیز وجود دارد که بعضی از آن ها را در همین کتاب خواهید خواند و از همه این روایت ها استفاده می شود که قرآن در زمان خود رسول خدا (ص) با دستور و نظارت مستقیم شخص آن حضرت جمع آوری شده بود و کوچک ترین احتمال تحریف در آن وجود ندارد.

اشاره شده است، حفظ نمودن و جمع کردن در سینه هاست نه جمع کردن و نوشتن آن در اوراق.

ولی این، تصوری است باطل و پنداری است نابجا زیرا:

اولا: دلیلی بر این تصور و پندار نیست.

و ثانیا: اگر منظور از جمع آوری قرآن، جمع آوری آن در سینه ها بود، چگونه این عمل به طوری که در این روایت ها آمده است، تنها به شش نفر یا چهار نفر اختصاص یافته است؟ در صورتی که تعداد حافظان قرآن در عصر پیامبر (ص) بیش از آن بود که با نام و نشان قابل شمارش باشد.

بنابراین، منظور از جمع آوری که در این روایت ها یاد شده است، جمع آوری کتبی است نه حفظی. چنان که اگر کسی در تاریخ زندگی پیامبر و یاران آن بزرگوار دقت کند، برای وی این حقیقت کاملا روشن و ثابت می شود که در زمان خود آن حضرت قرآن جمع آوری شده بود و تعداد گرد آورندگان آن هم کم نبوده است.

و روایت بخاری از انس که گرد آورندگان قرآن را در عصر پیامبر تنها چهار نفر معرفی می کند،

__________________________________________________

(1) همان، 2/ 102.

(2) اتقان، نوع 20، ج/ 124.

بیان درمسائل قرآن، ص: 315

روایت درست و قابل قبولی نیست، زیرا:

اولا: با روایت های گذشته، مخصوصا با روایت دیگر بخاری که گرد آورندگان را بیش از چهار نفر معرفی می کند، سازش ندارد.

و ثانیا: راوی از کجا به دست آورده که در هنگام در گذشت پیامبر جز چهار نفر کسی دیگر قرآن را جمع آوری نکرده بود؟ او چگونه توانست که به اوضاع و احوال تمام مسلمانان که در شهرهای مختلف اسلامی پراکنده بودند، احاطه داشته باشد و از میان آنان

تنها چهار نفر را حافظ قرآن معرفی کند؟ کسانی که قرآن را جمع آوری کرده بودند، به چهار تن منحصر سازد؟ این گفتار به حدس و تخمین و گزافه گویی نزدیک تر است تا به تحقیق و حقیقت گویی.

تفحص و بررسی و یا شک و تردید کند و مخصوصا این که خود ابو بکر در باره وی می گوید او مردی است عاقل و غیر متهم به دروغگویی.

گذشته از همه این ها، اخبار «ثقلین» که به طور «متواتر» و فراوان نقل شده، ما را به این معنی هدایت و راهنمایی می کند که قرآن در عصر خود رسول خدا جمع آوری و به صورت کتاب و مجموعه ای در آمده بود که قابل امانت گذاشتن باشد که در این باره بعدا بحث و گفت و گو خواهیم داشت. بیان درمسائل قرآن، ص: 316

در سینه ها بود و یا در لوحه های پراکنده و تخته پاره ها و استخوان های متفرق نوشته شده باشد، کتاب نامیده نمی شود و معمولا کتاب مجموعه ای را گویند که دارای وجود واحد مشخص بوده، صورت مدونی داشته باشد. نوشته های پراکنده و قطعه قطعه، کتاب نامیده نمی شود تا چه رسد به آن چه اصلا نوشته نشده، و جای آن دل ها و سینه ها باشد.

اهمیت غیر قابل وصف باشد، پیامبر و همچنین مسلمانان مدت مدیدی در جمع آوری آن غفلت نمی کردند و آن را به آیندگان و به دست حوادث تحویل نمی دادند.

مردم بوده و مسلمانان نسبت به حافظ قرآن با نظر تکریم و احترام فوق العاده می نگریستند و اگر کسی اطلاع از تاریخ داشته باشد، به مقام ارجمند و موقعیت خاصی که قاریان و حافظان قرآن از آن برخوردار بودند، پی خواهد برد.

این ها عواملی بودند که می توانستند، انگیزه و موجب آن شوند که مسلمانان به جمع آوری و حفظ قرآن اهمیت فراوان قائل شوند و مجموع قرآن یا هر مقداری که بتوانند از آیات قرآن را حفظ بیان درمسائل قرآن، ص: 318

کنند تا از این رهگذر چنین مقام عالی و ارجمندی را حائز شوند.

4- اجر و ثوابی که خواننده و حفظ کننده قرآن به آن قائل می شود، از مهم ترین عواملی است که مسلمانان را به قرائت و حفظ کردن قرآن وادار می ساخت و به همین علت بود که مسلمانان نسبت به قرآن و حفظ کردن آن بیش از آن چه به مال و جان شان و به اولاد و فرزندان شان اهمیت بدهند، اهتمام می ورزیدند تا جایی که در تاریخ آمده است که بعضی از زنان نیز همه قرآن را جمع آوری نموده بودند.

ابن سعد در طبقات می گوید: فضل بن دکین چنین آورده است که ولید فرزند عبد اللّه بن جمیع از مادر بزرگش نقل می کند، ام ورقه دختر عبد اللّه بن حارث تمام قرآن را جمع آوری کرده بود و رسول خدا او را شهید می نامید، می گفت: هنگامی که رسول خدا به جنگ بدر حرکت می کرد، عرضه داشتم یا رسول اللّه! به من نیز اجازه بدهید که با شما حرکت کنم و در این جنگ مداوا و معالجه رزمندگان و مجروحان جنگی را به عهده بگیرم تا خداوند به من

نیز پاداش و اجر شهادت عنایت فرماید. رسول خدا در پاسخ من فرمود: خدا برای تو شهادت را آماده کرده است. «1»

آن جا که زنان بر جمع کردن و حفظ نمودن قرآن این چنین اهمیت دهند، معلوم است که اهتمام مردان و سعی و کوشش آنان در این مورد تا چه حد خواهد بود.

آمار و تعداد کسانی که در دوران خود رسول خدا قرآن را حفظ کرده بودند، در کتاب های معتبر تاریخ آمده است.

قرطبی می گوید: هفتاد تن از قراء در جنگ یمامه به قتل رسیدند و در دوران خود پیغمبر (ص) نیز در بئر معونه به همین مقدار کشته شدند. «2»

در روایت دهم که قبلا آوردیم تعداد قاریانی که در جنگ یمامه کشته شدند چهارصد نفر گزارش شده است.

گذشته از قاریان و حفاظ قرآن که به جمع آوری آیات قرآن اهتمام می ورزید خود رسول خدا نیز برای حفظ آیات قرآن اهمیت فوق العاده ای قائل بود و نویسندگان متعددی داشت و مخصوصا قرآن هم نجوما و تدریجا در مدت بیست و سه سال نازل شده است.

همه این ها گواه و مؤید این مطلب است که خود رسول خدا در دوران زندگیش دستور به کتابت قرآن داده بود.

__________________________________________________

(1) اتقان، نوع 20، ج 1/ 125. […]

(2) همان، نوع 20/ 122.

بیان درمسائل قرآن، ص: 319

زید بن ثابت نقل می کند: ما در حضور پیغمبر بودیم و قرآن را از روی رقعه ها و ورق پاره های پراکنده در یک جا تدوین و جمع آوری می کردیم.

حاکم در ذیل این حدیث می گوید: این حدیث بنا به شرط شیخین (بخاری و مسلم) صحیح است ولی آن را در کتاب های خویش نقل نکرده اند، آن گاه می گوید: به هر حال این

حدیث دلیل روشنی است بر این که همه قرآن در دوران خود رسول خدا جمع آوری شده بود. «1»

و اما حفظ کردن بعضی از سوره ها و یا بخشی از آیات قرآن در میان مسلمانان انتشار و اشتهار کامل داشت و کم تر مرد و زن مسلمان پیدا می شد که چند سوره و آیه در نزد وی نباشد.

عباده بن صامت نقل می کند هر گاه کسی از جایی به پیش رسول خدا می آمد، وی به علت اشتغالات زیاد و نداشتن فرصت بیش تر او را به یکی از ما واگذار می کرد تا قرآن را بر وی بیاموزیم. «2»

کلیب نیز نقل می کند که من به همراه علی (ع) بودم، آن حضرت صدای ضجه مسلمانان را که در مسجد به قرائت قرآن مشغول بودند، شنید و فرمود: خوشا به حال آنان! … «3»

باز از عباده بن صامت نقل است که هر گاه کسی از نقطه دیگر به حضور رسول خدا می آمد، آن حضرت وی را تحویل یکی از ما می داد که به او قرآن یاد بدهیم و همیشه از مسجد رسول خدا، صدای مردم به خواندن قرآن طنین انداز بود تا این که رسول خدا دستور داد، مسلمانان قرآن را آهسته بخوانند و یکدیگر را در خواندن قرآن به اشتباه نیندازند. «4»

آری، حفظ کردن قرآن در میان مرد و زن مسلمان رایج و معمول بود تا جایی که زنان مسلمان یاد گرفتن سوره ای از قرآن و یا بیش تر از آن را مهریه خویش قرار می دادند.

خواننده ارجمند! آیا با این اهتمام فوق العاده می توان ادعا کرد که جمع آوری قرآن تا دوران خلافت ابو بکر به تأخیر افتاد و ابو بکر در جمع آوری قرآن به

شهادت و نظارت دو نفر احتیاج پیدا کرد؟

با در نظر گرفتن اوضاع و احوال مسلمانان در دوران پیامبر و اهمیتی که آنان به خواندن و حفظ کردن قرآن قائل بودند، نمی تواند این گفتار قابل قبول باشد.

__________________________________________________

(1) مستدرک، 2/ 611.

(2) مسند احمد، 5/ 324.

(3) کنز العمال، فضائل القرآن، چ 2، ج 2/ 185.

(4) کنز العمال، 2/ 185.

بیان درمسائل قرآن، ص: 320

را بر زبان براند؟! ما نمی دانیم صحیح بودن این گونه روایت ها که به ثبوت قرآن به وسیله خبر واحد و یا شهادت دو نفر و یا یک نفر شاهد دلالت دارند، با اجماع و عقیده تمام مسلمانان به این که قرآن به جز تواتر از راه دیگر ثابت نمی شود، چگونه می تواند توافق و سازش داشته باشد؟! آیا قطعی بودن این که قرآن باید از راه تواتر ثابت شود نه از راه خبر واحد و شهادت دو نفر، دلیل بر دروغ بودن تمام این روایات نیست؟! تعجب در این است که بعضی از دانشمندان مانند ابن حجر، «شهادت» را که در این روایات آمده، به «کتابت» و «حفظ کردن قرآن» تأویل و تفسیر کرده اند. «1»

ما فکر می کنیم همان لزوم تواتر در قرآن که اشاره کردیم، ابن حجر را به چنین تأویل و تفسیر واداشته، شهادت را به معنای کتابت و حفظ گرفته است.

در هر صورت این تفسیر از جهاتی قابل خدشه و ایراد است، زیرا:

1- این تفسیر با دلالت صریح این روایات که در مسئله تدوین قرآن آوردیم هیچ گونه سازش

__________________________________________________

(1) اتقان، نوع 18/ 100.

بیان درمسائل قرآن، ص: 321

ندارد و با توجه مختصر معلوم می شود که شهادت در این روایت ها به حفظ و کتابت، قابل تأویل نمی باشد.

2- لازمه این تفسیر این است که جمع کنندگان قرآن آیاتی را که در نزد اشخاص بوده ولی نوشته نشده بود، وارد مصحف نمی کردند، گرچه قرآن بودن آن ها از راه تواتر ثابت بود و برگشت این مطلب به این است که قسمتی از قرآن که قرآن بودنش با تواتر ثابت نگردیده بود، در قرآن نوشته شده است.

3- آیه ای را

که می خواستند بنویسند اگر با تواتر ثابت بود، دیگر نیازی به حفظ و کتابت نداشت و اگر به وسیله تواتر ثابت نبود، با حفظ و کتابت نمی توانستند آیه بودن آن را ثابت کنند و در قرآن وارد سازند، بنابراین در جمع آوری قرآن، حفظ و کتابت، کوچک ترین فایده و اثری نداشت تا شرط پذیرش آیات قرآن بوده باشند. خلاصه گفتار این که، این روایت ها با این گونه تأویلات قابل پذیرش نمی باشند و به جز دور انداختن آن ها چاره دیگری نیست زیرا از این روایت ها چنین بر می آید که آیات قرآن از راه غیر تواتر نیز پذیرفته شده و در قرآن جمع آوری می گردید و بطلان این سخن به اجماع مسلمین و در نزد تمام مسلمانان روشن و مسلم است.

منافات کامل دارد، این جاست که یکی دیگر از جهات ضعف این روایات آشکار می شود.

و پنداری است غلط و بی اساس که با قرآن، سنت، اجماع و عقل مخالف می باشد و طرفداران تحریف نمی توانند از این راه، نظریه غلط و بی اساس خویش را اثبات نمایند، بلکه چنان که در فصول پیش یاد آور شدیم، قرآن در دوران خود پیامبر و به دستور و نظارت وی انجام گرفته است.

اگر بر فرض، قبول کنیم که قرآن را ابو بکر در دوران خلافتش جمع آوری کرده است، کیفیت آن به شکلی که در این روایات آمده است، مسلما دروغ است، زیرا جمع آوری قرآن بر پایه قطع و یقین استوار بود، یعنی آیات قرآن در اثر تواتر و نقل های فراوان و یقین آور در میان مسلمانان، معروف و شناخته شده بود و همان آیات قطعی و شناخته شده که در دل ها و سینه ها بود و مسلمانان با آن ها انس و آشنایی داشتند، در قرآن آورده شده و در یک جا جمع آوری شد.

آری، جای تردید و شک نیست که عثمان در دوران خویش قرآن را جمع آوری کرده است، ولی نه به آن معنی که سوره ها و آیات قرآن را در یک مصحف تدوین کند و از پراکندگی به صورت مجموعه واحد در بیاورد، بلکه بدین معنی که او تمام مسلمانان را در قرائت یک قاری مخصوص، جمع و متحد نمود و تمام قرآن های دیگر را که با آن قرائت مورد نظر موافق نبود، سوزاند و به تمام بلاد و شهرها نوشت که چنین قرآن ها را بسوزانند و بدین وسیله مسلمانان را از هر گونه اختلاف قرائت نهی و منع نمود که آن را در اصطلاح «توحید المصاحف» می نامند.

عده ای از بزرگان اهل سنت نیز بدین معنی تصریح نموده اند،

چنانکه حارث محاسبی بیان درمسائل قرآن، ص: 324

می گوید: در میان مردم مشهور است که جمع کننده قرآن عثمان است ولی چنین نیست، بلکه عثمان از اختلافی که در میان اهل شام و اهل عراق در قرائت حروف و کلمات قرآن به وجود آمده بود، به ترس و وحشت افتاد و مردم را وادار کرد که قرآن را با یک قرائت و با همان روشی که خود او و عده ای از مهاجر و انصار اختیار کرده بودند، بخوانند. «1»

قرآن هاست که به وسیله خود او صورت گرفته و به مردم شهرها نیز این دستور را صادر کرده است.

آری، عده ای از مسلمانان در این موضوع به عثمان اعتراض کردند تا جایی که او را «حرّاق المصاحف» یعنی سوزاننده قرآن ها، نامیدند.

نتیجه از همه آن چه در این بخش و بخش قبلی راجع به تحریف قرآن آوردیم به طور کلی بر می آید که داستان تحریف قرآن یک داستان واهی، بی اساس و سخن خرافی است و شخص عاقل یک چنین داستان را قبول و باور نمی کند مگر آن که در اطراف این موضوع تحقیق و تدبّر ننماید و یا افرادی که

__________________________________________________

(1) اتقان، نوع 18، ج 1/ 103.

بیان درمسائل قرآن، ص: 325

غرض و انگیزه آنان را به چنین گفتار بی اساس وادار سازد، زیرا اغراض انسان را کر و کور می کند و اما شخص عاقل، با انصاف و مدبر در بطلان و خرافی بودن تحریف قرآن، شک و تردید به خود راه نمی دهد. بیان درمسائل قرآن، ص: 327

که مردم معانی آن را بفهمند و در آیاتش تدبر کنند، دستوراتش را به کار ببندند و از آن چه نهی کرده است، خودداری کنند.

در خود قرآن مجید هم به این حقیقت عقلی و عرفی مکرر اشاره شده است، آن جا که می فرماید:

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها. «1»

آیا آن ها در قرآن تدبر نمی کنند، یا بر دل هایشان قفل نهاده شده است.

وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ. «2»

ما برای مردم در این قرآن از هر نوع مثلی آوردیم، شاید متذکر و یادآور شوند.

وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ. عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ. بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ. «3»

به راستی این قرآن از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است. روح الامین آن را نازل کرده است، بر قلب پاک تو تا مردم را انذار کنی. خداوند آن را به زبان عربی آشکار و روشن نازل کرد.

هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَهٌ لِلْمُتَّقِینَ. «4»

در این کتاب، بیانی است برای عموم مردم و هدایت و اندرزی است، برای پرهیزگاران.

فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ. «5»

راستی ما قرآن را به زبان تو آسان نمودیم تا متذکر و یاد آور شوند.

وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ. «6»

ما قرآن را برای تذکر آسان ساختیم، آیا کسی هست که متذکّر شود؟

__________________________________________________

(1) محمد/ 24.

(2) زمر/ 27.

(3) شعرا/ 192- 195.

(4) آل عمران/ 138.

(5) دخان/ 58.

(6) قمر/ 17.

بیان درمسائل قرآن، ص: 330

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً. «1»

آیا در قرآن نمی اندیشند که اگر از سوی غیر خدا بود، اختلافات فراوانی در آن می یافتند.

جز این

آیات، در قرآن مجید آیات فراوان دیگری نیز وجود دارد که دلالت می کنند بر این که:

«قرآن یک کتاب ساده، قابل فهم برای عرف و عموم مردم است.»

می آید که تنها به قسمتی از سر مسح کردن کافی است نه به تمام آن.

2- روزی امام صادق (ع) منصور دوانیقی را از پذیرفتن گفتار سخن چین و دو بهم زن، نهی می فرمود و گفتار خویش را بدین جا رسانید که: گفتار سخن چین مورد اعتبار و قابل قبول نیست، آن گاه این آیه را خواند:

إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا. «1»

__________________________________________________

(1) حجرات/ 6.

بیان درمسائل قرآن، ص: 332

اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد، در باره آن تحقیق کنید.

3- کسی از امام صادق (ع) می پرسد که من در مستراح زیاد می نشینم تا به صدای موسیقی که از همسایه به گوش می رسد گوش فرا دهم، این عمل من چه حکمی دارد، در صورتی که من به قصد شنیدن موسیقی به آن جا نمی روم؟ امام (ع) فرمود: این عمل تو حرام و گناه است، زیرا که خداوند می فرماید:

إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا. «1»

4- امام صادق (ع) به فرزندش اسماعیل می فرماید: هنگامی که گروهی از مؤمنان در نزد تو شهادت دادند، تصدیق شان بکن! زیرا که، خداوند می فرماید:

یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ. «2»

5- امام صادق (ع) در باره زنی که سه بار طلاق گرفته، به شوهرش حرام می شود، می گوید: اگر این زن با مرد دیگری ازدواج کند و از او طلاق بگیرد، در این صورت می تواند با شوهر اولی خود دوباره ازدواج نماید، گرچه آن مرد دوم برده و غلام باشد، زیرا خداوند می فرماید:

حَتَّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ. «3»

6- امام صادق (ع) فرمود: اگر زنی سه بار طلاق گیرد، با ازدواج موقت و متعه شدن به مرد دیگر برای شوهر اولی

حلال نمی شود، چون خداوند می فرماید:

فَإِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَیْهِما أَنْ یَتَراجَعا. «4»

اگر شوهر بعدی طلاقش بدهد عیبی ندارد که او با شوهر اولی ازدواج کند.

که در ظاهر این آیه، حلال شدن زن سه طلاقه به شوهر اولی مشروط به این است که با مرد، دیگری ازدواج کند، سپس از وی طلاق بگیرد و چون در ازدواج موقت طلاق نیست، شرط ازدواج با شوهر اول که همان طلاق است، فراهم نشده است.

7- مردی که ناخن پایش افتاده بود و به عنوان معالجه، «مراره» ای روی آن گذاشته بود، از امام صادق (ع) حکم آن را در مورد مسح سؤال نمود، امام (ع) فرمود: حکم این مسئله و امثال آن در قرآن وجود دارد زیرا خداوند می فرماید:

__________________________________________________

(1) اسراء/ 36.

(2) توبه/ 61.

(3) بقره/ 230.

(4) بقره/ 230.

بیان درمسائل قرآن، ص: 333

وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ. «1»

آنگاه فرمود: در موقع وضو روی همان دارو، مسح کن! 8- حکم ازدواج با بعضی از زنان را از امام صادق (ع) پرسیدند، امام (ع) فرمود: جایز و حلال است زیرا خداوند می فرماید:

وَ أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ. «2»

9- امام در باره حلال بودن گوشت بعضی از حیوانات به این آیه استشهاد می کند:

قُلْ لا أَجِدُ فِی ما أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّماً عَلی طاعِمٍ یَطْعَمُهُ. «3»

10- باز امام (ع) بر عدم جواز ازدواج بردگان بدون اجازه صاحبانشان با این آیه استدلال و استشهاد می کند که خداوند می فرماید:

عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ. «4»

__________________________________________________

(1) حج/ 78.

(2) نساء/ 23.

(3) انعام/ 145.

(4) نحل/ 75.

بیان درمسائل قرآن، ص: 334

و مدرکیت دارد ولی گروهی از دانشمندان و علمای «حدیث» این حقیقت را انکار می کنند و می گویند که ظواهر قرآن قابل استناد نیست زیرا شاید هدف و منظور پروردگار از آیات قرآن غیر از آن باشد که از ظاهرش فهمیده می شود، این است که نمی توان معانی ظاهری قرآن را گرفت و در مواقع نیاز به آن تکیه و استناد نمود.

این بود خلاصه نظریه کسانی که حجیت ظواهر قرآن را انکار می کنند و بر این گفتار و نظریه دلایلی دارند که ما اینک هر یک از آن دلایل را به طور مستقل و جداگانه می آوریم و مورد گفت و گو قرار می دهیم و به پاسخ آن می پردازیم:

را ادعا نمودی! وای بر تو که خداوند آن را قرار نداده است، مگر در نزد متخصصین قرآن و آنان که قرآن به آنان نازل شده است و این چنین علم و دانشی بر کسی میسر نیست جز افراد خاصی از خاندان پیامبر.

ابو حنیفه! بدان که خداوند از قرآن خود حتی یک حرف هم برای تو به ارث نگذاشته و سهمی نصیب نداده است.

2- و در روایت زید شحام آمده است که قتاده به محضر امام باقر (ع) وارد شد، امام به وی فرمود: تو فقیه مردم بصره هستی؟ گفت: چنین می پندارند، آن گاه امام فرمود: شنیده ام که قرآن را تفسیر می کنی؟ عرضه داشت: آری، تا آن جا که امام فرمود: قتاده! اگر از پیش خود قرآن را تفسیر کنی، هم خودت هلاک گشته ای و هم دیگران را به هلاکت انداخته ای و اگر با گفتار دیگران تفسیر کنی، باز هم خود و هم دیگران را به هلاکت کشانده ای، وای بر تو ای قتاده که قرآن را تنها کسانی می توانند بفهمند که مخاطب قرآن و طرف صحبت و گفت و گوی آن هستند.

پاسخ:

هدف و منظور این گونه احادیث و روایات، فهم ظاهر قرآن نیست بلکه منظور از آن به طور کلی این است که فهم حقیقت قرآن و پی بردن به عمق و تأویلات آن، آشنا بودن با ظاهر و باطن، ناسخ و منسوخش، اختصاص به کسانی دارد که مورد خطاب و طرف سخن قرآن می باشند، چنان که روایت اول در این معنی صراحت دارد زیرا در این روایت سؤال از معرفت و شناخت عمیق و واقعی و تشخیص دقیق ناسخ و منسوخ بوده، امام

نیز ابو حنیفه را در ادعای چنین ادعای بزرگی، مورد توبیخ و ملامت قرار داده است.

و در روایت دوم نیز کلمه «تفسیر» به کار رفته است و تفسیر به معنای کشف حقیقت و پی بردن به عمق و ریشه آیات قرآن و به معنای پرده برداشتن از ظواهر قرآن می باشد و این، علم بزرگ و

__________________________________________________

(1) روایتی را می گویند که سلسله ناقلین آن ذکر نشده باشد.

بیان درمسائل قرآن، ص: 336

خطیری است که در فراخور همه کس نیست ولی فهمیدن ظواهر آیات قرآن به طور ساده برای عموم اهل زبان ممکن است، آن چه این روایت ها برای عموم غیر قابل درک می دانند، همان شناخت کامل قرآن و تأویل یا تفسیر عمیق آن می باشد نه ظواهرش.

روایاتی که در فصل پیش آوردیم، این حقیقت را تأیید می کنند زیرا از آن ها نیز استفاده می شد که فهمیدن ظاهر قرآن اختصاص به معصومین ندارد.

گواه دیگر بر این گفتار آن است که در روایت اول، امام به ابو حنیفه می فرماید: خداوند از کتاب خود حتی یک حرف هم به توارث نداده است، امام با این بیان، به این معنی اشاره می کند که خداوند اوصیا و جانشینان حق پیامبر را وارث قرآن کرده، به این مقام عالی اختصاص شان داده است، آن جا که می فرماید:

ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا «1» سپس کتاب [آسمانی را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم.

بنابراین، فهم و شناخت واقعی و کامل قرآن و آیاتش و پی بردن به حقیقت آن و تأویلاتش اختصاص به اولیای خاص و بندگان ممتاز خدا دارد و دیگران بهره و نصیبی در آن ندارند.

این است معنای گفتار امام

صادق (ع) به ابو حنیفه، زیرا درست نیست که گفته شود، ابو حنیفه کوچک ترین چیزی از قرآن را نمی دانست و حتی مثلا «قل هو اللّه احد» و مانند آن را که معنای صریح و روشنی دارد، نمی فهمید.

این بود خلاصه معنای روایاتی که می گویند کلید فهم قرآن تنها در دست عده خاص و افراد مخصوصی است و در این باره روایات فراوانی وجود دارد که قسمتی از آن ها را در ضمن مباحث گذشته در همین کتاب آورده ایم.

گاه این عمل، تفسیر به رأی نامیده نمی شود.

امام صادق (ع) نیز در گفتار خویش به این حقیقت اشاره فرموده آن جا که می گوید: راستی مردم با غور در آیات متشابه و پیچیده قرآن، بدبخت و بیچاره شدند زیرا آن ها معنای این سلسله آیات را نفهمیدند و پی به عمق و معنای واقعی آن نبردند و از پیش خود تأویلاتی بر آیات آن یافتند و خود را در برابر اوصیای خدا و دانایان حقیقی قرآن، مستغنی و بی نیاز دیدند و از آنان نپرسیدند تا آشنایشان سازند.

باز در این جا می بینیم که منظور امام (ع) از تفسیر به رأی ممنوع و حرام، این است که کسی بدون مراجعه به اهل بیت و بدون استمداد از گفتار آنان و الهام گرفتن از افکارشان، مستقلا از روی قرآن به دلخواه خود فتوا و حکمی از احکام الهی را صادر کند، در صورتی که رسول خدا عترت و اهل بیتش را پشتوانه و همدوش قرآن معرفی کرده است و مردم باید در این گونه موارد به آنان مراجعه کنند و از آنان الهام و روشنایی بگیرند و هدایت شوند.

اگر یک مفتی و یا مفسر، عمومات و مطلقات قرآن و قوانین عمومی آن را در نظر بگیرد، از تخصیص ها و تقییدها و از تبصره ها و استثناهایی که به وسیله ائمه (ع) بر این گفتارها و قوانین عمومی قرآن به عنوان توضیحات وارد شده، غفلت ورزد، آن را تفسیر به رأی و برداشت دلبخواهی می نامند که در این روایت ها سخت مورد انتقاد قرار گرفته و ممنوع شده است.

از همه آن چه گفته شد، چنین بر می آید که: گرفتن معنای ظاهری الفاظ قرآن،

آن هم با در نظر گرفتن قرائن و شواهدی که در قرآن و یا در گفتار ائمه (ع) وجود دارد و با رعایت قواعد عقلی و عرفی که مخالف هیچ یک از این قواعد و معیارها نباشد، تفسیر به رأی بلکه اصلا تفسیر نامیده نمی شود. بیان درمسائل قرآن، ص: 338

گذشته از این، دلایل و روایات فراوانی در دست داریم که مراجعه به قرآن و گرفتن معنای ظاهری آن را تجویز می کنند و بر آن تشویق و تأکید می نمایند و جمع این دو گروه از دلایل و روایات به این است که بگوییم: تفسیر به رأی غیر از عمل به ظواهر الفاظ قرآن است که اولی حرام و ناروا و دومی جایز و شایسته می باشد.

این علوم از قرآن، اختصاص به اهل بیت و خاندان نبوت دارد ولی این حقیقت با یک حقیقت دیگر نیز منافات ندارد که قرآن علاوه بر علوم و دقایق عمیق باطنی، دارای معانی ظاهری هم باشد که هر کس با زبان و قواعد عربی آشنا است، بتواند آن معانی را درک کند و با در نظر گرفتن شواهد نقلی از گفتار و دستورات پروردگار استفاده کند.

آوردن یک سلسله آیات و جملاتی که ظاهر آن ها قطعا اراده نگردیده است، از نظر علمی و عقلی هیچ محذور و مانعی نیست که ظاهر آیات دیگر مورد عمل و استناد قرار بگیرد زیرا در این صورت علم اجمالی ما به وجود جملاتی در قرآن که ظاهرش مقصود و مراد نیست، اختصاص پیدا می کند، به همان مقدار از آیاتی که در اثر بحث و بررسی به دست آمده و معین گردیده است و باقی آیات از این احتمال، مصون و سالم می ماند و ظاهر آن ها جایز العمل خواهد بود.

این تحلیل علمی که به اصطلاح «انحلال علم اجمالی» نامیده می شود و در تمام موارد وسیله تشخیص و مجوز عمل و استناد است، در این جا نیز جریان دارد و حتی در اخبار هم جاری است و وسیله تشخیص و جدا نمودن اخبار قابل عمل از اخبار مشتبه و غیر قابل عمل است.

اگر علم اجمالی بعد از انحلال و اختصاص پیدا نمودن به یک طرف احتمال، باز موجب عمل نمی شد و مانع از عمل می شد، نه تنها ظواهر قرآن حجت نبود بلکه ظواهر اخبار هم از حجیت می افتاد و ما نمی توانستیم به ظواهر آن ها عمل کنیم زیرا در اخبار هم، عمومات و مطلقاتی وجود دارد که ظاهر آن ها را نیز از حجیت می اندازد ولی «انحلال علم اجمالی» مانند آیات قرآن در اخبار نیز جریان دارد.

باز اگر «انحلال علم اجمالی» این خاصیت را نداشت، ما نمی توانستیم در موارد احتمال حرمت و یا وجوب چیزی، قاعده و اصل بری بودن انسان از تکلیف را که در اصطلاح، «اصل برائت» نامیده می شود، اجرا کرده و حکم حلیت و عدم وجوب

آن چیز را صادر کنیم زیرا هر مکلفی علم اجمالی دارد به این که واجبات و محرماتی به او متوجه است و بعد از پی بردن به قسمتی از واجبات و محرمات، «علم اجمالی» به همان مقدار که به دست آمده است و به همان موارد اختصاص پیدا بیان درمسائل قرآن، ص: 340

می کند و در بقیه موارد حکم اباحه و جواز جاری می شود که آن را در اصطلاح «اصالت برائت» می نامند.

گرچه عده ای از علما در بعضی از موارد، احتیاط را لازم می دانند ولی این احتیاط بر پایه اخبار و روایات خاصی است نه بر پایه علم اجمالی و عدم تأثیر انحلال آن. هر کس در این باره توضیح بیش تری بخواهد به کتاب اجود التقریرات مراجعه نماید. «1»

آن ها روا و درست نمی باشد.

پاسخ:

معنای کلمه «متشابه» واضح و روشن است، هیچ گونه تشابه و اجمالی در معنای آن نیست، «متشابه» لفظی را می گویند که دارای دو معنی و یا بیش تر از دو معنی باشد و همه این معانی هم نسبت به آن لفظ در یک درجه بوده باشند به طوری که وقتی آن لفظ گفته می شود، هر یک از آن معناها یکسان و بدون تفاوت به ذهن شنونده تبادر و سبقت کند.

در این گونه موارد شنونده و یا خواننده باید توقف کند و هیچ یک از معناها را انتخاب نکند تا

__________________________________________________

(1) نوشته مؤلف عالی قدر به عنوان تقریرات درس معظم له.

(2) آل عمران/ 7.

بیان درمسائل قرآن، ص: 341

آن گاه که قرینه و شاهدی به دست آید و مقصود گوینده را معین و روشن سازد آن گاه از آن مقصود مشخص پیروی کند، بنابراین معنا، ظواهر الفاظ از متشابهات محسوب نمی شود زیرا معنای ظاهری الفاظ روشن و معین می باشد.

اگر فرض کنیم که خود لفظ «متشابه» از نظر معنی دارای تشابه و اجمال است و معنای آن کاملا روشن نیست و باز فرض کنیم که به ظاهر الفاظ نیز متشابه می گویند، باز نمی تواند ما را از عمل نمودن به ظواهر الفاظ باز بدارد زیرا سیره و روش عرف و عقلا در همه جا و در هر زمان قابل عمل و اجرا است و در ظواهر قرآن نیز باید از همان روش عرفی و عقلی پیروی نمود، مگر در موردی که دلیل قطعی و گواه روشنی ما را از ظاهر سخن و گفتاری منصرف سازد و به یک معنای دیگر رهبری کند.

ظواهر قرآن دین است که می گویند: قرآن تحریف شده است و این تحریف ظواهر الفاظ آن را مشتبه و مجمل ساخته و از حجیت و اعتبار ساقط کرده است.

پاسخ:

اولا: چنان که در دو بخش گذشته توضیح دادیم، قرآن تحریف نشده است.

و ثانیا: بر فرض اگر مسئله تحریف را بپذیریم، باز ظواهر قرآن از حجیت و اعتبار ساقط نمی شود زیرا روایاتی که مردم را به قرآن ارجاع می دهند که ما در صفحات پیش مکرر به آن ها اشاره کردیم، دلالت دارند، بر این که باید قرآن دقیقا مورد عمل قرار گیرد و این کتاب میزان و معیار صدق و کذب و صحت و سقم گفتارها و عمل هاست و در هر مورد باید به آن تمسک جست و از آن استمداد نمود و به آن استناد و استشهاد کرد گرچه بر فرض، تحریف شده باشد، در صورتی که تحریف به ساحت قدس قرآن راه ندارد.

«تناسخ المواریث و الدّهور» یعنی ثروت ها و زمان ها متغیّر گشته است.

نسخ در لغت به معنای «ازاله» و از بین بردن هم به کار رفته است، چنان که می گویند: «نسخت الشّمس الظّلّ» یعنی آفتاب، سایه را از بین برد و «نسخ» در میان صحابه رسول خدا (ص) و مسلمانان دوران های بعد بیش تر در همین معنی استعمال می شده است و به مخصّص و مقیّد و هر آن چه استثنا و تبصره ای بر کلیات و عمومات باشد، ناسخ می گفتند «1» زیرا این ها در واقع حکم را تغییر داده و از بین می برند.

می شود و نه از نظر امکان و وقوع در میان علما و دانشمندان مورد اختلاف و گفت و گو می باشد.

توضیح: برای روشن شدن نسخ واقعی که در این جا مورد بحث و گفت و گوی ماست، نظر خواننده عزیز را به این توضیح جلب می کنیم:

هر حکمی که از طرف شریعت و قانون اسلام، جعل می شود و هر قانونی که از طرف قانونگذار واقعی تصویب می شود. از نظر ثبوت و واقعیت دارای دو صورت و دو مرحله می باشد:

__________________________________________________

(1) در تفسیر منسوب به ابن عباس، معمولا تبصره زدن بر کلیات و عمومات نسخ نامیده شده است. […]

بیان درمسائل قرآن، ص: 346

مسئله نسخ و مسئله تغییر موضوع معلوم گردید، به این نکته نیز توجه کنید که مورد بحث و گفت و گوی ما در این کتاب و آن چه در میان علما مورد اختلاف می باشد، همان نوع اول تغییر حکم است که حکم ثابت با وجود موضوعش در مرحله تشریع و قانونگذاری به طور کلی برداشته شود و این نوع تغییر حکم را «نسخ» می نامند. بیان درمسائل قرآن، ص: 347

عادل، حکیم و بیان درمسائل قرآن، ص: 348

عالم است. بنابراین، حکم اولی دارای حکمت و مصلحت بوده است و نسخ چنین حکمی که دارای حکمت و مصلحت بوده است، خلاف مصلحت است و با حکمت و عدالت شارع عادل و حکیم کاملا منافات دارد و اگر چنان چه شارع به علت اشتباه و عدم علم به مصلحت واقعی، قانونگذاری کرده و در اجرا و مقام عمل بدا حاصل شده، یعنی مصلحت واقعی کشف گردیده و نارسایی حکم مشخص شده، بدین جهت حکم قبلی نسخ شده است، در آن صورت نیز یک اشکال مهم تر دیگر پیش می آید و مسئله نسخ مستلزم جهل خدا خواهد بود. بنابراین، مسئله نسخ یکی از این دو امر را در بردارد که: یا شارع بر خلاف مصلحت تشریع و قانونگذاری نموده است، یا علم به مصلحت نداشته است که خداوند از هر دو احتمال برتر و بالاتر و از آن ها بدور و مبرّاست و نسبت آن ها به خداوند محال می باشد.

پاسخ:

در پاسخ این دلیل که شبهه ای بیش نیست، می گوییم: حکمی که از طرف خداوند تشریع می شود گاهی هدف از تشریع آن اجرا شدن آن حکم نیست بلکه منظور دیگری در کار است، مانند آزمایش و امتحان افراد و یا اتمام حجت و امثال آن که در این گونه موارد جز امتحان هدف دیگری در میان نیست و نسخ در این گونه موارد کوچک ترین اشکال و محذوری ندارد، زیرا هر یک از این دو حکم و حالت یعنی تکلیف و برداشتن تکلیف، هر دو در جای خود دارای حکمت و مصلحت بوده است و یک چنین نسخی مستلزم خلاف حکمت یا ناشی

از بدا و عدم اطلاع از حکمت نیست تا در باره خداوند محال باشد.

و گاهی نیز ممکن است حکمی که روی یک مصلحت واقعی تشریع شده بود، پس از مدتی نسخ شود، ولی نه به این معنی که آن حکم برای همیشه تشریع شده بود و بعدا در اثر کشف مصلحت واقعی یا برخورد با اشکال در مقام اجرا، به ناچار از طرف شارع تبصره خورده و یا تغییر پیدا کرده است، بلکه بدین معنی که مدت آن حکم در علم خدا از روز اول کوتاه و موقت بوده و پس از تمام شدن مدت آن، رفع و یا تغییر آن اعلان شده است. نسخ بدین معنی نیز مانند معنی اول هیچ اشکال و محذوری ندارد، نه با علم خدا منافات دارد و نه با مصلحت و حکمت وی.

بنابراین، نسخ شرعی در واقع به این معنی است که مدت حکم از اول موقت و محدود بوده و سپری شدن دوران آن، بعدا به عنوان نسخ اعلان می شود و نسخ به این معنی هیچ اشکال و محذوری ندارد و قطعا امکان پذیر می باشد زیرا تأثیر و دخالت خصوصیات و شرایط زمان در ن درمسائل قرآن، ص: 349

ملاک و حکمت احکام و تشریع آن قابل انکار و تردید نیست و ممکن است یک زمان شرایط و خصوصیتی داشته باشد که حکم مخصوصی را ایجاب کند و زمان دیگر با شرایط خاص دیگر حکم دیگر را مثلا در دورانی با شرایط و خصوصیت خاصی شنبه برای پیروان حضرت موسی (ع) عید شده بود و در یک دوران دیگر با شرایط خاص دیگر، روز جمعه در اسلام برای مسلمانان عید

شده و احکامی برای آن تعیین گردیده است و همچنین نماز و روزه و حج که هر کدام در زمان مناسب و خاصّ خود واجب شده است، یعنی زمان در وجوب آن ملاک قرار گرفته و دخالت داده شده است، آن جا که دخالت دادن زمان خاص در احکام و شرایع قابل امکان و تصور است، این مسأله نیز قابل تصور خواهد بود که یک عصر و دوران نیز در احکام دخالت داشته باشد و با تغییر آن، حکم تغییر پیدا کند، به عبارت دیگر همان طور که زمان از نظر اوقات و روزها دارای خصوصیاتی است، ممکن است از نظر مدت و استمرار هم دارای خصوصیت و امتیاز خاصی باشد و انجام دادن امری در مدت معین و خاصی دارای مصلحت باشد و پس از انقضای این مدت این مصلحت از بین برود و بالعکس.

و هدف واقعی قانونگذار، عموم نباشد بلکه عده خاص، افراد و مصادیق معین و محدودی را از آن عموم، منظور کند و این تخصیص و تقیید و یا تبصره و استثنا را بعدا با دلیل جدا گانه و در گفتار دیگری بیان نماید، همان طور که این روش بیان که تخصیص و یا تقیید حکم کلی نامیده می شود، خالی از اشکال است، مسئله نسخ نیز هیچ گونه اشکال و محذوری در بر ندارد زیرا چنان که گفته شد، نسخ در حقیقت همان تقیید حکم است از نظر زمان، تقیید حکم هم با هر نوع قید و شرطی امکان دارد و هیچ بیان درمسائل قرآن، ص: 350

اشکال و محذوری ندارد و با حکمت و علم خداوند هیچ گونه منافاتی ندارد.

البته باید توجه داشت که این توضیح و بیان در صورتی لازم است که بگوییم تشریع احکام و قانونگذاری بر پایه مصالح و مفاسدی است که در خود اعمال وجود دارد، اما بنا به عقیده کسانی که می گویند: خود احکام و تکالیف دارای مصلحت است نه اعمالی که موضوعات احکام هستند، در این صورت مسئله خیلی ساده و روشن است، زیرا در این صورت هر حکم حقیقی نیز مانند همان احکام امتحانی می باشد که توضیح آن در اول همین بحث گذشت. بیان درمسائل قرآن، ص: 351

شرایع و احکام الهی امکان دارد، زیرا نسخ جز تقیید و تخصیص در بعد زمان، چیز دیگری نیست و همان طور که تقیید و تخصیص از ابعاد دیگر ممکن است، از بعد زمان نیز امکان پذیر می باشد.

و ثانیا: می گوییم که نسخ در موارد متعدد از تورات و انجیل مشاهده می شود با این حال جای تعجب است که پیروان این دو کتاب، نسخ در احکام را محال می دانند و از این طریق به استمرار و همیشگی بودن شریعت و احکامشان اصرار و پافشاری می کنند.

اینک به عنوان نمونه به چند مورد از تورات و انجیل که نسخ در آن ها واقع شده است، اشاره می شود:

1- در تورات باب چهارم از سفر اعداد، عدد 2- 3 چنین آمده است:

خداوند موسی و هارون را خطاب کرده، گفت: به تعداد بنی قهات از میان بنی لاوی بر حسب قبایل آنان و خاندان پدرانشان بگیر که از سی ساله به بالا تا پنجاه ساله، وارد سپاه شوند و در خیمه اجتماع کار کنند.

ولی به طوری که در باب هشتم از همان سفر اعداد، عدد 23- 24 آمده است، این حکم نسخ شده و شرط سنی پذیرش در خیمه اجتماع، بیست و پنج سال تعیین شده است. متن تورات این است: بیان درمسائل قرآن، ص: 352

و خداوند موسی را خطاب کرده، گفت: این است قانون لاویان که از بیست و پنج ساله به بالا داخل سپاه شوند تا در خیمه اجتماع مشغول خدمت شوند.

باز به طوری که در باب بیست و سوم از کتاب اول تواریخ بند 24- 32 آمده است، این حکم برای دومین بار نسخ گردیده و اولین سنّ