نجات ونيكبختي ابدي رهنمون شده، تمدّني بر اساس پايه هاي الهي وانساني پي مي ريزند. اين عظمت آفرينانِ هميشه عرصه پيكار با پليديها وزشتيها، با روش هدايتيِ خداگونه خود، عزّت وكرامت را براي جوامع انساني به ارمغان مي آورند; كه به گواهي تاريخ،هر آنجا كه نور وحي درخشيده است، منطق وخرد آدمي شكفتن گرفته، باعث پيشرفت تمدّن بشري شده است. پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم)، نوري بود كه در دل ظلمتِ جهل وبت پرستي انسانها درخشيد وجامعه عفريت زده آن روزگاران را با فرشته انسانيّت آشنا ساخت وتمدّني را پي نهاد كه به تصديق همگان، پربارترين وزيباترين تمدّنهاست كه تاكنون، دنيا همانند آن را به خود نديده است.واگر، وفقط اگر، مسلمانان در مسيري كه حضرتش براي جامعه اسلامي ترسيم نموده بود، گام برمي داشتند و از

--------------- صفحه 6

اختلاف ودو دستگي، وانانيّت وتعصّب دست مي كشيدند، به يقين وصد يقين، تاكنون، در خلال گذشت اين چهارده قرن، ميوه هاي شيرينتر وگواراتري از شجره مباركه تمدّن شكوهمند اسلامي برمي چيدند ومجد وعظمت خود را در جهان پر ظلم وفساد، نگهبان مي بودند.امّا افسوس وهزاران افسوس كه پس از رحلت جانگداز پيامبر ختمي مرتبت (صلي الله عليه وآله وسلم)، جدال وپرخاشگري، وهوا پرستي ومقام طلبي، بر بخشي از مسلمانان چيره گشت وانحرافي بزرگ وبس خطرناك در مسير هدايت الهي پديد آورد وخطّ مستقيم رهبري را آسيب فراوان زد. به راستي، ناخشنودي جامعه آن روز از چه روي بود؟ وبه كدامين علّت، طريق ناسپاسي وطغيانگري اختيار كردند؟ بلي، ناسپاسي وناخشنودي آنان، به جهت مخالفت با امامي بود كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)،

در مناسبتها ورويدادهاي مختلف، به آنان معرّفي كرده بود. وسرانجام غم انگيز واسفبار اين ناسپاسيها ومخالفتها، آن كه سرآمدِ همه پرهيزگاران ومؤمنان، عالمان ودانشمندان، سياستمداران ومدبّران، ... وخلاصه بزرگترين رهبر الهي بعد از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)، بيست وپنج سالِ تمام در كنج خانه نشست وتنها توانست از تفرّق جامعه اسلامي نوپاي آن روز جلوگيري به عمل آورد.وبه يقين مي توان گفت كه جهان آن روز، نه تنها علي (عليه السلام)را نشناخت، بلكه حتّي درك گوشه اي از فضايل آن امام بزرگ را نيز نداشت. امّا پس از آن بيست وپنج سال گوشه نشيني، كه به تعبير حضرتش به مانند خاري در چشم واستخواني در گلو بود، هنگامي كه انحرافات جامعه از خطّ مستقيم رهبري پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كاملاً آشكار گشت ومسلمانان آمادگي يافتند تا از دست رفته ها را به دست آورند، به سراغ رهبر واقعي وشخصيت والا ومربّي بزرگ خود رفتند تا او، بار ديگر، به انحرافات پايان بخشيده، حكومت عدل وقسط را همان گونه كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مي خواست، برپا سازد.اگر چه آنان با اين هدف مقدّس، دست بيعت با علي (عليه السلام)دادند وايشان نيز به حكم فرمان خداوند كه «هنگام فراهم شدن زمينه براي برپا ساختن حكومت عدل وقسط، بايد به پا خاست» با آنان بيعت كرد; ولي انحراف در جامعه اسلامي به قدري وسيع وگسترده بود كه ترميم آن جز با جهاد وقتال با منحرفان امكان پذير نبود. از اين رو، دوران خلافتِ آن راد مرد واسوه ايمان، صرف پرداختن به جنگهاي داخلي شد. از نبرد با ناكثان (پيمان شكنان)

آغاز گرديد وبا ريشه كن كردن مارقان (از دين بيرون رفتگان) خاتمه

---------------- صفحه 7

يافت. وسرانجام توسطّ بقاياي دشمنانان داخلي (خوارج نهروان) وبه دست شقي ترين فرد هميشه تاريخ، در خانه خدا،شربت شهادت نوشيد، همچنان كه در خانه خدا ديده به جهان گشوده بود. وزندگي پر بركت وگرانبهاي خود را در پيمودن راه ميان اين دو معبد مقدّس ]كعبه ومحراب كوفه [گذراند. در باره اين كتاب

مجموع زندگاني امير مؤمنان، علي بن أبي طالب (عليه السلام)، را مي توان به پنج دوره تقسيم نمود: 1_ از ولادت تا بعثت. 2_ از بعثت تا هجرت. 3_ از هجرت تا رحلت پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم). 4_ از رحلت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تا خلافت. 5_ از خلافت تا شهادت. فصل بندي كتاب حاضر، بر مبناي دوره هاي فوق مي باشد. در اين پنج فصل، زندگي عادي امام(عليه السلام)،به صورت گويا ومستند، بيان شده است. تلاش ما بر آن بوده است كه از هر نوع مبالغه وحدسهاي بي اساس دوري جوييم.كوشيده ايم كه ارجاع به مصادر اصلي، نه اطناب مملّ باشد ونه ايجاز مخلّ; بلكه مصادر ومآخذ را تا جايي كه براي نوع خوانندگان فارسي زبان ملال آور نباشد، وبه قدر كفايت، بيان كرده ايم. زماني كه نگارنده از طبع ونشر كتاب فروغ ابديّت ]دوره كامل زندگاني پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)[ فارغ گشت، تصميم گرفت زندگاني پر افتخار نخستين پيشواي شيعيان جهان، علي بن ابي طالب (عليه السلام)، را نيز مطابق با شيوه همان كتاب، به رشته تحرير در آورد كه خوشبختانه توفيق نيز رفيق گرديد وچهار بخش اززندگاني آن حضرت، در

يك جلد منتشر گشت.ولي پيدايش مكاتب انحرافي والحادي در فضاي باز سياسي انقلاب اسلامي، فكر نويسنده را متوجّه مبارزه با اين آفات،بالأخص مبارزه با ماركسيسم نمود واو را از ادامه خدمت در آستان مقدّس پيشواي پرهيزگاران، علي بن ابي طالب (عليه السلام)، بازداشت.امّا،پس از مدّتي، بار ديگر توفيقي نصيب گشت وبه تأليف بخش پنجم وششم از زندگاني آن حضرت كه حسّاسترين وپرآوازه ترين دوران

--------------------

صفحه 8

زندگي ايشان است، پرداخت وتوانست دوره كامل زندگي آن امام بزرگوار را به صورت تحليلي ومستند، ودر قالب نگارشي متناسب با فرهنگ اين روزگار، تقديم آستان مقدّس حضرتش نمايد. تذكار

در اينجا تذكّر نكته اي لازم است: كتاب حاضر، همان طور كه ذكر شد، زندگي عادي وشخصي امام (عليه السلام) را ترسيم مي كند; ولي فصول ديگر از زندگي آن حضرت، همچون: علم ودانش، زهد وپارسايي، فضايل ومناقب، خطبه ها وخطابه ها، رسائل ونامه ها، پندها وكلمات قصار، احتجاجات ومناظرات، اصحاب ويارانِ ايشان وسرگذشت آنان، معجزات وكرامات، قضاوتها وداوريهاي محيّر العقول و... در اين كتاب مورد بحث وبررسي قرار نگرفته است; كه اين موضوعات، هريك به تنهايي، مجالي ديگر وكتابي جداگانه مي طلبد. نگارنده كتاب فروغ ولايت، با صراحت هرچه تمامتر، معترف است كه نتوانسته است حتّي نيمرخي روشن از چهره نوراني زندگي آن حضرت را در اين اوراق ترسيم نمايد. ولي، افتخار دارد كه در رديف خريداران يوسف در آمده است، هرچند كه به اين بهاي اندك،تار مويي از آن يوسفِ زمان نيز نصيبش نگردد. امّا چه كند كه: ما كُلُّ ما يَتَمَنّي الْمَرْءُ يُدْرِكُهُ *** تَجْرِي الرِّياحُ بِما لا تَشْتَهِي الْسُّفُنُ جعفر سبحاني قم _ مؤسسه امام صادق

(عليه السلام) 15/ رجب/1410 ه_. ق 22 بهمن /1368 ه_.ش

خود از گناه موروثي از پدر (حضرت آدم) به زمين آمد وسرانجام مصلوب شد! او در نظر عامّه مسيحيان، جز الوهيّت شخصيت ديگري ندارد. در برابر آنان، يهوديان در جناح كاملاًمتضاد قرار گرفته، آن حضرت را به افترا ودروغگويي متهم كرده اند وشنيعترين تهمت را، كه قلم از ذكر آن شرم دارد، به مادر پاك او نسبت داده اند. يك چنين تضادي در باره حضرت علي (عليه السلام) نيز همواره وجود داشته است.گروهي به جهت كميِ ظرفيت وكوتاهيِ فكر، از فرط علاقه، سرور يكتاپرستان را تامقام الوهيت بالا برده، كرامتهايي را كه از آن حضرت در طول زندگي ظاهر شده است گواه خدايي او گرفته اند. اين گروه، متأسفانه نام مقدّس «عَلَوي» را بر خود نهاده اند وهم اكنون افراد زيادي از مشرب آنان پيروي مي كنند. جاي تأسف است كه دستگاه تبليغيِ شيعه تاكنون نتوانسته است از اين عواطف سرشار بهره برداري كند وچهره واقعي حضرت علي (عليه السلام) را به آنان بنماياند وايشان را به صراط توحيد ويكتاپرستي، كه امير مؤمنان (عليه السلام) خود افتخار جانبازي در آن راه را داشت، رهنمون شود. در برابر اين گروه، از نخستين روزهاي خلافت ظاهريِ امام (عليه السلام)، دسته اي عداوت او را به دل گرفتند وپس از مدّتي به صورت گروههايي به نام «خوارج» و«نواصب» در آمدند. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از ظهور اين دو جناح منحرف در زمان حكومت امير المؤمنين كاملاً آگاه بود ودر يكي از سخنان خود به حضرت علي (عليه السلام)چنين فرمود: «هَلَكَ فيكَ اثْنانِ: مُحِبٌّ غال وَ مُبْغِضٌ قال».(1) دو گروه در راه تو هلاك مي شوند:گروهي

كه در باره تو غلو كنند وگروهي كه با تو دشمني ورزند.

--------------------------

1 . نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره117; به جاي «فيك»، فيّ» است.

-------------------------- صفحه 13

يك مشابهت ديگر نيز ميان حضرت علي (عليه السلام) وحضرت مسيح (عليه السلام) وجود دارد وآن مكاني است كه اين دو شخصيت در آنجا ديده به جهان گشودند. مسيح (عليه السلام) در سرزمين مقدّسي به نام «بيت اللَّحْم» (كه غير از بيت المقدس است) به دنيا آمد واز اين لحاظ بر ساير پيامبران بني اسرائيل يك نوع برتري يافت.وسرور آزادگان در سرزمين مقدّس مكّه ودر خانه خدا، كعبه، به طور اعجاز آميز ديده به جهان گشود واز قضا در خانه خدا (مسجد كوفه) نيز شربت شهادت نوشيد ودر برابر آن «حُسن مطلَع» برخوردار از «حسن ختامي» شد كه كاملاً بي سابقه بود وشايسته است كه در وصف او گفته شود:«نازم به حسن مطلع وحسن ختام او». مثلث شخصيت حضرت علي (عليه السلام)

از نظر روانشناسان، شخصيت هر فردي متشكل ازسه عامل مهم است كه هريك در انعقاد وتكوّن شخصيت تأثير به سزايي دارد وگويي روحيات وصفات وطرز تفكر انسان همچون مثلثي است كه از پيوستن اين سه ضلع به يكديگر پديد مي آيد. اين سه عامل عبارتند از: 1_ وراثت 2_ آموزش وپرورش 3_ محيط زندگي صفات خوب وبد آدمي وروحيات عالي وپست او به وسيله اين سه عامل پي ريزي مي شود ورشد ونمو مي كند. در باره عامل وراثت سخن كوتاه اينكه:فرزندان ما نه تنها صفات ظاهري را، مانند شكل وقيافه، از ما به ارث مي برند، بلكه روحيات وصفات باطنيِ پدر ومادر نيز از طريق وراثت

به آنان منتقل مي شود. آموزش وپرورش ومحيط، كه دو ضلع ديگر شخصيت انسان را تشكيل

-------------------------- صفحه 14

مي دهند، در پرورش سجاياي عالي كه دست آفرينش در نهاد آدمي به وديعت نهاده ويا تربيت صفاتي كه كودك از پدر ومادر به وراثت برده است نقش مهمي دارند. يك آموزگار مي تواند سرنوشت كودكي ويا كلاسي را تغيير دهد. وبسا كه محيط، افراد آلوده را پاك ويا افراد پاك را آلوده مي سازد. قدرت اين دو عامل در شكل دادن به شخصيت آدمي چنان مسلّم وروشن است كه خود رااز توضيح در باره آن بي نياز مي دانيم. البته نبايد فراموش كرد كه در وراي اين امور سه گانه ومشرِف ومسلّط بر آنها اراده وخواست انسان قرار گرفته است. شخصيتِ موروثي حضرت علي(عليه السلام)

امير مؤمنان از صلب پدري چون ابوطالب ديده به جهان گشود.ابوطالب بزرگ بطحاء (مكه) ورئيس بني هاشم بود. سراسر وجود او، كانوني از سماحت وبخشش، عطوفت ومهر، جانبازي وفداكاري در راه آيين توحيد بود. درهمان روزي كه عبد المطّلب جدّ پيامبر در گذشت، آن حضرت هشت سال تمام داشت. از آن روز تا چهل ودو سال بعد، ابوطالب حراست وحفاظت پيامبر را، در سفر وحضر، بر عهده گرفت وبا عشق وعلاقه بي نظيري در راه هدف مقدّس پيامبر كه گسترش آيين يكتاپرستي بود جانبازي وفداكاري كرد. اين حقيقت در بسياري از اشعار مضبوط در ديوان ابوطالب منعكس شده است ;همچون: لِيَعْلَمْ خِيارُ النّاسِ أَنَّ مُحَمَّداً *** نَبِيٌّ كَمُوسي وَ الْمَسِيْحِ بن مَرْيَم (1) افراد پاك وخوش طينت بايد بدانند كه محمّد (صلي الله عليه وآله وسلم) پيامبري است همچون موسي وعيسي

(عليهما السلام). همچنين: أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنّا وَجَدْنا مُحَمّداً *** رَسُولاً كَمُوسي خُطَّ في أَوَّلِ الْكُتُب(2)

--------------------------

1 . مجمع البيان، ج4،ص 37.

2 . مجمع البيان، ج4،ص 37.

-------------------------- صفحه 15

آيا نمي دانيد كه محمد (صلي الله عليه وآله وسلم) همچون موسي (پيامبري آسماني) است وپيامبري او در سرلوحه كتابهاي آسماني نوشته شده است؟ يك چنين فداكاري، كه به زنداني شدن تمام بني هاشم در ميان دره اي خشك وسوزان منجر شد، نمي تواند انگيزه اي جز عشق به هدف وعلاقه عميق به معنويت داشته باشد، وعلايق خويشاوندي وساير عوامل مادي نمي تواند يك چنين روح ايثاري در انسان پديد آورد. دلايل ايمان ابوطالب به آيين برادر زاده خود به قدري زياد است كه توجه قاطبه محقّقان بي نظر را به خود جلب كرده است. متأسفانه گروهي، از روي تعصّبات بيجا، در مرز توقف در باره ابوطالب باقي مانده اند وگروه ديگر جسارت را بالاتر برده، او را يك فرد غير مؤمن معرفي كرده اند. حال آنكه اگر جزئي از دلايلي كه در باره اسلام ابوطالب در كتابهاي تاريخ وحديث موجود است در باره شخص ديگري وجود مي داشت، در ايمان واسلام او براي احدي جاي ترديد وشك باقي نمي ماند، امّا انسان نمي داند كه چرا اين همه دلايل نتوانسته است قلوب بعضي را روشن سازد! شخصيت مادر حضرت علي(عليه السلام)

مادر وي، فاطمه، دختر اسد فرزند هاشم است.وي از نخستين زناني است كه به پيامبر ايمان آورد وپيش از بعثت از آيين ابراهيم (عليه السلام)پيروي مي كرد. او همان زن پاكدامني است كه به هنگام شدّت يافتن درد زايمان راه مسجد الحرام را پيش كرفت

وخود را به ديوار كعبه نزديك ساخت وچنين گفت: خداوندا، به تو وپيامبران وكتابهايي كه از طرف تو نازل شده اند ونيز به سخن جدّم ابراهيم سازنده اين خانه ايمان راسخ دارم، پروردگارا! به پاس احترام كسي كه اين خانه را ساخت وبه حقّ كودكي كه در رحِم من است، تولّد اين كودك را بر من آسان فرما. لحظه اي نگذشت كه فاطمه به صورت اعجاز آميزي وارد خانه خدا شد ودر

-------------------------- صفحه 16

آنجا وضع حمل كرد.(1) اين فضيلت بزرگ را قاطبه محدثان ومورخان شيعه ودانشمندان علم اَنساب در كتابهاي خود نقل كرده اند.در ميان دانشمندان اهل تسنن نيز گروه زيادي به اين حقيقت تصريح كرده، آن را يك فضيلت بي نظير خوانده اند.(2) حاكم نيشابوري مي گويد: ولادت علي در داخل كعبه به طور تواتر به ما رسيده است.(3) آلوسيِ بغدادي صاحب تفسير معروف مي نويسد: تولّد علي در كعبه در ميان ملل جهان مشهور ومعروف است وتاكنون كسي به اين فضيلت دست نيافته است.(4) در آغوش پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)

هرگاه مجموع عمر امام (عليه السلام) را به پنج بخش قسمت كنيم، نخستين بخش آن را زندگيِ امام پيش از بعثت پيامبر تشكيل مي دهد. عمر امام در اين بخش از ده سال تجاوز نمي كند، زيرا لحظه اي كه حضرت علي (عليه السلام) ديده به جهان گشود بيش از سي سال از عمر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نگذشته بود; وپيامبر در سن چهل سالگي به رسالت مبعوث شد.(5) حساسترين حوادث زندگي امام در اين بخش همان شكل گيري شخصيت

--------------------------

1 . كشف الغمة، ج1،ص90.

2 . مانند مروج

الذهب، ج2، ص349/شرح الشفاء، ج1، ص151و....

3 . مستدرك حاكم، ج3، ص483.

4 . شرح قصيده عبدالباقيِ افندي، ص15.

5 . برخي مانند ابن خشاب در كتاب مواليد الأئمّة مجموع عمر علي (عليه السلام) را شصت وپنج ومقدار عمر آن حضرت را پيش از بعثت دوازده سال دانسته است. به كتاب كشف الغمّة نگارش مورخ معروف علي بن عيسي اربلي(متوفاي سال 693ه_.ق) ج1، ص 65 مراجعه شود.

-------------------------- صفحه 17

حضرت علي (عليه السلام) وتحقّق ضلع دوّم از مثلث شخصيت وي به وسيله پيامبر است. اين بخش از عمر، براي هر انساني، از لحظه هاي حساس وارزنده زندگيِ او شمرده مي شود. شخصيت كودك در اين سن، همچون برگ سفيدي، آماده پذيرش هر شكلي است كه بر آن نقش مي شود; واين فصل از عمر، براي مربيان وآموزگاران، بهترين فرصت است كه روحيات پاك وفضايل اخلاق كودك را كه دست آفرينش در نهاد او به وديعت نهاده است پرورش دهند واو را با اصول انساني وارزشهاي اخلاقي وراه ورسم زندگيِ سعادتمندانه آشنا سازند. پيامبر عاليقدر اسلام، به همين هدف عالي، تربيت حضرت علي (عليه السلام) را پس از تولد او به عهده گرفت. هنگامي كه مادر حضرت علي (عليه السلام)نوزاد را خدمت پيامبر آورد با علاقه شديدِ آن حضرت نسبت به كودك روبرو شد. پيامبر از وي خواست كه گهواره حضرت علي را در كنار رختخواب او قرار دهد از اين جهت، زندگاني امام از روزهاي نخست با لطف خاص پيامبر توأم شد. نه تنها پيامبر گهواره حضرت علي را در موقع خواب حركت مي داد، بلكه در مواقعي از روز بدن او را مي شست وشير در

كام او مي ريخت، ودر موقع بيداري با او با كمال ملاطفت سخن مي گفت.گاهي او را به سينه مي فشرد ومي گفت: اين كودك برادر من است ودر آينده وليّ وياور ووصيّ وهمسر دختر من خواهد بود. به سبب علاقه اي كه به حضرت علي داشت هيچ گاه از او جدا نمي شد وهر موقع از مكه براي عبادت به خارج شهر مي رفت حضرت علي (عليه السلام) را همچون برادر كوچك يا فرزند دلبندي همراه خود مي برد.(1) هدف از اين مراقبتها اين بود كه دوّمين ضلع مثلث شخصيت حضرت علي (عليه السلام)، كه همان تربيت است، به وسيله او شكل گيرد وهيچ كس جز پيامبر در

--------------------------

1 . كشف الغمّة، ج1، ص90.

-------------------------- صفحه 18

اين شكل گيري مؤثر نباشد. امير مؤمنان در سخنان خود خدمات ارزنده پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را ياد كرده، مي فرمايد: وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعي مِنْ رَسُولِ اللّهِ (صلي الله عليه وآله وسلم) بِالْقَرابَةِ الْقَرِيبَةِ وَالْمَنْزِلَةِ الخَصِيصَةِ، وَضَعَني في حِجْرِهِ وَ أَنَا وَلَدٌ يَضُمُّني إِلي صَدْرِهِ وَ يَكْنُفُني في فِراشِهِ وَ يُمِسُّنِي جَسَدَهُ وَ يُشِمُّني عَرْفهُ وَ كانَ يَمْضَغُ الشَّيءَ ثُمَّ يُلْقِمُنِيهِ.(1) شمااي ياران پيامبر، از خويشاونديِ نزديك من با رسول خدا ومقام (احترام)مخصوصي كه نزد آن حضرت داشتم كاملاً آگاه هستيد ومي دانيد كه من در آغوش پر مهر او بزرگ شده ام; هنگامي كه نوزاد بودم مرا به سينه خود مي گرفت ودر كنار بستر خود از من حمايت مي كرد ودست بر بدن من مي ماليد، ومن بوي خوش او را استشمام مي كردم، و او غذا در دهان من مي گذاشت.

پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) حضرت علي (عليه السلام) را به خانه خود مي برد

از آنجا كه خدا مي خواهد وليّ بزرگ دين او در خانه پيامبر بزرگ شود وتحت تربيت رسول خدا قرار گيرد، توجّه پيامبر را به اين كار معطوف مي دارد. مورخان اسلامي مي نويسند: خشكسالي عجيبي در مكه واقع شد.ابوطالب، عموي پيامبر، با عايله وهزينه سنگيني روبرو بود. پيامبر با عموي ديگر خود، عباس، كه ثروت ومكنت ماليِ او بيش از ابوطالب بود به گفتگو پرداخت وهر دو توافق كردند كه هركدام يكي از فرزندان ابوطالب را به خانه خود ببرد تا در روزهاي قحطي گشايشي در كار ابوطالب پديد آيد. از اين جهت عباس، جعفر را وپيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) حضرت علي را به خانه خود بردند.(2)

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، ج2، ص182، خطبه قاصعه.

2 . سيره ابن هشام، ج1، ص236.

-------------------------- صفحه 19

اين بار كه امير مؤمنان به طور كامل در اختيار پيامبر قرار گرفت از خرمن اخلاق وفضايل انساني او بهره هاي بسيار برد وموفق شد تحت رهبري پيامبر به عاليترين مدارج كمال خود برسد. امام (عليه السلام) در سخنان خود به چنين ايام ومراقبت هاي خاص پيامبر اشاره كرده، مي فرمايد: وَلَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّباعَ الْفصيلِ أَثَرَ أُمِّه يَرْفَعُ لي كُلَّ يَوْم مِنْ أَخْلاقِهِ عَلَماً وَيَأْمُرُني بالاِقْتِداءِ بِهِ.(1) من به سان بچّه ناقه اي كه به دنبال مادر خود مي رود در پيِ پيامبر مي رفتم; هر روز يكي از فضايل اخلاقيِ خود را به من تعليم مي كرد ودستور مي داد كه ازآن پيروي كنم. حضرت علي(عليه السلام) در غار

حرا

پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) پيش ازآنكه مبعوث به رسالت شود، همه ساله يك ماه تمام را در غار حرا به عبادت مي پرداخت ودر پايان ماه از كوه سرازير مي شد ويكسره به مسجد الحرام مي رفت وهفت بار خانه خدا را طواف مي كرد وسپس به منزل خود باز مي گشت. در اينجا اين سؤال پيش مي آيد كه با عنايت شديدي كه پيامبر نسبت به حضرت علي داشت آيا او را همراه خود به آن محل عجيب عبادت ونيايش مي برد يا او را در اين مدّت ترك مي گفت؟ قراين نشان مي دهد از هنگامي كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) حضرت علي (عليه السلام) را به خانه خود برد هرگز روزي او را ترك نگفت.مورخان مي نويسند: علي آنچنان با پيامبر همراه بود كه هرگاه پيامبر از شهر خارج مي شد وبه كوه وبيابان مي رفت او را همراه خود مي برد.(2)

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، ج2، ص182.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج13، ص208.

-------------------------- صفحه 20

ابن ابي الحديد مي گويد: احاديث صحيح حاكي است كه وقتي جبرئيل براي نخستين بار بر پيامبر نازل شد و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت علي در كنار حضرتش بود.آن روز از روزهاي همان ماه بود كه پيامبر براي عبادت به كوه حرا رفته بود. امير مؤمنان، خودد ر اين باره مي فرمايد: «وَلَقَدْ كانَ يُجاوِرُ فِي كُلِّ سَنَة بِحَراء فَأَراهُ ولا يَراهُ غيْري...».(1) پيامبر هر سال در كوه حرا به عبادت مي پرداخت وجز من كسي او را نمي ديد. اين جمله

اگر چه مي تواند ناظر به مجاورت پيامبر در حرا در دوران پس از رسالت باشد ولي قراينِ گذشته واينكه مجاورت پيامبر در حرا غالباً قبل از رسالت بوده است تأييد مي كند كه اين جمله ناظر به دوران قبل از رسالت است. طهارت نفساني حضرت علي (عليه السلام) وپرورش پيگير پيامبر از او سبب شد كه در همان دوران كودكي، با قلب حساس وديده نافذ وگوش شنواي خود، چيزهايي را ببيند واصواتي را بشنود كه براي مردم عادي ديدن وشنيدن آنها ممكن نيست; چنانكه امام، خود در اين زمينه مي فرمايد: «أَري نُورَ الوَحْيِ وَ الرِّسالَةِ وَ أَشُمُّ ريحَ النُّبُوَّةِ».(2) من در همان دوران كودكي، به هنگامي كه در حرا كنار پيامبر بودم، نور وحي ورسالت را كه به سوي پيامبر سرازير بود مي ديدم وبوي پاك نبوّت را از او استشمام مي كردم. امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد:

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه187(قاصعه).

2 . پيش از آنكه پيامبر اسلام از طرف خدا به مقام رسالت برسد وحي وصداهاي غيبي را به صورت مرموزي، كه در روايات بيان شده است، درك مي كرد. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج13، ص197.

-------------------------- صفحه 21

امير مؤمنان پيش از بعثت پيامبر اسلام نور رسالت وصداي فرشته وحي را مي شنيد. در لحظه بزرگ وشگفت تلقّيِ وحي پيامبر به حضرت علي فرمود: اگر من خاتم پيامبران نبودم پس از من تو شايستگيِ مقام نبوت را داشتي، ولي تو وصيّ ووارث من هستي، تو سرور اوصيا وپيشواي متقياني.(1) امير مؤمنان در باره شنيدن صداهاي غيبي در دوران كودكي چنين مي فرمايد:هنگام نزول وحي بر پيامبر صداي

ناله اي به گوش من رسيد; به رسول خدا عرض كردم اين ناله چيست؟ فرمود: اين ناله شيطان است وعلّت ناله اش اين است كه پس از بعثت من از اينكه در روي زمين مورد پرستش واقع شود نوميد شد. سپس پيامبر رو به حضرت علي كرد وگفت: «إِنَّكَ تَسْمَعُ ما أَسْمَعُ وَ تَري ما أَري، إِلاّ أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيّ وَ لكِنَّكَ لَوَزيرٌ».(2) تو آنچه را كه من مي شنوم ومي بينم مي شنوي ومي بيني، جز اينكه تو پيامبر نيستي بلكه وزير وياور من هستي. ***

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج13، ص310.

2 . نهج البلاغه، خطبه قاصعه. صفحه 23

بخش دوّم

زندگي حضرت علي (عليه السلام) پس از بعثت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)وقبل از هجرت

-------------------------- صفحه 24 -------------------------- صفحه 25

كه در گرايش به اسلام پيشگام بوده اند، در كسب رضاي حق ونيل به رحمت الهي نيز پيشقدم هستند.(2) توجه خاص قرآن به موضوع «سبقت در اسلام» به حدّي است كه حتي كساني را كه پيش از فتح مكه ايمان آورده وجان ومال خود را در راه خدا ايثار كرده اند بر

--------------------------

1 . توضيح اين مطلب را در پايان بحث مي خوانيد.

2 . آنجا كه مي فرمايد:(وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ * أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ).(واقعه:10و11).

-------------------------- صفحه 26

افرادي كه پس از پيروزي بر مكّيان ايمان آورده وجهاد كرده اند برتري داده است(1); چه رسد به مسلمانان صدر اسلام وگرايش به اسلام پيش ازمهاجرت به مدينه. توضيح اينكه: فتح مكه در سال هشتم هجرت انجام گرفت وپيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) هجده سال پس از بعثت دژ محكم بت پرستان را گشود.علت برتريِ ايمان مسلمانان پيش از فتح مكه اين است كه آنان در زماني ايمان آوردند كه اسلام در شبه جزيره به قدرت وحكومت نرسيده بود وهنوز پايگاه بت پرستان به صورت يك دژ شكست ناپذير باقي بود وجان ومال مسلمانان را خطرات بسيار تهديد مي كرد. اگر چه مسلمانان، بر اثر مهاجرت پيامبر ازمكه وگرايش اوس وخزرج وقبايل مجاور مدينه به اسلام، از يك قدرت نسبي برخوردار بودند ودر بسياري از برخوردهاي نظامي پيروز مي شدند، ولي خطر به كلي مرتفع نشده بود. در موقعيتي كه گرويدن به اسلام وبذل جان ومال از ارزش خاصي برخوردار باشد، قطعاً ابراز ايمان وتظاهر به اسلام در آغاز كار كه قدرتي جز قدرت قريش ونيرويي جز نيروي دشمن نبود بايد ارزش بالاتر وبيشتري داشته باشد. از اين

نظر، سبقت به اسلام در مكه وميان ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از افتخاراتي محسوب مي شد كه هيچ فضيلتي با آن برابري نمي كرد. عمر در يكي از ايّام خلافت خود از خباب، ششمين مسلمان زجر كشيده صدر اسلام، پرسيد كه رفتار مشركان مكّه با او چگونه بود. وي پيراهن خود را از تن بيرون كرد وآثار زجر وسوختگيِ پشت خود را به خليفه نشان داد وگفت:بارها زره آهني بر او مي پوشاندند وساعتها در زير آفتاب سوزان مكه نگاهش مي داشتند; وگاه آتشي بر مي افروختند واو را به روي آتش مي افكندند ومي كشيدند تا آتش خاموش شود.(2) باري، مسلّماً فضيلت بزرگ وبرتريِ معنوي از آنِ افرادي است كه در راه

--------------------------

1 . (لا يَسْتَوي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الّذينَ أَنْفَقُوا مِنْ بعْدُ وَ قاتَلُوا).(حديد:10)

2 . أُسد الغابة، ج2، ص 99.

-------------------------- صفحه 27

اسلام هر زجر وشكنجه اي را به جان مي خريدند واز صميم دل مي پذيرفتند. كسي پيشگامتر از حضرت علي (عليه السلام)نبود

بسياري از محدّثان وتاريخ نويسان نقل مي كنند كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) روز دو شنبه به رسالت مبعوث شد وحضرت علي (عليه السلام) فرداي آن روز ايمان آورد.(1) پيش از همه، رسول اكرم، خود به سبقت حضرت علي (عليه السلام) در اسلام تصريح كرد ودر مجمع عمومي صحابه چنين فرمود: نخستين كسي كه در روز رستاخيز با من در حوض (كوثر) ملاقات مي كند پيشقدمترينِ شما در اسلام، علي بن ابي طالب، است.(2) احاديث وروايات منقول از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله

وسلم) وامير مؤمنان (عليه السلام) وپيشوايان بزرگ ما، ونيز آراء محدّثان ومورخان در باره سبقت امام (عليه السلام) بر ديگران به اندازه اي زياد است كه صفحات كتاب ما گنجايش نقل همه آنها را ندارد.(3) از اين نظر، تنها به سخنان خود امام ونقل يك داستان تاريخي در اين زمينه اكتفا مي كنيم. امير مؤمنان مي فرمايد: «أَنَا عَبْدُ اللّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللّهِوَ أَنَا الصِّدّيقُ الأَكْبَرُ، لا يَقُولُها بَعْدي إِلاّ كاذِبٌ مُفْتري وَلَقَدْ صَلَّيْتُ مَعَ رَسُولِ اللّهِ قَبْلَ النّاسِ بِسَبْعِ سِنِينَ وَ أَنَا أَوَّلُ مَنْ صَلّي مَعَهُ».(4) من بنده خدا وبرادر پيامبر وصدّيق بزرگم; اين سخن را پس از من جز

--------------------------

1 . بُعِثَ النَّبيُّ يَوْمَ الاِثْنَيْنِ وَ أَسْلَمَ عَلِيٌّ يَوْمَ الثُلَثاءِ. _ مستدرك حاكم، ج2، ص112; الاستيعاب، ج3، ص32.

2 . أَوَّلُكُمْ وارِداً عَلَي الْحَوْضِ أَوَّلُكُمْ إِسْلاماً عَلِيُّ بنُ أَبي طالِب. _ مستدرك حاكم، ج3، ص 136.

3 . مرحوم علاّمه اميني متون احاديث وكلمات بسياري از محدثان ومورخان اسلامي را پيرامون پيشقدم بودن علي (عليه السلام) در ايمان به پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در جلد سوم الغدير، صفحات 191 تا 213(چاپ نجف) آورده است. علاقه مندان مي توانند به آنجا مراجعه كنند.

4 . تاريخ طبري، ج2، ص 213; سنن ابن ماجه، ج1، ص 57.

-------------------------- صفحه 28

دروغگويي افترا ساز نمي گويد.من با رسول خدا هفت سال پيش از مردم نماز گزارده ام واوّلين كسي هستم كه با او نماز گزارد. امام در يكي از سخنان ديگر خود مي فرمايد: در آن روز، اسلام جز به خانه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وخديجه راه نيافته بود ومن

سوّمين شخصِ اين خانواده بودم.(1) در جاي ديگر، امام (عليه السلام) سبقت خود را به اسلام چنين بيان كرده است: «اَللّهُمَّ إِنِّي أَوَّلُ مَنْ أَنابَ وَسَمِعَ وَ أَجابَ، لَمْ يَسْبِقْنِي إِلاّ رَسُولُ اللّهِ(صلي الله عليه وآله وسلم) بِالصَّلاةِ».(2) خدايا، من نخستين كسي هستم كه به سوي تو بازگشت وپيام تو را شنيد وبه دعوت پيامبر تو پاسخ گفت، وپيش از من جز پيامبرِ خدا كسي نماز نگزارد. نقل عفيف كِنْدي

عفيف كندي مي گويد: در يكي از روزها براي خريد لباس وعطر وارد مكه شدم ودر مسجد الحرام در كنار عبّاس بن عبد المطّلب نشستم. وقتي كه خورشيد به اوج بلندي رسيد، ناگهان ديدم مردي آمد ونگاهي به آسمان كرد وسپس رو به كعبه ايستاد.چيزي نگذشت كه نوجواني به وي ملحق شد ودر سمت راستِ او ايستاد.سپس زني وارد مسجد شد ودر پشت سرِ آن دو قرار گرفت. آنگاه هر سه با هم مشغول عبادت ونماز شدند. من از ديدن اين منظره كه در ميان بت پرستان مكه سه نفر حساب خود را از جامعه جدا كرده وخدايي جز خداي مردم مكه را مي پرستند در شگفت ماندم. رو به عبّاس كردم وگفتم:«أَمْرٌ عَظيمٌ!» او نيز همين جمله را تكرار كرد وسپس افزود: آيا اين سه نفر را مي شناسي؟گفتم:نه.گفت:نخستين كسي كه وارد شد وجلوتر از دو نفر ديگر ايستاد برادر زاده من محمّد بن عبد اللّه است ودوّمين نفر برادر زاده ديگر من

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 187.

2 . همان، خطبه 127.

-------------------------- صفحه 29

علي بن ابي طالب است وسوّمين شخص همسر محمّد است. واو مدّعي است كه آيين وي از

جانب خداوند بر او نازل شده است واكنون در زير آسمانِ خدا كسي جز اين سه از اين دين پيروي نمي كند.(1) در اينجا ممكن است پرسيده شود كه:اگر حضرت علي (عليه السلام) نخستين كسي بود كه پس از بعثت پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم)به او ايمان آورد، در اين صورت وضع حضرت علي پيش از بعثت چگونه بوده است؟ پاسخ اين سؤال، با توجه به نكته اي كه در آغاز بحث بيان شد، روشن است وآن اينكه مقصود از ايمان در اينجا همان ابراز ايمان ديرينه اي است كه پيش از بعثت جان حضرت علي (عليه السلام) از آن لبريز بوده ولحظه اي از آن جدا نمي شده است.زيرا بر اثر مراقبتهاي ممتد و مستمر پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از حضرت علي (عليه السلام)ريشه هاي ايمان به خداي يگانه در اعماق روح وروان او جاي گرفته، وجود او سراپا ايمان واخلاص بود. از آنجا كه پيامبر تا آن روز به مقام رسالت نرسيده بود، لازم بود حضرت علي (عليه السلام) پس از ارتقاي رسول خدا به اين مقام، پيوند خود را با رسول خدا استوارتر سازد وايمان ديرينه خود را به ضميمه پذيرش رسالت وي ابراز واظهار نمايد. در قرآن مجيد ايمان واسلام به معني اظهار عقيده ديرينه بسيار بكار رفته است.مثلاً آنجا كه خداوند به ابراهيم دستور مي دهد كه اسلام بياورد او نيز مي گويد:«براي پروردگار جهانيان تسليم هستم».(2) در قرآن كريم از قول پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) در باره خود چنين آمده است: (وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ).(مؤمن:66) «به من امر شده

است كه در برابر پروردگار جهانيان تسليم گردم».

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج2، ص 212; كامل ابن أثير، ج2، ص 22; استيعاب، ج3، ص 330 و....

2 . بقره:131.

-------------------------- صفحه 30

مسلّماً مقصود از اسلام در اين موارد ومشابه آنها، اظهار تسليم وابراز ايماني است كه در جان شخص جايگزين بوده است، وهرگز مقصود از آن تحصيل ابتداييِ ايمان نيست. زيرا پيامبر اسلام پيش از نزول اين آيه وحتي پيش از بعثت، يك فرد موحد وپيوسته تسليم درگاه الهي بوده است. بنابر اين بايد گفت ايمان دو معني دارد: 1) اظهار ايمان دروني كه قبلاً در روح وروان شخص جايگزين بوده است.مقصود از ايمان آوردن علي (عليه السلام) در روز دوّم بعثت همين است وبس. 2) تحصيل ايمان وگرايش ابتدايي به اسلام.ايمان بسياري از صحابه وياران پيامبر از اين دست بوده است. مناظره مأمون با اسحاق

مأمون در دوران خلافت خود، بنابه مصالح سياسي ويا شايد از روي عقيده، به تشيّع خود وقبول برتري حضرت علي (عليه السلام)تظاهر مي كرد.روزي در يك انجمن علمي كه چهل تن از دانشمندان عصر خود واز آن جمله اسحاق را گرد آورده بود، رو به آنان كرد وگفت: روزي كه پيامبر خدا مبعوث به رسالت شد بهترين عمل چه بود؟ اسحاق در پاسخ گفت: ايمان به خدا ورسالت پيامبر او. مأمون مجدداً پرسيد:آيا سبقت به اسلام در عداد بهترين عمل نبود؟ اسحاق گفت:چرا; در قرآن مجيد مي خوانيم:(وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ *أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ)ومقصود از سبقت در آيه همان پيشقدمي در پذيرش اسلام است. مأمون باز پرسيد:آيا كسي بر علي در پذيرش اسلام سبقت جسته است يا اينكه علي نخستين كس

از مردان است كه به پيامبر ايمان آورده است؟ اسحاق گفت: علي نخستين فردي است كه به پيامبر ايمان آورد، امّا روزي

-------------------------- صفحه 31

كه او ايمان آورد كودكي بيش نبود ونمي توان براي چنين اسلامي ارزش قائل شد; امّا ابوبكر، اگر چه بعدها ايمان آورد، ولي روزي كه به صف خداپرستان پيوست فرد كاملي بود ولذا ايمان واعتقاد او در آن سن ارزش ديگري داشت. مأمون پرسيد:علي چگونه ايمان آورد؟ آيا پيامبر او را به اسلام دعوت كرد يا اينكه از طرف خدا به او الهام شد كه آيين توحيد وروش اسلام را بپذيرد؟ هرگز نمي توان گفت كه اسلامِ حضرت علي (عليه السلام) از طريق الهام از جانب خدا بوده است، زيرا لازمه اين فرض اين است كه ايمان وي بر ايمان پيامبر برتري داشته باشد، به دليل اينكه گرويدن پيامبر به توسط جبرئيل وراهنماييِ او بوده است نه اينكه از جانب خدا به وي الهام شده باشد. حال،چنانچه ايمان حضرت علي (عليه السلام) در پرتو دعوت پيامبر بوده، آيا پيامبر از پيشِ خود اين كا را انجام داده يا به دستور خدا بوده است؟هرگز نمي توان گفت كه پيامبرِ اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) حضرت علي (عليه السلام) را بدون امر واذن خدا به اسلام دعوت كرده است وقطعاً بايد گفت كه دعوت حضرت علي (عليه السلام)به اسلام از جانب پيامبر به فرمان خدا بوده است.آيا خداي حكيم دستور مي دهد كه پيامبرش كودك غير مستعدّي كه ايمان وعدم ايمان او يكسان است دعوت به اسلام كند؟ لذا بايد گفت كه شعور ودرك امام در دوران كودكي به حدّي بوده كه

ايمان وي با ايمان بزرگسالان برابري مي كرده است.(1) جا داشت كه مأمون در اين باره پاسخ ديگري نيز بگويد. اين پاسخ براي كساني مناسب است كه در بحثهاي ولايت وامامت اطلاعات گسترده اي داشته باشند وخلاصه آن اين است: هرگز نبايد به اولياي الهي از ديد يك فرد عادي نگريست ودوران صباوت آنان

--------------------------

1 . عقد الفريد، ج3، ص43: پس از اسحاق، جاحظ در كتاب العثمانية اين اشكال را تعقيب كرده است وابوجعفر اسكافي در كتاب نقض العثمانية به طور گسترده پيرامون اشكال به بحث وپاسخ پرداخته است.وتمام گفتگوها را ابن ابي الحديد در شرح خود بر نهج البلاغه (ج13، ص 218 تا 295) آورده است.

-------------------------- صفحه 32

را همانند دوران كودكي ديگران دانست واز نظر درك وفهم يكسان انگاشت.در ميان پيامبران نيز كساني بودند كه در كودكي به عاليترين درجه از فهم وكمال ودرك حقايق رسيده بودند ودر همان ايام صباوت شايستگي داشتند كه خداوند سبحان سخنان حكيمانه ومعارف بلند الهي را به آنان بياموزد. در باره حضرت يحيي (عليه السلام)، قرآن كريم چنين آورده است: (يا يَحْيي خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّة وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً).(مريم:12) اي يحيي! كتاب را با كمال قدرت(كنايه از عمل به تمام محتويات آن) بگير; وما به او حكمت داديم در حالي كه كودك بود. برخي مي گويند كه مقصود از حكمت در اين آيه«نبوّت» است وبرخي ديگر احتمال مي دهند كه مقصود از آن معارف الهي است.در هر صورت، مفاد آيه حاكي است كه انبيا واولياي الهي با يك رشته استعدادهاي خاص وقابليتهاي فوق العاده آفريده مي شوند وحساب دوران كودكي آنان با كودكان ديگر جداست. حضرت

مسيح(عليه السلام) در نخستين روزهاي تولّد خود، به امر الهي، زبان به سخن گشود وگفت: من بنده خدا هستم; به من كتاب داده شده وپيامبر الهي شده ام.(1) در حالات پيشوايان معصوم نيز مي خوانيم كه آنان در دوران كودكي پيچيده ترين مسائل عقلي وفلسفي وفقهي را پاسخ مي گفتند.(2) باري، كار نيكان را نبايد با كار خود قياس كنيم وميزان درك وفهم كودكان خود را مقياس ادراك دوران كودكي پيامبران وپيشوايان الهي قرار دهيم.(3)

--------------------------

1 . مريم:30.

2 . از باب نمونه سؤالهاي پيچيده اي كه ابوحنيفه از حضرت كاظم (عليه السلام) ويحيي ابن اكثم از حضرت جواد (عليه السلام) مي كردند وپاسخهايي كه مي شنيدند در كتابهاي حديث وتاريخ ضبط شده است.

3 . امير المؤمنين مي فرمايد:«لا يُقاسُ بِ آلِ مُحَمَّد(صلي الله عليه وآله وسلم) مِنْ هذِهِ الأُمَّةِ أَحَدٌ»: هيچ فردي از افراد اين امت با فرزندان وخاندان پيامبر اسلام برابري نمي كند.نهج البلاغه، خطبه دوّم.

-------------------------- صفحه 33

ناجوانمردانه خاندان اموي در محو آثار وفضايل خاندان علوي فراموش ناشدني است. كافي بود كسي به دوستيِ حضرت علي (عليه السلام) متهم شود ودو نفر از همان قماش كه پيرامون دستگاه حكومت ننگين وقت گرد آمده بودند به اين دوستي گواهي دهند; آن گاه، فوراً نام او از فهرست كارمندان دولت حذف مي شد وحقوق او را از بيت المال قطع مي كردند.معاويه در يكي از بخشنامه هاي خود به استانداران وفرمانداران چنين خطاب كرد وگفت: اگر ثابت شد كه فردي دوستدار علي وخاندان اوست نام او را از فهرست كارمندان دولت محو كنيد وحقوق او را قطع و از همه مزايا محرومش سازيد.(1)

--------------------------

1 . أُنْظُرُوا إِلي مَنْ قامَتْ عَلَيْهِ الْبَيِّنَةِ إِنَّهُ يُحِبُّ عَلِيّاً وَأَهْلَ بَيْتِهِ فَامْحُوهُ مِنَ الدِّيوان وَ أَسْقِطُوا عَطائَهُ وَ رِزْقَهُ.

-------------------------- صفحه 34

در بخشنامه ديگري گام فراتر نهاد وبه طور مؤكّد دستور داد كه گوش وبيني افرادي را كه به دوستيِ خاندان علي تظاهر مي كنند ببُرند وخانه هاي آنان را ويران كنند.(1) در نتيجه اين فرمان، بر ملت عراق وبه ويژه كوفيان آنچنان فشاري آمد كه احدي از شيعيان از ترس مأموران مخفي معاويه نمي توانست راز خود را، حتي به دوستانش، ابراز كند مگر اينكه قبلاً سوگندش مي داد كه راز او را فاش نسازد.(2) اسكافي در كتاب «نقض عثمانيه» مي نويسد: دولتهاي اموي وعباسي نسبت به فضايل علي حساسيت خاصي داشتند وبراي جلوگيري از انتشار مناقب وي فقيهان ومحدّثان وقضات را احضار مي كردند وفرمان مي دادند كه هرگز نبايد در باره مناقب علي سخني نقل كنند. از اين جهت، گروهي از محدّثان ناچار بودند كه

مناقب امام را به كنايه نقل كنند وبگويند:مردي از قريش چنين كرد!(3) معاويه براي سوّمين بار به نمايندگان سياسي خود در استانهاي سرزمين اسلامي نوشت كه شهادت شيعيان علي را در هيچ مورد نپذيرند! امّا اين سختگيريهاي بيش از حد نتوانست جلو انتشار فضايل خاندان علي را بگيرد. از اين جهت، معاويه براي بار چهارم به استانداران وقت نوشت: به كساني كه مناقب وفضايل عثمان را نقل مي كنند احترام كنيد ونام ونشان آنان را براي من بنويسيد تا خدمات آنان را با پاداشهاي كلان جبران كنم. يك چنين نويدي سبب شد كه در تمام شهرها بازار جعل اكاذيب، به صورت نقل فضايل عثمان، داغ وپررونق شود وراويان فضايل از طريق جعل حديث در باره خليفه سوّم ثروت كلاني به چنك آرند. كار به جايي رسيد كه معاويه، خود نيز از انتشار فضايل بي اساس ورسوا ناراحت شد واين بار دستور داد كه از نقل فضايل

--------------------------

1 . مَنِ اتَّهَمْتُمُوهُ بِمُوالاةِ هؤلاءِ فَنَكِّلُوا بِهِ وَاهْدِمُوا دارَهُ.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج11، ص 44_ 45.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج11، ص 44_ 45.

-------------------------- صفحه 35

عثمان نيز خودداري كنند وبه نقل فضايل دو خليفه اوّل ودوّم وصحابه ديگر همت گمارند واگر محدّثي در باره ابوتراب فضيلتي نقل كند فوراً شبيه آن را در باره ياران ديگر پيامبر جعل كنند ومنتشر سازند، زيرا اين كار براي كوبيدن براهين شيعيان علي مؤثّرتر است.(1) مروان بن حَكَم از كساني بود كه مي گفت دفاعي كه علي از عثمان كرد هيچ كس نكرد. مع الوصف، لعن امام(عليه السلام) وِرد زبان او

بود. وقتي به او اعتراض كردند كه با چنين اعتقادي در باره علي، چرا به او ناسزا مي گويي، در پاسخ گفت:پايه هاي حكومت ما جز با كوبيدن علي وسبّ ولعن او محكم واستوار نمي گردد. برخي از آنان با آنكه به پاكي وعظمت وسوابق درخشان حضرت علي (عليه السلام) معتقد بودند، ولي براي حفظ مقام وموقعيت خود، به حضرت علي وفرزندان او ناسزا مي گفتند. عمر بن عبد العزيز مي گويد: پدرم فرماندار مدينه واز گويندگان توانا وسخن سرايان نيرومند بود وخطبه نماز را با كمال فصاحت وبلاغت ايراد مي كرد.ولي از آنجا كه، طبق بخشنامه حكومت شام، ناچار بود در ميان خطبه نماز علي وخاندان او را لعن كند، هنگامي كه سخن به اين مرحله مي رسيدناگهان در بيان خود دچار لكنت مي شد وچهره او دگرگون مي گشت،وسلاست سخن را از دست مي داد.من از پدرم علّت را پرسيدم. گفت:اگر آنچه را كه من از علي مي دانم، ديگران نيز مي دانستند كسي از ما پيروي نمي كرد; ومن با توجه به مقام منيع علي به او ناسزا مي گويم،زيرا براي حفظ موقعيتِ آل مروان ناچارم چنين كنم.(2) قلوب فرزندان امّيه مالامال از عداوت حضرت علي (عليه السلام) بود. وقتي گروهي از خير انديشان به معاويه توصيه كردند كه دست از اين كار بردارد،

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 15.

2 . همان، ج13، ص 221.

-------------------------- صفحه 36

گفت:اين كار را آنقدر ادامه خواهيم داد كه كودكان ما با اين فكر بزرگ شوندوبزرگانمان با اين حالت پير شوند! لعن وسبّ حضرت علي(عليه السلام)، شصت سال تمام

بر فراز منابر ودرمجالس وعظ وخطابه ودرس وحديث، در ميان خطبا ومحدّثان وابسته به دستگاه معاويه ادامه داشت وبه حدّي مؤثّر افتاد كه مي گويند روزي حَجّاج به مردي تندي كرد وبا او به خشونت سخن گفت واو كه فردي از قبيله بني أزد بود رو به حجّاج كرد وگفت:اي امير! با ما اين طور سخن مگو; ما داراي فضيلتهايي هستيم. حجّاج از فضايل او پرسيد واو در پاسخ گفت: يكي از فضايل ما اين است كه اگر كسي بخواهد با ما وصلت كند نخست از او مي پرسيم كه آيا ابوتراب را دوست دارد يا نه! اگر كوچكترين علاقه اي به او داشته باشد هرگز با او وصلت نمي كنيم.عداوت ما با خاندان علي به حدّي است كه در قبيله ما مردي پيدا نمي شود كه نام او حسن يا حسين باشد، ودختري نيست كه نام او فاطمه باشد.اگر به يكي از افراد قبيله ما گفته شود كه از علي بيزاري بجويد فوراً از فرزندان او نيز بيزاري مي جويد.(1) بر اثرپافشاري خاندان اميّه در اخفاي فضايل حضرت علي (عليه السلام) وانكار مناقب او درست انگاشتن بدگويي در باره آن حضرت چنان در قلوب پير وجوان رسوخ كرده بود كه آن را يك عمل مستحب وبعضاً فريضه اي اخلاقي مي شمردند. روزي كه عمر بن عبد العزيز بر آن شد كه اين لكه ننگين را از دامن جامعه اسلامي پاك سازد ناله گروهي از تربيت يافتگانِ مكتب اموي بلند شد كه:خليفه مي خواهد سنّت اسلامي را از بين ببرد! با اين همه، صفحات تاريخ اسلام گواهي مي دهد كه نقشه هاي ناجوانمردانه فرزندان اميّه

نقش بر آب شد وكوششهاي مستمرّ آنان نتيجه معكوس داد وآفتاب وجود سراپا فضيلت امام (عليه السلام) از وراي اوهام والقائات خطيبان دستگاه اموي به روشني درخشيدن گرفت.اصرار و انكار دشمن نه تنها از موقعيت ومحبت

--------------------------

1 . فرحة الغري، نگارش مرحوم سيّد ابن طاووس، چاپ نجف، ص 13_ 14.

-------------------------- صفحه 37

حضرت علي (عليه السلام) در دلهاي بيدار نكاست بلكه سبب شد در باره آن حضرت بررسي بيشتري كنند وشخصيت امام (عليه السلام) را به دور از جنجالهاي سياسي مورد قضاوت قرار دهند، تا آنجا كه عامر نوه عبد اللّه بن زبير دشمن خاندان علوي به فرزند خود توصيه كرد كه از بدگويي در باره علي دست بردارد زيرا بني اميّه او را شصت سال در بالاي منابر سبّ كردند ولي نتيجه اي جز بالا رفتن مقام وموقعيت علي وجذب دلهاي بيدار به سوي وي نگرفتند.(1) نخستين ياور

پنهان كردن فضايل امير المؤمنين (عليه السلام) وغرض ورزي در تحليل حقايق مسلّم در باره آن حضرت منحصر به عصر بني اميّه نبود، بلكه پيوسته اين نمونه كامل بشريّت از طرف دشمنان ومغرضان مورد تعدّي قرار گرفته است.از جمله، نويسندگان متعصّب از حمله وتجاوز به حقوق خاندان حضرت علي (عليه السلام)خودداري نكرده اند وهم اكنون نيز كه چهارده قرن از آغاز اسلام مي گذرد برخي كه خود را روشنفكر وآزادمرد ورهبر نسل نو مي پندارند با قلمهاي زهر آگين خود به مقاصد اموي كمك مي كنند وپرده بر روي فضايل امام (عليه السلام) مي كشند. اينك يك گواه روشن: وحي الهي نخستين بار در كوه حرا بر قلب پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) نازل

شد واو را به مقام نبوت ورسالت مفتخر ساخت.فرشته وحي گرچه او را از مقام رسالت آگاه ساخت ولي هنگام ابلاغ رسالت را معيّن نكرد.ازاين رو، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مدّت سه سال از دعوت عمومي خودداري كرد وتنها از رهگذر ملاقاتهاي خصوصي با افراد قابل وشايسته توانست گروه معدودي رابه آيين جديد الهي هدايت كند.تا اينكه سرانجام پيك وحي فرا رسيد واز جانب خدا فرمان داد كه پيامبر دعوت همگانيِ خود را از طريق دعوت خويشاوندان وبستگان آغاز كند:

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج13، 221.

-------------------------- صفحه 38

(وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِينَ* وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ المُؤْمِنينَ* فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِمّا تَعْمَلُونَ).(شعرا:214 تا 216) «بستگان نزديك خود را از عذاب الهي بيم ده وپر وبال پر مهر ومودّت خود را بر سر افراد با ايمان بگشا، واگر با تو از درِ مخالفت واردشدند بگو من از كارهاي (بد شما) بيزارم». علّت اينكه دعوت علني با دعوت خويشاوندان شروع شد اين است كه تا نزديكانِ يك رهبر الهي ويا اجتماعي به او ايمان نياورند واز او پيروي نكنند هرگز دعوت او در بيگانگان مؤثّر واقع نمي شود. زيرا نزديكان آدمي بر اسرار واحوال وملكات ومعايب او واقف اند. لذا ايمان خويشاوندان مدّعيِ رسالت به او نشانه صدق او به شمار مي رود، چنان كه اِعراض ايشان حاكي از دوريِ مدّعي از صدق در ادّعاست. از اين رو، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به حضرت علي (عليه السلام) دستور داد كه چهل وپنج نفر از شخصيتهاي بزرگ بني هاشم را به مهماني دعوت كند وغذايي از

گوشت همراه با شير براي پذيرايي آماده سازد. مهمانان همگي در وقت معيّن به حضور پيامبر شتافتند. پس از صرف غذا، ابولهب عموي پيامبر با سخنان سبُك خود مجلس را از آمادگي براي طرح دعوت وتعقيب هدف بيرون برد. مهماني بدون اخذ نتيجه به پايان رسيد ومهمانان، پس از صرف غذا وشير، خانه رسول خدا را ترك گفتند. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تصميم گرفت كه فرداي آن روز ضيافت ديگري ترتيب دهد وهمه آنان را به جز ابولهب به خانه خود دعوت كند. بار ديگر حضرت علي (عليه السلام) به دستور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) غذا وشير آماده كرد واز شخصيتهاي برجسته وشناخته شده بني هاشم براي صرف نهار واستماع سخنان پيامبر دعوت به عمل آورد. همه مهمانان مجدداً در موعد مقرّر در مجلس حاضر شدند وپيامبر، پس از صرف غذا، سخنان خود را چنين آغاز كرد:

-------------------------- صفحه 39

«به راستي هيچ گاه راهنماي مردم به آنان دروغ نمي گويد.من هرگاه(به فرض محال) به ديگران دروغ بگويم قطعاً به شما دروغ نخواهم گفت واگر ديگران را فريب دهم شما را فريب نخواهم داد. به خدايي كه جز او خدايي نيست، من فرستاده او به سوي شما وعموم جهانيان هستم.هان، آگاه باشيد، همان گونه كه مي خوابيد مي ميريد وهمچنان كه بيدار مي شويد زنده خواهيد شد. نيكوكاران به پاداش اعمال خود وبدكاران به كيفر كردارشان مي رسند، وبهشت جاودان براي نيكوكاران ودوزخ ابدي براي بدكاران آماده است. هيچ كس از مردم براي اهل خود چيزي بهتر از آنچه من براي شما آورده ام نياورده است.من خير دنيا وآخرت براي شما

آورده ام. خدايم به من فرمان داده است كه شما را به وحدانيت او ورسالت خويش دعوت كنم. چه كسي از شما مرا در اين راه كمك مي كند تا برادر ووصيّ ونماينده من در ميان شما باشد؟». او اين جمله را گفت وقدري مكث كرد تا ببيند كدام يك از حاضران به نداي او پاسخ مثبت مي گويد. در آن هنگام سكوتي آميخته با بهت وحيرت بر مجلس حكومت مي كرد وهمه سر به زير افكنده، در فكر فرو رفته بودند. ناگهان حضرت علي (عليه السلام) كه سنّ او در آن روز از پانزده سال تجاوز نمي كرد سكوت را در هم شكست وبرخاست ورو به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كرد وگفت:اي پيامبر خدا، من تو را در اين راه ياري مي كنم.سپس دست خود را به سوي پيامبر دراز كرد تا دست او را به عنوان پيمان فداكاري بفشرد. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) دستور داد كه علي بنشيند وبار ديگر سؤال خود را تكرار كرد.باز علي (عليه السلام) برخاست وآمادگي خود را اعلام كرد.اين بار هم پيامبر به وي دستور داد بنشيند. در نوبت سوّم نيز، همچون دو نوبت قبل، جز علي (عليه السلام) كسي برنخاست وتنها او بود كه به پا خاست وپشتيباني خود را از هدف مقدّس پيامبر اعلام كرد. در اين موقع، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) دست خود را بر دست حضرت علي زد وكلام تاريخيِ خود را در باره حضرت علي (عليه السلام) در مجلس بزرگان هاشم چنين بر زبان آورد:

-------------------------- صفحه 40

هان اي خويشاوندان وبستگان من، بدانيد كه علي برادر

ووصيّ وخليفه من در ميان شما است. بنا به نقل سيره حلبي، رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)، بر اين جمله دو مطلب ديگر نيز افزود وگفت: «و وزير و وارث من نيز هست». از اين طريق،نخستين وصيّ اسلام به وسيله آخرين سفير الهي،در آغاز اعلان رسالت ودر زماني كه جز عدّه اي قليل كسي به آيين وي نگرويده بود، تعيين شد. از اينكه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در يك روز، نبوت خود وامامت حضرت علي (عليه السلام) را همزمان اعلام واعلان كرد مي توان مقام وموقعيت امامت را به نحو روشن فهم وارزيابي كرد ودريافت كه اين دو مقام از يكديگر جدا نيستند وهمواره امامت مكمّل ومتمّم رسالت است. مدارك اين سند تاريخي

اين سند تاريخي را گروهي از محدّثان ومفسّران (1) شيعي وغير شيعي، بدون كوچكترين انتقاد از محتوا واسناد آن، نقل كرده اند واز مستندات مناقب وفضايل امام (عليه السلام) دانسته اند. در اين ميان، فقط نويسنده معروف اهل تسنن، ابن تيميّه دمشقي، كه راه وروش او در احاديث مربوط به فضايل خاندان رسالت وعترت روشن وشناخته شده است، اين سند را رد كرده، آن را مجعول دانسته است. او نه تنها اين حديث را مجعول وبي اساس مي داند، بلكه بنا به طرز تفكر خاصي كه در باره خاندان امام (عليه السلام) دارد، غالب احاديثي را كه در باره مناقب وفضايل خاندان رسالت است، اگر چه به حدّ تواتر نيز رسيده باشد، مجعول وبي پايه مي داند!

--------------------------

1 . به تفسير سوره شعراء، آيه 214 مراجعه فرماييد.

-------------------------- صفحه 41

نگارنده زيرنويسهاي تاريخ «الكامل» از استاد خود، كه نامي

از او نمي برد، نقل مي كند كه وي اين حديث را مجعول مي دانست.(گويا استاد وي تحت تأثير افكار ابن تيميه بوده است ويا از اين جهت كه سند را مخالف با خلافت خلفاي سه گانه تشخيص داده بود آن را مجعول دانسته است).سپس خود او به وضع عجيبي مضمون حديث را توجيه مي كند ومي گويد كه وصي بودن امام (عليه السلام) در آغاز اسلام منافات با خلافت ابوبكر در بعدها ندارد، زيرا در آن روز مسلماني جز علي نبود كه وصيِّ پيامبر باشد! بحث ومناظره با چنين افرادي فايده ندارد; ايراد ما به كساني است كه اين حديث را در برخي از كتابهاي خود به طور كامل ودر برخي ديگر به اجمال وابهام _ كه نوعي كتمان حقيقت است _ نقل كرده اند ويا به آن شخص است كه اين حديث را در نخستين چاپ كتاب خود آورده ولي در چاپهاي بعد بر اثر فشار محيط حذف كرده است.اينجاست كه بايد گفت تجاوز به حقوق امام (عليه السلام) كه پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)اساس آن نهاده شد هم اكنون نيز ادامه دارد. اينك بيان مشروح مطلب: كتمان حقايق تاريخي

محمّد بن جرير طبري كه از مورخان بزرگ اسلام است در تاريخ خود اين فضيلت تاريخي را با سندي قابل اعتماد نقل كرده است،(1) ولي وقتي در تفسير خود(2) به آيه (وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَْقْرَبينَ) مي رسد اين سند را آنچنان دست وپا

--------------------------

1 . اين فضيلت تاريخي در مدارك زير نقل شده است:تاريخ طبري، ج2، ص 216; تفسير طبري، ج19، ص 74; كامل ابن كثير، ج2، ص 24; شرح

شفاي قاضي عياض، ج 3، ص 37; سيره حلبي، ج 1، ص 321و... اين حديث را پيشوايان تاريخ وتفسير به صورتهاي ديگري نيز نقل كرده اند كه از نقل آنها خودداري مي شود.

2 . تفسير طبري، ج19، ص 74.

-------------------------- صفحه 42

شكسته وبه اجمال وابهام نقل مي كند كه وجهي براي آن جز تعصب نمي توان يافت.پيشتر گذشت كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در پايان دعوت خود خطاب به حاضران در مجلس مي پرسد: «فَأَيُّكُمْ يُوازِرُني عَلي أَنْ يَكُونَ أَخي وَ وَصِيّي وخَلِيفَتي؟» طبري اين سؤال را چنين نقل كرده است: «فَأَيُّكُمْ يُوازِرُني عَلي أَنْ يَكُونَ أَخي وَ كَذا وكَذا؟» جاي گفتگو نيست كه حذف دو كلمه «وصيي» و«خليفتي» وتبديل آنها به الفاظ ابهام واجمال، جهتي جز تعصب وحفظ مقام وموقعيّت خلفا ندارد. او نه تنها سؤال پيامبر راتحريف كرده است، بلكه قسمت دوّم حديث را كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به حضرت علي (عليه السلام)فرمود:«إِنَّ هذا أَخي وَ وَصِيّي وَ خَلِيفَتي» نيز به همين نحو آورده است وبه جاي دو لفظ «وصيي» و«خليفتي» كه گواه روشن بر خلافت بلافصل امير مؤمنان است لفظ «كذا وكذا» را كه يك نوع اجمال غير صحيح است گذارده است. ابن كثير شامي كه اساس تاريخ او را تاريخ طبري تشكيل مي دهد وقتي به اين سند مي رسد فوراً تاريخ طبري را رها مي كندواز روش او در تفسيرش پيروي مي كند وهمچون او به ابهام واجمال متوسل مي شود. بدتر از همه، تحريفي است كه روشنفكر معاصر وصاحب نام مصر، دكتر محمد حسنين هيكل در كتاب «حيات محمد» بكار برده است

وضربه شكننده اي بر اعتبار كتاب خود زده است. اوّلاً، از دوجمله حساس پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در پايان دعوتش تنها جمله سؤال را نقل كرده است، ولي جمله دوّم را، كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)به علي (عليه السلام)گفت:تو برادر ووصيّ وخليفه من هستي، به كلّي حذف كرده، سخني از آن به ميان نياورده است. ثانياً، در چاپهاي دوّم وسوّم كتاب مذكور گام را فراتر نهاده حتي آن قسمت از

-------------------------- صفحه 43

حديث را هم كه نقل كرده بوده به كلي حذف كرده است. تو گويي افراد متعصبي او را در نقل همان قسمت نيز ملامت ودر نتيجه وادار كرده اند كه برگه ديگري به دست نقادان تاريخ بدهد ولطمه ديگري بر كتاب خود وارد سازد. سخني از اسكافي

اسكافي در كتاب معروف خود در باره اين فضيلت تاريخي كه حضرت علي (عليه السلام) در محضر پدر وعموها وشخصيتهاي برجسته بني هاشم با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) پيمان فداكاري بست وآن حضرت نيز او را برادر ووصيّ وخليفه خود خواند داد سخن داده چنين مي گويد: كساني كه مي گفتند ايمان امام (عليه السلام) در دوران كودكي بوده است _ دوراني كه كودك در آن خوب وبد را به درستي تشخيص نمي دهد _ در باره اين سند تاريخي چه مي گويند؟ آيا ممكن است پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) رنج پختن غذاي جمعيت زيادي را بر دوش كودكي بگذارد؟ويا به كودك خردسالي فرمان دهد كه آنان را براي ضيافت دعوت كند؟ آيا صحيح است پيامبر كودك نابالغي را راز دار نبوت بداند ودست در دست او بگذارد

واو را برادر ووصيّ ونماينده خود در ميان مردم معرفي كند؟ مسلّماً خير. بلكه بايد گفت علي (عليه السلام) در آن روز از لحاظ قدرت جسمي ورشد فكري به حدّي رسيده بود كه براي همه اين كارها شايستگي داشت.لذا اين كودك هيچ گاه با كودكان ديگر انس نگرفت ودر جرگه آنان وارد نشد وبه بازي با آنان نپرداخت، وبلكه از لحظه اي كه دست پيمان خدمت وفداكاري به سوي رسول خدا دراز كرد در تصميم خود راسخ بود وپيوسته گفتار خود را با كردار توأم مي ساخت ودر تمام مراحل زندگي انيس پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بود. او نه تنها در آن مجلس اوّلين كسي بود كه ايمان خود را نسبت به رسالت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ابراز داشت بلكه هنگامي كه سران قريش از پيامبر خواستند كه براي

-------------------------- صفحه 44

اثبات صدق گفتار خويش وگواه ارتباطش با خدا معجزه اي بياورد(يعني دستور دهد كه درخت از جاي خود كنده شود وبرابر آنان بايستد) علي در آن هنگام نيز يگانه فردي بود كه ايمان خود را در برابر انكار ديگران ابراز كرد.(1) امير المؤمنين (عليه السلام)، خود ماجراي معجزه خواهي اين گروه را در يكي از خطبه هاي خود نقل مي كند ومي گويد: پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به آنان گفت: اگر خدا چنين كند، به يگانگي او ورسالت من ايمان مي آوريد؟ همه گفتند: بلي. در اين هنگام پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) دعا كرد وخدا دعاي او را مستجاب ساخت ودرخت از جاي خود كنده شد ودر برابر پيامبر ايستاد. گروه معجزه خواه راه عناد

وكفر را پيمودند وبه جاي تصديق پيامبر او را جادوگر خواندند. ولي من كه در كنار پيامبر ايستاده بودم، رو به او كردم وگفتم: اي پيامبر! من نخستين كسي هستم كه به رسالت تو ايمان دارم واعتراف مي كنم كه درخت اين كار را به فرمان خدا انجام داد تا نبوت تو را تصديق كند وسخن تو را بزرگ شمارد. در اين هنگام، تصديق من بر آنان گران آمد وگفتند كه تو را كسي جز علي تصديق نخواهد كرد.(2) ***

--------------------------

1 . در النقض علي العثمانية، ص 252 وشرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج13، ص 244 و245 مشروح گفتار او در اين زمينه آمده است.

2 . نهج البلاغه عبده، خطبه 238(قاصعه).

-------------------------- صفحه 45

از گرايش به آيين توحيد باز مي داشت همان عقايد خرافي نياكان وحفظ مقام خدايان وتفاخر به امتيازات قومي وطبقاتي وكينه هاي موروثي قبيله اي بود.اين موانع تا روزي كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مكه را فتح كرد، بر سر راه پيشرفت اسلام در مكه واطراف آن وجود داشت وجز با قدرت نيرومند ارتش اسلام از ميان نرفت. فشار قريش بر مسلمانان سبب شد كه گروهي از آنان به حبشه وگروه ديگري به

-------------------------- صفحه 46

يثرب مهاجرت كنند. با آنكه پيامبر وحضرت علي از حمايت خاندان بني هاشم وبالأخص ابوطالب برخوردار بودند، امّا جعفر بن ابي طالب ناگزير شد به همراه تني چند از مسلمانان در سال پنجم بعثت مكه را به عزم حبشه ترك گويد وتا سال هفتم هجرت كه سال فتح خيبر بود در آنجا اقامت گزيند. پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) در سال دهم بعثت حضرت ابوطالب، بزرگترين حامي ومدافع خويش را، در مكه از دست داد. بيش از چند روز از مرگ عموي بزرگوارش نگذشته بود كه همسر مهربان او خديجه، كه هيچ گاه از بذل جان ومال در پيشبرد هدف مقدّس پيامبر دريغ نمي داشت، نيز چشم از جهان پوشيد. با در گذشت اين دو حاميِ بزرگ، ميزان خفقان وفشار بر مسلمين در مكه فزوني گرفت; تاآنجا كه در سال سيزدهم بعثت، سران قريش در يك شوراي عمومي تصميم گرفتند كه نداي توحيد را بازنداني كردن پيامبر يا با كشتن ويا تبعيد او خاموش سازند. قرآن مجيد اين سه نقشه آنان را ياد آور شده، مي فرمايد: (وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الّذينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ

أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الماكِرينَ) (انفال:30) به ياد آور هنگامي را كه كافران بر ضدّ تو حيله كردند وبر آن شدند كه تو را در زندان نگه دارند يا بكُشند ويا تبعيد كنند.آنان از درِ مكر وارد مي شوند وخداوند مكر آنان را به خودشان باز مي گرداند; وخداوند از همه چاره جوتر است. سران قريش تصميم گرفتند كه از هر قبيله فردي انتخاب شود وسپس افراد منتخب به هنگام نيمه شب يكباره بر خانه محمّد (صلي الله عليه وآله وسلم)هجوم برده، او را قطعه قطعه كنند. بدين طريق، هم مشركان از تبليغات او آسوده مي شدند وهم خون او در ميان قبايل عرب پخش مي شد ولذا خاندان هاشم نمي توانست با تمام قبايلي كه در ريختن خون وي شركت كرده بودند به خونخواهي ومبارزه برخيزند. فرشته وحي پيامبر را از نقشه شوم مشركان آگاه ساخت ودستور الهي را به او

-------------------------- صفحه 47

ابلاغ كرد كه بايد هرچه زودتر مكّه را به عزم يثرب ترك كند. شب مقرّر فرا رسيد.مكّه ومحيط خانه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در تاريكي شب فرو رفته بود. مأموران مسلّح قريش هر يك از سويي به جانب خانه رسول خدا روي آوردند.اكنون پيامبر بايد با استفاده از شيوه غافلگيري خانه را ترك كرده، در عين حال، چنين وانمود كند كه در خانه است ودر بستر خود آرميده است. براي اجراي اين نقشه لازم بود كه فرد جانبازي در بستر او بخوابد ورواندازِ سبز پيامبر را به خود بپيچد تا افرادي كه نقشه قتل او را كشيده اند تصوّر كنند كه او هنوز

خانه را ترگ نگفته است ولذا توجه آنان فقط معطوف به خانه او شود واز راه عبور ومرور افراد در كوچه وبيرون مكه جلوگيري نكنند. امّا كيست كه از جان خود بگذرد ودر خوابگاه پيامبر بخوابد؟ اين فرد فداكار، لابد كسي است كه پيش از همه به وي ايمان آورده است واز آغاز بعثت، پروانهوار، گرد شمع وجود او گرديده است. آري، اين شخصِ شايسته كسي جز حضرت علي (عليه السلام) نيست واين افتخار بايد نصيب وي شود. از اين رو، پيامبر رو به حضرت علي كرد وگفت:مشركان قريش نقشه قتل مرا كشيده اند وتصميم گرفته اند كه به طور دسته جمعي به خانه من هجوم آورند ومرا در ميان بستر بكشند. از اين جهت از طرف خدا مأمورم كه مكه را ترك كنم. لذا لازم است امشب در خوابگاه من بخوابي وآن پارچه سبز را به خود بپيچي تا آنان تصوّر كنند كه من هنوز در خانه ام ودر بسترم آرميده ام ومراتعقيب نكنند. وحضرت علي(عليه السلام)در اطاعت امر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از آغاز شب در بستر آن حضرت آرميد. چهل نفر آدمكش اطراف خانه پيامبر رامحاصره كرده بودند واز شكاف در به داخل مي نگريستند ووضع خانه را عادي مي ديدند وگمان مي كردند كه پيامبر در بستر خود آرميده است. همه سراپا مراقب بودند وآنچنان وضع خانه را تحت نظر گرفته بودند كه جنبش موري از نظر آنان مخفي نمي ماند. اكنون بايد ديد كه پيامبر اكرم، با اين مراقبت شديد، چگونه خانه را ترك گفت.

-------------------------- صفحه 48

بسياري از سيره نويسان بر آنند كه پيامبر اكرم

(صلي الله عليه وآله وسلم) در حالي كه آياتي از سوره يس را قرائت مي كرد(1) صف محاصره كنندگان را شكافت وآنچنان ازميانشان عبور كرد كه احدي متوجه نشد.امكان اين مطلب قابل انكار نيست; چه هرگاه مشيّت الهي بر اين تعلّق گيرد كه پيامبر خود را از طريق اعجاز وبه طور غير عادي نجات دهد، هيچ چيز نمي تواند مانع از آن شود.ولي سخن اينجاست كه قراين زيادي حكايت مي كند كه خدا نمي خواست پيامبر خود را از طريق اعجاز نجات بخشد، زيرا در اين صورت لازم نبود كه حضرت علي در بستر پيامبر بخوابد وخود پيامبر به غار «ثور» برود وسپس با زحمات زيادي راه مدينه را در پيش گيرد. برخي نيز مي گويند هنگامي كه پيامبر از خانه خارج شد همه آنان را خواب ربوده بود وپيامبر از غفلت آنان استفاده كرد. ولي اين نظر دور از حقيقت است وهرگز شخص عاقل باور نمي كند كه چهل آدمكش كه خانه را براي اين محاصره كرده بودند كه پيامبر از خانه بيرون نرود تا در وقت مناسب او را بكشند، مأموريت خود را آنچنان سرسري بگيرند كه همگي با خيال آسوده بخوابند! ولي بعيد نيست،همان طور كه برخي نوشته اند، پيامبر پيش از گرد آمدن تروريستها، خانه را ترك گفته بود.(2) يورش به خانه وحي

مأموران قريش، در حالي كه دستهايشان بر قبضه شمشير بود، منتظر لحظه اي بودند كه همگي به خانه وحي يورش آورند وخون پيامبر را كه در بسترش آرميده است بريزند. آنان از شكاف در به خوابگاه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مي نگريستند واز فرط فرح در پوست

نمي گنجيدند وتصوّر مي كردند كه به زودي به آخرين آرزوي خود خواهند رسيد. ولي علي (عليه السلام)، با قلبي مطمئن وخاطري آرام، در خوابگاه پيامبر

--------------------------

1 . منظور آيات هشتم ونهم ازاين سوره است.

2 . سيره حلبي، ج2، ص 32.

-------------------------- صفحه 49

دراز كشيده بود، زيرا مي دانست كه خداوند پيامبر عزيز خود رانجات داده است. دشمنان، نخست تصميم گرفته بودند كه نيمه شب به خانه پيامبر هجوم آورند، ولي به عللي از اين تصميم منصرف شدند وسرانجام قرار گذاشتند در فروغ صبح وارد خانه شوند ومأموريت خود را انجام دهند. پرده هاي تيره شب به كنار رفت وصبح صادق سينه افق را شكافت. مأموران با شمشيرهاي برهنه به طور دسته جمعي به خانه پيامبر هجوم آوردند واز اينكه در آستانه تحقّق بزرگترين آرزوي خود بودند از شادي در پوست خود نمي گنجيدند، امّا وقتي وارد خوابگاه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) شدند حضرت علي (عليه السلام) را به جاي پيامبر يافتند.خشم وتعجب سراپاي وجود آنان را فرا گرفت. رو به حضرت علي كردند وپرسيدند محمّد كجاست؟! فرمود: مگر او را به من سپرده بوديد كه از من مي خواهيد؟ در اين موقع، از فرط عصبانيت به سوي حضرت علي (عليه السلام) حمله بردند واو را به سوي مسجد الحرام كشيدند، ولي پس از بازداشت مختصري ناگزير آزادش ساختند ودر حالي كه خشم گلوي آنان را مي فشرد تصميم گرفتند كه از پاي ننشينند تا جايگاه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)را كشف كنند.(1) قرآن مجيد براي اينكه اين فداكاريِ بي نظير در تمام قرون واعصار جاودان بماند، در طيِّ آيه

اي جانبازي حضرت علي (عليه السلام)را مي ستايد واو را از كساني مي داند كه جان به كف در راه كسب رضاي خدا مي شتابند: (وَمِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَؤوفٌ بِالْعِبادِ). (بقره:207) برخي از مردم كساني هستند كه جان خود را براي تحصيل رضاي خداوند از دست مي دهند; وخداوند به بندگان خود رؤوف ومهربان است. جنايتكار عصر بني اميّه

بسياري از مفسّران شأن نزول آيه اخير را حادثه «ليلة المَبيت» مي دانندوبر آنند

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج2، ص 97.

-------------------------- صفحه 50

كه آيه به همين مناسبت در باره حضرت علي (عليه السلام) نازل شده است.(1) سمرة بن جندب، عنصر جنايتكار عصر اموي، با گرفتن چهار صد هزار درهم حاضر شد كه نزول اين آيه را در باره حضرت علي (عليه السلام)انكار كند ودر يك مجمع عمومي بگويد كه آيه در باره عبد الرحمان بن ملجم نازل شده است! وي نه تنها نزول اين آيه را در باره علي (عليه السلام)انكار كرد بلكه افزود كه آيه ديگري(كه در باره منافقان است) در باره علي (عليه السلام) نازل شده است. (2) آيه مزبور اين است: (وَمِنَ النّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللّهَ عَلي ما في قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الخِصامِ).(بقره:204) گفتار برخي از مردم تو را به تعجّب وا مي دارد وخدا را بر آنچه كه در دل دارد گواه مي گيرد.(تو فريب ظاهر گفتار او را مخور، زيرا) وي از سخت ترين دشمنان است. چنين تحريفي از حقيقت از چنان جنايتكاري بعيد نيست.وي در دوران استانداريِ «زياد» در عراق، فرماندار بصره بود وبه سبب عنادي

كه با خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) داشت هشت هزار نفر را به جرم ولايت ودوستي با حضرت علي (عليه السلام) كشت. وقتي «زياد» از وي بازجويي كرد كه چرا وبه چه جرأتي اين همه افراد را كشته است وهيچ تصوّر نكرد كه در ميان آنان بي گناهي وجود داشته باشد، وي در پاسخ با كمال وقاحت گفت:«لَوْ قَتَلْتُ مِثْلَهُمْ ما خَشِيتُ» يعني: من از كشتن دو برابر آنان نيز باكي نداشتم.(3)

--------------------------

1 . مدارك نزول آيه را در باره علي (عليه السلام) سيد بحريني در تفسير برهان (ج1، ص 206 _ 207) ومرحوم بلاغي در تفسير آلاء الرحمان (ج1، ص 184_ 185) نقل كرده اند. شارح معروف نهج البلاغه، ابن ابي الحديد،مي گويد:مفسران نزول آيه را در حقّ علي نقل كرده اند.(ر.ك. ج13، ص 262).

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي ا لحديد، ج4، ص 73.

3 . تاريخ طبري، ج2، حوادث سال پنجاهم هجري.

-------------------------- صفحه 51

ذكر كارهاي ننگين سمره در اين صفحات نمي گنجد. او همان كسي است كه دستور پيغمبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را، كه هر وقت براي سركشي به نخل خود وارد منزل مردم مي شود، بايد اجازه بگيرد، رد كرد وحتي حاضر نشد نخل خود را به چند برابر قيمت آن به پيامبر بفروشدواصرار ميورزيد كه براي سركشي به نخل خود هرگز اجازه نخواهد گرفت. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) پس ازمشاهده اين جريان به صاحب خانه گفت: برو درخت اين مرد را بكن وبه دور بينداز. وبه سمره فرمود:«إِنَّكَ رَجُلٌ مُضارٌّ وَ لا ضَرَرَ وَ لاضِرارَ». يعني: تو مرد زيان

رساني هستي واسلام اجازه نمي دهد كسي به كسي ضرر بزند. باري، اين تحريف چند روزي بر ساده لوحان اثر جزئي نهاد، ولي مرور زمان پرده هاي تعصب را به كنار زد ومحقّقان تاريخ اسلام حقايق را از وراي اوهام بيرون كشيدند ومحدثان ومفسّران نزول آيه را در شأن حضرت علي (عليه السلام) تصديق كردند.اين واقعه تاريخي حاكي است كه مردم شام چنان تحت تأثير تبليغات دستگاه اموي قرار گرفته بودند كه هرچه از دهان گويندگان آن دستگاه مي شنيدند همه را چون لوح محفوظ مي پنداشتند.از اينكه مردم شام گفتار امثال سمره راتصديق مي كردند مي توان فهميد كه آنان كوچكترين اطلاعي از تاريخ اسلام نداشتند، زيرا هنگام نزول آيه عبد الرحمان چشم به جهان نگشوده بود ولااقل به محيط حجاز قدم نگذاشته وپيامبر را نديده بود تا آيه اي در باره او نازل شود. تعصبات ناروا

فداكاري امير مؤمنان (عليه السلام) در شبي كه خانه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از طرف آدمكشان قريش محاصره شده بود امري نيست كه بتوان آن را انكار كرد ويا كوچك شمرد. خداوند براي اينكه به اين رويداد تاريخي رنگ ابدي وجاوداني بخشد در قرآن مجيد (سوره بقره، آيه 207) از آن ياد كرده است ومفسّران بزرگ نيز در تفسير آيه مربوط به اين واقعه به نزول آن در شأن حضرت علي (عليه السلام) اشاره كرده اند.ولي افرادي كه بر

-------------------------- صفحه 52

ديده، پرده ودر دل، تعصّب وبغض به حضرت علي (عليه السلام) دارند به دست وپا افتاده اند تا اين فضيلت بزرگ تاريخي را چنان تفسير كنند كه از عظمت فداكاري آن حضرت بكاهند. جاحظ،

يكي از دانشمندان معروف اهل تسنن، چنين مي نويسد: هرگز نمي توان خوابيدن علي در بستر پيامبر را اطاعت وفضيلت بزرگ شمرد، زيرا پيامبر به او اطمينان داده بود كه اگر در جايگاه او بخوابد آسيبي به او نخواهد رسيد.(1) پس از وي، ابن تيميه دمشقي(2) به اين مطلب افزوده است كه: علي از طريق ديگر نيز مي دانست كه كشته نمي شود، زيرا پيامبر به وي گفته بود كه فردا در محل معيّني از مكه اعلام كند كه هركس نزد محمّد امانتي دارد بيايد وباز گيرد. علي از مأموريتي كه پيامبر به وي داد به خوبي دريافت كه اگر در بستر آن حضرت بخوابد آسيبي به وي نخواهد رسيد وجان به سلامت خواهد برد. پاسخ

پيش از آنكه موضوع را بررسي كنيم از تذكر نكته اي ناگزيريم وآن اينكه جاحظ وابن تيميه وپيروان آن دو، كه به بي مهري نسبت به خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) معروفند، براي انكار فضيلتي، ناخود آگاه، فضيلت برتري را براي حضرت علي (عليه السلام) اثبات كرده اند! زيرا حضرت علي (عليه السلام) كه از طرف پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مأموريت داشت كه در خوابگاه او بخوابد از نظر ايمان از دو حال خارج نبود.يا ايمان او به راستگوييِ پيامبر در حدّ متعارف بود ويا به طور فوق العاده اي به صدق گفتار پيامبر ايمان داشت.

--------------------------

1 . العثمانية، ص 45.

2 . ابن تيميه به سبب مخالفتهايي كه با علماي اسلام داشت وعقايد خاصي كه در باره شفاعت وزيارت قبور و... ابراز مي كرد مطرود علماي وقت گرديد وسرانجام در سال 728 هجري در زندان

شام درگذشت.

-------------------------- صفحه 53

در صورت نخست نمي توان گفت كه حضرت علي (عليه السلام) علم قطعي به سلامت وبقاي خود داشت، زيرا براي كساني كه از نظر ايمان واعتقاد در مرتبه اي نازل قرار دارند هرگز از گفتار پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) جزم ويقين به صحّت گفتار او حاصل نمي شود واگر هم در بستر وي بخوابند دچار نگراني وتشويش فراوان خواهند بود. ولي اگر حضرت علي (عليه السلام) از نظر ايمان در درجه اي عالي قرار داشت وصحت گفتار پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در دل او چون نور خورشيد روشن بود، در اين صورت براي حضرت علي (عليه السلام) فضيلت بالاتري اثبات كرده ايم.زيراهرگاه ايمان فردي به مرتبه اي برسد كه آنچه را از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مي شنود چنان صحيح وصادق بينگارد كه براي او با روز روشن فرق نكند واگر پيامبر به او بگويد كه اگر در بستر وي بخوابد آسيبي به او نخواهد رسيد با قلبي چنان آرام در بستر او بيارمد كه سر سوزني احتمال خطر ندهد، با چنين فضيلتي قطعاً چيزي برابري نمي كند. اكنون صفحات تاريخ را ورق بزنيم. تاكنون بحث ما بر اين فرض بود كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به حضرت علي (عليه السلام) گفته است كه كشته نخواهد شد، ولي اگر به تاريخ رجوع كنيم خواهيم ديد كه مطلب چنان نيست كه پيروان حاجظ وابن تيميه گمان كرده اند وهمه مورخان حادثه را آنگونه كه اين دو نوشته اند ضبط نكرده اند. مؤلف طبقات كبرا (1) واقعه هجرت را به طور مشروح نوشته است

وهرگز از آن جمله اي كه جاحظ آن را دستاويز خود قرار داده(كه پيامبر به علي گفت: در خوابگاه من بخواب وآسيبي به تو نخواهد رسيد) يادي نكرده است. نه تنها او بلكه مقريزي، مورخ معروف قرن نهم (2)، نيز در كتاب مشهور امتاع

--------------------------

1 . محمد بن سعد معروف به كاتب واقدي كه در سال 168 هجري ديده به جهان گشود ودر سال 230 ديده از جهان بربست. طبقات وي جامعترين ودر عين حال اصليترين كتابي است كه در سيره پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) نوشته شده است. به ج1، ص 227 _ 228 مراجعه فرماييد.

2 . تقي الدين احمد بن علي مقريزي(متوفا به سال 845 هجري).

-------------------------- صفحه 54

الاسماع حادثه را همچون كاتب واقدي نقل كرده است وهرگز نگفته كه پيامبر به علي فرمود:«آسيبي به تو نخواهد رسيد». آري،در اين ميان ابن هشام در سيره(ج1، ص483) وطبري در تاريخ خود (ج2، ص99) از آن گفتار يادي كرده اند وكساني همچون ابن اثير در تاريخ كامل(ج2،ص372) وديگران نيز كه آن را نقل كرده اند همگي از سيره ابن هشام ويا تاريخ طبري گرفته اند. بنابر اين مسلّم نيست كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) اين مطلب را گفته باشد واگر هم گفته باشد به هيچ وجه معلوم نيست كه هر دو مطلب را (نرسيدن آسيب وردّ امانتهاي مردم) در همان شب نخست گفته باشد; به گواه اينكه اين حادثه را علما ومورخان شيعه وبرخي از سيره نويسان اهل تسنن به صورت ديگري نقل كرده اند. اينك توضيح مطلب: دانشمند معروف شيعه، مرحوم شيخ طوسي، در اماليِ خود دنباله واقعه

هجرت را كه منتهي به نجات پيامبر شد چنين مي نويسد: شب هجرت سپري شد وعلي (عليه السلام) از محل اختفاي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) آگاه بود وبراي فراهم ساختن مقدمات سفر پيامبر لازم بود شبانه با او ملاقات كند.(1) پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) سه شب در غار ثور بسر برد. در يكي از شبها حضرت علي (عليه السلام) وهند بن ابي هاله فرزند خديجه به غار رفتند وبه محضر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)رسيدند. پيامبر دستورهاي زير را به حضرت علي داد: 1) دو شتر براي من وهمسفرم آماده كن.(در اين موقع ابوبكرگفت: من قبلاً دو شتر براي اين كار آماده كرده ام. پيامبر فرمود: در صورتي اين دو شتر را از تو مي پذيرم كه پول هر دو را بپردازم. سپس به علي دستور داد كه پول شتران را بپردازد».

--------------------------

1 . اعيان الشيعة، ج1، ص 237.

-------------------------- صفحه 55

2) من امين قريش هستم وهم اكنون امانتهاي مردم در خانه من است.فردا بايد در محل معيّني از مكه بايستي وبا صداي رسا اعلام كني كه هركس امانتي نزد محمّد دارد بيايد وآن را باز گيرد. 3) بعد از ردّ امانتها بايد خود را آماده مهاجرت كني.هروقت نامه من به تو رسيد، دخترم فاطمه ومادرت فاطمه وفاطمه دختر زبير بن عبد المطلب را همراه خود بياور.واگر كساني از بني هاشم خواستار مهاجرت شدند مقدّمات هجرت آنان را نيز فراهم كن.(سپس فرمود:)«از اين پس هر خطري كه در كمين تو بود از تو برطرف شده است وديگر آسيبي به تو نخواهد رسيد».(1) اين جمله مانند همان جمله اي

است كه ابن هشام در سيره وطبري در تاريخ خود آورده اند.بنابر اين اگر پيامبر به حضرت علي تأمين داده است در شبهاي بعد بوده است ونه در شب هجرت، واگر به حضرت علي فرمان داده است كه امانتهاي مردم را رد كند در شب دوم ويا سوم بوده است ونه در ليلة المبيت. اگر بعضي از مورخان اهل تسنن واقعه را طوري نقل كرده اند كه مي رساند پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در همان شب هجرت به حضرت علي تأمين داده ودر همان شب نيز دستور ردّ امانتها را صادر كرده است قابل توجيه است، زيرا بعيد نيست كه نظر آنان به نقل اصل حادثه بوده است وذكر زمان ومكان صدور اين اوامر ووصايا براي آنان حائز اهميت نبوده است. حلبي در سيره خود مي نويسد: در يكي از شبها كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در غار ثور بسر مي برد علي (عليه السلام) شرفياب محضرش گرديد. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در آن شب به علي (عليه السلام)دستور داد كه امانتهاي مردم را بازگرداند وقرضهاي پيامبر را ادا كند.(2)

--------------------------

1 . متن عبارت پيامبر اين است:« إِنَّهُمْ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ مِنَ الآنِ بِشَيْء تُكْرِهُهُ».

2 . سيره حلبي، ج2، ص 36 و37.

-------------------------- صفحه 56

واز مؤلّف كتاب «الدرا لمنثور» نقل مي كند كه علي (عليه السلام) پس از شب هجرت با پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) ملاقات داشته است.(1) دو گواه روشن بر فداكاري امام (عليه السلام)

دو مطلب تاريخي گواه مي دهد كه عمل حضرت علي (عليه السلام) در آن شب جز فداكاري نبوده،

آن حضرت به راستي آماده قتل وشهادت در راه خدا بوده است. 1) اشعاري كه امام (عليه السلام) پيرامون اين حادثه تاريخي سروده وسيوطي همه آنها را در تفسير خود(2) نقل كرده است، گواه روشن بر جانبازي اوست: وَقَيْتُ بِنَفْسي خَيْرَ مَنْ وَطَأَ الْحَصي *** وَمَنْ طافَ بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ وَ بِالحِجْرِ مُحَمَّدٌ لَمَّا خافَ أَنْ يَمْكُرُوا بِهِ *** فَوَقاهُ رَبِّي ذُو الجَلالِ مِنَ الْمَكْرِ وَبِتُّ أُراعِيهِمْ مَتي يَنْشُرُونَنِي *** وَ قَدْ وَطَّنْتُ نَفْسِي عَلَي الْقَتْلِ وَ الأَسْرِ من جان خود را براي بهترين فرد روي زمين ونيكوترين شخصي كه خانه خدا وحجر اسماعيل را طواف كرده است سپر قرار دادم. آن شخص عاليقدر محمّد بود. ومن هنگامي دست به اين كار زدم كه كافران نقشه قتل او را كشيده بودند ولي خداي من او را از مكر دشمنان حفظ كرد. من در بستر وي بيتوته كردم ودر انتظار حمله دشمن بودم وخود را براي مرگ واسارت آماده كرده بودم.

--------------------------

1 . سيره حلبي، ج2، ص 36 و37.

2 . الدر المنثور، ج3، ص180.

-------------------------- صفحه 57

2) دانشمندان سنّي وشيعه نقل كرده اند كه خداوند در آن شب به دو فرشته بزرگ خود، جبرئيل وميكائيل، خطاب كرد كه: اگر من براي يكي از شما مرگ وبراي ديگري حيات مقرّر كنم كدام يك از شما حاضر است مرگ را بپذيرد وزندگي را به ديگري واگذار كند؟ در اين لحظه هيچ كدام نتوانست مرگ را بپذيرد ودر راه ديگري فداكاري كند.سپس خدا به آن دو فرشته خطاب كرد كه: به زمين فرود آييد وببينيد كه علي چگونه مرگ را خريده، خود را فداي پيامبر كرده است; سپس

جان علي را از شرّ دشمن حفظ كنيد.(1) اگر از نظر بعضي مرور زمان بر اين فضيلت بزرگ پرده كشيده است، ولي در آغاز اسلام عمل حضرت علي (عليه السلام) در نظر دوست ودشمن بزرگترين فداكاري به شمار مي رفت.در شوراي شش نفري كه به فرمان عمر براي تعيين خليفه تشكيل شد علي (عليه السلام) با ذكر اين فضيلت بزرگ بر اعضاي شورا احتجاج كرد وگفت: من شما اعضاي شوري را به خدا سوگند مي دهم كه آيا جز من كسي بود كه براي پيامبر در غار (حرا) غذا ببرد؟ آيا جز من كسي در جاي او خوابيد وخود را سپر بلاي او كرد؟ همگي گفتند: واللّه جز تو كسي نبوده است.(2) مرحوم سيّد بن طاووس در باره فداكاري حضرت علي (عليه السلام) تحليل جالبي دارد وآن را به فداكاري اسماعيل وتسليم او در برابر پدر قياس كرده، برتريِ ايثار حضرت علي (عليه السلام) را اثبات كرده است.(3) ***

--------------------------

1 . بحار الأنوار، ج19، ص 39، به نقل از احياء العلوم غزالي.

2 . خصال صدوق، ج2، ص 123 ; احتجاج طبرسي، ص 74.

3 . ر.ك.اقبال، ص 593; بحار الأنوار، ج19، ص 98. صفحه 59

در ميدانهاي جهاد

پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)در طيّ دوران زندگيِ خود در مدينه با مشركان ويهودان وشورشيان بيست وهفت «غَزوه» داشت. در اصطلاح سيره نويسان مسلمان به آن دسته از مجاهدتها ونبردهايي غزوه مي گويند كه فرماندهي ورهبري سپاه اسلام را پيامبر خود بر عهده مي داشت وشخصاً همراه سپاهيان حركت مي كرد وبا آنان نيز به مدينه باز مي گشت. علاوه بر غزوات، پنجاه وپنج «سَريّه» نيز به امر آن حضرت صورت گرفت.(1) مقصود از سريّه نبردهايي است كه در آنها بخشي از سپاه اسلام براي سركوبي شورشيان وتوطئه گران از مدينه حركت مي كرد وفرماندهي لشكر به

--------------------------

1 . واقدي د رمغازيِ خود (ج1،ص 2) تعداد سريّه هاي پيامبر را كمتر از آن مي داند.

-------------------------- صفحه 62

عهده يكي از افراد برجسته سپاه اسلام واگذار مي شد. امير مؤمنان در بيست وشش غزوه از غزوات پيامبر شركت كرد وفقط در غزوه «تبوك» به فرمان رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)در مدينه اقامت گزيد واز شركت در جنگ باز ماند، زيرا بيم آن مي رفت كه منافقان مدينه در غياب پيامبر شورش كنند وزمام امور را در مركز اسلام (مدينه) به دست گيرند. تعداد سريّه هايي كه رهبري آنها بر عهده امام بود به درستي مشخص نيست، ولي تفصيل برخي از اين سريه ها را در اين بخش خواهيم نگاشت. 2_ ضبط وكتابت وحي(قرآن)

كتابت وحي وتنظيم بسياري از اسناد تاريخي وسياسي ونوشتن نامه هاي تبليغي ودعوتي و... يكي ديگر از كارهاي حساس وپر ارج امام (عليه السلام) بود. امير مؤمنان تمام آيات قرآن را، چه آنها كه در مكه نازل

مي شد وچه آنها كه در مدينه، در دوران حيات پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)به دقت ضبط مي كرد واز اين جهت يكي از كاتبان وحي وحافظان قرآن به شمار مي رفت. همچنين در تنظيم اسناد سياسي وتاريخي ونامه هاي تبليغي، كه هم اكنون متن بسياري از آنها در كتابهاي سيره وتاريخ مضبوط است، آن حضرت نخستين دبير اسلام به شمار مي رود، حتي صلحنامه تاريخي «حديبيّه» به املاي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وخطّ علي (عليه السلام)تنظيم شد. خدمات علمي وقلميِ امام منحصر به اينها نبود، بلكه در حفظ آثار وسنن رسول اكرم كوششهاي بسيار داشت ودر فرصتهاي مختلف، سخنان پيامبر را در باره احكام وفرايض وآداب وسنن وحوادث واخبار غيبي و... ضبط مي كرد. از اين رو امام (عليه السلام) موفق شد آنچه را كه از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) شنيده بود به صورت شش كتاب از خود به يادگار بگذارد وپس از شهادت امام همه اين كتابها درنزد فرزندان آن حضرت به عنوان ارزنده ترين گنجينه حفاظت مي شد وديگر پيشوايان پس از امير المؤمنين، در مقام احتجاج بر ديگران، به اين كتابها استناد مي جستند. زُراره كه يكي از

-------------------------- صفحه 63

شاگردان برجسته امام صادق (عليه السلام) بوده است برخي از اين كتابها را نزد آن حضرت ديده، خصوصيات آنها را نقل كرده است.(1) چگونگي هجرت امام(عليه السلام)

پس از هجرت پيامبر، امام در انتظار نامه رسول اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) بود وچيزي نگذشت كه ابو واقد ليثي نامه اي از آن حضرت به مكه آورد وتسليم حضرت علي (عليه السلام)كرد. پيامبر (صلي الله عليه وآله

وسلم) آنچه را كه در شب سوم هجرت، در غار ثور، شفاهاً به حضرت علي گفته بود در آن نامه تأييدكرده، فرمان داده بود كه با بانوان خاندان رسالت حركت كند وبه افرادناتوان كه مايل به مهاجرت هستند نيز كمك كند. امام كه وصاياي پيامبر را در باره امانتهاي مردم مو به مو عمل كرده بود كاري جز فراهم ساختن اسباب حركت خود وبستگانش به مدينه نداشت، لذا به آن گروه از مؤمنان كه آماده مهاجرت بودند پيغام داد كه مخفيانه از مكه خارج شوند ودر چند كيلومتري شهر، در محلي به نام «ذو طوي» توقف كنند تا قافله امام به آنان برسد. امّا حضرت علي (عليه السلام) با اينكه چنين پيغامي به آنان داده بود، خود در روز روشن بار سفر بست وزنان را با كمك ايمن فرزند امّ ايمن سوار بر كجاوه كرد وبه ابو واقد گفت:«شتران را آهسته بران زيرا زنان، توانايي تند رفتن ندارند». ابن شهر آشوب مي نويسد: عباس از تصميم علي (عليه السلام) آگاه شد ودانست كه مي خواهد در روز روشن ودر برابر ديدگان دشمنان مكّه را ترك گويد وزنان را همراه خود ببرد، از اين رو فوراً خود را به علي (عليه السلام) رساند وگفت: محمّد(صلي الله عليه وآله وسلم) مخفيانه مكّه را ترگ گفت وقريش براي يافتن او تمام نقاط مكّه واطراف آن را زير پا نهادند;

--------------------------

1 . تهذيب الأحكام، شيخ طوسي، ج2، ص 209، طبع نجف. فهرست نجاشي، ص 255، طبع هند.نگارنده پيرامون اين شش كتاب در مقدمه «بررسي مسند احمد» به طور گسترده سخن گفته است.

-------------------------- صفحه 64

تو چگونه مكّه را

با اين عايله در برابر چشم دشمنان ترك مي گويي؟ نمي داني كه تو را از حركت باز مي دارند؟ علي (عليه السلام) در پاسخ عموي خود گفت:شبي كه با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در غار ملاقات كردم ودستور داد كه با زنان هاشمي از مكّه مهاجرت كنم به من نويد داد كه از اين پس آسيبي به من نخواهد رسيد. من به پروردگارم اعتمادو به قول احمد (صلي الله عليه وآله وسلم) ايمان دارم وراه او با من يكي است ;پس در روز روشن ودر برابر ديدگان قريش مكّه را ترك مي گويم! سپس اشعاري سرود كه مضمون آنها همان است كه بيان شد.(1) او نه تنها به عموي خود چنين پاسخ داد، بلكه هنگامي كه ليثي هدايت شتران را بر عهده گرفت وبراي اينكه كاروان را زودتر از تير رس قريش بيرون ببرد بر سرعت شتران افزود، امام (عليه السلام) او را از شتاب كردن بازداشت وگفت:پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به من فرموده است كه در اين راه آسيبي به من نخواهد رسيد. سپس هدايت شتران را خود بر عهده گرفت وچنين رجز خواند: زمام امور تنها در دست خداست، پس هر بدگماني را از خود دور كن كه پروردگار جهانيان براي هر حاجت مهمي كافي است.(2) قريش حضرت علي(عليه السلام) راتعقيب مي كند

كاروان امام (عليه السلام) نزديك بود به سرزمين «ضجنان» برسد كه هفت سوار

--------------------------

1 . متن اشعار امام (عليه السلام) چنين است:

إِنَّ ابْنَ آمِنَةَ النَبِيَّ مُحَمّداً *** أَرْخِ الزِّمامَ وَ لا تَخَفْ عَنْ عائِق

إِنِّي بِرَبّي واثِقٌ وَ بِأَحْمَد *** رَجُلٌ صَدُوقٌ قالَ عَنْ جِبْرِيلِ

فاللّهُ يُرديهِمْ عَنِ التَنْكِيل *** وَ سَبِيلُهُ مُتَلاحِقٌ بِسَبِيلي

2 . اماليِ شيخ طوسي، ص 299 ; بحار، ج19، ص 65. ومتن رجز اين است:

لَيْسَ إلاّ اللّهَ فَارْفَعْ ظنَّكا *** يُكْفِيكَ رَبُّ النّاسِ ما أَهَمَّكا

-------------------------- صفحه 65

نقابدار از دور نمايان شدند وبه سرعت اسبهاي خود را به سوي كاروان راندند. علي (عليه السلام) براي جلوگيري از هر نوع پيشامد بدي براي زنان به واقد وايمن دستور داد كه فوراً شتران را بخوابانند وپاهاي آنها را ببندند. سپس كمك كرد كه زنان را پياده كنند واين كار انجام مي گرفت كه سواران نقابدار با شمشيرهاي برهنه سر رسيدند ودر حالي كه خشم گلوي آنان را مي فشرد شروع به بدگويي كردند كه:تو تصور مي كني با اين زنان مي تواني از دست ما فرار كني؟! حتماً بايد از اين راه باز گردي. علي (عليه السلام) گفت: اگر باز نگردم چه مي شود؟ گفتند: به زور تو را باز مي گردانيم ويا با سر تو باز مي گرديم. اين را گفتند ورو به شتران آوردند كه آنها را برمانند. در اين هنگام حضرت علي (عليه السلام) با شمشير خود مانع از پيشروي آنان شد.يكي از آنان شمشير خود را متوجه حضرت علي كرد. پسر ابوطالب شمشير او را از خود باز گردانيد وسپس درحالي كه كانوني از غضب بود به سوي آنان حمله برد وشمشير خود را متوجه يكي از آنان به نام جناح كرد. شمشير نزديك بود بر شانه او فرود آيد كه ناگهان اسب او به عقب رفت وشمشير امام (عليه السلام) بر پشت اسب او فرود آمد. در اين هنگام حضرت

علي (عليه السلام) خطاب به آنان فرياد زد: من عازم مدينه هستم وهدفي جز اين ندارم كه به حضور رسول خدا برسم; هركس مي خواهد كه او را قطعه قطعه كنم وخون او را بريزم در پي من بيايد ويا به من نزديك شود. اين را گفت وسپس به ايمن وابو واقد امر كرد كه برخيزند وپاي شتران را باز كنند وراه خود پيش گيرند. دشمنان احساس كردند كه حضرت علي (عليه السلام) آماده است تا پاي جان با آنان بجنگد وبه چشم خود ديدند كه نزديك بود يكي از ايشان جان خود را از دست بدهد، لذا از تصميم خود بازگشتند و راه مكه را در پيش گرفتند. امام (عليه السلام) نيز حركت به سوي مدينه را ادامه داد. در نزديكي كوه ضجنان يك شبانه روز به

-------------------------- صفحه 66

استراحت پرداخت تا افراد ديگري كه تصميم به مهاجرت داشتند به آنان بپيوندند. از جمله افرادي كه به حضرت علي (عليه السلام) وهمراهان او پيوست امّ ايمن بود _ زن پاكدامني كه تا پايان عمر هرگز از خاندان رسول خدا جدا نشد. تاريخ مي نويسد كه حضرت علي (عليه السلام) تمام اين مسافت را پياده طي كرد ودر تمام منازل ياد خدا از لبان مباركش نرفت ودر همه راه نماز را با همسفران خود بجا مي آورد. برخي از مفسّران بر آنند كه آيه زير در باره اين افراد نازل شده است:(1) (الّذينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَقُعُوداً وَ عَلي جُنُوبِهِمْ وَ يَتَّفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّمواتِوَالأَرضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً). (آل عمران:191) كساني كه خدا را، (در تمام حالات) ايستاده ونشسته ويا خوابيده بر

پهلوي خود، ياد مي كنند ودر آفرينش آسمانها وزمين فكر مي كنند ومي گويند خدايا تو اين نظام بزرگ خلقت را بي جهت وبدون هدف خلق نكرده اي. پس از ورود حضرت علي (عليه السلام) وهمراهان او به مدينه، رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) به ديدارشان شتافت.هنگامي كه نگاه پيامبر به حضرت علي افتاد مشاهده كرد كه پاهايش ورم كرده است وقطرات خون از آن مي چكد.پس، حضرت علي (عليه السلام) را در آغوش گرفت واشك در ديدگان پر مهر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) حلقه زد.(2) ***

--------------------------

1 . امالي شيخ طوسي، ص 301تا 303.

2 . اعلام الوري، ص 192; تاريخ كامل، ج2، ص 75.

-------------------------- صفحه 67

كه قدرت توليد هزاران كيلو وات برق را دارد وبا آب آن هزاران هكتار زمين را مي توان زير كشت برد. غرض زانجمن واجتماع جمع قُواست *** چرا كه قطره چو شد متّصل به هم درياست زقطره هيچ نيايد ولي چو دريا گشت *** هر آنچه نفع تصور كني در آن آنجا است

-------------------------- صفحه 68

زقطره، ماهي پيدا نمي شود هرگز *** محيط گشت، از آن نهنگ خواهد خاست زگندمي نتوان پخت نان وقوت نمود *** چو گشت خرمن وخروار وقت برگ ونواست زفرد فرد محال است كارهاي بزرگ *** ولي ز جمع توان خواست هرچه خواهي خواست بلي چو مورچگان را وفاق دست دهد *** به قول شيخ، هژبرِ ژيان اسير وفناست نه تنها بايد از نيروهاي مادي در پيشبرد اهداف كمك خواست بلكه بايد از قدرت فكري ومعنوي افراد در رفع مشكلات اجتماعي وبرنامه ريزيهاي صحيح استمداد جست واز طريق مشاوره وتبادل نظر راه وچاه را روشن ساخت وبر كوههايي از مشكلات فايق آمد. از اين جهت، در برنامه هاي اصيل وارزنده آيين اسلام، اهميت موضوع مذاكره ومشاوره در امور اجتماعي به خوبي به چشم مي خورد وقرآن كريم كساني را حقجو وواقع بين معرفي مي كند كه اساس كارهاي آنان را مشاوره وتبادل نظر تشكيل دهد: (وَ الّذينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُمْ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ).(شوري:38) كساني كه به نداي پروردگار خود پاسخ گفتند ونماز را برپا مي دارند وامور خود را با مشورت در ميان خويش انجام مي دهند واز آنچه كه روزيِ آنان كرده ايم انفاق مي كنند. اتّحاد وپيوند برادري

اخوت اسلامي از اصول

اجتماعيِ آيين اسلام است. پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) به

-------------------------- صفحه 69

صورتهاي مختلف در جهت استوار ساختن اين پيوند كوشيده است. پس از ورود مهاجران به مدينه، براي نخستين بار، پيوند برادري ميان دو تيره از انصار، يعني اوس وخزرج، به دست پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)گره خورد. اين دو قبيله، كه بوميان مدينه بودند وساليان درازي با يكديگر نبرد داشتند، در پرتو كوششهاي رسول اكرم با يكديگر برادر شدند وتصميم گرفتند كه گذشته ها را فراموش كنند. هدف از عقد اين پيوند آن بود كه اوس وخزرج، كه دو ستون عمده ارتش اسلام را در برابر مشركان تشكيل مي دادند، كشت وكشتار وظلم وتعدي به يكديگر را به فراموشي بسپارند وصلح وصفا را جايگزين عداوتهاي ديرينه كنند. براي بار دوّم، پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) دستور داد كه ياران او، اعمّ از مهاجر وانصار، با يكديگر برادر شوند وهر كدام براي خود برادري بگيرد. چه بسا دو مهاجر با يكديگر ويا يكي از مهاجران با يكي از انصار عقد اخوت بستند ودست يكديگر را به عنوان برادري فشردند واز اين طريق يك نوع قدرت سياسيِ معنوي بر سرآنان سايه افكند. مورخان ومحدثان اسلامي مي نويسند: روزي پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) برخاست وخطاب به ياران خود فرمود:«تَآخُوا فِي اللّهِ أَخَوَيْنِ أَخَوَيْنِ». يعني در راه خدا دو تا دو تا با هم برادر شويد. تاريخ در اين مورد از افرادي نام مي برد كه به فرمان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در آن روز با يكديگر پيوند اخوت برقرار كردند. مثلاً ابوبكر باعمر، عثمان با

عبد الرحمان بن عوف، طلحه با زبير، أُبَّي بن كعب با ابن مسعود، عمّار با ابو حُذَيفه، سلمان با ابو الدرداء و... پيوند برادري بستند واخوت اين افراد به تصويب پيامبر رسيد. اين پيوند برادري كه در ميان افراد معدودي صورت گرفت، غير آن اخوت همگاني وبرادري اسلامي است كه قرآن مجيد آن را در مقياس جهان اسلام اعلام كرده است وهمه مؤمنان را برادر يكديگر خوانده است.

-------------------------- صفحه 70

حضرت علي(عليه السلام) برادر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) است

رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) براي هر يك از افرادي كه در مسجد النبي حاضر بودند برادري معيّن كرد. علي (عليه السلام) در آن ميان تنها ماند وبراي او برادري تعيين نشد. در اين هنگام علي (عليه السلام) با ديدگان اشك آلود به حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)رسيد وگفت: براي هر يك از ياران خويش برادري تعيين كردي ولي ميان من وكسي پيوند اخوت برقرار نفرمودي! در اين لحظه پيامبر اكرم كلام تاريخي خود كه را كه مبيّن مقام وموقعيت علي (عليه السلام) از حيث قرب ومنزلت او نسبت به پيامبر است خطاب به او فرمود: «أَنْتَ أَخِي فِي الدُّنّيا وَالآخِرَةِ وَ الّذي بَعَثَني بِالْحَقِّ ما أَخَّرْتُكَ إِلاّ لِنَفْسي. أَنْتَ أَخِي فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ».(1) تو برادر من در اين جهان وسراي ديگر هستي. به خدايي كه مرا به حق برانگيخته است من كار برادريِ تو را به عقب انداختم كه تو را برادر خود انتخاب كنم، اخوتي كه دامنه آن هر دو جهان را فرا گيرد. اين كلام موقعيت حضرت علي (عليه السلام) را نسبت به پيامبر اكرم (صلي

الله عليه وآله وسلم)، از نظر معنويّت وپاكي واز نظر اخلاص در اهداف ديني، به خوبي روشن مي سازد واز ميان دانشمندان اهل تسنن مؤلّف «الرياض النضرة» به اين حقيقت اعتراف كرده است.(2) از اينجا مبناي تفسير آيه مباهله(3) به دست مي آيد. علماي تفسير به اتّفاق كلمه مي گويند مقصود از عبارت (وَأَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ) علي بن ابي طالب (عليه السلام) است كه قرآن مجيد او را «نفس پيامبر» وخود او شمرده است.زيرا تجاذب فكري وروحي نه تنها دو همفكر را به سوي هم مي كشد بلكه گاهي دو فرد را شخص

--------------------------

1 . مستدرك حاكم، ج3، ص 14; استيعاب، ج 3، ص 35.

2 . ج 2، ص 16، نگارش محب الدين طبري.

3 . سوره آل عمران، آيه 61.

-------------------------- صفحه 71

واحد نشان مي دهد. اينكه هر موجودي همجنس خود را جذب ومخالف خود را دفع مي كند اختصاص به عالم اجسام واجرام زمين وآسمان ندارد بلكه شخصيتهاي بزرگ جهان مظاهر جذب ودفعند; گروهي را جذب وگروه ديگري را دفع مي كنند. اين نوع كشش وگريز بر اساس سنخيت يا تضاد روحي پي ريزي شده است وسنخيت وتضاد است كه گروهي را دور هم گرد مي آورَد وگروه ديگري را عقب مي راند. از اين مسئله در فلسفه اسلامي چنين تعبير شده است:«السِّنْخيّةُ عِلَّةُ الاِنْضِمام» يعني سنخيت ومشابهت، مايه اجتماع وانضمام اشياء است. فضيلت ديگري براي امام (عليه السلام)

پس از بناي مسجد النبي، ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در اطراف مسجد براي خود خانه هايي ساخته بودند كه يكي از درهاي آنها رو به مسجد باز مي شد. پيامبر

گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) به فرمان خدا دستور داد كه تمام درهايي را كه به مسجد باز مي شد ببندند، جز درِ خانه علي بن ابي طالب را. اين مطلب بر بسياري از ياران رسول خدا گران آمد، از اين رو پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بر منبر رفت وچنين فرمود: خداوند بزرگ به من دستور داده است كه تمام درهايي را كه به مسجد باز مي شود ببندم، جز درِ خانه علي را; ومن هرگز از پيش خود به بسته شدن دري ويا باز ماندن آن دستور نمي دهم; من در اين مسايل پيرو فرمان خدا هستم.(1) آن روز تمام ياران رسول خدا اين موضوع را فضيلت بزرگي براي حضرت علي (عليه السلام) تلقي كردند تا آنجا كه خليفه دوّم بعدها مي گفت:اي كاش سه فضيلتي كه نصيب علي شد نصيب من شده بود، وآن سه فضيلت عبارتند از:

--------------------------

1 . مسند احمد، ج3، ص 369; مستدرك حاكم، ج3، ص 125; الرياض النضرة، ج3، ص 192و....

-------------------------- صفحه 72

1) پيامبر دختر خود را در عقد علي در آورد. 2) تمام درهايي را كه به مسجد باز مي شد بست، جز درِ خانه علي را. 3) در جنگ خيبر پيامبر پرچم را به دست علي داد.(1) تفاوتي كه ميان حضرت علي (عليه السلام) وديگران وجود داشت اين بود كه ارتباط او با مسجد هيچ وقت قطع نشده بود، او خانه زاد خدا بود ودر كعبه ديده به جهان گشوده بود، بنابر اين مسجد از روز نخست خانه او بود واين موقعيت، ديگر هرگز براي هيچ كس دست نداد. گذشته از اين،

حضرت علي (عليه السلام) به طور قطع ودر هرحال رعايت شئون مسجد را مي كرد ولي ديگران كمتر مي توانستند شئون مسجد را آن طور كه بايد رعايت كنند. ***

--------------------------

1 . مسند احمد، ج2، ص 26.

-------------------------- صفحه 73

نشر وتبليغ اسلام مانع شوند وآزادي بيان را از مسلمانان سلب كنند شريانهاي حياتي آنان به وسيله نيروهاي اسلام بريده خواهد شد. زيرا گوينده هر قدر

-------------------------- صفحه 74

قوي باشد وهر چه اخلاص واستقامت ورزد، تا از آزادي بيان وتبليغ برخوردار نشود به طور شايسته نخواهد توانست انجام وظيفه كند. در محيط مكه، قريش بزرگترين مانع براي تبليغ اسلام وتوجه مردم به آيين يكتاپرستي بودند. آنان به تمام قبايل اجازه مي دادند كه در ايّام حج وارد مكّه شوند، ولي رهبر عاليقدر اسلام ومسلمانان از ورود به مكّه وحوالي آن كاملاً ممنوع بودند وحتي اگر بر او دست مي يافتند او را مي كشتند. در صورتي كه در ايام حج مردم از تمام نقاط حجاز در اطراف خانه خدا گرد مي آمدند واين ايام بهترين فرصت براي تبليغ توحيد وآيين پاك الهي بود. 2)گروهي از مسلمانان كه به عللي نتوانسته بودند مكه را به عزم مدينه ترك كنند پيوسته مورد آزار قريش بودند واموال آنان وكساني كه مهاجرت كرده بودند امّا موفق به انتقال دارايي خود نشده بودند همواره از طرف قريش تهديد مي شد. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با اقدام به مصادره كالاي كاروان قريش مي خواست گوشمالي سختي به آن گروه بدهد كه هر نوع آزادي را از مسلمانان سلب كرده بودند وپيوسته به آنان آزار واذيّت روا مي داشتند ودر مصادره اموالشان پروايي نداشتند. ازاين جهت، پيامبر در ماه رمضان سال دوّم هجري با 313 نفر براي مصادره اموال وكالاهاي كاروان قريش از مدينه خارج شد ودر كنار چاههاي بدر توقّف كرد. كاروان بازرگاني قريش از شام به سوي

مكه باز مي گشت ودر مسير خود از دهكده بدر عبور مي كرد. ابوسفيان سرپرست كاروان كه از تصميم پيامبر آگاه شده بود موضوع را به سران قريش در مكه به وسيله ضمضم گزارش داد واو را براي ابلاغ پيام خويش به سران قريش اجير كرد تا به كمك كاروان بشتابند. صحنه اي كه ضمضم پديد آورد سبب شد كه دلاوران وجنگجويان قريش براي نجات كاروان برخيزند واز طريق نبرد به كار پايان دهند. قريش با نهصد نفر نظاميِ كار آزموده وجنگ ديده ومجهز با مدرنترين اسلحه

-------------------------- صفحه 75

روز به سوي بدر حركت كردند، امّا پيش از رسيدن به مقصد به وسيله فرستاده ديگر ابوسفيان آگاه شدند كه كاروان مسير خود را عوض كرده، از يك راه انحرافي از تيررس مسلمانان خارج شده، خود را نجات داده است. با اين وصف، آنان براي سركوبيِ اسلام جوان به راه خود ادامه دادند وبامداد روز هفدهم رمضان سال دوّم هجري از پشت تپه اي به دشت بدر سرازير شدند. مسلمانان در گذرگاه شماليِ بدر در سرازيريِ درّه (العُدْوَةُ الدُّنْيا)(1) موضع گرفته، در انتظار عبور كاروان بودند كه ناگهان گزارش رسيد كه دلاوران قريش براي حفظ كالاهاي بازرگاني از مكه خارج شده اند ودر نقطه مرتفع درّه (العُدْوَةُ القُصْوي) (2) فرود آمده اند. پيمان پيامبر با انصار، پيمان دفاعي بود نه جنگي. آنان با پيامبر در عَقَبه تعهد كرده بودند كه اگر دشمن بر مدينه يورش آورد از وجود پيامبر دفاع كنند نه اينكه با دشمن او در بيرون مدينه بجنگند.لذا رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در يك شوراي نظامي كه مركب از جوانان

انصار وگروهي از مهاجران بود به نظر خواهي عمومي مبادرت كرد. نظراتي كه در اين شورا مطرح شد از يك سو شجاعت وسلحشوري عدّه اي واز سوي ديگر جبن وزبوني عدّه ديگري را منعكس ساخت. نخست ابوبكر برخاست وگفت: بزرگان ودلاوران قريش در تجهيز اين ارتش شركت جسته اند وهيچ گاه قريش به آييني ايمان نياورده اند ولحظه اي خوار وذيل نشده اند. ما هرگز با آمادگيِ كامل بيرون نيامده ايم.(3) يعني مصلحت اين است كه از اين راه به سوي مدينه باز گرديم. عمر نيز برخاست وسخنان دوست خود را بازگو نمود. در اين هنگام مقداد برخاست وگفت: به خدا سوگند ما همچون بني اسرائيل نيستيم كه به موسي بگوييم:«اي موسي تو وپروردگارت برويد جهاد كنيد وما در اينجا نشسته ايم». ما عكس آن را

--------------------------

1 . سوره انفال، آيه 42.

2 . سوره انفال، آيه 42.

3 . مغازي واقدي، ج1، ص 48.

-------------------------- صفحه 76

مي گوييم. تو در ظلّ عنايات پروردگار خود جهاد كن، ما نيز در ركاب تو نبرد مي كنيم. طبري مي نويسد:هنگامي كه مقداد برخاست سخن بگويد چهره پيامبر از خشم (نسبت به سخنان دو نفر گذشته) برافروخته بود، ولي وقتي سخنان مقداد با نويد كمك به پايان رسيد چهره آن حضرت باز شد.(1) سعد معاذ نيز برخاست وگفت: هرگاه شما گام در اين دريا ]اشاره به بحر احمر[ نهيد ما نيز پشت سرتان گام در آن مي گذاريم. به هر نقطه اي كه مصلحت مي دانيد ما را سوق دهيد. در اين موقع آثار سرور وخرسندي در چهره پيامبر آشكار شد وبه عنوان نويد به آنان گفت:من

كشتارگاه قريش را مي نگرم.سپس سپاه اسلام به فرماندهي پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) به راه افتاد ودر نزديكي آبهاي بدر موضع گرفت. كتمان حقيقت

گروهي از تاريخ نويسان، مانند طبري ومقريزي، كوشيده اند كه چهره حقيقت را با پرده تعصب بپوشانند وحاضر نشده اند متن گفتگوي شيخين را با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به نحوي كه واقدي در مغازي خود آورده است نقل كنند،بلكه مي گويند: ابوبكر برخاست ونيكو سخن گفت وهمچنين عمر برخاست ونيكو حرف زد! ولي بايد از اين دو نويسنده نامي تاريخ پرسيد كه هرگاه آنان در آن شورا نيكو سخن گفته اند چرا از نقل متن سخنان آنان سر باز مي زنند، در صورتي كه مذاكره مقداد وسعد را با تمام جزئيات نقل مي كنند؟ اگر آنان نيكو سخن گفتند چرا چهره پيامبر از سخنان آنان در هم شد، چنانكه طبري خود به آن تصريح مي كند؟ اكنون وقت آن رسيده است كه موقعيت حضرت علي (عليه السلام) را در اين نبرد بررسي كنيم.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج2، ص 140، به نقل از عبد اللّهبن مسعود.

-------------------------- صفحه 77

صفوف حق وباطل در برابر هم

صف آرايي مسلمانان ودلاوران قريش آغاز شد وچند حادثه كوچك آتش جنگ را شعله ور كرد.در آغاز، نبردهاي تن به تن در گرفت. سه نفر به نامهاي عُتبه پدرِ هند(همسر ابوسفيان) وبرادر بزرگ او شيبه ووليد فرزند عتبه غرش كنان به وسط ميدان آمده وهماورد طلبيدند. نخست سه نفر از دلاوران انصار براي نبرد با آنان وارد ميدان شدند وخود را معرفي كردند، امّا دلاوران مكّه از جنگ با آنان خودداري كردند وفرياد

زدند:«يا مُحَمَّدُ أَخْرِجْ إِلَيْنا أَكْفاءَنا مِنْ قَوْمِنا» يعني افرادي كه از اقوام ما وهمشأن ما باشند براي جنگ با ما بفرست. رسول خدا به عبيدة بن حارث بن عبد المطّلب وحمزه و علي (عليه السلام) دستور داد برخيزند وپاسخ دشمن را بدهند. سه افسر عاليقدر اسلام با صورتهاي پوشيده روانه رزمگاه شدند. هر سه دلاور خود را معرفي كردند وعتبه هر سه را براي مبارزه پذيرفت وگفت: همگي همشأن ما هستيد. در اينجا برخي ازمورّخان، مانند واقدي، مي نويسند: هنگامي كه سه جوان از دلاوران انصار آماده رفتن به ميدان شدند خود پيامبر آنان را از مبارزه باز داشت ونخواست كه در نخستين نبرد اسلام انصار شركت كنند وضمناً به همه افراد رسانيد كه آيين توحيد در نظر وي به قدري ارجمند است كه حاضر شده است عزيزترين ونزديكترين افراد خود را در اين جنگ شركت دهد. از اين حيث رو كرد به بني هاشم وگفت: برخيزيد وبا باطل نبرد كنيد; آنان مي خواهند نور خدا را خاموش سازند.(1) برخي مي گويند در اين نبرد هر يك از رزمندگان در پيِ هماورد همسال خود رفت. جوانترين آنان علي (عليه السلام) با وليد داييِ معاويه، متوسطِ آنان، حمزه، با عتبه جدّ مادريِ معاويه، وعبيده كه پيرترينِ آنان بود با شيبه شروع به نبرد كردند. ولي ابن هشام مي گويد كه شبيه هماورد حمزه وعتبه طرف نبرد عبيده بوده است.(2) اكنون

--------------------------

1 . مغازي واقدي، ج1، ص 62.

2 . سيره ابن هشام، ج1، ص 625.

-------------------------- صفحه 78

ببينيم كدام يك از اين دو نظر صحيح است.با در نظر گرفتن دو مطلب حقيقت روشن مي شود:

1) مورخان مي نويسند كه علي وحمزه هماوردان خود را در همان لحظه هاي نخست به خاك افكندند، ولي ضربات ميان عبيده وهماورد او ردّ وبدل مي شد وهريك ديگري را مجروح مي كرد وهيچ كدام بر ديگري غالب نمي شد. علي وحمزه پس از كشتن رقيبان خود به كمك عبيده شتافتند وطرف نبرد او را كشتند. 2) امير مؤمنان در نامه اي كه به معاويه مي نويسد چنين ياد آوري مي كند:«وَعِنْدِيَ السَّيْفُ الّذي أَعْضَضْتُهُ بِجَدِّكَ وَخالِكَ وَ أَخِيكَ فِي مَقام واحِد»(1) يعني شمشيري كه من آن را در يك روز بر جدّ تو (عتبه پدر هند مادر معاويه) ودايي تو(وليد فرزند عتبه) وبرادرت (حنظله) فرود آوردم در نزد من است.يعني هم اكنون نيز با آن قدرت مجهز هستم. ودر جاي ديگر مي فرمايد:«قَدْ عَرَفْتَ مَواقِعَ نِضالِها في أَخِيكَ وَ خالِكَ وَ جَدِّكَ وَما هِيَ مِنَ الظّالِمِينَ بِبَعيد».(2) يعني تو اي معاويه مرا با شمشير مي ترساني؟ حال آنكه از جايگاههاي فرود آمدن شمشير من بر برادر ودايي وجدّ خود آگاه هستي ومي داني كه همه را در يك روز از پاي در آوردم. از اين دو نامه به خوبي استفاده مي شود كه حضرت امير (عليه السلام) در كشتن جدّ معاويه دست داشته است واز طرف ديگر مي دانيم كه حمزه وحضرت علي هر كدام طرف مقابل خود را بدون درنگ به هلاكت رسانده اند. هرگاه حمزه طرف جنگ عتبه (جدّ معاويه) باشد ديگر حضرت امير نمي تواند بفرمايد:«اي معاويه جدّ تو زير ضربات شمشير من از پاي در آمد» به ناچار بايد گفت كه شبيه طرف نبرد حمزه بود وعتبه هماورد عبيده

بوده است كه حمزه وحضرت علي پس از كشتن مبارزان خود به سوي او رفتند واو را از پاي در آوردند.

--------------------------

1 . نهج البلاغه، نامه 64.

2 . نهج البلاغه، نامه 28.

-------------------------- صفحه 79

علي (عليه السلام)رفتند وسرانجام او را در باغ يكي از انصار يافتند كه با شتر خود مشغول آبياري نخلها بود. آنان روي به

-------------------------- صفحه 80

علي كردند وگفتند: اشراف قريش از دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) خواستگاري كرده اند وپيامبر در پاسخ آنان گفته است كه كار زهرا منوط به اذن خداست و ما اميدواريم كه اگر تو (با سوابق درخشان وفضايلي كه داري) از فاطمه خواستگاري كني پاسخ موافق بشنوي واگر دارايي تو اندك باشد ما حاضريم تو را ياري كنيم. با شنيدن اين سخنان ديدگان حضرت علي (عليه السلام) را اشك شوق فرا گرفت وگفت: دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مورد ميل وعلاقه من است. اين را گفت ودست از كار كشيد وراه خانه پيامبر را، كه در آن وقت نزد امّ سلمه بسر مي برد، در پيش گرفت. هنگامي كه در خانه رسول اكرم را كوبيد پيامبر فوراً به امّ سلمه فرمود: برخيز و در را باز كن كه اين كسي است كه خدا ورسولش او را دوست مي دارند. امّ سلمه مي گويد:شوق شناسايي اين شخص كه پيامبر او را ستود آنچنان بر من مستولي شد كه وقتي برخاستم در را باز كنم نزديك بود پايم بلغزد.من در را باز كردم وحضرت علي (عليه السلام) وارد شد ودر محضر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نشست، امّا حيا وعظمت محضر پيامبر مانع از آن بود كه سخن بگويد، لذا سر به زير افكنده بود وسكوت بر مجلس حكومت مي كرد. تا اينكه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) سكوت مجلس را شكست وگفت: گويا براي كاري

آمده اي؟ حضرت علي (عليه السلام) در پاسخ گفت:پيوند خويشاوندي من با خاندان رسالت وثبات وپايداريم در راه دين وجهاد وكوششم در پيشبرد اسلام بر شما روشن است. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: تو از آنچه كه مي گويي بالاتر هستي. حضرت علي (عليه السلام) گفت:آيا صلاح مي دانيد كه فاطمه را در عقد من در آوريد؟(1) حضرت علي (عليه السلام) در طرح پيشنهاد خود بر تقوا وسوابق درخشان خود در اسلام تكيه مي كند واز اين طريق به همگان تعليم مي دهد كه ملاك برتري اين است

--------------------------

1 . حضرت علي (عليه السلام) در امر خواستگاري از يك سنّت اصيل پيروي مي كند. در حالي كه هاله اي از حيا او را فرا گرفته است. شخصاً وبي هيچ واسطه اي اقدام به خواستگاري مي كند; واين نوع شجاعت روحيِ توأم با عفاف، شايان تقدير است.

-------------------------- صفحه 81

نه زيبايي وثروت ومنصب. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از اصل آزادي زن در انتخاب همسر استفاده كرد ودر پاسخ حضرت علي (عليه السلام)فرمود:پيش از شما افراد ديگري از دخترم خواستگاري كرده اند ومن درخواست آنان را با دخترم در ميان نهاده ام ولي در چهره او نسبت به آن افراد بي ميلي شديدي احساس كرده ام. اكنون درخواست شما را با او در ميان مي گذارم، سپس نتيجه را به شما اطلاع مي دهم. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وارد خانه زهرا (عليها السلام) شد و او برخاست و ردا از دوش آن حضرت برداشت وكفشهايش را از پايش در آورد وپاهاي مباركش را شست وسپس وضو ساخت ودر محضرش

نشست.پيامبر سخن خود را با دختر گراميش چنين آغاز كرد: علي فرزند ابوطالب از كساني است كه فضيلت ومقام او در اسلام بر ما روشن است ومن از خدا خواسته بودم كه تو را به عقد بهترين مخلوق خود در آورد واكنون او به خواستگاري تو آمده است; در اين باره چه مي گويي؟ در اين هنگام زهرا (عليها السلام) در سكوت عميقي فرو رفت ولي چهره خود را از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) برنگرداند وكوچكترين ناراحتي در سيماي او ظاهر نشد. رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از جاي برخاست وفرمود:«اَللّهُ أَكْبَرُ سُكُوتُها اقْرارُها» يعني:خدا بزرگ است;سكوت دخترم نشانه رضاي اوست.(1) همشأني روحي وفكري واخلاقي

درست است كه در آيين اسلام هر مرد مسلمان كفو وهمشأن مسلمان ديگري است وهر زن مسلمان كه در عقد مرد مسلماني در آيد با همشأن خود پيمان زناشويي بسته است، ولي اگر جنبه هاي روحي وفكري را در نظر بگيريم بسياري از زنان

--------------------------

1 . كشف الغمّة، ج1،ص 50.

-------------------------- صفحه 82

همشأن برخي مردان نيستند و بالعكس.مردان مسلمان شريف واصيل كه از ملكات عالي انساني وسجاياي اخلاقي ودانش وبينش وسيع برخوردارند بايد با زناني پيمان زناشويي ببندند كه از نظر روحيات وسجاياي اخلاقي همشأن ومشابه آنان باشند. اين امر در باره زنان پاكدامن وپرهيزگار كه از فضايل اخلاقي وانديشه وبينش بلند برخوردارند نيز حكمفرماست.هدف عمده ازدواج، كه برقراري سكونت وآرامش خاطر در طول زندگي است، جز با رعايت اين نكته تأمين نمي شود وتا يك نوع مشابهت اخلاقي ومحاكات روحي وجذبه رواني بر محيط زندگي سايه نگستراند پيوند زناشويي فاقد استواري لازم خواهد بود. با

توجه به اين بيان، حقيقت خطاب الهي به پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) روشن مي شود كه فرمود: «لَوْ لَمْ أَخْلُقْ عَلِيّاً لَما كانَ لِفاطِمَةَ ابْنَتِكَ كُفْوٌ عَلي وَجْهِ الأَرْضِ»(1) اگر علي را نمي آفريدم، براي دختر تو فاطمه هرگز در روي زمين همشأني نبود. به طور مسلّم مقصود از اين كفويت همشأني مقامي وروحي است. هزينه عقد وعروسي

تمام دارايي حضرت علي (عليه السلام) در آن زمان منحصر به شمشير وزرهي بود كه مي توانست به وسيله آنها در راه خدا جهاد كند وشتري نيز داشت كه با آن در باغستانهاي مدينه كار مي كرد وخود را از ميهماني انصار بي نياز مي ساخت. پس از انجام خواستگاري ومراسم عقد وقت آن رسيد كه حضرت علي (عليه السلام) براي همسر گرامي خود اثاثي تهيه كند وزندگي مشترك خود را با دختر پيامبر آغاز كند. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) پذيرفت كه حضرت علي (عليه السلام) زره خود را بفروشد وبه

--------------------------

1 . بحار الأنوار، ج43، ص 9.

-------------------------- صفحه 83

عنوان جزئي از مهريه فاطمه (عليها السلام)در اختيار پيامبر بگذارد. زره به چهارصد درهم به فروش رفت.پيامبر قدري از آن را در اختيار بلال گذاشت تا براي زهرا عطر بخرد وباقيمانده را به عمّار ياسر وگروهي از ياران خود داد تا براي فاطمه وعلي لوازم منزل تهيه كنند.از صورت جهيزيه حضرت زهرا (عليها السلام) مي توان به وضع زندگي بانوي بزرگوار اسلام به خوبي پي برد.فرستادگان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از بازار باز گشتند وآنچه براي حضرت زهرا (عليها السلام) تهيه كرده بودند به قرار زير بود: 1_ پيراهني

به بهاي هفت درهم; 2_ يك روسري به بهاي يك درهم; 3_ قطيفه مشكي كه تمام بدن را نمي پوشانيد; 4_ يك تخت عربي از چوب وليف خرما; 5_ دو تشك از كتان مصري كه يكي پشمي وديگري از ليف خرما بود; 6_ چهار بالش، دو تا از پشم ودو تاي ديگر از ليف خرما; 7_ پرده; 8_ حصير هجري; 9_ دست آس; 10_ طشت بزرگ; 11_ مشكي از پوست; 12_ كاسه چوبي براي شير; 13_ ظرفي از پوست براي آب; 14_ آفتابه; 15_ ظرف بزرگ مسي; 16_ چند كوزه; 17_ بازوبندي از نقره. ياران پيامبر وسايل خريداري شده را بر آن حضرت عرضه كردند وپيامبر، در

-------------------------- صفحه 84

حالي كه اثاث خانه دختر خود را زير ورو مي كرد، فرمود:«اَللّهُمَّ بارِكْ لِقَوْم جُلُّ آنِيَتِهِمُ الْخَزَفُ». يعني: خداوندا، زندگي را بر گروهي كه بيشتر ظروف آنها را سفال تشكيل مي دهد مبارك گردان.(1) مهريه حضرت زهرا (عليها السلام)

مهريه دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) پانصد درهم بود كه هر درهم معادل يك مثقال نقره بود.(هر مثقال 18 نخود است). مراسم عروسي دختر گرانمايه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در كمال سادگي وبي آلايشي برگزار شد. يك ماه از عقد پيمان زناشويي مي گذشت كه زنان رسول خدا به حضرت علي گفتند:چرا همسرت را به خانه خويش نمي بري؟ حضرت علي (عليه السلام) در پاسخ آنان آمادگي خود را اعلام كرد.امّ ايمن شرفياب محضر رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم)شد وگفت:اگر خديجه زنده بود ديدگان او از مراسم عروسي دخترش فاطمه روشن مي شد. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وقتي

نام خديجه را شنيد چشمان مباركش از اشك پر شد وگفت: او مرا هنگامي كه همه تكذيبم كردند تصديق كرد ودر پيشبرد دين خدا ياريم داد وبا اموال خود به گسترش اسلام مدد رساند.(2) امّ ايمن افزود: ديدگان همه را با اعزام فاطمه به خانه شوهر روشن كنيد. رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) دستور داد كه يكي از حجره ها را براي زفاف زهرا آماده سازند واو را براي اين شب آرايش كنند.(3)

--------------------------

1 . بحار الأنوار، ج43، ص 94; كشف الغمّة، ج1، ص 359. بنابه نوشته كتاب اخير، همه اثاث منزل حضرت زهرا (عليها السلام) به 63 درهم خريداري شد.

2 . بحار، ج43، ص 130.

3 . همان، ص 59.

-------------------------- صفحه 85

زمان اعزام عروس به خانه داماد كه فرا رسيد، پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) حضرت زهرا را به حضور طلبيد. زهرا (عليها السلام)، درحالي كه عرق شرم از چهره اش مي ريخت، به حضور پيامبر رسيد واز كثرت شرم پاي او لغزيد ونزديك بود به زمين بيفتد. در اين موقع پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)در حقّ او دعا كرد وفرمود: «أَقالَكِ اللّهُ الْعَثْرَةَ فِي الدُّنْيا وَالآخِرَةِ». خدا تو را از لغزش در دو جهان حفظ كند. سپس چهره زهرا را باز كرد ودست او را در دست علي نهاد وبه او تبريك گفت وفرمود: «بارَكَ لَكَ فِي ابْنَةِ رَسُولِ اللّهِ يا عَليُّ نِعْمَتِ الزَّوْجَةُ فاطِمَةُ». سپس رو كرد به فاطمه وگفت: «نِعْمَ الْبَعْلُ عَلِيُّ». آنگاه به هر دو دستور داد كه راه خانه خود را در پيش گيرند وبه شخصيت برجسته اي مانند سلمان دستور

داد كه مهار شتر زهرا (عليها السلام) را بگيرد و از اين طريق جلالت مقام دختر گراميش را اعلام داشت. هنگامي كه داماد وعروس به حجله رفتند، هر دو از كثرت شرم به زمين مي نگريستند.پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) وارد اطاق شد وظرف آبي به دست گرفت وبه عنوان تبرّك بر سر وبر اطراف بدن دخترش پاشيد وسپس در حقّ هر دو چنين دعا فرمود: «اَللّهُمَّ هذِهِ ابْنَتِي وَ أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَيَّ اَللّهُمَّ وَ هذا أَخِي وَأَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَيَّ اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ وَلِيّاً و...».(1) پروردگارا، اين دختر من ومحبوبترين مردم نزد من استت.پروردگارا، علي نيز گرامي ترين مردم نزد من است.خداوندا، رشته محبت آن دو را استوارتر فرما و....

--------------------------

1 . بحار، ج43، ص 96.

-------------------------- صفحه 86 -------------------------- صفحه 87

پيامبر پس از اداي نماز جمعه با لشكري بالغ بر هزار نفر مدينه را به قصد دامنه كوه احد ترك گفت. صف آرايي دو لشكر در بامداد روز هفتم شوّال سال سوّم هجرت آغاز شد. ارتش اسلام مكاني را اردوگاه خود قرار داد كه از پشت به يك مانع وحافظ طبيعي يعني كوه احد محدود مي شد. ولي در وسط كوه بريدگي خاصي بودكه احتمال مي رفت دشمن، كوه را دور زند واز وسط آن بريدگي در پشت اردوگاه مسلمانان ظاهر شود. پيامبر براي رفع اين خطر عبد اللّه جبير را با پنجاه تير انداز بر روي تپه اي

-------------------------- صفحه 88

امستقر ساخت كه از نفوذ دشمن از اين راه جلوگيري كنند وفرمان داد كه هيچگاه از اين نقطه دور نشوند، حتي اگر مسلمانان پيروز شوند ودشمن پا به فرار بگذارد. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) پرچم را به دست مصعب داد زيرا وي از قبيله بني عبد الدّار بود وپرجمدار قريش نيز از اين قبيله بود. جنگ آغاز شد، وبراثر دلاوريهاي مسلمانان ارتش قريش با دادن تلفات زياد پا به فرار گذارد. تيراندازان بالاي تپه، تصور كردند كه ديگر به استقرار آنان بر روي تپه نيازي نيست.ازاين رو، برخلاف دستور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، براي جمع آوري غنايم مقرّ نگهباني را ترك كردند. خالد بن وليد كه جنگاوري شجاع بود از آغاز نبرد مي دانست كه دهانه اين تپه كليد پيروزي است.چند بار خواسته بود كه از آنجا به پشت جبهه اسلام نفود كند ولي با تيراندازي نگهبانان روبرو شده، به عقب بازگشته بود. اين بار كه خالد مقر نگهباني

را خلوت ديد با يك حمله توأم با غافلگيري، در پشت سر مسلمانان ظاهر شد ومسلمانان غير مسلح وغفلت زده را از پشت سر مورد حمله قرار داد. هرج ومرج عجيبي در ميان مسلمانان پديد آمد وارتش فراري قريش، از اين راه مجدداً وارد ميدان نبرد شد. در اين ميان مصعب بن عمير پرچمدار اسلام به وسيله يكي از سربازان دشمن كشته شد وچون صورت مصعب پوشيده بود قاتل او خيال كرد كه وي پيامبر اسلام است، لذا فرياد كشيد:«أَلا قَدْ قُتِلَ مُحَمَّدٌ».(=هان اي مردم، آگاه باشيد كه محمّد كشته شد). خبر مرگ پيامبر در ميان مسلمانان انتشار يافت واكثريت قريب به اتّفاق آنان پا به فرار گذاردند، به طوري كه در ميان ميدان جز چند نفر انگشت شمار باقي نماندند. ابن هشام، سيره نويس بزرگ اسلام، چنين مي نويسد: انس بن نضر عموي انس بن مالك مي گويد:موقعي كه ارتش اسلام تحت فشار قرار گرفت وخبر مرگ پيامبر منتشر شد، بيشتر مسلمانان به فكر نجات جان خود افتادند وهر كس به گوشه اي پناه برد. وي مي گويد: ديدم كه دسته اي از مهاجر وانصار، كه در بين آنان عمر خطاب وطلحه وعبيد اللّه بودند، در گوشه اي

-------------------------- صفحه 89

نشسته اند ودر فكر نجات خود هستند. من با لحن اعتراض آميزي به آنان گفتم: چرا اينجا نشسته ايد؟در جواب گفتند:پيامبر كشته شده است وديگر نبرد فايده ندارد.من به آنها گفتم: اگر پيامبر كشته شده ديگر زندگي سودي ندارد; برخيزيد ودر آن راهي كه او كشته شد شما هم شهيد شويد; واگر محمّد كشته شد خداي او زنده است.وي مي افزايد كه:من ديدم

سخنانم در آنها تأثير ندارد; خوددست به سلاح بردم ومشغول نبرد شدم.(1) ابن هشام مي گويد:انس در اين نبرد هفتاد زخم برداشت ونعش او را جز خواهر او كسي ديگر نشناخت. گروهي از مسلمانان به قدري افسرده بودند كه براي نجات خود نقشه مي كشيدندكه چگونه به عبد اللّه بن ابّي منافق متوسل شوند تا از ابوسفيان براي آنها امان بگيرد! گروهي نيز به كوه پناه بردند.(2) ابن ابي الحديد مي نويسد: شخصي در بغداد در سال 608 ه_. ق. كتاب مغازي واقدي را نزد دانشمند بزرگ محمّد بن معدّ علوي درس مي گرفت ومن نيز يك روز در آن مجلس درس شركت كردم.هنگامي كه مطلب به اينجا رسيد كه محمّد بن مسلمة، كه صريحاً نقل مي كند كه در روز احد با چشمهاي خود ديده است كه مسلمانان از كوه بالا مي رفتند وپيامبر آنان را به نامهايشان صدا مي زد ومي فرمود:«إِليّ يا فلان، إِليّ يا فلان(=به سوي من بيا اي فلان) ولي هيچ كس به نداي رسول خدا جواب مثبت نمي داد، استاد به من گفت كه منظور از فلان همان كساني هستند كه پس از پيامبر مقام ومنصب به دست آوردند وراوي، از ترس، از تصريح به نامهاي آنان خودداري كرده است وصريحاً نخواسته است اسم آنان را بياورد.(3)

--------------------------

1 . سيره ابن هشام، ج3، ص 83_ 84.

2 . سيره ابن هشام، ج3، ص 83_ 84.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج15، ص 23.

-------------------------- صفحه 90

فداكاري نشانه ايمان به هدف

جانبازي وفداكاري نشانه ايمان به هدف است وپيوسته مي توان با ميزان فداكاري اندازه ايمان واعتقاد

انسان را به هدف تعيين كرد.درحقيقت عاليترين محك وصحيحترين مقياس براي شناساييِ ميزان اعتقاد يك فرد، ميزانِ گذشت او در راه هدف است.قرآن اين حقيقت را در يكي از آيات خود به اين صورت بيان كرده است. (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الّذينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ في سَبِيلِ اللّهِ أُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ).(حجرات:15) افراد با ايمان كساني هستند كه به خدا ورسول او ايمان آوردند ودر ايمان خود شك وترديد نداشتند ودر راه خدا با اموال وجانهاي خود جهاد كردند. حقّاً كه آنان در ادعاي خود راستگويانند. جنگ احد بهترين محك براي شناختن مؤمن از غير مؤمن وعاليترين مقياس براي تعيين ميزان ايمان بسياري از مدعيان ايمان بود.فرار گروهي ازمسلمانان در اين جنگ چنان تأثّر انگيز بود كه زنان مسلمان، كه در پي فرزندان خود به صحنه جنگ آمده بودند وگاهي مجروحان را پرستاري مي كردند وتشنگان را آب مي دادند، مجبور شدند كه از وجود پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) دفاع كنند.هنگامي كه زني به نام نسيبه فرار مدعيان ايمان را مشاهده كرد شمشيري به دست گرفت واز رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) دفاع كرد. وقتي پيامبر جانبازي اين زن را در برابر فرار ديگران مشاهده كرد جمله تاريخي خود را در باره اين زن فداكار بيان كرد وفرمود:«مَقامُ نَسيَةِ بِنْتِ كَعْب خَيْرٌ مِنْ مَقامِ فُلان وَ فُلان»(=مقام نسيبه دختر كعب از مقام فلان وفلان بالاتر است) ابن ابي الحديد مي گويد: راوي به پيامبر خيانت كرده، نام افرادي را كه پيامبر صريحاً فرموده، نياورده است.(1)

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج14، ص

266.

-------------------------- صفحه 91

در برابر اين افراد، تاريخ به ايثار افسري اعتراف مي كند كه در تمام تاريخ اسلام نمونه فداكاري است وپيروزي مجدد مسلمانان در نبرد احد معلول جانبازيِ اوست. اين افسر ارشد، اين فداكار واقعي، مولاي متّقيان وامير مؤمنان، علي (عليه السلام) است. علت فرار قريش در آغاز نبرد اين بود كه پرچمداران نه گانه آنان يكي پس از ديگري به وسيله حضرت علي (عليه السلام) از پاي در آمدند وبالنتيجه رعب شديدي در دل قريش افتاد كه تاب وتوقف واستقامت را از آنان سلب نمود.(1) شرح فداكاري امام(عليه السلام)

نويسندگان معاصر مصري كه وقايع اسلام را تحليل كرده اند حقّ حضرت علي (عليه السلام) را چنانكه شايسته مقام اوست ويا لااقل به نحوي كه در تواريخ ضبط شده است ادا نكرده اند وفداكاري امير مؤمنان را در رديف ديگران قرار داده اند.ازاين رو لازم مي دانيم اجمالي از فداكاريهاي آن حضرت را از منابع خودشان در اينجا منعكس سازيم. 1_ ابن اثير در تاريخ خود (2) مي نويسد: پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از هر طرف مورد هجوم دسته هايي از لشكر قريش قرار گرفت. هر دسته اي كه به آن حضرت حمله مي آوردند حضرت علي (عليه السلام) به فرمان پيامبر به آنها حمله مي برد وبا كشتن بعضي از آنها موجبات تفرّقشان را فراهم مي كرد واين جريان چند بار در احد تكرار شد.به پاس اين فداكاري، امين وحي نازل شد وايثار حضرت علي را نزد پيامبر ستود وگفت: اين نهايت فداكاري است كه او از خود نشان مي دهد. رسول خدا امين وحي را تصديق كرد وگفت:«من از

علي واو از من است» سپس ندايي در ميدان شنيده شد كه مضمون آن چنين بود:

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 14، ص 250.

2 . كامل، ج2، ص 107.

-------------------------- صفحه 92

«لاسَيْفَ إِلاّ ذُوالْفَقارِ، ولا فَتي إِلاّ عَلِيٌّ». شمشيري چون ذوالفقار وجوانمردي همچون علي نيست. ابن ابي الحديد جريان را تا حدي مشروحتر نقل كرده، مي گويد: دسته اي كه براي كشتن پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) هجوم مي آوردند پنجاه نفر بودند وعلي (عليه السلام) در حالي كه پياده بود آنها را متفرق مي ساخت. سپس جريان نزول جبرئيل را نقل كرده، مي گويد: علاوه بر اين مطلب كه از نظر تاريخ مسلّم است، من در برخي از نسخه هاي كتاب «غزوات» محمّد بن اسحاق جريان آمدن جبرئيل را ديده ام. حتي روزي از استاد خود عبد الوهّاب سكينه از صحّت آن پرسيدم. وي گفت صحيح است. من به او گفتم چرا اين خبر صحيح را مؤلفان صِحاح ششگانه ننوشته اند؟ وي در پاسخ گفت: خيلي از روايات صحيح داريم كه نويسندگان صحاح از درج آن غفلت ورزيده اند!(1) 2_ در سخنراني مشروحي كه امير مؤمنان براي «رأس اليهود» در محضر گروهي از اصحاب خود ايراد فرمود به فداكاري خود چنين اشاره مي فرمايد: هنگامي كه ارتش قريش سيل آسا بر ما حمله كرد، انصار ومهاجرين راه خانه خود گرفتند. من با وجود هفتاد زخم از آن حضرت دفاع كردم. سپس آن حضرت قبا را به كنار زد ودست روي مواضع زخم، كه نشانه هاي آنها باقي بود، كشيد. حتي به نقل «خصال» صدوق، حضرت علي (عليه

السلام) در دفاع از وجود پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به قدري پافشاري وفداكاري كرد كه شمشير او شكست وپيامبر شمشير خود را كه ذوالفقار بود به وي مرحمت نمود تا به وسيله آن به جهاد خود در راه خدا ادامه دهد.(2)

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج14، ص 215.

2 . خصال،شيخ صدوق، ج2، ص 15.

-------------------------- صفحه 93

3_ ابن ابي الحديد مي نويسد: هنگامي كه غالب ياران پيامبر پا به فرار نهادند فشار حمله دشمن به سوي آن حضرت بالا گرفت. دسته اي از قبيله بني كِنانه وگروهي از قبيله بني عبد مناف كه در ميان آنان چهار قهرمان نامور بود به سوي پيامبر هجوم آوردند. در اين هنگام حضرت علي پروانه وار گرد وجود پيامبر مي گشت واز نزديك شدن دشمن به او جلوگيري مي كرد. گروهي كه تعداد آنان از پنجاه نفر تجاوز مي كرد قصد جان پيامبر كردند وتنها حملات آتشين حضرت علي بود كه آنان را متفرق مي كرد. امّا آنان باز در نقطه اي گرد مي آمدند وحمله خود را از سر مي گرفتند. در اين حملات، آن چهار قهرمان وده نفر ديگر كه اسامي آنان را تاريخ مشخص نكرده است كشته شدند. جبرئيل اين فداكاري حضرت علي (عليه السلام) را به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تبريك گفت وپيامبر فرمود:«علي از من ومن از او هستم». 4_ در صحنه جنگهاي گذشته پرچمدار از موقعيت بسيار بزرگي برخوردار بوده وپيوسته پرچم به دست افراد دلير وتوانا واگذار مي شده است.پايداري پرچمدار موجب دلگرمي جنگجويان ديگر بود وبراي جلوگيري از ضربه روحي به

سربازان چند نفر به عنوان پرچمدار تعيين مي شد تا اگر يكي كشته شود ديگري پرچم را به دست بگيرد. قريش از شجاعت ودلاوري مسلمانان در نبرد بدر آگاه بود. از اين رو، تعداد زيادي از دلاوران خود را به عنوان حامل پرچم معيّن كرده بود. نخستين كسي كه مسئوليت پرچمداري قريش را به عهده داشت طلحة بن طليحه بود. وي نخستين كسي بود كه با ضربات حضرت علي (عليه السلام) از پاي در آمد. پس از قتل او پرچم قريش را افراد زير به نوبت به دست گرفتند وهمگي با ضربات حضرت علي (عليه السلام) از پاي در آمدند:سعيد بن طلحه، عثمان بن طلحه، شافع بن طلحه، حارث بن ابي طلحه، عزيز بن عثمان، عبد اللّه بن جميله، ارطاة بن شراحبيل، صوأب. با كشته شدن اين افراد، سپاه قريش پا به فرار گذارد واز اين راه نخستين

-------------------------- صفحه 94

پيروزي مسلمانان با فداكاري حضرت علي (عليه السلام) به دست آمد.(1) مرحوم مفيد در ارشاد از امام صادق (عليه السلام) نقل مي كند كه پرچمداران قريش نه نفر بودند وهمگي، يكي پس از ديگري، به دست حضرت علي (عليه السلام) از پاي در آمدند. ابن هشام در سيره خود علاوه بر اين افراد از افراد ديگري نام مي برد كه در حمله نخست با ضربات علي (عليه السلام) از پاي در آمدند.(2) ***

--------------------------

1 . تفسير قمّي، ص 103; ارشاد مفيد، ص 115; بحار ج 20، ص 15.

2 . سيره ابن هشام، ج1، ص84 _ 81. صفحه 95

كنار خندق ژرفي فرود آمدندكه مسلمانان شش روز پيش از ورود آنان حفر كرده بودند. آنان تصور مي كردند كه همچون گذشته با مسلمانان در بيابان اُحُد روبرو خواهند شد، ولي اين بار اثري از آنان نديدند ولاجرم به پيشروي خود ادامه دادند تا به دروازه شهر مدينه رسيدند. مشاهده خندقي ژرف در نقاط آسيب پذير مدينه آنان را حيرت زده ساخت. شماره سربازان دشمن از ده هزار متجاوز بود، در حالي كه شماره مجاهدان اسلام از سه هزار تجاوز نمي كرد.(1) محاصره مدينه حدود يك ماه طول كشيد وسربازان قريش هرگاه به فكر عبور از خندق مي افتادند با مقاومت پاسداران خندق، كه در فاصله هاي كوتاهي از آن در سنگرهاي دفاع موضع گرفته بودند، روبرو مي شدند. تير اندازي از هر دو طرف روز وشب ادامه داشت وهيچ يك بر ديگري پيروز نمي شد. ادامه اين وضع براي سپاه دشمن دشوار وگران بود.زيرا سردي هوا وكمبود علوفه دامهاي آنان را به مرگ تهديد مي كرد ومي رفت كه شور جنگ از سرهايشان بيرون رود وسستي وخستگي در روحيه آنان رخنه كند. از اين رو، سران سپاه جز اين چاره نديدند كه رزمندان سرسخت وتواناي خود را از خندق عبور دهند. شش نفر از

--------------------------

1 . امتاع الاسماع، مقريزي; به نقل از سيره ابن هشام، ج2، ص 238.

-------------------------- صفحه 96

قهرمانان سپاه قريش اسبهاي خود را در اطراف خندق به تاخت وتاز در آوردند واز نقطه باريكي عبور كردند و وارد ميدان شدند. يكي از اين شش نفر، قهرمان نامي عرب، عمرو بن عبدود، بود كه نيرومندترين ودلاورترين جنگجوي شبه جزيره به شمار

مي رفت واو را با هزار مرد جنگي مي سنجيدند وبرابر مي شمردند.وي در پوششي فولادين از زره قرار داشت ودر برابر صفوف مسلمانان مانند شير مي غرّيد وفرياد مي كشيد كه:مدعيان بهشت كجا هستند؟ آيا از ميان شما يك نفر نيست كه مرا به دوزخ بفرستد يا من او را به بهشت روانه سازم؟ كلمات او نداي مرگ بود ونعره هاي پياپي او چنان ترسي در دلها افكنده بود كه گويي گوشها بسته وزبانها براي جواب از كار افتاده بود.(1) بار ديگر قهرمان سالخورده عرب دهانه اسب خود را رها كرد ودر برابر صفوف مسلمانان باليد وخراميد ومبارز طلبيد. هربار كه نداي قهرمان عرب براي مبارزه بلند مي شد فقط جواني بر مي خاست واز پيامبر اجازه مي گرفت كه به ميدان برود ولي پيوسته با مقاومت وامتناع آن حضرت روبرو مي شد. آن جوان حضرت علي (عليه السلام) بود وپيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در برابر تقاضاي او مي فرمود:بنشين اين عمرو است! عمرو براي بار سوّم نعره كشيد وگفت: صدايم از فرياد كشيدن گرفت. آيا در ميان شما كسي نيست كه به ميدان گام نهد؟ اين بار نيز حضرت علي (عليه السلام) با التماس فراوان از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) خواست كه به وي اذن مبارزه دهد. پيامبر فرمود: اين مبارز طلب عمرو است. حضرت علي عرض كرد:باشد. سرانجام پيامبر با درخواست وي موافقت فرمود وشمشير خود را به او داد وعمامه اي بر سر او بست ودر حقّ او دعا كرد(2) وگفت: خداوندا، علي را از بدي حفظ فرما. پروردگارا، در

--------------------------

1 . واقدي در مغازي خود به

اين حقيقت اشاره مي كند ومي گويد:«كان علي رؤوسهم الطّيرُ»; مغازي، ج2، ص 48.

2 . تاريخ الخميس، ج1، ص 486.

-------------------------- صفحه 97

بَدر عبيده و در اُحُد شيرخدا حمزه را از من گرفتي; خداوندا، علي را از آسيب حفظ فرما. سپس اين آيه را تلاوت كرد:(رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَأَنْتَ خَيْرُالوارِثينَ)(انبياء:89).سپس اين جمله تاريخي را بيان فرمود:«بَرَزَ الإيمانُ كُلُّهُ إِلَي الشِّركِ كُلّهِ».يعني دو مظهر كامل ايمان وشرك با هم روبرو شدند.(1) حضرت علي (عليه السلام) مظهر ايمان وعمرو مظهر كامل شرك وكفر بود. وشايد مقصود پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از اين جمله اين باشد كه فاصله ايمان وشرك بسيار كم شده است وشكست ايمان در اين نبرد موقعيت شرك را درجهان تحكيم مي كند. امام (عليه السلام)، براي جبران تأخير، به سرعت رهسپار ميدان شد ورجزي به وزن وقافيه رجز قهرمان عرب خواند كه مضمون آن اين بود كه: عجله مكن ; مرد نيرومندي براي پاسخ به نداي توا مده است. حضرت علي (عليه السلام) زرهي آهنين بر تن داشت وچشمان او از ميان مِغفر مي درخشيد. قهرمان عرب پس از آشنايي با حضرت علي از مقابله با او خود داري كرد وگفت: پدرت از دوستان من بود ومن نمي خواهم خون فرزند او را بريزم. ابن ابي الحديد مي گويد: استاد تاريخ من ابوالخير وقتي اين قسمت از تاريخ را تدريس مي كرد چنين گفت:عمرو در جنگ بدر شركت داشت واز نزديك شجاعت ودلاوريهاي علي را ديده بود. از اين رو، بهانه مي آورد ومي ترسيد كه با چنين قهرماني روبرو گردد. سرانجام حضرت علي (عليه السلام) به او گفت:

تو غصه مرگ مرا مخور.من، خواه كشته شوم وخواه پيروز گردم، خوشبخت خواهم بود وجايگاه من در بهشت است، ولي در همه احوال دوزخ در انتظار توست.در اين موقع عمرو لبخندي زد وگفت:برادر زاده! اين تقسيم عادلانه نيست; بهشت ودوزخ هر دو مال تو باشد.(2)

--------------------------

1 . كنز الفوائد، ص 137.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 148.

-------------------------- صفحه 98

آنگاه حضرت علي (عليه السلام) او را به ياد نذري انداخت كه با خدا كرده بود كه اگر فردي از قريش از او دو تقاضا كند يكي را بپذيرد وعمرو گفت چنين است. حضرت علي (عليه السلام) گفت:درخواستِ نخست من اين است كه اسلام را بپذير. قهرمان عرب گفت: از ا ين درخواست بگذر كه مرا نيازي به دين تو نيست.سپس حضرت علي (عليه السلام)گفت: بيا از جنگ صرف نظر كن ورهسپار زادگاه خويش شو وكار پيامبر را به ديگران واگذار كه اگر پيروز شد سعادتي است براي قريش واگر كشته شد آرزوي تو بدون نبرد جامه عمل پوشيده است.عمرو در پاسخ گفت:زنان قريش چنين سخن نمي گويند.چگونه برگردم، در حالي كه بر محمّد دست يافته ام واكنون وقت آن رسيده است كه به نذر خود عمل كنم؟زيرا من پس از جنگ بدر نذر كرده ام كه بر سرم روغن نمالم تا انتقام خويش را از محمّد بگيرم. اين بار حضرت علي (عليه السلام) گفت:پس ناچار بايد آماده نبرد باشي وگره كار را از ضربات شمشير بگشاييم. در اين موقع قهرمان سالخورده از كثرت خشم به سان پولاد آتشين شد وچون حضرت علي (عليه السلام) را پياده ديد از اسب

خود فرود آمد وآن را پي نمود وبا شمشير خود بر حضرت علي تاخت وآن را به شدّت بر سر آن حضرت فرود آورد. حضرت علي (عليه السلام) ضربت او را با سپر دفع كرد ولي سپر به دو نيم شد وكلاه خود نيز درهم شكست وسرآن حضرت مجروح شد. در هيمن لحظه امام فرصت را غنيمت شمرده، ضربتي محكم بر او فرود آورد واو را نقش بر زمين ساخت.صداي ضربات شمشير وگرد وخاك ميدان مانع از آن بود كه سپاهيان دوطرف نتيجه مبارزه را از نزديك ببينند.امّا وقتي ناگهان صداي تكبير حضرت علي (عليه السلام) بلند شد غريو شادي از سپاه اسلام برخاست ومسلمانان دريافتند كه حضرت علي (عليه السلام)بر قهرمان عرب غلبه يافته، شرّ او را از سر مسلمانان كوتاه ساخته است. كشته شدن اين قهرمان نامي سبب شد كه آن پنج قهرمان ديگر، يعني عكرمه وهبيره ونوفل وضرار ومرداس، كه به دنبال عمرو از خندق عبور كرده، منتظر نتيجه

-------------------------- صفحه 99

مبارزه حضرت علي (عليه السلام) وعمرو بودند، پا به فرار گذاشتند.چهار نفر از آنان توانستند از خندق به سوي لشكرگاه خود بگذرند وقريش را از قتل قهرمان بزرگ خود آگاه سازند، ولي نوفل به هنگام فرار با اسب خود در خندق افتاد وحضرت علي (عليه السلام) كه در تعقيب او بود وارد خندق شد واو را با يك ضربت از پاي در آورد.(1) مرگ اين قهرمان سبب شد كه شور جنگ به خاموشي گرايد وقبايل مختلف عرب هر كدام به فكر بازگشت به زادگاه خود بيفتند.چيزي نگذشت كه سپاه ده هزار نفري كه با سرما وكمي علوفه نيز روبرو بودند

راه خانه هاي خود را در پيش گرفتند واساس اسلام كه از طرف نيرومندترين دشمن تهديد مي شد، در پرتو فداكاري حضرت علي (عليه السلام) محفوظ ومصون بماند. ارزش اين فداكاري

كساني كه از ريزه كاريهاي اين نبرد واوضاع رقّتبار مسلمانان واز ترسي كه بر آنان در اثر غرّيدن قهرمان نامي قريش مستولي شده بود آگاهي كاملي ندارند وبه اصطلاح «دستي از دور بر آتش دارند» نمي توانند به ارزش واقعي اين فداكاري پي ببرند. ولي براي يك محقّق كه اين بخش از تاريخ اسلام را به دقت خوانده، آن را با اسلوب صحيح واستوار تجزيه وتحليل كرده است، ارزش والاي اين فداكاري مخفي نخواهد بود. در اين داوري كافي است كه بدانيم اگر حضرت علي (عليه السلام) به ميدان دشمن نرفته بود در هيچ يك از مسلمانان جرأت مبارزه با دشمن متجاوز نبود، وبزرگترين ننگ براي يك ارتش مبارز اين است كه به نداي مبارز طلبي دشمن پاسخ مثبت ندهد وترس روح وروان سپاهيان را فرا گيرد. حتّي اگر دشمن از نبرد صرف نظر مي كرد وپس از شكستن حلقه محاصره به زادگاه خود بازمي گشت، داغ اين

--------------------------

1 . تاريخ الخميس، ج1، ص 487.

-------------------------- صفحه 100

عار، براي ابد بر پيشاني تاريخ دفاعي اسلام باقي مي ماند. اگر حضرت علي (عليه السلام) در اين نبرد شركت نمي كرد ويا كشته مي شد قريب به اتفاق سربازاني كه در دامنه كوه «سلع» گرداگرد پيامبر بودند واز غرّشهاي قهرمان عرب مثل بيد مي لرزيدند، پا به فرار گذارده، از كوه سلع بالا رفته ومي گريختند. چنانكه عين اين جريان در نبرد احد ونبرد حُنين، كه

سرگذشت آن در تاريخ منعكس است، رخ داد وجز چند نفر انگشت شمار كه در ميدان نبرد استقامت ورزيدند واز جان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) دفاع كردند، همه پا به فرار گذاشتند وپيامبر را در ميدان تنها نهادند. اگر امام (عليه السلام) در اين مبارزه شكست مي خورد، نه تنها سربازاني كه در دامنه كوه سلع به زير پرچم اسلام ودر كنار پيامبر قرار داشتند فرار مي كردند، بلكه سربازان مراقبي كه در طول خطّ خندق در فاصله هاي كوتاهي موضع گرفته بودند، سنگرها را رها مي كردند وهر كدام به گوشه اي پناه مي بردند. اگر حضرت علي (عليه السلام) در اين نبرد جلو تجاوز قهرمانهاي قريش را نمي گرفت يا در اين راه كشته مي شد، عبور سربازان دشمن از خطّ دفاعي خندق آسان وقطعي بود وسرانجام موج سپاه دشمن متوجه ستاد ارتش اسلام مي شد وتا آخرين نقطه ميدان مي تاختند ونتنيجه آن جز پيروزي شرك بر آيين توحيد وبسته شدن پرونده اسلام نبود. بنابر اين محاسبات، پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) با الهام از وحي الهي، فداكاري حضرت علي (عليه السلام) را در آن روز چنين ارزيابي كرد وفرمود: «ضَرْبَةُ عَلِيّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَينِ».(1) ارزش ضربتي كه علي در روز خندق بر دشمن فرود آورد از عبادت جهانيان برتر است.

--------------------------

1 . مستدرك حاكم، ج3، ص 32 وبحار الأنوار، ج20، ص 216.

-------------------------- صفحه 101

فلسفه اين ارزيابي روشن است.زيرا اگر اين فداكاري واقع نمي شد آيين شرك سراسر جهان را فرا مي گرفت وديگر مشعلي باقي نمي ماند كه ثقلين دور آن گرد

آيند ودر پرتو فروغ آن به عبادت وپرستش خدا بپردازند. اينجاست كه بايد گفت امام (عليه السلام) با فداكاري بي نظير خود مسلمانان جهان وپيروان آيين توحيد را قرين منّت خود قرار داده است وبه سخن ديگر، اسلام وايمان در طيّ قرون واعصار گذشته مرهون فداكاري امام (عليه السلام) بوده است. باري، علاوه بر فداكاري، جوانمردي حضرت علي (عليه السلام) به حدّي بود كه پس از كشتن عمرو به زره پرقيمت او دست نزد ونعش ولباس او را به همان حال در ميدان ترك كرد. با اينكه عمرو او را در اين كار سرزنش كرد ولي حضرت علي (عليه السلام) به سرزنش او اعتنا نكرد. از اين رو، هنگامي كه خواهر عمرو بر بالين برادر آمد چنين گفت:هرگز براي تو اشك نمي ريزم زيرا به دست فرد كريمي كشته شدي(1) كه به جامه هاي گرانبها وسلاح جنگي تو دست نزده است. ***

--------------------------

1 . مستدرك حاكم، ج3، ص 32 وبحار الأنوار، ج20، ص 33.

-------------------------- صفحه 102 -------------------------- صفحه 103

گفت ودر طول اقامت خود در مراكز ديني حجاز، با صحابه وياران رسول خدا ملاقاتهايي كرد. وقتي از طواف كعبه فارغ شد در «دارُ النَّدْوَة»، كه مركز اجتماع سران قريش در دوران جاهليّت بود، قدري استراحت كرد وبا سعد وقّاص وديگر شخصيتهاي اسلامي، كه در آن روز انديشه خلافت وجانشيني يزيد بدون جلب رضايت آنان عملي نبود، به گفتگو پرداخت. وي بر روي تختي كه براي او در دار النّدوه گذارده بودند نشست وسعد وقّاص را نيز در كنار خود نشاند. او محيط جلسه را مناسب ديد كه از امير مؤمنان (عليه السلام)بدگويي كند وبه او ناسزا بگويد.اين كار، آن هم در كنار خانه خدا ودر حضور

-------------------------- صفحه 104

صحابه پيامبر كه از سوابق درخشان وجانبازي وفداكاريهاي امام (عليه السلام) آگاهي كاملي داشتند، كار آساني نبود، زيرا مي دانستند تا چندي پيش محيط كعبه وداخل وخارج آن مملوّ از معبودهاي باطل بود كه همه به وسيله حضرت علي (عليه السلام) سرنگون شدند واو به فرمان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) گام بر شانه هاي مباركش نهاد وبتهايي را كه خود معاويه وپدران وي ساليان دراز آنها را عبادت مي كردند از اوج عزّت به حضيض ذلّت افكند وهمه را در هم شكست.(1) اكنون معاويه مي خواست، با تظاهر به توحيد ويگانه پرستي، از بزرگترين جانباز راه توحيد، كه در پرتو فداكاريهاي او درخت توحيددر دلها ريشه دوانيد وشاخ وبرگ بر آورد، انتقاد كند وبه او ناسزا بگويد. سعد وقّاص در باطن از دشمنان امام (عليه السلام) بود وبه مقامات معنوي وافتخارات بارز امام رشك ميورزيد.روزي كه عثمان به وسيله مهاجمان مصري كشته شد

همه مردم با كمال ميل ورغبت اميرمؤمنان را براي خلافت وزعامت انتخاب كردند، جز چند نفر انگشت شمار كه از بيعت با وي امتناع ورزيدند وسعد وقّاص از جمله آنان بود. هنگامي كه عمّار او را به بيعت با حضرت علي (عليه السلام) دعوت كرد سخني زننده به وي گفت.عمّار جريان را به عرض امام (عليه السلام)رسانيد.حضرت فرمود:حسادت اورا از بيعت وهمكاري با ما بازداشته است. تظاهر سعد به مخالفت با امام (عليه السلام) به حدّي بود كه روزي كه خليفه دوّم به تشكيل شوراي خلافت فرمان داد واعضاي شش نفري شورا را خود تعيين كرد وسعد وقّاص وعبد الرحمان بن عوف پسر عموي سعد وشوهر خواهر عثمان را از اعضاي شورا قرار داد، افراد خارج از شورا با بينش خاصي گفتند كه عمر با تشكيل شورايي كه برخي از اعضاي آن را سعد وعبد الرحمان تشكيل مي دهند مي خواهد براي بار سوّم دست حضرت علي (عليه السلام) را از خلافت كوتاه سازد.ونتيجه همان شد كه پيش بيني شده بود.

--------------------------

1 . مستدرك حاكم، ج2، ص 367; تاريخ الخميس، ج2، ص 95.

-------------------------- صفحه 105

سعد، به رغم سابقه عداوت ومخالفتهاي خود با امام (عليه السلام)، هنگامي كه مشاهده كرد معاويه به علي (عليه السلام) ناسزا مي گويد به خود پيچيد ورو به معاويه كرد وگفت: مرا بر روي تخت خود نشانيده اي ودر حضور من به علي ناسزا مي گويي؟ به خدا سوگند هرگاه يكي از آن سه فضيلت بزرگي كه علي داشت من داشتم بهتر از آن بود كه آنچه آفتاب بر آن مي تابد مال من باشد: 1_ روزي كه پيامبر

(صلي الله عليه وآله وسلم) او را در مدينه جانشين خود قرار داد وخود به جنگ تبوك رفت به علي چنين فرمود:«موقعيت تو نسبت به من، همان موقعيت هارون است نسبت به موسي، جز اينكه پس از من پيامبري نيست». 2_ روزي كه قرار شد پيامبر با سران «نَجران» به مباهله بپردازد، دست علي وفاطمه وحسن وحسين را گرفت وگفت:«پروردگارا! اينان اهل بيت من هستند». 3_ روزي كه مسلمانان قسمتهاي مهمي از دژهاي يهودان خيبر را فتح كرده بودند ولي دژ «قموص»، كه بزرگترين دژ ومركز دلاوران آنها بود، هشت روز در محاصره سپاه اسلام بود ومجاهدان اسلام قدرت فتح وگشودن آن را نداشتند. سردرد شديد رسول خدا مانع از آن شده بود كه شخصاً در صحنه نبرد حاضر شود وفرماندهي سپاه را بر عهده بگيرد وهر روز پرچم را به دست يكي از سران سپاه اسلام مي داد وهمه آنان بدون نتيجه باز مي گشتند. روزي پرچم را به دست ابوبكر داد و روز بعد آن را به عمر سپرد ولي هر دو، بي آنكه كاري صورت دهند به حضور رسول خدا بازگشتند. ادامه اين وضع براي رسول خدا گران ودشوار بود. لذا فرمود: فردا پرچم را به دست كسي مي دهم كه هرگز از نبرد نمي گريزد وپشت به دشمن نمي كند.او كسي است كه خداو رسول خدا او را دوست دارند وخداوند اين دژ را به دست او مي گشايد.

-------------------------- صفحه 106

هنگامي كه سخن پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را براي حضرت علي (عليه السلام) نقل كردند، او رو به درگاه الهي كرد وگفت:«اللّهُمَّ لا مُعْطِيَ لِما مَنَعْتَ وَ

لامانِعَ لِما أَعْطَيْتَ». يعني پروردگارا! آنچه را كه تو عطا كني بازگيرنده اي براي آن نيست وآنچه را كه تو ندهي دهنده اي براي او نخواهد بود. ]سعد ادامه داد:[ هنگامي كه آفتاب طلوع كرد ياران رسول خدا دور خيمه او را گرفتند تا ببينند اين افتخار نصيب كدام يك از ياران او مي شود.وقتي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از خيمه بيرون آمد گردنها به سوي او كشيده شد ومن در برابر پيامبر ايستادم شايد اين افتخار از آنِ من گردد وشيخين بيش از همه آرزو مي كردند كه اين افتخار نصيب آنان شود. ناگهان پيامبر فرمود: علي كجاست؟ به حضرتش عرض شد كه وي به دردِ چشم دچار شده واستراحت مي كند. سلمة بن اكوع به فرمان پيامبر به خيمه حضرت علي رفت. ودست او را گرفت وبه حضور پيامبر آورد. پيامبر در حقّ وي دعا كرد ودعاي وي در حقّ او مستجاب شد. آنگاه پيامبر زره خود را به حضرت علي پوشانيد وذوالفقار را بر كمر او بست وپرچم را به دست او داد وياد آور شد كه پيش از جنگ آنان را به آيين اسلام دعوت كن واگر نپذيرفتند به آنان برسان كه مي توانند زير لواي اسلام وبا پرداخت جزيه وخلع سلاح، آزادانه زندگي كنند وبر آيين خود باقي بمانند واگر هيچ كدام را نپذيرفتند راه نبرد را در پيش گير; وبدان كه هرگاه خداوند فردي را به وسيله تو راهنمايي كند بهتر از آن است كه شتران سرخ موي مال تو باشد وآنها را در راه خدا صرف كني.(1) سعد وقّاص پس از آنكه قسمت فشرده اي از

اين جريان را، كه به طور گسترده آورديم، نقل كرد مجلس معاويه را به عنوان اعتراض ترك گفت.

--------------------------

1 . صحيح بخاري، ج5، ص 22و23; صحيح مسلم، ج7، ص 120; تاريخ الخميس، ج2، ص 95; قاموس الرجال، ج4، ص 314 به نقل از مروج الذهب.

-------------------------- صفحه 107

پيروزي درخشان اسلام در خيبر

اين بار نيز مسلمانان در پرتو فداكاري اميرمؤمنان به پيروزي چشمگيري دست يافتند واز اين جهت امام (عليه السلام) را فاتح خيبر مي نامند. وقتي با گروهي از سربازان كه پشت سر وي گام بر مي داشتند به نزديكي دژ رسيد، پرچم اسلام را بر زمين نصب كرد. در اين هنگام دلاوران دژ همگي بيرون ريختند.حارث برادر مَرحَب، نعره زنان به سوي حضرت علي شتافت.نعره او آنچنان بود كه سربازاني كه پشت سر حضرت علي (عليه السلام) قرار داشتند بي اختيار به عقب رفتند وحارث به مانند شيري خشمگين بر حضرت علي تاخت، ولي لحظاتي نگذشت كه جسد بي جان او بر خاك افتاد. مرگ برادر، مرحب را سخت متأثّر ساخت وبراي گرفتن انتقام، در حالي كه غرق در سلاح بود وزرهي فولادين بر تن وكلاهي از سنگ بر سر داشت وكلاه خُود را روي آن قرار داده بود به ميدان حضرت علي (عليه السلام) آمد.هر دو قهرمان شروع به رجز خواني كردند. ضربات شمشير ونيزه هاي دو قهرمان اسلام ويهود وحشت عجيبي در دل ناظران افكنده بود. ناگهان شمشير برّنده وكوبنده قهرمان اسلام بر فرق مرحب فرود آمد واو را به خاك افكند. دلاوران يهود كه پشت سرِ مرحب ايستاده بودند پا به فرار گذاشتند وگروهي كه قصد مقاومت داشتند با حضرت

علي (عليه السلام) تن به تن جنگ كردند وهمگي با ذلّت تمام جان سپردند. نوبت آن رسيد كه امام (عليه السلام) وارد دژ شود. بسته شدن در مانع از ورود امام وسربازان او شد، ولي امام (عليه السلام) با قدرتِ الهي دروازه خيبر را از جا كند وراه را براي ورود سربازان هموار ساخت وبه اين طريق آخرين لانه فساد وكانون خطر را درهم كوبيد ومسلمانان را از شرّ اين عناصر پليد وخطرناك، كه پيوسته دشمني با اسلام ومسلمانان را به دل داشتند(ودارند)، آسوده ساخت.(1)

--------------------------

1 . محدّثان وسيره نويسان خصوصيات فتح خيبر ونحوه ورود امام (عليه السلام) به قلعه وديگر حوادث اين فصل از تاريخ اسلام را به نحو گسترده اي بيان كرده اند. علاقه مندان مي توانند به كتابهاي سيره پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) مراجعه فرمايند.

-------------------------- صفحه 108

نسبت اميرالمؤمنين(عليه السلام) با رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)

اكنون كه در باره يكي از سه فضيلتي كه سعد وقّاص در حضور معاويه براي اميرمؤمنان (عليه السلام) ياد آوري كرد سخن گفتيم، شايسته است كه در باره آن دو فضيلت ديگر نيز به طور فشرده سخن بگوييم. يكي از افتخارات امام (عليه السلام) اين است كه در تمام نبردها ملازم پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) وپرچمدار وي بود، جز در غزوه تبوك كه به فرمان پيامبر در مدينه باقي ماند.زيرا پيامبر به خوبي آگاه بود كه منافقان تصميم گرفته اند پس از خروج آن حضرت از مدينه شورش كنند. از اين رو، به حضرت علي (عليه السلام)فرمود: تو سرپرست اهل بيت وخويشاوندان من وگروه مهاجر هستي وبراي اين كار جز من وتو

كسي شايستگي ندارد. اقامت امير مؤمنان (عليه السلام) نقشه منافقان را نقش بر آب كرد. لذا به فكر افتادند نقشه ديگري طرح كنند تا حضرت علي (عليه السلام) نيز مدينه را ترك گويد.از اين رو شايع كردند كه روابط پيامبر وحضرت علي به تيرگي گراييده است وحضرت علي به جهت دوري راه وشدّت گرما از جهاد در راه خدا سرباز زده است. هنوز پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) چندان از مدينه دور نشده بود كه اين شايعه در مدينه انتشار يافت.امام (عليه السلام) براي پاسخ به تهمت آنان به حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) رسيد وجريان را با آن حضرت در ميان نهاد. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با ذكر جمله تاريخي خود _ كه سعد وقّاص آرزو داشت اي كاش در باره او گفته مي شد _ آن حضرت را تسلّي داد وفرمود: «أَما تَرضي أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسي إِلاّ أَنَّهُ لا نَبِيَّ بَعْدِي؟» آيا راضي نيستي كه نسبت به من، همچون هارون نسبت به موسي باشي؟ جز

-------------------------- صفحه 109

اينكه پس از من پيامبري نيست.(1) اين حديث كه در اصطلاح دانشمندان به آن «حديث المنزله» مي گويند تمام مناصبي كه هارون داشت براي حضرت علي (عليه السلام)ثابت كرده جز نبوّت كه باب آن براي ابد بسته شده است. اين حديث از احاديث متواتر اسلامي است كه محدّثان وسيره نويسان در كتابهاي خود آورده اند. فضيلت سوّمي كه سعد وقّاص از آن ياد كرد مسأله مباهله پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با مسيحيان نَجران بود. آنان پس از مذاكره با پيامبر در باره عقايد باطل

مسيحيت حاضر به پذيرش اسلام نشدند، ولي آمادگي خود را براي مباهله اعلام كردند. وقت مباهله فرا رسيد.پيامبر ازميان بستگان خود فقط چهار نفر را انتخاب كرد تا در اين حادثه تاريخي شركت كنند واين چهار تن جز حضرت علي ودخترش فاطمه وحسن وحسين (عليهم السلام) نبودند. زيرا در ميان تمام مسلمانان نفوسي پاكتر وايماني استوارتر از نفوس وايمان اين چهار تن وجود نداشت. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فاصله منزل ومحلّي را كه بنا بود مراسم مباهله در آنجا انجام بگيرد با وضع خاصي طي كرد. او در حالي كه حضرت حسين (عليه السلام)را در آغوش داشت ودست حسن (عليه السلام) را در دست گرفته بود وفاطمه (عليها السلام) وحضرت علي (عليه السلام)پشت سر آن حضرت حركت مي كردند قدم به محلّ مباهله نهاد وپيش از ورود به محوطه به همراهان خود گفت:من هر موقع دعا كردم شما دعاي مرا با گفتن آمين بدرقه كنيد. چهره هاي نوراني پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وچهار تن ديگر كه سه تن ايشان شاخه هاي شجره وجود مقدّس او بودند چنان ولوله اي در مسيحيان نجران افكند كه اسقف

--------------------------

1 . سيره ابن هشام، ج2، ص 520 وبحار، ج21، ص 207. مرحوم شرف الدين در كتاب المراجعات مصادر اين حديث را گرد آورده است.

-------------------------- صفحه 110

اعظم آنان گفت:«چهره هايي را مشاهده مي كنم كه اگر براي مباهله رو به درگاه الهي كنند اين بيابان به جهنّمي سوزان بدل مي شود ودامنه عذاب به سرزمين نجران نيز كشيده خواهد شد. از اين رو، از مباهله منصرف شدند وحاضر به پرداخت جزيه شدند. عايشه مي

گويد: پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در روز مباهله چهار تن همراهان خود را زير عباي سياه خود وارد كرد واين آيه را تلاوت نمود:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً). زمخشري مي گويد: سرگذشت مباهله ومفاد اين آيه بزرگترين گواه بر فضيلت اصحاب كساء است وسندي زنده بر حقّانيت آيين اسلام به شمار مي رود.(1)

--------------------------

1 . كشّاف، ج1، صص 283_ 282 وتفسير امام رازي، ج2، صص472_ 471.

-------------------------- صفحه 111

از سازشكاري ونفاق وعدم دادگري اوست; والاّ همه افراد از او راضي نمي شوند. امير مؤمنان (عليه السلام) يكي از آن مردان است كه مهر وعاطفه دادگران پارسا

-------------------------- صفحه 112

وافتادگان پاكدل را برانگيخت ومتقابلاً شعله خشم وغضب حريصان وقانون شكنان را در سينه هاشان بر افروخت. آوازه عدالت وتقيّد شديد امام (عليه السلام) به رعايت اصول وقوانين، مخصوص به دوره حكومت او نيست. اگر چه بيشتر نويسندگان وگويندگان، هنگامي كه از دادگري وپارسايي امام سخن مي گويند، غالباً به حوادث دوران حكومت او تكيه مي كنند، زيرا زمينه بروز اين فضيلت عالي انساني در دوران حكومت آن حضرت بسيار مهيّا بود.امّا عدالت ودادگري امام (عليه السلام) وسختگيري وتقيّد كامل او به رعايت اصول، از عصر رسالت، زبانزد خاص وعام بود. از اين رو،افرادي كه تحمّل دادگري امام را نداشتند، گاه وبيگاه، از حضرت علي (عليه السلام) به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)شكايت مي بردند وپيوسته با عكس العمل منفي پيامبر، واينكه حضرت علي (عليه السلام) در رعايت قوانين الهي سر از پا نمي شناسد، روبرو مي شدند.در تاريخ زندگاني امام (عليه السلام) در عصر رسالت حوادثي چند به اين مطلب گواهي مي دهد وما براي نمونه دو حادثه را در اينجا نقل مي كنيم: 1_ در سال دهم هجرت كه پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله وسلم) عزم زيارت خانه خدا داشت حضرت علي (عليه السلام) را با گروهي از مسلمانان به يمن اعزام كرد.حضرت علي (عليه السلام)مأمور بود در بازگشت از يمن پارچه هايي را كه مسيحيان نجران در روز مباهله تعهد كرده بودند از ايشان بگيرد وبه محضر رسول خدا برساند.

او پس از انجام مأموريت آگاه شد كه پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) رهسپار خانه خدا شده است. ازاين جهت مسير خود را تغيير داد ورهسپار مكّه شد.آن حضرت راه مكّه را به سرعت مي پيمود تا هرچه زودتر به حضور پيامبر برسد وبه همين جهت پارچه ها را به يكي از افسران خود سپرد واز سربازان خويش فاصله گرفت تا در نزديكي مكّه به حضور پيامبر رسيد. حضرت از ديدار او فوق العاده خوشحال شد وچون او را در لباس احرام ديد از نحوه نيّت كردن او جويا شد. حضرت علي (عليه السلام)گفت:من هنگام احرام بستن گفتم بار الها ! به همان نيّتي احرام مي بندم كه پيامبر احرام بسته است.

-------------------------- صفحه 113

حضرت علي (عليه السلام) از مسافرت خود به يمن ونجران وپارچه هايي كه آورده بود به پيامبر گزارش داد وسپس به فرمان آن حضرت به سوي سربازان خود بازگشت تا به همراه آنان مجدداً به مكّه باز گردد. وقتي امام (عليه السلام) به سربازان خود رسيد، ديد كه افسر جانشين وي تمام پارچه ها را در ميان سربازان تقسيم كرده است وسربازان پارچه ها را به عنوان لباس احرام بر تن كرده اند. حضرت علي (عليه السلام) از عمل بي مورد افسر خود سخت ناراحت شد وبه او گفت:چرا پيش از آنكه پارچه ها را به رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) تحويل دهيم آنها را ميان سربازان تقسيم كردي؟ وي گفت: سربازان شما اصرار كردند كه من پارچه ها را به عنوان امانت ميان آنان قسمت كنم وپس از مراسم حج، همه را از آنان باز

گيرم. حضرت علي (عليه السلام) پوزش او را نپذيرفت وگفت: تو چنين اختياري نداشتي. سپس دستور داد كه پارچه هاي تقسيم شده تماماً جمع آوري شود تا در مكّه به پيامبر گرامي تحويل گردد.(1) گروهي كه پيوسته از عدل ونظم وانضباط رنج مي برند ومي خواهند كه امور همواره بر طبق خواسته هاي آنان جريان يابد به حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) رسيدند واز انضباط وسختگيري حضرت علي (عليه السلام) شكايت كردند. ولي آنان از اين نكته غفلت داشتند كه يك چنين قانون شكني وانعطاف نابجا، به يك رشته قانون شكنيهاي بزرگ منجر مي شود. از ديدگاه امير مؤمنان (عليه السلام) يك فرد خطاكار(خصوصاً خطاكاري كه لغزش خود را كوچك بشمارد) مانند آن سوار كاري است كه بر اسب سركش ولجام گسيخته اي سوار باشد كه مسلّماً چنين مركب سركشي راكب خود را در دل درّه وبر روي صخره ها واژگون مي سازد.(2) مقصود امام از اين تشبيه اين است كه هرگناهي، هرچند كوچك باشد، اگر

--------------------------

1 . بحار، ج21، ص 385.

2 . أَلا وَإِنَّ الْخَطايا خَيْلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَيْها أَهْلُها وَ خُلِعَتْ لُجُمُها فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِي النار. نهج البلاغه، خطبه 16.

-------------------------- صفحه 114

ناچيز شمرده شود گناهان ديگري را به دنبال مي آورد وتا انسان را غرق گناه نسازد ودر آتش نيفكند دست از او برنمي دارد. از اين جهت بايد از روز نخست پارسايي را شيوه خويش ساخت واز هر نوع مخالفت با اصول وقوانين اسلامي پرهيز كرد. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كه از كار حضرت علي (عليه السلام) ودادگري او كاملاً آگاه بود يكي از ياران

خود را خواست وبه او گفت كه ميان اين گروه شاكي برو وپيام زير را برسان: از بدگويي در باره حضرت علي (عليه السلام) دست برداريد كه او در اجراي دستور خدا بسيار دقيق وسختگير است وهرگز در زندگاني او تملّق ومداهنه وجود ندارد. 2_ خالد بن وليد از سرداران نيرومند قريش بود. او در سال هفتم هجرت از مكه به مدينه مهاجرت كرد وبه مسلمانان پيوست.ولي پيش از آنكه به آيين توحيد بگرود كراراً در نبردهايي كه از طرف قريش براي برانداختن حكومت نوبنياد اسلام برپا مي شد شركت مي كرد. هم او بود كه در نبرد احد بر مسلمانان شبيخون زد واز پشتِ سرِ آنان وارد ميدان نبرد شد ومجاهدان اسلام را مورد حمله قرار داد. اين مرد پس از اسلام نيز عداوت ودشمني حضرت علي (عليه السلام) را فراموش نكرد وبر قدرت بازوان وشجاعت بي نظير امام رشك مي برد. پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، به دستور خليفه وقت تصميم بر قتل حضرت علي (عليه السلام)گرفت، ولي به عللي موفق نشد.(1) احمد بن حنبل در مسند خود مي نويسد: پيامبر اكرم حضرت علي را در رأس گروهي كه در ميان آنان خالد نيز بود به يمن اعزام كرد. ارتش اسلام در نقطه اي از يمن با قبيله بني زيد به نبرد پرداخت وبر دشمن پيروز شد وغنايمي به دست آورد. روش امام (عليه السلام) در تقسيم غنايم مورد رضايت خالد واقع نشد وبراي ايجاد سوء تفاهم ميان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وحضرت علي (عليه السلام)

--------------------------

1 . شرح اين واقعه در بخش چهارم از زندگاني امير

المؤمنين (عليه السلام)، كه مربوط به دوران زندگي امام (عليه السلام) پس از رحلت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) است، آمده است.

-------------------------- صفحه 115

نامه اي به رسول خدا نوشت وآن را به بريده سپرد تا هرچه زودتر به حضور پيامبر برساند. بريده مي گويد:من با سرعت خود را به مدينه رسانيدم ونامه را تسليم پيامبر كردم.آن حضرت نامه را به يكي از ياران خود داد تا براي او بخواند. چون قرائت نامه به پايان رسيد، ناگهان ديدم كه آثار خشم در چهره پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ظاهر شد. بريده مي گويد:از آوردن چنين نامه اي سخت پشيمان شدم وبراي تبرئه خود گفتم كه به فرمان خالد به چنين كاري اقدام كرده ام ومرا چاره اي جز پيروي از فرمان مقام بالاتر نبود. او مي گويد:پس از خاتمه كلام من لحظاتي سكوت بر مجلس حكومت كرد. ناگهان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) سكوت را شكست وفرمود: در باره علي بدگويي مكنيد«فإِنَّهُ مِنّي وَ أَنَا مِنْهُ وَ هُوَ وَلِيُّكُمْ بَعْدِي»(=او از من ومن از او هستم واو زمامدار شما پس از من است). بريده مي گويد:من از كرده خود سخت نادم شدم واز محضر رسول خدا درخواست كردم كه در حقّ من استغفار كند.پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)فرمود تا علي نيايد وبه چنين كاري رضا ندهد هرگز درحقّ تو طلب آمرزش نخواهم كرد. ناگهان حضرت علي (عليه السلام)رسيد ومن از او درخواست كردم كه از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) خواهش كند كه در باره من طلب آمرزش كند.(1) اين رويداد سبب شد كه بريده دوستي خود را

با خالد قطع كند ودست ارادت واخلاص به سوي حضرت علي (عليه السلام) دراز كند; تا آنجا كه پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، وي با ابوبكر بيعت نكرد ويكي از آن دوازده نفري بود كه ابوبكر را در اين مورد استيضاح كرد، و او را به رسميت نشناخت.(2)

--------------------------

1 . أُسد الغابة، ج1، ص 176،والدرجات الرفيعة، ص 401.

2 . رجال مامقاني، ج1، ص 199 به نقل از احتجاج.

-------------------------- صفحه 116 -------------------------- صفحه 117

است از آيين او سرسختانه دفاع كند امّا مشروط به اينكه زمامداري را پس از خود به او واگذار پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در پاسخ او فرمود:

-------------------------- صفحه 118

«اَلأَمْرُ إِلَي اللّهِ يَضَعُهُ حَيْثُ شاءَ» (1) يعني: اين امر در اختيار خداست وهركس را براي اين كار انتخاب كند او جانشين من خواهد بود. هنگامي كه حاكم يَمامه پيشنهادي مشابه پيشنهاد رئيس قبيله بني عامر مطرح كرد، باز هم پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)سخت برآشفت ودست رد بر سينه او زد.(2) با وجود اين، پيامبر گرامي در موارد متعدد وبه عبارات مختلف حضرت علي (عليه السلام) را جانشين خود معرفي مي كرد وازا ين راه به امّت هشدار مي داد كه خدا حضرت علي را براي وصايت وخلافت انتخاب كرده و او در اين كار اختياري نداشته است. از باب نمونه مواردي را در اينجا ياد آور مي شويم: 1_ در آغاز بعثت، هنگامي كه رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از طرف خدا مأمور شد كه خويشاوندان خود را به آيين اسلام دعوت كند، در آن جلسه، حضرت علي (عليه السلام) را وصيّووزير وخليفه خويش پس از خود خواند. 2_ هنگامي كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) رهسپار تبوك شد موقعيت حضرت علي (عليه السلام) را نسبت به خود به سان موقعيت هارون نسبت به موسي (عليه السلام) بيان داشت وتصريح كرد كه همه مناصبي را كه هارون داشت، جز نبوّت،حضرت علي (عليه السلام) نيز داراست. 3_ به بريده وديگر شخصيتهاي اسلام گفت:علي (عليه السلام) شايسته ترين زمامدارِ مردم پس از من است. 4_ در سرزمين غدير

ودر يك اجتماع هشتاد هزار نفري(يا بيشتر) دست حضرت علي (عليه السلام) را گرفت واو را به مردم معرفي كرد وتكليف مردم را در اين مورد روشن ساخت.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج8، ص 84 وتاريخ ابن اثير، ج2، ص 65.

2 . طبقات ابن سعد، ج1، ص 262.

-------------------------- صفحه 119

علاوه بر تصريحات ياد شده، گاهي پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) بعضي كارهاي سياسي را به حضرت علي (عليه السلام)واگذار مي كرد و از اين طريق افكار جامعه اسلامي را براي تحمّل زمامداري حضرت علي آماده مي ساخت.از باب نمونه، جريان زيرا را بررسي مي كنيم: متجاوز از بيست سال بود كه منطق اسلام در باره شرك ودوگانه پرستي در سرزمين حجاز ودر ميان قبايل مشرك عرب انتشار يافته بود واكثر قريب به اتّفاق آنها از نظر اسلام در باره بتان وبت پرستان آگاهي پيدا كرده بودند ومي دانستند كه بت پرستي چيزي جز يك تقليد باطل از نياكان نيست ومعبودهاي باطل آنان چنان ذليل وخوارند كه نه تنها نمي توانند در باره ديگران كاري انجام دهند بلكه نمي توانند حتي ضرري از خود دفع كنند ويا نفعي به خود برسانند وچنين معبودهاي زبون وبيچاره در خور ستايش وخضوع نيستند. گروهي كه با وجدان بيدار ودل روشن به سخنان رسول گرامي گوش فرا داده بودند در زندگي خود دگرگوني عميقي پديد آوردند واز بت پرستي به توحيد ويكتاپرستي گرويدند. خصوصاً هنگامي كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مكه را فتح كرد وگويندگان مذهبي توانستند در محيط آزاد به تبيين وتبليغ اسلام بپردازند تعداد قابل ملاحظه اي از مردم به بت

شكني پرداختند ونداي توحيد در بيشتر نقاط حجاز طنين انداز شد. ولي گروهي متعصب ونادان كه رها كردن عادات ديرينه براي آنان گران بود، گرچه پيوسته با وجدان خود در كشمكش بودند، از عادات زشت خود دست بر نداشتند واز خرافات واوهام پيروي مي كردند. وقت آن رسيده بود كه پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) هر نوع مظاهر بت پرستي وحركت غير انساني را با نيروي نظامي درهم بكوبد وبا توسل به قدرت، بت پرستي را كه منشأ عمده مفاسد اخلاقي واجتماعي ويك نوع تجاوز به حريم انسانيت بود(وهست) ريشه كن سازد وبيزاري خدا ورسولش را در مني ودر روز عيد قربان ودر آن اجتماع بزرگ كه از همه نقاط حجاز در آنجا گرد مي آيند اعلام بدارد. خود آن حضرت يا

-------------------------- صفحه 120

شخص ديگري قسمتي از اوّل سوره برائت را، كه حاكي از بيزاري خدا وپيامبر او از مشركان است، در آن اجتماع بزرگ بخواند وبا صداي رسا به بت پرستان حجاز اعلام كند كه بايد وضع خود را تا چهار ماه ديگر روشن كنند، كه چنانچه به آيين توحيد بگروند در زمره مسلمانان قرار خواهند گرفت وبه سان ديگران از مزاياي مادي ومعنوي اسلام بهره مند خواهند بود، ولي اگر بر لجاجت وعناد خود باقي بمانند، پس از چهار ماه بايد آماده نبرد شوند وبدانند كه در هرجا دستگير شوند كشته خواهند شد. آيات سوره برائت هنگامي نازل شد كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تصميم به شركت در مراسم حج نداشت. زيرا در سال پيش، كه سال فتح مكه بود، در مراسم حج شركت كرده بود وتصميم

داشت كه در سال آينده نيز كه بعدها آن را«حَجّة الوداع» ناميدند در اين مراسم شركت كند. از اين رو ناچار بود كسي را براي ابلاغ پيامهاي الهي انتخاب كند. نخست ابوبكر را به حضور طلبيد وقسمتي از آغاز سوره برائت را به او آموخت واو را با چهل تن روانه مكه ساخت تا در روز عيد قربان اين آيات را براي آنان بخواند. ابوبكر راه مكه را در پيش گرفت كه ناگهان وحي الهي نازل شد وبه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) دستور داد كه اين پيامهارا بايد خود

-------------------------- صفحه 121

پيامبر ويا كسي كه از اوست به مردم برساند وغير ازاين دو نفر، كسي براي اين كار صلاحيت ندارد.(1) اكنون بايد ديد اين فردي كه از ديده وحي از اهل بيت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) است واين جامه بر اندام او دوخته شده است كيست؟ چيزي نگذشت كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) حضرت علي (عليه السلام) را احضار كرد وبه او فرمان داد كه راه مكه را در پيش گيرد وابوبكر را در راه دريابد وآيات را از او بگيرد وبه او بگويد كه وحي الهي پيامبر را مأمور ساخته است كه اين آيات را بايد يا خود پيامبر ويا فردي از اهل بيت او براي مردم بخواند واز اين جهت انجام اين كار به وي محوّل شده است. حضرت علي (عليه السلام) با جابر وگروهي از ياران رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم)، در حالي كه بر شتر مخصوص پيامبر سوار شده بود، راه مكّه را در پيش گرفت وسخن آن حضرت را به

ابوبكر رسانيد. او نيز آيات را به حضرت علي (عليه السلام) تسليم كرد. اميرمؤمنان وارد مكّه شد ودر روز دهم ذي الحجّه بالاي جَمره عقبه، با ندايي رسا سيزده آيه از سوره برائت را قرائت كرد وقطعنامه چهار ماده اي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را با صداي بلند به گوش تمام شركت كنندگان رسانيد. همه مشركان فهميدند كه تنها چهار ماه مهلت دارند كه تكليف خود را با حكومت اسلام روشن كنند. آيات قرآن و قطعنامه پيامبر تأثير عجيبي در افكار مشركين داشت وهنوز چهار ماه سپري نشده بود كه مشركان دسته دسته به آيين توحيد روي آوردند وسال دهم هجرت به آخر نرسيده بود كه شرك در حجاز ريشه كن شد. تعصبهاي ناروا

هنگامي كه ابوبكر از عزل خود آگاه شد با ناراحتي خاصي به مدينه بازگشت وزبان به گله گشود وخطاب به رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)گفت:مرا براي اين كار (ابلاغ آيات الهي وخواندن قطعنامه) لايق وشايسته ديدي، ولي چيزي نگذشت كه از اين مقام بركنارم كردي.آيا در اين مورد فرماني از خدا رسيد؟ پيامبر با لحني دلجويانه فرمود كه پيك الهي فرا رسيد وگفت كه جز من ويا كسي كه از خودِ من است ديگري براي اين كار صلاحيت ندارد.(2) برخي از نويسندگان متعصب كه در تحليل فضايل حضرت علي (عليه السلام) انحراف خاصي دارند عزل ابوبكر ونصب حضرت علي (عليه السلام)را به مقام مذكور

--------------------------

1 . لا يُؤَدَيها عَنْكَ إِلاّ أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْكَ ودر برخي از روايات وارد شده است:أَوْ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ. سيره ابن هشام، ج4، ص 545 وغيره.

2 . روح المعاني، ج10، تفسير

سوره توبه، ص 45.

-------------------------- صفحه 122

چنين توجيه كرده اند كه ابوبكر مظهر شفقت وحضرت علي (عليه السلام) مظهر قدرت وشجاعت بود وابلاغ آيات وخواندن قطعنامه به شجاعت قلبي وتوانايي روحي نيازمند بود واين صفات در حضرت علي (عليه السلام) بيشتر وجود داشت. اين توجيه، جز يك تعصب بيجا نيست.زيرا،چنانكه گذشت، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) علت اين عزل ونصب را به نحو ديگر تفسير كرد وگفت كه براي اين كار جز او وكسي كه از اوست صلاحيت ندارد. ابن كثير در تفسير خود حادثه را به طور ديگر تحليل كرده است.او مي گويد:شيوه عرب اين بود كه هرگاه كسي مي خواست پيماني را بشكند بايد نقض آن را خود آن شخص يا يك نفر از بستگان او انجام دهد ودر غير اين صورت پيمان به صورت خود باقي مي ماند. از اين جهت حضرت علي (عليه السلام) براي اين كار انتخاب شد. نارسايي اين توجيه بسيار روشن است.زيرا هدف اساسي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از اعزام حضرت علي (عليه السلام) براي خواندن آيات وقطعنامه شكستن پيمانهاي بسته شده نبود تا يكي از بستگان خود را بفرستد، بلكه صريح آيه چهارم از سوره توبه اين است كه به پيمان افرادي كه به مقررات آن كاملاً عمل نموده اند احترام بگذارد تا مدّت پيمان سپري گردد.(1) بنابراين، اگر نقض پيماني نيز نسبت به پيمان شكنان در كار بوده كاملاً جنبه فرعي داشته است. هدف اصلي اين بود كه بت پرستي يك امر غير قانوني ويك گناه نابخشودني اعلام شود. اگر بخواهيم در اين حادثه تاريخي بي طرفانه داوري كنيم، بايد بگوييم كه

--------------------------

1 . (إِلاّ الّذينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً وَ لَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلي مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ المُتَّقينَ).

ازميان مشركان، آنان كه با شما پيمان بسته اند واز عمل به آن چيزي فروگذار نكرده اند وبر ضدّ شما با كسي همپُشتي نكرده اند، پيمان خود با ايشان را تا اتمام مدّت مدّت آن حفظ كنيد كه خداوند تقوا پيشگان را دوست دارد.

-------------------------- صفحه 123

پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) به امر الهي قصد داشت در دوران حيات خود دست حضرت علي (عليه السلام) را در مسائل سياسي وامور مربوط به حكومت اسلامي باز بگذارد تا مسلمانان آگاه شوند وعادت كنند كه پس از غروب خورشيد رسالت، در امور سياسي وحكومتي بايد به حضرت علي (عليه السلام)مراجعه كنند وپس از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم)براي اين امور فردي شايسته تر از حضرت علي (عليه السلام) نيست. زيرا آشكارا ديدند كه يگانه كسي كه از طرف خدا براي رفع امان از مشركان مكه، كه از شؤون حكومت است، منصوب شد همان حضرت علي (عليه السلام) بود. ***

-------------------------- صفحه 124 صفحه 125

كه در بسياري از آيات خود دسيسه ها وخيمه شب بازيهاي آنان را منعكس كرده است، انديشه بت پرستان در مورد مرگ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را در ضمن آيه زير منعكس مي كند ومي فرمايد: (أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ* قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِصينَ* أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ).(طور:32_ 30) بلكه مي گويند كه پيامبر شاعري است كه انتظار مرگ او را مي بريم.بگو انتظار بريد كه من نيز با شما در انتظارم.آيا افكار خامشان آنها را به اين فكر وادارمي كند يا اينكه آنان گروهي سركشند؟ فعلاً كار نداريم كه چگونه تمام نقشه هاي دشمن، يكي پس از ديگري، نقش بر آب شد ودشمن نتوانست از نفوذ اسلام جلوگيري كند. كاوش ما اكنون

--------------------------

1 . مانند ورقة بن نوفل كه از مطالعه برخي كتابهاي مسيحيان آيين بت پرستي را ترك كرده، به مسيحيت گرويده بود.

-------------------------- صفحه 126

پيرامون اين مسئله است كه چگونه مي توان پايداري نهضت را پس از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تضمين كرد، به طوري كه مرگ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)مايه ركود يا عقبگرد نهضت نشود. در اينجا دو راه وجود دارد كه در باره هر دو به بحث مي پردازيم: الف) رشد فكري وعقلي امّت اسلامي به حدّي برسد كه بتواند پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نهضت نوبنياد اسلام را همچون عهد رسالت رهبري كنند وآن را از هر نوع گرايش به چپ وراست مانع شوند وامّت ونسلهاي آينده را به صراط مستقيم سوق دهند. رهبري همه جانبه امّت پس از

درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در گرو شرايطي بودكه متأسفانه اغلب افراد فاقد آن بودند. اكنون وقت آن نيست كه در چند وچون اين شرايط بحث كنيم، ولي به طور اجمال مي گوييم كه جهش همه جانبه ودگرگوني عميق در دل يك ملت كار يك روز ودو روز يا يك سال وده سال نيست وپايه گذار انقلاب، كه ميخواهد نهضت خود را به صورت يك آيين جاويد وثابت واستوار در تمام ادوار در آورد، نمي تواند در مدّت كوتاهي به اين هدف نايل گردد. پايداري انقلاب ورسوخ آن در دلهاي مردم، به نحوي كه پيروان آن پس از درگذشت پايه گذار نهضت گامي به عقب ننهند وبه رسوم ديرينه وآداب واخلاق نياكان خود بازنگردند، بستگي به فرد يا افراد برجسته اي دارد كه زمام امور نهضت را به دست گيرند وبا مراقبتهاي داهيانه وتبليغات پيگير جامعه را از هر نوع گرايش نامطلوب صيانت كنند تا آنكه نسلي بگذرد ونسل نوي كه از روز نخست با آداب واخلاق اسلامي خوي گرفته است جاي نسل پيشين را بگيرد. در ميان نهضتهاي آسماني، اسلام خصوصيت ديگري داشت ووجود چنين افراد برجسته اي براي پايداري وتداوم نهضت ضروري بود. زيرا آيين اسلام در ميان مردمي پديد آمد كه از عقب افتاده ترين مردم جهان بودند واز نظر نظامات اجتماعي واخلاقي وساير جلوه هاي فرهنگ وتمدن بشري در محروميت مفرط به سر مي بردند.از سنن مذهبي، جز با مراسم حج كه آن را از نياكان به ارث برده بودند، با

-------------------------- صفحه 127

چيز ديگري آشنا نبودند.تعاليم موسي (عليه السلام) وعيسي (عليه السلام) به ديار آنان نفوذ نكرده،

اكثر مردم حجاز از آن بي اطلاع بودند. متقابلاً، عقايد ورسوم جاهليت در دل آنها رسوخ كامل داشت وبا روح وروان آنان آميخته شده بود. هر نوع جهش مذهبي در ميان اين نوع ملل ممكن است به آساني صورت گيرد، ولي نگاهداري وادامه آن در ميان اين افراد نيازمند تلاشها ومراقبتهاي پيگير است تا آنان را از هر نوع انحراف وعقبگرد باز دارد. حوادث رقّتبار وصحنه هاي تكاندهنده نبردهاي احد وحنين، كه هواداران نهضت در گرماگرم نبرد از اطراف صاحب رسالت پراكنده شدند واو را در ميدان نبرد تنها گذاشتند، گواه روشني است كه صحابه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از نظر رشد ايماني وعقلي به حدّي نرسيده بودند كه پيامبر ادراه امور را به آنان بسپارد وآخرين نقشه دشمن را كه مترصد مرگ پيامبر بود، نقش بر آب سازد. آري، واگذاري امر رهبري به خود امّت نمي توانست نظر صاحب رسالت را تأمين كند، بلكه بايد چاره ديگري مي شد كه اكنون به آن اشاره مي كنيم: ب) براي پايداري وتداوم نهضت، راه صحيح آن بود كه از طرف خداوند فرد شايسته اي كه از نظر ايمان واعتقاد به اصول وفروع نهصت همچون پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) باشد براي رهبري نهضت انتخاب شود تا در پرتو ايمان نيرومند وعلم وسيع ومصونيت از خطا ولغزش، رهبري انقلاب را به عهده گرفته پايداري آن را تضمين كند. اين همان مطلبي است كه مكتب تشيّع مدّعي صحّت واستواري آن است وشواهد تاريخي فراواني گواهي مي دهد كه پيامبر گرامي در روز هيجدهم ذيحجّة الحرام سال دهم هجري به هنگام بازگشت از «حجّة الوداع» گره

از اين معضل مهم گشود وبا تعيين وصي و جانشين خود از طرف خداوند، بقا واستمرار اسلام را تضمين كرد.

-------------------------- صفحه 128

دو نظريه در باره امامت

خلافت از نظر دانشمندان شيعه يك منصب الهي است كه از جانب خداوند به شايسته ترين وداناترين فرد امّت اسلامي داده مي شود.مرز روشن وحدّ واضح ميان امام ونبي اين است كه پيامبر پايه گذار شريعت وطرف نزول وحي ودارنده كتاب است، حال آنكه امام، اگر چه واجد هيچ يك از اين شؤون نيست، ولي علاوه بر شؤون حكومت وزمامداري، مبيّن وبازگو كننده آن قسمت از دين است كه پيامبر، بر اثر نبودن فرصت ويا نامساعد بودن شرايط، موفق به بيان آنها نشده وبيان آنها را به عهده اوصياي خود نهاده است. بنابر اين، خليفه از نظر شيعه، نه تنها حاكم وقت وزمامدار اسلام ومُجري قوانين وحافظ حقوق ونگهبان ثغور كشور است، بلكه روشنگر نقاط مبهم ومسائل دشوار مذهبي ومكمّل آن قسمت از احكام وقوانين است كه به عللي به وسيله بنيانگذار دين بيان نشده است. امّا خلافت از نظر دانشمندان اهل تسنّن يك منصب عرفي وعادي است وهدف از اين مقام جز حفظ كيان ظاهري وشؤون مادي مسلمانان چيزي نيست.خليفه وقت از طريق مراجعه به افكار عمومي براي اداره امور سياسي وقضايي واقتصادي انتخاب مي شود وشؤون ديگر وبيان آن قسمت از احكامي كه به طور اجمال در زمان حضرت رسول (صلي الله عليه وآله وسلم) تشريع شده ولي پيامبر به عللي به بيان آنها موفّق نشده است مربوط به علما ودانشمندان اسلام است كه اين گونه مشكلات وگرهها را از طريق اجتهاد حل وفصل كنند.

بنابر اين اختلاف نظر در حقيقت خلافت، دو جناح مختلف در ميان مسلمانان پديد آمد وآنان به دو دسته تقسيم شدند وتا به امروز اين اختلاف باقي است. بنابر نظر اوّل، امام در قسمتي از شؤون با پيامبر شريك ويكسان است

-------------------------- صفحه 129

وشرايطي كه براي پيامبري لازم است براي امامت نيز لازم است.اينك اين شرايط را ذكر مي كنيم: 1_ پيامبر بايد معصوم باشد، يعني در تمام دوران عمرش گِرد گناه نگردد ودر بيان احكام وحقايق دين وپاسخ به پرسشهاي مذهبي مردم دچار خطا واشتباه نشود.امام نيز بايد چنين باشد.ودليل هر دو طرف يكي است. 2_ پيامبر بايد داناترين فرد نسبت به شريعت باشد وهيچ نكته اي از نكات مذهب بر او مخفي نباشد. امام نيز، از آنجا كه مكمّل ومبيّن آن قسمت از شريعت است كه در زمان پيامبر بيان نشده است، بايد داناترين فرد نسبت به احكام ومسائل دين باشد. 3_ نبوّت يك مقام انتصابي است نه انتخابي وپيامبر را بايد خدا معرفي كند واز طرف او به مقام نبوت منصوب گردد. زيرا تنها اوست كه معصوم را از غير معصوم تميز مي دهد وتنها او مي شناسد آن كسي را كه در پرتو عنايات غيبي به مقامي رسيده است كه بر تمام جزئيات دين واقف وآگاه است. اين شرايط سه گانه همان طور كه در پيامبر معتبر است در امام وجانشين او نيز معتبر است. ولي بنابه نظر دوّم، هيچ يك از شرايط نبوت در امامت لازم نيست.نه عصمت لازم است،نه عدالت،نه علم، نه احاطه بر شريعت، نه انتصاب، نه ارتباط با عالم غيب; بلكه كافي است كه در سايه

هوش خود ومشاوره با ساير مسلمانان شكوه وكيان اسلام را حفظ كند وبا اجراي قوانين جزايي امنيت را برقرار كند ودر پرتو دعوت به جهاد در گسترش خاك اسلام بكوشد. ما اكنون اين مسئله را(كه آيا مقام امامت يك مقام انتصابي است يا يك مقام انتخابي وگزينشي، وآيا لازم بود كه پيامبر شخصاً جانشين خود را تعيين كند يا بر عهده امّت بگذارد) با يك رشته محاسبات اجتماعي حل مي كنيم وخوانندگان محترم به روشني در مي يابند كه اوضاع اجتماعي وفرهنگي وبخصوص سياسي زمان

-------------------------- صفحه 130

پيامبر ايجاب مي كرد كه خود پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، در حال حيات خويش، مشكل جانشيني را حل كند وآن را به انتخاب امّت واگذار نكند. شكّي نيست كه آيين اسلام، آيين جهاني ودين خاتم است وتا رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) در قيد حيات بوده رهبري مردم بر عهده او بوده است وپس از درگذشت وي بايد مقام رهبري به شايسته ترين فرد از امّت واگذار گردد.در اينكه آيا مقام رهبري پس ازپيامبر يك مقام تنصيصي است يا يك مقام انتخابي، دو نظر وجود دارد: شيعيان معتقدند كه مقام رهبري مقام تنصيصيي است وبايد جانشين پيامبر از جانب خدا تعيين گردد، در حالي كه اهل سنّت معتقدند كه اين مقام انتخابي وگزينشي است وامّت بايد فردي را پس از پيامبر براي اداره امور كشور برگزيند.هركدام براي نظر خود دلايل ووجوهي را آورده اند كه در كتابهاي عقايد مذكور است. آنچه مي تواند در اينجا مطرح باشد تجزيه وتحليل اوضاع حاكم بر عصر رسالت است كه مي تواند يكي از دو نظر را

ثابت كند. سياست خارجي وداخلي اسلام در عصر رسالت ايجاب مي كند كه جانشين پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به وسيله خدا از طريق خود پيامبر تعيين شود. زيرا جامعه اسلامي پيوسته از ناحيه يك خطر مثلث، يعني روم وايران ومنافقان، به جنگ وافساد وايجاد اختلاف تهديد مي شد. همچنين مصالح امّت ايجاب مي كرد كه پيامبر با تعيين رهبري سياسي، همه امّت را در برابر دشمن خارجي در صف واحدي قرار دهد وزمينه نفوذ دشمن وتسلّط او را _ كه اختلافات داخلي نيز به آن كمك مي كرد _ از بين ببرد. اينك توضيح اين مطلب: يك ضلع از اين مثلث خطرناك را امپراتوري روم تشكيل مي داد. اين قدرت بزرگ در شمال شبه جزيره مستقر بود وپيوسته فكر پيامبر را به خود مشغول مي داشت وآن حضرت تا لحظه مرگ از فكر روم بيرون نرفت. نخستين برخورد نظامي مسلمانان با ارتش مسيحي روم در سال هشتم هجري در سرزمين فلسطين رخ داد. اين برخورد به شهادت سه فرمانده بزرگ اسلام، يعني جعفر طيّار وزيد بن حارثه

-------------------------- صفحه 131

وعبد اللّه بن رواحه وشكست ناگوار ارتش اسلام منتهي شد. عقب نشيني سپاه اسلام در برابر سپاه كفر موجب جرأت ارتش قيصر شد وهر لحظه بيم آن مي رفت كه مركز حكومت نوپاي اسلامي مورد تاخت وتاز قرار گيرد. ازاين جهت، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در سال نهم هجرت با سپاه سنگيني به سوي كرانه هاي شام حركت كرد تا هر نوع برخورد نظامي را شخصاً رهبري كند. در اين سفر سراسر رنج وزحمت، ارتش اسلام توانست حيثيت ديرينه خود را

باز يابد وحيات سياسي خود را تجديد كند. امّا اين پيروزي نسبي پيامبر را قانع نساخت وچند روز پيش از بيماري خود ارتش اسلام را به فرماندهي اُسامة بن زيد مأمور كرد كه به كرانه هاي شام بروند ودر صحنه حضور يابند. ضلع دوّم مثلث امپراتوري ايران بود. مي دانيد كه خسرو ايران از شدّت خشم نامه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را پاره كرد، سفير پيامبر را با اهانت از كاخ وكشور بيرون كرده بود وحتي به استاندار يمن نوشته بود كه پيامبر را دستگير كند ودر صورت امتناع او را بكُشد. خسرو پرويز، اگر چه در زمان رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) درگذشت، امّا موضوع استقلال ناحيه يمن _ كه مدّتها مستعمره ايران بود _ از چشم انداز خسروان ايران دور نبود وهرگز كبر ونخوت به سياستمداران ايران اجازه نمي داد كه وجود چنين قدرتي را تحمّل كنند. خطر سوّم، خطر حزب منافق بود كه پيوسته به صورت ستون پنجم در ميان مسلمانان در تلاش بودند. تا آنجا كه قصد جان پيامبر را كرده، مي خواستند او را در راه تبوك به مدينه ترور كنند. گروهي از آنان با خود زمزمه مي كردند كه با مرگ رسول خدا نهضت اسلامي پايان مي گيرد وهمگي آسوده مي شوند.(1) پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، ابوسفيان دست به ترفند شومي زد وخواست از

--------------------------

1 . ر.ك. سوره طور، آيه هاي 30 تا 32.

-------------------------- صفحه 132

طريق بيعت با حضرت علي (عليه السلام)مسلمانان را به صورت دو جناح رو در روي هم قرار دهد واز آب گل آلود استفاده

كند. امّا حضرت علي (عليه السلام)كه از نيّت پليد او آگاه بود دست رد برسينه او زد وبه او گفت: به خدا سوگند، تو جز ايجاد فتنه وفساد هدف ديگري نداري وتنها امروز نيست كه مي خواهي آتش فتنه بيفروزي، بلكه كراراً خواسته اي شر بپا كني.بدان كه مرا نيازي به تو نيست.(1) قدرت تخريبي منافقان به حدّي بود كه قرآن از آنها در سوره هاي آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، عنكبوت، احزاب، محمّد(صلي الله عليه وآله وسلم)، فتح، مجادله، حديد، منافقين وحشر ياد مي كند. آيا با وجود چنين دشمنان نيرومندي كه در كمين اسلام نشسته بودند صحيح بود كه پيامبر اسلام براي جامعه نوبنياد اسلامي، پس از خود، رهبري ديني وسياسي و... تعيين نكند؟ محاسبات اجتماعي به روشني معلوم مي دارد كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بايد با تعيين رهبر از بروز هر نوع اختلاف پس از خود جلوگيري مي كرد وبا پديد آوردن يك خطّ دفاعي محكم و استوار وحدت اسلامي را بيمه مي ساخت. پيشگيري از هرنوع حادثه ناگوار واينكه پس از درگذشت رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) هرگروهي بگويد بايد امير از ما باشد، جز با تعيين رهبر امكان پذير نبود. اين محاسبه اجتماعي ما را به صحّت واستواري نظر «تنصيصي بودن مقام رهبري پس از پيامبر» هدايت مي كند.شايد به اين جهت وجهات ديگر بود كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از نخستين روزهاي بعثت تا واپسين دم حيات، مكرراً مسئله جانشيني را مطرح مي كرده وجانشين خود را،هم در آغاز رسالت وهم در پايان آن، معيّن كرده است.اينك بيان هر دو قسمت:

قطع نظر از دلايل عقلي وفلسفي ومحاسبات اجتماعي كه حقّانيت نظر اوّل را مسلّم مي سازند، اخبار ورواياتي كه از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)وارد شده است نظر علماي شيعه

--------------------------

1 . كامل ابن أثير، ج2،. ص 220والعقد الفريد، ج2، ص 249.

-------------------------- صفحه 133

را تصديق مي كند. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در دوران رسالت خود به طور مكرر وصي وجانشين خود را تعيين كرده، موضوع امامت را از قلمرو انتخاب ومراجعه به آراي عمومي بيرون برده است. او نه تنها در اواخر عمر جانشين خود را تعيين كرد، بلكه در آغاز رسالت، كه هنوز جز صد نفر كسي به او نگرويده بود، وصي وجانشين خود را به مردم معرفي كرد. روزي كه از طرف خداوند مأمور شد كه خويشاوندان نزديك خود را از عذاب الهي بترساندوآنان را پيش از دعوت عمومي، به پذيرش آيين توحيد بخواند در مجمعي كه چهل وپنج تن از سران بني هاشم را در برداشت چنين گفت: نخستين كسي از شما كه مرا ياري كند برادر ووصي وجانشين من در ميان شما خواهد بود.هنگامي كه حضرت علي (عليه السلام) از آن ميان برخاست واو را به رسالت تصديق نمود، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) رو به حاضران كرد وگفت:«اين جوان برادر ووصي وجانشين من است». اين حديث در ميان مفسّران ومحدّثان به نام «حديث يوم الدّار» و«حديث بدء الدّعوة»اشتهار كامل دارد. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نه تنها در آغاز رسالت بلكه به مناسبتهاي مختلف، در سفر وحضر، به ولايت وجانشيني حضرت علي (عليه السلام) تصريح كرده است، ولي هيچ يك آنها از

نظر عظمت وصراحت وقاطعيت وعموميت به پايه «حديث غدير» نمي رسد. اينك واقعه غدير را به تفصيل ذكر مي كنيم: ***

-------------------------- صفحه 134

واقعه غدير خم

پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) در سال دهم هجرت براي انجام فريضه وتعليم مراسم حج به مكه عزيمت كرد. اين بار انجام اين فريضه با آخرين سال عمر پيامبر عزيز مصادف شد و از اين جهت آن را «حَجّة الوداع» ناميدند. افرادي كه به شوق همسفري ويا آموختن مراسم حج همراه آن حضرت بودند تا صد وبيست هزار تخمين زده شده اند. مراسم حج به پايان رسيد وپيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) راه مدينه را،در حالي كه گروهي انبوه او را بدرقه ميكردند وجز كساني كه در مكه به او پيوسته بودند همگي در ركاب او بودند، در پيش گرفت. چون كاروان به پهنه بي آبي به نام «غدير خُم» رسيد كه در سه ميلي «جُحْفه»(1) قرار دارد، پيك وحي فرود آمد وبه پيامبر فرمان توقف داد. پيامبر نيز دستور داد كه همه از حركت باز ايستند وبازماندگان فرا رسند. كاروانيان از توقف ناگهاني وبه ظاهر بي موقع پيامبر در اين منطقه بي آب، آن هم در نيمروزي گرم كه حرارت آفتاب بسيار سوزنده وزمين تفتيده بود، در شگفت ماندند.مردم با خودمي گفتند:فرمان بزرگي از جانب خدا رسيده است ودر اهميت فرمان همين بس كه به پيامبر مأموريت داده است كه در اين وضع نامساعد همه را از حركت باز دارد وفرمان خدا را ابلاغ كند. فرمان خدا به رسول گرامي طيّ آيه زير نازل شد: (يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ

وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رَسالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ).(مائده:67) «اي پيامبر، آنچه را از پروردگارت بر تو فرود آمده است به مردم برسان واگر نرساني رسالت خداي را بجا نياورده اي; وخداوند تو را از گزند مردم حفظ مي كند».

--------------------------

1 . جحفه در چند ميلي«رابغ» بر سر راه مدينه واقع است ويكي ازميقاتهاي حجّاج است.

-------------------------- صفحه 135

دقت در مضمون آيه ما را به نكات زير هدايت مي كند: اوّلاً: فرماني كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) براي ابلاغ آن مأمور شده بود آنچنان خطير وعظيم بود كه هرگاه پيامبر (بر فرض محال) در رساندن آن ترسي به خود راه مي داد وآن را ابلاغ نمي كرد رسالت الهي خود را انجام نداده بود، بلكه با انجام اين مأموريت رسالت وي تكميل مي شد. به عبارت ديگر، هرگز مقصود از (ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ) مجموع آيات قرآن ودستورهاي اسلامي نيست. زيرا ناگفته پيداست كه هرگاه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مجموع دستورهاي الهي را ابلاغ نكند رسالت خود را انجام نداده است ويك چنين امر بديهي نياز به نزول آيه ندارد.بلكه مقصود از آن، ابلاغ امرخاصّي است كه ابلاغ آن مكمل رسالت شمرده مي شود وتا ابلاغ نشود وظيفه خطير رسالت رنگ كمال به خود نمي گيرد. بنابر اين، بايد مورد مأموريت يكي از اصول مهم اسلامي باشد كه با ديگر اصول وفروع اسلامي پيوستگي داشته پس از يگانگي خدا ورسالت پيامبر مهمترين مسئله شمرده شود. ثانيا: از نظر محاسبات اجتماعي، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) احتمال مي داد كه در طريق انجام اين مأموريت ممكن است از جانب

مردم آسيبي به او برسد وخداوند براي تقويت اراده او مي فرمايد:(وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ). اكنون بايد ديد از ميان احتمالاتي كه مفسّران اسلامي در تعيين موضوع مأموريت داده اند كدام به مضمون آيه نزديكتر است. محدّثان شيعه وهمچنين سي تن از محدّثان بزرگ اهل تسنن(1) بر آنند كه آيه در غدير خم نازل شده است وطيّ آن خدا به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مأموريت داده كه حضرت

--------------------------

1 . مرحوم علاّمه اميني نام وخصوصيات اين سي تن را در اثر نفيس خود «الغدير» (ج1، ص 196 تا 209) به طور مبسوط بيان كرده است. كه در ميان آنان نام افرادي مانند طبري، ابو نُعَيْم اصفهاني، ابن عساكر، ابو اسحاق حمويني، جلال الدين سيوطي به چشم مي خورد و از ميان صحابه پيامبر از ابن عباس وابو سعيد خدري وبراء بن عازب نام برده شده است.

-------------------------- صفحه 136

علي (عليه السلام) را به عنوان «مولاي مؤمنان» معرفي كند. ولايت وجانشيني امام پس از پيامبر از موضوعات خطير وپر اهميتي بود كه جا داشت ابلاغ آن مكمّل رسالت باشد وخودداري از بيان آن، مايه نقص در امر رسالت شمرده شود. همچنين جا داشت كه پيامبر گرامي، از نظر محاسبات اجتماعي وسياسي، به خود خوف ورعبي راه دهد، زيرا وصايت وجانشيني شخصي مانند حضرت علي (عليه السلام) كه بيش از سي وسه سال از عمر او نگذشته بود بر گروهي كه از نظر سن وسال از او به مراتب بالاتر بودند بسيار گران بود.(1) گذشته از اين، خون بسياري از بستگان همين افراد كه دور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را گرفته

بودند در صحنه هاي نبرد به دست حضرت علي (عليه السلام) ريخته شده بود وحكومت چنين فردي بر مردمي كينه توز بسيار سخت خواهد بود. به علاوه، حضرت علي (عليه السلام) پسر عمو وداماد پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بود وتعيين چنين فردي براي خلافت در نظر افراد كوته بين به يك نوع تعصب فاميلي حمل مي شده است. ولي به رغم اين زمينه هاي نامساعد، اراده حكيمانه خداوند بر اين تعلّق گرفت كه پايداري نهضت را با نصب حضرت علي (عليه السلام)تضمين كند ورسالت جهاني پيامبر خويش را با تعيين رهبر وراهنماي پس از او تكميل سازد. اكنون شرح واقعه غدير را پي مي كيريم: آفتاب داغ نيمروز هجدهم ماه ذي الحجه بر سرزمين غدير خم به شدّت مي تابيد وگروه انبوهي كه تاريخ تعداد آنها را از هفتاد هزار تا صد وبيست هزار ضبط

--------------------------

1 . خصوصاً بر اعرابي كه همواره مناصب مهم را شايسته پيران قبايل مي دانستند وبر اي جوانان، به بهانه اينكه بي تجربه اند، وقعي قائل نبودند. لذا هنگامي كه رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) عتاب بن اسيد را به فرمانداري مكه واُسامة بن زيد را به فرماندهي سپاه عازم به تبوك منصوب كرد از طرف جمعي از اصحاب وپيروان خود مورد اعتراض قرار گرفت.

-------------------------- صفحه 137

كرده است در آن محل به فرمان پيامبر خدا فرود آمده بودند ودر انتظار حادثه تاريخي آن روز به سر مي بردند، در حالي كه از شدّت گرما رداها را به دو نيم كرده، نيمي بر سر ونيم ديگر را زير پا انداخته بودند. در آن لحظات حساس،

طنين اذان ظهر سراسر بيابان را فرا گرفت ونداي تكبير مؤذن بلند شد. مردم خود را براي اداي نماز ظهر آماده كردند وپيامبر نماز ظهر را با آن اجتماع پرشكوه، كه سرزمين غدير نظير آن را هرگز به خاطر نداشت، بجا آورد وسپس به ميان جميعت آمد وبر منبر بلندي كه از جهاز شتران ترتيب يافته بود قرار گرفت وبا صداي بلند خطبه اي به شرح زير ايراد كرد: ستايش از آنِ خداست.از او ياري مي خواهيم وبه او ايمان داريم وبر او توكل مي كنيم واز شرّ نفسهاي خويش وبدي كردارهايمان به خدايي پناه مي بريم كه جز او براي گمراهان هادي وراهنمايي نيست; خدايي كه هركس را هدايت كرد براي او گمراه كننده اي نيست.گواهي مي دهيم كه خدايي جز او نيست ومحمّد بنده خدا وفرستاده اوست. هان اي مردم، نزديك است كه من دعوت حق را لبيك گويم واز ميان شما بروم. ومن مسئولم وشما نيز مسئول هستيد. در باره من چه فكر مي كنيد؟ ياران پيامبر گفتند:گواهي مي دهيم كه تو آيين خدا را تبليغ كردي ونسبت به ما خيرخواهي ونصيحت كردي ودر اين راه بسيار كوشيدي خداوند به تو پاداش نيك بدهد. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)، وقتي مجدداً آرامش بر جمعيت حكمفرما شد، فرمود: آيا شما گواهي نمي دهيد كه جز خدا، خدايي نيست ومحمّد بنده خدا وپيامبر اوست؟ بهشت ودوزخ ومرگ حق است وروز رستاخيز بدون شك فرا خواهد رسيد وخداوند كساني را كه در خاك پنهان شده اند زنده خواهد كرد؟ ياران پيامبر گفتند: آري، آري، گواهي مي دهيم. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)

ادامه داد:

-------------------------- صفحه 138

من در ميان شما دو چيز گرانبها به يادگار مي گذارم; چگونه با آنها معامله خواهيد كرد؟ناشناسي پرسيد: مقصود از اين دو چيز گرانبها چيست؟ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: ثقل اكبر كتاب خداست كه يك طرف آن در دست خدا وطرف ديگرش در دست شماست. به كتاب او چنگ بزنيد تا گمراه نشويد. وثقل اصغر عترت واهل بيت من است. خدايم به من خبر داده كه دو يادگار من تا روز رستاخيز از هم جدا نمي شوند. هان اي مردم،بركتاب خدا وعترت من پيشي نگيريد واز آن دو عقب نمانيد تا نابود نشويد. در اين موقع پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) دست حضرت علي (عليه السلام) را گرفت وبالا برد، تا جايي كه سفيدي زير بغل او بر همه مردم نمايان شد وهمه حضرت علي (عليه السلام) را در كنار پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ديدند و او را به خوبي شناختند ودريافتند كه مقصود از اين اجتماع مسئله اي است كه مربوط به حضرت علي (عليه السلام)است وهمگي با ولع خاصي آماده شدند كه به سخنان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) گوش فرا دهند. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: هان اي مردم، سزاوارترين فرد بر مؤمنان از خود آنان كيست؟ ياران پيامبر پاسخ دادند:خداوند وپيامبر او بهتر مي دانند. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ادامه داد: خداوند مولاي من ومن مولاي مؤمنان هستم وبر آنها از خودشان اولي وسزاوارترم.هان اي مردم،«هر كس كه من مولا ورهبر او هستم، علي هم مولا ورهبر اوست». رسول اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) اين

جمله آخر را سه بار تكرار كرد(1) وسپس ادامه داد: پروردگارا، دوست بدار كسي را كه علي را دوست بدارد ودشمن بدار كسي را

--------------------------

1 . بنا به نقل احمد بن حنبل در مسند او، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) اين جمله را چهار بار تكرار كرد.

-------------------------- صفحه 139

كه علي را دشمن بدارد.خدايا، ياران علي را ياري كن ودشمنان او را خوار وذليل گردان. پروردگارا، علي را محور حق قرار ده. سپس افزود: لازم است حاضران به غايبان خبر دهند وديگران را از اين امر مطلّع كنند. هنوز اجتماع با شكوه به حال خود باقي بود كه فرشته وحي فرود آمد وبه پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) بشارت داد كه خداوند امروز دين خود راتكميل كرد ونعمت خويش را بر مؤمنان بتمامه ارزاني داشت.(1) در اين لحظه، صداي تكبير پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بلند شد وفرمود: خدا را سپاسگزارم كه دين خود را كامل كرد ونعمت خود را به پايان رسانيد واز رسالت من وولايت علي پس از من خشنود شد. پيامبر از جايگاه خود فرود آمد وياران او، دسته دسته، به حضرت علي (عليه السلام) تبريك مي گفتند واو را مولاي خود ومولاي هر مرد وزن مؤمني مي خواندند. در اين موقع حسّان بن ثابت، شاعر رسول خدا، برخاست واين واقعه بزرگ تاريخي را در قالب شعري با شكوه ريخت وبه آن رنگ جاوداني بخشيد. از چكامه معروف او فقط به ترجمه دو بيت مي پردازيم: پيامبر به حضرت علي فرمود:برخيز كه من تو را به پيشوايي مردم وراهنمايي آنان پس از خود برگزيدم.هر كس كه من

مولاي او هستم، علي نيز مولاي او است. مردم! بر شما لازم است از پيروان راستين ودوستداران واقعي علي باشيد.(2) آنچه نگارش يافت خلاصه اين واقعه بزرگ تاريخي بود كه در مدارك دانشمندان اهل تسنن وارد شده است. در كتابهاي شيعه اين واقعه به طور گسترده تر

--------------------------

1 . (اَلْيَومَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإسلامَ ديناً).(سوره مائده، آيه 3).

2 . فَقالَ لَهُ قُمْ يا عَلِيُّ فَإِنَّنِي *** فَمْنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا وَلِيُّه رَضِيتُكَ مِنْ بَعْدِي إِماماً وَهادِياً *** فَكُونُوا لَهُ أَتْباعَ صِدْق مُوالِياً

-------------------------- صفحه 140

بيان شده است. مرحوم طبرسي در كتاب احتجاج (1) خطبه مشروحي از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نقل مي كند كه علاقه مندان مي توانند به آن كتاب مراجعه كنند. واقعه غدير هرگز فراموش نمي شود

اراده حكيمانه خداوند بر اين تعلق گرفته است كه واقعه تاريخي غدير در تمام قرون واعصار، به صورت زنده در دلها وبه صورت مكتوب در اسناد وكتب، بماند ودر هر عصر وزماني نويسندگان اسلامي در كتابهاي تفسيروحديث وكلام وتاريخ از آن سخن بگويند وگويندگان مذهبي در مجالس وعظ وخطابه در باره آن داد سخن دهند وآن را از فضايل غير قابل انكار حضرت علي (عليه السلام) بشمارند. نه تنها خطبا وگويندگان، بلكه شعرا وسرايندگان بسياري از اين واقعه الهام گرفته اند وذوق ادبي خود را از تأمّل در زمينه اين حادثه واز اخلاص نسبت به صاحب ولايت مشتعل ساخته اند وعاليترين قطعات را به صورت هاي گوناگون وبه زبانهاي مختلف از خود به يادگار نهاده اند. از اين جهت، كمتر واقعه تاريخي همچون رويداد غدير مورد توجه

دانشمندان، اعمّ از محدّث ومفسّرومتكلّم وفيلسوف وخطيب وشاعر ومورّخ وسيره نويس، قرار گرفته است وتا اين اندازه در باره آن عنايت مبذول شده است. يكي از علل جاوداني بودن اين حديث، نزول دو آيه از آيات قرآن كريم در باره اين واقعه است(2) وتا روزي كه قرآن باقي است اين واقعه تاريخي نيز باقي خواهد بود واز خاطرها محو نخواهد شد. جامعه اسلامي در اعصار ديرينه آن را يكي از اعياد مذهبي مي شمرده اند وشيعيان هم اكنون نيز اين روز را عيد مي گيرند ومراسمي را كه در ديگر اعياد اسلامي

--------------------------

1 . احتجاج طبرسي، ج1، صص84_ 71، چاپ نجف.

2 . آيات 3و 67 سوره مائده.

-------------------------- صفحه 141

برپا مي دارند در اين روز نيز انجام مي دهند. از مراجعه به تاريخ به خوبي استفاده مي شود كه روز هجدهم ذي الحجّة الحرام در ميان مسلمانان به نام روز عيد غدير معروف بوده است، تا آنجا كه ابن خلَّكان در باره مُستعلي بن المستنصر مي گويد:در سال 487 هجري در روز عيد غدير كه روز هجدهم ذي الحجّة الحرام است مردم با او بيعت كردند.(1) والعُبيدي در باره المستنصر باللّه مي نويسد:وي در سال 487 هجري، دوازده شب به آخر ماه ذي الحجّه باقي مانده بود كه درگذشت. اين شب همان شب هجدهم ذي الحجّه، شب عيد غدير است.(2) نه تنها ابن خلّكان اين شب را شب عيد غدير مي نامد، بلكه مسعودي (3) وثعالبي(4) نيز اين شب را از شبهاي معروف در ميان امّت اسلامي شمرده اند. ريشه اين عيد اسلامي به خود روز غدير باز مي گردد، زيرا در آن

روز پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) به مهاجرين وانصار، بلكه به همسران خود، دستور داد كه بر علي (عليه السلام) وارد شوند وبه او در مورد چنين فضيلت بزرگي تبريك بگويند.زيد بن ارقم مي گويد:نخستين كساني از مهاجرين كه با علي دست دادند ابوبكر، عمر، عثمان، طلحه وزبير بودند ومراسم تبريك وبيعت تا مغرب ادامه داشت. در اهميت اين رويداد تاريخي همين اندازه كافي است كه صدوده نفر صحابي حديث غدير را نقل كرده اند. البته اين مطلب به معني آن نيست كه از آن گروه زياد تنها همين تعداد حادثه را نقل كرده اند، بلكه تنها در كتابهاي دانشمندان اهل تسنّن نام صدو ده تن به چشم مي خورد. درست است كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) سخنان خود را در اجتماع صد هزار نفري القاء كرد، ولي گروه زيادي از آنان از نقاط دور دست حجاز بودند واز آنان حديثي نقل نشده است. گروهي از آنان نيز كه اين واقعه را نقل كرده اند تاريخ موفق به درج آن نشده است واگر هم درج كرده به دست ما

--------------------------

1 . وفيات الأعيان، ج1، ص 60 وج2، ص 223.

2 . وفيات الأعيان، ج1، ص 60 وج2، ص 223.

3 . التنبيه والاشراف، ص 822.

4 . ثمار القلوب، ص 511.

-------------------------- صفحه 142

نرسيده است. در قرن دوّم هجري، كه عصر«تابعان» است، هشتاد ونه تن از آنان، به نقل اين حديث پرداخته اند. راويان حديث در قرنهاي بعد همگي از علما ودانشمندان اهل تسنن هستند وسيصد وشصت تن از آنان اين حديث را در كتابهاي خود آورده اند وگروه زيادي به صحّت

واستواري آن اعتراف كرده اند. در قرن سوّم نود ودو دانشمند، در قرن چهارم چهل وسه، در قرن پنجم بيست وچهار، در قرن ششم بيست، در قرن هفتم بيست ويك، در قرن هشتم هجده، در قرن نهم شانزده، در قرن دهم چهارده، در قرن يازدهم دوازده، در قرن دوازدهم سيزده، در قرن سيزدهم دوازده ودر قرن چهاردهم بيست دانشمند اين حديث را نقل كرده اند. گروهي نيز تنها به نقل حديث اكتفا نكرده اند بلكه در باره اسناد ومفاد آن مستقلاً كتابهايي نوشته اند. طبري، مورخ بزرگ اسلامي، كتابي به نام «الولاية في طريق حديث الغدير» نوشته، اين حديث را از متجاوز از هفتاد طريق از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نقل كرده است. ابن عقده كوفي در رساله «ولايت» اين حديث را از صد وپنج تن نقل كرده است. ابوبكر محمّد بن عمر بغدادي، معروف به جعاني، اين حديث را از بيست وپنج طريق نقل كرده است. تعداد كساني كه مستقلاً پيرامون خصوصيات اين واقعه تاريخي كتاب نوشته اند بيست وشش نفر است. دانشمندان شيعه در باره اين واقعه بزرگ كتابهاي ارزنده اي نوشته اند كه جامعتر از همه كتاب تاريخي «الغدير» است كه به خامه تواناي نويسنده نامي اسلامي علاّمه مجاهد مرحوم آية اللّه اميني نگارش يافته است ودر تحرير اين بخش از زندگاني امام علي (عليه السلام)ازاين كتاب شريف استفاده فراواني به عمل آمد.

وبسياري از حوادث ورويدادهايي كه امام (عليه السلام) در اين دوره با آنها روبرو بوده ولي از نظر اهميت در درجه دوم قرار داشته ناگفته ماند، امّا رويدادهاي بزرگ كه سازنده شخصيت امام يا بازگو كننده عظمت روح واستواري ايمان آن حضرت بوده به ترتيب بيان شد ودر خلال آن با فضايل انساني وسجاياي اخلاقي وي تا حدّي آشنا شديم. اكنون وقت آن است كه در بخش ديگري از زندگاني امام (عليه السلام)، كه چهارمين بخش زندگاني آن حضرت است، به بررسي بپردازيم: مراحل سه گانه زندگي حضرت علي (عليه السلام) سي وسه سال از عمر گرانبهاي او را گرفت وامام در اين مدّت كوتاه به عنوان بزرگترين قهرمان وعاليترين رهبر ودرخشنده ترين چهره اسلام شناخته شد ودر حوزه اسلام هيچ فردي پس از مرگ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از نظر فضيلت وتقوا وعلم ودانش وجهاد وكوشش در راه خدا ومواسات وكمك به بينوايان به مرتبه علي (عليه السلام) نبود ودر همه جا، اعمّ از حجاز ويمن، سخن از شجاعت وقهرماني وفداكاري وجانبازي ومهر ومودت شديد پيامبر به علي بود.

-------------------------- صفحه 146

علي هذا وقاعدتاً مي بايست امام (عليه السلام) پس از درگذشت پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله وسلم) نيز محور اسلام ومركز ثقل جامعه اسلامي باشد. امّا وقتي صفحات تاريخ را ورق مي زنيم خلاف آن را مي يابيم.زيرا امام (عليه السلام) در چهارمين دوره زندگي خود، كه در حدود ربع قرن بود، بر اثر شرايط خاصي كه ايجاد شده بود از صحنه اجتماع به طور خاصّي كناره گرفت وسكوت اختيار كرد. نه در جهادي شركت كرد ونه در اجتماع به

طور رسمي سخن گفت.شمشير در نيام كرد وبه وظايف فردي وسازندگي افراد پرداخت. اين سكوت وگوشه گيري طولاني براي شخصيتي كه در گذشته در متن اجتماع قرار داشت ودوّمين شخص جهان اسلام وركن بزرگي براي مسلمانان به شمار مي رفت سهل وآسان نبود. روح بزرگي، چون حضرت علي (عليه السلام) مي خواست كه بر خويش مسلّط شود وخود را با وضع جديد كه از هر نظر با وضع سابق تضاد داشت تطبيق دهد. فعاليتهاي امام (عليه السلام) در اين دوره در امور زير خلاصه مي شد: 1_ عبادت خدا، آن هم به صورتي كه در شأن شخصيتي مانند حضرت علي (عليه السلام) بود; تا آنجا كه امام سجّاد عبادت وتهجّد شگفت انگيز خود را در برابر عبادتهاي جدّ بزرگوار خود ناچيز مي دانست. 2_ تفسير قرآن وحل مشكلات آيات وتربيت شاگرداني مانند ابن عبّاس، كه بزرگترين مفسّر اسلام پس از امام (عليه السلام) به شمار مي رفت. 3_ پاسخ به پرسشهاي دانشمندان ملل ونحل ديگر، بالأخص يهوديان ومسيحيان كه پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)براي تحقيق در باره اسلام رهسپار مدينه مي شدند وسؤالاتي مطرح مي كردند كه پاسخگويي جز حضرت علي (عليه السلام)، كه تسلّط او بر تورات وانجيل از خلال سخنانش روشن بود، پيدا نمي كردند. اگر اين خلأ به وسيله امام (عليه السلام) پر نمي شد جامعه اسلامي دچار سرشكستگي شديدي مي شد. وهنگامي كه امام به كليه سؤالات پاسخهاي روشن وقاطع مي داد انبساط

-------------------------- صفحه 147

وشكفتگي عظيمي در چهره خلفايي كه بر جاي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)نشسته بودند پديد مي آمد. 4_ بيان حكم

بسياري از رويدادهاي نوظهور كه در اسلام سابقه نداشت ودر مورد آنها نصّي در قرآن مجيد وحديثي از پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) در دست نبود. اين يكي از امور حسّاس زندگي امام (عليه السلام) است واگر در ميان صحابه شخصيتي مانند حضرت علي(عليه السلام) نبود، كه به تصديق پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) داناترينِ امّت وآشناترينِ آنها به موازين قضا وداوري به شمار مي رفت، بسياري از مسائل در صدر اسلام به صورت عقده لاينحل وگره كور باقي مي ماند. همين حوادث نوظهور ايجاب مي كرد كه پس از رحلت پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) امام آگاه ومعصومي به سان پيامبر در ميان مردم باشد كه بر تمام اصول وفروع اسلام تسلّط كافي داشته، علم وسيع وگسترده او امّت را از گرايشهاي نامطلوب وعمل به قياس وگمان باز دارد واين موهبت بزرگ، به تصديق تمام ياران رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم)، جز در حضرت علي (عليه السلام) در كسي نبود. قسمتي از داوريهاي امام (عليه السلام) واستفاده هاي ابتكاري وجالب وي از آيات در كتابهاي حديث وتاريخ منعكس است.(1) 5_ هنگامي كه دستگاه خلافت در مسائل سياسي وپاره اي از مشكلات با بن بست روبرو مي شد، امام (عليه السلام) يگانه مشاور مورد اعتماد بود كه با واقع بيني خاصي مشكلات را از سر راه آنان بر مي داشت ومسير كار را معيّن مي كرد.برخي از اين مشاوره ها در نهج البلاغه ودركتابهاي تاريخ نقل شده است. 6_ تربيت وپرورش گروهي كه ضمير پاك وروح آماده اي براي سير وسلوك داشتند، تا در پرتو رهبري وتصرّف

معنوي امام (عليه السلام)بتوانند قلّه هاي كمالات

--------------------------

1 . محقق عاليقدر آقاي شيخ محمّد تقي شوشتري كتابي تحت اين عنوان نوشته كه به فارسي نيز ترجمه شده است.

-------------------------- صفحه 148

معنوي را فتح كنند وآنچه را كه با ديده ظاهر نمي توان ديد با ديده دل وچشم باطني ببينند. 7_ كار وكوشش براي تأمين زندگي بسياري از بينوايان ودرماندگان; تا آنجا كه امام (عليه السلام) با دست خود باغ احداث مي كرد وقنات استخراج مي نمود وسپس آنها را در راه خدا وقف مي كرد. اينها اصول كارها وفعاليتهاي چشمگير اما م(عليه السلام) در اين ربع قرن بود. ولي بايد باكمال تأسف گفت كه تاريخ نويسان بزرگ اسلام به اين بخش از زندگي امام (عليه السلام) اهميت شاياني نداده، خصوصيات وجزئيات زندگي حضرت علي (عليه السلام) را در اين دوره درست ضبط نكرده اند. در حالي كه آنان وقتي به زندگي فرمانروايان بني اميه وبني عباس وارد مي شوند آنچنان به دقت وبه طور گسترده سخن مي گويند كه چيزي را فروگذار نمي كنند. آيا جاي تأسف نيست كه خصوصيات زندگي بيست وپنج ساله امام (عليه السلام) در هاله اي از ابهام باشد ولي تاريخ جفاكار يا نويسندگان جنايتگر مجالس عيش ونوش فرزندان معاويه ومروان وخلفاي عباسي را با كمال دقت ضبط كنند واشعاري را كه در اين مجالس مي خواندند وسخنان لغوي را كه ميان خلفا ورامشگران رد وبدل مي شده ورازهايي را كه در دل شب پرده از آنها فرو مي افتاده، به عنوان تاريخ اسلام، در كتابهاي خود درج كنند؟! نه تنها اين قسمت از زندگي آنها را تنظيم كرده اند،

بلكه جزئيات زندگي حاشيه نشينان وكارپردازان وتعداد احشام واغنام وخصوصيات زر وزيور ونحوه آرايش زنان ومعشوقه هاي آنان را نيز بيان كرده اند. ولي وقتي به شرح زندگي اولياي خدا ومردان حق مي رسند، همانان كه اگر جانبازي وفداكاري ايشان نبود هرگز اين گروه بي لياقت نمي توانستند زمام خلافت وسيادت را در دست بگيرند، گويي بر خامه آنان زنجير بسته اند وهمچون رهگذري شتابان مي خواهند اين فصل از تاريخ را به سرعت به پايان برسانند. صفحه 149

نخستين برگ ورق مي خورد

نخستين برگ اين فصل در لحظه اي ورق خورد كه سرمبارك پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله وسلم) بر سينه امام (عليه السلام) بود وروح او به ابديت پيوست. حضرت علي (عليه السلام)جريان اين واقعه را در يكي از خطبه هاي تاريخي خود(1) چنين شرح مي دهد: ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كه حافظان تاريخ زندگي او هستند به خاطر دارند كه من هرگز لحظه اي از خدا وپيامبر او سرپيچي نكرده ام. در جهاد با دشمن كه قهرمانان فرار مي كردند وگام به عقب مي نهادند، از جان خويش در راه پيامبر خدا دريغ نكردم. رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم)جان سپرد در حالي كه سرش بر سينه من بود وبر روي دست من جان از بدن او جدا شد ومن براي تبرّك دست برچهره ام كشيدم. آنگاه بدن او را غسل دادم وفرشتگان مرا ياري مي كردند. گروهي از فرشتگان فرود آمده گروهي بالا مي رفتندوهمهمه آنان كه بر جسد پيامبر نماز مي خواندند مرتّب به گوش مي رسيد; تا اينكه او را در آرامگاه خود نهاديم. هيچ

كس در حال حيات ومرگ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)از من به او سزاوارتر وشايسته تر نيست. درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) گروهي را در سكوت فرو برد وگروهي ديگر را به تلاشهاي مرموز ومخفيانه وا داشت. پس از رحلت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نخستين واقعه اي كه مسلمانان با آن روبرو شدند موضوع تكذيب وفات پيامبر از جانب عمر بود!او غوغايي در برابر خانه پيامبر برپا كرده بود وافرادي را كه مي گفتند پيامبر فوت شده است تهديد مي كرد.هرچه عباس وابن امّ مكتوم آياتي را كه حاكي از امكان مرگ پيامبر بود تلاوت مي كردند مؤثّر نمي افتاد. تا اينكه دوست او ابوبكر كه در بيرون مدينه به سر مي برد آمد وچون از ماجرا آگاه شد با خواندن آيه اي (2) كه قبل از او ديگران نيز تلاوت كرده بودند عمر را

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 192:«لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفِظُونَ مِنْ أَصْحابِ مُحَمَّد(صلي الله عليه وآله وسلم)...».

2 . آيه 30 سوره زمر:(إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ)(=تو مي مي ميري وديگران نيز مي ميرند).

-------------------------- صفحه 150

خاموش كرد! هنگامي كه حضرت علي (عليه السلام) مشغول غسل پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) شد وگروهي از اصحاب او را كمك مي كردند ودر انتظار پايان يافتن غسل وكفن بودند وخود را براي خواندن نماز بر جسد مطهّر پيامبر آماده مي كردند جنجال سقيفه بني ساعده به جهت انتخاب جانشين براي پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) برپا شد.رشته كار در سقيفه در دست انصار بود، امّا وقتي ابوبكر وعمر وابوعبيده كه از مهاجران بودند از

برپايي چنين انجمني آگاه شدند جسد پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را كه براي غسل آماده مي شد ترك كردند وبه انجمن انصار در سقيفه پيوستند وپس از جدالهاي لفظي واحياناً زد وخورد ابوبكر با پنج رأي به عنوان خليفه رسول اللّه انتخاب شد، در حالي كه احدي از مهاجران، جز آن سه نفر، از انتخاب او آگاه نبودند.(1) در اين گير ودار كه امام(عليه السلام) مشغول تجهيز پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بود وانجمن سقيفه نيز به كار خود مشغول بود، ابوسفيان كه شمّ سياسي نيرومندي داشت به منظور ايجاد اختلاف در ميان مسلمانان در خانه حضرت علي (عليه السلام) را زد وبه گفت:دستت را بده تا من با تو بيعت كنم ودست تو را به عنوان خليفه مسلمانان بفشارم، كه هرگاه من با تو بيعت كنم احدي از فرزندان عبد مناف با تو به مخالفت برنمي خيزد، واگر فرزندان عبد مناف با تو بيعت كنند كسي از قريش از بيعت تو تخلّف نمي كند وسرانجام همه عرب تو را به فرمانروايي مي پذيرند.ولي حضرت علي (عليه السلام) سخن ابوسفيان را با بي اهميتي تلقي كرد وچون از نيّت او آگاه بود فرمود:من فعلاً مشغول تجهيز پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)هستم. همزمان با پيشنهاد ابوسفيان يا قبل آن، عباس نيز از حضرت علي (عليه السلام) خواست كه دست برادر زاده خود را به عنوان بيعت بفشارد، ولي آن حضرت از

--------------------------

1 . در باره تاريخچه سقيفه واينكه چگونه ابوبكر با پنج رأي روي كار آمد به كتاب رهبري امّت و پيشوائي در اسلام تأليف هاي نگارنده مراجعه فرماييد. چون در آن

دو كتاب پيرامون فاجعه سقيفه به طور گسترده سخن گفته ايم، در اينجا دامن سخن را كوتاه كرديم.

-------------------------- صفحه 151

پذيرفتن پيشنهاد او نيز امتناع ورزيد. چيزي نگذشت كه صداي تكبير به گوش آنان رسيد. حضرت علي (عليه السلام) جريان را از عباس پرسيد. عبّاس گفت:نگفتم كه ديگران در اخذ بيعت بر تو سبقت مي جويند؟نگفتم كه دستت را بده تا با تو بيعت كنم؟ ولي تو حاضر نشدي وديگران بر تو سبقت جستند. آيا پيشنهاد عباس وابوسفيان واقع بينانه بود؟

چنانكه حضرت علي (عليه السلام) تسليم پيشنهاد عباس مي شد وبلافاصله پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)گروهي از شخصيتها را براي بيعت دعوت مي كرد، مسلّماً اجتماع سقيفه به هم مي خورد ويا اساساً تشكيل نمي شد.زيرا ديگران هرگز جرأت نمي كردند كه مسئله مهم خلافت اسلامي را در يك محيط كوچك كه متعلّق به گروه خاصي بود مطرح سازند وفردي را با چند رأي براي زمامداري انتخاب كنند. با اين حال، پيشنهاد عمومي پيامبر وبيعت خصوصي چند نفر از شخصيتها با حضرت علي (عليه السلام) دور از واقع بيني بودوتاريخ در باره اين بيعت همان داوري را مي كرد كه در باره بيعت ابوبكر كرده است.زيرا زمامداري حضرت علي (عليه السلام) از دو حال خالي نبود:يا امام (عليه السلام) وليّ منصوص وتعيين شده از جانب خداوند بود يا نبود.در صورت نخست، نيازي به بيعت گرفتن نداشت واخذ رأي براي خلافت وكانديدا ساختن خود براي اشغال اين منصب يك نوع بي اعتنايي به تعيين الهي شمرده مي شد وموضوع خلافت رااز مجراي منصب الهي واينكه زمامدار بايد از طرف خدا تعيين

گردد خارج مي ساخت ودر مسير يك مقام انتخابي قرار مي داد; وهرگز يك فرد پاكدامن وحقيقت بين براي حفظ مقام وموقعيت خود به تحريف حقيقت دست نمي زند وسرپوشي روي واقعيت نمي گذارد، چه رسد به امام معصوم.در فرض دوّم، انتخاب حضرت علي (عليه السلام) براي خلافت همان رنگ و انگ را مي گرفت كه خلافت ابوبكر گرفت وصميمي ترين يار او، خليفه دوّم، پس از

-------------------------- صفحه 152

مدتها در باره انتخاب ابوبكر گفت:«كانَتْ بَيْعَةُ أَبِي بَكْر فَلْتَةً وَقَي اللّهُ شَرَّها».(1) يعني انتخاب ابوبكر براي زمامداري كاري عجولانه بود كه خداوند شرّش را باز داشت. از همه مهمتر اينكه ابوسفيان در پيشنهاد خود كوچكترين حسن نيّت نداشت ونظر او جز ايجاد اختلاف ودودستگي وكشمكش در ميان مسلمانان واستفاده از آب گِل آلود وبازگردانيدن عرب به دوران جاهليت وخشكاندن نهال نوپاي اسلام نبود. وي وارد خانه حضرت علي (عليه السلام) شد واشعاري چند در مدح آن حضرت سرود كه ترجمه دو بيت آن به قرار زير است: فرزندان هاشم! سكوت را بشكنيد تا مردم، مخصوصاً قبيله هاي تَيْم وعَدي در حقّ مسلّم شما چشم طمع ندوزند. امر خلافت مربوط به شما وبه سوي شماست وبراي آن جز حضرت علي كسي شايستگي ندارد.(2) ولي حضرت علي (عليه السلام) به طور كنايه به نيّت ناپاك او اشاره كرد وفرمود:«تو در پي كاري هستي كه ما اهل آن نيستيم». طبري مي نويسد: علي او را ملامت كردوگفت:تو جز فتنه وآشوب هدف ديگري نداري.تو مدّتها بدخواه اسلام بودي. مرا به نصيحت وپند وسواره وپياده تو نيازي نيست.(3) ابوسفيان اختلاف مسلمانان را در باره جانشيني پيامبر (صلي الله عليه

وآله وسلم) به خوبي دريافت

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 205; سيره ابن هشام، ج4، ص 308.

2 . الدرجات الرفيعة، ص 87:

بَنِي هاشِم لا تُطْعِمُوا النّاسَ فِيكُمْ *** فَما الأَمْرُ إِلاّ فِيكُمُ وَإِلَيْكُمُ

وَلا سِيَّما تَيْمِ ابنِ مَرَّةَ أَوْ عَدِيّ *** وَلَيْسَ لَها إِلاّ أَبُو حَسَن عَلِيّ

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 45.

-------------------------- صفحه 153

ودر باره آن چنين ارزيابي كرد: طوفاني مي بينم كه جز خون چيز ديگري نمي تواند آن را خاموش سازد.(1) ابوسفيان در ارزيابي خود بسيار صائب بود واگر فداكاري واز خودگذشتگي خاندان بني هاشم نبود طوفان اختلاف را جز كشت وكشتار چيزي نمي توانست فرو نشاند. گروه كينه توز

بسياري از قبايل عرب جاهلي به انتقامجويي وكينه توزي مشهور ومعروف بودند واگر در تاريخ عرب جاهلي مي خوانيم كه حوادث كوچك همواره رويدادهاي بزرگي را به دنبال داشته است به اين جهت بوده است كه هيچ گاه از فكر انتقام بيرون نمي آمدند. درست است كه آنان در پرتو اسلام تا حدي از سنّتهاي جاهلانه دست كشيدند وتولدي دوباره يافتند، امّا چنان نبود كه اين نوع احساسات كاملاً ريشه كن شده، اثري از آنها در زواياي روح آنان باقي نمانده باشد; بلكه حس انتقام جويي پس از اسلام نيز كم وبيش به چشم مي خورد. بي جهت نيست كه حُباب بن مُنذر، مرد نيرومند انصار وطرفدار انتقال خلافت به جبهه انصار، در انجمن سقيفه رو به خليفه دوم كرد وگفت: ما با زمامداري شما هرگز مخالف نيستيم وبر اين كار حسد نميورزيم، ولي از آن مي ترسيم كه زمام امور به دست

افرادي بيفتد كه ما فرزندان وپدران وبرادران آنان را در معركه هاي جنگ وبراي محو شرك وگسترش اسلام كشته ايم; زيرا بستگان مهاجران به وسيله فرزندان انصار وجوانان ما كشته شده اند.چنانچه همين افراد در رأس كار قرار گيرند وضع ما قطعاً دگرگون خواهد شد. ابن ابي الحديد مي نويسد:

--------------------------

1 . «إِنّي لأري عَجاجَةً لا يُطْفِؤها إِلاّ الدّمُ».; همان، ج2، ص 44 به نقل از كتاب السقيفة جوهري.

-------------------------- صفحه 154

من در سال 610 هجري كتاب «سقيفه» تأليف احمد بن عبد العزيز جوهري را نزد ابن ابي زيد نقيب بصره مي خواندم. هنگامي كه بحث به سخن حباب بن منذر رسيد، استادم گفت: پيش بيني حباب بسيار عاقلانه بود وآنچه او از آن مي ترسيد در حمله مسلم بن عقبه به مدينه، كه اين شهر به فرمان يزيد مورد محاصره قرارگرفت، رخ داد وبني اميّه انتقام خون كشتگان بدر را از فرزندان انصار گرفتند. سپس استادم مطلب ديگري را نيز ياد آوري كرد وگفت: آنچه را كه حباب پيش بيني مي كرد پيامبر نيز آن را پيش بيني كرده بود. او نيز از انتقامجويي وكينه توزي برخي از اعراب نسبت به خاندان خود مي ترسيد، زيرا مي دانست كه خون بسياري از بستگان ايشان در معركه هاي جهاد به وسيله جوانان بني هاشم ريخته شده است ومي دانست كه اگر زمام كار در دست ديگران باشد چه بسا كينه توزي آنان را به ريختن خون فرزندان خاندان رسالت برانگيزد. از اين جهت، مرتباً در باره علي سفارش مي كرد واو را وصيّ وزمامدار امّت معرفي مي نمود تا بر اثر موقعيت ومقامي كه

خاندان رسالت خواهند داشت خون علي وخون اهل بيت وي مصون بماند... امّا چه مي توان كرد; تقدير مسير حوادث را دگرگون ساخت وكار در دست ديگران قرار گرفت ونظر پيامبر جامه عمل به خود نپوشيد وآنچه نبايد بشود شد وچه خونهاي پاكي كه از خاندان او ريختند.(1) گرچه سخن نقيب بصره از نظر شيعه صحيح نيست، زيرا به عقيده ما، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به فرمان خدا حضرت علي(عليه السلام) را به پيشوايي امت نصب وتعيين كرد وعلت انتخاب حضرت علي (عليه السلام) حفظ خون او واهل بيتش نبود، بلكه شايستگي حضرت علي(عليه السلام) بود كه چنين مقام وموقعيتي را براي او فراهم ساخت; امّا، در عين حال، تحليل او كاملاً صحيح است.اگر زمام امور در دست خاندان حضرت علي (عليه السلام) بود هرگز حوادث اسفبار كربلا وكشتار فرزندان امام

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 53.

-------------------------- صفحه 155

(عليه السلام) به وسيله جلاّدان بني اميّه وبني عبّاس رخ نمي داد وخون پاك خاندان رسالت به دست يك مشت مسلمان نما ريخته نمي شد. سكوت پر معني

جاي گفت وگو نيست كه رحلت پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) جامعه اسلامي وخاندان رسالت را با بحران عجيبي روبرو ساخت وهرلحظه بيم آن مي رفت كه آتش جنگ داخلي ميان مسلمانان بر سر موضوع خلافت وفرمانروايي شعله ور شود وسرانجام جامعه اسلامي به انحلال گرايد وقبايل عرب تازه مسلمان به عصر جاهليت وبت پرستي بازگردند. نهضت اسلام، نهضت جوان ونهال نوبنيادي بود كه هنوز ريشه هاي آن در دلها رسوخ نكرده واكثريت قابل ملاحظه اي از مردم آن

را از صميم دل نپذيرفته بودند. هنوز حضرت علي (عليه السلام) وبسياري از ياران با وفاي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، از تغسيل وتدفين پيامبر فارغ نشده بودند كه دو گروه از اصحاب مدّعي خلافت شدند وجار وجنجال بسياري به راه انداختند. اين دو گروه عبارت بودند از: 1_ انصار، به ويژه تيره خزرج، كه پيش از مهاجران در محلي به نام سقيفه بني ساعده دور هم گرد آمدند وتصميم گرفتند كه زمام كار را به سعد بن عباده رئيس خزرجيان بسپارند واو را جانشين پيامبر سازند.ولي چون در ميان تيره هاي انصار وحدت كلمه نبود وهنوز كينه هاي ديرينه ميان قبايل انصار، مخصوصاً تيره هاي اوس وخزرج، به كلّي فراموش نشده بود، جبهه انصار در صحنه مبارزه با مخالفت داخلي روبرو شد واوسيان با پيشوايي سعد كه از خزرج بود مخالفت نمودند ونه تنها او را در اين راه ياري نكردند بلكه ابراز تمايل كردند كه زمام كار را فردي از مهاجران به دست بگيرد. 2_ مهاجران ودررأس آنان ابوبكر وهمفكران او.اين گروه، با اينكه در انجمن سقيفه در اقليت كامل بودند، ولي به علتي كه اشاره شد توانستند آرايي براي ابوبكر

-------------------------- صفحه 156

گرد آورند وسرانجام پيروزمندانه از انجمن سقيفه بيرون آيند ودر نيمه راه تا مسجد نيز آراء وطرفداراني پيدا كنند وابوبكر، به عنوان خليفه پيامبر، بر منبر رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) قرار گيرد ومردم را براي بيعت واطاعت دعوت كند. جناح سوم ومسئله خلافت

در برابر آن دو جناح، جناح سومي وجود داشت كه از قدرت روحي ومعنوي بزرگي برخوردار بود.اين جناح تشكيل مي شد از شخص

امير مؤمنان (عليه السلام) ورجال بني هاشم وتعدادي از پيروان راستين اسلام كه خلافت را مخصوص حضرت علي (عليه السلام) مي دانستند واو را از هر جهت براي زمامداري ورهبري شايسته تر از ديگران مي ديدند. آنان با ديدگان خود مشاهده مي كردند كه هنوز مراسم تدفين جسد مطهر پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) به پايان نرسيده بود كه دو جناح مهاجر وانصار بر سرخلافت پيامبر به جنگ وستيز برخاستند. اين جناح براي اينكه مخالفت خود را به سمع مهاجرين وانصار بلكه همه مسلمانان برسانند واعلام كنند كه انتخاب ابوبكر غير قانوني ومخالف تنصيص پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) ومباين اصول مشاوره بوده است در خانه حضرت زهرا (عليها السلام) متحصّن شده، در اجتماعات آنان حاضر نمي شدند. ولي اين تحصّن سرانجام در هم شكست ومخالفان خلافت مجبور شدند خانه دخت گرامي پيامبر را ترك گويند وبه مسجد بروند. در آن وضعيت وظيفه جناح سوم بسيار سنگين بود.به ويژه امام (عليه السلام) كه با ديدگان خود مشاهده مي كرد خلافت ورهبري اسلامي از محور خود خارج مي شود وبه دنبال آن امور بسياري از محور خود خارج خواهد شد. از اين رو، امام (عليه السلام) تشخيص داد كه ساكت ماندن وهيچ نگفتن يك نوع صحّه بر اين كار نارواست كه داشت شكل قانوني به خود مي گرفت وسكوت شخصيتي مانند امام (عليه السلام)

-------------------------- صفحه 157

ممكن بود براي مردم آن روز ومردمان آينده نشانه حقّانيّت مدّعي خلافت تلقي شود. پس مُهر خاموشي را شكست وبه نخستين وظيفه خود كه ياد آوري حقيقت از طريق ايراد خطبه بود عمل كرد ودر

مسجد پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، كه به اجبار از او بيعت خواستند، رو به گروه مهاجر كرد وگفت: اي گروه مهاجر،حكومتي را كه حضرت محمّد(صلي الله عليه وآله وسلم) اساس آن را پي ريزي كرد از دودمان او خارج نسازيد ووارد خانه هاي خود نكنيد.به خدا سوگند، خاندان پيامبر به اين كار سزاوارترند، زيرا در ميان آنان كسي است كه به مفاهيم قرآن وفروع واصول دين احاطه كامل دارد وبه سنّتهاي پيامبر آشناست وجامعه اسلامي را به خوبي مي تواند اداره كند وجلو مفاسد را بگيرد وغنايم را عادلانه قسمت كند. با وجود چنين فردي نوبت به ديگران نمي رسد. مبادا از هوي وهوس پيروي كنيد كه از راه خدا گمراه واز حقيقت دور مي شويد.(1) امام (عليه السلام) براي اثبات شايستگي خويش به خلافت، در اين بيان، بر علم وسيع خود به كتاب آسماني وسنّتهاي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وقدرت روحي خود در اداره جامعه بر اساس عدالت تكيه كرده است،واگر به پيوند خويشاوندي با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نيز اشاره داشته يك نوع مقابله با استدلال گروه مهاجر بوده است كه به انتساب خود به پيامبر تكيه مي كردند. طبق روايات شيعه امير مؤمنان (عليه السلام) با گروهي از بني هاشم نزد ابوبكر حاضر شده، شايستگي خود را براي خلافت، همچون بيان پيشين از طريق علم به كتاب وسنّت وسبقت در اسلام بر ديگران وپايداري در راه جهاد وفصاحت در بيان وشهامت وشجاعت روحي احتجاج كرد;چنانكه فرمود: من در حيات پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وهم پس از مرگ او به مقام ومنصب او سزاوارترم.من وصيّ

ووزير وگنجينه اسرار ومخزن علوم او هستم.منم صدّيق اكبر وفاروق

--------------------------

1 . الإمامة والسياسة، ج1، ص 11.

-------------------------- صفحه 158

اعظم. من نخستين فردي هستم كه به او ايمان آورده او را در اين راه تصديق كرده ام.من استوارترين شمادر جهاد با مشركان، اعلمِ شما به كتاب وسنّت پيامبر، آگاهترينِ شما بر فروع واصول دين، وفصيحترينِ شما در سخن گفتن وقويترين واستوارترينِ شمادر برابر ناملايمات هستم.چرا در اين ميراث با من به نزاع برخاستيد؟(1) امير مؤمنان (عليه السلام) در يكي ديگر از خطبه هاي خود، خلافت را از آنِ كسي مي داند كه تواناترينِ افراد بر اداره امور مملكت وداناترينِ آنها به دستورات الهي باشد; چنانكه مي فرمايد: اي مردم، شايسته ترين افراد براي حكومت، تواناترينِ آنها بر اداره امور وداناترينِ آنها به دستورات الهي است. اگر فردي كه در او اين شرايط جمع نيست به فكر خلافت افتاد از او مي خواهند كه به حق گردن نهد، واگر به اِفساد خود ادامه داد كشته مي شود.(2) اين نه تنها منطق حضرت علي (عليه السلام) است بلكه برخي از مخالفان او نيز كه گاه با وجدان بيدار سخن مي گفتند به شايستگي حضرت علي (عليه السلام)براي خلافت اعتراف مي كردند واذعان داشتند كه با مقدّم داشتن ديگري بر او حقّ بزرگي را پايمال كرده اند. هنگامي كه ابوعبيده جرّاح از امتناع حضرت علي (عليه السلام) از بيعت با ابوبكر آگاه شد رو به امام كرد وگفت: زمامداري را به ابوبكر واگذار كه اگر زنده ماندي واز عمر طولاني برخوردار شدي تو نسبت به زمامداري از همه شايسته تر هستي، زيرا ملكات فاضله وايمان نيرومند وعلم

وسيع ودرك وواقع بيني وپيشگامي در اسلام وپيوند خويشاوندي ودامادي تو نسبت به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)بر همه محرز است.(3)

--------------------------

1 . احتجاج طبرسي، ج1، ص 95.

2 . نهج البلاغه عبده، خطبه 168:«أَيُّهَا النّاسُ إِنَّ أَحَقَّ الناسِ بِهذَا الأَمْرِ أَقْواهُمْ عَلَيْهِ...».

3 . الإمامة والسياسة، ج1، ص 12.

-------------------------- صفحه 159

امير مؤمنان (عليه السلام) در بازستاندن حقّ خويش تنها به اندرز وتذكر اكتفا نكرد، بلكه بنا به نوشته بسياري از تاريخنويسان در برخي از شبها همراه دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ونور ديدگان خود حسنين (عليهما السلام) با سران انصار ملاقات كرد تا خلافت را به مسير واقعي خود باز گرداند.ولي متأسفانه از آنان پاسخ مساعدي دريافت نكرد، چه عذر مي آوردند كه اگر حضرت علي پيش از ديگران به فكر خلافت افتاده، از ما تقاضاي بيعت مي كرد ما هرگز او را رها نكرده، با ديگري بيعت نمي كرديم. امير مؤمنان در پاسخ آنان مي گفت:آيا صحيح بود كه من جسد پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را در گوشه خانه ترك كنم وبه فكر خلافت واخذ بيعت باشم؟ دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در تأييد سخنان حضرت علي (عليه السلام) مي فرمود:علي به وظيفه خود از ديگران آشناتر است. حساب اين گروه كه علي را از حقّ خويش بازداشته اند با خداست.(1) اين نخستين كار امام (عليه السلام) در برابر گروه متجاوز بود تا بتواند از طريق تذكر واستمداد از بزرگان انصار، حقّ خود را از متجاوزان بازستاند. ولي، به شهادت تاريخ، امام (عليه السلام) از اين راه نتيجه اي نگرفت وحقّ او

پايمال شد. اكنون بايد پرسيد كه در چنان موقعيت خطير ووضع حساس، وظيفه امام چه بود.آيا وظيفه او تنها نظاره كردن وساكت ماندن بود يا قيام ونهضت؟ براي امام (عليه السلام) بيش از يك راه وجود نداشت

اندرز وياد آوريهاي امير مؤمنان (عليه السلام) در مسجد پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ودر حضور گروهي از مهاجرين وانصار، حقيقت را روشن ساخت وحجّت را بر همه مسلمانان تمام كرد.امّا خليفه وهمفكران او بر قبضه كردن دستگاه خلافت اصرار ورزيدند ودر

--------------------------

1 . الإمامة والسياسة، ج1، ص 12 وشرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 47، نقل از نامه معاويه.

-------------------------- صفحه 160

صدد گسترش قدرت خويش بر آمدند.گذشت زمان نه تنها به سود امام (عليه السلام) نبود، بلكه بيش از پيش پايه هاي خلافت را در اذهان وقلوب مردم استوارتر مي ساخت ومردم به تدريج وجود چنين حكومتي را به رسميت شناخته، كم كم به آن خُو مي گرفتند. در اين وضعيت حسّاس، كه گذشت هر لحظه اي به زيان خاندان رسالت وبه نفع حكومت وقت بود، تكليف شخصيتي مانند حضرت علي (عليه السلام) چه بود؟در برابر امام (عليه السلام) دو راه بيش وجود نداشت: يا بايد به كمك رجال خاندان رسالت وعلاقه مند وپيروان راستين خويش بپا خيزد وحقّ از دست رفته را باز ستاند، يا اينكه سكوت كند واز كليه امور اجتماعي كنار برود ودر حدّ امكان به وظايف فردي واخلاقي خود بپردازد. علائم وقرائن گواهي _ چنانكه ذيلاً خواهد آمد _ مي دهند كه نهضت امام (عليه السلام) در آن اوضاع به نفع اسلامِ جوان وجامعه نوبنياد اسلامي نبود. لذا پيمودن راه

دوّم براي حضرت علي (عليه السلام) متعيّن ولازم بود. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از ارتداد امّت نگران بود

1_ آيات قرآني حاكي ازآن است كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)در دوران حيات خود از آينده جامعه اسلامي سخت نگران بود وبا مشاهده يك سلسله حوادث ناگوار اين احتمال در ذهن او قوّت مي گرفت كه ممكن است گروه يا گروههايي پس از درگذشت او به دوران جاهلي بازگردند وسنن الهي را به دست فراموشي بسپارند. اين احتمال هنگامي در ذهن او قوّت گرفت كه در جنگ احد، وقتي شايعه كشته شدن پيامبر از طرف دشمن در ميدان نبرد منتشر شد، با چشمان خود مشاهده كرد كه اكثر قريب به اتّفاق مسلمانان راه فرار را در پيش گرفته، به كوهها ونقاط دور دست پناه بردند وبرخي تصميم گرفتند كه از طريق تماس با سركرده منافقان (عبد اللّه بن أُبَيّ) از ابوسفيان امان بگيرند. وعقايد مذهبي آنان چنان سست وبي پايه شد كه

-------------------------- صفحه 161

در باره خدا گمان بد بردند وافكار غلط به خود راه دادند. قرآن مجيد از اين راز چنين پرده بر مي دارد: (وَطائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُُّّونَ بِاللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الأَمْرِ مِنْ شَيْء).(آل عمران:153; گروهي از ياران پيامبر چنان در فكر جان خود بودند كه در باره خدا گمانهاي باطل، به سان گمانهاي دوران جاهليت، مي بردند ومي گفتند: آيا چاره اي براي ماهست؟ قرآن كريم در آيه اي ديگر تلويحاً از اختلاف ودو دستگي ياران رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) پس از رحلت او خبر داده، مي فرمايد: (وَما مُحَمَّدٌ

إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلي أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلي عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئاً وَسَيَجْزِي اللّهُ الشّاكِرينَ).(آل عمران:144) محمّد فقط پيامبري است كه پيش از او نيز پيامبران آمده اند. آيا اگر بميرد يا كشته شود شما به افكار وعقايد جاهليت باز مي گرديد؟هركس عقبگرد كند ضرري به خدا نمي رساند وخداوند سپاسگزاران را پاداش نيك مي دهد. اين آيه از طريق تقسيم اصحاب پيامبر به دو گروه «مرتجع به عصر جاهلي» و«ثابت قدم وسپاسگزار» تلويحاً مي رساند كه پس از درگذشت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) ممكن است مسلمانان دچار اختلاف ودودستگي شوند. 2_ بررسي سرگذشت گروهي كه در سقيفه بني ساعده گرد آمده بودند به خوبي نشان مي دهد كه در آن روز چگونه از رازها پرده بر افتاد وتعصبهاي قومي وعشيره اي وافكار جاهلي بار ديگر خود را از خلال گفت وگوهاي ياران پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) نشان داد وروشن شد كه هنوز تربيت اسلامي در جمعي از آنان نفوذ نكرده، اسلام وايمان جز سرپوشي بر چهره جاهليت ايشان نبوده است. بررسي اين واقعه تاريخي به خوبي مي رساند كه هدف از آن اجتماع وآن

-------------------------- صفحه 162

سخنرانيها وپرخاشها، جز منفعت طلبي نبوده است وهركس مي كوشيد كه لباس خلافت را، كه بايد بر اندام شايسته ترين فردِ امّت پوشيده شود، بر اندام خود بپوشد.آنچه كه در آن انجمن مطرح نبودمصالح اسلام ومسلمانان بود وتفويض امر به شايسته ترين فردِ امّت كه با تدبير خردمندانه ودانش وسيع وروح بزرگ واخلاق پسنديده خود بتواند كشتي شكسته اسلام را به ساحل

نجات رهبري كند. در آن اوضاع كه عقيده اسلامي در قلوب رسوخ نكرده، عادات وتقاليد جاهلي هنوز از دماغها بيرون نرفته بود، هرنوع جنگ داخلي ودسته بندي گروهي مايه انحلال جامعه وموجب بازگشت بسياري از مردم به بت پرستي وشرك مي شد. 3_ از همه روشنتر سخنان حضرت علي (عليه السلام) در آغاز حوادث سقيفه است. امام در سخنان خود به اهميت اتحاد اسلامي وسرانجام شوم اختلاف وتفرقه اشاره كرده است. از باب نمونه هنگامي كه ابوسفيان مي خواست دست حضرت علي (عليه السلام) را به عنوان بيعت بفشارد وازاين راه به مقاصد پليد خود برسد، امام رو به جمعيت كرد وچنين فرمود: موجهاي فتنه را با كشتيهاي نجات بشكافيد. از ايجاد اختلاف ودودستگي دوري گزينيد ونشانه هاي فخر فروشي را از سر برداريد... اگر سخن بگويم مي گويند بر فرمانروايي حريص است واگر خاموش بنشينم مي گويند از مرگ مي ترسد.به خدا سوگند علاقه فرزند ابوطالب به مرگ بيش از علاقه كودك به پستان مادر است.اگر سكوت مي كنم به سبب علم وآگاهي خاصّي است كه در آن فرو رفته ام واگر شما هم مثل من آگاه بوديد به سان ريسمان چاه مضطرب ولرزان مي شديد.(1) علمي كه امام (عليه السلام) از آن سخن مي گويد همان آگاهي ازنتايج وحشت آور اختلاف ودودستگي است.او مي دانست كه قيام وجنگ داخلي به قيمت محو اسلام وبازكشت مردم به عقايد جاهلي تمام مي شود.

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه 5.

-------------------------- صفحه 163

4_ هنگامي كه خبر درگذشت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در ميان قبايل تازه مسلمان منتشر شد گروهي از آنها پرچم

ارتداد وبازگشت به آيين نياكان را بر افراشتند وعملاً با حكومت مركزي به مخالفت برخاستند وحاضر به پرداخت ماليات اسلامي نشدند.نخستين كاري كه حكومت مركزي انجام داد اين بود كه گروهي از مسلمانان راسخ وعلاقه مند را براي نبرد با مرتدّان بسيج كرد تا بار ديگر به اطاعت از حكومت مركزي وپيروي از قوانين اسلام گردن نهند ودر نتيجه انديشه ارتداد كه كم وبيش در دماغ قبايل ديگر نيز در حال تكوين بود ريشه كن شود. علاوه بر ارتداد بعضي قبايل، فتنه ديگري نيز در يمامه برپا شد وآن ظهور مدعيان نبوت مانند مُسَيْلمه وسَجاح وطُلَيْحه بود. در آن اوضاع واحوال كه مهاجرين وانصار وحدت كلمه را از دست داده، قبايل اطراف پرچم ارتداد برافراشته، مدعيان دروغگو در استانهاي نَجد ويمامه به ادعاي نبوت برخاسته بودند،هرگز صحيح نبود كه امام (عليه السلام) پرچم ديگري برافرازد وبراي احقاق حقّ خود قيام كند. امام در يكي از نامه هاي خود كه به مردم مصر نوشته است به اين نكته اشاره مي كند ومي فرمايد: به خدا سوگند، من هرگز فكر نمي كردم كه عرب خلافت را از خاندان پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) بگيرد يا مرا از آن باز دارد.مرا به تعجب وانداشت جز توجه مردم به ديگري كه دست او را به عنوان بيعت مي فشردند. از اين رو، من دست نگاه داشتم.ديدم كه گروهي از مردم از اسلام بازگشته اند ومي خواهند آيين محمّد (صلي الله عليه وآله وسلم) را محو كنند.ترسيدم كه اگر به ياري اسلام ومسلمانان نشتابم رخنه و ويرانيي در پيكر آن مشاهده كنم كه مصيبت واندوه آن بر من بالاتر وبزرگتر

از حكومت چند روزه اي است كه به زودي مانند سراب يا ابر از ميان مي رود.پس به مقابله با اين حوادث برخاستم ومسلمانان را ياري كردم تا آن كه باطل محو شد وآرامش به آغوش اسلام بازگشت.(1)

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، نامه 62.

-------------------------- صفحه 164

در آغاز خلافت عثمان كه شوراي تعيين خلافت به نفع عثمان رأي داد، امام (عليه السلام) رو به اعضاي شورا كرد وگفت: همگي مي دانيد كه من براي خلافت از ديگران شايسته ترم.ولي مادام كه امور مسلمانان رو به راه باشد خلافت را رها مي كنم; هرچند بر من ستم شود. واگر من نسبت به حكومت از خود بي ميلي نشان مي دهم به جهت درك ثواب وپاداشي است كه در اين راه وجود دارد.(1) ابن ابي الحديد مي گويد: در يكي از روزهايي كه علي عزلت گزيده، دست روي دست گذاشته بود، بانوي گرامي وي فاطمه زهرا، او را به قيام ونهضت وبازستاني حق خويش تحريك كرد. در همان هنگام صداي مؤذن به نداي «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّه» بلند شد. امام رو به همسر گرامي خويش كرد وگفت:آيا دوست داري كه اين صدا در روي زمين خاموش شود؟ فاطمه گفت:هرگز. امام فرمود:پس راه همين است كه من در پيش گرفته ام.(2) به سبب اهميت موضوع، قدري پيرامون آن بحث كرده، نتايج قيام مسلحانه امام (عليه السلام) را با ارائه اسناد صحيح بررسي مي كنيم. ارزش والاي هدف

در ميان مسائل اجتماعي كمتر مسئله اي،از حيث اهميت ونياز به دقت،به پايه مديريت ورهبري مي رسد.شرايط رهبري آنچنان دقيق وحايز اهميت است كه در يك اجتماع بزرگ، تنها

چند نفر انگشت شمار واجد آن مي شوند. در ميان همه نوع رهبري، شرايط رهبران آسماني به مراتب سنگينتر ووظايف

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 71.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج11، ص113.

-------------------------- صفحه 165

آنان بسيار خطيرتر از شرايط ووظايف رهبران اجتماعي است كه با گزينش جامعه چنين مقام وموقعيتي را به دست مي آورند. در رهبريهاي الهي ومعنوي هدف بالاتر وارجمندتر از حفظ مقام وموقعيت است ورهبر براي اين برانگيخته مي شود كه به هدف تحقّق بخشد وچنانچه بر سر دو راهي قرار گيرد وناچار شود كه يكي را رها كرده ديگري را برگزيند، براي حفظ اصول واساس هدف، بايد از رهبري دست بردارد وهدف را مقدستر از حفظ مقام وموقعيت رهبري خويش بشمارد. امير مؤمنان (عليه السلام) نيز پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با اين مسئله مهم روبرو شد. زيرا هدف از رهبري وفرمانروايي او پرورش نهالي بود كه به وسيله پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله وسلم) در سرزمين حجاز غرس شده بود;نهالي كه بايد به مرور زمان به درختي برومند وبارور مبدّل شود وشاخه هاي آن بر فراز تمام جهان سايه بگستراند ومردم در زير سايه آن بيارامند واز ثمرات مباركش بهره مند شوند. امام (عليه السلام) پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تشخيص داد كه در موقعيتي قرار گرفته است كه اگر اصرار به قبضه كردن حكومت وحفظ مقام خود كند اوضاعي پيش مي آيد كه زحمات پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) وخونهاي پاكي كه در راه هدف مقدّس آن حضرت ريخته شده است به هدر

مي رود. عقده ها وكينه هاي ديرينه

جامعه اسلامي در آن ايّام چنان دچار اختلاف نظر ودودستگي شده بود كه يك جنگ داخلي ويك خونريزي كوچك موجب انفجارهايي در داخل وخارج مدينه ميشد.بسياري از قبايلي كه در مدينه يا بيرون از آن زندگي مي كردند نسبت به حضرت علي (عليه السلام)بي مهر بوده، كينه او را سخت به دل داشتند.زيرا حضرت علي (عليه السلام) بودكه پرچم كفر اين قبايل را سرنگون كرده، قهرمانانشان ر ا به خاك

-------------------------- صفحه 166

ذلّت افكنده بود.اينان، هرچند بعدها پيوند خود را با اسلام محكمتر كرده، به خداپرستي وپيروي از اسلام تظاهر مي كردند، ولي در باطن بغض وعداوت خود را نسبت به مجاهدان اسلام محفوظ داشتند. در چنان موقعيتي اگر امام (عليه السلام) از طريق توسل به قدرت وقيام مسلحانه در صدد اخذ حقّ خويش بر مي آمد به نتايج زير منجر مي شد: 1_ در اين نبرد امام (عليه السلام) بسياري از ياران وعزيزان خود را كه از جان ودل به امامت ورهبري او معتقد بودند از دست مي داد. البته هرگاه با شهادت اين افراد حقّ به جاي خود بازمي گشت جانبازي آنان در راه هدف چندان تأسفبار نبود، ولي چنانكه خواهيم گفت، با كشته شدن اين افراد حق به صاحب آن باز نمي گشت. 2_ نه تنها حضرت علي (عليه السلام) عزيزان خود را از دست مي داد بلكه قيام بني هاشم وديگر عزيزان وياران راستين حضرت علي سبب مي شد كه گروه زيادي از صحابه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كه به خلافت امام (عليه السلام) راضي نبودند وبه آن تن نمي دادند نيز

كشته شوند ودر نتيجه قدرت مسلمانان در مركز به ضعف مي گراييد.اين گروه، هرچند در مسأله رهبري در نقطه مقابل امام (عليه السلام) موضع گرفته بودند، ولي در امور ديگر اختلافي با آن حضرت نداشتند وقدرتي در برابر شرك وبت پرستي ومسيحيت ويهوديت به شمار مي رفتند. 3_ براثر ضعف مسلمانان، قبايل دور دست كه نهال اسلام در سرزمين آنها كاملاً ريشه ندوانيده بود به گروه مرتدان ومخالفان اسلام پيوسته، صف واحدي تشكيل مي داد وچه بسا بر اثر قدرت مخالفان ونبودن رهبري صحيح در مركز، چراغ توحيد براي ابد به خاموشي مي گراييد. امير مؤمنان (عليه السلام) اين حقايق تلخ ودردناك را از نزديك لمس مي كرد ولذا سكوت را بر قيام مسلحانه ترجيح مي داد.خوب است اين مطالب را از زبان خود امام (عليه السلام) بشنويم.

-------------------------- صفحه 167

عبد اللّه بن جناده مي گويد: من در نخستين روزهاي زمامداري علي از مكّه وارد مدينه شدم وديدم همه مردم در مسجد پيامبر دور هم گرد آمده اند ومنتظر ورود امام هستند.پس ازمدّتي علي، در حالي كه شمشير خود را حمايل كرده بود، از خانه بيرون آمد.همه ديده ها به سوي او دوخته شده بود تا اينكه در مسند خطابه قرار گرفت وسخنان خود را پس از حمد وثناي خداوند چنين آغاز كرد: هان اي مردم، آگاه باشيد هنگامي كه پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) از ميان ما رخت بربست لازم بود كه كسي با ما در باره حكومتي كه او پي ريزي كرد نزاع نكندوبه آن چشم طمع ندوزد، زيرا ما وارث ووليّ وعترت او بوديم.امّا برخلاف انتظار، گروهي از قريش

به حقّ ما دست دراز كرده، خلافت رااز ما سلب كردند واز آنِ خود قرار دادند. به خدا سوگند، اگر ترس از وقوع شكاف واختلاف در ميان مسلمانان نبود وبيم آن نمي رفت كه بار ديگر كفر وبت پرستي به ممالك اسلامي باز گردد واسلام محو ونابود شود، وضع ما غير اين بود كه مشاهده مي كنيد.(1) كلبي مي گويد: هنگامي كه علي (عليه السلام) براي سركوبي پيمان شكناني مانند طلحه وزبير عازم بصره شد خطبه اي به شرح زير ايراد كرد: هنگامي كه خداوند پيامبر خود را قبض روح كرد قريش، با خودكامگي، خود را بر ما مقدّم شمرد وما را از حقّمان بازداشت.ولي من ديدم كه صبر وبردباري بر اين كار بهتر از ايجاد تفرقه ميان مسلمانان وريختن خون آنان است.زيرامردم به تازگي اسلام را پذيرفته بودند ودين مانند مشك سرشار از شير بود كه كف كرده باشد،وكمترين سستي آن را فاسد مي كرد وكوچكترين فرد آن را واژگون مي ساخت.(2)

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 307.

2 . همان، ج8، ص 30.

-------------------------- صفحه 168

ابن ابي الحديد، كه هم به حضرت علي (عليه السلام) مهر ميورزد وهم نسبت به خلفا تعصب دارد، در باره كينه هاي ريشه دار گروهي از صحابه نسبت به امير المؤمنين (عليه السلام) چنين مي نويسد: تجربه ثابت كرده است كه مرور زمان سبب فراموشي كينه ها وخاموشي آتش حسد وسردي دلهاي پركينه مي شود.گذشت زمان سبب مي شود كه نسلي بميرد ونسل ديگر جانشين آن گردد ودر نتيجه كينه هاي ديرينه به صورت كمرنگ از نسل قبل به نسل بعد منتقل

شود. روزي كه حضرت علي بر مسند خلافت نشست بيست وپنج سال از رحلت پيامبر مي گذشت وانتظار مي رفت كه در اين مدت طولاني عداوتها وكينه ها به دست فراموشي سپرده شده باشد. ولي برخلاف انتظار، روحيه مخالفان حضرت علي پس از گذشت ربع قرن عوض نشده بود وعداوت وكينه اي كه در دوران پيامبر وپس از درگذشت وي نسبت به حضرت علي داشتند كاهش نيافته بود.حتي فرزندان قريش ونوباوگان وجوانانشان، كه شاهد حوادث خونين معركه هاي اسلام نبودند وقهرمانيهاي امام را در جنگهاي بدر واُحد و... بر ضدّ قريش نديده بودند، به سان نياكان خود سرسختانه با حضرت علي عداوت ميورزيدند وكينه او را به دل داشتند. ...چنانچه امام، با اين وضع، پس از درگذشت پيامبر بر مسند خلافت تكيه مي زد وزمام امور را به دست مي گرفت آتشي در درون مخالفان او روشن مي شد وانفجارهايي رخ مي داد كه نتيجه آن جز محو اسلام ونابودي مسلمانان وبازگشت جاهليت به ممالك اسلامي نبود.(1) امام (عليه السلام) در يكي از سخنرانيهاي خود به گوشه اي از نتايج قيام مسلحانه خود اشاره كرده، مي فرمايد: پس از درگذشت پيامبر در كار خويش انديشيدم.در برابر صف آرايي قريش جز اهل بيت خود يار وياوري نديدم.پس به مرگ آنان راضي نشدم وچشمي

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج11، ص 114(خطبه 311).

-------------------------- صفحه 169

را كه در آن خاشاك رفته بود فرو بستم وبا گلويي كه استخوان در آن گير كرده بود نوشيدم وبر گرفتگي راه نفس وبر حوادث تلختر از زهر صبر كردم.(1) اتحاد مسلمانان

اتحاد مسلمانان از بزرگترين آمال وآرزوهاي امام

(عليه السلام) بود.او به خوبي مي دانست كه اين اتحاد در زمان پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) سبب شده بود كه رعب عجيبي در دل امپراتوران جهان وقدرتهاي بزرگ رخنه كند واسلام به سرعت رشد ونمو كرده، گسترش يابد. ولي اگر اين وحدت به جهت مسئله رهبري از بين مي رفت مسلمانان دچار انواع گرفتاريها واختلافات مي شدند وبالأخص گروهي از قريش كه به كسوت اسلام در آمده بودند دنبال بهانه بودند تا ضربت اساسي خود را بر پيكر اسلام وارد سازند. در ميان مهاجران، ماجراجوياني به نام سهيل بن عمرو، حارث بن هشام، عَكرمة بن ابي جهل و... بودند كه مدّتها از دشمنان سرسخت مسلمانان وبه ويژه انصار به شمار مي رفتند، ولي سپس، به عللي ودر ظاهر، كفر وبت پرستي را ترك كردند واسلام آوردند.وقتي انصار، پس از شكست در سقيفه، به هواداري امام (عليه السلام) برخاستند ومردم را به پيروي از او دعوت كردند، اين افراد ماجراجو بي اندازه ناراحت شدند واز دستگاه خلافت خواستند كه تيره خزرج از انصار را بايد براي بيعت دعوت كند واگر از بيعت سرباز زدند با آنها به نبرد برخيزد. هريك از سه نفر مذكور در اجتماع بزرگي سخنراني كرد.ابوسفيان نيز به آنان پيوست! در برابر آنان، خطيب انصار به نام ثابت بن قيس به انتقاد از مهاجران برخاست وبه سخنان آنان پاسخ داد.

--------------------------

1 . فَنَظَرْتُ فَإِذا لَيَْسَ لِي مُعِينٌ إِلاّ أَهْلُ بَيْتي فَضَنِنْتُُ بِهِمْ عَنِ الْمَوتِ وَأَغْضَيْتُ عَلَي القَذي وَ شَرِبْتُ عَلَي الشَّجي وَ صَبَرْتُ عَلي أَخْذِ الْكَظْمِ وَ عَلي أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ. نهج البلاغه عبده، خطبه 26. قريب اين مضمون

در خطبه 212 نيز آمده است.

-------------------------- صفحه 170

جنگ ميان مهاجرين وانصار، به صورت ايراد خطابه وشعر، تا مدّتي ادامه داشت. متن سخنان واشعار طرفين را ابن ابي الحديد در شرح خود آورده است.(1) با در نظر گرفتن اين اوضاع روشن مي شود كه چرا امام (عليه السلام) سكوت را بر قيام مسلحانه ترجيح داد وچگونه با حزم وتدبير، كشتي طوفان زده اسلام را به ساحل نجات رهبري كرد. واگر علاقه به اتحاد مسلمانان نداشت وعواقب وخيم اختلاف و دودستگي را پيش بيني نمي كرد، هرگز اجازه نمي داد مقام رهبري از آنِ ديگران باشد. در همان روزهاي سقيفه، يك نفر از بستگان حضرت علي (عليه السلام) اشعاري در مدح او سرود كه ترجمه آنها چنين است: من هرگز فكر نمي كردم كه رهبري امّت را از خاندان هاشم واز امام ابوالحسن سلب كنند. آيا حضرت علي نخستين كسي نيست كه بر قبله شما نماز گزارد؟ آيا داناترينِ شما به قرآن وسنّت پيامبر او نيست؟ آيا وي نزديكترين فرد به پيامبر نبود؟ آيا او كسي نيست كه جبرئيل او را در تجهيز پيامبر ياري كرد؟(2) هنگامي كه امام (عليه السلام) از اشعار او آگاه شد قاصدي فرستاد كه او را از خواندن اشعار خويش باز دارد وفرمود: «سَلامَةُ الدِّينِ أَحَبُّ إِلَيْنا مِنْ غَيْرِهِ». سلامت اسلام از گزند اختلاف، براي ما از هر چيز خوشتر است. در جنگ صفّين مردي از قبيله بني اسد از امام (عليه السلام) سؤال كرد:چگونه قريش شما را از مقام خلافت كنار زدند؟حضرت علي (عليه السلام) از سؤال بي موقع او

--------------------------

1 . ر.ك.شرح نهج البلاغه ابن أبي الحديد،ج6، ص45_

23.

2 . همان، ج6، ص 21.

-------------------------- صفحه 171

ناراحت شد، زيرا گروهي از سربازان امام به خلفا اعتقاد داشتند وطرح اين مسائل در آن هنگام موجب دو دستگي در ميان صفوف آنان مي شد.لذا امام (عليه السلام) پس از ابراز ناراحتي چنين فرمود: به احترام پيوندي كه با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) داري وبه سبب اينكه هر مسلماني حق پرسش دارد، پاسخ تو را به اجمال مي گويم.رهبري امّت از آنِ ما بود وپيوند ما با پيامبر از ديگران استوارتر بود، امّا گروهي بر آن بخل ورزيدند وگروهي از آن چشم پوشيدند. داور ميان ما وآنها خداست وبازگشت همه به سوي اوست.(1) اينها بعضي از علل سكوت اميرمؤمنان حضرت علي (عليه السلام) بود كه به سبب حفظ اساس اسلام، دست از حقّ خود كشيد وبيست وپنج سال جرعه هاي تلختر از زهر نوشيد. ***

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 157.

-------------------------- صفحه 172 -------------------------- صفحه 173

بود ودر رعايت عدالت واطلاع از سياست وكشور داري سرآمد همه ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به شمار مي رفت، ازا ين جهت شايسته بود كه امّت او را براي خلافت برگزينند، ولي چون سران امّت غير او را برگزيدند امام زبان به تظلّم وشكايت گشوده است كه:من برخلافت وولايت از ديگران شايسته ترم! حقّي كه امام (عليه السلام) در بيانات خود از آن ياد مي كند ومي گويد از روزي كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) درگذشت او را از آن محروم كرده اند حقّ شرعي نيست كه از جانب صاحب شريعت به او داده شده باشد ومقدّم داشتن ديگران بر او يك نوع مخالفت با دستور شرع به حساب آيد، بلكه مقصود يك حقّ طبيعي است كه برهركس لازم است كه با وجود فرد برتر ديگري را انتخاب نكند وزمام كار را به فرد داناتر وتواناتر وبصيرتر بسپارد; ولي هرگاه گروهي بنا به مصلحتي از اين اصل پيروي نكنندوكار را به فردي كه از نظر علم وقدرت وشرايط روحي وجسمي در مرتبه نازلتر قرار دارد

-------------------------- صفحه 174

واگذارند، سزاوار است كه شخص برتر زبان به شكوا وگله بگشايد وبگويد: «فَوَاللّهِ ما زِلْتُ مَدْفُوعاً عَنْ حَقِّي مُسْتَأْثِراً عَلَيَّ مُنْذُ قَبَضَ اللّهُ نَبِيَّهُ (صلي الله عليه وآله وسلم) حَتّي يَوْمِ النّاسِ هذا».(1) به خدا سوگند، از روزي كه خداوند جان پيامبرش (صلي الله عليه وآله وسلم) را قبض كرد تا به امروز من از حقّ خويش محروم بوده ام. امام (عليه السلام) اين سخن را هنگامي گفت كه طلحه وزبير پرچم مخالفت با او را برافراشته، بصره را پايگاه خود

قرار داده بودند. پاسخ: اين مطلب كه به عنوان تحقيق از آن ياد مي شود پنداري بيش نيست.هيچ گاه نمي توان مجموع سخنان امام (عليه السلام) را بر شايستگي ذاتي حمل كرد ويك چنين شايستگي نمي تواند مجوز حملات تند آن حضرت بر خلفا باشد، زيرا: اوّلاً، امام (عليه السلام) در بعضي از سخنان خود بر وصيت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تكيه كرده است. از جمله آنجا كه خاندان نبوّت را معرفي مي كند چنين مي فرمايد: «هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَلَجَأُ أَمْرِهِ وَ عَيْبَةُ عِلْمِهِ وَ مَوْئِلُ حِكَمِهِ وَ كُهُوفُ كُتُبِهِ وَجِبالُ دِينِهِ... لا يُقاسُ بِ آلِ مُحَمَّد (صلي الله عليه وآله وسلم) مِنْ هذِهِ الأُمَّةِ أَحَدٌ... هُمْ أَساسُ الدِّينِ وَعِمادُ الْيَقِينِ. إِلَيْهِمْ يَفيءُ الْغالِي وَبِهِمْ يُلْحَقُ التّالي.وَلَهُمْ خَصائِصُ حَقِّ الوِلايَةِ وَ فِيهِمُ الوَصِيَّةُ وَالوِراثَة».(2) خاندان نبوّت رازداران پيامبر وپناهگاه فرمان او ومخزن دانشها وحكمتها وحافظان كتاب واستوانه هاي آيين او هستند.هيچ كس از افراد امت را نمي توان با آنان قياس كرد. آنان پايه هاي دين وستونهاي ايمان ويقين اند. دور افتادگانِ از راه حق به آنان رجوع مي كنندو واماندگان به ايشان مي پيوندند.خصائص امامت (علوم ومعارف و ديگر ملاك هاي امامت) نزد

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 5.

2 . همان، خطبه 2.

-------------------------- صفحه 175

آنان است ووصيّت پيامبر در حقّ ايشان است وآنان وارثان پيامبرند. مقصود امام (عليه السلام) از اينكه وصيّت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در باره آنان است چيست؟ با در نظر گرفتن لفظ «ولايت» در جمله«وَلَهُمْ خَصائِصُ الْوِلايَةِ» روشن مي شود كه مقصود از وصيت همان وصيت به خلافت وسفارش به ولايت

آنان است كه در روز غدير وغير آن به وضوح بيان شده است. ثانياً، لياقت وشايستگي هرگز ايجاد حق نمي كند مادام كه شرايط ديگر، مانند انتخاب مردم، به آن ضميمه نشود. در صورتي كه امام(عليه السلام)در سخنان خود بر حقّ محرز خود تكيه مي كند واظهار مي داردكه حقّ او پس از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) پايمال شد.وبه عبارت ديگر، چنانچه بنابر اين باشد كه مشكل رهبري در اسلام از طريق مشاوره ومذاكره يا رجوع به افكار عمومي گشوده شود، در اين صورت، مادام كه شخص _ گرچه از هرجهت فضيلت وبرتري بر ديگران داشته باشد _ براي چنين مقامي انتخاب نشود نمي تواند خود را صاحب حق بشمارد تا عدول مردم از آن را يك نوع ظلم وستم اعلام دارد وبه افرادي كه به جاي او انتخاب شده اند اعتراض كند. در صورتي كه لحن امام (عليه السلام) در خطبه هاي خود بر خلاف اين است. او خود را صاحب مسلّم حق خلافت مي داند وعدول از آن را يك نوع ظلم وستم بر خويش اعلام مي نمايد وقريش را متعديان ومتجاوزان به حقوق خود معرفي مي كند; چنانكه مي فرمايد: بارالها، مرا در برابر قريش وكساني كه ايشان را كمك كردند ياري فرما. زيرا آنان قطعِ رحم من كردند ومقام بزرگ مرا كوچك شمردند واتّفاق كردند كه با من در باره خلافت، كه حقّ مسلّم من است، نزاع كنند.(1) آيا چنين حملات تندي را مي توان از طريق شايستگي ذاتي توجيه كرد؟ اگر بايد مسئله خلافت از طريق مراجعه به افكار عمومي با بزرگان صحابه حل وفسخ شود چگونه امام

مي فرمايد:«آنان با من در حقّ مسلّم من به نزاع برخاستند»؟

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 167«اَللّهُمَّ إِنّي أَسْتَعِينُكَ عَلي قَرَيْش...».

-------------------------- صفحه 176

هنگامي كه آتش جنگ ميان حضرت علي (عليه السلام) ومعاويه در سرزمين صفّين روشن بود مردي نزد حضرت امير (عليه السلام) آمد وگفت:چگونه قريش شما را از مقام خلافت، كه به آن از ديگران شايسته تر بوديد، بازداشت؟ امام (عليه السلام) از پرسش بي موقع او ناراحت شد،ولي به طور ملايم _ كه اوضاع بيش از آن را ايجاب نمي كرد _ به او پاسخ داد وفرمود: گروهي بر آن بخل ورزيدند وگروهي از آن چشم پوشيدند وميان ما وآنها خدا داور است وبازگشت همه به سوي اوست.(1) پس از ماجراي سقيفه،يك روز ابوعُبيدة بن جرّاح به امام گفت: اي فرزند ابوطالب، چقدر به خلافت علاقه داري وبه آن حريصي! امام (عليه السلام) در پاسخ او گفت: به خدا سوگند، شما از من به خلافت حريصتريد; در حالي كه از نظر شرايط وموقعيت بسيار از آن دوريد ومن به آن نزديكترم.من حقّ خويش را مي طلبم وشما ميان من وحقّم مانع مي شويد ومرا از آن باز مي داريد.(2) هرگز صحيح نيست كه اين نوع انتقاد از خلافت خلفا را از طريق لياقت وشايستگي ذاتي توجيه كرد. همه اين سخنان وتعبيرها حاكي از آن است كه امام (عليه السلام)خلافت را حق مسلّم خويش مي دانست وهرنوع انحراف از خود را انحراف از حق مي شمرد.چنين حقّي جز از طريق تنصيص وتعيين الهي براي كسي ثابت نمي شود. همچنين هرگز نمي توان اين گونه تعبيرها را از طريق اصلحيت واولويت تفسير

كرد.گروهي كه سخنان امام (عليه السلام) را از اين راه تفسير مي كنند عقايد نادرست خود را به عنوان پيشداوري اتخاذ كرده اند. البتّه امام (عليه السلام) در برخي موارد بر لياقت وشايستگي خويش تكيه كرده،

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 175.

2 . همان، خطبه 167.

-------------------------- صفحه 177

مسأله نص را ناديده گرفته است. از جمله، مي فرمايد: پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) قبض روح شد، در حالي كه سر او بر سينه من بود. من او را غسل دادم، در حالي كه فرشتگان مرا ياري مي كردند.اطراف خانه به ناله در آمد.فرشتگان دسته دسته فرود مي آمدند ونماز مي گزاردند وبالا مي رفتند ومن صداهاي آنها را مي شنيدم.پس چه كسي از من در حال حيات ومرگ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به جانشيني او شايسته تر است؟(1) در خطبه شقشقيه، كه از خطبه هاي معروف امام (عليه السلام) است، حضرت لياقت وشايستگي خويش را به رخ مردم كشيده، مي گويد: «أَما وَ اللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا ابْنُ أَبِي قُحافَةَ وَ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّي مِنْها مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحي يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ وَ لا يَرْقَي إِلَيَّ الطَّيْرُ...».(2) به خدا سوگند، فرزند ابي قحافه خلافت را به سان پيراهن برتن خود پوشيد، در حالي كه مي دانست كه آسياي خلافت بر محور وجود من مي گردد. از كوهسار وجود من سيل علوم سرازير مي شود وانديشه هيچ كس بر قلّه انديشه من نمي رسد. در برخي از موارد نيزبر قرابت وخويشاوندي تكيه مي كند ومي گويد:«وَنَحْنُ الأَعْلَونَ نَسَباً وَالأَشَدُّونَ بِرَسُولِ اللّهِ نَوْطاً».(3) يعني نسب ما بالاتر است وبا رسول

خدا پيوند نزديكتر داريم. البته تكيه امام (عليه السلام) بر پيوند خود با پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله وسلم) براي مقابله با منطق اهل سقيفه است كه علت برگزيدگي خود را خويشاوندي با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) اعلام مي كردند. ازاين جهت، وقتي امام (عليه السلام) از منطق آنان آگاه شد در انتقاد از منطق آنان فرمود:«اِحْتَجُّوا بِالشَّجَرَةِ وَ أَضاعُوا الثَّمَرَةَ».(4) ***

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 192.

2 . همان، خطبه 3.

3 . همان، خطبه157.

4 . همان، خطبه 64.

-------------------------- صفحه 178 صفحه 179

كند تا خلافت وي رنگ اتحاد واتّفاق به خود بگيرد ودر نتيجه هر نوع مانع ومخالف از سر راه خلافت برداشته شود. پس از حادثه سقيفه، بني هاشم وگروهي از مهاجران وعلاقه مندان امام (عليه السلام) به عنوان اعتراض در خانه حضرت فاطمه (عليها السلام) متحصّن شده بودند.تحصّن آنان در خانه حضرت فاطمه (عليها السلام)، كه در زمان رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) از احترام خاصّي برخوردار بود، مانع مي شد كه دستگاه خلافت انديشه يورش به خانه

-------------------------- صفحه 180

وحي را در دماغ خود بپرورد ومتحصنان را به زور به مسجد بكشاند واز آنان بيعت بگيرد. امّا سرانجام علاقه به گسترش قدرت كار خود را كرد واحترام خانه وحي ناديده گرفته شد.خليفه، عُمَر را با گروهي مأمور كرد تا به هر قيمتي كه باشد متحصنان را از خانه حضرت فاطمه (عليها السلام) يبرون بكشند واز همه آنان بيعت بگيرند. وي با گروهي كه در ميان آنان اُسَيد بن حضير وسلمة بن سلامة وثابت بن قيس ومحمّد بن مسلمة به چشم مي خوردند(1) رو به خانه حضرت فاطمه (عليها السلام) آورد تا متحصنان را به بيعت با خليفه دعوت كند واگر به درخواست وي پاسخ مثبت نگفتند آنان را به زور از خانه بيرون كشيده، به مسجد بياورند. مأمور خليفه در مقابل خانه با صداي بلند فرياد زد كه متحصنان براي بيعت با خليفه هرچه زودتر خانه را ترك گويند.امّا داد وفرياد او اثر نبخشيد وآنان خانه را ترك نگفتند. در اين هنگام مأمور خليفه هيزم خواست تا خانه را بسوزاند وآن را بر سر متحصنان خراب كند.ولي يكي از همراهان او

به پيش آمد تا مأمور خليفه را از اين تصميم باز دارد وگفت:چگونه خانه را آتش مي زني در حالي كه دخت پيامبر فاطمه در آنجاست؟وي با خونسردي پاسخ داد كه بودن فاطمه در خانه مانع از انجام اين كار نمي تواند باشد. در اين موقع حضرت فاطمه (عليها السلام) پشت در قرار گرفت وگفت: جمعيتي را سراغ ندارم كه در موقعيت بدي همچون موقعيت شما قرار گرفته باشند.شما جنازه رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم)را در ميان ما گذاشتيد واز پيش خود در باره خلافت تصميم گرفتيد.چرا حكومت خود را بر ما تحميل مي كنيد وخلافت را كه حقّ ماست به خود ما باز نمي گردانيد؟ ابن قتيبه مي نويسد: اين بار مأمور خليفه از اخراج متحصنان منصرف شد وبه حضور خليفه آمد

--------------------------

1 . نام اين افراد را ابن ابي الحديد در شرح خود بر نهج البلاغه(ج2، ص 50) آورده است.

-------------------------- صفحه 181

واو را از جريان آگاه كرد.خليفه كه مي دانست با مخالفت متحصنان، كه شخصيتهاي بارزي از مهاجران وبني هاشم بودند، پايه هاي حكومت او محكم واستوار نمي شود اين بار غلام خود قنفذ را مأمور كرد كه برود وعلي (عليه السلام) را به مسجد بياورد. او نيز پشت در آمد وعلي (عليه السلام) را صدا زد وگفت: به امر خليفه رسول خدا بايد به مسجد بياييد! وقتي امام (عليه السلام) اين جمله را از قنفذ شنيد گفت:چرا به اين زودي به رسول خدا دروغ بستيد؟پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كي او را جانشين خود قرار داد تا وي خليفه رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) باشد؟غلام

با نوميدي بازگشت وجريان را به آگاهي خليفه رساند. مقاومت متحصنان در برابر دعوتهاي پياپي دستگاه خلافت خليفه را سخت عصباني وناراحت كرد. سرانجام عمر، براي دوّمين با، با گروهي رو به خانه حضرت فاطمه (عليها السلام) آورد.هنگامي كه دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) صداي مهاجمان را شنيد از پشت در با صداي بلند ناله كرد وگفت: پدرجان، اي پيامبر خدا، پس از درگذشت تو با چه گرفتاريهايي از جانب زاده خطّاب وفرزند ابوقحافه مواجه شده ايم. ناله هاي حضرت فاطمه (عليها السلام)، كه هنوز در سوگ پدر نشسته بود، چنان جانگذاز بود كه گروهي از آن جمعيت را كه همراه عمر آمده بودند از انجام مأموريت حمله به خانه زهرا منصرف كرد واز همانجا گريه كنان بازگشتند. امّا عمر وگروهي ديگر، كه براي گرفتن بيعت از حضرت علي (عليه السلام) وبني هاشم اصرار ميورزيدند، او را با توسّل به زور از خانه بيرون آوردند واصرار كردند كه حتماً با ابوبكر بيعت كند. اما م(عليه السلام) فرمود:اگر بيعت نكنم چه خواهد شد؟ گفتند: كشته خواهي شد. حضرت علي (عليه السلام) گفت:با چه جرأت بنده خدا وبرادر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) را خواهيد كشت؟ مقاومت سرسختانه حضرت علي (عليه السلام) در برابر دستگاه خلافت سبب شد كه او را به حال خود واگذارند. امام (عليه السلام) از فرصت استفاده كرد و به عنوان

-------------------------- صفحه 182

تظلّم، به قبر رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) نزديك شد وهمان جمله اي را كه هارون به موسي (عليه السلام) گفته بود بر زبان آورد وگفت: (يَابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُوني وَ كادُوا

يَقْتُلُونَنِي).(اعراف:150) برادر! پس از درگذشت تو، اين گروه مرا ناتوان شمردند ونزديك بود كه مرا بكشند.(1) داوري تاريخ در باره هجوم به خانه وحي

حوادث پس از سقيفه يكي از دردناكترين وتلخترين حوادث تاريخ اسلام وزندگاني امير مؤمنان(عليه السلام) است.واقعنمايي ورُك گويي در اين زمينه موجب رنجش گروهي است كه نسبت به مسبّبان وگردانندگان اين حوادث تعصب ميورزند وحتي الامكان مي خواهند گردي بر دامن آنان ننشيند وقداست ونزاهت آنان محفوظ بماند; چنانكه پوشاندن حقايق ووارونه جلوه دادن حوادث يك نوع خيانت به تاريخ ونسلهاي آينده محسوب است وهرگز يك نويسنده آزاد ننگ اين خيانت را بر خود نمي خرد وبراي جلب نظر گروهي بر روي حقيقت پا نمي گذارد. بزرگترين حادثه تاريخي پس از انتخاب ابوبكر براي خلافت موضوع هجوم بردن به خانه وحي ومنزل حضرت فاطمه (عليها السلام) است، به قصد آنكه متحصنان بيت حضرت فاطمه را براي اخذ بيعت به مسجد بياوررند.تشريح وارزيابي صحيح اين موضوع مستلزم آن است كه به اتّكاي مصادر مطمئن در صحّت يا سقم سه موضوع زير بحث كنيم وسپس در باره نتايج حادثه به داوري بپردازيم.اين سه موضوع عبارتند از: 1_ آيا صحيح است كه مأموران خليفه تصميم گرفتند خانه حضرت فاطمه (عليها السلام) را بسوزانند؟در اين مورد تا كجا پيش رفتند؟

--------------------------

1 . الإمامة والسياسة، ج1، صص13_ 12.

-------------------------- صفحه 183

2_ آيا صحيح است كه امير مؤمنان (عليه السلام) را به وضع زننده ودلخراشي به مسجد بردند تا از او بيعت بگيرند؟ 3_ آيا صحيح است كه دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در اين حادثه از ناحيه مهاجمان صدمه ديد وفرزندي را كه

در رحِم داشت ساقط كرد؟ اين سه مورد از موارد حسّاس در اين حادثه است كه ما به اتكاي مصادر ومدارك دانشمندان اهل سنّت در باره آنها به بحث مي پردازيم. از تعاليم زنده وارزنده اسلام اين است كه هيچ مسلماني نبايد به خانه كسي وارد شود مگر اينكه قبلاً اذن بگيرد واگر صاحب خانه معذور بود واز پذيرفتن مهمان پوزش خواست عذر او را بپذيرد وبدون اينكه برنجد از همانجا باز گردد.(1) قرآن مجيد، گذشته از اين دستور اخلاقي، هر خانه اي را كه در آن صبح وشام نام خدا برده شود واو را پرستش كنند محترم شمرده است: (فِي بُيُوت أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ الآصالِ).(نور:36)(2) خداوند به تعظيم وتكريمِ خانه هايي فرمان داده است كه در آنها مردان پاكدامن، صبح وشام، خدا را تسبيح وتقديس مي كنند. احترام اين خانه ها به سبب عبادت وپرستشي است كه در آنها انجام مي گيرد وبه احترام رجال الهي است كه در آنها به تسبيح وتقديس خدا مشغولند، وگرنه خشت وگل هيچ گاه احترامي نداشته ونخواهد داشت. از ميان همه خانه هاي مسلمانان، قرآن كريم در باره خانه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به مسلمانان دستور خاص مي دهد ومي فرمايد:

--------------------------

1 . سوره نور، آيات 27 و28:(يا أَيُّهَا الّذينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتّي تَسْتَأْنِسُوا...).

2 . بسياري از مفسّران مي گويند كه مقصود از بيوت همان مساجد است، در صورتي كه مسجد يكي از مصاديق بيت است نه مصداق منحصر به فرد آن.

-------------------------- صفحه 184

(يا أَيُّهَا الّذينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا

بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاّ أَنْ يُؤذَنَ لَكُمْ).(احزاب:53) اي افراد با ايمان به خانه هاي پيامبر بدون اذن وارد نشويد. شكي نيست كه خانه حضرت فاطمه (عليها السلام) از جمله بيوت محترم ورفيعي است كه در آنجا زهرا وفرزندان وي خدا را تقديس مي كردند. نمي توان گفت كه خانه عايشه يا حفصه خانه پيامبر است، امّا خانه دخت والامقام وي، كه گراميترينِ زنان جهان است، يقيناً خانه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) است. اكنون ببينيم مأموران دستگاه خلافت احترام خانه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را تا چه حد رعايت كردند. بررسي حوادث روزهاي نخست خلافت ثابت مي كند كه مأموران دستگاه خلافت همه اين آيات را زير پا نهاده، شئون خانه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را اصلاً رعايت نكردند. بسياري از تاريخنويسان اهل تسنن حادثه حمله به خانه وحي را به طور مبهم وبرخي از آنان تا حدي روشن نوشته اند. طبري كه نسبت به خلفا تعصّب خاصي دارد فقط مي نويسد كه عمر با جمعيتي در برابر خانه زهرا (عليها السلام) آمد وگفت: به خدا قسم، اين خانه را مي سوزانم يا اينكه متحصنان، براي بيعت، خانه را ترك گويند.(1) ولي ابن قتيبه دينوري پرده را بالاتر زده، مي گويد كه خليفه نه تنها اين جمله را گفت، بلكه دستور داد در اطراف خانه هيزم جمع كنند وافزود: به خدايي كه جان عمر در دست اوست، يا بايد خانه را ترك كنيد يا اينكه آن را آتش زده ومي سوزانم. وقتي به او گفته شد كه دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)،حضرت فاطمه، در خانه

--------------------------

1 . تاريخ

طبري، ج3، ص 202، چاپ دايرة المعارف. عبارت طبري چنين است:

أَتي عُمَر بْنُ خَطّاب مَنْزِلَ عَليّ فَقالَ: لأَحْرِقَنَّ عَلَيْكُمْ أَوْ لَتَخْرُجُنَّ إِلَي البَيْعَةِ.

ابن ابي الحديد در شرح خود (ج2، ص 56) اين جمله را از كتاب سقيفه جوهري نيز نقل كرده است.

-------------------------- صفحه 185

است، گفت: باشد.(1) مؤلف «عقد الفريد»(2) گامي پيشتر نهاده، مي گويد: خليفه به عمر مأموريت داد كه متحصنان را از خانه بيرون كند واگر مقاومت كردند با آنان بجنگد. از اين رو، عمر آتشي آورد كه خانه را بسوزاند.در اين موقع با فاطمه روبرو شد. دخت پيامبر به او گفت: فرزند خطّاب، آمده اي خانه ما را به آتش بكشي؟ وي گفت: آري، مگر اين كه همچون ديگران با خليفه بيعت كنيد. هنگامي كه به كتابهاي علماي شيعه مراجعه مي كنيم جريان را واضحتر وگوياتر مي يابيم. سُليم بن قيس(3) در كتاب خود حادثه هجوم به خانه وحي را به طور مبسوط نگاشته، پرده از چهره حقيقت برداشته است.اومي نويسد: «مأمور خليفه آتشي برافروخت وسپس فشاري به در آورد ووارد خانه شد، ولي با مقاومت حضرت فاطمه (عليها السلام) روبرو گرديد.(4) عالم بزرگوار شيعه، مرحوم سيّد مرتضي، بحث گسترده اي در باره حادثه كرده

--------------------------

1 . الإمامة والسياسة، ج2، ص 12; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 134; اعلام النساء، ج3، ص 1205.

2 . ابن عبد ربّه اندلسي، متوفاي سال 495 هجري. عبارت وي چنين است:

بَعَثَ إِلَيْهِمْ أَبُوبَكْرُ عُمَرَ بنَ خَطّاب لِيُخْرِجَهُمْ مِنْ بَيْتِ فاطِمَةَ وَ قالَ لَهُ إِنْ أَبَوْا فَقاتِلْهُمْ. فَأَقْبَلَ بِقَبَس مِنَ النّارِ عَلي أَنْ يُضْرِمَ عَلَيْهِمُ الدّارَ. فَلَقِيَتْهُ فاطِمَةُ فَقالَتْ يَابْنَ

الخَطّابِ أَجِئْتَ لِتُحْرِقَ دارَنا؟ قالَ:نَعَمْ أَوْ تَدْخُلُوا فِيما دَخَلَتْ فِيهِ الأُمَّةُ; عقد الفريد، ج4، ص 260. همچنين ر.ك. تاريخ اَبي الفداء، ج1، ص 156 واعلام النساء، ج3، ص 1207.

3 . سليم بن قيس كوفي از تابعين به شمار مي رود. عصر امير مؤمنان وامام حسين وحضرت سجاد (عليهم السلام) را درك كرده ودر دوران حكومت حَجّاج (حدود سال 90 هجري قمري) درگذشته است. كتاب او به نام اصل سليم يكي از اصول معتبر شيعه است.

4 . اصل سليم، ص 74، طبع نجف اشرف.

-------------------------- صفحه 186

است. از جمله، از حضرت صادق (عليه السلام) نقل مي كند كه حضرت علي (عليه السلام) بيعت نكرد تا آنگاه كه دود غليظي خانه او را فرا گرفت.(1) در اينجا دامن سخن را در باره نخستين پرسش از حادثه جمع مي كنيم وقضاوت را به دلهاي بيدار واگذار مي كنيم ودنبال حادثه را به اتّكاي مدارك اهل تسنن مي نگاريم. چگونه حضرت علي(عليه السلام) را به مسجد بردند؟

اين بخش از تاريخ اسلام همچون بخش پيش تلخ ودردناك است زيرا هرگز تصوّر نمي رفت كه شخصيتي مانند حضرت علي (عليه السلام) را به وضعي به مسجد ببرند كه چهل سال بعد، معاويه آن را به صورت طعن وانتقاد نقل كند. وي در نامه خود به امير المؤمنين (عليه السلام) پس از ياد آوري مقاومت امام (عليه السلام)در برابر دستگاه خلافت چنين مي نويسد: ...تا آنجا كه دستگاه خلافت تو را مهار كرده وهمچون شتر سركش براي بيعت به طرف مسجد كشاندند.(2) امير مؤمنان در پاسخ نامه معاويه، تلويحاً، اصل موضوع را مي پذيرد وآن را نشانه مظلوميت خود

دانسته، مي گويد: گفتي كه من به سان شتر سركش براي بيعت سوق داده شدم.به خدا سوگند، خواستي از من انتقاد كني ولي در واقع مرا ستودي وخواستي رسوايم كني امّا خود را رسوا كردي.هرگز بر مسلماني ايراد نيست كه مظلوم واقع شود.(3) ابن ابي الحديد تنها كسي نيست كه جسارت به ساحت قدس امام (عليه السلام)

--------------------------

1 . وَ اللّهِ ما بايَعَ عَليٌّ حَتّي رَآي الدُّخانَ قَدْ دَخَلَ بَيْتَهُ; تلخيص الشافي، ج3، ص 76.

2 . متن نامه معاويه را ابن ابي الحديد در شرح خود(ج15، ص 186) نقل كرده است.

3 . نهج البلاغه، نامه 28.

-------------------------- صفحه 187

را نقل كرده است، بلكه پيش از او ابن عبد ربّه در «عقد الفريد» (ج2،ص285) وپس از وي مؤلف «صبح الآعشي» (در ج1، ص128) نيز آن را نقل كرده اند. شگفت اينجاست كه ابن ابي الحديد هنگامي كه به شرح نامه بيست وهشتم امام (عليه السلام) در نهج البلاغه مي رسد نامه آن حضرت ونامه معاويه را نقل مي كند ودر صحّت ماجرا ترديد نمي كند، ولي در آغاز كتاب، هنگامي كه شرح خطبه بيست وششم را به پايان مي برد، اصل واقعه را انكار كرده مي گويد:اين نوع مطالب را تنها شيعه نقل كرده و از غير آنان نقل نشده است.(1) جسارت به ساحت حضرت زهرا (عليها السلام)

سومين پرسش اين بود كه آيا در ماجراي بيعت گرفتن از حضرت علي (عليه السلام) به دخت گرامي پيامبر نيز جسارتي شد وصدمه اي رسيد يا نه؟ از نظر دانشمندان شيعه پاسخ به اين سؤال ناگوارتر از پاسخ به دو سؤال گذشته است.زيرا هنگامي كه مي

خواستند حضرت علي (عليه السلام)را به مسجد ببرند با مقاومت حضرت فاطمه (عليها السلام) روبرو شدند وحضرت فاطمه براي جلوگيري از بردن همسر گراميش صدمه هاي روحي وجسمي بسيار ديد كه زبان وقلم ياراي گفتن ونوشتن آنها را ندارد.(2) ولي دانشمندان اهل تسنن براي حفظ موقعيت خلفا از بازگو كردن اين بخش از تاريخ خودداري كرده اند وحتي ابن ابي الحديد در شرح خود آن را از جمله مسائلي دانسته است كه در ميان مسلمانان تنها شيعه آن را نقل كرده است.(3) دانشمند بزرگوار شيعه مرحوم سيّد مرتضي مي گويد:

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 60.

2 . از ميان كتابهاي شيعه كتاب سليم بن قيس مشروح جريان را (در صفحه 74 به بعد) آورده است.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 60.

-------------------------- صفحه 188

در آغاز كار محدّثان وتاريخنويسان از نقل جسارتهايي كه به ساحت دخت پيامبر اكرم وارد شد امتناع نمي كردند واين مطلب در ميان آنان مشهور بود كه مأمور خليفه با فشار در خانه را بر حضرت فاطمه (عليها السلام) زد واو فرزندي را كه در رحِم داشت سقط كرد وقنفذ، به امر عمر، زهرا (عليها السلام) را زير تازيانه گرفت تا دست از حضرت علي (عليه السلام) بردارد. ولي بعدها ديدند كه نقل اين مطالب با مقام وموقعيت خلفا سازگار نيست واز نقل آنها خودداري كردند.(1) گواه گفتار سيّدمرتضي اين است كه، به رغم عنايتها وكنترلهاي بسيار، باز هم اين جريان در برخي از كتابهاي آنان به چشم مي خورد.شهرستاني از ابراهيم بن سيار معروف به غطام، رئيس معتزله، نقل

مي كند كه وي مي گفت: عمر در ايّام اخذ بيعت در را بر پهلوي فاطمه زد واو بچه اي را كه در رحم داشت سقط كرد. ونيز فرمان داد كه خانه را با كساني كه در آن بودند بسوزانند، در حالي كه در خانه جز علي وفاطمه وحسن وحسين (عليهم السلام) كسي ديگر نبود.(2) مقام حضرت زهرا (عليها السلام) بالاتر از مقام زينب دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) است

ابو العاص شوهر زينب دختر پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در جنگي از طرف مسلمانان به اسارت در آمد، ولي بعداً مانند اسيران ديگر آزاد شد. ابو العاص به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وعده داد كه پس از مراجعت به مكّه وسايل مسافرت دختر پيامبر را به مدينه فراهم سازد.پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)به زيد بن حارثه وگروهي از انصار مأموريت داد كه در هشت ميلي

--------------------------

1 . تلخيص الشافي، ج3، ص 76، شافي نوشته سيدِ مرتضي است كه شيخ طوسي آن را تلخيص كرده است.

2 . ملل ونحل، ج2، ص 95.

-------------------------- صفحه 189

مكّه توقف كنند وهر وقت كجاوه زينب به آنجا رسيد او را به مدينه بياورند.قريش از خروج دختر پيامبر از مكه آگاه شد وگروهي تصميم گرفتند كه او را از نيمه راه باز گردانند.جبّار بن الاسود با جمعي خود را به كجاوه زينب رسانيد ونيزه خود را بر كجاوه كوبيد.در اثر اين ضربه زينب كودكي را كه در رحم داشت سقط كرد وبه مكّه بازگشت.پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)از شنيدن اين خبر سخت ناراحت شد، به حدّي كه در فتح مكه خون

او را مباح شمرد. ابن ابي الحديد مي گويد:من اين مطلب را بر استادم ابوجعفر خواندم.فرمود: هرگاه پيامبر خون كسي را كه دخترش زينب را ترسانيد واو سقط جنين كرد مباح شمرد، اگر زنده بود خون كساني را كه دخترش فاطمه را ترسانيده و او فرزند خود محسن را سقط كرد حتماً مباح مي شمرد.(1) حكومت مردم بر مردم

كساني كه مي خواهند خلافت خلفا را با شكل «حكومت مردم بر مردم» ويا اصل «مشاوره» توجيه كنند يكي از دو گروه زير هستند: 1_ گروهي كه پيوسته مي خواهند اصول اسلامي را با افكار روز وموازين علمي كنوني تطبيق دهند واز اين طريق توجه غربيان وغرب زدگان را به اسلام جلب كنند وچنين القا نمايند كه حكومت مردم بر مردم زاييده فكر جديد نيست بلكه چهارده قرن پيش اسلام داراي چنين طرحي بوده است وپس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ياران وي اين طرح را در انتخاب خليفه اجرا كرده اند. اين گروه، هرچند با نيّت پاك در اين راه گام بر مي دارند، ولي متأسفانه در مسائل اسلامي رنج تحقيق به خود نمي دهند وبه متخصصان نيز مراجعه نمي كنند وبه يك رشته منقولات بي اساس وظواهر فريبنده اكتفا كرده اندودر نتيجه قيل وقال

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج14، ص 192.

-------------------------- صفحه 190

بپا مي كنند. 2_ گروهي كه به عللي از تشيّع وروحانيت عقده هايي دارند واحياناً بر اثر تحريكات مرموز تمايلات سنّي گرايي پيدا كرده اند وبه جاي مبارزه با انواع مفاسد اخلاقي وكجرويهاي عقيدتي به جان جوانان مؤمن ولي ساده لوح افتاده اند واعتقاد

آنان را نسبت به اصول تشيّع سست مي كنند. اشتباهات گروه نخست قابل جبران است.آنان با ارائه مدارك صحيح وقابل اعتماد از اشتباهات خود بر مي گردند.لذا بدگويي از آنان بسيار نارواست وبهترين خدمت به آنها اين است كه پيوسته با ايشان در ارتباط باشيم ورابطه فكري وعلمي خود را با آنان قطع نكنيم. ولي اصلاح وهدايت گروه دوّم دشوار است.زيرا علاوه بر اينكه عقده اي هستند، اطلاع كافي ودرستي هم از دين ندارند.لذا كوشش براي هدايت آنان غالباً بي فايده است. آنچه مهم است اين است كه ترتيبي داده شود كه جوانان ساده لوح وكم اطلاع به دام آنان نيفتند واگر چنين شد كوشش شود كه هرچه زودتر اشكالات وشبهات از دل آنان زدوده شود. آيا عقل وشرع اجازه مي دهد كه مأموران حزب حاكم، به زور سرنيزه، به خانه اي يورش آورند ومتحصنان در آن خانه را به مسجد بكشند واز آنان بيعت بگيرند؟ آيا معني دموكراسي همين است كه رئيس حزب حاكم گروهي را مأمور كند كه از افراد مخالف يا بي طرف جبراً بيعت بگيرند واگر حاضر به بيعت نشوند با آنان بجنگند؟ تاريخ گواهي مي دهد كه بيش از همه اعضاي حزب حاكم، عمر براي اخذ بيعت وگرد آوري آراي بيشتر اصرار ميورزيد ودر اين راه تا حدّ جنگ پيش مي رفت. زبير از جمله متحصنان خانه حضرت فاطمه (عليها السلام) بود وهنوز در ارتباط

-------------------------- صفحه 191

وي با خاندان رسالت تيرگي رخ نداده بود. هنگامي كه فشار مأموران به متحصنان خانه دخت گرامي پيامبر افزايش يافت، زبير با شمشير برهنه از خانه بيرون آمد وگفت:هرگز بيعت نمي كنم.نه

تنها بيعت نمي كنم،بلكه بايد همه با علي بيعت كنيد. زبير از قهرمانان نامي اسلام ومردي دلاور وشمشير زني ماهر بود وضربات شمشير او در ميان ديگر ضربات شناخته مي شد. از اين رو، مأموران احساس خطر كردند وبا يورش دسته جمعي شمشير از دست او گرفتند واز يك خونريزي بزرگ جلوگيري كردند. علّت آن همه اصرار وبه اصطلاح فداكاري عمر چه بود؟آيا به راستي عمر با نيّت پاك در اين ميدان گام بر مي داشت يا اينكه يك نوع توافق وبه اصطلاح قرار ومدار ميان او وابوبكر به عمل آمده بود؟ امير مؤمنان (عليه السلام)، درهمان موقع كه تحت فشار مأموران دستگاه خلافت قرار گرفته بود وپيوسته تهديد به قتل مي شد، رو به عمر كرد وگفت: عمر، بدوش كه نيمي از آن مال توست ومَركب خلافت را براي ابوبكر محكم ببند تا فردا به تو بازش گرداند.(1) اگر به راستي اخذ بيعت براي ابوبكر بنا بر اصول دموكراسي صورت پذيرفته بود ومصداق (وَأَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُمْ) بوده است، چرا وي در آخرين لحظات زندگي آرزو مي كرد كه اي كاش سه كار را انجام نمي داد: 1_ اي كاش احترام خانه فاطمه را حفظ مي كرد وفرمان حمله به آن را صادر نمي كرد، حتي اگر در را به روي مأموران او مي بست. 2_ اي كاش در روز سقيفه بار خلافت را به دوش نمي كشيد وآن را به عهده

--------------------------

1 . السياسة والإمامة، ج1، ص 12. در خطبه شقشقيه نيز قريب به اين مضمون را مي فرمايد:«لَشَدَّ ما تَشَطَّرا ضَرْعَيْها...».

-------------------------- صفحه 192

عمر وابووعبيده مي گذارد وخود مقام معاونت ووزارت را

مي پذيرفت. 3_ ا ي كاش اياس بن عبد اللّه معروف به «الفجاة» را نمي سوزاند.(1) اسف آور است كه شاعر معروف معاصر، محمد حافظ ابراهيم مصري كه در سال 1351 هجري درگذشته است، در قصيده «عُمَريّه» خود به مدح خليفه دوّم برخاسته، او را به جهت جسارت واهانتي كه كه به حضرت فاطمه (عليها السلام) روا داشته ستوده است: وَقَوْلَة لِعَلِيّ قالَها عُمَرُ *** أَكْرِمْ بِسامِعِها أَعْظِمْ بِمُلْقِيها حَرَّقْتُ دارَكَ لا أُبْقِي عَلَيكَ بِها *** إِنْ لَمْ تُبايِعْ وَ بِنْتُ الْمُصْطَفي فِيها ما كانَ غَيْرُ أَبِي حَفْص يَفُوهُ بِها *** أَمامَ فارِسِ عَدْنان وَ حامِيها (2) به ياد آر سخني را كه عمر به علي گفت.گرامي دار شنونده را; بزرگ دار گوينده را. به علي گفت اگر بيعت نكني خانه تو را مي سوزانم واجازه نمي دهم در آنجا بماني. واين سخن را در حالي گفت كه دختر حضرت محمّد مصطفي در خانه بود. اين سخن را جز عمر كسي ديگر نمي توانست بگويد.در مقابل شهسوار عربِ عدنان وحامي آن . اين شاعر دور از شعور مي خواهد جنايتي را كه عرش الهي از آن مي لرزد از مفاخر خليفه بشمارد! آيا اين افتخار است كه بگوييم كه دختر گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كمترين احترامي نزد عمر نداشت واو حاضر بود كه به منظور اخذ رأي بيشتر براي ابوبكر خانه ودختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)را بسوزاند؟ وخنده آور است كه صاحب «عقد الفريد» نقل كرده است هنگامي كه علي (عليه السلام) را به مسجد آوردند خليفه به وي گفت:آيا فرمانروايي ما را ناخوش داشتي؟

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3،

ص 236 وشرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 2، ص463.

2 . ديوان شاعر نيل، ج1، ص 84.

-------------------------- صفحه 193

وعلي (عليه السلام) گفت:هرگز; بلكه با خود پيمان بسته بودم كه پس از درگذشت رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) ردا بر دوش نيفكنم تا قرآن را جمع كنم و از اين رو از ديگران عقب ماندم! وسپس بيعت كرد.(1) در حالي كه خود او وديگران از عايشه نقل مي كنند كه تا مدّت شش ماه كه حضرت فاطمه (عليها السلام) زنده بود علي (عليه السلام)بيعت نكرد وپس از درگذشت او بود كه دست بيعت به خليفه داد.(2) امّا نه تنها حضرت علي (عليه السلام) بيعت نكرد وسخنان او در نهج البلاغه گواه روشن اين واقعيت است، بلكه گروهي كه با نام آنها در تشريح حادثه سقيفه آشنا شديم نيز با خليفه بيعت نكردند وسلمان، كه بزرگترين حامي ولايت حضرت علي(عليه السلام) بود، در باره خلافت ابوبكر چنين گفت: به خلافت كسي تن داديد كه تنها از نظر سن بزرگتر از شماست واهل بيت پيامبر خود را ناديده گرفتيد. حال آنكه اگر خلافت را از محور خود خارج نمي كردند هرگز اختلافي پديد نمي آمد وهمه از ميوه هاي گواراي خلافت ]حق [بهره مند مي شديد.(3) ***

--------------------------

1 . عقد الفريد، ج4، ص 260.

2 . همان.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 69.

-------------------------- صفحه 194 -------------------------- صفحه 195

با گروهي از ياران با وفاي او از صحنه حكومت بيرون رفت، ولي پس از تنوير افكار وآگاه ساختن اذهان عمومي، براي حفظ وحدت كلمه، از در مخالفت وارد نشد واز طريق تعليم وتفسير مفاهيم عالي قرآن وقضاوت صحيح واحتجاج واستدلال با دانشمندان اهل كتاب و... به خدمات فردي واجتماعي خود ادامه داد. امام (عليه السلام) در ميان مسلمانان واجد كمالات بسياري بود كه هرگز ممكن نبود رقباي وي اين كمالات را از او بگيرند.او پسر عمّ وداماد پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)، وصيّ بلافصل او، مجاهد نامدار وجانباز بزرگ اسلام وباب علم نبي(صلي الله عليه وآله وسلم) بود. هيچ كس نمي توانست سبقت او را در اسلام وعلم وسيع واحاطه بي نظير وي را بر قرآن وحديث وبر اصول وفروع دين وبر كتابهاي آسماني انكار كند يا اين فضايل را از او سلب نمايد. در اين ميان، امام (عليه السلام) امتياز خاصي داشت كه ممكن بود در آينده براي دستگاه خلافت ايجاد اشكال كند وآن قدرت اقتصادي ودر آمدي بود كه از طريق فدك به او مي رسيد.

-------------------------- صفحه 196

از اين جهت، دستگاه خلافت مصلحت ديد كه اين قدرت را از دست امام (عليه السلام) خارج كند، زيرا اين امتياز همچون امتيازات ديگر نبود كه نتوان آن را از امام (عليه السلام)گرفت.(1) مشخصات فدك

سرزمين آباد وحاصلخيزي را كه در نزديكي خيبر قرار داشت وفاصله آن با مدينه حدود 140 كيلومتر بود وپس از دژهاي خيبر محل اتّكاي يهوديان حجاز به شمار مي رفت قريه «فدك» مي ناميدند.(2) پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) پس از آنكه نيروهاي يهود را در

«خيبر» و«وادي القري» و«تيما» در هم شكست وخلأ بزرگي را كه در شمال مدينه احساس مي شد با نيروي نظامي اسلام پُر كرد، براي پايان دادن به قدرت يهود در اين سرزمين، كه براي اسلام ومسلمانان كانون خطر وتحريك بر ضدّ اسلام به شمار مي رفت، سفيري به نام محيط را نزد سران فدك فرستاد.يوشع بن نون كه رياست دهكده را به عهده داشت صلح وتسليم را بر نبرد ترجيح داد وساكنان آنجا متعهد شدند كه نيمي از محصول هر سال را در اختيار پيامبر اسلام بگذارند واز آن پس زير لواي اسلام زندگي كنند وبر ضدّ مسلمانان دست به توطئه نزنند. حكومت اسلام نيز، متقابلاً، تأمين امنيت منطقه آنان را متعهّد شد. در اسلام سرزمينهايي كه از طريق جنگ ونبرد نظامي گرفته شود متعلّق به عموم مسلمانان است واداره آن به دست حكّام شرع خواهد بود. ولي سرزميني كه بدون هجوم نظامي ونبرد در اختيار مسلمانان قرار مي گيرد مربوط به شخص پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وامام پس از اوست وبايد به طوري كه در قوانين اسلام معيّن شده است، در موارد خاصي بكار رود، ويكي از آن موارد اين است كه پيامبر وامام

--------------------------

1 . مشروح اين بحث را در بخش «انگيزه هاي غصب فدك» مي خوانيد.

2 . به كتاب معجم البلدان ومراصد الإطلاع، ماده«فدك» مراجعه شود.

-------------------------- صفحه 197

نيازمنديهاي مشروع نزديكان خود را به وجه آبرومندي برطرف سازند.(1) فدك هديه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به حضرت فاطمه (عليها السلام)

محدّثان ومفسّران شيعه وگروهي از دانشمندان سنّي مي نويسند: وقتي آيه (وَآتِ ذَا الْقُرْبي حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ

ابْنَ السَّبِيل) (2) نازل شد پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) دختر خود حضرت فاطمه را خواست وفدك را به وي واگذار كرد.(3) ناقل اين مطلب ابوسعيد خِدري يكي از صحابه بزرگ رسول اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) است. كليه مفسّران شيعه وسنّي قبول دارند كه آيه در حقّ نزديكان وخويشاوندان پيامبر نازل شده است ودختر آن حضرت بهترين مصداق براي (ذَا الْقُرْبي) است.حتّي هنگامي كه مردي شامي به علي بن الحسين زين العابدين (عليه السلام) گفت:خود را معرفي كن، آن حضرت براي شناساندن خود به شاميان آيه فوق را تلاوت كرد واين مطلب چنان در ميان مسلمانان روشن بود كه آن مرد شامي، در حالي كه سر خود را به عنوان تصديق حركت مي داد، به آن حضرت چنين عرض كرد: به سبب نزديكي وخويشاوندي خاصّي كه با حضرت رسول داريد خدا به پيامبر خود دستور داده كه حقّ شما را بدهد.(4) خلاصه گفتار آنكه آيه در حقّ حضرت زهرا (عليها السلام) و فرزندان وي نازل شده ومورد اتّفاق مسلمانان است، ولي اين مطلب كه هنگام نزول اين آيه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)فدك را

--------------------------

1 . سوره حشر، آيه هاي 6و7. در كتابهاي فقهي اين مطلب در كتاب جهاد تحت عنوان «فيء» بحث شده است.

2 . سوره اسراء، آيه 26. يعني حقّ خويشاوندان ومساكين ودر راه ماندگان را بپرداز.

3 . مجمع البيان، ج3، ص 411; شرح ابن ابي الحديد، ج16، ص 268; الدّر المنثور، ج4، ص 177.

4 . الدرّ المنثور، ج4، ص 176.

-------------------------- صفحه 198

به دختر گرامي خود بخشيد مورد اتّفاق دانشمندان شيعه وبرخي از دانشمندان سنّي است.

چرا پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فدك را به دختر خود بخشيد؟

مي دانيم وتاريخ زندگي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وخاندان او به خوبي گواهي مي دهد كه آنان هرگز دلبستگي به دنيا نداشته اند وچيزي كه در نظر آنان ارزشي نداشت همان ثروت دنيا بود. مع الوصف مي بينيم كه پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) فدك را به دختر خود بخشيد وآن را به خاندان حضرت علي (عليه السلام)اختصاص داد.در اينجا اين سؤال پيش مي آيد كه چرا پيامبر فدك را به دختر خود بخشيد. در پاسخ به اين سؤال وجوه زير را مي توان ذكر كرد: 1_ زمامداري مسلمانان پس از فوت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)،طبق تصريحات مكرّر آن حضرت، با امير مؤمنان (عليه السلام) بود واين مقام ومنصب به هزينه سنگين نياز داشت. حضرت علي (عليه السلام) براي اداره امور وابسته به منصب خلافت مي توانست از در آمد فدك به نحو احسن استفاده كند. گويا دستگاه خلافت از اين پيش بيني پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مطلّع شده بود كه در همان روزهاي نخست فدك را از دست خاندان پيامبرخارج كرد. 2_ دودمان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، كه مظهر كامل آن يگانه دختر وي ونور ديدگانش حضرت حسن (عليه السلام) وحضرت حسين (عليه السلام) بود، بايد پس از فوت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به صورت آبرومندي زندگي كنند وحيثيت وشرف رسول اكرم وخاندانش محفوظ بماند. براي تأمين اين منظور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فدك را به دختر خود بخشيد. 3_ پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)

مي دانست كه گروهي كينه حضرت علي (عليه السلام) را در دل دارند، زيرا بسياري از بستگان ايشان به شمشير وي در ميدانهاي جهاد كشته شده اند. يكي از راههاي زدودن اين كينه اين بود كه امام (عليه السلام) از طريق كمكهاي مالي از آنان دلجويي كند وعواطف آنان را به خود جلب نمايد. همچنين به كليه

-------------------------- صفحه 199

بينوايان ودرماندگان كمك كند وازاين طريق موانع عاطفي كه بر سر راه خلافت او بود از ميان برداشته شود. پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، هرچند ظاهراً فدك را به زهرا (عليها السلام) بخشيد، ولي در آمد آن در اختيار صاحب ولايت بود تا از آن، علاوه بر تأمين ضروريات زندگي خود، به نفع اسلام ومسلمانان استفاده كند. در آمد فدك

با مراجعه به تاريخ، همه اين جهات سه گانه در ذهن انسان قوّت مي گيرد.زيرا فدك يك منطقه حاصلخيز بود كه مي توانست حضرت علي (عليه السلام) را در راه اهداف خويش كمك كند. حلبي، مورخ معروف، در سيره خود مي نويسد: ابوبكر مايل بود كه فدك در دست دختر پيامبر پاقي بماند وحقّ مالكيت فاطمه را در ورقه اي تصديق كرد; امّا عمر از دادن ورقه به فاطمه مانع شد ورو به ابوبكر كرد وگفت: فردا به درآمد فدك نياز شديدي پيدا خواهي كرد، زيرا اگر مشركان عرب بر ضدّ مسلمانان قيام كنند از كجا هزينه جنگي را تأمين مي كني.(1) از اين جمله استفاده مي شود كه در آمد فدك به مقداري بوده است كه مي توانسته بخشي از هزينه جهاد با دشمن را تأمين كند. از اين جهت لازم بود كه پيامبر

(صلي الله عليه وآله وسلم) اين قدرت اقتصادي را در اختيار حضرت علي (عليه السلام) بگذارد. ابن ابي الحديد مي گويد: من به يكي از دانشمندان مذهب اماميه در باره فدك چنين گفتم:دهكده فدك آنچنان وسعت نداشت وسرزمين به اين كوچكي، كه جز چند نخل در آنجا نبود، اينقدر مهم نبود كه مخالفان فاطمه در آن طمع ورزند.او در پاسخ من گفت: تو در

--------------------------

1 . سيره حلبي، ج3، ص 400.

-------------------------- صفحه 200

اين عقيده اشتباه مي كني.شماره نخلهاي آنجا از نخلهاي كنوني كوفه كمتر نبود.به طورمسلّم ممنوع ساختن خاندان پيامبر از اين سرزمين حاصلخيز براي اين بود كه مبادا امير مؤمنان از درا مد آنجا براي مبارزه با دستگاه خلافت استفاده كند. لذا نه تنها فاطمه را از فدك محروم ساختند، بلكه كليّه بني هاشم وفرزندان عبد المطّلب را از حقوق مشروع خود(خمس غنائم) هم بي نصيب نمودند. افرادي كه بايد مدام به دنبال تأمين زندگي بروند وبا نيازمندي به سر ببرند هرگز فكر مبارزه با وضع موجود را در مغز خود نمي پرورانند.(1) امام موسي بن جعفر (عليه السلام) حدود مرزي فدك را در حديثي چنين تحديد مي كند: فدك از يك طرف به «عدن»، از طرف دوم به «سمرقند»، از جهت سوّم به «آفريقا»، از جانب چهارم به درياها وجزيره ها وارمنستان ... محدود مي شد.(2) به طور مسلّم فدك، كه بخشي از خيبر بود، چنان حدودي نداشت; مقصود امام كاظم (عليه السلام) اين بوده است كه تنها سرزمين فدك از آنان غصب نشده است بلكه حكومت بر ممالك پهناور اسلامي كه حدود چهارگانه آن در سخن امام تعيين شده از

اهل بيت گرفته شده است. قطب الدين راوندي مي نويسد: پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) سرزمين فدك را به مبلغ بيست وچهار هزار دينار اجاره داد. در برخي از احاديث هفتاد هزار دينار نيز نقل شده است واين اختلاف به حسب تفاوت در آمد سالانه آن بوده است. هنگامي كه معاويه به خلافت رسيد فدك را ميان سه نفر تقسيم كرد:يك سوم آن را به مروان بن حكم ويك سوّم ديگر را به عمرو بن عثمان وثلث آخر را به فرزند

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، 236.

2 . بحار الأنوار، ج48، ص 144.

-------------------------- صفحه 201

خود يزيد داد. وچون مروان به خلافت رسيد همه سهام را جزو تيول خود قرار داد.(1) از اين نحوه تقسيم استفاده مي شود كه فدك سرزمين قابل ملاحظه اي بوده است كه معاويه آن را ميان سه نفر، كه هريك نماينده فاميل بزرگي بود، تقسيم كرد. هنگامي كه حضرت فاطمه (عليها السلام) با ابوبكر در باره فدك سخن گفت وگواهان خود را براي اثبات مدعاي خود نزد او برد، وي در پاسخ دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)گفت:فدك ملك شخصي پيامبر نبوده، بلكه از اموال مسلمانان بود كه از در آمد آن سپاهي را مجهّز مي كرد وبراي نبرد با دشمنان مي فرستاد ودر راه خدا نيز انفاق مي كرد.(2) اينكه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با در آمد فدك سپاه بسيج مي كرد يا آن را ميان بني هاشم وبينوايان تقسيم مي نمود حاكي است كه اين بخش از خيبر در آمد سرشاري داشته كه براي بسيج سپاه كافي بوده

است. هنگامي كه عمر تصميم گرفت شبه جزيره را از يهوديان پاك سازد به آنان اخطار كرد كه سرزمينهاي خود را به دولت اسلامي واگذار كنند وبهاي آن را بگيرند وفدك را تخليه كنند. پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) از روز نخست با يهوديان ساكن فدك قرار گذاشته بود كه نيمي از آن را در اختيار داشته باشند ونيم ديگر را به رسول خدا واگذار كنند.ازاين جهت، خليفه ابن تيهان وفروة وحباب وزيد بن ثابت را به فدك اعزام كرد تا بهاي مقدار غصب شده آن را پس از قيمت گذاري به ساكنان يهودي آنجا بپردازد. آنان سهم يهوديانرا به پنجاه هزار درهم تقويم كردند وعمر اين مبلغ را از مالي كه از عراق به دست آمده بود پرداخت.(3)

--------------------------

1 . همان، ج16، ص 216.

2 . همان، ص 214.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 211.

-------------------------- صفحه 202

انگيزه هاي تصرّف فدك

هواداري گروهي از ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از خلافت وجانشيني ابوبكر نخستين پل پيروزي او بود ودر نتيجه خزرجيان كه نيرومندترين تيره انصار بودند، با مخالفت تيره ديگر آنان از صحنه مبارزه بيرون رفتند وبني هاشم، كه در رأس آنان حضرت علي(عليه السلام) قرار داشت، بنابه عللي كه در گذشته ذكر شد، پس از روشن كردن اذهان عمومي، از قيام مسلحانه ودسته بندي در برابر حزب حاكم خودداري كردند. ولي اين پيروزي نسبي در مدينه براي خلافت كافي نبود وبه حمايت مكّه نيز نياز داشت. ولي بني اميّه، كه در رأس آنها ابوسفيان قرار داشت، جمعيت نيرومندي بودند كه خلافت خليفه را به

رسميت نشناخته، انتظار مي كشيدند كه از نظر ابوسفيان وتأييد وتصويب وي آگاه شوند. لذا هنگامي كه خبر رحلت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) به مكه رسيد فرماندار مكّه، كه جوان بيست وچند ساله اي به نام عتاب بن اسيد بن العاص بود، مردم را از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) آگاه ساخت ولي از خلافت وجانشيني او چيزي به مردم نگفت در صورتي كه هردو حادثه مقارن هم رخ داده، طبعاً با هم گزارش شده بود وبسيار بعيد است كه خبر يكي از اين دو رويداد به مكه برسد ولي از رويداد ديگر هيچ خبري منتشر نشود. سكوت مرموز فرماندار اموي مكّه علتي جز اين نداشت كه مي خواست از نظر رئيس فاميل خود، ابوسفيان، آگاه شود وسپس مطابق نظر او رفتار كند. با توجه به اين حقايق، خليفه به خوبي دريافت كه ادامه فرمانروايي وي بر مردم، در برابرگروههاي مخالف، نياز به جلب نظرات وعقايد مخالفان دارد وتا آرا وافكار وبالاتر از آن قلوب ودلهاي آنان را از طرق مختلف متوجه خود نسازد ادامه زمامداري بسيار مشكل خواهد بود. يكي از افراد مؤثري كه بايد نظر او جلب مي شد رئيس فاميل اميه، ابوسفيان بود.زيرا وي از جمله مخالفان حكومت ابوبكر بود كه وقتي كه شنيد وي زمام امور را

-------------------------- صفحه 203

به دست گرفته است به عنوان اعتراض گفت:«ما را با ابو فضيل چكار؟» وهم او بود كه، پس از ورود به مدينه، به خانه حضرت علي (عليه السلام) وعباس رفت وهر دو را براي قيام مسلحانه دعوت كرد وگفت:من مدينه را با سواره وپياده پر مي

كنم; برخيزيد وزمام امور را به دست گيريد! ابوبكر براي اسكات وخريدن عقيده وي اموالي را كه ابوسفيان همراه آورده بود به خود او بخشيد وديناري از آن برنداشت.حتّي به اين نيز اكتفا نكرد وفرزند وي يزيد(برادر معاويه) را براي حكومت شام انتخاب كرد.وقتي به ابوسفيان خبر رسيدكه فرزندش به حكومت رسيده است فوراً گفت:ابوبكر صله رحم كرده است!(1)حال آنكه ابوسفيان، قبلاً به هيچ نوع پيوندي ميان خود وابوبكر قائل نبود. تعداد افرادي كه مي بايست همچون ابوسفيان عقايد آنان خريده شود بيش از آن است كه در اين صفحات بيان شود;چه همه مي دانيم كه بيعت با ابوبكر در سقيفه بني ساعده بدون حضور گروه مهاجر صورت گرفت.از مهاجران تنها سه تن، يعني خليفه ودو نفر از همفكران وي _ عمر وابوعبيده، حضور داشتند.به طور مسلّم اين نحوه بيعت گرفتن وقرار دادن مهاجران در برابر كار انجام شده، خشم گروهي را بر مي انگيخت.از اين جهت، لازم بود كه خليفه رنجش آنان را برطرف سازد وبه وضع ايشان رسيدگي كند. به علاوه، مي بايست گروه انصار، به ويژه خزرجيان كه از روز نخست با او بيعت نكردند وبا دلي لبريز از خشم سقيفه را ترك گفتند، مورد مهر ومحبت خليفه قرار مي گرفتند. خليفه نه تنها براي خريد عقايد مردان اقدام نمود، بلكه اموالي را نيز ميان زنان انصار تقسيم كرد. وقتي زيد بن ثابت سهم يكي از زنان بني عَدي را به در خانه او آورد، آن زن محترم پرسيد كه: اين چيست؟زيد گفت:سهمي است كه خليفه ميان زنان و از جمله تو تقسيم كرده است. زن با ذكاوت خاصي دريافت كه اين

پول يك

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 202.

-------------------------- صفحه 204

رشوه ديني!بيش نيست، لذا به او گفت: براي خريد دينم رشوه مي دهيد؟ سوگند به خدا، چيزي از او نمي پذيرم.وآن را رد كرد.(1) كمبود بودجه حكومت

پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) در دوران بيماري خود هرچه در اختيار داشت همه را تقسيم كرد وبيت المال تهي بود.نمايندگان پيامبر پس از درگذشت آن حضرت با اموال مختصري وارد مدينه مي شدند، يا آنها را به وسيله افراد اميني گسيل مي داشتند.ولي اين در آمدهاي مختصر براي حكومتي كه مي خواست ريخت وپاش كند وعقايد مخالفان را بخرد قطعاًكافي نبود. از طرف ديگر، قبايل اطراف پرچم مخالفت برافراشته، از دادن زكات به مأموران خليفه خودداري مي كردند وازاين ناحيه نيز ضربت شكننده اي بر اقتصاد حاكميت وارد مي آمد. ازاين جهت،رئيس حزب حاكم چاره اي جز اين نداشت كه براي ترميم بودجه حكومت دست به اين طرف وآن طرف دراز كرده، اموالي را مصادره كند. در اين ميان چيزي بهتر از فدك نبود كه با نقل حديثي از پيامبر، كه تنها خود خليفه راوي آن بود(2)، از دست حضرت فاطمه (عليها السلام) خارج شد ودر آمد سرشار آن براي محكم ساختن پايه هاي حكومت مورد استفاده قرار گرفت. عمر، به گونه اي به اين حقيقت اعتراف كرده، به ابوبكر چنين گفت:فردا به در آمد فدك نياز شديدي پيدا خواهي كرد، زيرا اگر مشركان عرب بر ضدّ مسلمانان قيام كنند، از كجا هزينه جنگي آنها را تأمين خواهي كرد.(3)

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 133.

2 . آن حديث

مجعول چنين است:«نَحْنُ مَعاشِرَ الأَنْبِياءِ لا نُورِّثُ». يعني ما گروه پيامبران ارثيه باقي نمي گذاريم.

3 . سيره حلبي، ج3، ص 400.

-------------------------- صفحه 205

گفتار وكردار خليفه وهمفكران او نيز بر اين مطلب گواهي مي دهد. چنانكه وقتي حضرت فاطمه (عليها السلام) فدك رااز او مطالبه كرد در پاسخ گفت:پيامبر هزينه زندگي شما را از آن تأمين مي كرد وباقيمانده در آمد آن را ميان مسلمانان قسمت مي نمود.در اين صورت تو با در آمد آن چه كار خواهي كرد؟ دختر گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود:من نيز از روش او پيروي مي كنم وباقيمانده آن را در ميان مسلمانان تقسيم خواهم كرد. با اينكه حضرت فاطمه (عليها السلام) راه را بر خليفه بست، وي گفت:من نيز همان كار را انجام مي دهم كه پدرت انجام مي داد!(1) اگر هدف خليفه از تصرّف فدك، تنها اجراي يك حكم الهي بود وآن اينكه در آمد فدك، پس از كسر هزينه خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، در راه مسلمانان مصرف شود، چه فرق مي كرد كه اين كار را او انجام دهد يا دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وشوهر گرامي او كه به نصّ قرآن از گناه ونافرماني مصون وپيراسته اند. اصرار خليفه بر اينكه در آمد فدك در اختيار او باشد گواه است كه او چشم به اين در آمد دوخته بود تا از آن براي تحكيم حكومت خود استفاده كند. عامل ديگر تصرف فدك

عامل ديگر تصرّف فدك، چنانكه پيشتر نيز ذكر شد، ترس از قدرت اقتصادي اميرمؤمنان علي (عليه السلام) بود. امام (عليه السلام) همه شرايط رهبري را

دارا بود، زيرا علم وتقوا وسوابق درخشان وقرابت با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وتوصيه هاي آن حضرت در حقّ او قابل انكار نبود وهرگاه فردي با اين شرايط وزمينه ها قدرت مالي نيز داشته باشد وبخواهد با دستگاه متزلزل خلافت رقابت كند، اين دستگاه با خطر بزرگي روبرو خواهد بود. در اين صورت، اگر سلب امكانات وشرايط ديگر حضرت علي (عليه السلام)امكان پذير

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 316.

-------------------------- صفحه 206

نيست ونمي توان با زمينه هاي مساعدي كه در وجود اوست مبارزه كرد، ولي مي توان حضرت علي (عليه السلام) را از قدرت اقتصادي سلب كرد. از اين رو، براي تضعيف خاندان وموقعيت حضرت علي (عليه السلام)، فدك را از دست مالك واقعي آن خارج ساختند وخاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را محتاج دستگاه خود قرار دادند. اين حقيقت از گفتگوي عمر با خليفه به روشني استفاده مي شود.وي به ابوبكر گفت: مردم بندگان دنيا هستند وجز آن هدفي ندارند.تو خمس وغنايم را از علي بگير وفدك را از دست او بيرون آور، كه وقتي مردم دست او را خالي ديدند او را رها كرده به تو متمايل مي شوند.(1) گواه ديگر بر اين مطلب اين است كه دستگاه خلافت نه تنها خاندان پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) را از فدك محروم كرد، بلكه آنان را از يك پنجم غنايم جنگي نيز، كه به تصريح قرآن متعلّق به خويشاوندان پيامبر است(2)، محروم ساخت وپس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)ديناري از اين طريق به آنها پرداخت نشد. تاريخنويسان غالباً تصور مي كنند

كه اختلاف حضرت فاطمه (عليها السلام) با خليفه وقت تنها بر سر فدك بود، در صورتي كه او با خليفه بر سر سه موضوع اختلاف داشت: 1_ فدك كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) به وي بخشيده بود. 2_ ميراثي كه از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) براي او باقي مانده بود. 3_ سهم ذي القري كه به تصريح قرآن يكي از مصارف خمس غنايم است. عمر مي گويد: وقتي فاطمه (عليها السلام) فدك وسهم ذي القربي را از خليفه خواست، خليفه ابا كرد وآنها را نداد.

--------------------------

1 . ناسخ التواريخ، ج زهرا،ص 122.

2 . سوره انفال، آيه 41:(وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْء فَانَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبي).

-------------------------- صفحه 207

انس بن مالك مي گويد: فاطمه (عليها السلام) نزد خليفه آمد وآيه خمس را كه در آن سهمي براي خويشاوندان پيامبر مقرّر شده قرائت كرد.خليفه گفت:قرآني كه تو مي خواني من نيز مي خوانم.من هرگز سهم ذي القربي را نمي توانم به شما بدهم، بلكه حاضرم هزينه زندگي شما را از آن تأمين كنم وباقي را در مصالح مسلمانان مصرف كنم. فاطمه گفت:حكم خدا اين نيست.وقتي آيه خمس نازل شد پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود:بر خاندان محمّد بشارت باد كه خداوند (از فضل وكرم خود) آنان را بي نياز ساخت. خليفه گفت:به عمر وابوعبيده مراجعه مي كنم، اگر با نظر تو موافقت كردند حاضرم همه سهميه ذي القربي را به تو بپردازم! وقتي از آن دو سؤال شد آنان نيز نظر خليفه را تأييد كردند. فاطمه از اين وضع سخت تعجّب كرد ودريافت كه آنان

با هم تباني كرده اند.(1) كار خليفه جز اجتهاد در برابر نص نبود. قرآن كريم با صراحت كامل مي گويد كه يك سهم از خمس غنايم مربوط به ذي القربي است، ولي او به بهانه اينكه از پيامبر در اين زمينه چيزي نشنيده است به تفسير آيه پرداخته وگفت: بايد به آل محمّد به اندازه هزينه زندگي پرداخت وباقيمانده را در راه مصالح اسلام صرف كرد. اين تلاشها جز براي اين نبود كه دست امام (عليه السلام) را از مال دنيا تهي كنند واو را محتاج خويش سازند، تا نتواند انديشه قيام بر ضد حكومت راعملي كند. از نظر فقه شيعي، به گواهي رواياتي كه از جانشينان پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) به دست ما رسيده است، سهم ذي القربي ملك شخصي خويشاوندان پيامبر نيست.زيرا اگر قرآن براي ذي القربي چنين سهمي قائل شده است به جهت اين

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، صص231_ 230.

-------------------------- صفحه 208

است كه دارنده اين عنوان، پس ازپيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، حائز مقام زعامت وامامت است. از اين رو، بايد سهم خداوپيامبر وذي القربي، كه نيمي از خمس غنايم را تشكيل مي دهند، به خويشاوند پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كه ولي وزعيم مسلمانان نيز هست برسد وزير نظر او مصرف شود. خليفه به خوبي مي دانست كه اگر حضرت فاطمه (عليها السلام) سهم ذي القربي را مي طلبد مال شخصي خود رانمي خواهد، بلكه سهمي را مي خواهد كه بايد شخصي كه داراي عنوان ذي القربي است آن را دريافت كرده، به عنوان زعيم مسلمانان در مصالح آنها

صرف كندوچنين شخصي، پس از رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) جز حضرت علي (عليه السلام) كسي نيست ودادن چنين سهمي به حضرت علي(عليه السلام) يك نوع عقب نشيني از خلافت واعتراف به زعامت اميرمؤمنان است. از اين رو، خطاب به حضرت فاطمه (عليها السلام) گفت: هرگاه سهم ذي القربي را در اختيار شما نمي گذارم وپس از تأمين هزينه زندگي شما باقيمانده را در راه اسلام صرف مي كنم! فدك در كشاكش گرايشها وسياستهاي متضاد

در نخستين روزهاي خلافت هدف از تصرّف فدك ومصادره اموال دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تقويت بنيه مالي حزب حاكم وتهي ساختن دست خليفه راستين از مال دنيا بود.ولي پس از گسترش حكومت اسلامي، فتوحات بزرگ مسلمين سيل ثروت را به مركز خلافت روانه ساخت ودستگاه خلافت خود را از در آمد فدك بي نياز ديد. از طرف ديگر، مرور زمان پايه هاي خلافت خلفا را در جامعه اسلامي تحكيم كرد وديگر كسي گمان نمي برد كه خليفه راستين امير مؤمنان علي (عليه السلام) با درآمد فدك به فكر مخالفت بيفتد ودر مقابل آنان صف آرايي كند. با اينكه در دوران خلفاي ديگر علل اوّليه تصرّف فدك، يعني تقويت بنيه مالي

-------------------------- صفحه 209

دستگاه خلافت، از ميان رفته وبه كلي منتفي شده بود، امّا سرزمين فدك ودر آمد آن همچنان در قلمرو سياست واموال هر خليفه اي بود كه روي كار مي آمد ودر باره آن، به گونه اي كه با نحوه نظر وگرايش او به خاندان پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) بستگي داشت، تصميم مي گرفت.آنان كه پيوند معنوي خود را با خاندان رسالت

كاملاً بريده بودند از بازگردانيدن فدك به مالكان واقعي آن به شدّت خودداري مي كردند وآن را جزو اموال عمومي وخالصه حكومت قرار مي دادند واحياناً به تيول خود يا يكي از اطرافيان خويش در مي آوردند، ولي كساني كه نسبت به خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كم وبيش مهر ميورزيدند يا مقتضيات زمان وسياست وقت ايجاب مي كرد از فرزندان حضرت فاطمه (عليها السلام) دلجويي كنند آن را به فرزندان زهرا (عليها السلام) مي سپردند تا روزي كه خليفه ديگر وسياست ديگري جانشين خليفه وسياست قبلي گردد. از اين جهت،فدك هيچ گاه وضع ثابت واستواري نداشت، بلكه پيوسته در گرو كشاكش گرايشهاي مختلف وسياستهاي متضاد بود.گاهي به مالكان واقعي خود بازمي گشت واغلب مصادره مي شد ودر هر حال، همواره يكي از مسائل حسّاس وبغرنج اسلامي بود. در دوران خلفا تا زمان حضرت علي (عليه السلام) فدك وضع ثابتي داشت.از درآمد آن مبلغي مختصر به عنوان هزينه زندگي به خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) پرداخت مي شد وباقيمانده آن، مانند ديگر اموال عمومي، زير نظر خلفا به صرف مي رسيد. هنگامي كه معاويه زمام امور را به دست گرفت آن را ميان سه نفر تقسيم كرد:سهمي به مروان وسهمي به عمرو بن عثمان بن عفّان وسهمي هم به فرزند خود يزيد اختصاص داد. فدك همچنان دست به دست مي گشت تا كه مروان بن حكم، در دوران خلافت خود، همه سهام را از آن دو نفر ديگر خريد واز آنِ خود قرار داد وسرانجام آن را به فرزند خود عبد العزيز بخشيد واو نيز آن را به فرزند خود عُمر

بن عبد العزيز هديه كرد يا براي او به ارث گذاشت.

-------------------------- صفحه 210

هنگامي كه عمربن عبد العزيز به خلافت رسيد تصميم گرفت كه بسياري از لكه هاي ننگين بني اميّه را از دامن جامعه اسلامي پاك سازد.از اين رو، به جهت گرايشي كه به خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) داشت، نخستين مظلمه اي را كه به صاحبان اصلي آن باز گردانيد فدك بود. وي آن را در اختيار حسن بن حسن بن علي وبه روايتي در اختيار حضرت سجّاد قرار داد.(1) او نامه اي به فرماندار مدينه ابوبكر بن عمرو نوشت ودستور داد كه فدك را به فرزندان حضرت فاطمه (عليها السلام) پس دهد. فرماندار بهانه گير مدينه در پاسخ نامه خليفه نوشت: فاطمه در مدينه فرزندان بسياري دارد وهر كدام در خانواده اي زندگي مي كنند. من فدك را به كدام يك بازگردانم؟ فرزند عبد العزيز وقتي پاسخ نامه فرماندار را خواند سخت ناراحت شد وگفت: من اگر تو را به كشتن گاوي فرمان دهم مانند بني اسرائيل خواهي گفت كه رنگ آن گاو چگونه است. هنگامي كه نامه من به دست تو رسيد فدك را ميان فرزندان فاطمه كه از علي هستند تقسيم كن. حاشيه نشينان خلافت كه همه از شاخه هاي بني اميه بودند از دادگري خليفه سخت ناراحت شدند وگفتند:تو با عمل خود شيخين را تخطئه كردي. چيزي نگذشت كه عمر بن قيس با گروهي از كوفه وارد شام شد واز كار خليفه انتقاد كرد.خليفه در پاسخ آنان گفت: شما جاهل ونادانيد.آنچه را كه من به خاطر دارم شما هم شنيده ايد ولي فراموش كرده ايد. زيرا

استاد من ابوبكر بن محمد عمرو بن حزم از پدرش واو از

--------------------------

1 . اين احتمال دوم را هرچند ابن الحديد نقل كرده است پايه استواري ندارد. زيرا عمر بن عبد العزيز در سال 99 هجري به مقام خلافت رسيد، در حالي كه امام سجّاد (عليه السلام) در سال 94 درگذشته است. ممكن است مقصود محمد بن علي بن الحسين باشد كه لفظ محمّد از نسخه ها افتاده است.

-------------------------- صفحه 211

جدّش نقل كرد كه پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود:«فاطمه پاره تن من است; خشم او مايه خشم من وخشنودي او سبب خشنودي من است». فدك در زمان خلفا جزو اموال عمومي وخالصه حكومت بود وسپس به مروان واگذار شد واو نيز آن را به پدرم عبد العزيز بخشيد. پس از درگذشت پدرم، من وبرادرانم آن را به ارث برديم وبرادرانم سهم خود را به من فروخته يا بخشيدند ومن نيز آن را به حكم حديث رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) به فرزندان زهرا باز گرداندم. پس از درگذشت عمر بن عبد العزيز، آل مروان، يكي پس از ديگري، زمام امور را به دست گرفتند وهمگي در مسيري بر خلاف مسير فرزند عبد العزيز گام برداشتند وفدك در مدّت خلافت فرزندان مروان در تصرّف آنها بود وخاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از درآمد آن كاملاً محروم بودند. پس از انقراض حكومت امويان وتأسيس دولت عباسي فدك نوسان خاصي داشت: نخستين خليفه عباسي، سفّاح، فدك را به عبد اللّه بن الحسن بازگرداند.پس از وي منصور آن را باز ستاند.مهدي فرزند منصور از روش او پيروي نكرد وفدك را

به فرزندان حضرت فاطمه (عليها السلام) باز گرداند.پس از درگذشت مهدي فرزندان وي موسي وهارون، كه يكي پس از ديگري زمام خلافت را به دست گرفتند، فدك را از خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) سلب كردند ودر تصرّف خود در آوردند. تا اينكه مأمون فرزند هارون زمام خلافت را به دست گرفت. روزي مأمون براي ردّ مظالم ورسيدگي به شكايات رسماً جلوس كرده، نامه هايي را كه ستمديدگان نوشته بودند بررسي مي كرد. نخستين نامه اي كه همان روز در دست او قرار گرفت نامه اي بود كه نويسنده آن خود را وكيل ونماينده حضرت فاطمه (عليها السلام) معرفي كرده،خواستار بازگرداندن فدك به دودمان نبوت شده بود.خليفه به آن نامه نگريست واشك در ديدگان او حلقه زد.دستور داد كه نويسنده نامه را احضار كنند.

-------------------------- صفحه 212

پس از چندي، پيرمردي وارد مجلس خليفه شد وبا مأمون در باره فدك به بحث نشست.پس از يك رشته مناظرات مأمون قانع شد ودستور داد كه نامه رسمي به فرماندار مدينه بنويسند كه فدك را به فرزندان زهرا (عليها السلام) باز گرداند.نامه نوشته شد وبه امضاي خليفه رسيد وبراي اجرا به مدينه ارسال شد. بازگرداندن فدك به خاندان نبوت مايه شادي شيعيان شد ودِعْبِل خُزاعي قصيده اي در اين زمينه سرود كه نخستين بيت آن اين است: أَصْبَ__حَ وَجْ_هُ ال_زَّم_انِ قَد ضَحِ_ك_ا *** بِ_رَدِّ مَ__أْمُ_ون ه_اشِ__مَ فَ_دَك____اً (1) چهره زمانه خندان گشت،زيرا مأمون فدك را به فرزندان هاشم(كه مالكان واقعي آن بودند) باز گرداند. شگفت آور نامه اي است كه مأمون در سال 210 در اين زمينه به فرماندار مدينه قيم بن جعفر نوشت كه خلاصه

آن اين است: امير مؤمنان، با موقعيتي كه در دين خدا ودر خلافت اسلامي دارد وبه سبب خويشاوندي با خاندان نبوت، شايسته ترين فردي است كه بايد سنّتهاي پيامبر را رعايت كند وآنچه را كه وي به ديگران بخشيده است به مورد اجرا بگذارد.پيامبر گرامي فدك را به دختر خود فاطمه بخشيده است واين مطلب چنان روشن است كه هرگز كسي از فرزندان پيامبر در آن اختلاف ندارد وكسي بالاتر از آنان خلاف آن را ادعا نكرده است كه شايسته تصديق باشد. بر اين اساس،امير مؤمنان مأمون مصلحت ديد كه براي كسب رضاي خدا واقامه عدل واحقاق حق، آن را به وارثان پيامبر خدا باز گرداند ودستور او را تنفيذ كند. از اين جهت، به كارمندان ونويسندگان خود دستور داد كه اين مطلب را در دفاتر دولتي ثبت كنند.هرگاه پس از درگذشت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در مراسم حج ندا مي كردند كه هركس از پيامبر چيزي را، به عنوان صدقه يا

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، صص 218_ 216.

-------------------------- صفحه 213

بخشش يا وعده اي، ادعا كند ما را مطلع سازد مسلمانان گفتار او را مي پذيرفتند; تا چه رسد به دختر پيامبر گرامي كه حتماً بايد قول او تصديق وتأييد شود. امير مؤمنان به مبارك طبري دستور داد كه فدك را، با تمام حدود وحقوق، به وارثان فاطمه باز گرداند وآنچه در دهكده فدك از غلامان وغلاّت وچيزهاي ديگر هست به محمّد بن يحيي بن حسن بن زيد بن علي بن الحسين ومحمّد بن عبد اللّه بن حسن بن علي بن الحسين باز گرداند. بدان

كه اين نظري است كه امير مؤمنان از خدا الهام گرفته وخدا او را موفق ساخته است كه به سوي خدا وپيامبر تقرّب جويد. اين مطلب را به كساني كه از جانب تو انجام وظيفه مي كنند برسان ودر عمران وآبادي فدك وفزوني در آمد آن بكوش.(1) فدك همچنان در دست فرزندان زهرا (عليها السلام) بود تا اينكه متوكّل براي خلافت انتخاب شد.وي از دشمنان سرسخت خاندان رسالت بود.لذا فدك را از فرزندان حضرت زهرا (عليها السلام) باز گرفت وتيول عبد اللّه بن عمر بازيار قرار داد. در سرزمين فدك يازده نخل وجود داشت كه آنها را پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) به دست مبارك خود غرس كرده بود ومردم در ايّام حج خرماهاي آن نخلها را به عنوان تبرّك وبه قيمت گران مي خريدند واين خود كمك شاياني به خاندان نبوّت بود. عبد اللّه ازاين مسئله بسيار ناراحت بود. لذا مردي را به نام بشيران رهسپار مدينه ساخت تا آن نخلها را قطع كند.وي نيز با شقاوت بسيار مأموريت خود را انجام داد، ولي وقتي به بصره بازگشت فلج شد. از آن دوره به بعد، فدك از خاندان نبوت سلب شد وحكومتهاي جائر از اعاده آن به وارثان حضرت زهرا (عليها السلام) خودداري كردند.

--------------------------

1 . فتوح البلدان، صص 41_ 39; تاريخ يعقوبي، ج3، ص 48.

-------------------------- صفحه 214 صفحه 215

آن است كه قاضي بتواند بر محتويات پرونده به طور كامل دست يابد واوراق آن را به دقت بخواند ورأي عادلانه صادر كند; چه احياناً دست تحريف در آن راه يافته، محتويات آن را به هم زده است. ولي آنچه مي تواند كار دادرسي را آسان كند اين است كه مي توان با مراجعه به قرآن كريم واحاديث پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) واعترافات وادعاهاي طرفين نزاع، پرونده جديدي تنظيم كرد وبر اساس آن، با ملاحظه بعضي از اصولِ قطعي وتغيير ناپذير اسلام، به داوري پرداخت. اينك توضيح مطلب: از اصول مسلّم اسلام اين است كه هر سرزميني كه بدون جنگ وغلبه نظامي توسط مسلمانان فتح شود در اختيار حكومت اسلامي قرار مي گيرد واز اموال عمومي يا اصطلاحاً خالصه شمرده مي شود ومربوط به رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) خواهد بود. اين نوع اراضي ملك شخصي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نيست بلكه مربوط به دولت اسلامي است كه رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در رأس آن قرار دارد وپس از پيامبر اختيار وحقّ تصرّف در اين نوع اموال با كسي خواهد بود كه به جاي پيامبر وهمچون او زمام امور مسلمانان را به دست مي گيرد. قرآن مجيد اين اصل اسلامي را در سوره حشر، آيات ششم وهفتم

-------------------------- صفحه 216

چنين بيان مي فرمايد: (وَ ما أَفاءَ اللّهُ عَلي رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْل وَ لا رِكاب وَ لكِنَّ اللّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلي مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ عَلي كُلِّ شَيْء قَديرٌ* ما أَفاءَ اللّهُ عَلي رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُري فَلِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ

لِذِي الْقُرْبي وَ اليَتامي وَ المَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ...). «آنچه را كه خداوند از اموال سرزمينهاي فتح شده به پيامبر خود باز گردانده وعايد او كرده است شما براي تصرّف آن(رنج ومشقّتي متحمل نشده ايد و) اسب وشتري نرانده ايد، ولي خداوند پيامبران خود را بر هركس بخواهد مسلّط مي كند وخدا بر همه چيز تواناست. هرچه خداوند از اموال اين سرزمينها عايد پيغمبر خود كرده است متعلّق به خدا وپيغمبر وخويشاوندان او ويتيمان ومسكينان وبه راه ماندگان است...». اموالي كه در اختيارِ پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله وسلم) بود بر دو نوع بود: 1_ اموال خصوصي

اموالي كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) شخصاً مالك آنها بود در كتابهاي تاريخ وسيره به عنوان اموال خصوصي پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)به تفصيل فهرست شده ومنعكس است.(1) تكليف اين نوع اموال در زمان حيات پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با خود او بوده است وپس از درگذشت وي، مطابق قانون ارث در اسلام، به وارث آن حضرت منتقل مي شود; مگر اينكه ثابت شود كه وارث پيامبر از اموال شخصي او محروم بوده است كه در اين صورت اموال شخصي او بايد به عنوان صدقه ميان مستحقّان تقسيم شده يا در راه مصالح اسلامي مصرف شود. در بخشهاي آينده در باره اين موضوع بحث گسترده اي انجام داده، ثابت خواهيم كرد كه در قانون ارث، ميان وارث پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)ووارث ديگران تفاوتي نيست وروايتي كه خليفه اوّل به استناد آن وارث پيامبر را از ارث او محروم ساخت، بر

--------------------------

1 . ر.ك: كشف الغمّة، ج2، ص 122.

-------------------------- صفحه 217

فرض صحّت، معني ديگري دارد كه دستگاه خلافت از آن غفلت ورزيده است. 2_ اموال خالصه

اموال واملاكي كه متعلّق به حكومت اسلامي بوده است وپيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم)،به عنوان وليّ ملسمانان در آنها تصرف مي كرد ودر راه مصالح اسلام ومسلمانان به مصرف مي رساند اصطلاحاً خالصه ناميده مي شود. در مباحث فقهي بابي است به نام «فيئ» كه در كتاب «جهاد» واحياناً در باب «صدقات» از آن بحث مي كنند. فيئ در لغت عرب به معني بازگشت است ومقصود از آن سرزمينهايي است كه بدون جنگ وخونريزي به تصرّف حكومت اسلامي در آيد وساكنان آنها تحت شرايطي تابع حكومت اسلامي شوند. اين نوع اراضي كه بدون مشقّت وهجوم ارتش اسلام در اختيار پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) قرار مي گرفت مربوط به حكومت اسلامي بود وسربازان مسلمان در آن حقّي نداشتند. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در آمد آنها را در مصالح اسلامي به مصرف مي رساند وگاهي در ميان افرادمستحق تقسيم مي كرد تا، با استفاده از آن وبه اتكاي كار وكوشش خود، هزينه زندگي خويش را تأمين كنند. بخششهاي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) غالباً از محل در آمد اين اراضي بود واحياناً از خمس غنايم. خوب است در اينجا نمونه اي از روش پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را در خصوص اين نوع اراضي متذكر شويم. بني النضير متشكل از سه طايفه يهودي بودند كه در نزديكي مدينه خانه وباغ واراضي مزروعي داشتند. هنگامي كه پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)به مدينه مهاجرت كرد قبايل اوس وخزرج به وي ايمان آوردند،

ولي سه طايفه مذكور بر دين خود باقي ماندند. پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) با عقد پيمان خاصي در زمينه اتّفاق واتحاد ساكنان مدينه وحومه آن سخت كوشيد وسرانجام هر سه طايفه با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)پيمان بستند كه از هر نوع توطئه بر ضدّ مسلمانان اجتناب كنند وگامي بر خلاف مصالح آنان بر ندارند. ولي هر سه، متناوباًودر آشكار ونهان، پيمان شكني كردند واز هر نوع خيانت وتوطئه براي سقوط

-------------------------- صفحه 218

دولت اسلامي وحتي قتل پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) خودداري نكردند. از جمله، هنگامي كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)براي انجام كاري به محله بني النضير رفته بود، آنان قصد قتل پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را كردند ومي خواستند او را ترور كنند. از اين رو، پيامبر همه آنان را مجبور كرد كه مدينه را ترك كنند وسپس خانه ها ومزارع ايشان را در ميان مهاجران وبرخي ازمستمندان انصار تقسيم كرد.(1) در تاريخ اسلام نام برخي از كساني كه از اين نوع اراضي استفاده كردند وصاحب خانه شدند برده شده است. علي (عليه السلام)وابوبكر وعبد الرّحمان بن عوف وبلال از مهاجران وابو دجّانه وسهل بن حنيف وحارث بن صمه از انصار، از آن جمله بودند.(2) سرزمين فدك از املاك خالصه بود

محدّثان وسيره نويسان اتّفاق نظر دارند كه فدك از جمله املاك خالصه بوده است. زيرا فدك سرزميني بود كه هرگز به جنگ وغلبه فتح نشد، بلكه هنگامي كه خبر شكست خيبريان به دهكده فدك رسيد اهالي آن متّفقاً حاضر شدند كه با پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) از درِ صلح وارد شوند

ونيمي از اراضي فدك را در اختيار آن حضرت بگذارند ودر برابر آن در انجام مراسم مذهبي خود كاملاً آزاد باشند ومتقابلاً حكومت اسلامي امنيت منطقه آنان را تأمين كند.(3) هيچ كس از علماي اسلام در اين مسئله اختلاف نظر ندارد واز مذاكرات دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با ابوبكر در باره فدك به خوبي استفاده مي شود كه طرفين

--------------------------

1 . مجمع البيان، ج5، ص 260 چاپ صيدا وساير كتابهاي معتبر سيره وتاريخ اسلام.

2 . فتوح البلدان بلاذري، صفحات27 و31 و34; مجمع البيان، ج5، ص 260; سيره ابن هشام، ج3، صص 194_ 193.

3 . مغازي واقدي، ج2، ص 706; سيره ابن هشام، ج3، ص 408; فتوح البلدان: صص 46_ 41; أحكام القرآن، جصاص، ج3، ص 528; تاريخ طبري، ج3، صص 97_ 95.

-------------------------- صفحه 219

خالصه بودن فدك را پذيرفته بودند واختلاف آنان در جاي ديگر بود كه بعداً تشريح مي شود. فدك را پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به فاطمه (عليها السلام) بخشيده بود

علماي شيعه وگروهي از محدثان اهل تسنن اتّفاق نظر دارند كه وقتي آيه (وَآتِ ذَا الْقُرْبي حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ) نازل شد پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)فدك را به دختر خود فاطمه (عليها السلام) بخشيد. سند حديث به صحابي بزرگ ابوسعيد خِدري وابن عباس منتهي مي شود و از ميان محدّثان اهل تسنن افراد ذيل اين حديث رانقل كرده اند: 1_ جلال الدين سيوطي، متوفاي سال 909 هجري، در تفسير معروف خود مي نويسد: وقتي آيه ياد شده نازل گرديد، پيامبر فاطمه را درخواست وفدك را به او داد. ومي گويد:اين

حديث را محدّثاني مانند بزاز وابو يَعلي وابن ابي حاتم وابن مردويه از صحابي معروف ابوسعيد خدري نقل كرده اند. ونيز مي گويد: ابن مردويه از ابن عباس نقل كرده است كه وقتي آيه ياد شده نازل گرديد، پيامبر فدك را به فاطمه تمليك كرد.(1) 2_ علاء الدّين علي بن حسام معروف به متّقي هندي، ساكن مكّه ومتوفاي سال 976 هجري، نيزحديث ياد شده را نقل كرده است.(2) او مي گويد:محدّثاني مانند ابن النجار وحاكم در تاريخ خود اين حديث را از ابوسعيد نقل كرده اند.

--------------------------

1 . الدر المنثور، ج4، ص 177، متن حديث چنين است:«لَمّا نُزِلَتْ هذِهِ الآيَةُ(وَ آتِ ذَاالْقُرْبي حَقَّهُ) دَعا رَسُولُ اللّهِ (صلي الله عليه وآله وسلم) فاطِمَةً فَأَعْطاها فَدَك».

2 . كنزل العمّال، باب صله رحم، ج2، ص 157.

-------------------------- صفحه 220

3_ ابواسحاق احمد بن محمّد بن ابراهيم نشابوري معروف به ثعلبي، متوفاي سال 427 يا 437 هجري،در تفسير خود به نام «الكشف والبيان» جريان را نقل كرده است. 4_ مورخ شهير بلاذري، متوفاي سال 279 هجري، متن نامه مأمون به والي مدينه را نقل كرده است. در آن نامه چنين آمده است: «وَقَدْ كانَ رَسُولُ اللّهِ (صلي الله عليه وآله وسلم) أَعْطي فاطِمَةَ فَدَكَ وَ تَصَدَّقَ بهِا عَلَيْها وَ كانَ ذلِكَ أَمْراً مَعْرُوفاً لاَاخْتِلافَ فِيهِ بَيْنَ آلِ رَسُولِ اللّهِ (صلي الله عليه وآله وسلم) وَ لَمْ تَزَلْ تُدْعي...».(1) پيامبر خدا سرزمين فدك را به فاطمه بخشيد واين امر چنان مسلّم است كه دودمان رسول اللّه (صلي الله عليه وآله وسلم) در آن هرگز اختلاف نداشتند واو (=فاطمه) تا پايان عمر مدّعي مالكيت فدك بود. 5_ احمد بن عبد

العزيز جوهري، مؤلّف كتاب «السقيفه» مي نويسد: هنگامي كه عمر بن عبد العزيز زمام امور را به دست گرفت نخستين مظلمه اي را كه به صاحبانش رد كرد اين بود كه فدك را به حسن بن حسن بن علي بازگردانيد.(2) از اين جمله استفاده مي شود كه فدك ملك مطلق دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بوده است. 6_ ابن ابي الحديد، گذشته بر اين، شأن نزول آيه را در باره فدك از ابوسعيد خدري نقل كرده است.هر چند در اين نقل به سخن سيّد مرتضي در كتاب «شافي» استناد جسته است، ولي اگر گفتار سيد مرتضي مورد اعتماد او نبود حتماً از آن انتقاد مي كرد. به علاوه، در فصلي كه به تحقيق اين موضوع در شرح خود برنهج البلاغه

--------------------------

1 . فتوح البلدان، ص 46; معجم البدان، ج4، ص 240.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 216.

-------------------------- صفحه 221

اختصاص داده است، ازمذاكره اي كه با استاد مدرسه غربي بغداد داشته صريحاً استفاده مي شود كه وي معتقد بوده است كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) فدك را به دخت گرامي خود بخشيده بوده است.(1) 7_ حلبي، در سيره خود، ماجراي طرح ادعاي دخت پيامبر ونامهاي شهود او را آورده است ومي گويد: خليفه وقت قباله فدك را به نام زهرا صادر نمود ولي عمر آن را گرفت وپاره كرد.(2) 8_ مسعودي در كتاب «مروج الذّهب» مي نويسد: دخت پيامبر با ابوبكر در باره فدك مذاكره كرد واز او خواست كه فدك را به او بازگرداند، وعلي وحسنين وامّ ايمن را به عنوان شاهدان

خود آورد.(3) 9_ ياقوت حموي مي نويسد: فاطمه پيش ابوبكر رفت وگفت پيامبر فدك را به من بخشيده است.خليفه شاهد خواست و...(سرانجام مي نويسد:) در دوران خلافت عمر]بن عبد العزيز [فدك به دودمان پيامبر باز گردانيده شد،زيرا وضع در آمد مسلمانان بسيار رضايت بخش بود.(4) سمهودي در كتاب «وفاء الوفا» مذاكره فاطمه (عليها السلام) را با ابوبكر نقل مي كند وسپس مي گويد: علي وامّ ايمن به نفع فاطمه گواهي دادند وهر دو گفتند كه پيامبر فدك را در زمان حيات خود به فاطمه بخشيده است.(5)

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، صص 268 و284. متن مذاكره را در بحث آينده خواهيد خواند.

2 . سيره حلبي، ج3، صص400_ 399.

3 . مروج الذهب، ج2، ص 200.

4 . معجم البلدان، ج4، ص 238، ماده فدك.

5 . وفاء الوفا، ج2، ص 160.

-------------------------- صفحه 222

ونيز مي گويد: فدك در دوران خلافت عمر بن عبد العزيز به خاندان زهرا بازگردانيده شد.(1) مردي شامي با علي بن الحسين (عليهما السلام) ملاقات كرد وگفت خود را معرفي كن، امام (عليه السلام) فرمود:آيا در سوره بني اسرائيل اين آيه را خوانده اي:(وَآتِ ذَا الْقُرْبي حَقَّهُ) ؟ مرد شامي به عنوان تصديق گفت:به سبب خويشاوندي بود كه خدا به پيامبر خود دستور داد كه حقّ آنان را بپردازد.(2) از ميان دانشمندان شيعه شخصيتهاي بزرگي مانند كليني وعيّاشي وصدوق، نزول آيه را در باره خويشاوندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)نقل كرده وافزوده اند كه پس از نزول اين آيه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فدك را به دختر خود فاطمه (عليها السلام) بخشيد. در

اين مورد متتبّعِ عاليقدر شيعه، مرحوم سيّد هاشم بحريني، يازده حديث با اسناد قابل ملاحظه از پيشواياني مانند امير مؤمنان وحضرت سجّاد وحضرت صادق وامام كاظم وامام رضا (عليهم السلام) نقل كرده است.(3) باري، در اينكه اين آيه در حقّ خاندان رسالت نازل شده است تقريباً اتّفاق نظر وجود دارد. امّا اين مطلب را كه پس از نزول آيه، پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فدك را به دختر خود زهرا (عليها السلام) بخشيد محدّثان شيعه وگروهي از بزرگان اهل تسنن نقل كرده اند. شناسايي طرفين نزاع وآگاهي از مقام وموقعيت آنان، همچنين آشنايي با شهود پرونده، اهميت بسزايي در تشخيص حقيقت دارد. در اين پرونده شاكي ومدّعي دخت گرامي پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) حضرت زهرا (عليها السلام) است كه مقام وموقعيت وطهارت وعصمت او بر همه معلوم مي باشد. طرف شكايت، رئيس حزب حاكم وخليفه وقت ابوبكر است كه پس از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) زمام قدرت را به دست گرفت وگروهي از ترس وگروهي به طمع گِرد او بودند.

--------------------------

1 . وفاء الوفا، ج2، ص 160.

2 . تفسير برهان، ج2، ص 419; داستان ذيل دارد.

3 . تفسير برهان، ج2، ص 419; داستان ذيل دارد.

-------------------------- صفحه 223

از مرگ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ده روز بيشتر نگذشته بود كه به زهرا (عليها السلام) خبر رسيد كه مأموران خليفه كارگران او را از سرزمين فدك بيرون كرده اند ورشته كار را به دست گرفته اند. از اين روز، زهرا (عليها السلام) با گروهي از زنان بني هاشم به قصد بازپس گرفتن حقّ خويش به نزد

خليفه رفت وگفت وگويي به شرح زير ميان او وخليفه انجام گرفت. دختر گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم):چرا كارگران مرا از سرزمين فدك اخراج كردي وچرا مرا از حقّ خويش بازداشتي؟ خليفه: من از پدرت شنيده ام كه پيامبران از خود چيزي را به ارث نمي گذارند! فاطمه (عليها السلام): فدك را پدرم در حال حيات خود به من بخشيده ومن در زمان حيات پدرم مالك آن بودم. خليفه: آيا براي اين مطلب گواهاني داري؟ دختر گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم):آري دارم. گواهان من عبارتند از:علي وامّ ايمن. وآن دو، به درخواست زهرا (عليها السلام)، به مالكيت او بر فدك در زمان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) گواهي دادند. در حالي كه بسياري از نويسندگان تنها از علي وامّ ايمن به عنوان شهود دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نام برده اند، برخي مي نويسند كه حسن وحسين (عليهما السلام) نيز گواهي دادند.اين حقيقت را مسعودي(1) وحلبي(2) نقل كرده اند; بلكه فخررازي (3) مي گويد:غلامي از غلامان پيامبر خدا نيز به حقّانيت زهرا (عليها السلام) گواهي داد، ولي نام او را نمي بَرد.ولي بلاذري(4) به نام آن غلام نيز تصريح مي كند ومي گويد:

--------------------------

1 . مروج الذهب، بخش آغاز خلافت عباسي.

2 . سيره حلبي، ج3، ص 40.

3 . تفسير سوره حشر، ج8، ص 125; بحار الأنوار، ج8، ص 93، به نقل از خرائج.

4 . فتوح البلدان، ص 43.

-------------------------- صفحه 224

او رباح غلام پيامبر بود. از نظر تاريخي مي توان گفت كه اين دو نقل با هم منافاتي ندارد، زيرا طبق نقل مورخان،

خليفه شهادت يك مرد وزن را براي اثبات مدّعا كامل ندانسته است.(در آينده در اين باره بحث خواهيم كرد) ازاين جهت، ممكن است دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)،براي تكميل شهود، حسنين (عليهما السلام) وغلام رسول اكرم را آورده باشد. از نظر احاديث شيعه، دخت پيامبر، علاوه بر شهود ياد شده، اسماء بنت عُمَيس را آورد. ونيز در احاديث ما وارد شده است كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) مالكيت زهرا (عليها السلام) بر فدك را در نامه اي تصديق كرده بود(1) وطبعاً زهرا (عليها السلام) به آن نامه استناد جسته است. امير مؤمنان (عليه السلام)، پس از اقامه شهادت، خليفه را به اشتباه خود متوجه ساخت. زيرا وي از كسي شاهد مي خواست كه فدك در تصرّف او بود ومطالبه شاهد از متصرّف بر خلاف موازين قضايي اسلام است. ازاين لحاظ، رو به خليفه كرد وفرمود:هرگاه من مدّعي مالي باشم كه در دست مسلماني است، از چه كسي شاهد مي طلبي؟ از من شاهد مي طلبي كه مدعي هستم، يا از شخص ديگر كه مال در اختيار وتصرّف اوست؟ خليفه گفت: در اين موقع من از تو گواه مي طلبم. علي (عليه السلام) فرمود: مدّتهاست كه فدك در اختيار وتصرّف ماست.اكنون كه مسلمانان مي گويند فدك از اموال عمومي است بايد آنان شاهد بياورند نه اين كه از ما شاهد بخواهي! وخليفه در برابر منطق نيرومند امام (عليه السلام) سكوت كرد.(2) پاسخهاي خليفه

تاريخ، پاسخهاي خليفه به حضرت زهرا (عليها السلام) را به صورتهاي مختلف

--------------------------

1 . بحار الأنوار، ج8، صص 93و 105(چاپ كمپاني).

2 . احتجاج طبرسي، ج1، ص 122(چاپ

نجف).

-------------------------- صفحه 225

نقل كرده است.از آنجا كه مسئله فدك از طرف دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به طور مكرّر مطرح شده است، جا دارد كه معتقد شويم كه خليفه در هر مورد به نوعي پاسخ داده است.اينك پاسخهاي احتمالي وي را ذكر مي كنيم: 1_ هنگامي كه شهود زهرا (عليها السلام) به نفع او گواهي دادند، عمر وابوعبيده به نفع خليفه گواهي داده وگفتند:پيامبر گرامي پس از تأمين زندگي خاندان خود، باقيمانده در آمد فدك را در مصالح عمومي صرف مي كرد. اگر فدك ملك دختر او بود، چرا قسمتي از در آمد آن را در موارد ديگر مصرف مي كرد؟ تعارض واختلاف شهود سبب شد كه خليفه برخيزد وگفتار همگي را صحيح اعلام كند وبگويد: شهود هر دو طرف صحيح وراست مي گويند ومن شهادت همگي را مي پذيرم. هم علي وامّ ايمن راست مي گويند وهم عمر وابوعبيده.زيرا فدك كه در اختيار زهرا بود ملك پيامبر بود واز در آمد آنجا زندگي خاندان خود را تأمين مي كرد ودر آمد اضافي را ميان مسلمانان تقسيم مينمود. من نيز از روش پيامبر پيروي مي كنم. دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: من نيز حاضرم كه در آمد اضافي آنجا را در مصالح اسلامي صرف كنم. خليفه گفت: من به جاي تو اين كار را انجام مي دهم!(1) 2_ خليفه گواههاي فاطمه (عليها السلام) را براي اثبات مدّعاي وي كافي ندانست وگفت:هرگز گواهي يك مرد ويك زن پذيرفته نيست. يا بايد دو نفر مرد ويا يك مرد ودو زن گواهي دهند.(2) از نظر احاديث شيعه، انتقاد خليفه

از شهود دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بسيار دردناك است.زيرا وي شهادت علي وحسنين (عليهم السلام) را، از آن نظر كه شوهر فاطمه (عليها السلام) وفرزندان او هستند، نپذيرفت وشهادت امّ ايمن

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 216.

2 . سيره حلبي، ج2، ص 400; فتوح البلدان، ج43; معجم البلدان، ج4، ماده فدك.

-------------------------- صفحه 226

را چون كنيز زهرا (عليها السلام) بوده وشهادت اسماء بنت عميس را از آن رو كه روزگاري همسر جعفر ابن ابي طالب بوده، نيز مردود دانست واز بازگردانيدن فدك به فاطمه (عليها السلام) خودداري كرد.(1) 3_ خليفه گواهان دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را براي اثبات مدّعاي او كافي دانست وقباله اي به نام او تنظيم كرد ولي سپس به اصرار عمر آن را ناديده گرفت. ابراهيم بن سعيد ثقفي در كتاب «الغارات» مي نويسد: خليفه، پس از اقامه شهادت شهود، تصميم گرفت كه فدك را به دخت پيامبر بازگرداند.پس در يك ورقه از پوست، قباله فدك را به نام فاطمه نوشت. فاطمه از خانه او بيرون آمد. در بين راه با عمر مصادف شد وعمر از ماجرا آگاه گرديد و قباله را از وي خواست وبه حضور خليفه آمد و به اعتراض گفت:فدك را به فاطمه دادي در حالي كه علي به نفع خود شهادت مي دهد وامّ ايمن زني بيش نيست.سپس آب دهان در نامه انداخت وآن را پاره كرد.(2) اين ماجرا، قبل از آنكه از سلامت نفس خليفه حكايت كند، از تلوّن وضعف نفس او حاكي است ومي رساند كه قضاوت او تا چه اندازه

تابع تمايلات افراد بوده است. ولي حلبي ماجراي فوق را به صورت ديگر نقل مي كند ومي گويد: خليفه مالكيت فاطمه را تصديق كرد. ناگهان عمر وارد شد وگفت: نامه چيست؟وي گفت:مالكيت فاطمه را در اين ورقه تصديق كرده ام.وي گفت:تو به در آمد فدك نيازمند هستي، زيرا اگر فردا مشركان عرب بر ضدّ مسلمانان قيام كنند از كجا هزينه جنگي را تأمين خواهي كرد؟ سپس نامه را گرفت وپاره كرد.(3)

--------------------------

1 . بحار الأنوار، ج8، ص 105.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 274.

3 . سيره حلبي، ج3، ص 400.

-------------------------- صفحه 227

در اينجا تحقيق در باره ماجراي فدك به پايان رسيد وپرونده حادثه اي كه تقريباً هزار وچهار صد سال از آن مي گذرد از نو تنظيم شد. اكنون بايد ديد اصول وسنن داوري اسلام در باره اين حادثه چگونه داوري مي كند. داوري نهايي در باره مسئله فدك

داوري نهايي در باره پرونده فدك موكول به فصل بعد است ودر آنجا ثابت خواهيم كرد كه بازداري دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)از فدك اوّلين حقكشي بزرگي است كه تاريخ قضايي اسلام به خاطر دارد. ولي در اينجا نكته اي را ياد آور مي شويم: ما در مباحث گذشته به دلايل روشن ثابت كرديم كه پس از نزول آيه (وَآتِ ذَا الْقُرْبي حَقَّهُ)پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)فدك را به زهراي اطهر (عليها السلام) بخشيد.در اين باره، علاوه بر بسياري از دانشمندان اهل تسنن، علماي پاك شيعه بر اين مطلب تصريح كرده اند وبزرگاني از محدثان، مانند عيّاشي واربلي وسيد بحريني، احاديث شيعه در اين

زمينه را در كتابهاي خود گِرد آورده اند كه براي نمونه يك حديث را نقل مي كنيم: حضرت صادق مي فرمايد:هنگامي كه آيه(وَآتِ ذَا الْقُرْبي) نازل شد پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) از جبرئيل پرسيد:مقصود از (ذَا الْقُربي) كيست؟ جبرئيل گفت: خويشاوندان تو. در اين موقع پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فاطمه وفرزندان او را خواست وفدك را به آنها بخشيد وفرمود: خداوند به من دستور داده است كه فدك را به شما واگذار كنم.(1) پاسخ به يك سؤال

ممكن است گفته شود كه:سوره اِسراء از سوره هاي مكّي است وفدك در سال هفتم هجرت در اختيار مسلمانان قرار گرفت.چگونه آيه اي كه در مكّه نازل شده

--------------------------

1 . تفسير عيّاشي، ج2، ص 287.

-------------------------- صفحه 228

حكم حادثه اي را بيان مي كند كه چند سال بعد رخ داده است؟ پاسخ اين سؤال روشن است.مقصود ازاينكه سوره اي مكّي يا مدني است اين است كه اكثر آيات آن در مكّه يا مدينه نازل شده است.زيرا در بسياري از سوره هاي مكّي، آيات مدني وجود داردوبالعكس. با مراجعه به تفاسير وشأن نزول آيات، اين مطلب به خوبي معلوم مي شود. به علاوه، مضمون آيه گواهي مي دهد كه اين آيه در مدينه نازل شده است، زيرا پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در مكّه چندان امكاناتي نداشت كه حقّ خويشاوند ومستمند ودر راه مانده را بپردازد. وبه نقل مفسّران، نه تنها اين آيه كه بيست وششمين آيه از سوره اِسراء است در مدينه نازل شده است، بلكه آيه هاي 32، 33، 57 و73 تا آيه 81 نيز در مدينه نازل شده اند.(1) از اين

جهت،مكّي بودن سوره تضادي با نزول آيه در مدينه ندارد. برگهاي ديگري از پرونده فدك

با اينكه پرونده فدك كاملاً روشن بود، چرا به نفع دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) رأي صادر نشد؟ در فصل گذشته، پرونده فدك را از طريق مدارك موثّق اسلامي تنظيم ودلايل طرفين نزاع به خوبي منعكس شد. اكنون وقت آن رسيده است كه در باره محتويات آن قضاوت صحيح به عمل آيد. اين پرونده در هر مرجع قضايي مطرح شود و زير نظر هر قاضي بي طرفي قرار گيرد، نتيجه داوري جز حاكميت دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نخواهد بود. اينك بررسي پرونده: 1_ از گفت وگوي همفكر خليفه با او به روشني استفاده مي شود كه انگيزه

--------------------------

1 . الدّر المنثور، ج4، صص177_ 176.

-------------------------- صفحه 229

آنان براي مصادره فدك حفظ مصالح خلافت وتحكيم پايه هاي حكومت خود در برابر مخالفان بود وموضوع «ارث نگذاردن پيامبران» يك ظاهر سازي بيش نبود تا مسأله مصادره فدك رنگ ديني بگيرد.گواه اين مدّعا آن است كه وقتي خليفه تحت تأثير سخنان ودلايل زهرا (عليها السلام) قرار گرفت مصمم شد فدك را به او بازگرداند، تا آنجا كه قباله اي به نام فاطمه (عليها السلام) تنظيم كرد;امّا ناگهان عمر وارد مجلس شد وچون از جريان آگاه گرديد رو به خليفه كرد وگفت:اگر فردا اعراب با حكومت تو به مخالفت برخيزند هزينه نبرد با آنان را با چه تأمين مي كني؟وسپس قباله را گرفت وپاره كرد.(1) اين گفت وگو، به دور از هر پرده پوشي، انگيزه واقعي مصادره را روشن مي سازد وراه را بر هرنوع خيالبافي تاريخي

مي بندد. 2_ محدّثان ومورّخان اسلامي نقل مي كنند كه وقتي آيه(وَآتِ ذَا الْقُرْبي...) نازل شد پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) فدك را به فاطمه بخشيد. سند اين احاديث به ابوسعيد خدري صحابي معروف منتهي مي شود. آيا بر خليفه لازم نبود كه ابوسعيد را بخواهد وحقيقت امر را از او بپرسد؟ابوسعيد شخصيت گمنامي نبود كه خليفه او را نشناسد يا در پاكي او ترديد كند.هرگز نمي توان گفت كه محدّثان موثق اسلامي چنين دروغي را به ابوسعيد بسته اند.زيرا گذشته از اينكه ناقلان حديث افرادي منزّه وپاك هستند، شماره آنان به حدّي است كه عقل، توطئه آنان را بر دروغ بعيد مي داند. ابوسعيد خدري يك مرجع حديث بود واحاديث فراواني از او نقل شده است وگروهي مانند ابوهارون عبدي وعبد اللّه علقمه، كه از دشمنان خاندان رسالت بودند، پس از مراجعه به وي دست از عداوت خود كشيدند.(2)

--------------------------

1 . سيره حلبي، ج3، ص 400، به نقل از سبط بن جوزي.

2 . قاموس الرجال، ج10، صص 85 _ 84.

-------------------------- صفحه 230

3_ از نظر موازين قضايي اسلام وبلكه جهان، كسي كه در ملكي متصرّف باشد مالك شناخته مي شود،مگر اينكه خلاف آن ثابت شود.هرگاه يك فرد غير متصّرِف مدعي مالكيت چيزي شود كه در تصرّف ديگري است بايد دو شاهد عادل بر مالكيت او گواهي دهند; در غير اين صورت، دادگاه متصرِف را مالك خواهد شناخت. شكي نيست كه سرزمين فدك در تصرّف دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بود.هنگامي كه فرمان مصادره فدك از طرف خليفه صادر شد كارگران حضرت زهرا (عليها السلام) در آن مشغول

كار بودند.(1) تصرّف چند ساله حضرت زهرا (عليها السلام) در سرزمين فدك وداشتن وكيل وكارگر در آن، گواه روشن بر مالكيت او بود. مع الوصف، خليفه تصرّف وبه اصطلاح «ذو اليَد» بودن فاطمه (عليها السلام) را ناديده گرفت وكارگران او را اخراج كرد. نارواتر از همه اينكه، خليفه به جاي آنكه از مدّعيِ غير متصرِف شاهد وگواه بطلبد، از دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كه متصرِف ومنكِر مالكيتِ غير خود بود گواه طلبيد; در صورتي كه قوانين قضايي اسلام تصريح دارد كه بايد از مدعيِ غير متصرِف گواه طلبيد نه از متصرِف منكِر.(2) امير مؤمنان (عليه السلام)، چنانكه پيشتر ذكر شد، در همان وقت خليفه را بر خطاي او متوجه ساخت.(3) از اين گذشته، تاريخ بر متصرف بودن دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) گواهي مي دهد. امير مؤمنان (عليه السلام) در يكي از نامه هاي خود به عثمان بن حُنَيف، استاندار بصره، چنين مي نويسد: آري، از آنچه آسمان به آن سايه انداخته بود، تنها فدك در دست ما قرار

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 211.

2 . اَلبَيِّنَةُ عَلَي المُدَّعِي وَ الْيَمِينُ عَلَي مَنْ أَنْكَرْ.

3 . احتجاج طبرسي، ج1، ص 122.

-------------------------- صفحه 231

داشت. گروهي بر آن بخل ورزيدند وگروهي]خود امام وخاندانش[ از آن چشم پوشيدند.چه نيكو حَكَم وداوري است خداوند.(1) اكنون جاي يك سؤال باقي است وآن اينكه:چنانچه دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) متصرِف ومنكِر مالكيتِ غير خود بود، تنها وظيفه او در برابر مدعي، قَسمِ رسوا كننده بود. پس چرا هنگامي كه خليفه از او شاهد خواست، آن

حضرت افرادي را به عنوان شاهد همراه خود به محكمه برد؟ پاسخ اين سؤال از گفتاري كه از اميرمؤمنان نقل كرديم روشن مي شود. زيرا دخت گرامي پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم)، بر اثر فشار دستگاه خلافت حاضر به اقامه شهود شد; حال آنكه خاندان رسالت از نخستين لحظه تصرف، خود را بي نياز از اقامه شهود مي دانستند. واگر فرض شود كه دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) پيش از مطالبه شهود از جانب خليفه به گِرد آوري شاهد پرداخته است از آن جهت بوده است كه فدك، سرزميني كوچك يا شهركي نزديك مدينه نبود كه مسلمانان از مالك ووكيل او به خوبي آگاه باشند، بلكه در فاصله 140 كيلومتري مدينه قرار داشت.بنابراين، هيچ بعيد نيست كه دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) اطمينان داشته است كه خليفه براي اثبات مالكيت وتصرّف او گواه خواهد خواست;لذا به گرد آوري گواه پرداخته، آنان را به محكمه آورده بوده است. 4_ شكي نيست كه دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، به حكم آيه تطهير(2)، از هرگناه وپليدي مصون است ودختر او عايشه نزول آيه تطهير را در باره خاندان رسالت نقل كرده است وكتابهاي دانشمندان اهل تسنّن نزول آيه را در حقّ فاطمه وهمسر او وفرزندانش (عليهم السلام) تصديق مي كنند. احمد بن حنبل در مسند خود نقل مي كند:

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، نامه 40.

2 . سوره احزاب، آيه 33:(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً).

-------------------------- صفحه 232

پس از نزول اين آيه، هروقت پيامبر براي اقامه نماز صبح از منزل خارج مي

شد واز خانه فاطمه عبور مي كرد مي گفت:«الصّلاة»،سپس اين آيه را مي خواند; واين كار تا شش ماه ادامه داشت.(1) با اين وصف، آيا صحيح بوده است كه خليفه از دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) شاهد وگواه بطلبد؟ آن هم در موردي كه براي زهرا (عليها السلام) هيچ مدّعي خصوصي وجود نداشت وتنها مدّعيِ او خود خليفه بود. آيا شايسته بوده است كه خليفه تصريح قرآن را بر طهارت ومصونيت زهرا (عليها السلام) از گناه كنار بگذارد واز او شاهد وگواه بطلبد؟ نمي گوييم كه چرا قاضي به علم خود عمل نكرد.زيرا درست است كه علم از شاهد نيرومندتر واستوارتر است، ولي علم نيز، همچون شاهد، اشتباه وخطا مي كند; هرچند خطاي يقين كمتر از ظنّ وگمان است. ما اين را نمي گوييم.ما مي گوييم كه چرا خليفه تصريح قرآن را بر مصونيت زهرا (عليها السلام) از گناه وخطا، كه يك علم خطا ناپذير ودور از هر نوع اشتباه است، كنار گذاشت؟ اگر قرآن به طور خصوصي بر مالكيت زهرا تصريح مي كرد آيا خليفه مي توانست از دخت پيامبر شاهد بطلبد؟مسلّماً خير.زيرا در برابر وحي الهي هيچ نوع سخن خلاف مسموع نيست.همچنين، قاضي محكمه، در برابر تصريح قرآن بر عصمت زهرا(عليها السلام) ،نمي تواند از او گواه بخواهد، زيرا او به حكم آيه تطهير معصوم است وهرگز دروغ نمي گويد. ما اكنون وارد اين بحث نمي شويم كه آيا حاكم مي تواند به علم شخصي خود عمل كند يانه، زيرا اين موضوع يك مسئله دامنه دار است كه فقهاي اسلام در باره آن در كتابهاي «قضا» بحث كرده اند. ولي

ياد آور مي شويم كه خليفه با توجه به دو آيه زير مي توانست پرونده فدك را مختوم اعلام كند وبه نفع دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) رأي

--------------------------

1 . مسند احمد، ج3، ص 295.

-------------------------- صفحه 233

دهد. اين آيه عبارتند از: الف: (وَإِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ).(نساء:58) وقتي ميان مردم داوري كرديد، به عدل وداد داوري كنيد. ب: (وَمِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ).(اعراف:180) گروهي از مردم كه آفريده ايم به راه حق مي روند وبه حق داوري مي كنند. به حكم اين دو آيه، قاضي دادگاه بايد به حق وعدالت داوري كند.بنابر اين، از آنجا كه دختر پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) معصوم از گناه است وهرگز دروغ بر زبان او جاري نمي گردد، پس ادّعاي او عين حقيقت وعدل واقعي است ودادگاه بايد به آن گردن بگذارد.ولي چرا خليفه، به رغم اين دو آيه كه از اصول قضايي اسلام است، به نفع فاطمه (عليها السلام) رأي نداد؟ برخي از مفسّران احتمال مي دهند كه مقصود از اين دو آيه اين است كه قاضي محكمه بايد بنابر اصول وموازين قضايي به حق وعدالت داوري كند، گرچه از نظر واقع برخلاف عدالت باشد! ولي اين نظر در تفسير آيه بسيار بعيد است وظاهر آيه همان است كه گفته شد. 5_ تاريخ زندگي خليفه گواهي مي دهد كه در بسياري از موارد،ادعاي افراد را بدون گواهي مي پذيرفت. مثلاً، هنگامي كه از طرف علاء حضرمي اموالي را به عنوان بيت المال به مدينه آوردند ابوبكر به مردم گفت:هركس از پيامبر طلبي دارد يا آن حضرت به وي

وعده اي داده است بيايد وبگيرد. جابر از افرادي بود كه به نزد خليفه رفت وگف:پيامبر به من وعده داده بود كه فلان قدر به من كمك كند وابوبكر به او سه هزار وپانصد درهم داد. ابوسعيد مي گويد:وقتي از طرف ابوبكر چنين خبري منتشر شد گروهي به نزد او رفتند ومبالغي دريافت كردند. يكي از آن افراد ابوبشر مازني بود كه به خليفه گفت:پيامبر به من گفته بود كه هروقت مالي برآن حضرت آوردند به نزد او بروم،

-------------------------- صفحه 234

وابوبكر به وي هزار وچهارصد درهم داد.(1) اكنون مي پرسيم كه چگونه خليفه ادعاي هر مدعي را مي پذيرد واز آنها شاهد نمي خواهد، ولي در باره دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)مقاومت مي كند وبه بهانه اينكه او شاهد ودليل ندارد از پذيرفتن سخن وي سرباز مي زند؟ قاضيي كه در باره اموال عمومي تا اين حد سخاوتمند است وبه قرضها ووعده هاي احتمالي حضرت رسول(صلي الله عليه وآله وسلم) هم ترتيب اثر مي دهد، چرا در باره دخت آن حضرت تا اين حد خسّت ميورزد؟! امري كه خليفه را از تصديق دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بازداشت همان است كه ابن ابي الحديد از استاد بزرگ ومدرّس بغداد علي بن الفار نقل مي كند. وي مي گويد: من به استاد گفتم: آيا زهرا در ادعاي خود راستگو بوده است؟گفت: بلي. گفتم:خليفه مي دانست كه او زني راستگو است؟گفت: بلي. گفتم:چرا خليفه حقّ مسلّم او را در اختيارش نگذاشت؟ در اين موقع استاد لبخندي زد وبا كمال وقار گفت: اگر در آن روز سخن او را مي

پذيرفت وبه اين جهت كه او زني راستگوست، بدون درخواست شاهد، فدك را به وي باز مي گرداند، فردا او از اين موقعيت به سود شوهر خود علي استفاده مي كرد ومي گفت كه خلافت متعلّق به علي است، ودر آن صورت، خليفه ناچار بود خلافت را به علي تفويض كند;چرا كه وي را (با اين اقدام خود) راستگو مي دانست. ولي براي اينكه باب تقاضا ومناظرات بسته شود او را از حقّ مسلّم خود ممنوع ساخت.(2) پرونده فدك نقص نداشت

با اين مدارك روشن،چرا وبه چه دليل از داوري به حق در باره فدك خودداري

--------------------------

1 . صحيح بخاري، ج3، ص 180 وطبقات ابن سعد، ج4، ص 134.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 284.

-------------------------- صفحه 235

شد؟ خليفه مسلمين حافظ حقوق امّت وحامي منافع آنها بايد باشد. اگر به راستي فدك جزو اموال عمومي بود كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) آن را به طور موقت در اختيار فردي از خاندان خود گذارده بود، بايد پس از درگذشت پيامبر به مقام رهبري مسلمانان واگذار شود وزير نظر او در مصالح عمومي مسلمين صرف گردد واين سخني است كه جملگي بر آنند.ولي حفظ حقوق ملت وحمايت از منافع عمومي مردم به معني آن نيست كه آزاديهاي فردي ومالكيتهاي شخصي را ناديده بگيريم واملاك خصوصي افراد را به عنوان املاك عمومي مصادره وبه اصطلاح ملّي وعمومي اعلام كنيم. آيين اسلام،همان طور كه اجتماع را محترم شمرده، به مالكيتهاي فردي كه از طريق مشروع تحصيل شده باشد نيز احترام گذاشته است ودستگاه خلافت، همان طور كه بايد در حفظ اموال عمومي

واسترداد آنها بكوشد، در حفظ حقوق واملاك اختصاصي كه اسلام آنهارا به رسميت شناخته است نيز بايد كوشا باشد.چنانكه دادن اموال عمومي به اشخاص، بدون رعايت اصول ومصالح كلي، يك نوع تعدّي به حقوق مردم است، همچنين سلب مالكيت مشروع از افرادي كه بنابر موازين صحيح اسلامي مالك چيزي شده اند، تعدّي به حقوق ملّت است. اگر ادعاي دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نسبت به مالكيت فدك با موازين قضايي مطابق بوده است وبراي اثبات مدّعاي خويش گواهان لازم در اختيار داشته واز نظر قاضي دادگاه پرونده داراي نقص نبوده است، در اين صورت خودداري قاضي از اظهار نظر حق يا ابراز تمايل بر خلاف مقتضاي محتويات پرونده، اقدامي است بر ضدّ مصالح مردم وجرمي است بزرگ كه در آيين دادرسي اسلام سخت از آن نكوهش شده است. قسمتهاي خاصي از پرونده گواهي مي دهد كه پرونده نقص نداشته است واز نظر موازين قضايي اسلام خليفه مي توانسنه به نفع دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نظر دهد، زيرا: اوّلاً، طبق نقل مورّخان وچنانكه مكرراً گذشت، خليفه پس از اقامه شهود از جانب زهرا (عليها السلام) تصميم گرفت كه فدك را به مالك واقعي آن باز گرداند. از اين

-------------------------- صفحه 236

رو، مالكيت زهرا (عليها السلام) بر فدك را در ورقه اي تصديق كرد وبه دست او سپرد، ولي چون عمر از جريان آگاه شد بر خليفه سخت بر آشفت ونامه را گرفت وپاره كرد. اگر گواهان دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) براي اثبات مدّعاي او كافي نبودند وپرونده به اصطلاح نقص داشت، هرگز خليفه به نفع

او رأي نمي داد ورسماً مالكيت او را تصديق نمي كرد. ثانياً، كساني كه به حقانيّت دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) گواهي دادند عبارت بودند از: 1_ امير مؤمنان (عليه السلام) 2_ حضرت حسن (عليه السلام) 3_ حضرت حسين (عليه السلام) 4_ رباح غلام پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) 5_ امّ ايمن 6_ اسماء بنت عُمَيس آيا اين شهود براي اثبات مدّعاي دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كافي نبودند؟ فرض كنيم حضرت زهرا (عليها السلام) براي اثبات مدّعاي خويش جز علي (عليه السلام) وامّ ايمن كسي را به دادگاه نياورد. آيا گواهي دادن اين دو نفر براي اثبات مدّعاي او كافي نبود؟ يكي از اين دو شاهد امير مؤمنان (عليه السلام) است كه طبق تصريح قرآن مجيد (در آيه تطهير) معصوم وپيراسته از گناه است وبنا به فرموده پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) «علي با حق وحق با علي است; او محور حق است وچرخ حقيقت برگِرد او مي گردد.» مع الوصف، خليفه شهادت امام (عليه السلام)را به بهانه اينكه بايد دو مرد ويا يك مرد ودو زن گواهي دهند رد كرد ونپذيرفت. ثالثاً، اگر خودداري خليفه از اين جهت بود كه شهود دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كمتر

-------------------------- صفحه 237

از حدّ معيّن بود، در اين صورت موازين قضايي اسلام ايجاب مي كرد كه از او مطالبه سوگند كند.زيرا در آيين دادرسي اسلام، در مورد اموال وديون، مي توان به يك گواه به انضمام سوگند داوري كرد.چرا خليفه از اجراي اين اصل خودداري نمود ونزاع را خاتمه يافته اعلام كرد؟ رابعاً، خليفه از يك

طرف سخن دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وگواهان او(امير مؤمنان وامّ ايمن) راتصديق كرد واز طرف ديگر ادعاي عمر وابوعبيده را(كه شهادت داده بودند كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در آمد فدك را ميان مسلمانان تقسيم مي نمود) تصديق كرد وسپس به داوري برخاست وگفت:همگي راست مي گويند، زيرا فدك جزو اموال عمومي بود وپيامبر از در آمد آنجا زندگي خاندان خود را تأمين مي كرد وباقيمانده را ميان مسلمانان تقسيم مي فرمود.در صورتي كه لازم بود خليفه در گفتار عمر وابوعبيده دقت بيشتري كند;چه هرگز آن دو شهادت ندادند كه فدك جزو اموال عمومي بود،بلكه تنها بر اين گواهي دادند كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) باقيمانده در آمد آنجا را ميان مسلمانان قسمت مي كرد واين موضوع با مالك بودن زهرا (عليها السلام) كوچكترين تضادي ندارد.زيرا پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از جانب دخت گرامي خود مأذون بود كه باقيمانده در آمد آنجا را ميان مسلمانان قسمت كند. ناگفته پيداست كه پيشداوري خليفه وتمايل باطني او به گرفتن فدك سبب شد كه خليفه شهادت آن دو را، كه تنها بر تقسيم در آمد ميان مسلمانان گواهي دادند، دليل بر مالك نبودن زهرا (عليها السلام) بگيرد; در صورتي كه شهادت آن دو با ادعاي دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)منافاتي نداشت. جالبتر از همه اينكه خليفه به زهرا (عليها السلام) قول داد كه روش او در باره فدك همان روش پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) خواهد بود. اگر به راستي فدك جزو اموال عمومي بود چه نيازي به استرضاي خاطر حضرت زهرا (عليها السلام) بود؟

واگر مالك شخصي داشت، يعني ملك دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بود، چنين وعده اي، با امتناع مالك از تسليم ملك، مجوِز تصرّف در آن نمي شود.

-------------------------- صفحه 238

از همه گذشته، فرض مي كنيم كه خليفه اين اختيارات را هم نداشت، ولي مي توانست با جلب نظر مهاجرين وانصار ورضايت آنان اين سرزمين را به دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) واگذار كند. چرا چنين نكرد وشعله هاي غضب حضرت زهرا (عليها السلام) را در درون خود بر افروخت؟ در تاريخ زندگي پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)شبيه اين جريان رخ داد وپيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مشكل را از طريق جلب نظر مسلمانان گشود.در جنگ بدر، ابو العاص داماد پيامبر (شوهر زينب) اسير شد ومسلمانان در ضمن هفتاد اسير او را نيز به اسارت گرفتند. از طرف پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) اعلام شد كه بستگان كساني كه اسير شده اند مي توانند با پرداخت مبلغي اسيران خود را آزاد سازند.ابوالعاص از مردان شريف وتجارت پيشه مكه بود كه با دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در زمان جاهليت ازدواج كرده بود ولي پس از بعثت، بر خلاف همسر خود، به آيين اسلام نگرويد ودر جنگ بدر ضدّ مسلمانان نيز شركت داشت واسير شد. همسر او زينب در آن روز در مكّه به سر مي برد. زينب براي آزادي شوهر خود گردن بندي را كه مادرش خديجه در شب عروسي او به وي بخشيده بود فديه فرستاد.هنگامي كه چشم پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) به گردن بند دخترش زينب افتاد سخت

گريست، زيرا به ياد فداكاريهاي مادر وي خديجه افتاد كه در سخت ترين لحظات او را ياري كرده وثروت خود را در پيشبرد آيين توحيد خرج كرده بود. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم)، براي اينكه احترام اموال عمومي رعايت شود، رو به ياران خود كرد وفرمود: اين گردن بند متعلّق به شما واختيار آن با شماست. اگر مايل هستيد گردن بند او را رد كنيد وابوالعاص را بدون دريافت فديه آزاد كنيد.وياران گرامي وي با پيشنهاد آن حضرت موافقت كردند. ابن ابي الحديد مي نويسد:(1)

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج14، ص 161.

-------------------------- صفحه 239

داستان زينب را براي استادم ابوجعفر بصري علوي خواندم. او تصديق كرد وافزود:آيا مقام فاطمه از زينب بالاتر نبود؟آيا شايسته نبود كه خلفا قلب فاطمه را با پس دادن فدك به او شاد كنند؟ گرچه فدك مال عموم مسلمانان باشد. ابن ابي الحديد ادامه مي دهد: من گفتم كه فدك طبق روايتِ «طايفه انبيا چيزي به ارث نمي گذارند» مال مسلمانان بود. چگونه ممكن است مال مسلمانان را به دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بدهند؟ استاد گفت: مگر گردن بند زينب كه براي آزادي ابوالعاص فرستاده شده بود مال مسلمانان نبود؟ گفتم:پيامبر صاحبِ شريعت بود وزمام امور در تنفيذِ حُكم در دست او بود، ولي خلفا چنين اختياري نداشتند. در پاسخ گفت:من نمي گويم كه خلفا به زور فدك را از دست مسلمانان مي گرفتند وبه فاطمه مي دادند، مي گويم چرا زمامدار وقت رضايت مسلمانان را با پس دادن فدك جلب نكرد؟چرا به سان پيامبر بر نخاست ودر ميان اصحاب او نگفت

كه: مردم، زهرا دختر پيامبر شماست.او مي خواهد مانند زمان پيامبر نخلستانهاي فدك در اختيارش باشد. آيا حاضريد با طيب نفس، فدك را به او بازگردانيد؟ ابن ابي الحديد در پايان مي نويسد: من در برابر بيانات شيواي استاد پاسخي نداشتم وفقط به عنوان تأييد گفتم: ابو الحسن عبد الجبّار نيز چنين اعتراضي به خلفا دارد ومي گويد كه اگر چه رفتار آنها بر طبق شرع بود، ولي احترام زهرا ومقام او ملحوظ نشده است.

-------------------------- صفحه 240 -------------------------- صفحه 241

بايد پرسيد:چرا فرزندان پيامبران نبايد ارث ببرند؟چرا با درگذشت آنان، خانه ولوازم زندگي ايشان بايد از آنان گرفته شود؟ مگر وارثان پيامبر مرتكب چه گناهي شده اند كه پس از درگذشت او بايد همه فوراً از خانه خود بيرون رانده شوند؟

-------------------------- صفحه 242

گرچه محروميت وارثان پيامبران از ارث، عقلاً بعيد به نظر مي رسد، ولي اگر از ناحيه وحي دليل قاطع وصحيحي به ما برسد كه پيامبران چيزي از خود به ارث نمي گذارند وتركه آنان ملّي اعلام مي شود(!) در اين صورت بايد با كمال تواضع حديث را پذيرفته، استبعاد عقل را ناديده بگيريم وآيات ارث را به وسيله حديث صحيح تخصيص بزنيم.ولي جان سخن همين جاست كه آيا چنين حديثي از پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم)وارد شده است؟ براي شناسايي صحّت حديثي كه خليفه نقل مي كرد بهترين راه اين است كه مضمون حديث را بر آيات قرآن عرضه بداريم ودر صورت تصديق آن را پذيرفته، در صورت تكذيب آن را به دور اندازيم. وقتي به آيات قرآن مراجعه مي كنيم مي بينيم كه در دو مورد از وراثت فرزندان پيامبران سخن گفته، ميراث بردن آنان را يك مطلب مسلّم گرفته است.اينك آياتي كه بر اين مطلب گواهي مي دهند: الف) ارث بردن يحيي از زكريا

(وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً).(مريم:5و6) من از (پسر عموهايم) پس از درگذشت خويش مي ترسم وزن من نازاست. پس مرا از نزد خويش فرزندي عطا كن كه از من واز خاندان يعقوب ارث ببرد وپروردگارا او را پسنديده

قرار ده. اين آيه را به هر فردي كه از مشاجره ها دور باشد عرضه كنيد خواهد گفت كه حضرت زكريان از خداوند براي خود فرزندي خواسته است كه وارث او باشد، زيرا از ديگر وارثانِ خود ترس داشته ونمي خواسته كه ثروتش به آنان برسد. اينكه او چرا ترس داشت بعداً توضيح داده خواهد شد. مراد واضح واصلي از (يَرِثُني)همان ارث بردن از مال است. البته اين

-------------------------- صفحه 243

مطلب به معني اين نيست كه اين لفظ در غير وراثتِ مالي، مانند وراثت علوم ونبوّت، به كار نمي رود، بلكه مقصود اين است كه تا قرينه قطعي بر معني دوّم نباشد، مقصود از آن، ارث مال خواهد بود نه علم ونبوّت.(1) اكنون قرائني را كه تأييد مي كنند كه مقصود از (يَرِثُني وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ) وراثت در مال است نه وراثت در نبوّت وعلم، ياد آور مي شويم: 1_ لفظ «يَرِثُني» و«يَرِثُ» ظهور در اين دارند كه مقصود همان وراثت در مال است نه غير آن، وتا دليل قطعي بر خلاف آن در دست نباشد نمي توان از ظهور آن دست برداشت. شما اگر مجموع مشتقات اين لفظ را در قرآن مورد دقت قرار دهيد خواهيد ديد كه اين لفظ در تمام قرآن (جز در آيه 32 سوره فاطر) در باره وراثت در اموال به كار رفته است وبس. اين خود بهترين دليل است كه اين دو لفظ را بايد برهمان معني معروف حمل كرد. 2_ نبوّت ورسالت فيض الهي است كه در پيِ يك رشته ملكات ومجاهدتها وفداكاريها نصيب انسانهاي برتر مي شود. اين فيض، بي ملاك به كسي داده

نمي شود; بنابر اين قابل توريث نيست، بلكه در گروه ملكاتي است كه در صورت فقدان ملاك هرگز به كسي داده نمي شود، هرچند فرزند خود پيامبر باشد. بنابراين، زكريا نمي توانست از خداوند درخواست فرزندي كند كه وارث نبوت ورسالت او باشد.مؤيّد اين مطلب، قرآن كريم است، آنجا كه مي فرمايد: (اَللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ).(انعام:124) خداوند داناتر است به اينكه رسالت خود را در كجا قرار دهد.

--------------------------

1 . آري، گاهي همين لفظ، بنابه قرينه خاصي، در ارثِ علم به كار مي رود، مانند:(ثُمّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الّذينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا)(فاطر:32). يعني: اين كتاب را به آن گروه از بندگان خود كه برگزيده ايم به ارث داديم. ناگفته پيداست كه در اينجا لفظ «كتاب» قرينه روشني است كه مقصود، ارثِ مال نيست، بلكه ارثِ آگاهي از حقايق قرآن است.

-------------------------- صفحه 244

3_ حضرت زكريا نه تنها از خدا درخواست فرزند كرد، بلكه خواست كه وارث او را پاك وپسنديده قرار دهد. اگر مقصود، وراثت در مال باشد صحيح است كه حضرت زكريا در حقّ او دعا كند كه:(وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً) «او را پسنديده قرار ده»; زيرا چه بسا وارث مال فردي غير سالم باشد.ولي اگر مقصود، وراثت در نبوّت ورسالت باشد چنين دعايي صحيح نخواهد بود وهمانند اين است كه ما از خدا بخواهيم براي منطقه اي پيامبر بفرستد واو را پاك وپسنديده قرار دهد! بديهي است كه چنين دعايي در باره پيامبري كه از جانب خدا به مقام رسالت ونبوّت خواهد رسيد لغو خواهد بود. 4_ حضرت زكريا در مقام دعا ياد آور مي شود كه «من از موالي وپسر عموهاي خويش

ترس دارم». امّا مبدأ ترس زكريا چه بوده است؟ آيا او مي ترسيد كه پس از او مقام نبوّت ورسالت به آن افراد نااهل برسد واز آن رو از خدا براي خود فرزندي شايسته درخواست كرد؟ناگفته پيداست كه اين احتمال منتفي است;زيرا خداوند مقام رسالت ونبوّت را هرگز به افراد ناصالح عطا نمي كند تا او از اين نظر واهمه اي داشته باشد. يا اينكه ترس او به سبب آن بود كه پس از درگذشتش، دين وآيين او متروك شود وقوم او گرايشهاي نامطلوب پيدا كنند؟يك چنين ترسي هم موضوع نداشته است;زيرا خداوند هيچ گاه بندگان خود را از فيض هدايت محروم نمي سازد وپيوسته حجّتهايي براي آنان برمي انگيزد وآنان را به خود رها نمي كند. علاوه بر اين، اگر مقصود همين بود، در آن صورت زكريا نبايد در خواست فرزند مي كرد، بلكه كافي بود كه از خداوند بخواهد براي آنان پيامبراني برانگيزد _ خواه از نسل او ووارث او باشند وخواه از ديگران _ تا آنان را از بازگشت به عهد جاهليت نجاب بخشند; حال آنكه زكريا بر داشتن وارث تكيه مي كند. صفحه 245

پاسخ دو پرسش

در باره آيه مورد بحث دو پرسش يا اعتراض مطرح است كه برخي از دانشمندان اهل تسنن به آن اشاره كرده اند واينك هر دو اعتراض را مورد بررسي قرار مي دهيم. الف: حضرت يحيي در زمان پدر به مقام نبوّت رسيد ولي هرگز مالي را از او به ارث نبرد، زيرا پيش از پدر خود شهيد شد. بنابراين، بايد لفظ «يَرِثُني» را به وراثت در نبوّت تفسير كرد، نه وراثت در مال. پاسخ: اين

اعتراض در هرحال بايد پاسخ داده شود;خواه مقصود وراثتِ در مال باشد، خواه وراثت در نبوّت.چون مقصود از وراثتِ در نبوّت اين است كه وي پس از درگذشت پدر به مقام نبوّت نايل شود.بنابراين، اشكال متوجه هر دو نظر در تفسير آيه است ومخصوص به تفسير وراثت در اموال نيست.امّا پاسخ اين است كه وراثت بردن يحيي از زكريا جزو دعاي او نبود، بلكه تنها دعاي او اين بود كه خداوند به او فرزندي پاك عطا كند وهدف از درخواست فرزند اين بود كه وي وارث زكريا شود. خداوند دعاي او را مستجاب كرد; هرچند حضرت زكريا به هدف خود از درخواست اين فرزند(وراثت بردن يحيي از او) نايل نشد. توضيح اينكه در آيه هاي مورد بحث سه جمله آمده است: (فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً): فرزندي براي من عطا كن. (يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ): از من واز خاندان يعقوب ارث ببرد. (وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً): پروردگارا او را پسنديده قرار ده. از سه جمله ياد شده، اوّلي وسوّمي مورد درخواست بوده اند ومتن دعاي حضرت زكريا را تشكيل مي دهند.يعني او از خدا مي خواست كه فرزند پسنديده اي به وي عطا كند، ولي هدف وغرض وبه اصطلاح علت غايي براي اين درخواست

-------------------------- صفحه 246

مسئله وراثت بوده است. هرچند وراثت جزو دعا نبوده است، آنچه كه زكريا از خدا مي خواست جامه عمل پوشيد، هرچند هدف وغرض او تأمين نشد وفرزند وي پس از او باقي نماند كه مال ويا نبوّت او را به ارث ببرد.(1) گواه روشن بر اينكه وراثت جزو دعا نبوده، بلكه اميدي بوده است كه بر درخواست

او مترتب مي شده، اين است كه متن دعا ودرخواست زكريا در سوره اي ديگر به اين شكل آمده است ودر آنجا سخني از وراثت به ميان نيامده است. (هُنالِكَ دَعا زَكَرِيّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ). (آل عمران:38) در اين هنگام زكريا پروردگار خود را خواند وگفت:پروردگارا، مرا از جانب خويش فرزندي پاكيزه عطا فرما كه تو شنواي دعاي (بندگان خود)هستي. همان طور كه ملاحظه مي فرماييد، در اين درخواست، وراثت جزو دعا نيست بلكه در طلب «ذريّه طيّبه» خلاصه مي شود.در سوره مريم به جاي«ذريّة» لفظ «وليّاً» وبه جاي «طيّبة» لفظ «رضيّاً» به كار رفته است. ب: در آيه مورد بحث فرزند زكريا بايد از دو نفر ارث ببرد:زكريا وخاندان يعقوب; چنانكه مي فرمايد:(يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ). وراثت از مجموع خاندان يعقوب، جز وارثتِ نبوّت نمي تواند باشد. پاسخ: مفاد آيه اين نيست كه فرزند زكريا وارث همه خاندان يعقوب باشد، بلكه مقصود، به قرينه لفظ «مِنْ» كه افاده تبعيض مي كند، اين است كه از بعضي ازاين خاندان ارث ببرد نه از همه. در صحّت اين مطلب كافي است كه وي از مادر خود يا از فرد ديگري كه از خاندان يعقوب باشد ارث ببرد.امّا اينكه مقصود از اين

--------------------------

1 . برخي از قرّاء «يَرِثُني» را مجزوم خوانده، آن را جواب يا اصطلاحاً جزاي «هَبْ» (كه صيغه امر است) گرفته اند; يعني «إنْ تَهَبْ وَلِياً يَرِثْني» _ اگر فرزندي عطا كني وارث من مي شود.

-------------------------- صفحه 247

يعقوب كيست وآيا همان يعقوب بن اسحاق است يا فرد ديگر، فعلاً براي ما مطرح

نيست. ب) ارث بردن سليمان از داود

(وَوَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ). (نمل:16) سليمان از داود ارث برد. شكي نيست كه مقصود از آيه اين است كه سليمان مال وسلطنت را از داود به ارث برد وتصوّر اينكه مقصود، وراثت در علم بوده است از دو نظر مردود است: اوّلاً، لفظ «وَرِثَ» در اصطلاح همگان، همان ارث بردن از اموال است وتفسير آن به وراثتِ در علم، تفسير به خلاف ظاهر است كه بدون قرينه قطعي صحيح نخواهد بود. ثانياً، چون علوم اكتسابي از طريق استاد به شاگرد منتقل مي شود وبه طور مَجاز صحيح است كه گفته شود«فلاني وارث علوم استاد خود است» ولي از آنجا كه مقام نبوّت وعلوم الهي موهبتي است واكتسابي وموروثي نيست وخداوند به هركسي بخواهد آن را مي بخشد، تفسير وراثت به اين نوع علوم ومعارف ومقامات ومناصب، تا قرينه قطعي در كار نباشد صحيح نخواهد بود، زيرا پيامبر بعدي نبوّت وعلم را از خدا گرفته است نه از پدر. گذشته ازاين، در آيه ما قبل اين آيه، خداوند در باره داود وسليمان چنين مي فرمايد: (وَلَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالا اَلْحَمْدُ للّهِ الّذي فَضَّلَنا عَلي كَثِير مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِينَ).(نمل:15) ما به داود وسليمان علم ودانش داديم وهر دو گفتند:سپاس خدا را كه ما را بر بسياري از بندگان با ايمان خود برتري داد. آيا ظاهر آيه اين نيست كه خداوند به هر دو نفر علم ودانش عطا كرد وعلم

-------------------------- صفحه 248

سليمان موهبتي بوده است نه موروثي؟ با توجه به مطالب ياد شده، اين آيه (نمل:16) وآيه پيش(مريم:6) به روشني ثابت مي كنند كه شريعت الهي در

باره پيامبران پيشين اين نبوده كه فرزندان آنان از ايشان ارث نبرند، بلكه اولاد آنان نيز همچون فرزندان ديگران از يكديگر ارث مي بردند. به جهت صراحت آيات مربوط به وراثت يحيي وسليمان از اموال پدرانشان، دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در خطبه آتشين خود، كه پس از درگذشت رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در مسجد ايراد كرد، با استناد به اين دو آيه بر بي پايه بودن اين انديشه استدلال كرد وفرمود: «هذا كِتابُ اللّهِ حَكَماً وَ عَدْلاً وَ ناطِقاً وَ فَصلاً يَقُول:(يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ) وَ (وَرِثَ سُلَيْمانُ داودَ) ».(1) اين كتاب خدا حاكم است ودادگر وگوياست وفيصله بخش، كه مي گويد:«]يحيي[ از من ]زكريا[ واز خاندان يعقوب ارث ببرَد.»(ونيز مي گويد:)«سليمان از داود ارث بُرد». حديث ابوبكر از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)

بحث گذشته در باره آيات قرآن به روشني ثابت كرد كه وارثان پيامبران از آنان ارث مي برند وارث آنان پس از درگذشتشان به عنوان صدقه در ميان مستمندان تقسيم نمي شود. اكنون وقت آن رسيده است كه متن رواياتي را كه دانشمندان اهل تسنن نقل كرده اند وعمل خليفه اوّل را، در محروم ساختن دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از ارث پدر، از آن طريق توجيه نموده اند مورد بررسي قرار دهيم. ابتدا متون احاديثي را كه در كتابهاي حديث وارد شده است نقل مي كنيم، سپس در مفاد آنها به داوري مي پردازيم:

--------------------------

1 . احتجاج طبرسي، ج1، ص 145(طبع نجف).

-------------------------- صفحه 249

1_ «نَحْنُ مَعاشرَ الأَنْبِياء لانُوَرِّثُ ذَهَباً وَ لا فِضَّةً وَ لا أَرْضاً وَلا

عِقاراً وَ لا داراً وَ لكِنّا نُوَرِّثُ الإيمانَ وَ الحِكْمَةَ وَالعِلْمَ وَ السُّنَّةَ». ما گروه پيامبران طلا ونقره وزمين وخانه به ارث نمي گذاريم;ما ايمان وحكمت ودانش وحديث به ارث مي گذاريم. 2_ «إِنَّ الأَنْبِياءَ لا يُوَرِّثُونَ». پيامبران چيزي را به ارث نمي گذارند(يا موروث واقع نمي شوند). 3_ «إِنَّ النَبِيَّ لا يُوَرِّثُ». پيامبر چيزي به ارث نمي گذارد(يا موروث واقع نمي شود). 4_ «لانُوَرِّثُ ; ما تَرَكْناه صَدَقَةٌ». چيزي به ارث نمي گذاريم; آنچه از ما بماند صدقه است. اينها متون احاديثي است كه محدّثان اهل تسنن آنها را نقل كرده اند.خليفه اوّل، در بازداشتن دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از ارث آن حضرت، به حديث چهارم استناد مي جست. در اين مورد، متن پنجمي نيز هست كه ابوهُريره آن را نقل كرده است، ولي چون وضع احاديث وي معلوم است (تا آنجا كه ابوبكر جوهري، مؤلّف كتاب ا«السقيفة» در باره اين حديث به غرابت متن آن اعتراف كرده است(1) ) از نقل آن خودداري كرده، به تجزيه وتحليل چهار حديث مذكور مي پردازيم. در باره حديث نخست مي توان گفت كه مقصود اين نيست كه پيامبران چيزي از خود به ارث نمي گذارند، بلكه غرض اين است كه شأن پيامبران آن نبوده كه عمر شريف خود را در گِرد آوري سيم و زر وآب وملك صرف كنند وبراي وارثان خود ثروتي بگذارند; يادگاري كه از آنان باقي مي ماند طلا ونقره نيست، بلكه همان حكمت ودانش وسنّت است. اين مطلب غير اين است كه بگوييم اگر پيامبري عمر خود را در راه هدايت وراهنمايي مردم صرف كرد وبا كمال زهد

وپيراستگي زندگي نمود، پس

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 220.

-------------------------- صفحه 250

از درگذشت او، به حكم اينكه پيامبران چيزي به ارث نمي گذارند، بايد فوراً تركه او را از وارثان او گرفت وصدقه داد. به عبارت روشنتر، هدف حديث اين است كه امّت پيامبران يا وارثان آنان نبايد انتظار داشته باشند كه آنان پس از خود مال وثروتي به ارث بگذارند، زيرا آنان براي اين كار نيامده اند; بلكه برانگيخته شده اند كه دين وشريعت وعلم وحكمت در ميان مردم اشاعه دهند واينها را از خود به يادگار بگذارند. از طريق دانشمندان شيعه حديثي به اين مضمون از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است واين گواه بر آن است كه مقصود پيامبر همين بوده است. امام صادق مي فرمايد: «إِنَّ العُلَماءَ وَرَثَةُ الأَنْبِياء وَ ذلِكَ إِنَّ الأَنْبِياءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِرهَماً ولا دِيناراً وَ إِنَّما وَرَّثُوا أَحادِيثَ مِنْ أَحادِيثهِمْ».(1) دانشمندان وارثان پيامبران هستند، زيرا پيامبران درهم وديناري به ارث نگذاشته اند بلكه (براي مردم) احاديثي را از احاديث خود به يادگار نهاده اند. هدف اين حديث ومشابه آن اين است كه شأن پيامبران مال اندوزي وارث گذاري نيست، بلكه شايسته حال آنان اين است كه براي امّت خود علم و ايمان باقي بگذارند. لذا اين تعبير گواه آن نيست كه اگر پيامبري چيزي از خود به ارث گذاشت بايد آن را از دست وارث او گرفت. از اين بيان روشن مي شود كه مقصود از حديث دوّم وسوّم نيز همين است; هرچند به صورت كوتاه ومجمل نقل شده اند. در حقيقت، آنچه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)

فرموده يك حديث بيش نبوده است كه در موقع نقل تصرّفي در آن انجام گرفته، به صورت كوتاه نقل شده است. تا اينجا سه حديث نخست را به طور صحيح تفسير كرده، اختلاف آنها را با قرآن مجيد، كه حاكي از وراثت فرزندان پيامبران از آنان است، برطرف

--------------------------

1 . مقدمه معالم، ص 1، به نقل از كليني (ره).

-------------------------- صفحه 251

ساختيم.مشكل كار، حديث چهارم است;زيرا در آن، توجيه ياد شده جاري نيست وبه صراحت مي گويد كه تركه پيامبر يا پيامبران به عنوان «صدقه» بايد ضبط شود. اكنون سؤال مي شود كه اگر هدف حديث اين است كه اين حكم در باره تمام پيامبران نافذ وجاري است، در اين صورت مضمون آن مخالف قرآن مجيد بوده، از اعتبار ساقط خواهد شد واگر مقصود اين است كه اين حكم تنها در باره پيامبر اسلام جاري است وتنها او در ميان تمام پيامبران چنين خصيصه اي دارد، در اين صورت، هرچند با آيات قرآن مباينت ومخالفت كلي ندارد، ولي عمل به اين حديث در برابر آيات متعدد قرآن در خصوص ارث ونحوه تقسيم آن ميان وارثان، كه كلّي وعمومي است وشامل پيامبر اسلام نيز هست، مشروط بر اين است كه حديث ياد شده آنچنان صحيح ومعتبر باشد كه بتوان با آن آيات قرآن را تخصيص زد، ولي متأسفانه حديث ياد شده، كه خليفه اوّل بر آن تكيه مي كرد، از جهاتي فاقد اعتبار است كه هم اكنون بيان مي شود. 1_ از ميان ياران پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)، خليفه اوّل در نقل اين حديث متفرّد است واَحدي از صحابه حديث ياد شده

را نقل نكرده است. اينكه مي گوييم وي در نقل حديث مزبور متفرّد است گزافه نيست، زيرا اين مطلب از مسلّمات تاريخ است، تا آنجا كه ابن حجر تفرّد او را در نقل اين حديث گواه بر اَعلميّت او مي گرفته است!(1) آري، تنها چيزي كه در تاريخ آمده اين است كه در نزاعي كه علي (عليه السلام) با عبّاس در باره ميراث پيامبر داشت (2) عمر در مقام داوري ميان آن دو به خبري كه خليفه اوّل نقل كرده استناد جست ودر آن جلسه پنج نفر به صحّت آن گواهي دادند.(3)

--------------------------

1 . صواعق، ص19.

2 . نزاع علي (عليه السلام) با عباس به شكلي كه در كتابهاي اهل تسنن نقل شده از طرف محقّقان شيعه مردود است.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 229 وصواعق، ص 21.

-------------------------- صفحه 252

ابن ابي الحديد مي نويسد: پس از درگذشت پيامبر، ابوبكر در نقل اين حديث متفرّد بود واَحدي جز او اين حديث را نقل نكرد.فقط گاهي گفته مي شود كه مالك بن اوس نيز حديث ياد شده را نقل كرده است. آري، برخي از مهاجران در دوران خلافت عمر به صحّت آن گواهي داده اند.(1) بنابر اين، آيا صحيح است كه خليفه وقت، كه خود طرف دعوا بوده است، به حديثي استشهاد كند كه در آن زمان جز او كسي از آن حديث اطّلاع نداشته است؟ ممكن است گفته شود كه قاضي در محاكمه مي تواند به علم خود عمل كند وخصومت را با علم وآگاهي شخصي خود فيصله دهد، وچون خليفه حديث ياد شده را از خود پيامبر شنيده

بوده است مي توانسته به علم خود اعتمادكندو آيات مربوط به ميراث اولاد را تخصيص بزند وبر اساس آن داوري كند. ولي متأسفانه كارهاي ضدّ ونقيض خليفه و تذبذب وي در دادن فدك ومنع مجدّد آن (كه شرح مبسوط آن پيشتر آمد)، گواه بر آن است كه وي نسبت به صحّت خبر مزبور يقين واطمينان نداشته است. بنابر اين،چگونه مي توان گفت كه خليفه در بازداشتن دخت گرامي پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) از ميراث پدر به علم خويش عمل كرده وكتاب خدا را با حديثي كه از پيامبر شنيده بود تخصيص زده است؟ 2_ چنانچه حكم خداوند در باره تركه پيامبر اين بوده است كه اموال او ملّي گردد ودر مصالح مسلمانان مصرف شود، چرا پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)اين مطلب را به يگانه وارث خود نگفت؟ آيا معقول است كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) حكم الهي را از دخت گرامي خود كه حكم مربوط به او بوده است پنهان سازد؟ يا اينكه به او بگويد، ولي او آن را ناديده بگيرد؟

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص 227.

-------------------------- صفحه 253

نه، چنين چيزي ممكن نيست.زيرا عصمت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ومصونيت دختر گرامي او از گناه مانع از آن است كه چنين احتمالي در باره آنان برود.بلكه بايد انكار فاطمه (عليها السلام) را گواه بر آن بگيريم كه چنين تشريعي حقيقت نداشته است وحديث مزبور مخلوق انديشه كساني است كه مي خواستند، به جهت سياسي، وارث بحقّ پيامبر را از حقّ مشروع او محروم سازند. 3_ اگر حديثي كه خليفه نقل كرد

به راستي حديثي صحيح واستوار بود، پس چرا موضوع فدك در كشاكش گرايشها وسياستهاي متضاد قرار گرفت وهر خليفه اي در دوران حكومت خود به گونه اي با آن رفتار كرد؟ با مراجعه به تاريخ روشن مي شود كه فدك در تاريخ خلفا وضع ثابتي نداشت. گاهي آن را به مالكان واقعي آن باز مي گرداندند واحياناً مصادره مي كردند، وبه هرحال، در هر عصري به صورت يك مسئله حساس وبغرنج اسلامي مطرح بود.(1) چنانكه پيشتر نيز ذكر شد، در دوران خلافت عمر، فدك به علي (عليه السلام) وعباس بازگردانيده شد.(2) در دوران خلافت عثمان در تيول مروان قرار گرفت. در دوران خلافت معاويه وپس از درگذشت حسن بن علي (عليه السلام) فدك ميان سه نفر(مروان، عمرو بن عثمان، يزيد بن معاويه) تقسيم شد.سپس در دوران خلافت مروان تماماً در اختيار او قرار گرفت ومروان آن را به فرزند خود عبد العزيز بخشيد واو نيز آن را به فرزند خود عمر هبه كرد.عمر بن عبد العزيز در دوران زمامداري خود آن را به فرزندان زهرا (عليها السلام) باز گردانيد.وقتي يزيد بن عبد الملك زمام امور را به دست

--------------------------

1 . براي آگاهي از اين كشاكشها ومدارك آنها به كتاب الغدير(ج7، ص 159 تا 196 ط نجف) مراجعه فرماييد.

2 . اين قسمت با آنچه كه امام (عليه السلام) در نامه اي كه به عثمان بن حنيف نوشته سازگار نيست.در آنجا مي نويسد: «كانَتْ في أَيْدِينا فَدَكٌ مِنْ كُلِّ ما أَظَلَّتْهُ السَّماءُ فَشَحَّتْ عَلَيْها نُفُوسُ قَوْم وَسَخَتْ عَنْها نُفُوسُ قَوْم آخَرينَ وَ نِعْم الْحَكَمُ اللّهُ». يعني:از آنچه كه آسمان بر آنها سايه انداخته بود تنها «فدك»

در اختيار ما بود. گروهي بر آن حرص ورزيدند وگروه ديگر از آن صرف نظر كردند; وچه خوب حَكَم وداوري است خدا.

-------------------------- صفحه 254

گرفت آن را از فرزندان فاطمه (عليها السلام) باز گرفت وتا مدّتي در خاندان بني مروان دست به دست مي گشت، تا اينكه خلافت آنان منقرض شد. در دوران خلافت بني عباس فدك از نوسان خاصي برخوردار بود. ابو العباس سفّاح آن را به عبد اللّه بن حسن بن علي (عليه السلام)بازگردانيد.ابو جعفر منصور آن را بازگرفت. مهدي عباسي آن را به اولاد فاطمه (عليها السلام) باز گردانيد.موسي بن مهدي وبرادر او آن را پس گرفتند.تا اينكه خلافت به مأمون رسيدو او فدك را بازگردانيد. وقتي متوكل خليفه شد آن را از مالك واقعي بازگرفت.(1) اگر حديث محروميت فرزندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از تركه او حديث مسلّمي بود، فدك هرگز چنين سرنوشت تأسف آوري نداشت. 4_ پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) غير از فدك تركه ديگري هم داشت،ولي فشار خليفه اوّل در مجموع تركه پيامبر بر فدك بود. از جمله اموال باقي مانده از رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) خانه هاي زنان او بود كه به همان حال در دست آنان باقي ماند وخليفه متعرض حال آنان نشدوهرگز به سراغ آنان نفرستاد كه وضع خانه ها را روشن كنند تا معلوم شود كه آيا آنها ملك خود پيامبر بوده است يا اينكه آن حضرت در حال حيات خود آنها را به همسران خود بخشيده بوده است. ابوبكر، نه تنها اين تحقيقات را انجام نداد، بلكه براي دفن جنازه خود در جوار مرقد مطهّر

پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از دختر خود عايشه اجازه گرفت، زيرا دختر خود را وارث پيامبر مي دانست! ونه تنها خانه هاي زنان پيامبر را مصادره نكرد، بلكه انگشتر وعمامه وشمشير ومَركب ولباسهاي رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم)را، كه در دست علي (عليه السلام)بود، از او باز نگرفت وسخني از آنها به ميان نياورد. ابن ابي الحديد در برابر اين تبعيض آنچنان مبهوت مي شود كه مي خواهد

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ج16، صص 217_ 216.

-------------------------- صفحه 255

توجيهي براي آن از خود بتراشد، ولي توجيه وي به اندازه اي سست وبي پايه است كه شايستگي نقل ونقد را ندارد.(1) آيا محروميت از ارث مخصوص دخت پيامبر بود يا شامل تمام وارثان او مي شد، يا اينكه اساساً هيچ نوع محروميتي در كار نبوده وصرفاً انگيزه هاي سياسي فاطمه (عليها السلام) را از تركه او محروم ساخت؟ 5_ چنانچه در تشريع اسلامي محروميت وارثان پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)از ميراث او امري قطعي بود، چرا دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، كه به حكم آيه «تطهير» از هر نوع آلودگي مصونيت دارد، در خطابه آتشين خود چنين فرمود: «يَابْنَ أَبِي قُحافَةَ أَفِي كِتابِ اللّهِ أَنْ تَرِثَ أَباكَ وَ لا أَرِثَ أَبِي؟ لَقَدْ جِئْتَ شَيْئاً فَرِيّاً. أَفَعَلي عَمْد تَرَكْتُمْ كِتابَ اللّهِ فَنَبَذْتُمُوهُ وَراءَ ظُهُورِكُمْ و... وَ زَعَمْتُمْ أَنْ لا حَظْوَةَ لِي وَ لا اَرِثُ مِنْ أَبِي وَ لا رَحِمَ بَيْنَنا؟ أَفَخَصَّكُمُ اللّهُ بِ آيَة أَخْرَجَ أَبِي مِنْها أَمْ هَل تَقُولُونَ: إِنَّ أَهْلَ مِلَّتَيْنِ لا يَتَوارَثانِ؟ أَوَ لَسْتُ أَنَا وَ أَبِي مِنْ أَهْلِ

مِلَّةِ واحِدَة أَمْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِخُصُوصِ الْقُرْآنِ وَعُمُومُهِ مِنْ أَبِي وَابْنِ عَمِّي؟ فَدُونَكَها مَخُطُومَةً مَرْحُولَةً تَلقاكَ يَوْمَ حَشْرِكَ فَنِعْمَ الْحَكَمُ اللّهُ وَ الزَّعِيمُ مُحَمَّدٌ وَ الْمَوعِدُ القِيامَة وَ عِنْدَ السّاعَةِ يَخْسِرُ المُبْطِلُونَ».(2) اي پسر ابي قحافه! آيا در كتاب الهي است كه تو از پدرت ارث ببري ومن از پدرم ارث نبرم؟امر عجيبي آوردي! آيا عمداً كتاب خدا را ترك كرديد وآن را پشتِ سر انداختيد وتصوّر كرديد كه من از تركه پدرم ارث نمي برم وپيوند رحمي ميان من واو نيست؟ آيا خداوند در اين موضوع آيه مخصوصي براي شما نازل كرده ودر آن آيه پدرم را از قانون وراثت خارج ساخته است، يااينكه مي گوييد پيروان دو كيش از يكديگر ارث نمي برند؟ آيا من وپدرم پيرو آيين واحدي نيستيم؟ آيا شما به عموم وخصوص قرآن از پدرم وپسرعمويم آگاه تريد؟ بگير اين مَركب مهار وزين شده را كه روز رستاخيز با تو روبرو مي شود.

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ج16،ص 261.

2 . احتجاج طبرسي،ج1،صص 139 _ 138ط نجف;شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد،ج16، ص251.

-------------------------- صفحه 256

پس، چه خوب داوري است خداوند وچه خوب رهبري است محمّد(صلي الله عليه وآله وسلم). ميعاد من وتو روز قيامت; وروز رستاخيز باطل گرايان زيانكار مي شوند. آيا صحيح است كه با اين خطابه آتشين احتمال دهيم كه خبر ياد شده صحيح واستوار بوده است؟ اين چگونه تشريعي است كه صرفاً مربوط به دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وپسر عمّ اوست وآنان خود از آن خبر ندارندوفرد بيگانه اي كه حديث ارتباطي به او ندارد از آن

آگاه است؟! در پايان اين بحث نكاتي را ياد آور مي شويم: الف) نزاع دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با حاكم وقت در باره چهار چيز بود: 1_ ميراث پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم). 2_ فدك، كه پيامبر در دوران حيات خود آن را به او بخشيده بود ودر زبان عرب به آن «نِحله» مي گويند. 3_ سهم ذَوِي القُربي، كه در سوره انفال آيه 41 وارد شده است. 4_ حكومت و ولايت. در خطابه حضرت زهرا (عليها السلام) واحتجاجات او به اين امور چهارگانه اشاره شده است. از اين رو، گاهي لفظ ميراث وگاه لفظ «نحله» به كار برده است. ابن ابي الحديد(در ج 16، ص230 شرح خود بر نهج البلاغه) به طور گسترده در اين موضوع بحث كرده است. ب) برخي از دانشمندان شيعه مانند مرحوم سيّد مرتضي _ ره _ حديث «لا نُوَرِّثُ ما تَرَكْنا صَدَقَة» را به گونه اي تفسيركرده اند كه با ارث بردن دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) منافاتي ندارد. ايشان مي گويند كه لفظ «نورّث» به صيغه معلوم است و«ما»ي موصول، مفعول آن است ولفظ «صدقه»، به جهت حال يا تميز بودن، منصوب است. در اين صورت، معني اين حديث چنين مي شود:آنچه كه به عنوان صدقه باقي مي گذاريم به ارث نمي نهيم.ناگفته پيداست كه چيزي كه در زمان حيات

-------------------------- صفحه 257

پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) رنگ صدقه به آن خورده است قابل وراثت نيست واين مطلب غير آن است كه بگوييم پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) هرگز از خود چيزي را به ارث نمي

گذارد. امّا اين تفسير خالي از اشكال نيست، زيرا اين مطلب اختصاص به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ندارد، بلكه هر فرد مسلمان كه مالي را در حال حيات خود وقف يا صدقه قرار دهد مورد وراثت قرار نمي گيرد وهرگز به اولاد او نمي رسد، خواه پيامبر باشد خواه يك شخص عادي. ج) مجموع سخنان دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، چه در خطابه آتشين آن حضرت وچه در مذاكرات او با خليفه وقت، مي رساند كه فاطمه (عليها السلام) از وضع موجود سخت ناراحت بوده است وبر مخالفان خود خشمگين، وتا جان در بدن داشته از آنان راضي نشده است. خشم فاطمه (عليها السلام)

چنانكه گذشت، مناظره واحتجاج دخت گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با ابوبكر به نتيجه نرسيد وفدك از زهرا (عليها السلام) گرفته شد وآن حضرت چشم از اين جهان بربست در حالي كه بر خليفه خشمگين بود. اين مطلب از نظر تاريخ چنان روشن است كه هرگز نمي توان آن را انكار كرد. بخاري، محدّث معروف جهان تسنن، مي گويد: وقتي خليفه، به استناد حديثي كه از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) نقل كرد، فاطمه رااز فدك بازداشت او بر خليفه خشم كرد وديگر با او سخن نگفت تا درگذشت.(1) ابن قتيبه در كتاب «الإمامة والسياسة»(ج 1، ص14) نقل مي كند: عمر به ابوبكر گفت:برويم نزد فاطمه، زيرا ما او را خشمگين كرديم. آنان به در خانه زهرا آمدند واذن ورود خواستند.وي اجازه ورود نداد. تا آنكه با

--------------------------

1 . صحيح بخاري، باب فرض الخمس، ج5، ص 5 وكتاب غزوات، باب غزوه خيبر، ج6، ص

196. در اين باب افزوده است: فاطمه پس از پدر خود شش ماه بزيست.وقتي درگذشت، شوهر وي شبانه او را دفن كرد وبه ابوبكر خبر نداد.

-------------------------- صفحه 258

وساطت علي وارد خانه شدند. ولي زهرا روي از آن دو برتافت وپاسخ سلامشان را نداد.پس از دلجويي از دخت پيامبر وذكر اينكه چرا فدك را به او نداده اند، زهرا در پاسخ آنان گفت: شما را به خدا سوگند مي دهم، آيا از پيامبر شنيده ايد كه فرمود رضايت فاطمه رضايت من وخشم او خشم من است; فاطمه دختر من است، هركس او را دوست بدارد مرا دوست داشته وهركس او را راضي سازد مرا راضي ساخته است. وهر كس زهرا را خشمگين كند مرا خشمگين كرده است؟ در اين موقع هر دو نفر تصديق كردند كه از پيامبر شنيده اند. زهرا (عليها السلام) افزود:من خدا وفرشتگان را گواه مي گيرم كه شما مرا خشمگين كرديد ومرا راضي نساختيد، واگر با پيامبر ملاقات كنم از دست شما به او شكايت مي كنم. ابوبكر گفت:من از خشم پيامبر وتو به خدا پناه مي برم. در اين موقع خليفه شروع به گريه كرد وگفت: به خدا من پس از هر نمازي در حقّ تو دعا مي كنم. اين را گفت وگريه كنان خانه زهرا را ترك كرد.مردم دور او را گرفتند. وي گفت:هر فردي از شما با حلال خود شب را با كمال خوشي به سر مي برد، در حالي كه مرا در چنين كاري وارد كرديد. من نيازي به بيعت شما ندارم.مرا از مقام خلافت عزل كنيد.(1) محدّثان اسلامي، به اتّفاق، اين حديث را از پيامبر

گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) نقل كرده اند كه: «فاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّي فَمَنْ أَغْضَبَها أَغْضَبَني».(2) فاطمه پاره تن من است.هركس او را خشمگين سازد مرا خشمگين ساخته است. فَسَلامُ اللّهِ عَلَيْها يَوْمَ وُلِدَتْ وَ يَوْمَ ماتَتْ وَ يَوْمَ تُبْعَثُ حَيّاً.

--------------------------

1 . جاحظ در رسائل خود (ص 300) سخن محققانه اي در اين مورد دارد. براي آگاهي از نظر وي، علاقه مندان مي توانند به آن مراجعه كنند.

2 . براي اطّلاع از مدارك اين حديث ر.ك:الغدير، ج7، صص235 _ 232 ط نجف.

-------------------------- صفحه 259

است كه مقام امامت ورهبري در اسلام، يك منصب انتصابي از جانب خداست.ولي متأسفانه سران آن قوم در اين مورد، همچون دهها مورد ديگر، نصّ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را ناديده گرفتند ومردم را به گزينش پيشوا از طريق امّت سوق دادند، وچون گزينش رهبر از طريق مردم امر كاملاً نوي بود وگردانندگان صحنه در اين زمينه سابقه اي نداشتند، گزينش رهبر به صورتهاي مختلف انجام گرفت.

-------------------------- صفحه 260

ابوبكر حقّ نمك را ادا كرد

در گزينش ابوبكر براي خلافت، عمر كوشش بسيار كرد وانگيزه او در اين كار آن بود كه پس از درگذشت ابوبكر، كه با عمر فاصله سنّي داشت، مقام خلافت از آنِ او باشد. در آغاز كار امير مؤمنان (عليه السلام) رو به عمر كرد وگفت: نيك بدوش كه بهره اي از آن براي تو است.امروز براي او محكم ببند تا فردا به تو بازَش گردانَدْ.(1) ابوبكر هم نمك نشناسي نكرد ودر بستر بيماري ودر حالي كه آخرين لحظات زندگي را مي گذراند، عثمان را احضار كرد وبه او دستور داد كه چنين بنويسد: اين عهدنامه عبد اللّه بن عثمان (2) است به مسلمانان در آخرين لحظه زندگي دنيا ونخستين مرحله آخرت; در آن ساعتي كه مؤمن به كار وانديشه ونيكوكاري وكافر در حال تسليم است. سخن خليفه به اينجا كه رسيد بيهوش شد.عثمان به گمان اينكه خليفه پيش از اتمام وصيت درگذشته است، عهد نامه را از پيش خود به آخر رسانيد وچنين نوشت: پس از خود، زاده خطّاب را جانشين خود قرار داد. چيزي نگذشت كه خليفه به هوش آمد وعثمان آنچه را به جاي او نوشته

بود خواند.ابوبكر از عثمان پرسيد كه چگونه وصيت ما را چنين نوشتي؟وي گفت: مي دانستم كه به غير او نظر نداري.

--------------------------

1 . الإمامة والسياسة، ج1، ص 12; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 5.

قريب به اين مضمون را حضرت امير (عليه السلام) در خطبه شقشقيه (خطبه سوّم نهج البلاغه) فرموده اند:«لَشَدَّ ما تَشَطَّرا ضَرْعَيْها».

2 . نام ابوبكر است، الإمامة والسياسة، ج1، ص 88.

-------------------------- صفحه 261

اگر اين جريان صحنه سازي هم باشد، باز مي توان گفت كه عثمان نيز در گزينش عمر بي تأثير نبود وبه سان يك ديپلمات كار كُشته نقش خود را به خوبي ايفا كرد. سالها بعد، وقت آن رسيد كه عمر حقشناسي كند وعثمان را پس از خود برگزيند وحقّ نمك را ادا كند. برقراري تبعيض نژادي واختلاف طبقاتي

يكي از افتخارات بزرگ اسلام، كه هم اكنون نيز موجب جذب مردمان محروم وستمديده جهان به سوي اسلام است، همان محكوم كردن هر نوع تبعيض نژادي است وشعار نافذ آن اين است كه گراميترينِ شما پرهيزگارترينِ شماست. در زمان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، سپاهيان وكارمندان دولت حقوق ومقرري خاصي نداشتند وهزينه زندگي آنان از غنايم جنگي تأمين مي شد.غنيمتي كه مسلمانان از نبرد با مشركان به دست مي آوردند، پس از كسر يك پنجم آن، ميان سپاهيان تقسيم مي شد ودر تقسيم غنايم، سوابق افراد در اسلام ونژاد آنان يا خويشاونديشان با پيامبر رعايت نمي شد. در زمان خليفه نخست نيز امر به همين منوال بود، ولي در زمان خليفه دوّم دگرگون شد. گسترش اسلام سبب شد كه خليفه وقت دفتري براي حقوق كارمندان وسپاهيان

اسلام تنظيم كند.ولي متأسفانه در تعيين پايه حقوق به جاي اينكه تقوي وآگاهيهاي نظامي وسياسي وسوابق خدمت ملاك عمل قرار گيرد يا لااقل چيزي جز اسلام ملاك عمل نباشد، نژاد ونسب ملاك عمل قرار گرفت. در اين ديوان، سپاهيِ عرب بر سپاهيِ عجم، عرب قحطان بر عرب عدنان، عرب مُضَر برعرب رَبيعه، قريش بر غيرقريش وبني هاشم بر بني اميّه تقدّم داشت وحقوق گروه اوّل بيش از حقوق گروه دوّم بود. تاريخنويسان معروفي مانند ابن اثير ويعقوبي وجرجي زيدان،در تاريخهاي خود نمونه اي از ارقام متفاوت مقرّريهاي

-------------------------- صفحه 262

سپاهيان وكارمندان دولت اسلامي را ذكر كرده اند.(1) اختلاف ارقام حقوق بُهت آور است.حقوق عباس بن عبد المطلب، سرمايه دار معروف، در سال 12000 درهم بود، در حالي كه حقوق يك سپاهي مصري در سال از 300 درهم تجاوز نمي كرد. حقوق سالانه هر يك از زنان رسول خدا 6000 درهم بود، در حالي كه حقوق يك سپاهي يمني در سال به 400 درهم نمي رسيد. حقوق سالانه معاويه وپدر او ابوسفيان در سال 5000 درهم بود، در حالي كه حقوق يك فرد عادي مكّي كه مهاجرت نكرده بود 600 درهم بود. خليفه، با اين عمل، تبعيض نژادي را كه از جانب قرآن وپيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) محكوم شده بود، بار ديگر احيا نمود وجامعه اسلامي را دچار اختلاف طبقاتي ناصحيح كرد. چيزي نگذشت كه در جامعه اسلامي شكاف هولناكي بروز كرد وزر اندوزان ودنيا پرستان، در تحت حمايت خليفه، به گِرد آوري سيم وزر پرداختند واستثمار كارگران وزحمتكشان آغاز شد. با اينكه خليفه وقت اموال گروهي از فرمانداران ودنيا پرستان، مانند سعد

وقّاص، عمرو عاص، ابو هريره و... را مصادره كرد وپيوسته مي كوشيد كه فاصله طبقاتي بيش از حد گسترش پيدا نكند، ولي متأسفانه چون از نخست نظرات واقدامات اقتصادي او غلط وبر اساس برتريهاي بي وجه استوار بود، مصادره اموال سودي نبخشيد وكاري از پيش نبرد وكار را براي زمامدار آينده، كه روحاً نژادپرست بود، سهلتر كرد ودست او را در تبعيض بيشتر باز گذاشت. زراندوزان جامعه آن روز، بر اثر بالا رفتن قدرت خريد، بردگان را مي خريدند، وآنان را به كار وا مي داشتند ومجبور مي كردند كه هم زندگي خود را اداره كنند وهم روزانه يا ماهانه مبلغي به اربابان خود بپردازند.وبيچاره برده، از بام تا

--------------------------

1 . تاريخ يعقوبي، ج2، ص 106; كامل ابن اثير، ج2، ص 168; تاريخ جرجي زيدان، ترجمه جواهر الكلام، ج1، ص 159 به بعد.

-------------------------- صفحه 263

شام مي دويد وجانش به لب مي آمد تا مقرري مالك خود را بپردازد. دادخواهي كارگر ايراني از خليفه

فيروز ايراني، معروف به ابولؤلؤ،غلام مغيرة بن شعبه بود. او علاوه بر تأمين زندگي خود ناچار بود كه روزانه دو درهم به مغيره بپردازد. روزي در بازار ابو لؤلؤ چشمش به خليفه دوّم افتاد واز او دادخواهي كرد وگفت:مغيره مقرري كمرشكني براي من تحميل كرده است.خليفه كه از كارآيي او آگاه بود پرسيد: به چه كار آشنا هستي؟گفت: به نجّاري ونقاشي وآهنگري. خليفه با كمال بي اعتنايي گفت: در برابر اين كاردانيها اين مقرري زياد نيست.وانگهي شنيده ام كه تو مي تواني آسيابي بسازي كه با باد كار كند; آيا مي تواني چنين آسيابي براي من بسازي؟ فيروز كه از سخنان

خليفه بسيار ناراحت شده بود، تلويحاً او را به قتل تهديد كردودر پاسخ وي گفت: آسيابي براي تو مي سازم كه در شرق وغرب نظيري نداشته باشد.خليفه از جسارت كارگر ايراني ناراحت شد وبه كسي كه همراه او بود گفت: اين غلام ايراني مرا به قتل تهديد كرد. او در پايان خلافت خود آگاه بود كه مزاج جامعه اسلامي آلوده شده است وآفت ستم واستثمار به سرعت در آن رشد مي كند. لذا به مردم وعده مي داد كه اگر زنده بماند يك سال در ميان مردم مي گردد واز نزديك به كار آنها رسيدگي مي كند، زيرا مي داند كه برخي از شكايتها به او نمي رسد. به نقل دكتر علي وردي، خليفه دوّم مي گفت: من از تبعيض ومقدّم داشتن برخي بر برخي ديگر، غرضي جز تأليف قلوب نداشتم.اگر سال نو را زنده بمانم ميان همه مساوات برقرار خواهم ساخت وتبعيض را از ميان برمي دارم وسياه وسفيد وعرب وعجم را يكسان به حساب مي آورم، همچنان كه پيامبر وابوبكر مي كردند.(1)

--------------------------

1 . نقش وعّاظ در اسلام، ص 84.

-------------------------- صفحه 264

ولي خليفه زنده نماند ومرگ ميان وي وآرزويش فاصله افكند وخنجر فيروز به زندگي او خاتمه داد. امّا روش او پايه تبعيضات هولناك خليفه سوّم قرار گرفت وحكومت اسلامي را آماج خشم توده ها كرد. خنجر فيروز نشانه خشم توده هاي زحمتكش بود. اگر خليفه به دست فيروز ايراني كشته نمي شد، فردا خنجرهاي زيادي به سوي او كشيده مي شد. نويسندگان وگويندگان ما تصوّر مي كنند كه اساس اختلاف طبقاتي وتبعيض نژادي در جامعه اسلامي در دوران حكومت عثمان

نهاده شد، در صورتي كه در زمان وي تبعيض به اوج خود رسيد وموجب شد كه مردم اكناف واطراف بر ضدّ حكومت او قيام كردند; ولي اساس وپايه تبعيض در زمان خليفه دوّم نهاده شد. آري، نخستين كسي كه پس از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) چنين نغمه اي را ساز كرد ودود آن به چشم خود او وديگران رفت، خليفه دوّم بود. او پيوسته مي گفت: كار زشتي است كه عرب يكديگر را اسير كنند، در حالي كه خداوند سرزمين پهناور عجم را براي اسير گرفتن آماده كرده است.(1) زشت تر از آن اينكه در تشريع اسلام تصرّف مي كرد ومي گفت: فرزندان عجم در صورتي مي توانند از موروثهاي خود ارث ببرند كه در سرزمين عرب به دنيا بيايند.(2) از نشانه هاي تبعيض نژادي توسط وي اين بود كه هرگز اجازه نمي داد عجم در مدينه سكني گزيند،واگر فيروز غلام مغيره در مدينه مي زيست به سبب اجازه اي بود كه وي قبلاً گرفته بود.(3) اين تبعيضها ومانند آن بود كه سبب شد خليفه با توطئه سه ايراني، كه يكي

--------------------------

1 . تاريخ جرجي زيدان، ج4، ص 35.

2 . النصّوالاجتهاد، ص 60; اجتهاد در مقابل نصّ(مترجم)، ص 275.

3 . مروج الذهب، ج1، ص 42.

-------------------------- صفحه 265

فيروز ودوّمي شاهزاده هرمزان وسومي جفينه كه دختر ابولؤلؤ بود، جان خود را از دست بدهد. او با ضربه خنجر فيروز مجروح شد وپس ازسه روز چشم از جهان فرو بست. گمان مي رفت كه خليفه، كه ميوه تلخ انحراف از حق را چشيده است، حتماً در لحظات حسّاسي كه شعله زندگي

او به خاموشي مي گرايد، درست واستوار خواهد انديشيد وزير بار مسئوليتهاي سنگينتري نخواهد رفت وبراي مسلمانان زعيمي لايق ورهبري شايسته خواهد گزيد. ولي متأسفانه در آن لحظات شورايي تشكيل داد كه از طريق آن محروميت شخص شايسته رهبري جامعه اسلامي حتمي وقطعي بود وانتخاب فردي نژاد پرست كه به قول خود خليفه دوّم، اگر زمام امور را به دست بگيرد خويشاوندان خود را بر دوش مردم سوار مي كند، مسلّم مي نمود. به رغم آگاهي از تمام اين مسائل، امر به تشكيل شورا داد; شورايي كه در باره آن امام (عليه السلام) مي فرمايد:«فيَا لَلّهِ وَ لِلشُّوري»(خطبه شقشقيه). ما با كمال بي طرفي، تمام جريان شورا را نقل مي كنيم وسپس در باره اين رويداد تاريخي، كه ناكامي وتلخي بسيار به بار آورد وسبب شد كه صد سال بني اميه حكومت اسلامي را در دست بگيرند وبعد از آن نيز بني عباس آن را تيول خود قرار دهند، داوري مي كنيم. گزينش اعضاي شورا

مرگ قطعي خليفه نزديك بود وخود او نيز احساس مي كرد كه آخرين لحظات زندگي را مي گذراند. از گوشه وكنار پيامهايي مي رسيد كه جانشين خود راتعيين كند. عايشه به وسيله عبد اللّه فرزند حذيفه پيامي فرستاد كه امّت محمّد را بي شبان نگذارد وهرچه زودتر براي خود جانشيني تعيين كند، زيرا كه او از فتنه وفساد مي ترسد.(1)

--------------------------

1 . الإمامة والسياسة، ج1، ص 22.

-------------------------- صفحه 266

فرزند عمر به پدر خود همين سخن را گفت وافزود: اگر تو شبان گلّه خود را فرا خواني، آيا دوست نمي داري تا مراجعت خود كسي را جانشين خود قرار دهد

كه رمه را از دستبرد گركان صيانت كند؟ اشخاصي كه از خليفه عيادت مي كردند نيز اين موضوع را ياد آور مي شدند وبرخي مي گفتند كه فرزندش عبد اللّه را جانشين خود قرار دهد.خليفه كه از بي لياقتي فرزند خود عبد اللّه آگاه بود پوزشهايي مي آورد ومي گفت:براي خاندان خطّاب همين يك نفر بس است كه مسئوليت خلافت را به گردن بگيرد.سپس گفت كه شش نفر را كه پيامبر در هنگام مرگ از آنان راضي بود حاضر كنند تا گزينش خليفه مسلمانان را بر دوش آنان بگذارد. اين شش نفر عبارت بودند از: علي (عليه السلام)، عثمان، طلحه، زبير، سعد وقّاص و عبد الرحمان بن عوف. وقتي اينان به گرد بستر خليفه گرد آمدند، خليفه با قيافه گرفته وتند به آنان رو كرد وگفت: لابد همگي مي خواهيد كه زمام امور را پس از من به دست بگيريد! سپس، خطاب به يكايك آنان بجر علي (عليه السلام) سخناني گفت وبا ذكر دلايلي هيچ يك را شايسته تصدّي مقام خلافت ندانست.آن گاه رو به علي (عليه السلام) كرد ودر سراسر زندگي آن حضرت نقطه ضعفي جز شوخ مزاجي وي! نجست وافزود كه اگر او زمام امور را به دست بگيرد مردم را بر حق روشن وطريق آشكار رهبري خواهد كرد. در پايان، خطاب به عثمان كرد وگفت:گويا مي بينم كه قريش تو را به زعامت برگزيده اند وسرانجام تو بني اميّه وبني ابي معيط را بر مردم مسلّط كرده اي وبيت المال را مخصوص آنها قرار داده اي.ودر آن هنگام گروههاي خشمگيني از عرب بر تو مي شورند وتو را در خانه ات مي

كُشند. سپس افزود:اگر چنين واقعه اي رخ داد سخن مرا به ياد آور. آن گاه رو به اعضاي شورا كرد وگفت:اگر يكديگر را ياري كنيد از ميوه درخت خلافت، خود وفرزندانتان مي خوريد، ولي اگر حسد ورزيد وبر يكديگر

-------------------------- صفحه 267

خشم گيريد، معاويه گوي خلافت را خواهد ربود. وقتي سخنان عمر به پايان رسيد محمّد بن مسلمه را طلبيد وبه او گفت: هنگامي كه از مراسم دفن من بازگشتيد با پنجاه مرد مسلّح اين شش نفر را براي امر خلافت دعوت كن وهمه را در خانه اي گِرد آور وبا آن گروه مسلح بر در خانه توقف كن تا آنان يك نفر را از ميان خود براي خلافت برگزينند.اگر پنج نفر از آنان اتّفاق نظر كردند ويك نفر مخالفت كرد او را گردن بزن واگر چهار نفر متحد شدند ودو نفر مخالفت كردند آن دو مخالف را بكُش واگر اين شش نفر به دو دسته مساوي تقسيم شدند، حق با آن گروه خواهد بود كه عبد الرحمان در ميان آنها باشد. آن گاه آن سه نفر را براي موافقت با اين گروه دعوت كن.اگر توافق حاصل نشد، گروه دوم را از بين ببر. واگر سه روز گذشت ودر ميان اعضاي شورا اتحاد نظري پديد نيامد، هر شش نفر را اعدام كن ومسلمانان را آزاد بگذار تا فردي را براي زعامت خود برگزينند. چون مردم از مراسم دفن عمر باز گشتند محمّد بن مسلمه، با پنجاه تن شمشير بدست، اعضاي شورا را در خانه اي گِرد آورد وآنان را از دستور عمر آگاه ساخت. نخستين كاري كه انجام گرفت اين بود كه طلحه، كه

روابط او با علي (عليه السلام) تيره بود، به نفع عثمان كنار رفت.زيرا مي دانست كه با وجود علي (عليه السلام)وعثمان، كسي او را برا ي خلافت انتخاب نمي كند;پس چه بهتر كه به نفع عثمان كنار رود واز شانس موفقيت وانتخاب علي (عليه السلام) بكاهد. امّا علت اختلاف طلحه با علي (عليه السلام) اين بود كه وي همچون ابوبكر، از قبيله تَيْم بود وپس از گزينش ابوبكر براي خلافت روابط قبيله تيم با بني هاشم به شدّت تيره شد واين تيرگي تا مدتها باقي بود. زبير كه پسر عمه علي (عليه السلام) وعلي پسر دايي او بود، به جهت پيوند خويشاوندي كه با آن حضرت داشت، به نفع امام(عليه السلام) كنار رفت.و سعد وقّاص به نفع عبد الرحمان كنار رفت، زيرا هر دو از قبيله زُهره بودند.سرانجام از اعضاي

-------------------------- صفحه 268

شورا سه تن باقي ماندند كه هركدام داراي دو رأي بودند وپيروزي از آنِ كسي بود كه يكي از اين سه نفر به او تمايل كند. در اين هنگام عبد الرحمان رو به علي(عليه السلام) وعثمان كرد وگفت:كدام يك از شما حاضر است حق خود را به ديگري واگذار كند وبه نفع او كنار رود؟ هر دو سكوت كردند وچيزي نگفتند.عبد الرحمان ادامه داد:شما را گواه مي گيرم كه من خود را از صحنه خلافت بيرون مي برم تا يكي از شما را برگزينم. پس رو به علي (عليه السلام) كرد وگفت: با تو بيعت مي كنم كه بر كتاب خدا وسنّت پيامبر عمل كني واز روش شيخَين پيروي نمايي. علي (عليه السلام) آخرين شرط او را نپذيرفت وگفت: من بيعت تو

را مي پذيرم، مشروط بر اينكه به كتاب خدا وسنّت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وطبق اجتهاد وآگاهي خود عمل كنم. چون عبد الرحمان از علي (عليه السلام) جواب منفي شنيد، خطاب به عثمان همان سخن را تكرار كرد.عثمان فوراً گفت: آري.يعني پذيرفتم. آن گاه عبد الرحمان دست بر دست عثمان زد وبه او به عنوان «امير مؤمنان» سلام گفت! ونتيجه جلسه به مسلمانان كه در بيرون خانه منتظر رأي شورا بودند گزارش شد. نتيجه شورا چيزي نبود كه علي (عليه السلام) از آغاز از آن آگاه نباشد.حتّي ابن عباس نيز، پس از آگاهي از تركيب اعضاي شورا، محروميت قطعي علي (عليه السلام) را از خلافت براي بار سوّم اعلام كرده بود. لذا وقتي فرزند عوف نقش خود را در بيعت با عثمان به خوبي ايفا كرد، علي (عليه السلام)رو به عبد الرحمان كرد وگفت: تو به اميد اينكه عثمان خلافت را در آخر عمر به تو واگذارد او را انتخاب كردي، چنانكه عمر نيز ابوبكر را به همين اميد برگزيد.ولي اميدوارم كه خداوند ميان شما سنگ تفرقه افكند.

-------------------------- صفحه 269

تاريخنويسان آورده اند كه چيزي نگذشت كه روابط فرزند عوف با عثمان به تيرگي گراييد وديگر با هم سخني نگفتند تا عبد الرحمان در گذشت.(1) اين فشرده ماجراي شوراي شش نفري خليفه دوّم است.پيش از آنكه در باره اين برگ از تاريخ اسلام به قضاوت بپردازيم، نظر امام علي (عليه السلام) را در باره آن منعكس مي كنيم.امام (عليه السلام) در خطبه شقشقيه (خطبه سوّم نهج البلاغه) چنين مي فرمايد: «حَتّي إِذا مَضَي لِسَبِيلِهِ جَعَلَها فِي جَماعَة زَعَمَ أَنِّي أَحَدُهُمْ فَيَا لَلّهِ

وَ لِلشُّوري! مَتَي اعْتَرَضَ الرَّيْبُ فِيَّ مَعَ الأَوَّلِ مِنْهُمْ حَتّي صِرْتُ أُقْرَنُ إِلَي هذهِ النَّظائِرِ، لكِنّي أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا وَ طِرْتُ إِذْ طَارُوا فَصَغي رَجُلٌ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِوَ مالَ الآخَرُ لِصِهْرِهِ مَعَ هَن وَ هَن». آن گاه كه عمردر گذشت امر خلافت را در قلمرو شورايي قرار داد كه تصوّر مي كرد من نيز همانند اعضاي آن هستم.خدايا از تو ياري مي طلبم در باره آن شورا. كي حقانيت من مورد شك بود آن گاه كه با ابوبكر بودم، تا آنجا كه امروز با اين افراد همرديف شده ام؟! ولي ناچار در فراز ونشيب با آنان موافقت كردم ودر شورا شركت جستم.ولي يكي از اعضا به سبب كينه اي كه با من داشت ]مقصود طلحه يا سعد وقّاص است [از من جهره برتافت وبه نفع رقيب من كنار رفت وديگري ]عبد الرحمان [به خاطر پيوند خويشاوندي با خليفه به نفع او رأي داد، با دو تن ديگر كه زشت است نامشان برده شود]يعني طلحه وزبير[. در نهج البلاغه پيرامون شوراي عمر سخني جز اين نيست.ولي براي اينكه خوانندگان از جنايات بازيكران وتعزيه گردانان صحنه سياست وتناقض گويي وغرض ورزي خليفه به خوبي آگاه شوند، نكاتي را ياد آور مي شويم:

--------------------------

1 . تمام مطالب مذكور در باره شورا از شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد (ج1، صص 188_ 185) نقل وتلخيص شده است.

-------------------------- صفحه 270

تجزيه وتحليل شوراي عمر

در اين تجزيه وتحليل، روي نقاط حساس حادثه انگشت مي گذاريم واز نقل مطالب جزئي خودداري مي كنيم. 1_ اينكه گروههاي مختلف به خليفه دوّم پيشنهاد مي كردند كه براي خود جانشيني برگزيند گواه آن است كه

عامه مردم به طور فطري درك مي كردند كه رئيس مسلمانان بايد در حيات خويش زعيم آينده جامعه اسلامي را برگزيند، چه در غير اين صورت ممكن است فتنه وفساد سراسر جامعه را فرا گيرد(1) ودر اين راه خونهايي ريخته شود.مع الوصف، دانشمندان اهل تسنن چگونه مي گويند كه پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)بدون اينكه جانشيني تعيين كند درگذشت؟ 2_ پيشنهاد تعيين جانشين از جانب خليفه مي رساند كه طرح حكومت شورايي پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، طرح بي اساسي بوده وهرگز چنين طرحي وجود نداشته است; وگرنه چگونه ممكن است در صورت صدور دستور صريح از جانب پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در باره تشكيل شورا،به خليفه دوّم پيشنهاد تعيين جانشين شود؟ حكومت شورايي، كه صرف نظر از تعيين امام از جانب خدا عاقلانه ترين شيوه حكومت است كه بشر مي تواند برگزيند، امري است كه امروزه بر سر زبانها افتاده وطرفداران آن با آسمان وريسمان بافي مي خواهند بگويند كه اساس حكومت در اسلام، مطلقاً وحتي پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، همان حكومت شورايي است.وشگفت آنكه چنين حكومتي در هيچ دوره اي از تاريخ اسلام اقامه نشده است. آيا مي توان گفت كه صحابه وياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) همگي بر خطا واشتباه رفته اند ودستور پيامبر را ناديده گرفته اند؟

--------------------------

1 . «لا تَدَعْ أُمَّةَ مُحَمَّد بِلا راع اسْتَخْلَفَ عَلَيْهِمْ وَ لا تَدَعْهُمْ بَعْدَكَ هَمَلا فَإِنّي أَخْشي عَلَيْهِمُ الْفِتْنَة» الغدير(ج7، ص 133) چاپ بيروت، به نقل از الإمامة والسياسة (ج1، ص 22).

-------------------------- صفحه 271

3_ عمر در پاسخ

درخواست مردم گفت: اگر ابو عبيده زنده بود او را به جانشيني خود بر مي گزيدم، زيرا از پيامبر شنيده ام كه وي امين اين امّت است. واگر سالم، مولاي ابي حذيفه، زنده بود او را جانشين خود مي ساختم زيرا از پيامبر شنيده ام كه فرمود او دوست خداست. وي در آن هنگام به جاي اينكه به فكر زنده ها باشد، به فكر مرده ها بود، كه علاوه بر مرده پرستي، بي اعتنايي به زندگاني است كه در عصر او مي زيستند. از اين گذشته، اگر ملاك انتخاب ابوعبيده وسالم اين بود كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) آنان را امين امّت ودوست خدا خوانده بود، پس چرا عمر يادي از فرزند ابوطالب نكرد؟ همو كه پيامبر در باره اش فرموده بود:«عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلِيّ»(1)يعني: علي با حق وحق با علي است. او كه از مقام علي (عليه السلام)، فضايل وروحيات پاك او، قضاوتهاي بي نظيرش، دلاوريهايش وعلم او بر كتاب وسنّت،بيش از ديگران آگاه بود چرا نامي از علي (عليه السلام)نبرد وبه ياد مردگاني افتاد كه هرگز كينه وحسد كسي را بر نمي انگيزند؟ 4_ اگر مقام ومنصب امامت يك مقام الهي وادامه وظايف رسالت است، پس بايد در شناخت امام پيرو نصّ الهي بود واگر يك مقام اجتماعي است بايد در شناخت او به افكار عمومي مراجعه كرد. امّا گزينش امام از طريق شورايي كه اعضاي آن از طرف خود خليفه تعيين شوند، نه پيروي از نصّ است ونه رجوع به افكار عمومي. اگر بايد خليفه بعد را خليفه پيشين تعيين كند، چرا كار را به شوراي شش

نفري ارجاع مي دهد. از ديد اهل تسنن، امام بايد از طريق اجتماع امّت يا اتّفاق اهل حل وعقد

--------------------------

1 . اين حديث به صورت متواتر از طريق محدّثان اهل تسنن نقل شده است. به كتاب الغدير(ج3، ص 156 تا 159 طبع نجف و176 تا 180 چاپ بيروت) مراجعه فرماييد.

-------------------------- صفحه 272

انتخاب شود ونظر خليفه پيشين در اين كار كوچكترين ارزشي ندارد. ولي اكنون معلوم نيست كه چرا آنان بر اين كار صحّه مي گذارند وتصويب شوراي شش نفري را لازم الاجرا مي شمرند. اگر انتخاب امام حقِّ خود امّت ودر اختيار مردم است، خليفه وقت به چه دليلي آن را از مردم سلب كرد ودر اختيار شورايي گذارد كه اعضاي آن را خود او انتخاب كرده بود؟ 5_ به هيچ وجه روشن نيست كه چرا اعضاي شورا به همين شش نفر منحصر شد.اگر علّت گزينش آنان اين بود كه رسول خدا هنگام مرگ از آنان راضي بود، اين ملاك در باره عمّار، حذيفه يماني، ابوذر، مقداد، ابيّ بن كعب و... نيز تحقّق داشت. مثلاً پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در باره عمّار مي فرمود: «عَمّارُ مَعَ الحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ يَدُورُ مَعَهُ أَيْنَما دارَ»(1) عمار محور حق است وحق بر وجود او مي گردد. ودر باره ابوذر مي فرمود: «ما أَظَلَّتِ الْخَضْراءُ وَ لا أَقَلَّتِ الْغَبْراءُ عَلي ذِي لَهْجَة أَصْدَقُ مِنْ أَبِي ذَر».(2) زمين در برنگرفته وآسمان بر كسي سايه نيفكنده است كه راستگوتر از ابوذر باشد. مع الوصف، چرا وي اين افراد را از عضويت شورا محروم ساخت وافرادي را برگزيد كه روابط اغلب آنان با علي (عليه السلام) تيره

بود ودر آن ميان تنها يك نفر خواهان آن حضرت بود واو زبير بود وچها رنفر ديگر كاملاً بر ضدّ امام بودند.تازه

--------------------------

1 . ر.ك. الغدير، ج9، ص 25، ط نجف.

2 . محدثان فريقين اين حديث را به اتّفاق نقل كرده اند وما در كتاب شخصيتهاي اسلامي شيعه، ص 220 مدارك آن را آورده ايم.

-------------------------- صفحه 273

انتخاب زبير نيز در آينده به ضرر علي(عليه السلام)تمام شد;زيرا زبير كه تا آن روز خود را همتاي علي نمي ديد، در رديف او قرار گرفت وسرانجام، پس از قتل عثمان، داعيه خلافت پيدا كرد. اگر ملاك عضويت در شورا بَدري واُحُدي ومهاجر بودن اشخاص بود، اين ملاكها در افراد ديگر نيز صدق مي كرد.چرا از ميان آنان اين گروه انتخاب شدند؟ 6_ خليفه ادعا داشت كه آنان را از اين نظر براي عضويت در شورا برگزيده است كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) د رهنگام مرگ از آنان راضي بود، حال آنكه وي در سخنان خود در باره اعضاي شورا، طلحه را طور ديگر معرفي كرده وبه او گفته بود:تو در هنگام نزول آيه حجاب سخني گفتي كه رسول خدا بر تو خشم كرد وتا روز وفات از تو خشمگين بود. راستي، كدام يك از اين دو نظر ونقل را بايد پذيرفت؟ خليفه در انتقاد از اعضاي شورا سخناني گفت كه صلاحيت اكثر آنان را براي خلافت وحتي عضويت شورا نفي مي كرد. مثلاً در باره زبير گفت:تو يك روز انساني وروز ديگر شيطان! آيا چنين شخصي مي تواند در شوراي خلافت شركت كند وخليفه اسلام شود؟اگر چنان مي شد كه او در

روز شورا با نيّت شيطاني در مجلس شركت مي كرد، بازدارنده وي از افكار شيطاني چه بود؟ ودر باره عثمان گفت:تو اگر خليفه شوي، بني اميّه وبني ابي معيط را بر دوش مردم سوار مي كني و... آيا فردي كه چنين روحيه اي دارد وبنابر تعصب خويشاوندي از حق منحرف مي شود شايستگي دارد كه عضو شوراي خلافت گردد ويا براي امّت خليفه اي تعيين كند؟ 7_ خليفه از كجا مي دانست كه عثمان براي خلافت برگزيده خواهد شد واقوام خود را بر دوش مردم سوار مي كند وروزي خواهد رسيد كه مردم بر ضدّ او قيام

-------------------------- صفحه 274

خواهند كرد؟(وسپس از او خواست كه در چنين لحظات از او يادي كند!). خليفه اين تفرّس يا غيب گويي را از كجا به دست آورده بود؟ آيا جز اين است كه اعضاي شوراي تعيين خلافت را چنان ترتيب داده بود كه انتخاب عثمان ومحروميت علي (عليه السلام) را قطعي مي ساخت؟ 8_ با تمام كنجكاوي كه عمر در زندگي علي (عليه السلام) كرد نتوانست عيبي در او بجويد وفقط سخني گفت كه بعدها نيز عمرو عاص آن را بهانه كرد وگفت:علي شوخ ومَزّاح است.(1) عمر سعه صدر وگذشت امام (عليه السلام) وناچيز شمردن امور مادي از جانب آن حضرت را شوخ مزاجي تلقّي مي كرد.آنچه بايد يك رهبر داشته باشد اين است كه در اجراي حق مصمم ودر حفظ حقوق مردم با اراده باشد وامام علي (عليه السلام) مَثَل اعلاي اين خصيصه بود; به طوري كه خليفه دوّم، خود به اين حقيقت تصريح كرده وگفت:اگر تو زمام امور را در دست بگيري مردم را بر

حقّ آشكار وراه روشن رهبري مي كني. 9_ چرا عمر براي عبد الرحمان بن عوف حقّ «وِتو» قائل شد وگفت در صورت تساوي آراء، آن گروه مقدّم باشد كه عبد الرحمان در ميان آنان است؟ ممكن است گفته شود خليفه چاره اي جز اين نداشت.زيرا در صورت تساوي آراء بايد مشكل تساوي حل مي شد وخليفه با دادن حقّ وتو به عبد الرحمان اين مشكل را برطرف ساخت. پاسخ اين مطلب روشن است.زيرا دادن حقّ وتو به عبد الرحمان جز سنگين كردن كفّه پيروزي عثمان نيتجه ديگري نداشت.عبد الرحمان شوهر خواهر عثمان بود وقهراً در داوري خود عامل خويشاوندي را فراموش نمي كرد وحتي اگر، فرضاً

--------------------------

1 . امام (عليه السلام) اين تهمت را از عمرو عاص نقل كرده وچنين پاسخ مي گويد:«عَجَباً لابْنِ النّابِغَةِ يَزْعُمُ لاَِهْلِ الشّامِ أَنَّ فِيَّ دُعابَةً وَأَنِّي اْمرُءٌ تِلْعابَة... لَقَدْقالَ باطِلاً وَ نَطَقَ آثِماً». ر.ك:نهج البلاغه،خطبه 82.

-------------------------- صفحه 275

شخص سليم النفسي بود، پيوند خويشاوندي، به طور ناخود آگاه، اثر خود را بر نظر او مي گذاشت. عمر براي رفع اين مشكل مي توانست نظر گروه ديگري را مرجع تصميم نهايي وفصل الخطاب معرفي كند وبگويد كه اگر دو گروه به طور مساوي رأي آوردند، رأي نهايي با طرفي باشد كه گروهي از ياران پاك پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با آن طرف موافق باشد، نه رأي عبد الرحمان، شوهر خواهر عثمان وفاميل سعد وقّاص. 10_ عمر،در حالي كه از درد به خود مي پيچيد، به حاضرانِ در مجلس مي گفت:پس از من اختلاف نكنيد واز دودستگي بپرهيزيد، زيرا در اين صورت خلافت از آنِ معاويه خواهد بود

وحكومت را از شما خواهد گرفت. مع الوصف به عبد الرحمان حقّ وِتو مي دهد كه فاميل نزديك عثمان است وعثمان ومعاويه، هر دو ميوه درخت ناپاك بني اميّه هستند وخلافت عثمان مايه استواري حكومت معاويه پس از عثمان است. شگفتا! خليفه گاهي اموال فرمانداران را مصادره وآنان را از مقامشان عزل مي كرد، ولي هرگز دست به تركيب حكومت معاويه نمي زد واو را در گرد آوري اموال وتحكيم پايه هاي حكومت خود در شام آزاد مي گذاشت، با آنكه مي دانست او به صورت يك استاندار ساده، كه روش بسياري از استانداران وقت بود، انجام وظيفه نمي كرد ودربار او كمتر از دربار نمايندگان قيصر وكسري نبود. آيا نمي توان گفت كه زير كاسه نيم كاسه اي بوده است وهدف ازا ين كار، تحكيم موقعيت بني اميّه بوده كه از پيش از اسلام دشمن خونيِ بني هاشم بودند؟ آري، هدف اين بود كه اگر روزي بني هاشم در مركز اسلام (مدينه) قدرتي پيدا كردند ومردم به آنان گرويدند، يك قدرت خارجي نيرومند پيوسته مزاحم آنها باشد، همچنان كه شد. 11_ عمر براي ابراز وارستگي خود مي گفت: به فرزندم عبد اللّه رأي ندهيد، زيرا او حتّي شايستگي ندارد كه زن خود را طلاق دهد.ولي، با اين همه، او را

-------------------------- صفحه 276

مستشار شورا قرار داد وگفت:هرگاه اعضاي شورا سه رأي مساوي داشتند، طرفين تسليم نظر پسرم عبد اللّه شوند.ولي هرگز اجازه نداد حسن بن علي وعبد اللّه بن عباس، عضو شورا يا مستشار اعضا باشند، بلكه گفت مي توانند در جلسه، به عنوان مستمع آزاد، شركت كنند!(1) 12_ اصولاً چه مي شد

كه عمر، مانند ابوبكر، علي (عليه السلام) را براي جانشيني انتخاب مي كرد واز اين طريق جلو بسياري از مفاسد رامي گرفت؟ در آن صورت، بني اميّه، از معاويه گرفته تا مروان، نه قدرت سركشي داشتند ونه جرأت وفرصت آن را.مسئله تيول وغارت بيت المال وتبعيض وسست اعتقادي مردم در نتيجه رفتار دستگاه حاكمه وقوت گرفتن آداب ورسوم جاهليت، كه لگدمال اصول اسلام شده بود، نيز هيچ يك پيش نمي آمد. نيروي فوق العاده عقلي وجسمي واخلاقي امام (عليه السلام) وآن همه همّت وشجاعت كه در راه نفاق وشقاق يارانش تحليل رفت، يكجا در راه توسعه وترويج اصول ملكوتي وانساني اسلام وجلب دل وجان اقوام وملل مختلف به اسلام به كار مي رفت ومسلّماً جهان وآدمي را سرنوشتي ديگر وآينده اي درخشانتر نويد واميد مي داد.(2) 13_ شگفتا! عمر از يك طرف عبد الرحمان را يكتا مؤمني مي خواند كه ايمان او بر ايمان نيمي از مردم زمين سنگيني مي كند! واز طرف ديگر اين سرمايه دار معروف قريش را «فرعون امّت» مي نامد.(3) وحقيقت، به گواهي تاريخ، آن است كه عبد الرحمان بن عوف سرمايه دار ومحتكر معروف قريش بود كه پس از مرگ، ثروت هنگفتي به ارث گذاشت. يك قلم از ثروت او اين بود كه هزار گاو وسه هزار گوسفند وصد اسب داشت، ومنطقه «جرف» مدينه را با بيست گاو آب كش زير كشت مي بُرد.

--------------------------

1 . تاريخ يعقوبي، ج2، ص 112; الإمامة والسياسة، ج1، ص 24.

2 . اقتباس از: مرد نامتناهي، ص 144.

3 . الإمامة والسياسة، ج1، ص 24.

-------------------------- صفحه 277

او داراي چهار زن بود وهنگامي

كه مُرد به هريك از زنانش هشتاد هزار دينار ارثيه رسيد واين مبلغ يك چهارم از يك هشتم ثروت او بود كه به زنان وي رسيد.وقتي يكي از زنان خود را در حال بيماري طلاق داد، ارثيه او را با 83 هزار دينارمصالحه كرد.(1) آيا مي توان گفت كه ايمان چنين كسي بر ايمان نيمي از مردم روي زمين برتري دارد؟ 14_ عبد الرحمان در انتخاب عثمان از در حيله وارد شد.نخست به علي (عليه السلام) پيشنهاد كرد كه طبق كتاب خدا وسنّت پيامبر وروش شيخين رفتار كند; در حالي كه مي دانست روش شيخين، در صورت مطابقت با قرآن وسنت پيامبر، براي خود امر جداگانه اي نيست،ودر صورت مخالفت با آن، ارزشي نخواهد داشت.مع الوصف اصرار داشت كه بيعت علي (عليه السلام) بر اين سه شرط استوار باشد ومي دانست كه امام علي (عليه السلام) از پذيرش شرط آخر سر باز خواهد زد.لذا وقتي آن حضرت دست رد بر چنين شرطي زد، عبد الرحمان موضوع را با برادر زن خود عثمان در ميان نهاد، واو فوراً پذيرفت. 15_ حكومت براي امام (عليه السلام) وسيله بود نه هدف; در حالي كه براي رقيب او هدف بود نه وسيله. اگر امام (عليه السلام) به خلافت از همان ديد مي نگريست كه عثمان، بسيار آسان بود كه در ظاهر شرط فرزند عوف را بپذيرد ولي در عمل از آن شانه خالي كند. امّا آن حضرت چنين كاري نكرد، زيرا او هرگز حقّي را از طريق باطل نمي طلبيد. 16_ امام (عليه السلام)، از همان نخست، از دسيسه خليفه دوّم واز منويّات كانديداها آگاه بود. لذا وقتي از

تركيب وشرايط شورا آگاه شد، به عموي خود عباس گفت:اين بار نيز ما از خلافت محروم شديم. نه تنها امام از اين نتيجه آگاه بود،

--------------------------

1 . الغدير، ج8، ص 291، چاپ نجف وصفحه 284 چاپ لبنان.

-------------------------- صفحه 278

بلكه جواني مانند عبد اللّه بن عباس نيز وقتي از تركيب اعضاي شورا مطلّع شد گفت: عمر مي خواهد كه عثمان خليفه شود.(1) 17_ عمر به محمّد بن مسلمه دستور داد كه اگر اقليّت با اكثريت توافق نكردند فوراً اعدام شوند واگر جناح مساوي شورا با جناحي كه عبد الرحمان در آن قرار دارد موافقت نكردند، فوراً كشته شوند واگر كانديداها در ظرف سه روز در تعيين جانشين به توافق نرسيدند همگي از دَمِ تيغ بگذرندو.... بايد در برابر چنين اخطارهايي گفت: آفرين بر اين حرّيت! در كجاي جهان اگر اقليتي در برابر اكثريت قرار گرفت بايد قتل عام شود؟! زمام جامعه اسلامي را، ده سال تمام، چنين مرد سنگدلي در دست گرفته بود كه نه تدبير صحيحي داشت ونه عاطفه ومروّت انساني ولذا مردم در مورد او مي گفتند: «دَرَّةُ عُمَرَ أَهْيَبُ مِنْ سَيْفِ حَجّاج». تازيانه عمر مهيبتر از شمشير حَجّاج بود. انتخاب عثمان براي خلافت آنچنان به بني اميه پرو بال بخشيد وآن قدر قدرت وجرأت داد كه ابوسفيان، كه با عثمان از يك تيره وخانواده بود، روزي به اُحُد رفت وقبر حمزه، سردار بزرگ اسلام، را كه در نبرد با ابوسفيان ويارانش كشته شده بود، زير لگد گرفت وگف:ابا يَعلي، برخيز وببين كه آنچه ما بر سر آن مي جنگيديم به دست ما افتاد.(2) در يكي از روزهاي نخست از خلافت عثمان

كه اعضاي خانواده در منزل او گرد آمده بودند، همين پيرِ ملحد رو به حاضران گرد وگفت: خلافت را دست به دست بگردانيدوكارگزاران خود را از بني اميّه انتخاب كنيد، زيرا جز فرمانروايي هدف ديگري نيست; نه بهشتي هست ونه دوزخي! (3)

--------------------------

1 . كامل ابن اثير، ج2، ص45; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج13، ص 93.

2 . نقش وعّاظ در اسلام، ص 151.

3 . الاستيعاب، ج2، ص 290. صفحه 279

دانسته است، تا آنجا كه به صراحت مي فرمايد: «لا يُقاسُ بِ آلِ مُحَمَّد (صلي الله عليه وآله وسلم) مِنْ هذِهِ الأُمَّةِ أَحَدٌ وَ لا يُسَوّي بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَيْهِ أَبَداً».(1)

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 2.

-------------------------- صفحه 280

هيچ كس از اين امّت با خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مقايسه نمي شود وكسي كه از نعمت آنان بهره مند شده است هرگز با آنان برابر نيست. امام در سخنان ديگر خود به گوشه اي از فضايل علمي آل محمّد(صلي الله عليه وآله وسلم) اشاره مي كند ومي فرمايد: «هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَلَجَأُ أَمْرِهِ وَ عَيْبَةُ عِلْمِهِ وَ مَوئِلُ حِكَمِهِ وَكُهُوفُ كُتُبِهِ وَ جِبالُ دِينهِ. بِهِمْ أَقامَ انْحِناءَ ظَهْرِهِ وَأَذْهَبَ ارْتِعادَ فَرائِضِهِ».(1) خاندان رسالت نگهدارنده رازهاي نهان پيامبر ومطيعان فرمان وي وگنجينه هاي دانش وحافظان كتابهاي اويند.آنان كوههايي هستند كه سرزمين اسلام را از لرزه صيانت مي كنند.پيامبر به وسيله آنان پشت خود را راست كرد وبه خود آرامش بخشيد. حضرت علي (عليه السلام) در جاي ديگر از سخنان خود، آنان را اساس دين وستون ايمان ويقين مي خواند ومي فرمايد كه با مراجعه به رفتار وگفتار آنان مي توان غالي را از غلوّ بازداشت وعقب مانده از قافله حق را به آن باز گردانيد: «هُمْ أَساسُ الدِّينِ وَ عِمادُ الْيَقِينِ.إِلَيْهِمْ يَفيءُ الْغالِي وَبِهِمْ يُلْحَقُ التّالِي».(2) ودر جايي ديگر از سخنان خود چنين مي فرمايد: «أُنْظُرُوا أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ وَاتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ فَلَنْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ هُديً وَ لَنْ يُعِيدُوكُمْ في رَديً فَإِنْ لَبَدُوا فالبَدوا وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا وَ لا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا وَ لا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا».(3) به خاندان

رسالت بنگريد وراه آنان را در پيش گيريد كه پيروي از آنان شما را از جاده حقيقت بيرون نمي برد وبه گمراهي باز نمي گرداند.اگر در نقطه اي توقّف كردند، شما نيز توقّف كنيد واگر برخاستند برخيزيد. هرگز بر آنان پيشي نگيريد كه گمراه مي شويد واز آنان عقب نمانيد كه نابود خواهيد شد.

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 2.

2 . نهج البلاغه عبده، خطبه 2.

3 . همان، خطبه 93.

-------------------------- صفحه 281

امام (عليه السلام) معرفت وشناسايي اهل بيت نبوّت را در كنار معرفت خدا وپيامبر او مي داند: «فَإِنَّهُ مَنْ ماتَ مِنْكُمْ عَلي فِراشِهِ وَ هُوَ عَلي مَعْرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ ماتَ شَهِيداً».(1) هركس از شما در بستر خود بميرد، در حالي كه به حقّ پروردگار خود وحقّ پيامبر او وخاندان رسالتش آشنايي داشته باشد، شهيد از دنيا رفته است. اين بخش از سخنان امام (عليه السلام) كه شناسايي حقّ خاندان رسالت را در كنار شناسايي حقّ خدا ورسول او قرار مي دهد روشنگر مضمون حديثي است كه محدّثان اسلامي از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) نقل كرده اند كه: «مَنْ ماتَ وَلَمْ يَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ فَقَدْ ماتَ مِيْتَةَ الْجاهِلِيَّةِ». هركس بميرد وامام زمان خود را نشناسد به مرگ جاهليّت از دنيا ديده پوشيده است. امام (عليه السلام) در يكي ديگر از سخنان خود به ادامه فيض الهي در هر عصر وزماني اشاره مي نمايد ومي فرمايد: «أَلا إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّد(صلي الله عليه وآله وسلم) كَمَثَلِ نُجُومِ السَّماءِ إِذا خَوي نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ».(2) مَثَل خاندان رسالت به سان ستارگان آسمان است كه

اگر يكي غروب كند ديگري طلوع خواهد كرد. امام (عليه السلام) در بيان وتوصيف خصوصيات خاندان رسالت بيش از اينها سخن گفته است كه مجال ذكر همه آنها نيست.(3) از باب نمونه، به چند مورد ديگر اشاره مي شود. حضرت در باره نامهاي آنان چنين مي فرمايد:

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 185.

2 . همان، خطبه 96.

3 . ر.ك. نهج البلاغه فيض، خطبه هاي 93، 96، 108، 119، 147، 153، 160، 224 ونامه 17 وكلمه 101.

-------------------------- صفحه 282

«أَلا بِأَبِي وَ أُمِّي هُمْ مِنْ عِدَّة أَسْماءُهُمْ فِي السَّماءِ مَعْرُوفَةٌ وَ فِي الأَرْضِ مَجْهُولَةٌ».(1) پدر ومادرم فداي گروهي كه نام آنان در آسمانها معروف ودر زمين مجهول است. سخن زير از امام (عليه السلام)، هرچند در باره پيروان حق است، ولي مصداق اولي آن خاندان رسالت است: «عَقَلُوا الدِّينَ عَقْلَ وِعايَة وَ رِعايَة لا عَقْلَ سَماع وَ رِوايَة فَإِنَّ رُواةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ وَ رُعاتَهُ قَلِيلٌ».(2) حقيقت دين واصول وفروع آن را در كمال عقل وعمل به آن شناخته اند، نه شناختن از طريق شنيدن; زيرا راويان علم بسيارند وعاملان به آن كم. امام (عليه السلام) در كلام ذيل هرچند مقام ملكوتي آنان را مي ستايد ولي در سخنان ديگر خود به ولايت ورهبري آنان تصريح كرده آنان را واليان وحاكمان امّت وجانشينان پيامبر ووارثان مناصب او (جز نبوّت) معرفي مي كند: «وَلَهُمْ خَصائِصُ حَقِّ الْوِلايَةه وَ فِيهِمُ الْوَصِيَّةُ وَ الْوِراثَةُ».(3) خصايص ولايت وامام (علم واعجاز) نزد آنان است ووصيّت پيامبر در باره آنان است وآنان وارثان پيامبرند. با روشن شدن مقام خاندان رسالت نزد علي (عليه السلام)، كه خود در رأس اين

خاندان قرار داشت، موقع آن است كه رفتار وموضع امام (عليه السلام)را در باره خلفا با استناد به مدارك اصيل تاريخي تشريح كنيم.

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 182.

2 . همان، خطبه 234.

3 . همان، خطبه 2.

-------------------------- صفحه 283

امام (عليه السلام) يگانه مرجع فكري وقضايي خلفا

سكوت امام (عليه السلام) در دوران بركناري او از مقام خلافت كه بيست وپنج سال به طول انجاميد، سكوت مطلق، به معني كناره گيري از هر نوع مداخله در امور رهبري نبود.گرچه مقام خلافت ورهبري سياسي را ديگران اشغال كرده ونصب وعزل افراد واختيار اموال اسلامي در دست آنان بود، مع الوصف، مرجع فكري ويگانه معلّم امّت كه تمام طبقات در برابر علم او خضوع مي كردند، امام علي بن ابي طالب (عليه السلام) بود. از خدمات چشمگير امام (عليه السلام) در اين دوران آن بود كه دستگاه قضايي نوبنياد اسلام را رهبري مي كرد. هر وقت اين دستگاه با مشكلي روبرو مي شد فوراً مسئله را به آن حضرت ارجاع مي داد وراه حل آن را خواستار مي شد. گاهي نيز خود امام، بدون آنكه كسي به وي مراجعه كند، خليفه وقت را، كه متصدّي مقام قضاوت نيز بود، راهنمايي مي كرد وبه اشتباه او در صدور حُكم واقف مي ساخت وبا قضاوتهاي شگفت وقاطع خود موجي از تعجّب در اذهان صحابه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) پديد مي آورد. گو كه امام (عليه السلام) خلافت آنان را به رسميت نمي شناخت وخود را وصيّ منصوص پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وشايسته ترين فرد براي اداره امور جامعه ورهبري امّت مي دانست،امّا

هرگاه پاي مصالح اسلام ومسلمانان به ميان مي آمد از هر نوع خدمت وكمك وبلكه فداكاري وجانبازي دريغ نمي داشت وبا چهره گشاده به استقبال مشكلات مي شتافت. شأن امام (عليه السلام) بالاتر وروح او بزرگتر از آن بود كه مانند برخي بينديشد كه چون زمام خلافت را از دست او گرفته اند در هيچ امري از امور مملكت مداخله نكند ودر حلّ هيچ مشكلي قدم بر ندارد تا هرج ومرج ونارضايتي جامعه اسلامي را فرا گيرد ودستگاه خلافت دچار تزلزل گردد وسرانجام سقوط كند. نه، امام (عليه السلام) چنين

-------------------------- صفحه 284

فردي نبود; او فرزند اسلام بود ودر آغوش اسلام پرورش يافته بود ودر برآمدن وباليدن نهال اسلام، كه به دست پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)كاشته شده بود، رنجهاي بسيار كشيده وخونها نثار كرده بود. ايمان ووجدان پاك علي (عليه السلام) اجازه نمي داد در برابر مشكلات اسلام وامور دشوار مسلمانان، مُهر سكوت بر لب نهد وخود را از هر نوع مداخله كنار بكشد. پايداري اسلام وگسترش آن در جهان، آشنا ساختن امّت به معارف واصول وفروع دين وحفظ عظمت اسلام در نزد دانشمندان يهود ونصارا كه دسته دسته براي تحقيق در باره اين آيين نوظهور به مدينه مي آمدند، براي امام (عليه السلام) هدف اساسي بود وتا آنجا كه راه به روي آن حضرت باز بود ودستگاه خلافت مزاحم وي نمي شد واحياناً دست نياز به سوي او دراز مي كرد، از رهبري وراهنمايي مضايقه نداشت وبلكه استقبال مي كرد. امام (عليه السلام) در نامه اي كه آن را به وسيله مالك اشتر براي مردم مصر فرستاد به اين حقيقت

تصريح مي كند وعلّت همكاري خود را با خلفا چنين بيان مي دارد: «فَأَمْسَكْتُ يَدِي حَتّي رَأَيْتُ راجِعَةَ النّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الإِسْلامِ يَدْعُونَ إِلي مَحْقِ دِينِ مُحَمَّد (صلي الله عليه وآله وسلم).فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِالإِسْلامَ وَأَهْلَهُ أَنْ أَري فِيهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً تَكُونُ الْمُصِيبَةُ بِهِ عَليَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلايَتِكُمُ الّتي إِنَّما هِيَ مَتاعُ أَيّام قَلائِلَ يَزُولُ مِنْها ما كانَ كَما يَزُولُ السَّرابُ».(1) من در آغازم كار خلفا دست نگاه داشتم (وآنان را به خود وا نهادم)، تا اينكه ديدم گروهي از اسلام برگشته ومردم را به محو دين محمّد (صلي الله عليه وآله وسلم) دعوت مي كنند.ترسيدم كه اگر به ياري اسلام ومسلمانان برنخيزم رخنه يا ويرانيي در كاخ اسلام ببينم كه مصيبت آن براي من بزرگتر است از دوري از حكومت چند روزه اي كه همچون سراب زايل مي گردد.

--------------------------

1 . همان، نامه 62.

-------------------------- صفحه 285

اين نامه، نمايي از روحيات پاك امام(عليه السلام) وروشنگر منطق او در زمينه مداخله در امور جامعه اسلامي است كه زمام آن را گروهي به دست داشتند كه امام (عليه السلام)آنان را به رسميت نمي شناخت. معرفي حضرت علي(عليه السلام) از جانبِ پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)

اينكه پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، خلفا وياران آن حضرت د رحلّ مشكلات خود به علي (عليه السلام) روي مي كردند يك علّت آن اين بود كه از پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) در باره علم آن حضرت ودانش قضايي او سخناني به صراحت شنيده بودند كه از آن جمله است: «أَعْلَمُ أُمَّتِي بِالسُّنَّةِ وَ الْقَضاءِ عَلِيُّ بنُ أَبِي طالِب».(1)

داناترينِ امّت من به سنتهاي اسلامي وقوانين قضايي، علي بن ابي طالب است. آنان از پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) شنيده بودند كه آن حضرت، ضمن معرّفي كساني مانند زيد بن ثابت وابيّ بن كعب، در باره علي (عليه السلام) فرمود:«أَقْضاكُمْ عَلِيٌّ»(2) يعني: داناترينِ شما به روش داوري علي است. هنوز آواي كلام پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در گوش صحابه طنين انداز بود كه فرمود: «أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بابُها فَمَنْ أَرادَ الْعِلْمَ فَلْيَأْتِها مِنْ بابِها».(3) من شهر علم هستم وعلي درِ آن است. هركس بخواهد وارد شهر شود بايد از درِ آن وارد شود. آري، چرا دستگاه خلافت وياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مشكلات خود را با امام (عليه السلام)

--------------------------

1 . كفاية الطّالب، ط نجف، ص 190.

2 . همان، ص 104.

3 . مرحوم مير حامد حسين هندي يكي از مجلّدات عبقات الأنوار را به گرد آوري اسناد اين حديث اختصاص داده است.

-------------------------- صفحه 286

در ميان نگذارند ورأي او را نافذ نكنند؟ آنان به چشم خود ديده بودند كه وقتي اهل يمن به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) گفتند:«مردي را به سوي ما اعزام بفرما كه دين را به ما تفهيم كند وسنّتهاي اسلام را به ما بياموزد وبا كتاب خدا داوري كند»، رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) رو به علي (عليه السلام) كرد وفرمود: «يا عَليٌّ انْطَلِقْ إِلي أَهْلِ الْيَمَنِ فَفَقِّهْهُمْ فِي الدِّينِ وَ عَلِّمْهُمُ السٌّنَنَ وَ احْكُمْ فِيهِمْ بِكِتابِ اللّهِ ... إِذْهَبْ إِنَّ اللّهَ سَيَهْدِي قَلْبَكَ وَ يُثَبِّتُ لِسانَكَ».(1) اي علي! به سوي يمن حركت كن ودين خدا

را به آنان بياموز وبا سنّتهاي اسلام آشنايشان ساز وبا كتاب خدا در ميانشان داوري كن.(سپس دست خود را بر سينه علي (عليه السلام) زد وفرمود:) برو; خدا قلب تو را به سوي حق رهبري مي كند وزبان تو را از خطا واشتباه صيانت مي بخشد. دعاي پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در باره علي (عليه السلام) آنچنان مستجاب شد كه امام (عليه السلام) فرمود:از آن زمان تاكنون درهيچ مشكلي شك وترديد نكرده ام. قضاوت حضرت علي(عليه السلام) در زمان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)

امير مؤمنان (عليه السلام) نه تنها در دوران خلفا بهترين قاضي ويگانه داور به حقّ امّت بود، بلكه در دوران پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)نيز در يمن ومدينه مرجع قضايي مسلّم مردم بود.رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) داوريهاي او را مي ستود وازاين طريق مرجع قضايي جامعه اسلامي پس از خويش را به مردم معرفي مي كرد. اينك دو نمونه از داوريهاي امام (عليه السلام) كه در زمان خود پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) مورد تصديق آن حضرت قرار گرفت نقل مي شود. 1_ در زماني كه علي (عليه السلام) از طرف پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در يمن اقامت داشت حادثه اي به شرح زير اتّفاق افتاد:

--------------------------

1 . كنز العمّال، ج6، ص 392.

-------------------------- صفحه 287

گروهي پس از شكار شيري، آن را در گودال عميقي محاصره كرده، در اطراف آن سنگر گرفته بودند. ناگهان پاي يكي از آنان لغزيد واو براي حفظ خود، دست ديگري را گرفت واو نيز دست سوّمي را وسوّمي هم دست چهارمي را وسرانجام

همگي در گودال افتادند ومورد حمله شير قرار گرفتند وبر اثر جراحاتي درگذشتند. در ميان بستگان آنان نزاع در گرفت.امام علي (عليه السلام) از جريان آگاه شد وفرمود: من در ميان شما داوري مي كنم.اگر به داوري من رضا نداريد، دعوا را به حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ببريد تا در ميان شما داوري كند. آنگاه فرمود:گروهي كه اين گودال را كنده اند بايد غرامت چهار نفر مقتول را به قرار زير بپردازند: به اولياي فرد نخست يك چهارم ديه، به اولياي دوّمي يك سوّم آن، به اولياي نفر سوّم نيم آن، وبه اولياي چهارمي ديه كامل. چون از امام (عليه السلام) سؤال شد كه چرا به اولياي فرد نخست بايد يك چهارم ديه بپردازند، آن حضرت در پاسخ فرمود: زيرا پس از او سه نفر ديگر كشته شده اند. وبه همين ترتيب در موارد ديگر فرمود: به اولياي فرد دوّم بايد يك سوم آن را بپردازند، زيرا پس از وي دو نفر ديگر كشته شده اند وبراي سوّمي بايد نصف ديه بپردازند زيرا پس از او يك نفر ديگر به قتل رسيده وبراي چهارمي ديه كامل بايد بپردازند زيرا او آخرين فردي است كه كشته شده است.(1) باري، بستگان مقتولين به داوري امام (عليه السلام) تن ندادند ورهسپار مدينه شدند وجريان را به پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) گفتند. آن حضرت فرمود: «اَلْقَضاءُ كَما قَضي عَلِيٌّ».(2) محدّثان اهل سنّت وشيعه داوري امام علي (عليه السلام) را در اين موضوع به

--------------------------

1 . ذخائر العقبي، نگارش محبّ طبري، ص 84; كنز العمّال، ج2، ص 393; وسائل الشيعه، ج19، ص 175.

2 .

كنزالعمّال، ج2، ص 393; وسائل الشيعه، ج19، ص 175، باب چهارم از ابواب موجبات ضمان.

-------------------------- صفحه 288

صورت بالا نقل كرده اند،ولي محدّثان شيعه آن را به گونه اي ديگر نيز آورده اند.طبق اين نقل، امام (عليه السلام) فرمود:فرد اوّل طعمه شير است وديه او بر كسي نيست، ولي بايد بستگان اوّلي به اولياي دوّمي يك سوّم ديه را بپردازند وبستگان دوّمي به بستگان سوّمي نصف ديه بدهند وبستگان سوّمي به اولياي چهارمي ديه كامل بپردازند. دانشمندان شيعه حديث نخست را صحيح نمي دانند زيرا در سند آن افراد غير موثق وجود دارند، ولي به نقل دوّم اعتماد كامل دارند.نكته مهم در اين داوري اين است كه امام (عليه السلام) خونبهاي فرد چهارم را ميان اولياي سه نفر قبل به طور مساوي تقسيم كرد. بدين ترتيب كه بايد يك سوم خونبها را اولياي اوّلي به بستگان دوّمي بپردازند وبستگان دوّمي دو سوّم آن را (يك سوّم از حقّ خود را روي آنچه كه از اوّلي گرفته اند بگذارند و)به بستگان سوّمي پرداخت كنند وبستگان سوّمي ديه كامل بدهند، يعني روي دو سوّم ديه كه از پيش گرفته بودند يك سوّم بگذارند وبه صورت يك ديه كامل به اولياي چهارمي بپردازند ودر اين صورت ديه فرد چهارم به طور مساوي بر سه نفر پيشين تقسيم شد.(به كتاب جواهر الكلام، ج6، كتاب ديات، بحث «تزاحم موجبات» مراجعه شود). 2_ پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) وگروهي از مسلمانان در مسجد نشسته بودند كه دو نفر وارد مسجد شدند وخصومتي را مطرح كردند كه خلاصه آن اين بود كه گاوي با شاخ خود حيوان كسي را

كشته است; آيا صاحب گاو ضامن قيمت حيوان مقتول هست يا نه؟ يكي از مسلمانان در اظهار نظر سبقت گرفت وگفت:«لاضِمانَ عَلَي الْبَهائِم».يعني: حيوان غير مكلّف ضامن مال كسي نيست. به نقل كليني در كافي، پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از ابوبكر وعمر خواست كه در اين قضيه فصل خصومت كنند. آن دو نفر گفتند:«بَهِيمَةٌ قَتَلَتْ بَهِيمَةً ما عَلَيْها مِنْ شَيْء»(1) يعني: حيواني حيوان ديگري را كشته است وبراي حيوان ضمانتي نيست. در اين موقع پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)از علي (عليه السلام) خواستند كه او داوري كند. امام (عليه السلام)

--------------------------

1 . كافي، ج7، ص 352، حديث 6و7.

-------------------------- صفحه 289

با طرح يك قانون كلّي، كه امروز هم مورد استفاده مجامع حقوقي است، مشكل را حل كرد وفرمود: ضرر را بايد آن كس متحمل شود كه مقصّر است وبه وظيفه خود در اداره حيوان عمل نكرده است. اگر صاحب حيوان به اندازه كافي در صيانت حيوان خود كوشيده وآن را در نقطه محفوظي نگاه داشته است ولي صاحب گاو به وظيفه خويش عمل نكرده وآن را رها ساخته، در اين صورت صاحب گاو مقصّر است وبايد غرامت حيوان او را بپردازد واگر جريان بر خلاف اين است بر او ضماني نيست. پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) از شنيدن اين داوري مبتكرانه وهمراه با ارائه يك طرح كلي، دست به آسمان بلند كرد وگفت:«اَلْحَمْدُللّهِ الّذِي جَعَلَ فِي أُمَّتي مَنْ يَقْضِي بِقَضاءِ النَّبِيينَ». يعني: سپاس خدا را كه در خاندان من كساني را قرار داده است كه داوري آنان مانند داوري پيامبران است.(1) البته قضاوت امير المؤمنين (عليه السلام) در

زمان رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) منحصر به اين دو مورد نيست وآن حضرت قضاوتهاي شگفت انگيز متعددي در حيات پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) داشته است كه در متون تاريخي وروايي مندرج است.(2) ***

--------------------------

1 . صواعق محرقه، ص 75; مناقب ابن شهر آشوب، ج1، ص 488.

2 . مرحوم مجلسي در بحار الأنوار بخشي از اين داوريها را آورده است. به بحار الأنوار، ج4، صص240_ 219(چاپ جديد) مراجعه فرماييد.

-------------------------- صفحه 290 -------------------------- صفحه 291

كرده در تاريخ ضبط شده است كه مي تواند پاسخگوي اين پندار بي پايه باشد. پس چه بهتر كه به جاي پاسخگويي، مواردي از

--------------------------

1 . الوشيعه، ص ن (مقدمه).

-------------------------- صفحه 292

استمدادهاي علمي وسياسي هر يك از خلفا از امير المؤمنين (عليه السلام) را ياد آور شويم. حضرت علي(عليه السلام) ومشكلات علمي وسياسي ابوبكر

تاريخ گواهي مي دهد كه خليفه اوّل در مسائل سياسي، معارف وعقايد، تفسير قرآن واحكام اسلام به علي (عليه السلام) مراجعه مي كرد واز راهنماييهاي آن حضرت كاملاً بهره مي برد. در اينجا نمونه هايي ذكر مي شود. جنگ با روميان

يكي از دشمنان سرسخت حكومت جوان اسلام امپراتوري روم بود كه پيوسته مركز حكومت اسلام را از جانب شمال تهديد مي كرد.پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) تا آخرين ساعات زندگي خود از انديشه خطر روم غافل نبود.در سال هفتم هجرت گروهي را به فرماندهي جعفر بن ابي طالب روانه كرانه هاي شام كرد، ولي سپاه اسلام با از دست دادن سه فرمانده خود، بدون اخذ نتيجه، به مدينه بازگشت. براي جبران اين شكست، پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در سال نهم با سپاهي گران عازم «تبوك» شد، ولي بدون آنكه با سپاه دشمن روبرو گردد به مدينه بازگشت. اين سفر نتايج درخشاني داشت كه در تاريخ مذكور است.مع الوصف، خطر حمله روم هميشه خاطر پيامبر را به خود مشغول مي داشت وبه همين جهت، آن حضرت در آخرين لحظه هاي زندگي، كه در بستر بيماري بود، سپاهي از مهاجرين وانصار ترتيب داد كه رهسپار كرانه هاي شام شوند. ولي اين سپاه، به عللي مدينه را ترك

نگفت، وپيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) درگذشت در حالي كه سپاه اسلام در چند كيلومتري مدينه اردو زده بود. پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وپس از آنكه فضاي سياسي مدينه، كه دچار بحران شده بود، به آرامش گراييد وابوبكر زمام امور را به دست گرفت، خليفه در اجراي فرمان پيامبر در نبرد با روميان كاملاً دو دل بود. لذا با گروهي از صحابه

-------------------------- صفحه 293

مشورت كرد وهر كدام نظري دادند كه او را قانع نساخت. سرانجام با علي (عليه السلام) به مشورت پرداخت وآن حضرت او را بر اجراي دستور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تشويق كرد وافزود كه اگر با روميان نبرد كند پيروز خواهد شد. خليفه از تشويق امام (عليه السلام) خوشحال شد وگفت:«فال نيكي زدي وبه خير بشارت دادي».(1) مناظره با دانشمندان بزرگ يهود

پس از درگذشت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) گروههايي از دانشمندان يهود ونصارا براي تضعيف روحيه مسلمانان به مركز اسلام روي مي آوردند وسؤالاتي رامطرح مي كردند. از جمله، گروهي از احبار يهود وارد مدينه شدند وبه خليفه اوّل گفتند:در تورات چنين مي خوانيم كه جانشينان پيامبران، دانشمندترينِ امّت آنها هستند. اكنون كه شما خليفه پيامبر خود هستيد پاسخ دهيد كه خدا در كجاست.آيا در آسمانهاست يا در زمين؟ ابوبكر پاسخي گفت كه آن گروه را قانع نساخت; او براي خدا مكاني در عرش قائل شد كه با انتقاد دانشمند يهودي روبرو گرديد وگفت:در اين صورت بايد زمين خالي از خدا باشد! در اين لحظه حسّاس بود كه علي (عليه السلام) به داد اسلام رسيد وآبروي جامعه اسلامي را

صيانت كرد. امام با منطق استوار خود چنين پاسخ گفت: «إِنَّ اللّهَ أَيَّنَ الأَيْنَ فَلا أَيْنَ لَهُ ; جَلَّ أَنْ يَحْويهُ مَكانٌ فَهُوَ فِي كُلِّ مَكان بِغَيْرِ مُماسَّة وَ لامُجاوَرَة.يُحيطُ عِلْماً بِما فِيها وَ لا يَخْلُو شَيْءٌ مِنْ تَدْبِيرهِ ِ»(2) مكانها را خداوند آفريد واو بالاتر از آن است كه مكانها بتوانند اورا فرا گيرند. او در همه جا هست، ولي هرگز با موجودي تماس ومجاورتي ندارد. او بر همه چيز احاطه علمي دارد وچيزي از قلمرو تدبير او بيرون نيست.

--------------------------

1 . تاريخ يعقوبي، ج2، ص 123، ط نجف.

2 . ارشاد مفيد، چاپ سنگي، ص 107.

-------------------------- صفحه 294

حضرت علي (عليه السلام) در اين پاسخ، به روشنترين برهان، بر پيراستگي خدا از محاط بودن در مكان، استدلال كرد ودانشمند يهودي را آنچنان غرق تعجّب فرمود كه وي بي اختيار به حقّانيت گفتار علي (عليه السلام) وشايستگي او براي مقام خلافت اعتراف كرد. امام (عليه السلام) در عبارت نخست خود (مكانها را خداوند آفريد...) از برهان توحيد استفاده كرد وبه حكم اينكه در جهان قديم بالذّاتي جز خدا نيست وغير از او هرچه هست مخلوق اوست، هر نوع مكاني را براي خدا نفي كرد. زيرا اگر خدا مكان داشته باشد بايد از نخست با وجود او همراه باشد، در صورتي كه هرجه در جهان هست مخلوق اوست واز جمله تمام مكانها واز اين رو، چيزي نمي تواند با ذاتِ او همراه باشد. به عبارت روشنتر، اگر براي خدا مكاني فرض شود، اين مكان بايد مانند ذات خدا قديم باشد ويا مخلوق او شمرده شود. فرض اوّل با برهان توحيد واينكه در عرصه هستي

قديمي جز خدا نيست سازگار نيست وفرض دوّم، به حكم اينكه مكاني فرضي مخلوق خداست، گواه بر اين است كه او نيازي به مكان ندارد، زيرا خداوند بود واين مكان وجود نداشت وسپس آن را آفريد. حضرت علي (عليه السلام) در عبارت دوّم كلام خود (او در همه جا هست بدون اينكه با چيزي مماس ومجاور باشد) بر يكي از صفات خدا تكيه كرد وآن اين است كه او وجود نامتناهي است ولازمه نامتناهي بودن اين است كه در همه جا باشد وبر همه چيز احاطه علمي داشته باشد، وبه حكم اينكه جسم نيست تماس سطحي با موجودي ندارد ودر مجاورت چيزي قرار نمي گيرد. آيا اين عبارات كوتاه وپر مغز گواه بر علم گسترده حضرت علي (عليه السلام) وبهره گيري او از علم الهي نيست؟ البتّه اين تنها مورد نبوده است كه امام (عليه السلام) در برابر احبار و دانشمندان يهود در باره صفات خدا سخن گفته، بلكه در عهد دو خليفه ديگر ودر دوران خلافت خويش نيز بارها با آنان سخن گفته است.

-------------------------- صفحه 295

ابونعيم اصفهاني صورت مذاكره امام (عليه السلام) را با چهل تن از احبار يهود نقل كرده است كه شرح سخنان آن حضرت در اين مناظره نياز به تأليف رساله اي مستقل دارد ودر اين مختصر نمي گنجد.(1) شيوه بحث امام علي (عليه السلام) با افراد بستگي به ميزان معلومات وآگاهي آنان داشت. گاهي به دقيقترين برهان تكيه مي كرد واحياناً با تشبيه وتمثيلي مطلب را روشن مي ساخت. پاسخ قانع كننده به دانشمند مسيحي

سلمان مي گويد: پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، گروهي از

مسيحيان به سرپرستي يك اسقف وارد مدينه شدند ودر حضور خليفه سؤالاتي مطرح كردند.خليفه آنان را به حضور علي (عليه السلام) فرستاد. يكي از سؤالات آنان از امام اين بود كه خدا كجاست. امام آتشي برافروخت وسپس پرسيد: روي اين آتش كجاست؟دانشمند مسيحي گفت: همه اطراف آن، روي آن محسوب است وآتش هرگز پشت ورو ندارد. امام فرمود: اگر براي آتشي كه مصنوع خداست طرف خاصي نيست، خالق آن، كه هرگز شبيه آن نيست، بالاتر از آن است كه پشت ورو داشته باشد; مشرق ومغرب از آنِ خداست وبه هر طرف رو كني آن طرف وجه وروي خداست وچيزي بر او مخفي واز او پنهان نيست.(2) امام (عليه السلام) نه تنها در مسائل فكري وعقيدتي، اسلام ومسلمانان ودر نتيجه خليفه را كمك مي كرد، بلكه گاهي نيز كه خليفه در تفسير مفردات وواژه هاي قرآن عاجز مي ماند به داد او مي رسيد. چنان كه وقتي شخصي از ابوبكر معني لفظ «أَبّ»

--------------------------

1 . ر.ك. حلية الأولياء، ج1، ص 72.

2 . قضاء امير المؤمنين، ط نجف، 1369، ص 96.

-------------------------- صفحه 296

را در آيه (وَفاكِهَةً وَأَبّاً مَتاعاً لَكُمْ وَ لأَنْعامِكُمْ) (1) سؤال كرد، وي با كمال تحيّر مي گفت:به كجا بروم اگر بدون آگاهي كلام خدا را تفسير كنم. چون خبر به علي (عليه السلام) رسيد فرمود: مقصود از ابّ، همان علف وگياه است.(2) اينكه لفظ ابّ در زبان عربي به معني گياه وعلف است در خود آيه گواه روشن بر آن وجود دارد، زيرا پس از آيه (وَفاكِهَةً وَأَبّاً) بلافاصله مي فرمايد:(مَتاعاً لَكُمْ وَلأَنْعامِكُمْ). يعني: اين دو، مايه تمتّع شما وحيوانات شماست.آنچه

مي تواند براي انسان مايه تمتّع باشد همان «فاكهه» است وآنچه مايه لذّت وحيات حيوان است «ابّ » است كه قطعاً گياه وعلف صحرا خواهد بود. داوري حضرت علي(عليه السلام)در باره يك مرد شرابخوار

خليفه اوّل نه تنها در كسب آگاهي از مفاهيم قرآن از امام علي (عليه السلام) استمداد مي جست، بلكه در احكام وفروع دين نيز دست نياز به سوي آن حضرت دراز مي كرد. مردي را كه شراب خورده مأموران به نزد خليفه آوردند تا حدّ شرابخواري براي او جاري سازد. وي ادّعا كرد كه از تحريم شراب آگاه نبوده ودر ميان گروهي پرورش يافته كه تا آن هنگام شراب را حلال مي دانسته اند. خليفه در تكليف خود متحيّر ماند. فوراً كسي را روانه حضور علي (عليه السلام) كرد وحلّ مشكل را از او خواست. امام فرمود: بايد دو نفر از افراد موثق دست اين فرد شرابخوار را بگيرند وبه مجالس مهاجرين وانصار ببرند واز آنان بپرسند كه آيا تاكنون آيه تحريم شراب را براي اين مرد

--------------------------

1 . سوره عبس، آيات 31 و32:وميوه وابّ را رويانديم تا مايه تمتّع شما وچهار پايانتان باشد.

2 . الدر المنثور، ج6،ص 317، ارشاد ص 106.

-------------------------- صفحه 297

تلاوت كرده اند يا نه. اگر آنان شهادت دادند كه آيه تحريم شراب را بر اين مرد تلاوت كرده اند بايد حدّالهي را براو جاري كرد واگر نه، بايد او را توبه داد كه در آينده لب به شراب نزند وسپس رها ساخت. خليفه از دستور امام (عليه السلام) پيروي كرد وسرانجام آن مرد آزاد شد.(1) درست است كه امام (عليه السلام) در دوران خلافت خلفا

سكوت كرد ومسئوليتي نپذيرفت، ولي هيچ گاه در باره اسلام ودفاع از حريم دين شانه خالي نكرد. در تاريخ آمده است كه رأس الجالوت (پيشواي يهوديان) مطالبي را به شرح زير از ابوبكر پرسيدونظر قرآن را از او جويا شد: 1_ ريشه حيات وموجود زنده چيست؟ 2_ جمادي كه به گونه اي سخن گفته است چيست؟ 3_ چيزي كه پيوسته در حال كم وزياد شدن است چيست؟ چون خبر به امام (عليه السلام) رسيد فرمود: ريشه حيات از نظر قرآن، آب است.(2) جمادي كه به سخن در آمده، زمين وآسمان است كه اطاعت خود را از فرمان خدا ابراز كردند.(3) وچيزي كه پيوسته در حال كم وزياد شدن است شب وروز است.(4) چنان كه از اين سخنان علي (عليه السلام) آشكار است امام معمولاً براي اثبات سخن خود به آياتي از قرآن استناد مي كرد واين بر استواري سخن او مي افزود.(5)

--------------------------

1 . كافي، ج2، حديث 16; ارشاد مفيد، ص 106; مناقب ابن شهر آشوب، ج1، ص 489.

2 . (وَجَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْء حيٌّ).(انبياء:30)يعني: ازآب هر موجود زنده اي را آفريديم.

3 . (فَقالَ لَها وَ لِلأرضه ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا اَتَيْنا طائِعينَ). (فصلّت:11; يعني: به آسمان وزمين گفت از روي رغبت يا كراهت به فرمان خدا باشيد. گفتند با كمال رغبت مطيع فرمان خداييم.

4 . (يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ). (لقمان:29) يعني: شب را در روز داخل مي كند وروز را در شب.

5 . بحار الأنوار، ج40، ص 224.

-------------------------- صفحه 298 -------------------------- صفحه 299

اسلام وحفظ كيان مسلمانان هدف بزرگ امام علي (عليه السلام) بود. از اين رو، گرچه وي خود را وصيّ منصوص پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مي دانست وشايستگي وبرتري او بر ديگران محرز بود، مع الوصف هر وقت گره اي در كار خلافت مي افتاد با فكر نافذ ونظر بلند خود آن را مي گشود.به اين جهت مي بينيم كه امام (عليه السلام) در دوران خليفه دوّم نيز مشاور وگرهگشاي بسياري از مشكلات سياسي وعلمي واجتماعي او بود. اينك به برخي از مواردي كه عمر از راهنمايي علي (عليه السلام) در مسائل سياسي استفاده كرده است اشاره مي كنيم: مشورت در فتح ايران

در سال چهاردهم هجري در سرزمين «قادسيه» نبرد سختي ميان سپاه اسلام وارتش ايران رخ داد كه سرانجام به پيروزي مسلمانان انجاميد ورستم فرّخ زاد فرمانده كل قواي ايران وگروهي از لشكريانش به قتل رسيدند.سراسر عراق به زير نفوذ سياسي ونظامي مسلمانان در آمد ومدائن، كه مقرّحكومت شاهان ساساني بود، در تصرف مسلمانان قرار گرفت وسران سپاه ايران به داخل كشور عقب نشيني كردند. مشاوران وسران نظامي ايران بيم آن داشتند كه سپاه اسلام كم كم پيشروي كند وسراسر كشور را به تصرّف خود در آورد. براي مقابله با اين حمله خطرناك، يزدگرد

-------------------------- صفحه 300

سوّم، پادشاه ايران، سپاهي متشكل از يكصد وپنجاه هزار نفر به فرماندهي فيروزان ترتيب داد تا جلو هر نوع حمله را بگيرند ودر صورت مساعد بودن وضع، خود، حمله را آغاز كنند. سعد وقّاص فرمانده كلّ قواي اسلام (وبه نقلي عمّار ياسر)، كه حكومت كوفه را در اختيار داشت، نامه اي به عمر نوشت واو را

از وضع آگاه ساخت وافزود كه سپاه كوفه آماده است كه نبرد را آغاز كند وپيش از آنكه دشمن بر آنان حمله آوَرَد آنان براي ارعاب دشمن نبرد را شروع كنند. خليفه به مسجد رفت وسران صحابه را جمع كرد وآنان را از تصميم خود، كه مي خواهد مدينه را ترك گويد ودر منطقه اي ميان بصره وكوفه فرود آيد واز آن نقطه رهبري سپاه را به دست بگيرد، آگاه ساخت. در اين هنگام طلحه برخاست وخليفه را بر اين كار تشويق كرد وسخناني گفت كه بوي تملّق به خوبي از آن استشمام مي شد. عثمان برخاست ونه تنها خليفه را به ترك مدينه تشويق كرد بلكه افزود كه به سپاه شام ويمن بنويس كه همگي آن دو نقطه را ترك كنند وبه تو بپيوندند وتو با اين جمع انبوه بتواني با دشمن روبرو شوي. در اين موقع امير مؤمنان (عليه السلام) برخاست واز هر دو نظر انتقاد كرد وفرمود: سرزميني كه به زحمت وجديداً به تصرّف مسلمانان درآمده است نبايد از ارتش اسلام خالي بماند. اگر مسلمانانِ يمن وشام را از آن مناطق فراخواني، ممكن است سپاه حبشه يمن وارتش روم شام را اشغال كنند وفرزندان وزنان مسلمان كه در يمن وشام اقامت دارند صدمه ببينند. اگر مدينه را ترك گويي، اعراب اطراف از اين فرصت استفاده كرده فتنه اي برپا مي كنند كه ضرر آن بيشتر از ضرر فتنه اي است كه به استقبال آن مي روي. فرمانرواي كشور مانند رشته مهره هاست كه آنها را به هم پيوند مي دهد. اگر رشته از هم بگسلد مهره ها از هم مي پاشند.

--------------------------

صفحه 301

اگر نگراني تو به سبب قلّت سپاه اسلام است، مسلمانان به جهت ايماني كه دارند بسپارند. تو مانند ميله وسط آسيا باش، وآسياي نبرد را به وسيله سباه اسلام به حركت در آور. شركت تو در جبهه مايه جرأت دشمنان مي شود، زيرا با خود مي انديشند كه تو يگانه پيشواي اسلام هستي ومسلمانان به جز تو پيشوايي ندارند واگر او را از ميان بردارند مشكلاتشان برطرف مي شود واين انديشه، حرص آنان را بر جنگ وكسب پيروزي دوچندان مي سازد.(1) خليفه پس از شنيدن سخنان امام (عليه السلام) از رفتن منصرف شد وگفت:رأي، رأي علي است ومن دوست دارم كه از رأي او پيروي كنم.(2) مشورت در فتح بيت المقدس

در فتح بيت المقدس نيز عمر با علي (عليه السلام) مشورت كرد واز نظر آن حضرت پيروي نمود. مسلمانان يك ماه بود كه شام را فتح كرده بودند وتصميم داشتند كه به سوي بيت المقدس پيشروي كنند. فرماندهان قواي اسلام ابوعبيده جرّاح ومعاذ بن جبل بودند. معاذ به ابوعبيده گفت:نامه اي به خليفه بنويس ودر باره پيشروي به سوي بيت المقدس بپرس. ابوعبيده چنان كرد. خليفه نامه را براي مسلمانان قرائت كرد واز آنان رأي خواست. امام (عليه السلام) عمر را تشويق كرد كه به فرمانده سپاه بنويسد كه به سوي بيت المقدس پيشروي كند وپس از فتح آن از پيشروي باز نايستد وبه سرزمين قيصر داخل شود ومطمئن باشد كه پيروزي از آنِ اوست وپيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ازاين پيروزي خبر داده است. خليفه فوراً قلم وكاغذ خواست ونامه اي به ابوعبيده نوشت واو را به ادامه نبرد وپيشروي

به سوي بيت المقدّس تشويق كرد وافزود كه پسر عموي پيامبر به ما بشارت

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 144; تاريخ طبري، ج4، ص 238_ 237; تاريخ كامل، ج3، ص 3; تاريخ ابن كثير، ج7، ص 107; بحار الأنوار، ج9، ص 501، ط كمپاني.

2 . نهج البلاغه عبده، خطبه 144; تاريخ طبري، ج4، ص 238_ 237; تاريخ كامل، ج3، ص 3; تاريخ ابن كثير، ج7، ص 107; بحار الأنوار، ج9، ص 501، ط كمپاني.

-------------------------- صفحه 302

داد كه بيت المقدس به دست تو فتح خواهد شد.(1) تعيين مبدأ تاريخ اسلام

هر ملّت اصيلي براي خود مبدأ تاريخ دارد كه تمام حوادث و وقايع را با آن مي سنجد.براي ملّت مسيح (عليه السلام) مبدأ تاريخ ميلاد آن حضرت است وبراي عرب قبل از اسلام «عام الفيل» مبدأ تاريخ به شمار مي رفت.برخي از ملتها براي خود مبدأ تاريخ عمومي دارند وبرخي ديگر حوادث را با حادثه چشمگيري مي سنجند، مانند سال قحطي، سال جنگ، سال وبا و.... تا سال سوّم خلافت عمر مسلمانان فاقد يك مبدأ تاريخي همگاني بودند كه نامه ها وقرار دادها ودفاتر دولتي را بنابر آن، تاريخگذاري كنند. چه بسا نامه هايي كه براي سران نظامي نوشته مي شد وتنها متضمّن نام ماهي بود كه نامه در آن ماه نوشته شده است وفاقد تاريخ سال بود.اين كار، علاوه بر نقصي كه در نظام اسلام بود، مشكلاتي هم براي گيرنده نامه ايجاد مي كرد، زيرا چه بسا دو دستور متناقض به دست فرمانده نظامي ويا حاكمِ وقت مي رسيد واو، به سبب دوري راه وعدم قيد تاريخ در نامه ها، نمي دانست

كدام يك جلوتر نوشته شده است. خليفه براي تعيين مبدأ تاريخ اسلام، صحابه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را گِرد آورد. آنان هريك نظري دادند. برخي نظر دادند كه مبدأ تاريخ را ميلاد پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) قرار دهند وبرخي ديگر پيشنهاد كردند كه مبعث پيامبر مبدأ تاريخ شمرده شود. در اين ميان علي (عليه السلام) نظر داد كه روزي كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) سرزمين شرك را ترك گفت وبه سرزمين اسلام گام نهاد مبدأ تاريخ اسلام باشد. عمر از ميان آراء، نظر امام (عليه السلام) را پسنديد وهجرت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را مبدأ تاريخ قرار داد واز آن روز تمام نامه ها واسناد

--------------------------

1 . ثمرة الأوراق، در حاشيه المستطرف، نگارش تقي الدين حموي، ج2، ص 15، ط مصر، 1368ه_.ق.

-------------------------- صفحه 303

ودفاتر دولتي به سال هجري نوشته شد.(1) آري، درست است كه ميلاد يا مبعث پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) حادثه بزرگي است، ولي در اين دو روز، اسلام درخشش چشمگيري نداشته است; روز ميلاد پيامبر، خبري از اسلام نبود و روز مبعث، اسلام نظام وكياني نداشت.ولي روز هجرت، سرآغاز قدرت مسلمانان وپيروزي آنان بر كفر وروز پايه گذاري حكومت اسلام است; روزي است كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) سرزمين شرك را ترك گفت وبراي مسلمانان وطن اسلامي پديد آورد. حضرت علي(عليه السلام) يگانه مرجع فتوا در عصر خليفه دوّم

گسترش اسلام، پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، در ميان اقوام وملل گوناگون سبب شد كه مسلمانان با يك رشته حوادث نوظهور رو به رو شوند كه

حكم آنها در كتاب خدا و احاديث پيامبر گرامي وارد نشده بود.زيرا آيات مربوط به احكام وفروع محدود است واحاديثي كه از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله وسلم) در باره واجبات ومحرّمات در اختيار امّت بود از چهار صد حديث تجاوز نمي كرد.(2) از اين جهت، مسلمانان در حلّ بسياري از مسائل كه نصّ قرآني وحديث نبوي در باره آنها وارد نشده است با مشكلاتي مواجه مي شدند. اين مشكلات، گروهي را بر آن داشت كه در اين رشته از مسائل به عقل ورأي خويش عمل كنند وبا استفاده از معيارهاي ناصحيح، حكم حادثه را تعيين كنند.

--------------------------

1 . تاريخ يعقوبي، ج1، ص 123; تاريخ طبري، ج2، ص 253; كنز العمّال، ج5، ص 244; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 113، چاپ مصر.

2 . رشيد رضا، مؤلّف المنار، د ركتاب نفيس خود، الوحي المحمّدي(چاپ دوّم، صفحه 225)، تصريح مي كند كه مجموع احاديثي كه از پيامبر اسلام در خصوص احكام وفروع در دست ماست، پس از حذف مكرّرات، از چهار صد حديث تجاوز نمي كند واحتمال اينكه احاديث نبوّي بيش از اين مقدار بوده وسپس از ميان رفته است ضعيف است. بنابراين، احاديثي كه پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در اختيار امّت بود همين حدود يا اندكي بيش از آن بود.

-------------------------- صفحه 304

اين گروه را «اصحاب رأي» مي ناميدند. آنان، به جاي استناد به دليل شرعيِ قطعي از كتاب وسنت، موضوعات را از نظر مصالح ومفاسد ارزيابي مي كردند وبا ظنّ وگمان حكم خدا را تعيين مي كردند وفتوا مي دادند. خليفه دوّم با اينكه

خود در برخي از موارد، در برابر نصوص، به رأي خويش عمل مي كرد وموارد آن در تاريخ ضبط شده است، امّا نسبت به اصحاب رأي بي مهر بود ودر باره آنان چنين مي گفت: صاحبان رأي، دشمنان سنّتهاي پيامبرند. آنان نتوانستند احاديث پيامبر را حفظ كنند واز اين جهت به رأي خود فتوا داده اند. گمراه شدند وگمراه كردند.آگاه باشيد كه ما پيروي مي كنيم واز خود شروع نمي كنيم ; تابع مي گرديم وبدعت نمي گذاريم. ما به احاديث پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)چنگ مي زنيم وگمراه نمي شويم. با اينكه ياد آور شديم كه خليفه دوّم در مواردي در برابر نصوص، به رأي خود عمل مي كرد ودر مواردي بر اثر نبودن دليل، از پيش خود، رأي ونظر مي داد، ولي در بسياري از موارد به باب علم پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، حضرت اميرمؤمنان (عليه السلام)، مراجعه مي كرد. اميرمؤمنان، به تصريح پيامبر اكرم، گنجينه علوم نبوي بودووارث احكام الهي، وبه آنچه كه امّت تا روز رستاخيز به آن نياز داشت عالم بودودر ميان امّت فردي داناتر ازا و نبود. از اين رو، در دهها مورد، كه تاريخ به ضبط قسمتي از آن موفق شده است، خليفه دوّم از علوم امام (عليه السلام)استفاده كرد وورد زبان او اين جملات يا مشابه آنها بود: «عَجَزَتِ النِّساءُ أَنْ يَلِدْنَ مِثْلَ عَلِيِّ بنِ أَبِي طالِب». زنان ناتوانند ازاينكه مانند علي را بزايند. «اَللّهُمَّ لا تُبْقِنِي لِمُعْضِلَة لَيْسَ لَها ابنُ أَبِي طالِب». خداوندا، مرا در برابر مشكلي قرار مده كه در آن فرزند ابوطالب نباشد.

-------------------------- صفحه 305

اكنون براي نمونه، برخي از

موارد را ياد آور مي شويم. 1_ مردي از همسر خود به عمر شكايت برد كه شش ماه پس از عروسي بچه آورده است. زن نيز مطلب را پذيرفته، اظهار مي داشت كه قبلاً با كسي رابطه اي نداشته است.خليفه نظر داد كه زن بايد سنگسار شود. ولي امام (عليه السلام) از اجراي حد جلوگيري كرد وگفت كه زن، از نظر قرآن، مي تواند بر سر شش ماه بچه بياورد، زيرا در آيه اي دوران بارداري وشير خواري سي ماه معيّن شده است: (وَحَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلثُونَ شَهْراً). (احقاف:15) در آيه اي ديگر، تنها دوران شير دادن دو سال ذكر شده است: (وَفِصالُهُ فِي عامَيْنِ).(لقمان:14) اگر دو سال را از سي ماه كم كنيم براي مدّت حمل شش ماه باقي مي ماند. عمر پس از شنيدن منطق امام (عليه السلام) گفت:«لَوْلا عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُمَرُ».(1) 2_ در دادگاه خليفه دوّم ثابت شد كه پنج نفر مرتكب عمل منافي عفت شده اند. خليفه در باره همه آنان به يكسان قضاوت كرد، ولي امام (عليه السلام) نظر او را صائب ندانست وفرمود كه بايد از وضع آنان تحقيق شود.اگر حالات آنان مختلف باشد، طبعاًحكم خدا نيز مختلف خواهد بود. پس از تحقيق،امام (عليه السلام) فرمود: يكي را بايد گردن زد، دوّمي را بايد سنگسار كرد، سوّمي را بايد صد تازيانه زد، چهارمي را بايد پنجاه تازيانه زد، پنجمي را بايد ادب كرد. خليفه از اختلاف حكم امام انگشت تعجّب به دندان گرفت وسبب آن را پرسيد امام فرمود: اوّلي كافر ذمّي است وجان كافر تا وقتي محترم است كه به احكام ذمّه عمل

--------------------------

1 . مناقب ابن شهر

آشوب، ج1، ص 496; بحار، ج40، ص 332.

-------------------------- صفحه 306

كند، امّا وقتي احكام ذمّه را زير پا نهاد سزاي او كشتن است.دوّمي مرتكب زناي محصن شده است وكيفر او در اسلام سنگسار كردن است. سوّمي جوان مجردّي است كه خود را آلوده كرده وجزاي او صد تازيانه است. چهارمي غلام است وكيفر اونصف كيفر فرد آزاد است.پنجمي ديوانه است.(1) دراين هنگام خليفه گفت: «لا عِشْتُ فِي أُمَّة لَستَ فِيها يا أَبَا الْحَسَنِ!» در ميان جمعي نباشم كه تو اي ابو الحسن در آن ميان نباشي. 3_ غلامي در حالي كه زنجير به پا داشت راه مي رفت.دو نفر بر سر وزن آن اختلاف نظر پيدا كردند وهركدام گفت اگر سخن او درست نباشد زنش سه طلاقه باشد! هر دو به نزد صاحب غلام آمدند واز او خواستند كه زنجير را باز كند تا وزن كنند. وي گفت:من از وزن آن آگاه نيستم و از طرفي نذر كرده ام كه آن را باز نكنم مگر اينكه به وزن آن صدقه دهم. مسأله را به نزدخليفه آورند.وي نظر داد:اكنون كه صاحب غلام از باز كردن زنجير معذور است، بايد آن دو شخص از زنان خود جدا شوند.آنان از خليفه درخواست كردند كه مرافعه را نزد علي (عليه السلام) ببرند. امام (عليه السلام) فرمود: آگاهي از وزن زنجير آسان است. آن گاه دستور داد كه طشت بزرگي بياورند واز غلام خواست كه در وسط آن بايستد. سپس امام زنجير را پايين آورد ونخي به آن بست وطشت را پر از آب كرد. سپس زنجير را با آن نخ بالا كشيد تا آنجا كه همه آن از

آب بيرون آمد. آن گاه دستور داد كه زنجير را با آن نخ بالا كشند تا آنجا كه همه آن از آب بيرون آيد. آن گاه دستور داد كه طشت را با آهن پاره پر كنند تا آب طشت به حدّ اوّل برسد. وسرانجام فرمود:آهن پاره ها را بكَشند.وزن آنها، همان وزن زنجير است. به اين طريق، تكليف هرسه نفر روشن شد.(2)

--------------------------

1 . شيخ طوسي: تهذيب ج10، ص50، احكام زنا، حديث188.

2 . صدوق: من لا يحضره الفقيه 3/9.

-------------------------- صفحه 307

4_ زني در بيابان دچار بي آبي شد وعطش سخت بر او غلبه كرد. ناگزير از چوپاني آب طلبيد واو به اين شرط موافقت كرد كه به زن آب دهد كه خود را در اختيار چوپان بگذارد. خليفه دوّم در باره حكم زن با امام (عليه السلام) مشورت كرد. حضرت فرمود كه زن در ارتكاب اين عمل مضطر بوده وبر مضطر حكمي نيست.(1) اين داستان ونظاير آن، كه بعضاً نقل مي شود، حاكي از احاطه امام علي (عليه السلام) به قوانين كلي اسلام است كه در قرآن وحديث وارد شده است وخليفه از آن غفلت داشت. 5_ زن ديوانه اي مرتكب عمل منافي عفّت شده بود. خليفه او را محكوم كرد، ولي امام (عليه السلام) با ياد آوري حديثي از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)او را تبرئه كرد وحديث اين است كه قلم از سه گروه برداشته شده است كه يكي از آنها ديوانه است تاخوب شود.(2) 6_ زن بار داري اعتراف به گناه كرد. خليفه دستور داد كه او را در همان حال سنگسار كنند. امام (عليه السلام) از اجراي

حدّ جلوگيري كرد وفرمود:تو بر جان او تسلّط داري، نه بركودكي كه در رَحِم اوست.(3) 7_ گاهي امام (عليه السلام) با استفاده از اصول رواني مشكل را حل مي كرد. روزي زني از فرزند خود تبرّي جست ومنكر آن شد كه مادر اوست ومدّعي بود كه هنوز بكر است، در حالي كه جوان اصرار داشت كه وي مادر اوست. خليفه دستور داد به جوان، به سبب چنين نسبتي تازيانه بزنند. چون ماجرا به اطلاع امام (عليه السلام)رسيد، آن حضرت از زن وبستگان او اختيار گرفت كه وي را در عقد هركس كه خواست در آورد وآنان نيز علي (عليه السلام) را وكيل كردند. امام رو به همان جوان كرد وگفت: من اين زن را در عقد تو در آوردم ومَهر او 480 دِرهم است. سپس كيسه اي كه محتوي همان مبلغ بود در برابر زن قرار داد وبه جوان گفت: دست اين زن را بگير

--------------------------

1 . سنن بيهقي، ج8، ص 236; ذخائر العقبي، ص 81; الغدير، ج6، ص 120.

2 . مستدرك حاكم، ج2، ص 95; الغدير، ج6، ص 102.

3 . ذخائر العقبي، ص 80; الغدير، ج6، ص 110.

-------------------------- صفحه 308

وديگر نزد من ميا مگر اينكه آثار عروسي بر سر وصورت تو باشد. زن با شنيدن اين سخن گفت:«اللّه، اللّه، هُوَ النّارُ، هو واللّهِ ابْنِي!» يعني:پناه به خدا، پناه به خدا، نتيجه اين جريان آتش است. به خدا قسم اين پسر من است. سپس علّت انكار خود را بازگو كرد.(1)

--------------------------

1 . كشف الغمّة، ج1، ص 33; بحار، ج40، ص 277.

-------------------------- صفحه 309

علمي وفكري امام (عليه السلام) به خلفا به دوران خلافت ابوبكر وعمر منحصر نبود، بلكه وي به عنوان سرپرست وحامي ودلسوز دين، نيازهاي علمي وسياسي اسلام ومسلمانان را در دوره هاي مختلف خلافت برطرف مي كرد. از جمله، خليفه سوّم نيز پيوسته از افكار بلند وراهنماييهاي داهيانه علي (عليه السلام)بهره مي برد. اينكه عثمان از نظرات امام (عليه السلام) استفاده مي كرد جاي شگفت نيست; شگفت اينجاست كه معاويه نيز، با تمام عداوت وبغضي كه به امام داشت، در مسائل علمي ومشكلات فكري دست نياز به سوي آن حضرت دراز مي كرد وافرادي را به صورت ناشناس به حضور امام روانه مي ساخت تا پاسخ بعضي مسائل را از آن حضرت بياموزند. از جمله، گاهي فرمانرواي روم از معاويه مطالبي را مي پرسيدوپاسخ آن را از او مي خواست.معاويه، براي حفظ آبروي خود _ كه خويش را خليفه مسلمين معرفي مي كرد _ افرادي را به نزد علي (عليه السلام) گسيل مي داشت تا به گونه اي پاسخ را از امام فرا گيرند ودر اختيار معاويه بگذارند. در اينجا نمونه هايي از مراجعه خليفه سوّم ومعاويه به امام (عليه السلام) رامنعكس مي كنيم: 1_ از جمله حقوق زن در اسلام اين است كه اگر مردي همسر خود را طلاق

-------------------------- صفحه 310

دهد وپيش از آنكه عدّه زن سپري گردد مرد در گذرد، زن همچون ورثه ديگر از شوهر خود ارث مي برد; تو گويي كه تا عدّه زن سپري نشده است پيوند زناشويي برقرار است. در زمان خلافت عثمان، مردي داراي دو زن بود _ يكي از انصار وديگري از بني هاشم.از قضا مرد،

زن انصاري خود را طلاق گفت وپس از مدّتي درگذشت.زن انصاري نزد خليفه رفت وگفت: هنوز عدّه من سپري نشده است ومن ميراث خود را مي خواهم. عثمان در داوري فرو ماند وجريان را به اطلاع امام (عليه السلام) رسانيد.حضرت فرمود:اگر زن انصاري سوگند ياد كند كه پس از درگذشت شوهرش سه بار قاعده نشده است مي تواند از شوهر خود ارث ببرد. عثمان به زن هاشميه گفت: اين داوري مربوط به پسر عمّت علي است ومن در اين باره نظري نداده ام. وي گفت: من به داوري علي راضي هستم. او سوگند ياد كند وارث ببرد.(1) اين جريان را محدّثان اهل تسنّن به گونه ديگر، كه متن آن با فتاواي فقهاي شيعه تطبيق نمي كند، نيز نقل كرده اند.(2) 2_ مردي كه براي اداي فريضه حج يا عمره احرام بسته است نمي تواند حيواني راكه در خشكي زندگي مي كند شكار كند. قرآن كريم در اين باره مي فرمايد: (وَحُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً). (مائده:96) شكار حيوان خشكي بر شما، در حالي كه مُحرِم هستيد، حرام است. ولي اگر فردي كه محرم نيست حيواني را شكار كند، آيا فرد محرم مي تواند از گوشت آن استفاده كند؟ اين همان مسئله اي است كه خليفه سوّم در آن از نظر علي (عليه السلام) پيروي كرد. قبلاًنظر خليفه اين بود كه محرم مي تواند از گوشت حيواني كه

--------------------------

1 . مستدرك الوسائل، ج3، ص 166.

2 . ر.ك: كنزالعمّال، ج3، ص 178; ذخائر العقبي، ص 80.

-------------------------- صفحه 311

غير محرم شكار كرده است استفاده كند. اتّفاقاً خود او نيز محرم بود ومي خواست

دعوت گروهي را كه براي او چنين غذايي ترتيب داده بودند بپذيرد، امّا وقتي با مخالفت امام روبرو شد از نظر خود برگشت. علي (عليه السلام) ماجرايي از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) را نقل كرد كه او را قانع ساخت. ماجرا بدين قرار بود كه براي پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله وسلم)، در حالي كه محرم بود، مشابه چنان غذايي آوردند. آن حضرت فرمود:ما محرم هستيم. اين غذا را به افرادي بدهيد كه در حال احرام نيستند. وقتي امام (عليه السلام) اين جريان را نقل كرد دوازده نفر نيز در تأييد آن حضرت شهادت دادند. سپس علي (عليه السلام) افزود: رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) نه تنها از خوردن چنين گوشتي ما را بازداشت،بلكه از خوردن تخم پرندگان يا مرغان شكار شده نيز نهي كرد.(1) 3_ از عقايد مسلّم اسلامي معذَّب بودن كافر پس از مرگ است. در زمان خلافت عثمان، مردي به عنوان اعتراض به اين اصل عقيدتي جمجمه كافري را از قبر بيرون آورد وآن را نزد خليفه برد وگفت: اگر كافر پس از مرگ در آتش مي سوزد، بايد اين جمجمه داغ باشد، در حالي كه من به آن دست مي زنم واحساس حرارت نمي كنم! خليفه در پاسخ عاجز ماند ودر پي علي (عليه السلام) فرستاد. امام (عليه السلام)، باايجاد صحنه اي، پاسخي در خور به معترض داد. فرمود كه آهن (آتش زنه) وسنگ آتش زايي بياورند وسپس آن دو را بر هم زد تا جرقه اي از آن جستن كرد. آن گاه فرمود: به آهن وسنگ دست مي زنيم واحساس حرارت نمي كنيم، درحالي كه هر

دو داراي حرارتي هستند كه در شرايط خاصي بر ما ملموس مي شود. چه مانعي دارد كه عذاب كافر در قبر نيز چنين باشد؟ خليفه از پاسخ امام خوشحال شد وگفت:«لَوْلا عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُثْمانُ».(2)

--------------------------

1 . كنزالعمّال، ج3، ص 53; مستدرك الوسائل، ج2، ص 119.

2 . الغدير 8/214 به نقل از كتاب عاصمي به نام « زين الفتي في شرح سورة هل أتي».

-------------------------- صفحه 312

امّا مواردي كه معاويه به امام (عليه السلام) مراجعه كرده است. تواريخ اسلامي موارد هفت گانه اي را ياد آوري شده است كه معاويه دست نياز به جانب علي (عليه السلام) دراز كرده وشرمندگي وسرشكستگي خويش را به وسيله علم امام برطرف كرده است. أُذَينه مي گويد: مردي از معاويه مطلبي را پرسيد.معاويه گفت: اين موضوع را از علي بپرس.سائل گفت:خوش ندارم از او سؤال كنم; مي خواهم از تو بپرسم.وي گفت: چرا خوش نداري ازمردي سؤال كني كه پيامبر در باره اش گفته است:«علي نسبت به من به سان هارون نسبت به موسي است جز اينكه پس از من پيامبري نيست» وعمر مشكلات خود را با او در ميان مي نهاد؟(1) وقتي خبر شهادت امام (عليه السلام) به معاويه رسيد گفت: «فقه وعلم مُرد». برادر معاويه به او گفت:اين سخن را مردم شام از تو نشنوند.(2) اينك فهرست مواردي را كه معاويه از علي (عليه السلام) استمداد كرده است:(3) 1_ حكم كسي كه مدّتها نبش قبر مي كرد وكفنها را مي بُرد. 2_ حكم كسي كه فردي را كشته است ومدّعي است كه او را درحالي كشته كه با همسر او مشغول عمل جنسي بوده است. 3_

دو نفر در باره لباسي اختلاف كردند. يكي از آنها دو شاهد آورد كه اين لباس مال اوست وديگري مدعي شد كه آن را از ناشناسي خريده است. 4_ مردي با دختري ازدواج كرده است، ولي پدر عروس، به جاي او، دختر ديگري را به حجله روانه كرده است. 5_ يك رشته سؤالاتي كه فرمانرواي روم در باره كهكشان وقوس وقزح و... از

--------------------------

1 . ذخائر العقبي، ص 79.

2 . الاستيعاب، ج2، ص 426.

3 . ر.ك. علي والخلفاء، صص324_ 316.

-------------------------- صفحه 313

معاويه كرده بود واو ناشناسي را به عراق فرستاد تا پاسخ سؤالات را از علي (عليه السلام) دريافت كند. 6_ فرمانرواي روم مجدداً سؤالاتي از قبيل موارد مذكور را از معاويه پرسيد وباجگذاري خود را مشروط به دريافت پاسخ صحيح آنها كرد. 7_ براي بار سوّم، سؤالي از دربار روم به معاويه رسيدوپاسخ آن را طلبيد. عمرو عاص، با حيله خاصي، جواب آن را از امام (عليه السلام)دريافت كرد.

-------------------------- صفحه 314 -------------------------- صفحه 315

رهبري سياسي باز داشته شد، براي خود مسئوليتهاي مختلفي قائل بود واز آن رو، از انجام وظايف وخدمات ديگر شانه خالي نكرد و به تأسّي از توصيه يعقوب به فرزندان خود،(1) از طرق مختلف به صحنه خدمت واردشد. اهمّ خدمات امير المؤمنين (عليه السلام) در دوره خلفاي سه گانه به قرار زير بود: الف) دفاع از حريم عقايد واصول اسلام در برابر تهاجمات علمي علماي يهود ونصارا وپاسخگويي به سؤالات ودفع شبهات آنان. ب) هدايت وراهنمايي دستگاه خلافت در مسائل دشوار، به ويژه امور

--------------------------

1 . حضرت يعقوب، به فرموده قرآن كريم (سوره يوسف، آيه 67)، به فرزندان خود سفارش كرد كه به شهر مصر از يك در وارد نشوند، بلكه از درهاي مختلف به آن در آيند.

-------------------------- صفحه 316

قضايي. ج) انجام خدمات اجتماعي، كه ذيلاً به اهمّ آنها اشاره مي شود: 1_ انفاق به فقرا ويتيمان

در اين مورد كافي است ياد آوري شود كه آيه(اَلَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِوَ النَّهارِ سِرَّاً وَعَلانِيَةً) (1)، به اتفاق مفسّران، در باره علي (عليه السلام) نازل شده است. گرچه اين آيه بيانگر وضع علي (عليه السلام) در زمان رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) است، ولي اين وضع پس از رحلت پيامبر نيز ادامه داشت وآن حضرت پيوسته از يتيمان ومستمندان دستگيري مي كرد وروح بزرگ ومهربان او تا پايان عمر از انفاق به فقرا لحظه اي آرام نگرفت. شواهد بسياري در اين زمينه در تواريخ اسلامي مذكور است كه ذكر آنها مايه اطاله كلام خواهد شد. 2_ آزاد كردن بردگان

آزاد ساختن بردگان از مستحبّات مؤكّد در اسلام است. از رسول اكرم (صلي الله عليه

وآله وسلم) نقل شده است كه فرمود: «مَنْ أَعْتَقَ عَبْداً مُؤْمِناً أَعْتقَ اللّهُ الْعَزيزُ الْجَبّارُ بِكُلِّ عُضْو عُضْواً لَهُ مِنَ النّار».(2) هركس بنده مؤمني را آزاد سازد، خداوند عزيز جبّار، در برابر هر عضوي از آن بنده، عضوي از شخص آزاد كننده را از آتش جهنّم آزاد مي سازد. علي (عليه السلام) در اين زمينه نيز، همچون ساير خدمات وفضايل، پيشگام بود وموفق شد ازحاصل دسترنج خود(ونه از بيت المال) هزار بنده را بخرد وآزاد سازد. امام صادق (عليه السلام) به اين حقيقت گواهي داده، فرموده است:

--------------------------

1 . سوره بقره، آيه 274:كساني كه اموال خود را (در راه فقرا) شب وروز وپنهان وآشكار انفاق مي كنند.

2 . روضه كافي، ج2، ص 181.

-------------------------- صفحه 317

«إِنَّ عَلِيّاً أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوك مِنْ كَدِّ يَدِهِ ».(1) 3_ كشاورزي و درختكاري

يكي از مشاغل علي (عليه السلام)، در عصر رسالت وپس از آن، كشاورزي ودرختكاري بود. آن حضرت بسياري از خدمات وانفاقات خود را از اين طريق انجام مي داد. به علاوه، املاك زيادي را نيز كه خود آباد كرده بود وقف كرد. امام صادق (عليه السلام) در اين باره فرموده است: «كانَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ يَضْرِبُ بِالْمَرِّ وَ يَسْتَخْرِجُ الأَرَضِينَ».(2) امير مؤمنان بيل مي زد ونعمتهاي نهفته در دل زمين را استخراج مي كرد. همچنين ازآن حضرت نقل شده است كه فرمود:«كاري در نظر خدا محبوبتر از كشاورزي نيست».(3) آورده اند كه مردي در نزد حضرت علي (عليه السلام) يك«وَسَق»(4) هسته خرما ديد. پرسيد: مقصود از گرد آوري اين همه هسته خرما چيست؟ فرمود: همه آنها، به اذن الهي، درخت خرما خواهند شد. راوي مي گويد كه امام

(عليه السلام) آن هسته ها را كاشت ونخلستاني پديد آورد وآن را وقف كرد.(5) 4_ حفر قنات

در سرزميني همچون عربستان كه خشك وسوزان است حفر قنات بسيار حائز

--------------------------

1 . فروع كافي، ج5، ص 74; بحار الأنوار، ج41، ص 43.

2 . همان.

3 . بحار الأنوار، ج23، ص 20.

4 . يك وسق معادل شصت صاع وهر صاع تقريباً يك مَنْ است.

5 . مناقب ابن شهر آشوب، ج1، ص 323; بحار الأنوار، ج61، ص 33.

-------------------------- صفحه 318

اهميت است. امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد: پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) زميني از انفال (1) را در اختيار علي (عليه السلام) گذاشت وآن حضرت در آنجا قناتي حفر كرد كه آب آن همچون گردن شتر فوّاره مي زد.امام (عليه السلام) نام آنجا را «يَنبُع» نهاد. آب فراوان اين قنات مايه نشاط وروشني چشم اهالي آنجا شد وفردي از آنان به علي (عليه السلام)، به جهت توفيق اين خدمت، بشارت داد. حضرت در پاسخ او فرمود:«اين قنات وقف زائران خانه خدا ورهگذراني است كه از اينجا مي گذرند.كسي حقّ فروش آب آن را ندارد وفرزندانم هرگز آن را به ميراث نمي برند».(2) هم اكنون در راه مدينه به مكّه منطقه اي است به نام «بئر علي» كه آن حضرت در آنجا چاه زده بوده است. از بعضي سخنان امام صادق (عليه السلام) استفاده مي شود كه اميرمؤمنان (عليه السلام) در راه مكّه وكوفه چاههايي حفر كرده است.(3) 5_ ساختن مسجد

تأسيس وتعمير مساجد از نشانه هاي ايمان به خدا وآخرت است وامير مؤمنان (عليه السلام) مساجدي بنا كرده است كه نام برخي از

آنها در تواريخ اسلامي ضبط شده است. از آن جمله است: مسجد الفتح در مدينه، مسجدي در كنار قبر حمزه، مسجدي در ميقات، مسجدي در كوفه، مسجدي در بصره.(4) 6_ وقف اماكن واملاك

اسامي موقوفات متعدد ووقفنامه هاي حضرت علي (عليه السلام) در كتب حديث

--------------------------

1 . سرزمينهايي كه بدون جنگ وخونريزي به تصرّف مسلمانان در آيد بخشي از انفال است كه مربوط به مقام نبوّت است ورسول اكرم از آنها در راه منافع اسلام ومسلمانان استفاده مي كرد.

2 . فروع كافي، ج7، ص 543; وسائل الشيعه، ج13، ص 303.

3 . ر.ك. مناقب، ج1، ص 323; بحار الأنوار، ج41، ص 32.

4 . ر.ك. مناقب، ج1، ص 323; بحار الأنوار، ج41، ص 32.

-------------------------- صفحه 319

وتاريخ به طور مبسوط ذكر شده است. در اهميت اين موقوفات همين بس كه، طبق نقل مورخان معتبر، در آمد سالانه آنها چهل هزار دينار بوده كه تماماً صرف بينوايان مي شده است. شگفت آنكه، به رغم داشتن اين درآمد سرشار، حضرت امير (عليه السلام) براي تأمين هزينه زندگي خود به فروختن شمشيرش نيز ناچار شده بود.(1) آري، چرا علي (عليه السلام) از خود چنين موقوفاتي باقي نگذارد؟مگر نه آنكه پيامبر اكرم فرموده است:«هركس از اين جهان درگذرد، پس از مرگ، چيزي به او نمي رسد جز آنكه پيشتر سه چيز از خود باقي گذاشته باشد: فرزند صالحي كه در حقّ او استغفار كند، سنّت حسنه اي كه در ميان مردم رواج داده باشد، كار نيكي كه اثرش پس از او باقي باشد(2)»؟ وقفنامه هاي حضرت امير (عليه السلام)، علاوه بر آنكه منبع الهام بخشي براي احكام وقف

در اسلام است، سندي محكم وگويا بر خدمات اجتماعي وانساني آن حضرت است. براي آگاهي ازا ين وقفنامه ها به كتاب ارجمند «وسائل الشيعه»، ج13، كتاب الوقوف والصدقات، مراجعه شود. ***

--------------------------

1 . كشف المحجّه، ص 124; بحار الأنوار، ج41، ص 43.

2 . وسائل الشيعه، ج13، ص 292.

--------------------------

قتل خود وي منجر شد وانقلابيون مصري وعراقي را بر آن

-------------------------- صفحه 324

داشت كه تا كار خلافت اسلامي را يكسره نساخته اند به ميهن خود باز نگردند. ريشه هاي قيام بر ضدّ عثمان

ريشه اصلي قيام، علاقه وارادت خاص عثمان به خاندان اموي بود.وي كه خود شاخه اي از اين شجره بود، در راه تكريم وبزرگداشت اين خاندان پليد، علاوه بر زير پا گذاشتن كتاب وسنّت، از سيره دو خليفه پيشين نيز گام فراتر مي نهاد. او به داشتن چنين روحيه وگرايشي كاملاً معروف بود. هنگامي كه خليفه دوّم اعضاي شورا را تعيين كرد در انتقاد از عثمان چنين گفت: گويا مي بينم كه قريش تو را به زعامت برگزيده اند وتو سرانجام «بني اميّه» و«بني ابي معيط» را بر مردم مسلّط كرده اي وبيت المال را مخصوص آنها قرار داده اي. در آن موقع گروههاي خشمگين از عرب بر تو مي شورند وتو را در خانه ات مي كُشند.(1) بني اميّه كه از روحيه عثمان آگاه بودند، پس از گزينش او از طريق شورا، دور او را گرفتند وچيزي نگذشت كه مناصب ومقامات اسلامي ميان آنان تقسيم شد وجرأت آنان به حدّي رسيد كه ابوسفيان به قبرستان اُحد رفت وقبر حمزه عمّ بزرگوار پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)را كه در نبرد با ابوسفيان كشته شده بود زير لگد گرفت وگفت:«ابويعلي، برخيز كه آنچه بر سر آن مي جنگيديم به دست ما افتاد». در نخستين روزهاي خلافت خليفه سوّم، اعضاي خانواده بني اميّه دور هم گرد آمدند وابوسفيان رو به آنان كرد وگفت: اكنون كه خلافت پس از قبيله هاي «تَيم» و«عَدي»

به دست شما افتاده است مواظب باشيد كه از خاندان شما خارج نگردد وآن را همچون گوي دست به دست بگردانيد، كه هدف از خلافت جز حكومت وزمامداري نيست وبهشت ودوزخ وجود ندارد.(2)

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 187.

2 . الاستيعاب، ج2، ص 690.

-------------------------- صفحه 325

از آنجا كه انتشار اين سخن لطمه جبران ناپذيري بر حيثيت خليفه وارد مي ساخت، حاضران از افشاي اين رويداد خودداري كردند، امّا حقيقت سرانجام خود را نشان داد. شايسته خليفه اسلامي اين بود كه ابوسفيان را ادب كند وحدّ الهي در باره مرتد را در حقّ او جاري سازد. ولي متأسفانه نه تنها چنين نكرد، بلكه بارها ابوسفيان را مورد لطف خود قرار داد وغنايم بسياري به او بخشيد. علل شورش

عثمان در سوّم ماه محرم سال 24 هجري، از طريق شورايي كه خليفه دوّم اعضاي آن را برگزيده بود، به خلافت انتخاب شد ودر هجدهم ماه ذي الحجّه سال 35، پس از دوازده سال حكومت، به دست انقلابيون مصر وعراق وگروهي از مهاجرين وانصار كشته شد. تاريخنويسان اصيل اسلامي علل سقوط عثمان وانقلاب گروهي از مسلمانان را در آثار خود بيان كرده اند، هر چند برخي از مورخان، به احترام مقام خلافت، از بازگو كردن مشروح اين علل خودداري ورزيده اند. باري، عوامل زير را مي توان زير بناي انقلاب وشورشِ گروههاي خشمگين مسلمانان دانست: 1_ تعطيل حدود الهي. 2_ تقسيم بيت المال در ميان بني اميّه. 3_ تأسيس حكومت اموي ونصب افراد غير شايسته به مناصب اسلامي. 4_ ايذاء وضرب گروهي از صحابه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كه

از خليفه واطرافيان او انتقاد مي كردند. 5_ تبعيد تعدادي از صحابه كه خليفه حضور آنان را مزاحم افكار وآمال وبرنامه هاي خود مي ديد.

-------------------------- صفحه 326

عامل نخست:تعطيل حدود الهي

1_ خليفه، وليد بن عتبه، برادر مادري خود را به استانداري كوفه منصوب كرد. وي مردي بود كه قرآن مجيد او را در دو مورد به فسق وتمرّد از احكام اسلامي ياد كرده است.(1) امّا خليفه، گذشته او را ناديده گرفت واستانداري منطقه بزرگي از ممالك اسلامي را به او واگذار كرد. براي فرد فاسق چيزي كه مطرح نيست رعايت حدود الهي وشئون مقام زعامت است.حاكمان آن زمان، علاوه بر اداره امور سياسي، امامت نمازهاي جمعه وجماعت را نيز بر عهده داشتند.اين پيشواي نالايق (وليد)، در حالي كه سخت مست بود، نماز صبح را با مردم چهار ركعت برگزار كرد ومحراب را آلوده ساخت! شدّت مستي او به اندازه اي بود كه انگشترش را از دست وي در آوردند واو متوجه نشد. مردم كوفه به عنوان شكايت راهي مدينه شدند وحادثه را به خليفه گزارش كردند.متأسفانه خليفه نه تنها به گزارش آنها ترتيب اثر نداد بلكه آنان را تهديد كرد وگفت: آيا شما ديديد كه برادر من شراب بخورد؟ آنان گفتند: ما شراب خوردن او را نديديم، ولي او را در حال مستي مشاهده كرديم وانگشتر او را از دست وي در آورديم واو متوجه نشد. گواهان حادثه كه از رجال غيور اسلام بودند علي (عليه السلام) وعايشه را از

--------------------------

1 . آيه(يا أَيُّهَاالّذينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَأ فَتَبَيَّنُوا) (حجرات:6) به اتفاق مفسّران ونيز آيه (أَفَمَنْ كانَ مؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوونَ)

(سجده:18) در باره او نازل شده است.پس از نزول آيه اخير، حسّان بن ثابت چنين سرود:

أَنزل اللّه في الكتاب العزيز *** فَتَبَيَّنُوا الوليدَ إذ ذاكَ فِسقاً

في عَليّ وفي الوليد قرآناً *** وَعَليُّ مُبَوَّءُ صِدق ايماناً

_ شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2(چاپ قديم)، ص 103.

-------------------------- صفحه 327

جريان آگاه ساختند. عايشه كه دل پُر خوني از عثمان داشت، گفت:عثمان احكام الهي را تعطيل وگواهان را تهديد كرده است. اميرمؤمنان (عليه السلام) با عثمان ملاقات كرد وگفته خليفه دوّم را در روز شورا در باره وي ياد آور شد وگفت: فرزندان اميّه را بر مردم مسلّط مكن. بايد وليد را از مقام استانداري عزل كني وحدّ الهي را در حقّ او جاري سازي. طلحه وزبير نيز از انتصاب وليد انتقاد كردند واز خليفه خواستند كه او را تازيانه بزند. خليفه در زير فشار افكار عمومي، سعيد بن العاص را كه او نيز شاخه اي از شجره خبيثه بني اميّه بود، به استانداري كوفه نصب كرد. وقتي وي وارد كوفه شد محراب ومنبر ودار الامامه را شستو داد ووليد را روانه مدينه ساخت. عزل وليد در آرام ساختن افكار عمومي كافي نبود.خليفه بايد حدّ الهي را كه در باره شرابخوار تعيين شده است در حقّ برادر خود اجرا مي كرد. عثمان، به جهت علاقه اي كه به برادر خويش داشت، لباس فاخري بر تن او پوشانيد واو را در اطاقي نشاند تا فردي از مسلمانان حدّ خدا را در باره او اجرا كند.افرادي كه مايل بودند او را با اجراي حدّ ادب كنند، از طريق وليد تهديد مي شدند.سرانجام امام علي (عليه السلام)تازيانه

را به دست گرفت وبي مهابا بر او حد زد وبه تهديد وناروا گويي او اعتنا نكرد.(1) 2_ يكي از اركان حيات اجتماعي انسان حاكميت قانوني عادلانه است كه جان ومال افراد جامعه را از تجاوز متجاوزان صيانت كند.ومهمتر از آن، اجراي قانون است، تا آنجا كه مجري قانون در اجراي آن دوست ودشمن ودور ونزديك نشناسد ودر نتيجه قانون از صورت كاغذ ومركّب بيرون آيد وعدالت اجتماعي تحقّق

--------------------------

1 . مسند احمد، ج1، ص 142; سنن بيهقي، ج8، ص 318; اسد الغابه، ج5، ص 91; كامل ابن اثير، ج3، ص 42; الغدير، ج8، ص 172(به نقل از الانساب بلاذري، ج5، ص 33).

-------------------------- صفحه 328

يابد. رجال آسماني قوانين الهي را بي پروا وبدون واهمه اجرا مي كردند وهرگز عواطف انساني يا پيوند خويشاوندي ومنافع زودگذر مادي، آنان را تحت تأثير قرار نمي داد.پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)، خود پيشگامترين فرد در اجراي قوانين اسلامي بود ومصداق بارز آيه (وَلا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِم) (1) به شمار مي رفت.جمله كوتاه او در باره فاطمه مخزومي، زن سرشناس كه دست به دزدي زده بود، روشنگر راه و روش او در تأمين عدالت اجتماعي است. فاطمه مخزومي زن سرشناسي بود كه دزدي او نزد پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) ثابت گرديد وقرار شد كه حكم دادگاه در باره او اجرا شود. گروهي به عنوان «شفيع» وبه منظور جلوگيري از اجراي قانون پا در مياني كردند وسرانجام اُسامة بن زيد را نزد پيامبر فرستادند تا آن حضرت را از بريدن دست اين زن سرشناس باز دارد. رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) ازاين

وساطتها سخت ناراحت شد وفرمود: بدبختي امّتهاي پيشين در اين بودكه اگر فرد بلند پايه اي از آنان دزدي مي كرد. او را مي بخشيدند ودزدي او را ناديده مي گرفتند، ولي اگر فرد گمنامي دزدي مي كرد فوراً حكم خدا را در باره او اجرا مي كردند.به خدا سوگند، اگر دخترم فاطمه نيز چنين كاري كند حكم خدا را در باره او اجرا مي كنم ودر برابر قانون خدا، فاطمه مخزومي با فاطمه محمّدي يكسان است.(2) پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) امّت اسلامي را با اين انديشه پرورش داد، ولي پس از درگذشت آن حضرت، به تدريج، تبعيض در اجراي قوانين در پيكره جامعه اسلامي رخنه كرد. خصوصاً در دوران خليفه دوّم مسئله«عربيّت» ونژاد پرستي وتفاوت اين گروه با گروههاي ديگر به ميان آمد، امّا چنان نبود كه مايه شورش وانقلاب گردد. در دوران خلافت عثمان، مسئله تبعيض در اجراي قوانين به اوج خود رسيد وچنان

--------------------------

1 . مائده،54.

2 . الاستيعاب، ج4، ص 374.

-------------------------- صفحه 329

موجب ناراحتي شد كه خشم گروهي را بر ضدّ خليفه واطرافيان او برانگيخت. از باب نمونه، خليفه دوّم به دست يك ايراني به نام ابولؤلؤ، كه غلام مغيرة بن شعبه بود كشته شد. اينكه علّت قتل چه بود، فعلاً براي ما مطرح نيست ودر بحث «علي وشورا» به گوشه اي از علل قتل عمر اشاره كرديم. جاي بحث نيست كه موضوع قتل خليفه بايد از طرف دستگاه قضايي اسلام تحت تعقيب قرار مي گرفت وقاتل ومحركان او (اگر محركي مي داشت) بنابر احكام وضوابط اسلامي محاكمه مي شدند، ولي هرگز صحيح نبود كه فرزند

خليفه يا فردي از بستگان او قاتل را محاكمه كند يا او را بكشد، چه رسد به آنكه بستگان ويا دوستان قاتل را نيز، بدون اينكه دخالت آنان در قتل خليفه ثابت شده باشد وبدون محاكمه، بكشد! ولي متأسفانه پس از قتل خليفه، يا در دوران احتضار او، عبيد اللّه فرزند خليفه دو فرد بيگناه را به نامهاي هرمزان وجُفَينه (دختر ابولؤلؤ) به اين اتهام كه در قتل پدر او دست داشته اند، كُشت واگر يكي از صحابه شمشير را از دست او نمي گرفت واو را بازداشت نمي كرد، مي خواست تمام اسيراني را كه در مدينه بودند بكشد. جنايت عبيد اللّه، غوغايي در مدينه برپا كرد ومهاجرين وانصار، با اصرار تمام، از عثمان مي خواستند كه او را قصاص كند وانتقام خون هرمزان ودختر ابولؤلؤ را از او باز ستاند.(1) بيش از همه، امير مؤمنان اصرار مي كرد كه عبيداللّه را قصاص كند وبه خليفه چنين گفت:انتقام كشتگان بي گناه را از عبيد اللّه بگير، چه او گناه بزرگي مرتكب شده ومسلمانان بيگناهي را كشته است. امّا وقتي آن حضرت از عثمان مأيوس شد، رو به عبيد اللّه كرد وگفت: اگر روزي بر تو دست يابم تو را به قصاص قتل هرمزان مي كشم.(2)

--------------------------

1 . طبقات ابن سعد، ج5، ص 17(طبع بيروت).

2 . انساب بلاذري، ج5، ص 24.

-------------------------- صفحه 330

انتقاد از مسامحه عثمان در قصاص عبيد اللّه بالا گرفت وهنوز خون به ناحق ريخته شده هرمزان ودختر ابو لؤلؤ مي جوشيد. خليفه چون احساس خطر كرد به عبيداللّه دستور داد كه مدينه را به عزم كوفه ترك كند وزمين

وسيعي در اختيار او نهاد كه آنجا را «كُوَيفة ابن عمر» (كوفه كوچك فرزند عمر) مي ناميدند. عذرهاي ناموجّه

تاريخ نويسان مسلمان در دفاع از خليفه سوّم وهمفكران او پوزشهايي نقل كرده اند كه از عذرهاي كودكانه دست كم ندارد وما به برخي از آنها اشاره مي كنيم: الف) وقتي عثمان در باره عبيد اللّه به مشاوره پرداخت عمروعاص به او چنين گفت:قتل هرمزان هنگامي رخ داد كه زمامدار مسلمانان فردديگري بود وزمام مسلمانان در دست تو نبود واز اين رو، بر تو تكليفي نيست.پاسخ اين پوزش روشن است. اوّلاً: بر هر زمامدار مسلمان لازم است كه حقّ ستمديده را از ستمگر بستاند، خواه ستمگري در زمان زمامداري او رخ داده باشد يا در هنگام زمامداري فرد ديگر.زيرا حق، ثابت وپايدار است وهرگز مرور زمان وتغيير زمامدار، تكليف را دگرگون نمي سازد. ثانياً: زمامداري كه اين حادثه در زمان او رخ داد، خود دستور بررسي داده بود، به طوري كه وقتي به خليفه دوّم خبر دادند كه فرزندش عبيد اللّه هرمزان را كشته است وي از علت آن پرسيد. گفتند: شايع است كه هرمزان به ابولؤلؤ دستور قتل تو را داده بود. خليفه گفت:از پسرم بپرسيد، هرگاه شاهدي بر اين مطلب داشته باشد خون من در برابر خون هرمزان باشد، در غير اين صورت او را قصاص كنيد.(1) آيا بر خليفه بعدي لازم نيست كه حكم خليفه پيشين را اجرا كند؟ زيرا فرزند عمر هرگز نه شاهدي داشت كه هرمزان مباشر قتل پدرش بوده است ونه او به ابولؤلؤ

--------------------------

1 . سنن بيهقي (چاپ افست»، ج 8، ص 61.

-------------------------- صفحه 331

چنين دستوري داده بود.

ب) درست است كه خون هرمزان ودختر كوچك ابولؤلؤ به ناحق ريخته شد، ولي مقتولي كه وارث نداشته باشد «وليّ دمِ» او امام وخليفه مسلمانان است. از اين رو، عثمان از مقام وموقعيت خود استفاده كرد وقاتل را آزاد ساخت واو را بخشيد.(1) اين عذر هم دست كم از عذر پيشين ندارد، زيرا هرمزان همچون قارچي نبود كه از روي زمين روييده باشد ووارث وبسته اي براي او تصوّر نشود. مورّخان مي گويند كه ا و مدّتها فرمانرواي شوشتر بود.(2) چنين فردي نمي توانست بي وارث باشد، بنابراين، وظيفه خليفه اين بود كه از وارث او تحقيق كند وزمام كار را به دست او بسپارد. گذشته از اين،برفرض كه وي بي وارث بود; در آن صورت، حقوق واموال او متعلّق به مسلمانان بود وهرگاه همه مسلمانان قاتل او را مي بخشيدند آن وقت خليفه مي توانست قصاص او را ناديده بگيرد. ولي متأسفانه جريان بر خلاف اين بود ومطابق نقل طبقات، همه مسلمانان جز چند فرد انگشت شمار، خواهان قصاص عبيد اللّه بودند.(3) امير مؤمنان (عليه السلام) با اصرار زياد به عثمان مي گفت:«أَقِدِ الْفاسِقَ فَإِنَّهُ أَتي عَظيماً قَتَلَ مُسْلِماً بِلا ذَنْب».(4) وهنگامي كه خليفه مي خواست وسيله آزادي عبيد اللّه را فراهم سازد امام علي (عليه السلام) صريحاًاعتراض كرد وگفت:خليفه حق ندارد حقوقي را كه متعلّق به مسلمانان است ناديده بگيرد.(5) علاوه بر اين، مطابق فقه اهل سنّت، امام وهمچنين ديگر اولياء(مانند پدر ومادر) حق دارند كه قاتل را قصاص كنند يا از او ديه بگيرند، ولي هرگز حقّ عفو او را ندارند.(6)

--------------------------

1 . سنن بيهقي (چاپ افست»، ج 8، ص 61.

2

. قاموس الرجال، ج9، ص 305.

3 . طبقات ابن سعد، ج5، ص 17.

4 . انساب بلاذري، ج5، ص 24.

5 . قاموس الرجال، ج9، ص 305(به نقل از الجمل تأليف شيخ مفيد).

6 . الغدير، ج8(طبع نجف)، ص 141(به نقل از بدايع الصنايع ملك العلماء حنفي).

-------------------------- صفحه 332

ج) اگر عبيد اللّه كشته مي شد دشمنان مسلمانان شماتت مي كردند كه ديروز خليفه آنان كشته شد وامروز فرزند او را كشتند.(1) اين عذر نيز از نظر كتاب وسنّت ارزشي ندارد، زيرا قصاص چنان فرد متنفذي مايه سر افرازي مسلمانان بود وعملاً ثابت مي كرد كه كشور آنان كشور قانون وعدالت است وخلافكاران، در هرمقام ومنصبي باشند، به دست قانون سپرده مي شوند ومقام ونفوذ آنان مانع از اجراي عدالت نخواهد بود. دشمن در صورتي شماتت مي كند كه ببيند فرمانروايان وزمامداران با قانون الهي بازي مي كنند وهوي وهوس را بر حكم الهي مقدّم مي دارند. د) مي گويند هرمزان در ريختن خون خليفه دست داشته است، زيرا عبد الرحمان بن ابي بكر گواهي داد كه ابولؤلؤ وهرمزان وجفينه را ديده است كه با هم آهسته سخن مي گفتند ووقتي متفرّق شدند خنجري به زمين افتاد كه دو سر داشت ودسته آن در ميان آن بود وخليفه نيز با همان خنجر كشته شد.(2) اين پوزش در دادگاه اسلامي ارزش ندارد، زيرا گذشته ازاينكه گواهي دهنده يك نفر است، اجتماع سه نفر كه با هم آشنايي ديرينه دارند ويكي از آن سه، دختر ديگري است نمي تواند گواه بر توطئه آنان بر قتل خليفه باشد. شايد هرمزان در آن مجمع ابولؤلؤ را از

قتل خليفه نهي مي كرده است. آيا با حدس وگمان مي توان خون اشخاص را ريخت؟ وآيا اين گونه مدارك احتمالي در هيچ دادگاهي قابل قبول هست؟ باري، اين پوزشهاي نادرست سبب شد كه قاتلِ هرمزان مدّتها آزاد زندگي كند. ولي امام علي (عليه السلام) به او گفته بود كه اگر روزي بر او دست يابد قصاص هرمزان را از او باز مي ستاند.(3) هنگامي كه امام (عليه السلام) زمام امور را به دست

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج5، ص 41.

2 . تاريخ طبري، ج2، ص 42.

3 . انساب بلاذري، ج5، ص 24.

-------------------------- صفحه 333

گرفت عبيد اللّه از كوفه به شام گريخت. امام(عليه السلام)فرمود:اگر امروز فرار كرد روزي به دام مي افتد.چيزي نگذشت كه در نبرد صفين به دست علي (عليه السلام) يا مالك اشتر يا عمّار ياسر (به اختلاف تواريخ) كشته شد. عامل دوّم: تقسيم بيت المال در ميان بني اميّه

خلافت وجانشيني پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مقام بس مقدّس ورفيعي است كه مسلمانان پس از منصب نبوّت ورسالت، آن را محترمترين مقام مي شمردند.اختلاف آنان در مسئله خلافت واينكه خليفه بايد از جانب خدا انتخاب شود يا مردم او را برگزينند مانع از آن نبود كه به مقام خلافت ارج نهند وموقعيت خلافت اسلامي را گرامي بشمارند.به سبب همين احترام به مقام خلافت بود كه امير مؤمنان (عليه السلام) به نمايندگي از طرف مردم به خليفه سوّم چنين گفت: «وَإِنّي أُنْشِدُكَ اللّهَ أَنْ لاتَكُونَ إمْامَ هذِهِ الأُمَّةِ الْمَقْتُولَ، فَإِنَّهُ كانَ يُقالُ يُقْتَلُ فِي هذِه الأُمَّةِ إمامٌ يَفْتَحُ عَلَيْهَا الْقَتْلُ وَ الْقِتالُ إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ».(1) من تو را به

خدا سوگند مي دهم كه مبادا پيشواي مقتول اين امّت باشي، زيرا گفته مي شود كه پيشوايي در اين امّت كشته مي شود كه قتل او سرآغاز كشت وكشتار تا روز قيامت مي گردد. به رغم چنين مقام وموقعيتي كه خلافت اسلامي وخليفه مسلمين در ميان مهاجرين وانصار وديگر مسلمانان داشت گروهي از شخصيتهاي برجسته اسلامي در مدينه گرد آمدند وبه كمك مهاجرين وانصار خليفه سوّم را كشتند وسپس به شهرهاي خود بازگشتند. عوامل انقلاب وشورش بر ضدّ عثمان يكي دو تا نبود. يكي از عوامل انقلاب، تعطيل حدود الهي بود كه پيشتر به اختصار مورد بحث قرار گرفت. عامل

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 159.

-------------------------- صفحه 334

ديگر كه هم اكنون مورد بحث است بذل وبخششهاي بي حساب خليفه به فاميل خود بود. هرچند تاريخ نتوانسته است همه آنها را به دقّت ضبط كند وحتي طبري كراراً تصريح مي كند كه «من به جهت عدم تحمّل اغلب مردم، از نوشتن برخي از انتقادها واشكالات كه از جانب مسلمانان بر خليفه شده است خودداري مي كنم».(1) ولي همان مواردي كه تاريخ ضبط كرده است مي تواند روشنگر رفتار عثمان در باره بيت المال مسلمين باشد. ميزان اموال واملاكي كه وي از بيت المال مسلمانان به اعضاي خانواده خود بخشيده بسيار عظيم است كه اينك به برخي از آنها اشاره مي شود. وي دهكده فدك را، كه مدّتها ميان دختر گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وخليفه اوّل مورد كشمكش بود، به مروان بن حكم بخشيد واين ملك دست به دست در ميان فرزندان مروان مي گشت تا سرانجام عمر بن عبد العزيز

آن را به فرزندان فاطمه _ سلام اللّه عليها _ بازگردانيد. دخت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) مي گفت: پدرم آن را به من بخشيده است.ولي ابوبكر مدعي بودكه از صدقات است وبايد مانند تمام صدقات، اصل آن محفوظ بماند ودر آمد آن در مصالح مسلمانان مصرف شود. در هر صورت، بخشش آن به مروان از طرف عثمان دليلي نداشت.بسياري از مورّخان در اين مورد به خليفه خرده گرفته اند وهمگي به يك عبارت آورده اند كه:«از ايرادهايي كه بر او گرفته اند اين است كه وي فدك را كه صدقه رسول خدا بود به مروان تمليك كرد».(2) اي كاش خليفه به همين مقدار اكتفا مي كرد وپسر عمو وداماد خود را بيش از اين مورد عنايت وبخشش بي حد وحساب خود قرار نمي داد. ولي متأسفانه علاقه خليفه به خاندان اموي حدّ ومرزي نداشت.وي به اين مقدار هم اكتفا نكرد، بلكه در سال 27 هجري كه ارتش اسلام از آفريقا با غنيمتهاي فراواني كه دو ونيم ميليون

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج5، صص 108و113 و232 وغيره.

2 . ابن قتيبه دينوري، معارف، ص 84.

-------------------------- صفحه 335

دينار برآورد مي شد بازگشت يك پنجم آن را، كه مربوط به مصارف ششگانه اي است كه در قرآن وارد شده است(1)، بدون هيچ دليلي به دامادش مروان بخشيد وازاين طريق افكار عمومي را بر ضدّ خود تحريك كرد وكار به جايي رسيد كه برخي از شعرا در انتقاد از او چنين سرودند: وَأَعْطَيْتَ مَرْوانَ خُمْسَ الْعِبا *** دِ ظُلْماً لَهُمْ وَ حَمَيْتَ الْحِمي (2) خمسي را كه مخصوص بندگان خداست به ناروا به مروان بخشيدي

واز فاميل خود حمايت كردي. نظر اسلام در باره بيت المال

هرنوع عملي حاكي از يك نوع عقيده ونظر است. عمل خليفه حاكي از آن است كه وي خويش را مالك شخصي بيت المال مي دانست واين بذل وبخشش را گويا يك نوع صله رحم وخدمت به خويشاوندان قلمداد مي نمود. اكنون بايد ديد نظر اسلام در باره بيت المال، اعمّ از غنايم جنگي وزكات و ديگر انواع اموال عمومي مسلمانان، چيست. در اينجا نظر پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) واميرمؤمنان (عليه السلام) را با نقل چند نمونه از سخنان آنان منعكس مي كنيم: 1_ پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در باره غنايم چنين فرمود: «للّهِ خُمُسهُ وَأَرْبَعَةُ أَخْماس لِلْجَيْشِ».(3) يك پنجم آن سهم خدا وچهار پنجم آن متعلّق به لشكر است. بديهي است خدا بي نيازتر از آن است كه براي خود سهمي قرار دهد، بلكه مقصود اين است كه بايد يك پنجم را در مصارفي به كار برد كه رضاي خدا در آن است.

--------------------------

1 . سوره انفال، آيه 41.

2 . سنن بيهقي، ج6، ص 324.

3 . همان.

-------------------------- صفحه 336

2_ هنگامي كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) معاذ بن جبل را روانه يمن كرد به او دستور داد كه به مردم بگويد: «إِنَّ اللّهَ قَدْ فَرَضَ عَلَيْكُمْ صَدَقَةَ أَمْوالِكُمْ تُؤْخَذُ مِنْ أَغْنِيائِكُمْ فَتُرَدُّ إِلي فُقَرائِكُمْ».(1) خداوند زكات را بر شما واجب كرده است. ازمتمكّنان شما گرفته شده، به نيازمندانتان پرداخت مي شود. 3_ امير مؤمنان (عليه السلام) به فرماندار خود درمكّه نوشت: به آنچه كه از مال خدا در نزد تو جمع شده است

رسيدگي كن وآن را به مردم عيالمند وگرسنه بده، مواظب باش كه حتماً به افراد فقير ونيازمند برسد. در تاريخ آمده است كه دو زن از دو نژاد، يكي عرب وديگري آزاد شده، نزد امير مؤمنان آمدند وهر دو اظهار احتياج كردند. امام به هريك، علاوه بر چهل درهم، مقداري مواد غذايي داد.زني كه از نژاد غير عرب بود سهم خود را برداشت ورفت، ولي زن عرب بنابر افكار جاهلي خود به امام (عليه السلام) گفت: آيا همان مقدار كه به زن غير عرب دادي به من نيز كه از نژاد عربم مي دهي؟ امام (عليه السلام) در پاسخ او گفت:من در كتاب خدا براي فرزندان اسماعيل برتري بر فرزندان اسحاق نمي بينم.(2) با اين نصوص وتصريحات وبا توجه به اينكه روش دو خليفه اوّل ودوّم نيز بر غير طريقه خليفه سوّم بود، مع الوصف عثمان در طول دوران خلافت خود از اين بذل وبخششها بسيار داشت كه به هيج وجه نمي توان آنها را توجيه كرد. باز اگر خليفه اين حاتم بخشيها را در باره گروه صالحي كه سابقه درخشاني در اسلام داشتند انجام مي داد تا اين حد مورد ملامت واقع نمي شد، ولي متأسفانه گروهي زير پوشش فضل وكرم او قرار مي گرفتند كه فضيلتي در اسلام نداشتند.

--------------------------

1 . الأموال، ص 580.

2 . نهج البلاغه، نامه 67.

-------------------------- صفحه 337

مروان بن حكم از دشمنان سرسخت اميرمؤمنان (عليه السلام) بود. وقتي وي بيعت خود را با علي (عليه السلام) شكست ودر جنگ جمل اسير شد وبا شفاعت حسين (عليه السلام) آزاد گرديد، فرزندان امام (عليه السلام) به آن حضرت گفتند:

مروان بار ديگر با تو بيعت خواهد كرد.امام (عليه السلام)فرمود: مرا به بيعت او نيازي نيست.مگر پس از قتل عثمان با من بيعت نكرد؟ بيعت او مانند بيعت يهودي است كه به مكر وحيله وپيمان شكني معروف است. اگر با دست خود بيعت كند فردا با مكر وحيله آن را مي شكند.براي او حكومت كوتاهي است به اندازه ليسيدن سگ بيني خود را. او پدر چهار پسر است وامّت اسلام از او وفرزندانش روز خونيني خواهند داشت.(1) عامل سوّم: تأسيس حكومت اموي

عامل سوّم شورش بر ضدّخلافت عثمان، تسلّط ظالمانه امويان بر مراكز حسّاس اسلامي بود; تسلّطي كه پير وجوان نمي شناخت وخشك وتَر را مي سوزانيد.اصولاً خليفه سوّم علاقه وعاطفه خاصي نسبت به بني اميّه داشت وتعصّب فاميلي در او به حدّاعلا رسيده بود. در جهت تأمين درخواستهاي بستگان او راجع به تشكيل يك حكومت اموي، عقل وخرد ومصالح ومفاسد مسلمانان وقوانين ومقررات اسلامي هيچ يك ملاك ومعيار عثمان نبود. لذا در پوشش عنايت وعاطفه او خلافكاريهاي زيادي انجام مي گرفت. بايد ياد آور شد كه هرگز عاطفه مطلق ومحبت نسبت به همه مسلمين بر خليفه حاكم نبود، بلكه عاطفه او به طور خاص در خدمت فاميل قرار داشت وديگران از خشم وغضب او در امان نبودند. يعني در عين علاقه به شاخه هاي شجره اموي، نسبت به ابوذرها، عمّارها، عبد اللّه بن مسعودها و... جبّار وخشمگين بود. وقتي ابوذر را به سرزمين بي آب وعلف ربذه تبعيد كرد وآن پير مجاهد در آنجا به

--------------------------

1 . سنن بيهقي، ج6، ص 348.

-------------------------- صفحه 338

وضع رقّتباري جان سپرد، هرگز عاطفه او نجوشيد. وقتي عمّار

در زير مشت ولگد كارپردازان خلافت قرار گرفت واز حال رفت، خليفه هيچ متأثّر نشد. تعصّب خليفه به خاندان «بني ابي معيط» قابل كتمان نبود وحتي خليفه دوّم نيز اين مسئله را درك كرده بود; به اين جهت به ابن عباس گفته بود: «لَوْ وَلَّيها عُثْمانُ لَحَمَّلَ بَنِي أَبِي مُعِيط عَلي رِقابِ النّاسِ وَ لَوْ فَعَلَها لَقَتَلُوهُ».(1) اگر عثمان زمام خلافت را به دست بگيرد فرزندان «ابي معيط» را بر مردم مسلّط مي سازد، واگر چنين كند او را مي كشند. وقتي عمر به تشكيل شورا دستور داد ودر آن عثمان را نيز وارد ساخت رو به او كرد وگفت:«اگر خلافت از آنِ تو شد از خدا بپرهيز وآل ابي معيط را بر مردم مسلّط مكن». وقتي عثمان وليد بن عتبه را به استانداري كوفه گماشت امير مؤمنان وطلحه وزبير به گفتار عمر استناد جستند وبه عثمان گفتند: «أَلَمْ يُوصِكَ عُمَرَ أَلاّ تُحَمِّلَ آلَ بَنِي مُعيط وَ بَنِي أُمَيَّةَ عَلي رِقابِ النّاسِ؟».(2) مگر عمر به تو سفارش نكرد كه آل بني معيط وبني اميّه را برگرده مردم مسلّط نكني؟ ولي سرانجام عاطفه وعلاقه بر تمام ملاكها وسفارشها وخير انديشيها پيروز شد ومراكز حسّاس اسلامي در دست امويان قرار گرفت.وچنان شد كه گروهي مست قدرت وفرمانروايي وگروه ديگر مشغول گرد آوري مال بودند، در حالي كه مسلمانان مناطق دور ونزديك، غرامت پرداز تعصّب فاميلي خليفه به حساب مي آمدند. عثمان در حقيقت از گفتار پير خاندان اميّه، ابوسفيان، پيروي كرد كه در روز گزينش عثمان براي خلافت وارد منزل او شد وهنگامي كه فهميد همه اطرافيان از بني

--------------------------

1 . انساب بلاذري، ج5، ص 16.

2

. همان، ج5، ص 30.

-------------------------- صفحه 339

اميّه هستند گفت: «گوي خلافت را دست به دست در ميان خود بگردانيد...».(1) ابوموسي اشعري يمني استاندار كوفه بود.اين امر براي كارگزاران خلافت قابل حمل نبود كه فردي غير اموي چنين پستي را اشغال كند. از اين رو، شبل بن خالد در يك مجلس محرمانه، كه همگي حاضران را امويان تشكيل مي دادند، رو به آنان كرد وگفت:چرا سرزميني به اين وسعت را به ابوموسي واگذار كرديد؟خليفه پرسيد:چه كسي را در نظر داري؟ شبل اشاره به عبد اللّه بن عامر كرد كه در آن روز بيش از شانزده سال نداشت!(2) بر اثر اين طرز تفكر بود كه سعيد بن عاص اموي استاندار كوفه بر بالاي منبر مي گفت:«عراق چراگاه جوانان قريش است». اگر فهرست كارگزاران حكومت عثمان از لا به لاي اوراق تاريخ استخراج شود صدق گفتار خليفه سوّم روشن مي گردد، آنجا كه مي گفت: «لَوْ أَنَّ بِيَدي مَفاتِيحَ الْجَنَّةِ لأَعْطَيْتُها بَنِي أُمَيَّةَ حَتّي يَدْخُلُوا مَنْ آخِرُهُمْ».(3) اگر كليدهاي بهشت در اختيار من بود، آن را به بني اميه مي دادم تا آخرين فرد آنان وارد بهشت شود. چنين حبّ مفرط وبي حدّ وحسابي سبب شد كه مردم از ستم حكّام خليفه وسياستگزاران حكومت وي به ستوه آيند وانديشه شورش بر خليفه د رجامعه رشد كند وبه خلافت وحيات عثمان خاتمه دهد. تحولاتي كه تنها در استانهاي كوفه ومصر در طول خلافت عثمان، از حيث جابه جا كردن استانداران، رخ داد نشان دهنده شيوه سياسي او در سپردن كارها به امويان است: روزي كه خليفه زمام امور را به دست گرفت مغيرة بن شعبه را از

استانداري

--------------------------

1 . استيعاب، ج2، ص 690.

2 . ر.ك. تاريخ طبري; كامل ابن اثير; انساب بلاذري.

3 . احمد بن حنبل، مسند، ج1، ص 62.

-------------------------- صفحه 340

كوفه بركنار كرد وسعد وقّاص را به جاي او گماشت. در اين مورد خليفه به ظاهر بينش صحيحي داشت، زيرا موقعيت سعد وقّاص، فاتح عراق، با مغيره متّهم به زشتكاري، قابل مقايسه نبود.ولي تو گويي نصب سعد وقّاص نقش محلّل را داشت، چون پس از يك سال او را از كار بركنار كرد وبرادرِ مادري خود وليد بن عتبة بن أبي معيط را استاندار كوفه نمود. در سال 27 هجري َعمروعاص را از اخذ خراج مصر بركنار كرد وعبد اللّه بن سعد بن ابي سَرح برادر رضاعي خود را مأمور دريافت خراج مصر نمود.در سال 30 هجري ابوموسي اشعري را، كه از زمان خليفه دوّم استاندار بصره بود، عزل كرد وپسر دايي خود عبد اللّه بن عامر را كه نوجواني بيش نبود به استانداري گماشت.(1) موارد مذكور نشانگر اين است كه عثمان پيوسته در صدد تأسيس يك حكومت اموي بوده است. عامل چهارم:ضرب وشتم ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)

يكي از عوامل شورش، هتك حرمت ياران رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) بود كه از طرف خود عثمان يا به وسيله گماشته هاي او انجام مي گرفت.در اين مورد به ذكر دو نمونه اكتفا ميورزيم: 1_ ضرب وشتم عبد اللّه بن مسعود

عبد اللّه بن مسعود، صحابي بزرگ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)، در تاريخ اسلام مقام بس بلند وارجمندي دارد ودر كتابهاي مربوط به صحابه ترجمه هايي از او شده است كه مي

تواند ما را به ايمان قوي واستوار وي وتلاشش در اشاعه معارف اسلامي از طريق آموزش قرآن رهبري كند.(2)

--------------------------

1 . ر.ك. تاريخ طبري; كامل ابن اثير; انساب بلاذري.

2 . استيعاب، ج1، ص 373; اصابة، ج2، ص 369; اسد الغابه.

-------------------------- صفحه 341

او نخستين كسي است كه حاضر شد به قيمت جان خود قرآن را در مسجد الحرام ودر كنار انجمن قريش با صداي بلند تلاوت كند وكلام خدا را به سمع كوردلان قريش برساند. آري، در نيمروزي كه سران قريش در محفل خود گرد آمده مشغول مذاكره بودند، ناگهان عبد اللّه در برابر «مقام ابراهيم» ايستاد وبا صداي رسا آياتي از آغاز سوره الرّحمن راتلاوت كرد. قريش به يكديگر گفتند:«ابن امّ عبد» چه مي گويد؟يكي گفت: قرآني را كه بر محمّد نازل شده مي خواند.در اين هنگام همگي برخاستند وبا ضرب وشتم عبد اللّه ونواختن سيلي به چهره او، صداي او را خاموش كردند.عبد اللّه با صورت مضروب به سوي ياران خود بازگشت.به وي گفتند:ما به همين جهت بر تو هراس داشتيم. عبد اللّه در پاسخ گفت:دشمنان خدا هيچ گاه مثل امروز در نظر من حقير وخوار نبودند. وادامه داد: اگر مايل باشيد فردا نيز اين عمل را تكرار مي كنم! گفتند:همين مقدار كه آنان آنچه را خوش نداشتند، شنيدند كافي است.(1) اين برگي است از برگهاي زرّين زندگي اين صحابي بزرگ كه عمر خود را از آغاز جواني در طريق دعوت به توحيد وآموزش قرآن به مسلمانان صرف كرد. او در زمره شش نفري است كه آيه زير در باره آنان نازل شد:(2) (وَلا تَطْرُدِ الّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَالْعَشِيِّ يُريدُونَ

وَجْهَهُ ما عَلَيْكَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْء وَ ما مِنْ حِسابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْء فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظّالِمِينَ). (انعام:52) آنان را كه صبح وشام خداي خود را مي خوانند وجز او كسي رانمي خواهند از خود دور مكن، كه چيزي از حساب آنان بر تو وچيزي از حساب تو بر آنان نيست. اگر آنان را طرد كني از ستمگران باشي. سخن در تمجيد عبد اللّه گسترده تر از آن است كه در اينجا تماماً نقل شود.

--------------------------

1 . سيره ابن هشام، ج1، ص 337.

2 . تفسير طبري، ج7، ص 128; مستدرك حاكم نيشابوري، ج3، ص 319.

-------------------------- صفحه 342

آنچه شايان ذكر است اين است كه با چنين صحابي مؤمن وخدمتگزاري، به جرم اينكه تن به خواسته هاي نامشروع استاندار كوفه ووليد بن عتبه نداد، چگونه معامله شد. سعد وقّاص استاندار كوفه بود. عثمان او را از مقام خود بر كنار كرد وبرادر رضاعي خود وليد بن عتبه را به جاي او گماشت. وليد پس از ورود به كوفه خواستار در اختيار گرفتن بيت المال شد كه كليد دار آن عبد اللّه بن مسعود بود. عبد اللّه از تسليم آن خودداري كرد. وليد جريان را به عثمان گزارش كرد. عثمان نامه اي به عبد اللّه بن مسعود نوشت واو را در خودداري از تسليم كليد بيت المال به وليد توبيخ كرد. عبد اللّه، تحت فشار خليفه، كليدها را به سمت استاندار پرتاب كرد وگفت: چه روزگاري است كه سعد وقّاص از كار بركنار مي شود ووليد به جاي او نصب مي گردد; راست ترين سخن كلام خدا، زيباترين راهنمايي هدايت محمّد (صلي الله عليه

وآله وسلم)، بدترين امور نوترين آنهاست كه اسلام به آن دستور نداده است; هرچيزي كه ريشه (شرعي) ندارد بدعت وهر بدعت گمراهي وهر ضلالتي در آتش است. عبد اللّه اين كلمات را گفت وبراي اينكه عثمان وي را به مدينه احضار كرده بود، راه مدينه را در پيش گرفت. مردم كوفه اطراف او را گرفتند ووعده كمك ونصرت دادند. او گفت:خليفه بر من حقّ اطاعت دارد ومن نمي خواهم نخستين كسي باشم كه در فتنه ها را باز مي كند. او پس از آنكه وارد مدينه شد يكسره به مسجد رفت وخليفه را بر بالاي منبر مشغول سخن گفتن يافت. بلاذري مي نويسد:وقتي كه چشم عثمان به عبد اللّه بن مسعود افتاد رو به مردم كرد وگفت:مردم، هم اكنون حيوان ريز بدبويي بر شما وارد شد; جانداري كه روي غذاي خود راه مي رود و قي مي كند وآن را آلوده مي سازد. عبد اللّه چون اين را شنيد در پاسخ آن گفت:من چنين نيستم.من صحابي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ورزمنده روز بدر وبيعت كننده در «بيعت الرضوان» هستم.

-------------------------- صفحه 343

در اين هنگام عايشه از حجره خود فرياد زد:عثمان! چرا صحابي پيامبر را چنين ياد مي كني؟ وكشمكش آغاز شد. براي رفع غائله، عبد اللّه به امر خليفه از مسجد اخراج شد. ابن زمعه او را به زمين زد. نيز گفته شده كه جحوم، غلام عثمان، او را بلند كرد ومحكم به زمين كوبيد به طوري كه دنده هاي او شكست. در اين هنگام علي (عليه السلام) به اعتراض برخاست وگفت:با سخن چيني وليد صحابه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)

را چنين شكنجه مي دهي؟ سرانجام امام (عليه السلام) عبد اللّه را به خانه خود برد، ولي عثمان به او اجازه خروج از مدينه را نداد واو در مدينه باقي ماند تا در سال 32 هجري (سه سال پيش از قتل عثمان) رخ در نقاب خاك كشيد.(1) عبد اللّه بن مسعود هنگامي كه در بستر بيماري افتاده بود دوستان وعلاقه مندان او به ديدارش مي رفتند. روزي عثمان نيز از او عيادت كرد وگفتگويي به شرح زير ميان او وعثمان انجام گرفت: عثمان:نگران چه هستي؟ عبد اللّه: گناهانم. عثمان: چه مي خواهي؟ عبد اللّه: رحمت گسترده خدا را. عثمان: پزشك بر بالينت احضار كنم؟ عبد اللّه:پزشك واقعي بيمارم كرده است. عثمان: دستور دهم مستمري سابق تو را بپردازند؟(دو سال بود كه مستمري او قطع شده بود». عبد اللّه: روزي كه نياز داشتم مرا از آن منع كردي. حالا كه بي نيازم مي پردازي؟

--------------------------

1 . حلية الأولياء، ج1، ص 138.

-------------------------- صفحه 344

عثمان: به فرزندان وبازماندگانت مي رسد. عبداللّه: خدا رازق آنان است. عثمان:ازخدا براي من طلب آمرزش كن. عبد اللّه: از خدا مي خواهم حقّ مرا از تو بگيرد. وقتي عبد اللّه احساس مرگ كرد، عمّار، وبه روايتي زبير، را وصيّ خود قرار داد كه اجازه ندهند عثمان بر بدن او نماز بگزارد. ازاين رو، شبانه بر او نماز گزاردند وبه خاكش سپردند. عثمان چون از جريان آگاه شد از عمّار بازخواست كرد كه چرا از مرگ عبد اللّه او را آگاه نساخته است. گفت:او وصيت كرده بود كه تو بر او نماز نگزاري.زبير، پس از شنيدن مذاكره عثمان با عمّار، اين شعر

را خواند: لأَعْرِفَنَّكَ بَعْدَ الْمَوْتِ تَنْدُبُنِي *** وَفِي حَياتِي ما زَوَّدْتَنِي زادِي تو را مي بينم كه پس از مرگم بر من ناله مي كني، حال آنكه وقتي زنده بودم حقّ مرا نپرداختي. چنين رفتار ظالمانه اي با صحابي جليلي كه يكي از قرّاء بزرگ قرآن به شمار مي رفت وامير مؤمنان (عليه السلام) در باره او مي فرمود:«عَلِمَ الْقُرآنَ وَ عَلِمَ السٌّنَّةَ ثُمَّ انْتَهي وَ كَفي بِهِ عِلْماً»(1)به طور مسلّم بدون واكنش نخواهد ماند.وقتي دستگاه خلافت مصدر يك چنين خلافي باشد بدبيني توأم با قصد انتقام در انديشه ها پديد مي آيد.وبا تكرار اين موارد، فكر انقلاب وقيام بر ضدّ حكومت وقت در خاطرها جوانه مي زند وآنچه نبايد بشود مي شود. 2_ ضرب وشتم عمّار ياسر

اين تنها عبد اللّه بن مسعود نبود كه مورد بي مهري خليفه قرار گرفت، بلكه

--------------------------

1 . يعني: قرآن وسنت را آموخت وبه پايان برد وبراي او همين علم كفايت مي كند. انساب، ج5، ص 36; تاريخ ابن كثير، ج7، ص 163.

-------------------------- صفحه 345

عمّار ياسر نيز از آن بي نصيب نماند.علّت ضرب واهانت بر او اين بود كه خليفه برخي از زيور آلات بيت المال را به اهل بيت خود اختصاص داد وچون از اين طريق خشم مردم را برانگيخت براي دفاع از خود بر فراز منبر رفت وگفت: ما از بيت المال به آنچه نياز داريم بر مي داريم وبيني گروهي (كه معترض باشند) را به خاك مي ماليم. علي(عليه السلام)در پاسخ خليفه گفت: از اين كار بازداشته مي شوي. عمّار گفت: خدا را گواه مي گيرم كه من نخستين كسي خواهم بود كه بيني

او به خاك ماليده مي شود.در اين موقع عثمان پرخاش كرد وگفت:شكم گنده بر من جرأت ميورزي؟ او را بگيريد. او را گرفتند وبه قدري زدند كه از حال رفت. دوستان عمّار او را به منزل امّ سلمه همسر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بردند. وقتي به حال آمد گفت:سپاس خدا را كه اين نخستين بار نيست كه مورد ايذاء قرار مي گيرم. عايشه از جريان آگاه شد ومو ولباس وكفش پيامبر را بيرون آورد وگفت: هنوز مو ولباس وكفش پيامبر كهنه نشده است كه شما سنّت او را فرسوده ساختيد. عثمان از سخنان عايشه خشمگين شد ولي پاسخي به او نداد. امّ سلمه از يار پير همسر عزيز خود پذيرايي مي كرد وافرادي از قبيله بني مخزوم، كه با عمّار همپيمان بودند، به منزل امّ سلمه رفت وآمد مي كردند. اين عمل مورد اعتراض عثمان قرار گرفت.امّ سلمه به عثمان پيغام داد كه:تو خود مردم را به اين كارها وادار مي كني.(1) ابن قتيبه در كتاب «الإمامة والسياسة» سرگذشت ضرب عمّار را به صورت ديگر نقل مي كند كه خلاصه آن چنين است: گروهي از ياران پيامبر دور هم جمع شدند ونامه اي به خليفه وقت نوشتند ودر آن تخلّفات وضعفهاي او را چنين برشمردند: 1_ خليفه در مواردي با سنّت پيامبر وشيخين مخالفت ورزيده است.

--------------------------

1 . انساب، ج5، ص 48.

-------------------------- صفحه 346

2_ خمس غنايم آفريقا را، كه خدا ورسول وبستگان او ويتيمان ومساكين در آن حق دارند، يكجا به مروان بن حكم بخشيده است. 3_ براي همسر خود نائله ودختران خود در مدينه هفت خانه ساخته است. 4_ مروان

از بيت المال قصرهايي در مدينه ساخته است. 5_ كارهاي اساسي به امويان سپرده شده وزمام امور مسلمانان به دست جوانان بي تجربه اي افتاده است كه هرگز رسول خدا را درك نكرده اند. 6_ استاندار كوفه، وليد بن عتبه، در حالت مستي، نماز صبح را چهار ركعت گزارده وسپس رو به مأمومين كرده وگفته است كه اگر مايل باشند ركعتي نيز اضافه كند. 7_ مع الوصف، عثمان حدّ شرابخواري بر وليد جاري نكرده است. 8_ مهاجر وانصار را رها كرده است وبا آنها مشورت نمي كند. 9_ به سان سلاطين، در اطراف مدينه زمينهايي را قُرُق كرده است. 10_ به افرادي كه هرگز عصر پيامبر را درك نكرده اند ونه سابقه شركت در جهادي دارند ونه هم اكنون از دين دفاعي مي كنند، اموال بسياري بخشيده واراضي وسيعي را به نام آنان كرده است. و... اين نامه به وسيله يك گروه ده نفري نوشته شد ولي از ترس عواقب بد آن، نامه را امضا نكردند وآن را به عمّار دادند كه به دست عثمان برساند.او به خانه عثمان آمد ودر حالي كه مروان وگروهي از بني اميه دور او را گرفته بودند نامه را تسليم خليفه كرد. خليفه پس از خواندن نامه از اسامي نويسندگان آن آگاه شد، ولي ديد كه هيچ كدام از ترس به خانه او نيامده اند. از اين جهت، رو به عمّار كرد وگفت:جرأت تو بر من زياد شده است.مروان رو به خليفه كرد وگفت: اين غلام سياه مردم را بر تو جري ساخته است.اگر او را بكشي، انتقام خود وديگران را نيز گرفته اي. عثمان گفت: او را بزنيد،

او را به قدري زدند كه دچار فتق شد واز حال رفت. سپس به

-------------------------- صفحه 347

همان حالت او را به بيرون خانه انداختند.امّ سلمه همسر پيامبر از وضع او آگاه شد واو را به خانه خود برد. قبيله بني مغيره، كه عمّار با آنان همپيمان بود، سخت از جريان ناراحت شدند. وقتي خليفه براي گزاردن فريضه ظهر به مسجد آمد، هشام بن وليد رو به عثمان كرد وگفت: اگر عمّار بر اثر اين ضربه ها بميرد فردي از دودمان بني اميّه را مي كشم. عثمان در پاسخ گفت:تو قدرت اين كار را نداري. آن گاه با علي (عليه السلام)روبرو شد ومذاكره تندي ميان آن دو صورت گرفت كه به جهت پرهيز از اطاله كلام از نقل آن خودداري مي شود.(1) عامل پنجم: تبعيد شخصيتها

گروهي از صحابه وياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را، كه در ميان امّت به حسن سلوك وتقوا معروف بودند، عثمان از كوفه به شام واز شام به «حمص» واز مدينه به ربذه تبعيد كرد. اين بخش از تاريخ اسلام از دردناكترين فصول آن است كه مطالعه آن خواننده را به وجود يك استبداد سياه در دستگاه خلافت هدايت مي كند وما در اين بخش به مواردي از آن اجمالاً اشاره مي كنيم وچون همگان با سرگذشت تبعيد ابوذر كمابيش آگاه هستند (2) از نقل آن خودداري مي كنيم وبه بيان سرگذشت ديگر تبعيديان خلافت عثمان مي پردازيم. تبعيد مالك اشتر وياران او

خليفه سوّم، چنانكه گذشت، با فشار افكار عمومي، استاندار زشتكار كوفه وليد بن عتبه را از كار بركنار كرد وسعيد بن عاص اموي را بر اداره

امور استان كوفه گمارد وبه او دستور داد كه با قاريان قرآن وافراد سرشناس كاملاً مدارا كند.از اين رو، استاندار جديد با مالك اشتر ودوستان او، همچون زيد وصعصعه فرزندان صوحان،

--------------------------

1 . الإمامةو السياسة، ج1، ص 29.

2 . ر.ك. شخصيتهاي اسلامي شيعه، ج1، ص 8.

-------------------------- صفحه 348

نشستها وگفتگوهايي داشت كه نتيجه آنها اين شد كه استاندار كوفه، مالك وهمفكران او را با سيره خليفه مخالف تشخيص داد ودر اين مورد به طور محرمانه با خليفه مكاتبه كرد ودر نامه خود ياد آور شد كه با وجود اشتر وياران او كه قاريان كوفه هستند نمي تواند انجام وظيفه كند. خليفه در پاسخ استاندار نوشت كه اين گروه را به شام تبعيد كند. در ضمن، به مالك اشتر نيز نامه اي نوشت ودر آن ياد آوري كرد كه:تو اموري در دل داري كه اگر اظهار كني ريختن خون تو حلال مي شود، وهرگز فكر نمي كنم كه با مشاهده اين نامه دست از كار خود برداري مگر اينكه بلاي كوبنده اي به تو برسد كه پس از آن حياتي براي تو نيست.هرگاه نامه من به تو رسيد فوراً راه شام را در پيش گير. وقتي نامه خليفه به استاندار كوفه رسيد يك گروه ده نفري را، كه از صالحان وافراد خوشنام كوفه بودند، به شام تبعيد كرد كه در ميان آنان علاوه بر مالك اشتر، زيد وصعصعه فرزندان صوحان وكميل بن زياد نخعي وحارث عبد اللّه حَمْداني و... به چشم مي خوردند. از قضا، وجود اين گروه قاريان قرآن وسخنوران توانا وشجاع وبا تقوا عرصه را بر معاويه استاندار شام نيز تنگ كرد

ونزديك بود كه افكار عمومي بر ضدّ دستگاه خلافت ونماينده او در شام بر آشوبد. لذا معاويه نامه اي به خليفه نوشت ووجود آنان را در آن محيط مخلّ مصالح خلافت دانست. در آن نامه چنين آمده است: تو گروهي را به شام تبعيد كرده اي كه شهر وديار ما را فاسد وآن را به جوش وخروش در آورده اند ومن هرگز مطمئن نيستم كه شام نيز به سرنوشت كوفه دچار نشود وسلامت فكر واستقامت انديشه شاميان در خطر تشويش وكجي قرار نگيرد. نامه معاويه خليفه را از سرانجام كار بيمناك ساخت. پس در پاسخ او نوشت كه آنان را به حمص(محل دور افتاده اي در شام) تبعيد كند. برخي گفته اند كه خليفه تصميم داشت كه آنان را بار ديگر به كوفه بازگرداند، ولي سعيد بن عاص، عامل كوفه، خليفه را از اجراي تصميم خود بازداشت واز اين

-------------------------- صفحه 349

رو، آنان به حمص تبعيد شدند.(1) كساني كه به جرم ناسازگاري با كارگزاران خليفه سوّم از استاني به استاني ديگر تبعيد شدند گناهي جز حقگويي وانتقاد از انحصار طلبي دستگاه خلافت نداشتند. آنان خواهان عمل خليفه به سيره رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) بودند. شايسته شأن خليفه اين بود كه به جاي پذيرش گزارش استاندار كوفه، افراد امين ودرستكاري را اعزام مي كرد تا او را از حقيقت ماجرا آگاه سازند ودر چنين امر مهمّي صرفاًبه گزارش يك مأمور اكتفا نمي كرد. تبعيد شدگان چه كساني بودند؟

1_ مالك اشتر شخصيتي است كه عصر رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) را درك كرده است واحدي از رجال نويسان او را تضعيف

نكرده اند وامير مؤمنان علي (عليه السلام)او را در سخنان خود آنچنان توصيف كرده كه تاكنون كسي را به آن شيوه توصيف نكرده است.(2) وقتي خبر فوت مالك به امام (عليه السلام) رسيد شديداً اظهار تأسف كرد وگفت: «وَما مالِك؟ لَوْ كانَ مِنْ جَبَل لَكانَ فِنْداً وَ لَوْ كانَ مِنْ حَجَر لَكانَ صَلْداً. أَما وَ اللّهِ لَيهدنَّ مَوْتُكَ عالَماً وَ لَيُفْرِحَنَّ عالَماً. عَلي مِثْلِ مالِكَ فَلْيَبْكِ الْبَواكِي وَ هَلْ مَوْجُودٌ كَمالِك؟»(3) مي داني مالك چه كسي بود؟ اگر از كوه بود، قلّه بلند آن بود(كه مرغي بر فراز آن به پرواز در نمي آمد) واگر از سنگ بود، سنگي سخت بود. مرگِ تو اي مالك جهاني را غمگين وجهاني ديگر را شادمان ساخت. بر مثلِ مالك بايد گريه كنندگان بگريند. آيا نظير مالك وجود دارد؟

--------------------------

1 . الانساب، ج5، صص 43_ 39. صورت گسترده اين بخش در تاريخ طبري، ج3، صص 368_ 360(حوادث سال 33 هجري) وارد شده است.

2 . نهج البلاغه، نامه 38:«فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكُمْ عَبداً مِنْ عِبادِ اللّهِ لا يَنامُ أيّام الْخَوفِ...».

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج6، ص 77(طبع جديد).

-------------------------- صفحه 350

2_ زيد بن صوحان. در باره او همين بس كه ابو عمرو در «استيعاب» مي نويسد: شخصي با فضيلت وديندار وبزرگ قبيله خود بود. در نبرد قادسيه يك دست خود را از دست داد ودرنبرد جَمَل درركاب امام علي(عليه السلام)شربت شهادت نوشيد.(1) خطيب بغدادي مي نويسد:زيد شبها را به عبادت ورزها را با روزه داري سپري مي كرد.(2) 3_ برادر زيد، صعصعه، همچون او بزرگوار وسخنران وديندار بود. 4_ عمرو بن حَمِق خُزاعي از ياران

پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) بود واحاديثي از آن حضرت حفظ كرده بود.او كسي است كه وقتي رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) را با شير سيراب كرد آن حضرت در باره او دعا كرد وفرمود: خداوندا، او را از جوانيش بهره مند ساز.(3) آشنايي با اين افراد، ما را به احوال ديگر افراد تبعيدي آشنا مي سازد.زيرا به حكم «اَلإِنْسانُ عَلي دِينِ خَلِيلِهِ»، همگي آنان با يك فكر وايده دور هم گرد آمده بودند، واز اعمال خليفه وقت وعمّال او انتقاد مي كردند.تبيين زندگي ومقامات سياسي ومعنوي وعلمي همه آنان مايه اطاله سخن است. لذا دامن سخن را كوتاه مي كنيم وبه بيان خصوصيات عمده ديگر افراد تبعيدي مي پردازيم. كعب بن عبده نامه اي با امضاي خود به خليفه سوّم مي نويسد ودر آن از كارهاي زشت استاندار وقت كوفه سخت شكايت مي كند ونامه را به ابو ربيعه مي سپارد.وقتي پيام رسان نامه را به دست عثمان مي دهد فوراً بازخواست مي شود. عثمان اسامي همه همفكران كعب را، كه به طور دسته جمعي (ولي بدون امضا) نامه را نوشته وبه ابوربيعه داده بودند، از او جويا مي شود، ولي او از افشاي اسامي آنان

--------------------------

1 . استيعاب، ج1، ص 197.

2 . معارف ابن قتيبه، ص 176.

3 . تاريخ بغداد، ج8، ص 439.

-------------------------- صفحه 351

خودداري مي كند، خليفه تصميم بر تأديب نامه رسان مي گيرد، ولي علي (عليه السلام) او را از اين كار باز مي دارد.سپس، عثمان به استاندار خود سعيد بن العاص در كوفه دستور مي دهد كعب را بيست تازيانه بزند واو

را به ري تبعيد كند.(1) عبد الرّحمان بن حنبل جمحي، صحابي پيامبر، از مدينه به خيبر تبعيد شد وجرم او اين بود كه از عمل خليفه، آن گاه كه خمس غنايم آفريقا را به مروان بخشيد، انتقاد كرد ودر ضمنِ اشعاري چنين گفت: وَ أَعْطَيْتَ مَرْوانَ خُمْسَ الْغَنِيمَةِ *** آثَرْتَهُ وَ حَمَيْتَ الْحَمي يك پنجم غنايم (آفريقا) را به مروان دادي واو را بر ديگران مقدّم داشتي واز خويشاوند خود حمايت كردي. اين مرد تا روزي كه عثمان زنده بود در خيبر به حال تبعيد به سر مي برد.(2) ***

--------------------------

1 . انساب، ج5، صص 43_ 41; تاريخ طبري، ج3، صص373_ 372.

2 . تاريخ يعقوبي، ج2، ص 150.

-------------------------- صفحه 352 صفحه 353

أَبْناءَ الْمُهاجِرينَ انْفِرُوا إِلي أَئِمَّةِ الْكُفْرِ وَ بَقِيَّةِ الأَحْزابِ وَ أَوْلِياءِ الشَّيْطانِ انْفِرُوا إِلي مَنْ يُقاتِلُ عَلي دَمِ حَمّالِ الْخَطايا فَوَ اللّهِ الّذي فَلَقَ الْجَنَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَة إِنَّهُ لَيَحْمِلُ خَطاياهُمْ إِلي يَوْمِ القِيامَة لا يُنْقَصُ مِنْ أَوزارِهِمْ شَيْئاً».(1)

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 194(طبع جديد).

-------------------------- صفحه 354

اي فرزندان مهاجرين، براي نبرد با سران كفر وباقي مانده احزاب ودوستان شيطان برخيزيد، حركت كنيد به جنگ با معاويه كه براي گرفتن خون كسي كه خطاهاي بسياري را بر دوش كشيده(=عثمان) برخاسته است.به خدايي كه دانه را شكافت وانسان را آفريد، او گناهان ديگران را تا روز رستاخيز به دوش خواهد كشيد، در حالي كه از گناه ديگران نيز چيزي كم نخواهد شد. امام (عليه السلام) در دوّمين روز از خلافت خود در ضمن يك سخنراني فرمود: «أَلا إِنَّ كُلَّ قَطيعَة أَقْطَعَها عُثْمانُ وَ كُلَّ مال أَعْطاهُ مِنْ مالِ اللّهِ فَهُوَ مَرْدُودٌ فِي بَيْتِ الْمالِ».(1) هر زميني كه عثمان آن را به ديگري واگذار كرده وهر مالي از مال خدا كه به كسي داده است بايد به بيت المال بازگردانده شود. اين كلمات وديگر سخنان علي (عليه السلام) بيانگر نظريه امام نسبت به كارهاي خليفه است. روشنتر از همه، مطلبي است كه آن حضرت در خطبه شقشقيه بيان نموده است: «... إِلي أَنْ قامَ ثالِثُ الْقَوْمِ نافجاً حِضْنَيْهِ، بَيْنَ نُثِيلِهِ وَمُعْتَلَفِهِ، وَ قامَ مَعَهُ بَنُوا أَبِيهِ يَخْضِمُونَ مالَ اللّه خَضْمَ الإِبِلِ نَبْتَةَ الرَّبِيعِ».(2) 2_ عايشه همسر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) بيش از ديگران اعمال عثمان را تخطئه مي كرد. وقتي عمّار مورد ضرب وشتم عثمان قرار گرفت

وعايشه از جريان آگاه شد، جامه وكفش پيامبر را بيرون آوردوگفت:مردم، هنوز لباس وكفش پيامبر فرسوده نشده است، امّا شما سنّت او را فراموش كرده ايد. در ايّامي كه مصريان وگروهي از صحابه خانه عثمان را محاصره كرده بودند، عايشه مدينه را به قصد زيارت خانه خدا ترك گفت. در اين هنگام مروان بن حكم وزيد بن ثابت وعبد الرّحمان بن عتاب از او درخواست كردند كه از مسافرت منصرف

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 14.

2 . نهج البلاغه، خطبه سوّم.

-------------------------- صفحه 355

شود، زيرا وجود او در مدينه مي توانست بلا را از خليفه دور كند.عايشه نه تنها آنان را رد كرد، بلكه گفت:دوست دارم كه اي كاش بر پاي تو وپاي دوستت كه او را ياري مي كني سنگي بود وهر دو را به دريا مي افكندم، يا او را در ميان كيسه اي مي نهادم ورنج حمل او را مي كشيدم وبه دريا مي افكندم.(1) سخنان عايشه در باره عثمان بيش از آن است كه در اينجا تماماً نقل شود. همين قدر بس كه تا روزي كه از قتل خليفه وبيعت با علي(عليه السلام)آگاه نبود پيوسته از عثمان انتقاد مي كررد، امّا آن گاه كه از اعمال حج فارغ شد وآهنگ مدينه كرد ودر نيمه راه، در محلي به نام «سرف» از قتل خليفه وبيعت مردم با علي (عليه السلام) آگاه شد، فوراً تغيير موضع داد وگفت: اي كاش آسمان بر سر من فرود مي آمد! اين جمله را گفت ودرخواست كرد كه:مرا به سوي مكه بازگردانيد، زيرا به خدا سوگند عثمان مظلوم كشته شد ومن انتقام او را

مي گيرم! در اين هنگام، فردي كه قتل عثمان را گزارش كرده بود به خود جرأت داد وگفت: تو نخستين كسي هستي كه سخن خود را عوض كردي. تو در گذشته مي گفتي كه بايد اين «نَعْثَل» را بكُشند كه به آيين خدا كفر ورزيده است; حالا چگونه مي گويي كه او مظلوم كشته شده است؟ وي در پاسخ گفت: آنان خليفه را پس از توبه دادن كشته اند وسخن دوّم من بهتر از سخن نخستين من است. وقتي وارد مكه شد به سوي مسجد رفت ودر حِجر اسماعيل پرده اي آويخت ودر آنجا سكني گزيد. مردم دور او را گرفتند واو مي گفت: عثمان بي گناه كشته شده است ومن انتقام او را مي گيرم.(2) 3_ عبد الرّحمان بن عوف يكي ديگر از معترضان به عثمان است. او شخصيتي است كه پيروزي عثمان در شوراي شش نفري مرهون ابتكار وخدعه او بود.

--------------------------

1 . الأنساب، ج5، ص 48.

2 . تاريخ طبري، ج3، ص 477.

-------------------------- صفحه 356

وقتي عثمان تعهّد خود را، مبني بر عمل به سنّت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وروش شيخين، زير پا نهاد، مردم به عبد الرحمان اعتراض كردند وگفتند:همه اين انحرافها كار توست. او در پاسخ مي گفت:من فكر نمي كردم كار به اين جا منتهي شود.بر من كه با او سخن نگويم.واز آن روز عبد الرّحمان تا آخرين لحظه حيات خود با او سخن نگفت.حتّي وقتي عثمان در دوران بيماري عبد الرحمان از او عيادت كرد، او از خليفه چهره برتافت وحاضر به سخن گفتن با وي نشد.(1) باري، تعداد كساني كه با گفتار خود بر

ضدّ خليفه شوريدند ومقدّمات قتل او را فراهم ساختند بيش از آن است كه در اينجا نام برده شوند. ذكر دو مورد ديگر مهم است وآن اينكه طلحه وزبير بيش از همه از او انتقاد مي كردند. به هر حال، براي آشنايي با اسامي وسخنان مخالفان ديگر وتلاشهاي آنان در سقوط خليفه از منصب خلافت به كتب تاريخي مراجعه شود، زيرا هدف ما شرح سقوط خلافت عثمان نيست، بلكه بيان زمينه هاي بيعت مردم با علي (عليه السلام) است. محاصره خانه عثمان

عوامل پنجگانه شورش، كار خود را كرد وبي توجهي عثمان به نقايص واشكالات حوزه خلافت خود سبب شد كه از مراكز اسلامي مهمّ آن روز، مانند كوفه وبصره

--------------------------

1 . انساب الأشراف، ج5، ص 48.

-------------------------- صفحه 357

ومصر، گروهي به عنوان آمر به معروف و ناهي از منكر وبازدارنده خليفه از كارهاي مخالف كتاب الهي وسنّت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وسيره شيخين رهسپار مدينه شوند وبا همفكران مدني خود چاره اي براي توبه وبازگشت خليفه به اسلام واقعي يا كناره گيري از خلافت بينديشند. بلاذري در «انساب الاشراف» مي نويسد: در سال 34 هجري اشخاص مخالف سيره خليفه از سه شهر كوفه وبصره ومصر در مسجد الحرام دور هم گرد آمدند ودر باره كارهاي عثمان به گفتگو پرداختند وهمگي تصميم گرفتند كه به عنوان شاهد وگواه بر اعمال ناشايست خليفه به شهرهاي خود بازگردند وبا كساني كه با آنان در اين مورد همفكرند به گفتگو بپردازند ودر سال آينده در همان ايّام در مدينه با هم ملاقات كنند ودر باره خليفه تصميم بگيرند. اگر او از كارهاي خود بازگشت رهايش

سازند ودر غير اين صورت وي را از كار بركنار كنند. از اين رو، در سال بعد (سال 35هجري)، مالك اشتر در رأس يك گروه هزار نفري از كوفه، حُكيم بن جبلّه عبدي در رأس يك گروه صدو پنجاه نفري از بصره، كنانة بن بُشر سكّوني تجيبي وعمر وبديل خزاعي در رأس چهار صد نفر يا بيشتر از مصر وارد مدينه شدند وگروه عظيمي از مهاجرين وانصار كه با روش خليفه سخت مخالف بودند به آنان پيوستند.(1) مسعودي مي نويسد: چون عبد اللّه بن مسعود وعمّار ياسر ومحمّد بن ابي بكر مورد بي مهري خليفه قرار گرفته بودند، قبيله «بني زُهَر» به پشتيباني عبد اللّه و«بني مَخزوم» به حمايت از عمار و«تَيْم» به جهت محمّد بن ابي بكر ونيز ديگراني غير از اين سه گروه به شورشيان پيوستند وخانه خليفه را محاصره كردند. هيأت مصري نامه اي به خليفه نوشت كه مضمون آن چنين است: امّا بعد; خداوند وضع هيچ قومي را دگرگون نمي سازد مگر اينكه آنان در خود تغييري دهند. خدا را، خدا را، سپس خدا را كه حظّ خود را از آخرت فراموش مكن. به خدا سوگند ما براي خدا خشم مي كنيم وبراي خدا خشنود مي شويم. ما هرگز شمشيرهاي خود را از دوشهايمان به زمين نمي گذاريم تا توبه صريحي نسبت به اعمالت به ما برسد. اين گفتار وكار ماست.(2)

--------------------------

1 . الغدير، ج9، ص 168.

2 . مروج الذَّهب، ج3، ص 88، ط بيروت، سال 1970.

-------------------------- صفحه 358

تعهّد خليفه در برابر شورشيان

محاصره خانه سبب شد كه خليفه كار را جدّي بگيرد ودر شكستن حصار تلاش كند. ولي

او از عمق شورش آگاه نبود وافراد خوشنام جامعه را از بدنامان آن به خوبي تشخيص نمي داد. او گمان مي كرد كه با وساطت مُغَيرة بن شعبه يا عمرو عاص غائله خاتمه مي يابد. از اين رو، آن دو را براي خاموش كردن آتش انقلاب به بيرون خانه فرستاد. وقتي انقلابيون با اين چهره هاي منفور روبرو شدند بر ضدّ آنان شعار دادند. به مغيره گفتند: اي فاسقِ فاجر برو، برو; وبه عمروعاص گفتند: اي دشمن خدا برگرد كه تو فرد اميني نيستي. در اين هنگام فرزند عمر خليفه را متوجه موقعيّت علي (عليه السلام) ساخت وگفت كه فقط او مي تواند اين شورش را بخواباند. از اين رو، خليفه از آن حضرت درخواست كرد كه اين گروه را به كتاب خدا وسنّت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) دعوت كند. وامام (عليه السلام) پذيرفت كه اين كار را انجام دهد به شرط آنكه خليفه بر آنچه علي (عليه السلام) از طرف او تضمين مي سپارد عمل كند. علي (عليه السلام) تصميم گرفت كه از طرف او ضمانت كند كه خليفه به كتاب خدا وسنّت پيامبر عمل نمايد.شورشيان نيز با طيب خاطر تضمين علي (عليه السلام) را پذيرفتند.وآن گاه به همراه آن حضرت بر عثمان وارد شدند واو را سخت نكوهش كردند. او نيز توافق آنان را پذيرفت وقرار شد كه در اين مورد تعهّد كتبي بدهد. پس تعهّد نامه اي به شرح زير نوشت: اين نامه اي است از بنده خدا عثمان امير مؤمنان به كساني كه بر او ايراد وانتقاد كرده اند.خليفه تعهّد مي سپارد كه به كتاب خدا وسنّت پيامبر عمل

كند; محرومان را مورد عطا قرار دهد; به خائفان امنيت بخشد; تبعيديان را به اوطانشان بازگرداند; ارتش اسلام را در سرزمين دشمن متوقف نسازد;... علي بن ابي طالب حامي مؤمنان ومسلمانان است وبر عثمان است كه بر اين تعهّد عمل كند. گروهي مانند زبير، طلحه، سعد وقّاص، عبد اللّه بن عمر، زيد بن ثابت،

-------------------------- صفحه 359

سهل بن حنيف، ابو ايّوب و... به عنوان شهود ذيل ورقه را امضا كردند. نامه در ذيقعده سال 35 هجري نوشته شد وهر يك از گروهها نامه اي به همين مضمون دريافت كرد وراه شهر خود را در پيش گرفت وحصار خانه خليفه درهم شكست ورفت وآمد به آن كاملاً آزاد شد.(1) پس از تفرّق شورشيان، امام (عليه السلام) بار ديگر با خليفه ملاقات كرد وبه او گفت: لازم است با مردم سخن بگويي تا آنان سخنان تو را بشنوند وبر تو شهادت دهند. زيرا امواج انقلاب بلاد اسلامي را فرا گرفته است وبعيد نيست بار ديگر هيأتهايي از شهرهاي ديگر به مدينه سرازير شوند وديگر بار از من بخواهي كه با آنان سخن بگويم.خليفه از صدق وصفاي علي (عليه السلام) كاملاً آگاه بود، لذا از خانه بيرون آمد واز كارهاي نامطلوب خود ابراز ندامت كرد. امام (عليه السلام) براي حفظ وحدت كلمه وابّهت مقام خلافت، بحق خدمت بزرگي انجام داد واگر عثمان از آن به بعد در پرتو هدايت وراهنمايي او گام بر مي داشت هيچ حادثه اي براي او رخ نمي داد. ولي متأسفانه خليفه شخصي ضعيف الاراده ودهن بين بود ومشاوران واقع بين ودرستكاري نداشت وكساني همچون مروان بن حكم عقل ودرايت او را ربوده

بودند. لذا پس از تفرّق مصريان، خليفه بر اثر فشار مروان عمل بسيار ناشايستي مرتكب شد. عثمان تلاش كرد كه ملاقات خود را با مصريان به صورتي ديگر منعكس نمايد وچنين وانمود كند كه چون از مدينه گزارشهايي به مصر رسيده بود آنان براي تحقيق به اينجا آمده بودند وچون دريافتند كه گزارشها بي اساس است به ديار خود باز گشتند. وقتي اين سخن از دهان خليفه در آمد موج اعتراض از طرف مخالفان بلند شد. همگي بر سر او فرياد كشيدند كه:از خدا بترس; توبه كن.فشار اعتراض به اندازه اي بود كه خليفه بار ديگر سخن خود را پس گرفت ورو به قبله دستها را بلند كرد

--------------------------

1 . الانساب، ج5، ص 62.

-------------------------- صفحه 360

وگفت:پروردگارا، من نخستين كسي هستم كه به سوي تو باز مي گردم!(1) صدور دستور اعدام سران انقلاب

نزديك بود كه غائله مصريان پايان پذيرد. آنان مدينه را به عزم مصر ترك گفته بودند، امّا در ميان راه د رمحلي به نام «ايْله» غلام عثمان را ديدند كه به راه مصر مي رود. آنان احتمال دادند كه وي حامل نامه اي از خليفه به استاندار مصر عبد اللّه بن ابي سرح باشد. ازاين رو، به تفتيش اثاث او پرداختند ودر ميان ظرف آب او، لوله اي از قلع يافتند كه نامه اي در آن قرار داشت. مضمون نامه خطاب به والي مصر اين بود كه هر وقت عمرو بن بديل وارد مصر شد گردن او را بزند ودستهاي كنانه وعروه وابي عديس را قطع كند وبگذارد به خون خود آغشته شوند وآن گاه آنان را به دار بياويزد. مشاهده نامه،

هر نوع خويشتنداري را از هيأت مصري سلب كرد وهمگي از نيمه راه به مدينه بازگشتند وبا علي (عليه السلام) ملاقات كردند ونامه را به او ارائه دادند. علي (عليه السلام) با نامه وارد خانه عثمان شد وآن را به او نشان داد. عثمان سوگند ياد كرد كه خطّ، خطّ نويسنده او ومُهر، مُهر اوست ولي او از آن بي خبر است.ظواهر امر حاكي از آن بود كه به راستي خليفه از نامه آگاه نبوده وكار اطرافيان او مانند مروان بن حكم بوده است، به ويژه كه مُهر خليفه نزد حمران بن اَبان بود كه پس از انتقال وي به بصره، مُهر در نزد مروان حفاظت مي شد.(2) هيأت مصري خانه خليفه را مجدداً محاصره كردند واز او خواستار ملاقات شدند وچون او را ديدند، پرسيدند:آيا اين نامه را تو نوشته اي؟عثمان به خدا سوگند ياد كرد كه از آن بي اطلاع است.نماينده هيأت گفت:اگر چنين نامه اي بدون اطلاع تو نوشته شده است، تو شايستگي خلافت وتصدّي امور مسلمانان را نداري; پس

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 385، طبع اعلمي.

2 . مروج الذَّهب، ج2، ص 344.

-------------------------- صفحه 361

هرچه زودتر از خلافت كناره گيري كن. خليفه گفت: لباسي را كه خدا بر تن من كرده است هرگز بيرون نمي آورم.جرأت مصريان، بني اميّه را ناراحت كرد. امّا به جاي اينكه علل واقعي را مطرح كنند، ديواري كوتاهتر از ديوار علي(عليه السلام)نديدند واو را عامل جسارت هيأت به مقام خلافت دانستند. امام (عليه السلام) نهيبي بر آنان زد وگفت: مي دانيد كه در اين وادي من شتري ندارم. من مقدّمات بازگشت مصريان

را فراهم آوردم، ولي ديگر كاري از دست من بر نمي آيد. آن گاه گفت:«اَللّهُمَّ إِنِّي أُبَرِّءُ مِمّا يَقُولُونَ وَمِنْ دَمِهِ وَ إِنْ حَدَثَ بِهِ حَدَثٌ». يعني:خدايا،من از گفتار آنان واز ريختن خون خليفه بيزاري مي جويم واگر اتّفاقي رخ دهد من كوچكترين مسئوليتي در آن ندارم. قرائن نشان مي داد كه نامه به خط يا دستور مروان نوشته شده است. از اين رو، مصريان اصرار ورزيدند كه عثمان مروان را تسليم آنان كند، ولي خليفه از تسليم اين عامل فساد خودداري كرد.لذا حلقه محاصره خانه خليفه از طرف شورشيان تنگتر شد واز ورود آب به آنجا به شدّت جلوگيري مي كردند. خليفه از اطرافيان خود خواست كه هرچه زودتر به علي (عليه السلام) خبر دهند كه مقداري آب به دار الخلافه برساند. امام (عليه السلام) به كمك بني هاشم سه مشك پر از آب روانه خانه خليفه كرد. در رسانيدن آب ميان بني هاشم ومحاصره كنندگان درگيري رخ داد كه در نتيجه آن بعضي از بني هاشم مجروح شدند، ولي سرانجام آب را به درون خانه رساندند. نامه پراكني خليفه در روزهاي محاصره

عثمان در ايّام محاصره نامه اي به معاويه نوشت ودر آن ياد آور شد كه اهل مدينه كافر شده اند وبيعت را شكسته اند، واز او خواست كه هرچه زودتر مرداني جنگنده را به مدينه اعزام كند. ولي معاويه به نامه عثمان ترتيب اثر نداد وگفت كه با ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)مخالفت نمي كند! خليفه نامه هايي نيز براي يزيد بن اسد بجلي در

-------------------------- صفحه 362

شام وعبد اللّه بن عامر در بصره فرستاد ونامه اي هم به

حاضران در موسم حج، كه سرپرستي آن در آن سال با ابن عبّاس بود، نوشت، ولي هيچيك از نامه ها مؤثر نيفتاد.برخي به كمك خليفه شتافتند، ولي پيش از رسيدن به مدينه از قتل او آگاه شدند. سوء تدبير مروان به قتل عثمان سرعت بخشيد

محاصره كنندگان مصمّم بر هجوم به خانه خليفه نبودند وكوشش آنان در اين صرف مي شد كه آب وآذوقه وارد خانه نشود تا خليفه ودستياران او تسليم درخواست محاصره كنندگان شوند. ولي سوء تدبير مروان، كه به مبارزه برخاست ويك نفر از شورشيان را به نام عروه ليثي با شمشير خود از پاي در آورد، سبب شد كه هجوم به داخل خانه آغاز گردد. در اين هجومِ جمعي، سه نفر از طرفداران خليفه به نامهاي عبد اللّه بن وهب، عبد اللّه عوف وعبد اللّه بن عبد الرّحمان كشته شدند. مهاجمان از خانه عمرو بن حزم انصاري به دار الخلافه راه يافتند وبه حيات خليفه خاتمه دادند. در داخل خانه غلام عثمان به نام ناقل به وسيله مالك اشتر وعمرو بن عبيد از پاي در آمد. شدّت هجوم به گونه اي بود كه بني اميّه، كه محافظان جان خليفه وكارگزاران خلافت بودند، همه پا به فرار نهادند وامّ حبيبه همسر رسول اكرم (دختر ابوسفيان) آنان را در خانه خود مخفي كرد ولذا اين حادثه در تاريخ به حادثه «يوم الدّار» معروف است.قتل خليفه به دست محمّد بن ابي بكر وكنانة بن بشر تَحبيبي وسودان بن حمران مرادي وعمرو بن حَمِق وعُمَير بن صابي انجام گرفت.به هنگام قتل خليفه، همسر او نائله خود را بر روي بدن نيمه جان شوهر انداخت ودر نتيجه

دو انگشت او قطع شد ومانع از قطع سر عثمان گرديد، ولي ضربات مهاجمان كار او را ساخت وپس از دقايقي، جسد بي روح او در گوشه خانه اش افتاد. ***

-------------------------- صفحه 363

--------------------------

1 . تاريخ طبري، طبع بولاق، ج5، ص 156.

-------------------------- صفحه 364

همانند آنان در دوران خليفه سوم وقت خود را صرف رسيدگي به امور دنيوي ووصول وجمع در آمد املاك وتهيه كاخهايي در اين شهر وآن شهر كرده، پيوند خود را با سنّت رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم)وحتّي سنت شيخين بريده بودند. با اينكه نام علي (عليه السلام) بيش از همه بر سر زبانها بود ودر ايّامي كه خانه خليفه از سوي انقلابيون محاصره شده بود امير مؤمنان يگانه پيام رسان مورد اعتماد طرفين به شمار مي رفت وبيش از همه كوشش مي كرد كه غائله را به گونه اي كه مورد رضايت طرفين باشد خاموش سازد، ولي عواملي كه در ماجراي سقيفه سبب شد كه علي (عليه السلام) را از صحنه كنار بزنند، همگي (بجز جواني) به حال خود باقي بود واگر اراده نافذ ونيرومند انقلابيون وفشار افكار عمومي دخالت نمي كرد، همان عوامل امام (عليه السلام) را براي بار چهارم نيز از صحنه عقب مي زد وخلافت را به فردي از شيوخ صحابه مي سپرد وجامعه را از حكومت حَقّه الهي محروم مي ساخت. اگر عثمان به مرگ طبيعي در مي گذشت واوضاع مدينه عادي بود هرگز شيوخ صحابه، كه در دوره خلافت عثمان صاحب مال وجاه فراوان شده بودند، به حكومت علي (عليه السلام) رأي نمي دادند ودر شورايي كه تشكيل مي شد به ضرر او دسته بندي مي كردند. بلكه بازيگران وتعزيه گردانان صحنه سياست نقشي ايفا مي كردند كه كار به شورا نيز نكشد وخليفه وقت را وادار مي كردند كه كسي را كه آنان مي پسندند

به خلافت برگزيند; همچنان كه ابوبكر، عمر را براي خلافت برگزيد. اين گروه مي دانستند كه اگر علي (عليه السلام) زمام امور را به دست بگيرد اموال آنان را مصادره خواهد كرد وهيچ يك از آنان را مصدر كار نخواهد ساخت. آنان اين حقيقت را به روشني در جبين امام (عليه السلام) مي خواندند واز روحيّات آن حضرت كاملاً آگاه بودند.لذا وقتي آن حضرت طلحه وزبير را در اداره امور دخالت نداد، فوراً پيمان خود را شكستند ونبرد خونين «جَمَل» را بپا كردند. عواملي كه امام (عليه السلام) را در سقيفه از صحنه حكومت كنار زد عمدتاً

-------------------------- صفحه 365

عبارت بودند از: 1_ كشته شدن بستگان صحابه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به دست علي (عليه السلام). 2_ عداوت ديرينه اي كه ميان بني هاشم وتيره هاي ديگر، بالأخص بني اميّه، وجود داشت. 3_ سختگيري علي (عليه السلام) در اجراي احكام الهي. نه تنها اين عوامل پس از قتل عثمان به قوّت خود باقي بود، بلكه عامل ديگري نيز، كه از حيث قدرت تأثير كمتر از آنها نبود، مزيد بر آنها شده بود وآن مخالفت عايشه همسر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) با امام (عليه السلام) بود. عايشه در زمان خلافت عثمان يك وزنه سياسي بود. وي مردم را كراراً به ريختن خون عثمان تحريك مي كرد وبدين منظور گاهي پيراهن پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را به صحابه نشان مي داد ومي گفت كه هنوز اين پيراهن كهنه نشده ولي دين او دستخوش دگرگونيها شده است.(1) احترامي كه عايشه در ميان مسلمانان داشت واحاديث زيادي كه از پيامبر (صلي

الله عليه وآله وسلم) نقل مي كرد مايه سنگيني سياسي كفّه اي بود كه وي به آن طرف تمايل مي جست وموجب زحمت كسي بود كه نسبت به وي مخالفت ميورزيد. مخالفت عايشه با علي (عليه السلام) ناشي از امور زير بود: اوّلاً، علي (عليه السلام) در داستان «اِفك» به طلاق عايشه نظر داده بود. ثانياً، فاطمه دختر گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از علي(عليه السلام) چندين فرزند داشت ولي او از پيامبر فرزندي نياورده بود. ثالثاً، عايشه احساس مي كرد كه علي (عليه السلام) از خلافت پدرش ناراضي است واورا غاصب خلافت و فدك مي داند. علاوه بر اينها،طلحه از قبيله«تَيْم» عمّه زاده عايشه وزبير شوهر خواهر او (اسماء) بود واين دو نفر براي قبضه كردن خلافت كاملاً آمادگي داشتند.

--------------------------

1 . تاريخ ابوالفداء، ج1، ص 172.

-------------------------- صفحه 366

گواه روشن بر نارضايي عايشه از حكومت علي (عليه السلام) داستان زير است كه طبري آن را نقل كرده است: در حادثه قتل عثمان، عايشه در مكّه بود.پس از پايان اعمال حج رهسپار مدينه شد. در نيمه راه، در منطقه اي به نام «سرف»، از قتل خليفه وبيعت مهاجرين وانصار با علي (عليه السلام) آگاه شد واز اين خبر به اندازه اي ناراحت گرديد كه آرزوي مرگ كرد وگفت: اي كاش آسمانها بر سرم فرو مي ريخت.سپس از آن منطقه به مكّه بازگشت وگفت:عثمان مظلوم كشته شد وبه خدا سوگند من به خونخواهي او قيام مي كنم. گزارشگر قتل خليفه به خود جرأت داد وگفت: تو تا ديروز به مردم مي گفتي كه عثمان را بكشند زيرا كافر شده است، چطور امروز

او را مظلوم مي داني؟ وي در پاسخ گفت:انقلابيون او را توبه داده اند وسپس كشته اند.(1) بيعت انقلابيون با حضرت علي(عليه السلام)

با آنكه عوامل ياد شده نزديك بود امام (عليه السلام) را براي بار چهارم از خلافت محروم سازد، قدرت انقلابيون وپشتيباني افكار عمومي از آنان عوامل منفي را بي اثر ساخت وياران رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) به صورت دستجمعي رو به خانه علي (عليه السلام) آوردند وبه آن حضرت گفتند كه براي خلافت شخصي شايتسه تر از او نيست.(2) ابو مخنف در كتاب «الجَمل» مي نويسد: پس از قتل عثمان اجتماع عظيمي از مسلمانان در مسجد تشكيل شد، به نحوي كه مسجد لبريز از جمعيت گرديد. هدف از اجتماع تعيين خليفه بود.شخصيتهاي بزرگي از مهاجرين وانصار، مانند عمّار ياسر وابوالهيثم بن التّيهان ورفاعة بن رافع ومالك بن عجلان وابو ايّوب انصاري و... نظر دادند كه با علي بيعت

--------------------------

1 . تاريخ طبري، طبع بولاق، ج5، ص 173.

2 . همان، ص 152.

-------------------------- صفحه 367

كنند. بيش از همه عمّار در باره علي سخن گفت واز آن جمله بود كه: شما وضع خليفه پيشين را ديديد. اگر زود نجنبيد ممكن است به سرنوشتي مانند آن دچار شويد. علي شايسته ترين فرد براي اين كار است وهمگي از فضايل وسوابق او آگاهيد. در اين هنگام همه مردم يك صدا گفتند: ما به ولايت وخلافت او راضي هستيم.آن وقت همه از جا برخاستند وبه خانه علي ريختند.(1) امام (عليه السلام) خود نحوه ورود جمعيت را به خانه اش چنين توصيف كرده است: «فَتَدَاكُّوا عَلَيَّ تَداكَّ الإِبِلِ الْهِيمِ يَوْمَ وِرْدِها وَقَدْ أَرْسَلَها راعِيَها

وَ خُلِعَتْ مَثانِيها حَتّي ظَنَنْتُ أَنَّهُمْ قاتِليَّ أَوْ بَعْضُهُمْ قاتِلُ بَعْض لَدَيَّ». آنان به سان ازدحام شتر تشنه اي كه ساربان عِقال وريسمانش را باز كند ورهايش سازد بر من هجوم آوردند، كه گمان كردم كه مي خواهند مرا بكُشند، يا بعضي از آنان مي خواهد بعضي ديگر را در حضور من بكشند.(2) آن حضرت، در خطبه شقشقيه، ازدحام مهاجرين وانصار را در موقع ورود به خانه اش چنين توصيف مي كند: مردم مانند موي گردن كفتار به دورم ريختند واز هر طرف به سوي من هجوم آوردند، تا آنجا كه حسن وحسين به زير دست وپا رفتند وطرف جامه ورداي من پاره شد وبه سان گله گوسفند پيرامون مرا گرفتند تا من بيعت آنان را پذيرفتم.(3) باري، امام (عليه السلام) در پاسخ درخواست آنان فرمود:من مشاور شماباشم بهتر از آن است كه فرمانرواي شما گردم.آنان نپذيرفتند وگفتند: تا با تو بيعت نكنيم رهايت نمي كنيم.امام (عليه السلام) فرمود: اكنون كه اصرار داريد بايد مراسم بيعت در مسجد انجام گيرد، چه بيعت با من نمي تواند پنهاني باشد وبدون رضايت توده

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص 8

2 . نهج البلاغه، خطبه 53.

3 . نهج البلاغه، خطبه 3.

-------------------------- صفحه 368

مسلمانان صورت پذيرد. امام (عليه السلام) در پيشاپيش جمعيت به سوي مسجد حركت كرد ومهاجرين وانصار با او بيعت كردند.سپس گروههاي ديگر به آنان پيوستند. نخستين كساني كه با او بيعت كردند طلحه وزبير بودند. پس از آنان ديگران نيز يك به يك دست او را به عنوان بيعت فشردند وجز چند نفر، كه تعداد آنان از شماره

انگشتان بالاتر نيست(1)، همه به خلافت وپيشوايي او رأي دادند. بيعت مردم با امام (عليه السلام) در روز بيست وپنجم ماه ذي الحجه انجام گرفت.(2) طبيعيترين بيعت

در تاريخ خلافت اسلامي هيچ خليفه اي مانند علي (عليه السلام) با اكثريت قريب به اتّفاق آراء برگزيد نشده وگزينش او بر آراء صحابه ونيكان از مهاجرين وانصار وفقها وقرّاء متّكي نبوده است.اين تنها امام علي (عليه السلام) است كه خلافت را از اين راه به دست آورد وبه عبارت بهتر زمامداري از اين راه به علي (عليه السلام)رسيد. امام (عليه السلام) دريكي از سخنان خود كيفيت ازدحام واستقبال بي سابقه مردم را براي بيعت با او چنين توصيف مي كند: «حَتّي انْقَطَعَتِ النَّعْلُ وَسَقَطَ الرِّداءُ وَ وُطِئَ الضَّعيِفُ وَ بَلَغَ مِنْ سُرُورِ النّاسِ بِبَيْعَتِهِمْ إِيّايَ أَنِ ابْتَهَجَ بِهَا الصَّغِيرُ وَ هَدَجَ إِلَيْهَا الْكَبِيرُ وَتَحامَلَ نَحْوَها الْعَلِيلُ وَ حَسَرَتْ إِلَيْهَا الْكِعابُ»(3)

--------------------------

1 . آنان عبارت بودند: از محمّد بن مسلمه، عبد اللّه بن عمر، اسامة بن زيد، سعد وقّاص، كعب بن مالك، عبد اللّه بن سلام. اينان، به تعبير طبري، همه از «عثمانيه» وهواداران او بودند(تاريخ طبري، ج5، ص 153) وبه عقيده بعضي ديگر اينان بيعت كردند ولي در جنگ جمل شركت نكردند.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص9_8.

3 . شرح نهج البلاغه عبده، خطبه 224.

-------------------------- صفحه 369

بند كفش بگسست وعبا از دوش بيفتاد وناتوان زير پا ماند وشادي مردم از بيعت با من به حدّي رسيد كه كودك خشنود شد وپير وناتوان به سوي بيعت آمد ودختران برا ي مشاهده منظره بيعت نقاب از چهره به عقب زدند. عبد اللّه بن

عمر از بيعت با امام (عليه السلام) خودداري كرد. چه مي دانست كه خلافت براي علي (عليه السلام) هدف نيست وهرگز براي آن سر ودست نمي شكند وآن را تنها براي اقامه حق واجراي عدالت وبازگيري حقوق ضعيفان وناتوانان مي خواهد.روز دوّم بيعت، كه روز بيست وششم ذي الحجّه سال سي وپنج هجري بود، عبد اللّه به نزد امام آمد به قصد آنكه از راه تشكيك ووسوسه آن حضرت را از خلافت منصرف سازد. گفت:بهتر است كه كار خلافت رابه شورا واگذاري، زيرا همه مردم به خلافت تو راضي نيستند.امام (عليه السلام) در اين هنگام برآشفت وگفت: واي بر تو! من كه از آنان نخواستم كه با من بيعت كنند. آيا ازدحام آنان را مشاهده نكردي؟ برخيز وبرو اي نادان. فرزند عمر چون محيط مدينه را مساعد نديد راه مكّه را در پيش گرفت، زيرا مي دانست كه مكّه حرم امن خداست وامام احترام آنجا را پيوسته رعايت خواهد كرد.(1) تاريخ صحيح وسخنان اما م(عليه السلام) حاكي است كه در بيعت مردم با آن حضرت كوچكترين اكراه واجباري در كار نبوده است وبيعت كنندگان با كمال رضايت، هرچند با انگيزه هاي گوناگون، دست علي (عليه السلام) را به عنوان زمامدار اسلام مي فشردند. حتّي طلحه وزبير، كه خود را همتاي آن حضرت مي دانستند، به اميد بهره گيري از بيعت يا از ترس مخالفت با افكار عمومي، به همراه مهاجر وانصار با امام (عليه السلام)بيعت كردند.طبري در مورد بيعت اين دو نفر دو دسته روايت نقل مي كند، ولي آن گروه از روايات را كه حاكي از بيعت اختياري آنان با امام است بيش از

دسته دوّم در تاريخ خود مي آورد وشايد همين كار حاكي از آن است كه اين مورّخ

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص 10.

-------------------------- صفحه 370

بزرگ به دسته نخست روايات بيش از دسته دوّم اعتماد داشته است.(1) سخنان امام (عليه السلام) در اين مورد گروه نخست از روايات را به روشني تأييد مي كند.وقتي اين دو نفر پيمان خود را شكستند وبزرگترين جرم را مرتكب شدند، در ميان مردم شايع كردند كه آنان با ميل ورغبت با علي بيعت نكرده بودند. امام (عليه السلام) در پاسخ آن دو فرمود: زبير فكر مي كند كه با دست خود بيعت كرد نه با قلب خويش، نه چنين نبوده است.او به بيعت اعتراف كرد وادّعاي پيوند خويشاوندي نمود. او بايد بر گفته خود دليل وگواه بياورد يا اينكه بار ديگر به بيعتي كه از آن بيرون رفته است بازگردد.(2) امام (عليه السلام) در مذاكره خود با طلحه وزبير پرده را بيشتر بالا مي زند واصرار آنان را بر بيعت با خود ياد آور مي شود; آنجا كه مي فرمايد: «وَ اللّهِ ما كانَتْ لِي فِي الْخِلافَةِ رَغْبَةٌ وَلا فِي الْوِلايَةِ إِرْبَةٌ وَ لكِنَّكُمْ دَعَوْتُمُونِي إِلَيْها وَحَمَّلْتُمُونِي عَلَيْها».(3) من هرگزبه خلافت ميل نداشتم ودر آن براي من هدفي (سوء) نبود. شماها مرا به آن دعوت كرديد وبر گرفتنِ زمام آن واداشتيد. دروغپرداز تاريخ

سيف بن عمر از جمله دروغپردازان تاريخ است كه در روايات خود مي كوشد مسير تاريخ را با جعل مطالبي بي اساس دگرگون سازد. وي در اين مورد نقل مي كند كه بيعت طلحه وزبير به جهت ترس از شمشير مالك

اشتر بود.(4)

--------------------------

1 . در تاريخ طبري، طبع بولاق، ج5، ص 153_ 152 اين مطلب از سه طريق نقل شده است.

2 . شرح نهج البلاغه عبده، خطبه7.

3 . همان، خطبه 200.

4 . تاريخ طبري، ج5، ص 157.

-------------------------- صفحه 371

اين مطلب، گذشته از اينكه با آنچه طبري قبلاً نقل كرده است منافات دارد وحتّي با سخنان امام (عليه السلام) سازگار نيست، با آزادگي وشيوه حكومت علي (عليه السلام)كاملاً مخالف است.امام (عليه السلام) آن چند نفر انگشت شمار را كه با وي بيعت نكردند به حال خود واگذاشت ومتعرّض آنان نشد وحتّي وقتي به امام گفته شد كه كسي را دنبال آنان بفرستد، آن حضرت فرمود: من نيازي به بيعت آنان ندارم.(1) خوشبختانه تاريخ طبري به اصطلاح «مُسند» است وسند روايات آن مشخص ولذا تشخيص روايات دروغ وبي اساس كاملاً ممكن است.قهرمان اين نوع روايات، كه غالباً به نفع خلفاي سه گانه وبه ضرر خاندان رسالت است، سيف بن عمر است كه ابن حجر عسقلاني در كتاب «تهذيب التهذيب» در باره او مي نويسد: او مردي جعّال وخبر ساز است.منقولات او بي ارزش وتمام احاديث او مورد انكار دانشمندان است. او متّهم به زنديق بودن نيز هست.(2) متأسفانه روايات ساختگي وي، بعد از تاريخ طبري، در ساير كتابهاي تاريخ مانند تاريخ ابن عساكر، كامل ابن اثير، البداية والنهاية وتاريخ ابن خلدون پخش شده وهمه بدون تحقيق از طبري پيروي كرده وپنداشته اند كه آنچه كه طبري نقل كرده عين حقيقت است. ريشه اختلافات وشورشها

محيطي كه امام (عليه السلام) از حكومت سيزده ساله عثمان به ارث برد محيط وفور نعمت وغنيمت بود كه

از پيشرفت مسلمانان در كشورهاي مختلف به دست آمده بود.وجود نعمت ووفور غنيمت مشكلي نبود كه علي (عليه السلام) نتواند گره آن را باز كند;مشكل نحوه توزيع آن بود. زيرا از اواخر حكومت خليفه دوّم ودر طيّ دوره حكومت عثمان، سنّت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وروش خليفه نخست دگرگون شده بود وگروهي

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص 9.

2 . تهذيب التهذيب، ج4، ص 296.

-------------------------- صفحه 372

زورمند يا وابسته به خاندان خلافت غنائم جنگي را به خود اختصاص داده بودند ودر نتيجه اختلاف طبقاتي شديد ونارضايي عجيبي پديد آمده بود. در زمان پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) ونيز در زمان خليفه نخست، تا سال پانزدهم(1) يا سال بيستم(2)، غنائم واموال را ذخيره نمي كردند بلكه فوراً آن را ميان مسلمانان بطور مساوي تقسيم مي كردند.امّا خليفه دوّم دست به تأسيس «بيت المال» زد وبراي اشخاص، به حسب مراتب آنان، حقوق تعيين كرد وبراي اين كار دفتري اختصاص داد. ابن ابي الحديد ميزان حقوق گروهي از مسلمانان را چنين مي نويسد: براي عبّاس عموي پيامبر درهر سال 12000، براي هر يك از زنان پيامبر 10000 ودر ميان آنان براي عايشه 2000 بالاتر، براي اصحاب بدر از مهاجران 5000 واز انصار 4000، براي اصحاب اُحد تا حديبيه 4000 وبراي اصحاب بعد از حديبيه 3000 وبراي آنان كه پس از رحلت پيامبر در جهاد شركت كرده بودند 2500 و2000 و1500 تا 200 با اختلاف مراتب تعيين شده بود.(3) عمر مدّعي بود كه ازاين طريق مي خواهد اشراف را به اسلام جلب كند. ولي در آخرين سال از

عمْر خود مي گفت كه اگر زنده بماند همان طور كه پيامبر اموال را به طور مساوي تقسيم مي كرد او نيز به طور مساوي تقسيم خواهد كرد.(4) اين كار عمر پايه اختلاف طبقاتي در اسلام شد ودر دوران عثمان شكاف عميقتر واختلاف شديدتر گرديد. علي (عليه السلام)، كه وارث چنين محيطي بود ومي خواست مردم را به روش وسنّت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) باز گرداند وامتياز طبقاتي را ازميان بردارد وغنائم را بالسّويه تقسيم كند، قهراً در مسير خود با مشكلاتي رو به رو بود، زيرا تقسيم بالسّويه غنائم منافع گروههايي را به خطر مي انداخت.

--------------------------

1 . كامل ابن اثير، ج2، ص 194.

2 . تاريخ يعقوبي(چاپ اوّل، 1384ه_.ق) ج2، ص 143.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، طبع مصر، ج3، ص 154.

4 . همان، ج2، ص 143.

-------------------------- صفحه 373

شدند. ولي پس از انتخاب علي (عليه السلام) گروهي به مخالفت علني با وي برخاستند وشكاف عميقي در امّت اسلامي پديد آوردند. مخالفت آنان با حكومت علي (عليه السلام) علل ديرينه داشت. گروهي از بستگان مخالفان به دست علي (عليه السلام) در جنگها كشته شده بودند. از جمله، در روزهاي بيعت، وليد بن عتبه به علي (عليه السلام) گفت:پدرم در روز بَدْر به دست تو كشته شد وديروز برادرم عثمان را حمايت نكردي، همچنان كه پدر سعيد بن العاص در روز بدر به دست تو كشته شد ومروان را نزد عثمان خفيف وسبك عقل شمردي....

-------------------------- صفحه 374

ولي آنچه به دست مخالفان بهانه داد دو مسأله بود: 1_ الغاي تبعيضات ناروا در تقسيم بيت المال. 2_ عزل فرمانداران ناشايست خليفه پيشين. اين دو موضوع سبب شد كه گروهي دنيا پرست وجاه طلب بر ضدّ امام (عليه السلام) برخيزند واموال وثروت خود را كه به ناحق گرد آورده بودند از قلمرو مصادره علي (عليه السلام) نجات بخشند. امام (عليه السلام) مي خواست كه در دوران حكومت خود مردم را به عصر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) بازگرداند وسيره وروش او را در امر رهبري، به طور مطلق، زنده كند. ولي متأسفانه پارسايي وپرهيزگاري دوران رسول خدا از ميان مردم رخت بربسته، اخلاق عمومي دگرگون وشيوه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) فراموش شده بود; تبعيضات ناروا در روان مردم واركان جامعه رسوخ كرده وزمام امور به دست افراد ناصالح سپرده شده بود. در شوراي شش نفري عمر، عبد الرحمان بن عوف سرمايه دار قريش به علي (عليه السلام) پيشنهاد كرد كه اگر

بر طبق كتاب خدا وسنّت پيامبر وروش شيخين عمل كند وي با او بيعت خواهد كرد، امّا علي (عليه السلام) شرط او را نپذيرفت وگفت: برطبق كتاب وسنّت وتشخيص خويش عمل مي كنم، نه بر روش دو خليفه پيشين.مقاومت امام در برابر عبد الرّحمان سبب شد كه آن حضرت دوازده سال از حكومت محروم گردد وعثمان زمام امور را به دست گيرد. اكنون كه امام(عليه السلام) زمام امور را به دست گرفته بود وقت آن رسيده بود كه سنّت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را در تقسيم بيت المال احياء كند. روش پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) در بيت المال اين بود كه هرگز آن را ذخيره نمي كرد وهمه را ميان مسلمانان بالسّويه تقسيم مي كرد وميان عرب وعجم وسفيد وسياه فرق نمي گذاشت. خطبه حضرت علي(عليه السلام) پيش از تقسيم بيت المال

علي (عليه السلام) پيش از دستور تقسيم بيت المال خطابه اي به شرح زير ايراد

-------------------------- صفحه 375

كرد وگفت: اي مردم!هيچ كس از مادر، غلام وكنيز به دنيا نيامده است وهمه حرّ وآزادند. خداوند به برخي از شما نعمتهاي فراوان بخشيده است وكسي كه گرفتار است بايد شكيبايي پيشه سازد وبا شكيبايي خود بر خدا منّت ننهد. اكنون بيت المال نزد ما حاضر است وآن را ميان سفيد وسياه، به طور مساوي، تقسيم خواهيم كرد.(1) وقتي سخن امام به اينجا رسيد، مروان رو به طلحه وزبير كرد وگفت: منظور علي از اين سخن، شما هستيد وتفاوتي با ديگران نخواهيد داشت. اسكافي در كتاب «نقض عثمانيه»، كه نقدي است بر كتاب «عثمانيه» تأليف جاحظ، سخن امام را مشروحتر نقل كرده

است. وي مي نويسد: علي در روز دوّم بيعت، روز شنبه نوزدهم ذي الحجّة الحرام سال 35 هجري، بر بالاي منبر رفت ودر ضمن يك سخنراني مبسوط چنين گفت: «...مردم! من شما را به راه روشن پيامبر وادار مي سازم واوامر خويش را در ميان جامعه جاري مي كنم. به آنچه مي گويم عمل كنيد واز آنچه باز مي دارم اجتناب ورزيد.(سپس از بالاي منبر به سمت راست وچپ نگاه كرد وافزود:) اي مردم! هرگاه من اين گروه را كه در دنيا فرو رفته اند وصاحبان آب وملك ومَركبهاي رهوار وغلامان وكنيزان زيبا شده اند از اين فرو رفتگي باز دارم وبه حقوق شرعي خويش آشنا سازم، بر من انتقاد نكنند ونگويند كه فرزند ابوطالب ما را از حقوق خود محروم ساخت. آن كس كه مي انديشد كه به سبب مصاحبتش با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)بر ديگران برتري دارد بايد بداند كه ملاك برتري چيز ديگر است.برتري از آنِ كسي است كه نداي خدا وپيامبر را پاسخ بگويد وآيين اسلام را بپذيرد. در اين صورت، همه افراد، از نظر حقوق، با ديگران برابر خواهند بود. شما بندگان خدا هستيد ومال، مالِ خداست وميان شما بالسّويه تقسيم مي شود.كسي بر كسي برتري ندارد. فردا بيت المال ميان شما تقسيم

--------------------------

1 . كافي، ج8، ص 68.

-------------------------- صفحه 376

مي شود وعرب وعجم در آن يكسان هستند».(1) شيوه تقسيم بيت المال

امام به دبير ونويسنده خود، عبيد اللّه بن ابي رافع(2)، دستور داد كه به هر يك از مهاجرين وانصار سه دينار بپردازد. در اين هنگام سهل بن حنيف انصاري زبان به اعتراض گشود وگفت:آيا رواست

كه من با اين فرد سياه كه تا ديروز غلام من بود مساوي وبرابر باشم؟ امام (عليه السلام)در پاسخ وي گفت:در كتاب خدا ميان فرزندان اسماعيل(عرب) وفرزندان اسحاق تفاوتي نمي بينم. عزل فرمانداران پيشين

مهمترين تصميم سياسي امام عزل فرمانداران خليفه پيشين ودر رأس آنان معاويه بود. علي (عليه السلام) از روز نخست كه خلافت را پذيرفت تصميم داشت كليه فرمانداران عصر عثمان را، كه اموال وبيت المال را در مقاصد واغراض خاص سياسي خود مصرف مي كردند يا آن را به خود وفرزندانشان اختصاص مي دادند وحكومتي به سان حكومت كسري و قيصر براي خود بپا كرده بودند، از كار بر كنار سازد. يكي از اعتراضات امام (عليه السلام) بر عثمان ابقاي معاويه بر حكومت شام بود ومردم اين اعتراض را كراراً از زبان علي (عليه السلام) شنيده بودند. امام در آغاز سال 36 هجري اشخاص برجسته وصالحي را براي حكومت در اقطار بزرگ اسلامي تعيين كرد. عثمان بن حُنَيف را به بصره، عمّار بن شهاب را به كوفه، عبيد اللّه بن عباس را به يمن، قيس بن سعد را به مصر وسهل بن حنيف را به

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج7، ص 37.

2 . بيت ابو رافع از خانواده هاي بزرگ واصيل شيعي است كه از روز نخست به خاندان رسالت محبّت ميورزيدند وابورافع خود از ياران پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)واز علاقه مندان علي (عليه السلام)بود.

-------------------------- صفحه 377

شام اعزام كرد وهمگي، جز سهل بن حنيف كه از نيمه راه برگشت، با موفقيت كامل به حوزه هاي فرمانداري خود وارد شدند وزمام كار را به

دست گرفتند.(1) عزل فرمانداران پيشين، خصوصاً معاويه، در همان روزها وپس از آن مورد بحث بوده است. گروهي نزديك بين وغير آگاه از اوضاع وشرايط، آن را دليل بر ضعف سياسي ومملكت داري ونارسايي تدبير حكومت علي (عليه السلام) دانسته اند ومي گويند چون علي (عليه السلام) اهل خدعه ومكر سياسي نبود ودروغ وظاهر سازي را بر خلاف رضاي الهي مي دانست، از اين جهت معاويه وامثال او را از حكومت عزل كرد ودر نتيجه با حوادث جانكاه رو به رو شد. ولي اگر او به تركيب فرمانداران پيشين دست نمي زد وآنان را تا مدّتي كه بر اوضاع مسلّط گردد بر مسندشان باقي مي گذارد وسپس آنان را عزل مي كرد، هرگز با حوادثي مانند جمل وصفّين وغيره مواجه نمي شد ودر حكومت وفرمانروايي خويش موفقتر مي بود. اين سخن تازگي ندارد ودر همان نخستين روزهاي حكومت امام (عليه السلام) نيز برخي اين مطلب را به علي (عليه السلام) پيشنهاد كردند ولي آن حضرت زير بار آن نرفت. مغيرة بن شعبه، كه يكي از سياستمداران چهارگانه عرب بود، وقتي از تصميم علي (عليه السلام) آگاه شد به خانه امام رفت وبا وي محرمانه به مذاكره پرداخت وگفت: مصلحت اين است كه فرمانداران عثمان را يك سال در مقام خود ابقاء كني وهنگامي كه از مردم براي تو بيعت گرفتند وفرمانروايي تو بر قلمرو امپراتوري اسلامي، از خاور تا باختر، مسلّم گرديد وكاملاً بر اوضاع مملكت مسلّط شدي، آن گاه هركس را خواستي عزل كن وهركس را خواستي بر مقام خود باقي بگذار. امام (عليه السلام) در پاسخ او گفت:«وَ اللّهِ لا أُداهِنُ فِي دِيني

وَ لا أُعْطِيَ الدَّنِيَّ فِي أَمْري». يعني: به خدا سوگند من در دينم مُداهنه نمي كنم وامور مملكت را به دست افراد پست نمي سپارم.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج5، ص 161.

-------------------------- صفحه 378

مغيره گفت: اكنون كه سخن مرا در باره تمام فرمانداران عثمان نمي پذيري، لااقل با معاويه مدارا كن تا وي از مردم شام براي تو بيعت بگيرد وسپس، با فراغ بال واطمينان خاطر، معاويه را از مقامش عزل كن. امام (عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند دو روز هم اجازه نمي دهم كه معاويه بر جان ومال مردم مسلّط باشد. مغيره از تأثير پذيري علي (عليه السلام) مأيوس گرديد وخانه آن حضرت راترك گفت. فردا بار ديگر به خانه امام آمد ونظر او را دائر بر عزل معاويه تصويب كرد وگفت: شايسته مقام تو نيست كه در زندگي از درِ خدعه وحيله وارد شوي; هرچه زودتر معاويه را نيز از كار بركنار كن. ابن عبّاس مي گويد: من به علي (عليه السلام) گفتم كه اگر مغيره تثبيت معاويه را پيشنهاد كرد هدفي جز خيرخواهي وصلاح انديشي نداشت، ولي در پيشنهاد دوّم خود هدفي بر خلاف آن دارد.به نظر من صلاح در اين است كه معاويه را از كار بر كنار نكني وآن گاه كه با تو بيعت كرد واز مردم شام براي تو بيعت گرفت بر من كه او را از شام بيرون كنم. ولي امام (عليه السلام) اين پيشنهاد را نيز نپذيرفت.(1) اكنون وقت آن رسيده است كه مسأله عزل فرمانداران پيشين وخصوصاً عزل معاويه را، از نظر اصول سياسي واوضاع اجتماعي ومصالح جامعه اسلامي وهمچنين مصالح شخصي امام

(عليه السلام)، مورد بررسي قرار دهيم. آيا گذشته از اينكه تثبيت فرمانداران ناصالح پيشين بر خلاف مصالح اسلام ومسلمانان بود، آيا از نظر اصول سياسي وتدبير امور مملكتي، مصلحت در ابقاء وتثبيت آنان بود، يا اينكه راه تقوي وسياست در اينجا يكي بود واگر غير امام (عليه السلام) نيز بر مسند خلافت مي نشست راه وچاره اي جز عزل فرمانداران سابق نداشت؟ اگر پس از عثمان، معاويه براي خلافت برگزيده مي شد چاره اي جز بركنار كردن فرمانداران پيشين نداشت؟

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج5، ص 160.

-------------------------- صفحه 379

علّت تعجيل امام(عليه السلام) درعزل معاويه

شكي نيست كه تثبيت موقعيت افرادي مانند معاويه برخلاف تقوا ودرستكاري وپاكي بود كه امام (عليه السلام) به آن اشتهار كامل داشت، ولي بحث در اين است كه آيا ابقاي چنين افرادي مطابق سياست وتدبير وهمراه با مآل انديشي وآينده نگري بود؟ واگر فردي غير متّقي در موقعيّت امام قرار داشت وبه وسيله همان گروهي روي كار مي آمد كه امام به وسيله آنها روي كار آمد، آيا چنين افرادي را در مقام ومنصب خود باقي مي گذاشت؟ يا كه درايت وآينده نگري ومصالح شخصي امام (منهاي تقوا ومصالح عالي اسلام) نيز ايجاب مي كرد كه اين گونه افراد را از مقام ومنصب خود كنار بزند وپستهاي حسّاس اسلامي را به دست افرادي بسپارد كه مورد رضايت مسلمانان وانقلابيون باشند؟ برخي طرفدار نظر نخست هستند ومي گويند تقواي امام (عليه السلام) سبب شد كه اين گونه افراد را از مناصب اسلامي بركنار كند، والاّ مصالح شخصي علي (عليه السلام)ايجاب مي كرد كه به معاويه كاري نداشته باشد ومدّتي با او

مدارا كند تا با حوادثي مانند جنگ «صفّين» و«نهروان» رو به رو نشود ولي محقّقان ديگر، مانند دانشمند فقيد مصري عباس محمود عقّاد، نويسنده كتاب «عبقرية الامام علي» ونيز نويسنده معاصر حسن صدر نظر دوّم را تأييد مي كنند وبا ارائه دلايلي روشن نشان مي دهند كه اگر امام (عليه السلام) راهي جز اين را مي رفت با مشكلات بيشتري رو به رو مي شد وعزل معاويه وامثال او نه تنها مقتضاي تقواي آن حضرت بود، بلكه مآل انديشي وآينده نگري ومصالح كشور داري نيز ايجاب مي كرد كه اين عناصر فاسد را از دستگاه خلافت طرد كند. درست است كه امام (عليه السلام) پس از عزل معاويه با امواجي از مخالفتهاي شاميان رو به رو شد، ولي در صورت ابقاي او نه تنها با مخالفت اين گروه مواجه مي بود بلكه مخالفت انقلابيون ستمديده را نيز كه امام (عليه السلام) را روي كار آورده

-------------------------- صفحه 380

بودند موجب مي شد ومخالفتها ومشكلات روز افزون مي گرديد وجامعه اسلامي بيش از پيش گرفتار تشتّت و زيان مي شد. اكنون لازم است با دلايل اين نظر آشنا شويم: 1_ امام (عليه السلام) به وسيله انقلابيون محروم وستمديده اي روي كار آمد كه از ستمگريهاي عمّال عثمان جان به لب آمده بودند وسرانجام در مدينه گرد آمده، او را به قتل رسانيدند. قدرت طغيان وخشم توده هاي محروم به اندازه اي بود كه حتي افرادي مانند طلحه وزبير را به سكوت واداشت وبه بيعت با علي (عليه السلام) وادار كرد. اين گروه انقلابي به اين منظور دست امام (عليه السلام) را به عنوان بيعت فشردند كه

در كشور اسلامي به خودسريها وخودكامگيها خاتمه داده شود وطومار فساد وتباهي طبقه حاكمه در هم پيچد. در كنار اين گروه، نيكان صحابه بودند كه از خليفه قبل كاملاً ناراضي بودند، ولي خاموش وبي طرف مانده بودند وپس از قتل خليفه با امام (عليه السلام) بيعت كردند. از طرفي استبداد وفساد دستگاه معاويه بر كسي پوشيده نبود. اگر علي (عليه السلام) در اين مورد اغماض ومسامحه مي كرد كار او بجز يك نوع سازش با معاويه وناديده گرفتن اهداف انقلابيون ونيكان صحابه تلقي نمي شد. تثبيت موقعيت افرادي مانند معاويه در نظر فداكاران پاكباز امام (عليه السلام) يك نوع مصالحه سياسي ورياكاري محسوب مي شد وهرقدر كه معاويه از اين كار براي تطهير خود استفاده مي كرد علي (عليه السلام)همان قدر زيان مي ديد. احساسات تند وطوفاني مردم را جز اعلام عزل وانفصال پسر ابوسفيان چيز ديگري فرو نمي نشاند.اگر امام (عليه السلام) با معاويه مداهنه ومماشات مي كرد در نخستين روزهاي حكومت خود اكثريت طرفداران خود را از دست مي داد وروح عصيان وطغيان آنان بار ديگر تحريك مي شد وبناي مخالفت با علي (عليه السلام) را مي گذاردند وتنها اقلّيتي كه در هر حال تسليم

-------------------------- صفحه 381

نظرات امام (عليه السلام) بودند به او وفادار مي ماندند ودر نتيجه در مركز حكومت اسلامي اختلاف و دو دستگي پديد مي آمد وتوده هاي متشكّل را كه پشت سر امام (عليه السلام) قرار گرفته بودند، به صورت دسته هاي موافق ومخالف در مي آورد وچراغ عمر حكومت علي (عليه السلام) در همان روزهاي نخست خاموش مي شد. 2_ فرض كنيم انقلابيون تند وحادّ مماشات

امام (عليه السلام) را با معاويه مي پذيرفتند ودر صفوف متّحدان علي (عليه السلام) اختلاف ودو دستگي پيش نمي آمد، ولي بايد ديد كه معاويه در برابر مدارا ودعوت امام به همكاري چه واكنشي از خود نشان مي داد.آيا دعوت علي (عليه السلام) را مي پذيرفت واز مردم شام براي وي بيعت مي گرفت ودر نتيجه خاطر امام از ناحيه شام آسوده مي شد؟ يا كه معاويه با هوشياري وآينده نگري خاصّ خويش پي مي برد كه اين مماشات ومدارا چند روزي بيش نمي پايد وعلي (عليه السلام)پس از استقرار وتسلّط كامل بر سراسر قلمرو حكومت اسلامي، او را از كار بركنار خواهد كرد وبه خودكامگي او پايان خواهد داد؟ شيطنت ومآل انديشي معاويه بر كسي پوشيده نيست.او بيش از همه كس علي (عليه السلام) را مي شناخت ومي دانست كه وي نمي تواند در پوشش حكومت او به خودكامگي وصرف بيت المال در راه اغراض سياسي خود ادامه دهد، واگر امام او را به همكاري دعوت كند جز سازش موقت ومصلحت آميز چيز ديگري نمي تواند باشد وبعداً او را با تمام قدرت قلع وقمع خواهد كرد وسرزمين بزرگ شام را به دست نيكان صحابه وافراد صالح خواهد سپرد. با توجه به مراتب ياد شده، هرگز معاويه دعوت امام (عليه السلام) را نمي پذيرفت بلكه از آن، همچون پيراهن عثمان، براي تحكيم موقعيت خود در ميان شاميان ومتهم ساختن علي (عليه السلام) به شركت در قتل خليفه استفاده مي كرد. جايي كه ابن عباس مي داند كه مماشات امام (عليه السلام) هميشگي نخواهد بود بلكه تا وقتي است كه آن حضرت بر اوضاع مسلّط

گردد، معاويه بهتر از او مي داند كه سازش علي (عليه السلام) با او موقّت وزود گذر است ودر آن صورت قطعاً دعوت امام

-------------------------- صفحه 382

را نمي پذيرفت وبه فكر چاره مي افتاد. فرصتي كه از دست مي رفت

بزرگترين فرصت وحربه اي كه معاويه داشت خون عثمان بود. اگر او در همان روزهاي نخست از اين فرصت استفاده نمي كرد ديگر نمي توانست اين حربه را به كار ببرد. معاويه پيراهن خونين خليفه را همراه با انگشتان نائله همسر عثمان، كه هنگام دفاع از شوهرش قطع شده بود، از بالاي منبر شام آويخته بود تا شاميان را به خونخواهي عثمان، كه به ادعاي معاويه به تحريك علي (عليه السلام) كشته شده بود، وادار كند.اگر او در همان روزهاي نخست به دعوت علي (عليه السلام) پاسخ مثبت مي گفت ديگر نمي توانست ريختن خون عثمان را به حساب امام بنويسد ومظلوميت عثمان را بر ضدّ آن حضرت عنوان كند. قتل عثمان تنها فرصت تاريخي بود كه معاويه مي توانست از آن به عنوان حربه برنده بر ضدّ علي (عليه السلام) استفاده كند واِعمال اين حربه در صورتي امكان پذير بود كه دعوت علي (عليه السلام) را نپذيرد و الاّ با بيعت او با امام، پيشوايي علي (عليه السلام) تثبيت وخون عثمان نيز لوث مي شد وفرصت از دست مي رفت. پي ريزي يك حكومت موروثي

معاويه سالها بود كه با زيركي خاص، با بذل وبخششهاي بي حساب، با تبعيد شخصيتهايي كه حكومت او را تحمّل نمي كردند، با تبليغات گسترده، با جلب عنايت خليفه وقت، مقدّمات يك سلطنت موروثي را پي ريزي كرده، پيوسته مترصّد

مرگ يا قتل عثمان بود تا به آرزوي ديرينه خود جامه عمل بپوشاند. از اين رو، حتّي پس از آگاهي از محاصره خانه خليفه به وسيله انقلابيون، او را كمك نكرد تا هرچه زودتر سايه عثمان از سرش كوتاه شود واو به آرزوي خود

-------------------------- صفحه 383

برسد. چنين فردي هرگز دعوت امام (عليه السلام) را نمي پذيرفت، بلكه از آن به نفع خود وبه ضرر امام استفاده مي كرد. تاريخ به روشني گواهي مي دهد كه خليفه وقت از معاويه استمداد كرد، ولي او با كمال آگاهي از وضع او به ياريش نشتافت. اميرمؤمنان (عليه السلام) در يكي از نامه هاي خود به معاويه مي نويسد:«تو در آن روز عثمان را كمك كردي كه كمك كردن به نفع تو بود، ودر آن روز او را خوار وذليل كردي كه كمك كردن تنها به نفع او بود».(1) اميرمؤمنان (عليه السلام) در يكي ديگر از نامه هاي خود به معاويه مي نويسد:«به خدا سوگند،پسر عموي تو را جز تو كسي نكشت ومن اميدوارم كه تو را، به مانند گناه او، به او ملحق سازم».(2) ابن عباس در نامه خود به معاويه مي نويسد:«به خدا سوگند،تو مترصّد مرگ عثمان بودي ونابودي او را مي خواستي ومردم را از ياري او بازداشتي.نامه واستمداد واستغاثه او به تو رسيد، ولي به آن اعتنا نكردي، در حالي كه مي دانستي مردم او را تا نكشند رها نخواهند كرد. او كشته شد، در حالي كه تو آن را خواستي. اگر عثمان مظلوم كشته شد، بزرگترين ستمگر تو بودي».(3) آيا با اين وضع كه وي پيوسته مترصّد مرگ يا قتل خليفه بود

تا به آرزوي خود برسد، دعوت امام (عليه السلام) رامي پذيرفت وفرصتي را كه روزگار به او ارزاني داشته بود از دست مي داد؟ ***

--------------------------

1 . نهج البلاغه، نامه 37.

2 . العقد الفريد، ج2، ص 223.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص 58.

-------------------------- صفحه 384 صفحه 385

وافكار ديرينه او در رسيدن به خلافت به فعاليّتهاي او در دوران خليفه سوّم ونامه پراكنيهاي او پس از قتل عثمان وپيش از رسيدن فرمان عزل از جانب امام (عليه السلام)و... آگاه نيستند ومسئله را سطحي بررسي كرده اند.

-------------------------- صفحه 386

اينك برخي از دلايل تاريخي اين موضوع را نقل مي كنيم كه گواهي مي دهند كه معاويه هدفي جز تشكيل يك امپراتوري به ظاهر اسلامي نداشت واگر هم امام (عليه السلام) فرمانداري شام را به وي تفويض مي كرد هرگز نه تنها به آن قانع نمي شد بلكه از آن سوء استفاده هم مي كرد. 1_ پس از قتل خليفه، نعمان بن بشير با نامه همسر عثمان وپيراهن خونين وي رهسپار شام شد واوضاع مدينه را گزارش كرد.معاويه بر بالاي منبر رفت وپيراهن عثمان رابه دست گرفت وبه مردم نشان داد وآنان را به گرفتن انتقام خون خليفه دعوت كرد.مردم با ديدن پيراهن خونين خليفه سخت گريستند! وگفتند:تو پسر عموي خليفه ووليّ شرعي او هستي. ما نيز مانند تو خواهان انتقام خون او هستيم. سپس با او به عنوان امير منطقه شام بيعت كردند. معاويه افرادي را براي آگاه ساختن شخصيتهاي برجسته اي كه در استان شام مي زيستند اعزام كرد ونامه اي نيز به شرحبيل كندي، شخصيت متنفّذ شهر حمص، نوشت واز او درخواست كرد كه با او به عنوان امير منطقه شام بيعت كند. وي در پاسخ او نوشت:تو خطاي بزرگي مرتكب شده اي واز من درخواست مي كني كه با تو به عنوان امير بيعت كنم.خون خليفه پيشين را آن كس مي تواند باز ستاند كه خليفه مسلمين باشد نه

امير منطقه. از اين جهت، من با تو به عنوان خليفه مسلمين بيعت مي كنم. وقتي نامه شرحبيل به معاويه رسيد سخت خوشحال شد ونامه را براي مردم شام خواندو از آنان به عنوان خليفه مسلمين بيعت گرفت.سپس باب مكاتبه را با علي (عليه السلام) گشود.(1) اين بخش از تاريخ حاكي است كه مزاج معاويه آنچنان آماده پذيرش خلافت بود كه با بيعت شخص متنفذ شهر حمص خود را فوراً كانديداي خلافت كرد

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ج1، صص 70_ 69.

-------------------------- صفحه 387

وخلافت خود را در شام مطرح نمود واز مردم آنجا، بي آنكه به بيعت انقلابيون به ويژه بيعت مهاجرين وانصار با علي (عليه السلام) اعتنا كند، براي خود بيعت گرفت. تو گويي زمينه را از ساليان پيش آنچنان فراهم ساخته بود كه در يك مجلس طرح مسئله بيعت واخذ آن پايان پذيرفت. 2_ هنگامي كه معاويه از بيعت مردم مدينه با علي (عليه السلام) آگاه شد، پيش از آنكه نامه اي از امام به وي برسد دو نامه، يكي به زبير وديگري به طلحه، نوشت وهر دو را بر قبضه كردن دو شهر بزرگ اسلامي عراق، يعني كوفه وبصره، تشويق وتحريك كرد. در نامه خود به زبير اين چنين نوشت:«من از مردم شام براي تو بيعت گرفته ام.پس زودتر خود را براي تصرّف كوفه وبصره آماده ساز. ومن پس از تو با طلحه بيعت كردم.هرچه زودتر به خونخواهي عثمان قيام كنيد ومردم را براي آن فرا خوانيد». زبير از مضمون نامه بسيار خوشحال شد وطلحه را از آن آگاه ساخت وهر دو مصمّم شدند كه بر ضدّ امام (عليه السلام) قيام

كنند. معاويه نامه ديگري به طلحه نوشت كه مضمون آن با نامه اي كه به زبير نوشته بود كاملاً مغاير بود. وي در آن نامه نوشته بود:«من كار خلافت را بر هر دو نفر شما هموار ساخته ام.هركدام از شما خلافت را به ديگري واگذار كند، پس از درگذشت او، ديگري خليفه مسلمين خواهد بود».(1) شكّي نيست كه هدف از تحريك طلحه وزبير بر دعوي خلافت وتصرّف كوفه وبصره، جز تضعيف موقعيت امام (عليه السلام)ومحكم كردن جاي پاي خود در محيط شام نبود، تا با ايجاد اختلاف در صفوف امام وهمكاري آن دو نفر بتواند زمام كار را از دست علي (عليه السلام) بگيرد ودرصورت موفقيت، پيروزي بر طلحه وزبير(اين دو صحابي دنيا طلب ودر عين حال ساده) كار آساني بود.

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 7.

-------------------------- صفحه 388

3_ معاويه، در آغاز كار ودر نيمه هاي جنگ صفين، به امام (عليه السلام) پيشنهاد كرد كه حكومت شام ومصر را به صورت خود مختاري به او واگذار كند وخراج وماليات اين دو منطقه در اختيار او باشد وپس از درگذشت امام، او خليفه مسلمين گردد. اينك مشروح اين مطلب: امام (عليه السلام) در آغاز كار خود شخصيتي مانند جرير بجلي را با نامه اي به شام اعزام كرد. در آن نامه چنين نوشته بود: گروهي كه با ابوبكر وعمر وعثمان بيعت كردند، با من نيز بيعت كردند.پس از اتّفاق مهاجرين وانصار وبيعت با من به عنوان خلافت، ديگري حقّ گزينش خليفه ندارد، خواه در موقع بيعت در مدينه باشد يا نباشد. جرير با نامه امام وارد شام شد ونامه

را تسليم معاويه كرد. ولي وي در دادن پاسخ تعلّل ورزيد وبا افرادي مانند عقبه وعمروعاص مشورت كرد وسرانجام به سفير علي (عليه السلام) مكنون قلبي خود را گفت وابراز كرد كه اگر علي از شام ومصر صرف نظر كند و در آمد آنجا را به او واگذار نمايد، در آن صورت او را به خلافت خواهد شناخت. سفير امام (عليه السلام) ضمن نامه اي نظر معاويه را به آن حضرت گزارش كرد. امام (عليه السلام) در پاسخ وي ياد آور شد كه:معاويه مي خواهد با من بيعت نكند وسرانجام به مقصود خود برسد وبا وقت گذراني وپيش كشيدن طرح خود مختاري شام ومصر جاي پاي خود را محكم سازد. بنابراين، چنانچه او بيعت كرد چه بهتر، در غير اين صورت شام را ترك كن وبه سوي ما بشتاب.(1) از پاسخ امام (عليه السلام) به روشني استفاده مي شود كه هدف معاويه ازاين پيشنهاد آن بوده كه بيعت واطاعت علي (عليه السلام) بر گردن او نباشد واو به صورت يك حاكم خود مختار بر دو منطقه عظيم مصر وشام حكومت كند وهرگز امام (عليه السلام)

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ج1، ص 89; وقعة صفّين، ص 538.

-------------------------- صفحه 389

در حساب وكتاب وگماشتن مأموران آنجا مداخله نكند. خدا مي داند كه پس از آن وپس از محكم شدن جاي پايش در اين منطقه، معاويه چه نقشه اي بر ضدّ امام وواژگون كردن حكومت او در سر داشت. به علاوه، اين همان تزِ دو رئيسي است كه عقل وشرع، هيچ يك، آن را به رسميت نمي شناسد وجز تقسيم قلمرو حكومت اسلامي نتيجه ديگري نخواهد داشت.

گواه روشن بر اينكه معاويه خواهان خلافت بود نه نمايندگي از جانب امام (عليه السلام) جمله اي است كه علي (عليه السلام) در نامه خود به او مي نويسد: «وَاعْلَمْ يا مُعاوِيَةُ إِنَّكَ مِنَ الطُّلَقاءِ الّذينَ لاتُحَلُّ لَهُمُ الخِلافَةُ وَ لا تُعْهَدُمَعَهُمُ الأَمانَةُ وَ لا تُعَرَّضُ فِيهِمُ الشُّوري».(1) بدان اي معاويه كه تو از آزاد شدگان(2) هستي كه خلافت بر آنان جايز نيست وبا بيعت آنان خلافت كسي ثابت نمي شود وحقّ عضويت در شورا نيز ندارد. بهانه اي به نام قاتلان عثمان

يكي از دلايل روشن بر اين كه معاويه خواهان خلافت بود اين است كه وي در دوران خلافت امام (عليه السلام) بيش از هرچيز بر مسئله قاتلان عثمان تكيه مي كرد واز علي (عليه السلام) مي خواست كه آنان را تحويل دهد تا از آن طريق برائت وپيراستگي امام ثابت گردد. او به خوبي مي دانست كه قاتلان عثمان يك يا دو نفر نبودند كه امام آنان را دستگير كند وتحويل دهد. زيرا صفوف مهاجمان را گروهي از اهل مدينه وتعداد زيادي از اهالي مصر وعراق تشكيل مي داد كه خانه خليفه را محاصره كردند واو را كشتند وشناسايي چنين گروهي امكان پذير نبود. معاويه خود اين مشكل را بيش از

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ج1، ص 87.

2 . «طُلقا» يا آزاد شدگان كساني هستند كه در جريان فتح مكّه مورد عفو پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) قرار گرفتند.

-------------------------- صفحه 390

همه درك مي كرد. وهدف او دستگيري كلّيه مهاجمان بود، نه مباشران قتل خليفه. از اين گذشته، رسيدگي به چنين حادثه اي از شئون خليفه اسلام است نه

پسر عمو(با چند واسطه) خليفه،وتحويل قاتلان خليفه از جانب امام (عليه السلام) به معاويه، خود اعتراف به خلافت معاويه تلقّي مي شد. امام (عليه السلام) در يكي از نامه هاي خود به معاويه چنين نوشت: در خصوص قاتلان عثمان بيش از حد اصرار ميورزي. اگر از رأي نادرست خود برگردي، من با تو وديگران بر طبق كتاب خداوند رفتار خواهم كرد، امّا آنچه را كه تو مي خواهي (واگذاري شامات به تو) شبيه فريب دادن كودك از پستان مادر است. امام (عليه السلام) در يكي ديگر از نامه هاي خود به معاويه چنين مي نويسد: چيزي را كه مشتاقانه طلب مي كني، بدان كه آزادشدگان را نمي رسد كه پيشواي مسلمانان باشند وهمچنين حق ندارند عضو شوراي انتخابي خلافت شوند. روشنترين گواه بر اينكه مسئله خونخواهي عثمان وتسليم قاتلان او بهانه اي بيش نبود ومعاويه در زير آن سرپوش، خواهان زعامت وخلافت بود، اين است كه پس از آنكه علي (عليه السلام) به شهادت رسيد ومعاويه زمام امور را به دست گرفت، چيزي كه از آن سخن نگفت مسئله خون عثمان ودستگيري قاتلان او بود. حتي هنگامي كه دختر عثمان دامن معاويه را گرفت كه انتقام خون پدر او را از قاتلان بگيرد گفت:اين كار از من ساخته نيست وكافي است كه تو دختر عموي خليفه مسلمين باشي! ***

-------------------------- صفحه 391

اسلامي با مردم رفتار كند. روش امام (عليه السلام) در تقسيم بيت المال خشم گروهي را برانگيخت; گروهي كه پيوسته از عدالت واحياي سنّتهاي حسنه ناراحت مي شوند وخواهان تبعيض واشباع غرايز وخواسته هاي نفساني ونامحدود خود هستند. امام (عليه السلام) در دوران حكومت پنجساله خود با سه گروه سركش رو به رو شد كه ياغيگري وعصيان آنان حدّ ومرزي نداشت وخواسته اي جز تجديد اوضاع حكومت عثمان وبذل وبخششهاي بي جهت واسرافكاري وامضاء وتثبيت حكومت افراد نالايق وخود خواه مانند معاويه وتحكيم فرمانروايي استانداران حكومت پيشين ومانند اينها نداشتند. در اين نبردها كه خون برادران مسلمان ريخته شد، گروهي از ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) كه «بدري» و«اُحُدي» بودند، يعني در حسّاسترين لحظات تاريخ اسلام در ركاب پيامبر اكرم شمشير زده بودند، اين بار در ركاب خليفه وجانشين راستين او به نبرد پرداختند ودر پيشبرد اهداف امام (عليه السلام) جان خود را از دست دادند. گذشته از اين، وقت گرانبهاي امام (عليه السلام) كه بايد در تربيت افراد وهدايت امّت وتعليم معارف اسلامي صرف مي شد، در دفع اين سه گروه كه سدّ راه اهداف

-------------------------- صفحه 392

مقدّس آن حضرت بودند مصرف گرديد وسرانجام پيش از آنكه امام به هدف نهايي خود، كه ايجاد يك حكومت جهاني بر اساس اصول وسنن اسلامي بود، برسد خورشيد حكومت وي پس از پنج سال نور افشاني غروب كرد وحكومت اسلامي، پس از درگذشت وي، به صورت سلطنت موروثي در آمد وفرزندان اميّه وعبّاس آن را دست به دست گردانيدند وحكومت اسلامي به صورت يك آرزو در دلهاي مؤمنان باقي ماند. اين سه گروه عبارت

بودند از: 1_ «ناكثان» يا گروه پيمانشكن. سردمداران اين گروه، خصوصاً طلحه وزبير، كه در پوشش احترام عايشه همسر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)وكمكهاي بي دريغ بني اميّه، كه در حكومت امام (عليه السلام) دستشان از همه جا كوتاه شده بود، سپاهي گران براي تصرّف كوفه وبصره ترتيب دادند وخود را به بصره رسانده وآنجا را تصرّف كردند. امام (عليه السلام) به تعقيب آنان پرداخت ونبردي ميان طرفين برپا شد كه در آن طلحه و زبير كشته شدند وسپاه آنان متفرّق شد وگروهي از آنان به اسارت در آمدند كه بعداً مورد بخشش امام (عليه السلام) قرار گرفتند. 2_ «قاسطان» يا گروه ستمگر وبيرون از جاده حقيقت.رئيس اين گروه معاويه بود كه، با خدعه وحيله وآفريدن حوادث فريبنده، قريب دو سال وبلكه تا پايان عمر امام، فكر آن حضرت را به خود مشغول ساخت ونبرد صفّين، در منطقه اي ميان عراق وشام، بين او وعلي (عليه السلام) رخ داد كه در آن خون متجاوز از صد هزار مسلمان ريخته شد ولي امام (عليه السلام) به هدف نهايي خود نرسيد، هرچند معاويه در منطقه شام منزوي شد. 3_ «مارقان» يا گروه خارج از دين. اين جميعت همان گروه «خوارج» است.آنان تا پايان نبرد صفّين در ركاب علي (عليه السلام) بودند وبه نفع آن حضرت شمشير مي زدند، ولي كارهاي فريبنده معاويه سبب شد كه آنان بر امام خود بشورند وگروه سوّمي تشكيل دهند كه بر ضدّ امام ومعاويه، هر دو باشد.خطر اين گروه بر

-------------------------- صفحه 393

اسلام ومسلمين وبر حكومت امام (عليه السلام) بيش ازدو گروه نخست بود علي (عليه السلام) با اين گروه

در منطقه اي به نام «نهروان» رو به رو شد وجمع آنان را متفرق ساخت ونزديك بود كه بار ديگر خود را براي برانداختن ريشه فساد وطاغوت شام آماده كند كه به دست يكي از خوارج از پاي در آمد وشربت شهادت نوشيد وانسانيت يكي از شريفترين وعزيزترين مردان خود را واسلام شايسته ترين فرد پس از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را از دست داد وماه حكومت عدل اسلامي تا ظهور حضرت مهدي _ عجّل اللّه تعالي فرجه الشريف _ در محاق فرو رفت. امام (عليه السلام) پيش از آنكه با اين حوادث جانكاه روبه رو گردد از وقوع آنها آگاه بود. به اين جهت، وقتي پس از قتل عثمان، انقلابيون به خانه علي (عليه السلام)ريختندو از او درخواست كردند كه دست بيعت به آنان بدهد فرمود: «دَعُونِي وَ الْتَمِسُوا غَيْرِي فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَ أَلْوانٌ لا تَقُومُ لَهُ الْقُلُوبُ وَ لا تَثْبُتُ عَلَيْهِ الْعُقُولُ».(1) مرا رها كنيد وسراغ ديگري برويد كه ما با حوادثي رو به رو هستيم كه چهره هاي گوناگوني دارد; حوادثي كه دلها وخردها هرگز توانايي تحمّل آنها را ندارد. يكي از منابع آگاهي امام (عليه السلام) از اين حوادث جانكاه در دوران زمامداري خود، گزارش پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) از آن رويداد ها بود. محدّثان اسلامي از پيامبر اكرم نقل كرده اند كه آن حضرت به علي (عليه السلام) چنين گفت: «يا عَليُّ تُقاتِلُ النّاكِثِينَ وَ الْقاسِطِينَ وَ الْمارِقينَ».(2) علي! تو با پيمانشكنان وستمگران وخارجان از دين خواهي جنگيد. اين حديث به صورتهاي مختلف، كه همگي حاكي از يك مضمون اند، در كتابهاي

حديث وتاريخ نقل شده است وصورت روشن آن همان است كه گذشت.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 156.

2 . مستدرك الوسائل، ج3، ص 140.

-------------------------- صفحه 394

نه تنها علي (عليه السلام) از وجود چنين حوادث خونين واسفباري آگاه بود، بلكه سردمدارانِ ناكثان، كه در تاريخ از آنان به «اصحاب جَمَل» نام مي برند، از رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) سخناني در باره نبرد خود با علي (عليه السلام) شنيده بودند وپيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) شخصاً به زبير وعايشه در اين باره سخت هشدار داده بود.ولي متأسفانه شيفتگي به حكومت چنان ايشان را مفتون آمال مادّي زودگذر ساخته بود كه هرگز به خود اجازه بازگشت نمي دادند و راهي را كه سرانجام آن عصيان وگناه وخشم الهي بود در پيش گرفتند ورفتند. سخنان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) را در باره حادثه جمل در محلّ مناسب خود يادآور خواهيم شد. بسيار جاي تأسف است كه در دوران شكوفايي اسلام وهنگامي كه حق به محور خود باز گشته وزمام امور را مردي كه از روز نخست براي زمامداري ورهبري تربيت شده بود به دست گرفته بود وانتظار مي رفت كه در اين فصل از زندگي اسلام پيشرفت معنوي ومادّي عظيمي نصيب مسلمانان گردد وحكومت اسلامي به طور كامل به دست تواناي امام (عليه السلام) تجديد شود تا حكومت او نمونه بارز ونسخه كاملي براي آينده باشد، گروهي فرصت طلب به مخالفت با امام (عليه السلام)برخاستند وعَلَم نبرد را بر ضدّ آن حضرت برافراشتند. امام (عليه السلام) در يكي از خطبه هاي خود از اين پيشامد اظهار تأسف كرده ومي

گويد: «فَلَمّا نَهَضْتُ بِالأَمْرِ نَكَثَتْ طائِفَةٌ وَ مَرَقَتْ أُخْري وَ قَسَطَ آخَرونَ.كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا كَلامَ اللّهِ حَيْثُ يَقُولُ:(تِلْكَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوّاً فِي الأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ العاقِبَةُ لِلْمُتَّقينَ). بَلي وَ اللّهِ لَقَدْ سَمِعُوها وَ وَعَوْها وَ لكِنَّهُمْ حُلِيَتِ الدُّنْيا فِي أَعْيُنِهِمْ وَراقَهُمْ زِبْرِجُها».(1) وقتي به اداره امور بپا خاستم، جمعي بيعت مرا شكستند وگروهي از آيين خدا بيرون رفتند وگروهي ديگر از جاده حق خارج شدند. گويا آنان سخن خدا را نشنيده اند كه فرمود:«آن سراي جاوداني از آنِ كساني است كه سركش نباشند

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه4.

-------------------------- صفحه 395

ودر روي زمين فساد نكنند».بلي، به خدا سوگند آنان شنيده بودند وحفظ كرده بودند، ولي دنيا در ديدگان آنان آراسته شد وزيور آن ايشان را فريفت. عذر كودكانه!

گروه پيمانشكن، يعني طلحه وزبير وپيروان آن دو، با آنكه با امام (عليه السلام) در روز روشن بيعت كرده بودند وفشار افكار عمومي وهجوم مهاجرين وانصار آنان را به بيعت واداشته بود، با اين حال،در هنگام برافراشتن پرچم مخالفت مدّعي شدند كه ما بر حسب ظاهر وزباني بيعت كرده بوديم وهرگز از صميم دل به حكومت علي رأي نداده بوديم. امام (عليه السلام) در يكي از سخنرانيهاي خود در پاسخ آنان چنين مي گويد: «فَقَدْ أَقَرَّ بِالبَيْعَةِ وَ ادَّعي الوَلِيجَةَ فَلْيَأْتِ عَلَيْها بِأَمْر يُعْرَفُ وَ إِلاّ فَلْيَدْخُلْ فِيما خَرَجَ مِنْهُ».(1) او به بيعت خود اعتراف كرده ولي مدّعي است كه در باطن خلاف آن را پنهان داشته بود. او بايد بر اين مطلب شاهد وگواه بياورد يا آنكه به بيعت خود بازگردد. نفاق ودو رويي

طلحه وزبير به حضور امام (عليه السلام)

رسيدند وگفتند:ما با تو بيعت كرديم كه در رهبري باتو شريك باشيم. امام شرط آنان را تكذيب كرد وگفت: شما با من بيعت كرديد كه مرا در وقت ناتواني كمك كنيد.(2) ابن قتيبه در كتاب «خلفا» شرح مذاكره آنان را با امام (عليه السلام) نقل كرده است. او مي گويد: آنان رو به علي كردند وگفتند:مي داني كه ما بر چه اساسي با تو بيعت كرديم؟ امام فرمود:چرا مي دانم; شما بر اساس اطاعت از من بيعت

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه 8.

2 . همان، كلمات قصار شماره 198.

-------------------------- صفحه 396

كرديد، همان طور كه بر اين اساس با ابوبكر وعمر بيعت كرديد. زبير گمان داشت كه امام (عليه السلام) فرمانروايي عراق را به وي واگذار مي كند، همان طور كه طلحه مي پنداشت كه حكومت يمن از آن او خواهد بود.(1) ولي روش امام (عليه السلام) در تقسيم بيت المال واعزام ديگران به اداره امور استانهاي اسلامي، آنان را از نيل به آرزويشان محروم ساخت. لذا نقشه كشيدند كه از مدينه فرار كنند ودست به توطئه بر ضدّ امام (عليه السلام) بزنند.پيش از فرار، زبير در مجمع عمومي قريش چنين اظهار كرد:آيا اين است سزاي ما؟ ما بر ضدّ عثمان قيام كرديم ووسيله قتل او را فراهم ساختيم، در حالي كه علي در خانه نشسته بود.وقتي زمام كار را به دست گرفت، كار را به ديگران واگذار كرد.(2) ريشه قيام ناكثان

طلحه وزبير از اينكه در حكومت علي (عليه السلام) به استانداري منطقه اي منصوب شوند مأيوس ونوميد شدند. از طرف ديگر، از جانب معاويه به هر دو نفر نامه اي، تقريباً به

يك مضمون، رسيد كه آنان را به «امير المؤمنين» توصيف كرده وياد آور شده بود كه از مردم شام براي آن دو بيعت گرفته است وبايد هرچه زودتر شهرهاي كوفه وبصره را اشغال كنند، پيش از آنكه فرزند ابوطالب بر آن دو مسلّط شود وشعار آنان در همه جا اين باشد كه خواهان خون عثمان هستند ومردم را بر گرفتن انتقام او دعوت كنند. اين دو صحابي ساده لوح فريب نامه معاويه را خوردند وتصميم گرفتند كه از مدينه به مكّه بروند ودر آنجا به گرد آوري افراد وساز وبرگ جنگ بپردازند. آنان در اجراي نقشه فرزند ابوسفيان به حضور امام (عليه السلام) رسيدند وگفتند:ستمگريهاي عثمان را در امور مربوط به ولايت وحكومت مشاهده كردي وديدي كه وي جز به بني

--------------------------

1 . تاريخ خلفا، طبع مصر، ج1، ص 49.

2 . تاريخ خلفا، طبع مصر، ج1، ص 49.

-------------------------- صفحه 397

اميّه به كسي نظر وتوجّه نداشت. اكنون كه خدا خلافت را نصيب تو ساخته است ما را به فرمانروايي بصره وكوفه منصوب كن. امام (عليه السلام) فرمود:آنچه خدا نصيب شما فرموده است به آن راضي باشيد تا من در اين موضوع بينديشم. آگاه باشيد كه من افرادي را براي حكومت مي گمارم كه به دين وامانت آنان مطمئن واز روحيات آنان آگاه باشم. هر دو نفر با شنيدن اين سخن، بيش از پيش مأيوس شدند; چه امام (عليه السلام) آب پاكي روي دست آنان ريخت ودريافتند كه آن حضرت به آن دو اعتماد ندارد. لذا جهت سخن را دگرگون كردند وگفتند: پس اجازه بده ما مدينه را به قصد عمره ترك كنيم. امام

(عليه السلام) فرمود:در پوشش عمره هدف ديگري داريد. آنان به خدا سوگند ياد كردند كه غير عمره هدف ديگري ندارند.امام (عليه السلام) فرمود: شما در صدد خدعه وشكستن بيعت هستيد. آنان سوگند خود را تكرار كردند وبار ديگر با امام بيعت نمودند. وقتي آن دو خانه علي (عليه السلام) راترك كردند، امام به حاضران در جلسه فرمود: مي بينم كه آنان در فتنه اي كشته مي شوند.برخي از حضّار گفتند: ازمسافرت آنان جلوگيري كن.امام (عليه السلام) فرمود: بايد تقدير وقضاي الهي تحقّق پذيرد. ابن قتيبه مي نويسد: هر دو پس از خروج از خانه علي در مجمع قريش گفتند: اين پاداش ما بود كه علي به ما داد! ما بر ضدّ عثمان قيام كرديم ووسيله قتل او را فراهم ساختيم، در حالي كه علي در خانه خود نشسته بود.حال كه به خلافت رسيده است ديگران را بر ما ترجيح مي دهد. طلحه وزبير با آنكه سوگندهاي شديدي در خانه امام (عليه السلام) ياد كرده بودند، پس از خروج از مدينه در ميان راه مكه به هر كس رسيدند بيعت خود را با علي (عليه السلام)انكار كردند.(1)

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 163; الامامة والسياسة، ج1، ص 49; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، صص 232_ 231.

-------------------------- صفحه 398

بازگشت عايشه از نيمه راه مدينه به مكّه

پيشتر گذشت كه در هنگام محاصره خانه عثمان از طرف انقلابيون مصري وعراقي، عايشه مدينه را به عزم حج ترك گفت ودر مكّه بود كه خبر قتل عثمان را شنيد ولي خبر نرسيد كه مسئله خلافت پس از قتل خليفه به كجا منجر شد. از اين جهت

تصميم گرفت كه مكّه را به عزم مدينه ترك گويد. در مراجعت از مكّه، در منزلي به نام «سرف»، با مردي به نام ابن امّ كلاب ملاقات كرد واز اوضاع مدينه پرسيد. وي گفت كه محاصره خانه خليفه هشتاد روز به طول انجاميد وسپس او را كشتند وبعد از چند روز با علي (عليه السلام) بيعت كردند. وقتي عايشه از اتّفاق مهاجرين وانصار بر بيعت با امام آگاه شد سخت برآشفت وگفت: اي كاش آسمان بر سرم فرو مي ريخت.سپس دستور داد كه كجاوه او را به سوي مكّه بازگردانند، در حالي كه نظر خود را در باره عثمان دگرگون كرده بود ومي گفت: به خدا سوگند،عثمان مظلوم كشته شده است ومن انتقام او را از قاتلان او مي ستانم. آن مرد گزارشگر رو به او كرد وگفت: تو نخستين كسي بودي كه به مردم مي گفتي عثمان كافر شده است وبايد او را كه، از حيث قيافه، شبيه نعثل يهودي است بكشند. اكنون چه شده كه از سخن نخست خود بازگشتي؟ وي در پاسخ، به سان كسي كه تير در تاريكي رها كند، گفت: قاتلان عثمان او را توبه دادند وسپس كشتند. در باره عثمان همه سخن مي گفتند ومن نيز مي گفتم، امّا سخن اخير من بهتر از سخن پيشين من است. آن مرد در بي پايگي پوزش عايشه، اشعاري چند سرود كه ترجمه برخي از ابيات آن چنين است: به قتل خليفه فرمان دادي وبه ما گفتي كه او از دين خدا خارج شده است.

-------------------------- صفحه 399

مسلّم است كه ما در كشتن او به فرمان تو گوش كرديم، ازاين رو،

قاتل او نزد ما كسي است كه فرمان به قتل او داده است! عايشه در برابر مسجد الحرام از كجاوه پياده شد وبه حجر اسماعيل رفت وپرده اي در آنجا آويخت. مردم دور او گرد مي آمدند واو خطاب به آنان مي گفت: مردم!عثمان به ناحق كشته شده است ومن انتقام خون او را مي گيرم.(1) پايگاه مخالفان امام(عليه السلام)

پس از قتل عثمان وبيعت مردم با امام (عليه السلام)، سرزمين مكّه مركز مخالفان آن حضرت به شمار مي رفت وافرادي كه با علي (عليه السلام) مخالف بودند يا از دادگري او مي ترسيدند، خصوصاً فرمانداران واستانداران عثمان كه مي دانستند امام دارايي آنان را مصاده مي كند وآنان را به سبب خيانتهايي كه مرتكب شده اند بازخواست خواهد كرد، همه وهمه در مكّه در پوشش حرمت حرم خدا گرد آمدند ونقشه نبرد جمل را طرح كردند. هزينه جنگ جمل

هزينه جنگ جمل را استانداران عثمان، كه در دوران حكومت او بيت المال را غارت كرده وثروت هنگفتي به دست آورده بودند، پرداختند وهدف اين بود كه دولت جوان علي (عليه السلام) را سرنگون كنند واوضاع به حال سابق باز گردد. اسامي برخي از افرادي كه هزينه كمرشكن اين نبرد را تأمين كردند عبارت استاز: 1_ عبد اللّه بن ابي ربيعه، استاندار عثمان در صنعاي يمن. او از صنعا به منظور كمك به عثمان خارج شد وچون در نيمه راه از قتل او آگاه گرديد به مكه

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 172.

-------------------------- صفحه 400

بازگشت.وقتي شنيد كه عايشه مردم را براي گرفتن انتقام خون عثمان دعوت مي كند وارد مسجد شد ودر حالي كه

روي تخت نشسته بود فرياد زد:هركس كه بخواهد براي گرفتن انتقام خون خليفه در اين جهاد شركت كند من هزينه رفتن او را تأمين مي كنم. او گروه كثيري براي شركت در نبرد مجهز كرد. 2_ يعلي بن اميّه، يكي از فرمانداران سپاه عثمان. وي به پيروي از عبد اللّه پول هنگفتي در اين راه خرج كرد. او ششصد شتر خريد(1) ودر بيرون مكّه آماده حركت ساخت وگروهي را بر آن حمل كرد وده هزار دينار در اين راه پرداخت. وقتي امام (عليه السلام) از بذل وبخشش يعلي آگاه شد فرمود:فرزند اميّه ده هزار دينار را از كجا آورده است؟ جز اين است كه از بيت المال دزديده است؟به خدا سوگند، اگر به او وفرزند ابي ربيعه دست يابم ثروت آنان را مصادره مي كنم وجزو بيت المال قرار مي دهم.(2) 3_ عبد اللّه بن عامر، استاندار بصره. او با اموال زيادي از بصره به مكّه فرار كرده بود وهم او بود كه نقشه تصرّف بصره را طرح كرد وطلحه وزبير وعايشه را به باز پس گرفتن اين استان تشويق نمود.(3) د رمكّه استانداران فراري عثمان دور هم گرد آمده بودند وعبد اللّه بن عمر وبرادر او عبيد اللّه، همچنين مروان بن حكم وفرزندان عثمان و غلامان او وگروهي از بني اميّه به آنان پيوسته بودند.(4) با اين همه، نداي اين گروه ودعوت آنان كه چهره هايي شناخته شده بودند توده مردم را از مكّه ونيمه راه براي قيام بر ضدّ امام(عليه السلام) تحريك نمي كرد. ازاين جهت، ناچار بودند كه در كنار نيروهاي عادي، كه با بذل وبخشش استاندارهاي بر كنار شده عثمان وبني

اميّه

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 166.

2 . الجمل، صص 124_ 123.وبه نقل ابن قتيبه(خلفا، ص 56) وي 60 هزار دينار در اختيار زبير و40 هزار دينار در اختيار طلحه نهاد.

3 . الامامة والسياسة، ج1، ص 55; تاريخ طبري، ج3، ص 166.

4 . الجمل، ص121.

-------------------------- صفحه 401

فراهم شده بود، تكيه گاه معنوي نيز داشته باشند واز اين راه، عواطف دينيِ اعرابي را كه در مسير راه زندگي مي كردند تحريك كنند. ازاين جهت، از عايشه وحفصه دعوت كردند كه رهبري معنوي اين گروه را به عهده بگيرند وبا آنان به سوي بصره حركت كنند. درست است كه عايشه از لحظه ورود به مكّه پرچم مخالفت با علي (عليه السلام) را برافراشته بود، ولي هرگز براي اجراي نظر مخالف خود نقشه اي نداشت وهرگز در فكر او خطور نمي كرد كه رهبري لشگري را برعهده بگيرد ورهسپار بصره شود. لذا هنگامي كه زبير فرزند خود عبد اللّه را كه خواهرزاده عايشه بود روانه خانه او كرد، تا عايشه را براي قيام ورفتن به بصره تشويق كند. وي در پاسخ درخواست عبد اللّه گفت:من هرگز به مردم دستور قيام نداده ام. من به مكّه آمده ام كه به مردم اعلام كنم كه امام آنان چگونه كشته شده است واين كه گروهي، با اينكه خليفه را توبه دادند او را كشته اند، تا مردم خود بر ضدّ كساني قيام كنند كه بر او شوريدند واو را كشتند وزمام امور را بدون مشورت به دست گرفتند. عبد اللّه گفت:اكنون كه نظر تو در باره علي وقاتلان عثمان چنين است چرا از مساعدت وكمك

بر ضدّ علي باز مي نشيني؟در حالي كه گروهي از مسلمانان آمادگي خود را براي قيام اعلام كرده اند. عايشه در پاسخ گفت:صبر كن در اين موضوع كمي فكر كنم. عبد اللّه از فحواي سخنان او احساس رضايت كرد. لذا در بازگشت به خانه، به زبير وطلحه وعده داد كه امّ المؤمنين درخواست ما را اجابت كرد. وبراي تحكيم مطلب، فرداي آن روز به نزد عايشه رفت وموافقت قطعي وصريح او را به دست آورد وبراي ابلاغ آن منادي گروه، در مسجد وبازار، خروج عايشه را با طلحه وزبير اعلام كرد وبدين سان مسئله قيام بر ضدّعلي (عليه السلام) وانديشه تصرف بصره قطعي شد.(1) طبري متن نداي خروج كنندگان را چنين نقل مي كند:

--------------------------

1 . الجمل،ص 123.

-------------------------- صفحه 402

آگاه باشيد كه امّ المؤمنين وطلحه وزبير عازم بصره هستند.هركس مي خواهد اسلام را عزيز گرداند وبا كساني كه خون مسلمانان را حلال شمرده اند نبرد كند وآن كس كه مي خواهد انتقام خون عثمان را بازستاند با اين گروه حركت كند وهركس مَركب وهزينه رفتن ندارد، اين مركب او واين هزينه مسافرت او.(1) بازيگران صحنه سياست براي تحريك بيشتر عواطف ديني مردم به سراغ حفصه همسر ديگر رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم)نيز رفتند. وي گفت: من تابع عايشه هستم.اكنون كه او آماده مسافرت است، من نيز آمادگي خود را اعلام مي كنم. امّا وقتي آماده رفتن شد برادرش عبد اللّه او را از مسافرت بازداشت وحفصه به عايشه پيام فرستاد كه: برادرم مرا از همراهي با شما جلوگيري كرد. ***

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 167.

-------------------------- صفحه 403

پيش گرفت. وقتي به «رَبَذه» رسيد آگاه شد كه پيمانشكنان قبلاً احتمال دستگيري خود را در نيمه راه پيش بيني كرده بودند وبه وسيله افراد آشنا از بيراهه عازم بصره شده اند.(2) اگر امام (عليه السلام) از حركت آنان زودتر آگاه شده بود در نيمه راه دستگيرشان مي كرد ودستگيري آنان بسيار آسان بود وبا مقاومتي روبرو نمي شد. زيرا اتّحاد زبير با طلحه اتّحادي صوري بود وهر يك مي خواست خود زمام امر را به دست بگيرد وديگري را از صحنه طرد كند. نفاق آنان به حدّي بود كه از لحظه حركت از مكّه آثار اختلاف در بين آن دو آشكار شد. حتّي در مسير بصره كار امامت در نماز به جاي باريك كشيد وهر كدام مي خواست پيشواي همراهان در نماز شود. به سبب همين اختلاف، به فرمان عايشه، هر دو از امامت در جماعت محروم شدند وامامت نماز به فرزند زبير، عبد اللّه واگذار شد. معاذ مي گويد:به خدا سوگند اگر اين دو نفر بر علي پيروز مي شدند هرگز در مسئله خلافت به توافق نمي رسيدند.(3) برخي از ياران امام ياد آور شدند كه از تعقيب طلحه وزبير منصرف شود، ولي امام نظر آنان را نپذيرفت. علي (عليه السلام) در اين مورد سخني دارد كه ياد آور مي شويم: «وَاللّهِ لا أَكُونُ كَالضَّبُعُ تَنامُ عَلي طُولِ اللَّدْمِ حَتّي يَصِلَ إِلَيْها طالِبُها وَ يُخْتِلَها راصِدُها. وَ لكِنِّي أَضْرِبُ بِالمُقْبِلِ إِلَي الْحَقِّ الْمُدْبِرَ عَنْهُ وَ بِالسّامِعِ الْمُطِيعِ الْعاصِيَ الْمُرِيبَ أَبَداًحتّي يَأْتِيَ عَلَيَّ يَوْمِي».(4) به خدا قسم، من هرگز مانند كفتار نيستم كه با نواختن ضربات آرام وملايم بر در لانه اش به خواب

رود وناگهان دستگيرش سازند.بلكه من با شمشير برنده علاقه مندان حقّ آنان را كه پشت به آن كنند مي زنم وبه ياري دستهاي

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ص51. به نقل تاريخ طبري(ص 169)تعداد آنان نهصد نفر بود.

2 . تاريخ طبري، ج5، ص 169.

3 . تاريخ طبري، ج5، ص 169.

4 . نهج البلاغه، خطبه 6.

-------------------------- صفحه 405

فرمانبرداران، عاصيان وترديد كنندگان را عقب مي رانم تا آن گاه كه مرگ من فرا رسد. علي (عليه السلام) با اين سخن برنامه خود را اعلام كرد وسكوت را در برابر ياغيان وباجگيران روا نداشت وبراي تحقّق اين هدف به فكر تجديد سازمان سپاهيان خود افتاد. تجديد سازمان ارتش

امام (عليه السلام) پس از آگاهي از فرار ناكثان تصميم گرفت كه آنان را تا بصره تعقيب كند، ولي گروهي كه همراه آن حضرت بود از هفتصد يا نهصد نفر تجاوز نمي كرد. هرچند اكثر آنان را رزمندگانِ زبده مهاجرين وانصار، كه برخي در نبرد بدر نيز شركت داشتند، تشكيل مي داد، امّا اين تعداد براي مقابله با گروهي كه براي نبرد اجير شده بودند وقبايلي از اطراف بصره را نيز با خود هماهنگ ساخته بودند كافي نبود. ازاين رو، امام تصميم گرفت كه به ارتش خود سازمان جديد دهد واز قبايل اطراف كه تحت اطاعت امام بودند كمك بگيرند. براين اساس، عدي بن حاتم به سوي قبيله خود (طيّ) رفت وآنان را از حركت علي (عليه السلام) براي سركوبي پيمانشكنان آگاه ساخت ودر انجمن سران قبيله چنين گفت: بزرگان قبيله طي! شما در دوران پيامبر از نبرد با او خودداري كرديد وخدا وپيامبرش را در حادثه

«مرتدّان» ياري داديد.آگاه باشيد كه علي بر شما وارد مي شود. شما در عصر جاهلي براي دنيا نبرد مي كرديد; هم اكنون، در عصر اسلام، براي آخرت بجنگيد.اگر دنيا را بخواهيد، نزد خدا غنيمتهاي فراواني وجود دارد. من شما را به دنيا وآخرت دعوت مي كنم.هم اكنون علي ومجاهدان بزرگ اسلام، از مهاجرين وانصار وبَدْري وغير بدري، به سوي شما مي آيند وبر شما وارد مي شوند. تا دير نشده است برخيزيد وبه استقبال امام بشتابيد. سخنراني عدي شور عجيبي در آن انجمن پديد آور دوصداي تأييد وتصويب

-------------------------- صفحه 406

از هر طرف بلند شد واعضاي انجمن، همگي، آمادگي خود را براي نصرت وكمك امام (عليه السلام) اعلام كردند. هنگامي كه امام بر آنان وارد شد، پيرمردي در برابر آن حضرت ايستاد وبه او به اين نحو خوش آمد گفت: آفرين بر تو اي امير المؤمنين، به خدا سوگند، اگر بيعت تو بر گردن ما نبود ما تو را به سبب خويشاونديت با پيامبر وسوابق درخشانت ياري مي كرديم. تو راه جهاد را در پيش بگير وهمه مردم قبيله طي پشت سر تو قرار دارند وهيچ كس از آنان از سپاه تو تخلّف نمي كند. نتيجه اقدام عدي اين بود كه گروهي سوار نظام به ارتش امام (عليه السلام) پيوستند وارتش او تجديد سازمان يافت. در كنار قبيله طي قبيله بني اسد زندگي مي كردند. يك نفر از سران آن قبيله به نام زفر، كه از مدينه ملازم امام (عليه السلام) بود، از حضرتش اجازه گرفت كه وي نيز به ميان قبيله خود برود وآنان را به ياري امام دعوت كند. وي پس از

مذاكره با افراد قبيله خود موفّق شد كه گروهي از آنان را براي ياري علي (عليه السلام) آماده سازد وهمراه خود به اردوگاه آن حضرت بياورد. البتّه نتيجه اقدام زفر، از نظر موفقيت، به سان عدي نبود وعلّت آن اين بود كه عدي، به سبب اصالت خانوادگي وبذل وبخششهاي پدرش (حاتم) در ميان قوم خود نفوذ فوق العاده اي داشت، در حالي كه زفر از اين موقعيت برخوردار نبود. گذشته از اين، قبيله طي استواري عقيده وانضباط اسلامي خود را در حادثه مرتدّان به خوبي نشان داده بود وپس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) يك نفر از آنان مرتد نشد، در صورتي كه قبيله بني اسد راه ارتداد را در پيش گرفت وبار ديگر، بر اثر مجاهدتهاي قبيله طي، بني اسد به اسلام بازگشتند.(1) سرگذشت ناكثان در راه بصره

طلحه وزبير از ياران رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) بودند ولي از چنان موقعيت وقدرتي

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، صص 54_ 53.

-------------------------- صفحه 407

برخوردار نبودند كه به تنهايي بتوانند بر ضدّ حكومت مركزي بشورند وسپاهي را از از مكّه تا بصره رهبري كنند. اگر همسر رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) در ميان آنان نبود واگر ثروت كلان امويان را در اختيار نداشتند در همان مكّه توطئه آنان بر ملا ونقشه هايشان نقش بر آب مي شد. باري، آنان در پوشش خونخواهي عثمان واينكه علي (عليه السلام) قاتل يا هوادار قاتلان اوست مكّه را به عزم بصره ترك گفتند ودر طيّ راه پيوسته شعار «يالثاراتِ عثمان» سر مي دادند. ولي اين شعار چندان مسخره بود كه حتي نزديكان عثمان

نيز بر آن مي خنديدند. دو ماجراي زير شاهد صدق اين مطلب است: سعيد بن عاص در منطقه «ذات عِرق» با كاروان ناكثان، كه در رأس آنان طلحه وزبير بودند، ملاقات كرد. سعيد كه خود از آل اميّه بود، رو به مروان كرد وگفت: كجا مي رويد؟ مروان در پاسخ گفت:مي رويم تا انتقام خون عثمان را بگيريم. سعيد گفت: چرا راه دور مي رويد; قاتلان عثمان همانان هستند كه در پشت سر شما حركت مي كنند(يعني طلحه وزبير).(1) ابن قتيبه در اين مورد روشنتر سخن گفته است.او مي نويسد: وقتي طلحه وزبير وعايشه در سرزمين «ابوطاس» از منطقه خيبر فرود آمدند، سعيد بن عاص، د رحاليكه مغيرة بن شعبه او را همراهي مي كرد، با كمان سياهي كه بر دست داشت به سراغ عايشه رفت وگفت:كجا مي روي؟گفت: به بصره. سعيد گفت: چه مي خواهي؟گفت: انتقام خون عثمان را. سعيد گفت: اي امّ المؤمنين! قاتلان عثمان در ركاب تو هستند. آن گاه به سراغ مروان رفت وهمين گفتگو را با او نيز داشت وگفت:قاتلان عثمان همين طلحه وزبير هستند كه با كشتن او حكومت را براي خود مي خواستند، امّا چون به هدف خود نرسيده اند مي خواهند خون را با خون وگناه را با توبه بشويند.(2) مغيرة بن شعبه، كه پس از شهادت علي (عليه السلام) دست راست معاويه به

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 472.

2 . الامامة والسياسة، ج1، ص 58.

-------------------------- صفحه 408

شمار مي رفت، در آن روز رو به مردم كرد وگفت:اي مردم، اگر با امّ المؤمنين بيرون آمده ايد براي او نيكفرجامي بخواهيد، واگر براي گرفتن

انتقام خون عثمان خروج كرده ايد قاتلان عثمان همين سران شمايند، واگر به منظور انتقاد بر علي به راه افتاده ايد بگوييد چه اشكالي بر او گرفته ايد. شما را به خدا، در ظرف يك سال از برپا كردن دو فتنه (قتل عثمان ونبرد با علي) بپرهيزيد. ولي نه سخنان سعيد ونه كلام مغيره، هيچ يك در آنان اثر نكرد. پس سعيد راه يمن را ومغيره راه طائف را در پيش گرفت وهيچ كدام در نبردهاي جمل وصفّين شركت نجستند. شتاب در حركت

طلحه وزبير براي پرهيز از گرفتاري به دست امام (عليه السلام) منازل ميان مكه وبصره را به سرعت طي مي كردند. از اين رو، به فكر تهيه شتري تندرو افتادند كه هرچه زودتر عايشه را به بصره برساند. در نيمه راه، عربي را از قبيله «عُرنيه» ديدند كه بر جمل (شتر نر) تيز پايي سوار است. از او خواستند كه جمل خود را بفروشد. او ارزش شتر خود را هزار درهم گفت. خريدار اعتراض كرد وگفت:مگر ديوانه اي؟ كجا ارزش يك جمل هزار درهم است؟ صاحب شتر گفت: تو از وضع آن آگاه نيستي. هيچ شتري را ياراي مسابقه با آن نيست.خريدار گفت:اگر بداني اين جمل را براي چه كسي مي خواهم بدون دريافت درهمي آن را مي بخشي.پرسيد: براي چه كسي مي خواهي؟گفت براي عايشه امّ المؤمنين،صاحب شتر، از روي اخلاص به ساحت نبوّت، جمل را تقديم كرد ودر برابر آن چيزي نخواست. خريدار براي اينكه از او به عنوان راهنما استفاده كند، او را به محلّي كه كاروان عايشه در آنجا فرود آمده بود برد ودر مقابل آن جمل يك شتر

ماده به ضميمه چهار صد يا ششصد درهم به وي داد واز او خواست كه آنان را در پيمودن بخشي از اين بيابان كمك كند واو نيز پذيرفت. راهنما، كه از آشناترين افراد به آن سرزمين بود، مي گويد: از هر آبادي وچاه

-------------------------- صفحه 409

آبي كه عبور مي كرديم عايشه نام آنجا را از من سؤال مي كرد; تا اينكه وقتي از سرزمين «حَوْأَب» عبود كرديم صداي سگان آنجا بلند شد. امّ المؤمنين سر از هودج بيرون آورد وپرسيد:اينجا كجاست؟گفتم:حوأب است. عايشه تا نام حوأب را از من شنيد فريادش بلند شد وفوراً به بازوي جمل زد وآن را خوابانيد وگفت: به خدا سوگند، من همان زني هستم كه از سرزمين حوأب مي گذرد وسگان آنجا بر شتر وي پارس مي كنند.اين جمله را سه بار تكرار كرد وفرياد زد كه او را باز گردانند. توقّف امّ المؤمنين سبب شد كه كاروان نيز توقّف كند وشتران را بخوابانند. اصرار بر حركت مؤثّر نيفتاد وتا روز بعد عايشه در آنجا توقّف كرد. امّا سرانجام خواهرزاده او، عبد اللّه بن زبير، آمد وگفت:هرچه زودتر حركت كن كه علي در تعقيب ماست وممكن است همگي در چنگ او گرفتار شويم.(1) طبري، از روي تعصّب وپنهان كاري، جريان را به نحوي كه نقل كرديم آورده است، ولي ابن قتيبه كه متقدّم بر وي است(متوفا به سال 276)مي نويسد: هنگامي كه امّ المؤمنين از نام سرزمين حوأب آگاه شد به فرزند طلحه گفت:من بايد برگردم، زيرا رسول خدا روزي در ميان همسران خود، كه من نيز در جمع آنها بودم، سخن مي گفت واز جمله فرمود:«مي بينم كه

يكي از شما از سرزمين حوأب مي گذرد وسگان آنجا بر او پارس مي كنند».سپس رو به من كرد وگفت:«حميرا، مبادا تو آن زن باشي». در اين هنگام فرزند طلحه درخواست ادامه مسير را كرد ولي مؤثّر نيفتاد.خواهر زاده او، عبد اللّه بن زبير، منافقانه سوگند ياد كرد كه:نام اين سرزمين حوأب نيست وما حوأب را در اوّل شب پشت سر نهاديم. بر اين سخن نيز اكتفا نكردند وگروهي از اعراب باديه نشين را آوردند وهمگي به دروغ گواهي دادند كه نام اين سرزمين حوأب نيست.اين نوع شهادت دروغ، در نوع خود، در تاريخ اسلام بي سابقه است. پس كاروانيان به مسير خود ادامه دادند ودر نزديكي

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 975.

-------------------------- صفحه 410

بصره براي تسخير اين شهر، كه عثمان بن حنيف از طرف علي (عليه السلام) استاندار آنجا بود، فرود آمدند.(1) پيمانشكنان به بصره نزديك مي شوند

وقتي كاروان ناكثان به نزديكي بصره رسيد مردي از قبيله تميم از عايشه درخواست كرد كه پيش از ورود به بصره سران آنجا را از هدف خود آگاه سازد. از اين رو، عايشه نامه هايي به شخصيتهاي بزرگ بصره نوشت وخود در محلي به نام «حُفَير» فرود آمد ومنتظر پاسخ نامه هاي خود شد. ابن ابي الحديد از ابي مِخْنَف نقل مي كند كه طلحه وزبير نيز نامه اي به عثمان بن حنيف استاندار بصره نوشتند واز او درخواست كردند كه دار الاماره را در اختيار آنان بگذارد. وقتي نامه آنان به عثمان رسيد، وي احنف بن قيس را خواست واو را از مضمون نامه آگاه كرد. احنف به عنوان مشورت گفت: آنان كه

براي خونخواهي عثمان قيام كرده اند، خود، خون او را ريخته اند ومن لازم مي دانم كه آماده مقابله با آنان باشي. تو استانداري ومردم سخن تو را گوش مي كنند.لذا پيش از آنكه آنان بر تو وارد شوند تو به سوي آنان برو. عثمان گفت:نظر من نيز همين است، ولي منتظر دستور امام (عليه السلام) هستم. پس از احنف، حُكَيم بن جبله عبدي وارد شد. عثمان نامه طلحه وزبير را براي او خواند واو نيز همان سخن احنف را تكرار كرد وگفت: اجازه بده من براي مقابله با آنان برخيزم; اگر گردن به اطاعت اميرمؤمنان نهادند چه بهتر وگرنه با همه نبرد كنم. عثمان گفت: اگر تصميم بر مقابله باشد خودم براي اين كار اولي هستم. حكيم گفت:هرچه زودتر دست به كار شود، كه اگر ناكثان وارد بصره شوند دلهاي مردم را، به سبب همراه بودن همسر پيامبر با آنان، به سوي خود متوجه مي سازند وتو

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج9، ص 312.

-------------------------- صفحه 411

را از اين مقام خلع مي كنند. در اين اوضاع نامه اي از امام (عليه السلام) به عثمان بن حنيف رسيد كه او را از پيمانشكني طلحه وزبير وحركتشان به سوي بصره آگاه ساخته ودستور داده بود كه آنان را به وفاي به عهد وپيمان دعوت كند; اگر پذيرفتند با آنان رفتاري نيكو داشته باشد والاّ كار را با جنگ فيصله دهد تا خدا ميان او وآنان داوري كند. امام (عليه السلام) نامه را از ربذه ارسال كرده بود. نامه به املاي آن حضرت وبه خط منشي او عبيد اللّه بود.(1) استاندار بصره

پس ازمشورت با ياران وبعد از وصول نامه امام (عليه السلام) فوراً دو شخصيت بزرگ بصره، عمران بن حصين وابو الاسود دوئلي(2)، را طلبيد وبه آنان مأموريت داد كه از بصره بيرون روند وبا طلحه وزبير در محلي كه سران ناكثان فرود آمده اند ملاقات كنند واز هدف آنان از لشگركشي به بصره جويا شوند. آنان نيز فوراً به لشگرگاه ناكثان رفتند وبا عايشه وطلحه وزبير ملاقات كردند. عايشه در پاسخشان چنين گفت:گروهي امام مسلمانان را بدون تقصير كشتند وخون محترمي را ريختند ومال حرامي را غارت كردند واحترام ماه حرام را از بين بردند. من به اينجا آمده ام تا از جرائم اين گروه پرده بردارم وبه مردم بگويم كه در اين مورد چه كنند.(3)(وبه نقلي گفت:)من به اينجا آمده ام تا سپاهي فراهم سازم وبه كمك آن دشمنان عثمان را مجازات كنم. هر دو نفر از حضور امّ المؤمنين برخاستند وبه نزد طلحه وزبير رفتند وبه آنان گفتند:براي چه آمده ايد؟گفتند:براي خونخواهي عثمان. نمايندگان استاندار پرسيدند:مگر با علي بيعت نكرده ايد؟ گفتند: بيعت ما از ترس شمشير اشتر بود. آن گاه نمايندگان به حضور استاندار بازگشتند واو را از هدف پيمانشكنان آگاه ساختند.

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ج1، ص 59.

2 . شاگردان ممتاز علي (عليه السلام) وپايه گذار علم نحو.

3 . تاريخ طبري، ج5، ص 174.

-------------------------- صفحه 412

استاندار امام (عليه السلام) تصميم گرفت كه با نيروي مردمي از نزديك شدن آنان به بصره جلوگيري كند. ازاين جهت، مناديان در شهر واطراف ندا سر دادند ومردم را به اجتماع در مسجد دعوت كردند. سخنگوي استاندار، براي ردگم كردن، خود را

يك فرد كوفي واز قبيله «قيس» معرفي كرد وگفت: اگر اين گروه مي گويند كه از ترس جان خود به بصره آمده اند، امّا سخن بي پايه اي مي گويند; زيرا آنان در حرم الهي (مكّه) بودند كه مرغان هوا نيز در آنجا در امن وامان هستند. واگر براي گرفتن خون عثمان به اينجا آمده اند، قاتلان عثمان در بصره نيستند كه به سراغ آنان بيايند.اي مردم، لازم است كه در برابر آنان قيام كنيد وآنان را به همانجا كه آمده اند بازگردانيد. در اين ميان مردي به نام اسود برخاست وگفت: آنان ما را قاتلان عثمان نمي دانند، بلكه آمده اند از ما كمك بگيرند وانتقام خون او را بستانند. سخن اسود هرچند با مخالفت اكثريت روبرو شد ولي معلوم شد طلحه وزبير در ميان مردم بصره حامياني دارند. كاروان ناكثان از محلّي كه فرود آمده بودند به سوي بصره حركت كردند وعثمان بن حنيف نيز براي مقابله وجلوگيري از آنان حركت كرد و در منطقه اي به نام «مربد» رو در روي يكديگر قرار گرفتند. سپاهيان طلحه وزبير در سمت راست منطقه وعثمان بن حنيف وياران او در سمت چپ آن قرار داشتند. طلحه وزبير در باره فضايل عثمان ومظلوميت او سخن گفتند ومردم را برگرفتن انتقام او دعوت كردند. صداي تصديق از طرفداران آن دو برخاست، ولي ياران استاندار به تكذيب گفتار هر دو برخاستند ونزاع ميان طرفين بالا گرفت. امّا كوچكترين شكافي در ميان ياران عثمان پديد نيامد. وقتي عايشه وضع را چنين ديد شروع به سخن كرد وگفت: مردم پيوسته از كاركنان عثمان در اطراف شكوه داشتند ومطالب را با

ما در ميان مي گذاشتند.ما در اين مورد نگريستيم واو را فردي بي گناه وپرهيزگار ووفادار

-------------------------- صفحه 413

وگزارشگران را حيله گر ودروغگو يافتيم. منتقدان وقتي نيرومند شدند برخانه او هجوم بردند وخون او را در ماه حرام وبدون عذر ريختند. آگاه باشيد كه آنچه بر شما شايسته است وبر غير شما شايسته نيست اين است كه قاتلان را بگيريد وحكم خدا را در باره آنان اجرا كنيد.(سپس اين آيه را خواند:)(أَلَمْ تَرَ إِلَي الّذينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُدْعَونَ إِلي كِتابِ اللّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ).(1) سخنان عايشه شكافي در ميان ياران استاندار پديد آورد. گروهي به تصديق عايشه وگروهي به تكذيب او پرداختندوخاك پراني وسنگ اندازي به سوي هم در جبهه متّحد عثمان بن حنيف آغاز شد. در اين هنگام عايشه «مربد» را به عزم نقطه اي به نام «دبّاغين» ترك گفت، د رحالي كه دو دستگي بر ياران عثمان حكومت مي كرد وسرانجام گروهي از آنان به ناكثين پيوستند. استيضاح ناكثان

در محلّي كه عايشه فرود آمد مردي از قبيله بني سعد به استيضاح او پرداخت وگفت: اي امّ المؤمنين! كشتن عثمان براي ما آسانتر از خروج تو از خانه وركوب تو بر اين جمل ملعون است.تو از جانب خدا سِتر وپرده حرمت واحترام داشتي(2)، ولي پرده احترام خود را

--------------------------

1 . سوره آل عمران، آيه 23.

2 . اشاره به آيه كريمه است در باره همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم):

(وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الأُولي) (احزاب:33;).

-------------------------- صفحه 414

دريدي وحرمت خود راازميان بردي. اگر با اختيار خود آمده اي از همين جا باز گرد واگر به

اِكراه آمده اي از ما كمك بگير. جواني ديگر از همان قبيله رو به زبير وطلحه كرد وگفت: امّا تو اي زبير، حواري پيامبر به شمار مي روي وتو اي طلحه، با دست خود رسول خدا را از آسيب حفظ كردي. مادرتان را همراه مي بينم. آيا زنان خود را نيز همراه آورده ايد؟گفتند: نه.گفت:من در اين لحظه از شما جدا مي شوم. سپس اشعاري سرود كه نخستين بيت آن اين است: صَنْتُمْ حَلائِلَكُمْ وَ قُدْتُمْ أُمَّكُمْ *** ه_ذا لَعَ_مْرُكَ قِ_لَّةُ الاِنْص_افِ همسران خود را در پشت پرده نشانده ايد ولي مادر خود را سوق داده ايد، سوگند به جان تو اين نشانه كمي انصاف است.(1) در اين هنگام حُكيم بن جبله عبدي با ياران خود به كمك استاندار امام (عليه السلام) قيام كرد ونبرد شديدي ميان او وطرفداران طلحه وزبير در گرفت.عايشه براي جداسازي هر دو گروه دستور داد كه از آن نقطه برخيزند وبه سوي قبرستان «بني مازن» حركت كنند. وقتي به آن نقطه رسيدند تاريكي شب در ميان دو گروه فاصله انداخت واستاندار نيز به شهر بازگشت. ياران عايشه شبانه د رمحلّي به نام «دار الرّزق» گرد آمدند وخود را آماده نبرد ساختند. فرداي آن روز حكيم بن جبله بر آنها حمله برد ونبرد خونيني ميان طرفين رخ داد وتعدادي از هر دو گروه كشته وزخمي شدند. صلح موقت ميان دو گروه

تا اينجا تاريخ نگاران وقايع را متّفقاً به نحوي كه ياد آور شديم نوشته اند. سخن در وقايع بعدي است كه چگونه اين دو گروه به توافق رسيدند كه دست از نبرد بردارند ومنتظر حادثه ديگر شوند. در اينجا طبري، وبه

پيروي از او جزري در «كامل»، مطلب را به دو صورت نوشته اند. به نظر مي رسد كه صورت دوّم قريب به واقع باشد، ولي ما هر دو صورت را مي نگاريم.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 482; الكامل ابن اثير، ج3، صص214_ 213.

-------------------------- صفحه 415

الف)استفسار از كيفيت بيعت طلحه وزبير

طبري مي نويسد: طرفين توافق كردند كه نامه اي به مردم مدينه نوشته شود واز كيفيت بيعت طلحه وزبير با علي (عليه السلام) استفسار شود. چنانچه مردم مدينه گواهي دادند كه بيعت آنان از روي اختيار وآزادي بوده است، هر دو نفر بايد از آن محل به مدينه باز گردند ومتعرض عثمان بن حنيف نشوند واگر گواهي دادند كه بيعت آنان به اكراه واز روي خوف بوده است در آن صورت بايد عثمان بصره را ترك گويد ودار الاماره وبيت المال را وآنچه را مربوط به حكومت است در اختيار طلحه وزبير بگذارد. طبري متن صلحنامه را در تاريخ خود آورده است وياد آور شده كه كعب بن سور حامل آن شد وبه سوي مدينه رهسپار گشت. در روز جمعه در مسجد مدينه پيام مردم بصره را به سمع مردم مدينه رسانيد ولي جز يك نفر به نام اُسامه كسي پاسخ او را نگفت.اسامه گفت:بيعت آنان اختياري نبود واز روي اكراه وترس بوده است. در اين هنگام مردم از كثرت خشم خواستند او را بكشند واگر برخي مانند صُهيب ومحمّد بن مسلمه به داد او نرسيده بودند خون او ريخته مي شد. كعب آنچه را در مسجد مدينه ديده بود پس از بازگشت به بصره نقل كرد واين امر سبب شد كه

طلحه وزبير بر عثمان بن حنيف پيام فرستادند كه دار الاماره را ترك كند، زيرا ثابت شد كه بيعت آن دو با ميل ورغبت نبوده است. صلح وسازش بر اين اساس بسيار بعيد به نظر مي رسد واين نقل از جهاتي دور از واقع است، زيرا: 1_ ناقل آن سيف بن عُمر است كه محقّقان او را فردي صالح وراستگو نمي دانند، ولي متأسفانه قسمتي از تاريخ طبري(از حوادث سال 11 تا حوادث سال 36 هجري) انباشته از منقولات اوست. 2_ پيمودن راه بصره به مدينه وبازگشت مجدد به بصره وقت زيادي مي طلبيد

-------------------------- صفحه 416

وناكثان مي دانستند كه امام (عليه السلام) از مدينه حركت كرده ودر تعقيب آنهاست. بنابر اين، هرگز مصلحت نبود كه پيمانشكنان، با احساس چنين خطري در پشت گوش خود، به چنان شرطي تن دهند ودست روي دست بگذارند وبه تسخير شهر وخلع استاندار نپردازند ومنتظر پاسخ شوند. 3_ كساني به چنان شرطي تن مي دهند كه مطمئن باشند كه ياران پيامبر به بيعت اكراهي آنان گواهي خواهند داد، در صورتي كه چنين اطميناني براي آنان وجود نداشت، بلكه بايد گفت كه برخلاف آن اطمينان داشتند ولذا، بنابه نقل طبري از سيف بن عمر، فقط يك نفر كه او نيز از متقاعدين بيعت با امام (عليه السلام) بود، بر بيعت اكراهي آن دو گواهي داد وديگران، طبق نقل خود سيف، در پاسخ سكوت كردند. 4_ روشنترين گواه بر اينكه بيعت آنان اكراهي نبوده اين است كه گروهي مانند سعد وقّاص، عبد اللّه بن عمر، اُسامه وحسّان و ... از بيعت امتناع كردند واز همه چيز كناره گيري كردند وكسي

متعرّض آنان نشد.اگر طلحه وزبير نيز مايل به بيعت نبودند مي توانستند در رديف قاعدان قرار گيرند.چنانچه وقتي امام (عليه السلام) از اين مطلب آگاه شد در باره زبير فرمود: زبير گمان مي كند كه به دست بيعت كرده ودر دل مخالف بوده است. او، در هر حال، به بيعت خود اقرار كرده، مدّعي شده است كه در باطن خلاف آن را پنهان داشته است.بايد براي اين مطلب گواه بياورد واگر نداشت، بيعت او به حال خود باقي است وبايد مطيع وفرمانبر باشد.(1) بعدها نيز، پس از كشته شدن سران پيمانشكنان، امام (عليه السلام) وضع آن دو را چنين تشريح مي كند: «اَللّهُمَّ إِنَّهُما قَطَعانِي وَ ظَلَمانِي وَ نَكَثا بَيْعَتِي وَ أَلَّبَا النّاسَ عَلَيَّ فَاحْلُلْ ما عَقدا وَ

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 8.

-------------------------- صفحه 417

لا تَحْكُمْ لَهُما ما أَبْرَما وَأَرِهُمَا المَساءَةَ فِيما أَمَّلا وعَمِلا. وَلَقَدِ اسْتَثَبْتُهُما قَبْلَ الْقِتالِ، وَ اسْتَأْنَيْتُ بِهِما أَمامَ الْوِقاعِ فَغَمَطَا النِّعْمَةَ وَردّا العافِيَة».(1) پروردگارا، طلحه و زبير پيوند خود را با من قطع كردند وبر من ستم نمودند وبيعت خود را شكستند ومردم را بر من شوراندند. خدايا، آنچه را بسته اند بگشا وآنچه راتابيده اند استوار مگردان وكيفر آنچه را كه آرزو داشتند وانجام دادند به آنان بنما.من پيش از شروع جنگ آنان را مهلت دادم كه به بيعتي كه كرده بودند باز گردند، ولي كفران نعمت كردند وسلامت دو جهان را از دست دادند. ب) كسب تكليف از امام (عليه السلام)

صورت ديگر توافق اين است كه عثمان بن حنيف خطاب به ناكثان گفت كه مأمور علي (عليه السلام) است وبه هيچ وجه نمي تواند به

خواسته آنان تن دهد جز اينكه نامه اي به امام بنويسد واز او كسب تكليف كند.(2) ابن قتيبه در كتاب «الامامة والسياسة» مي افزايد: طرفين توافق كردند كه عثمان بن حنيف در موقعيت خود بماند ودار الاماره ومسجد وبيت المال در اختيار او باشد وطلحه وزبير در هر جا كه خواستند فرود آيند تا خبري از علي (عليه السلام) برسد. اگر با امام به توافق رسيدند كه هيچ; در غير اين صورت هركس در انتخاب راه وروش آزاد خواهد بود. وبر اين مطلب ميثاق سپردند وگروهي را از طرفين گواه گرفتند.(3) اين نقل صحيحتر به نظر مي رسد. البته اين بدان معني نيست كه سران ناكثين واقعاً واز صميم قلب به اين توافق تن دادند، بلكه آنان با پذيرش صوري توافق،

--------------------------

1 . نهج البلاغه عبده، خطبه 133.

2 . تاريخ طبري، ج3، ص 486; كامل، ج3، ص 216; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج9، ص319.كتاب اخير متن قرار داد را نقل كرده است.

3 . الامامةوالسياسة، ج1، ص 64.

-------------------------- صفحه 418

تصميم داشتند كه در اوّلين فرصت با شبيخون زدن دار الاماره را تسخير كنند ودست عثمان بن حنيف را از امارت بصره كوتاه سازند. لذا مي نويسند كه عايشه نامه اي به زيد بن صوحان نوشت ودر آن نامه او را فرزند خاص خود خواند ودرخواست كرد كه به گروه آنان بپيوندد يا لااقل در خانه اش بنشيند وعلي را ياري نكند. زيد در پاسخ نامه او نوشت: رحمت خداي شامل حال امّ المؤمنين باشد. به او امر شده است كه در خانه خود بنشيند وبه ما امر شده است كه

جهاد كنيم. او وظيفه خود را ترك كرده است وما را به انجام وظيفه خودش(جلوس در خانه) دعوت مي كند! از طرفي، به آنچه كه ما به آن موظّف هستيم قيام كرده است وما را از عمل به وظيفه خود باز مي دارد. ابن ابي الحديد نقل مي كند كه سران ناكثين با هم به گفتگو پرداختند وياد آور شدند كه با ضعفي كه دارند اگر علي با سپاه خود برسد كار آنان پايان مي پذيرد. از اين جهت، به سران قبايل اطراف نامه نوشتند وموافقت بعضي از قبايل(مانند:اَزْد، ضَبّه وقيس بن غيلان) را جلب كردند. در عين حال، بعضي از قبايل نسبت به امام (عليه السلام)وفادار ماندند.(1) ***

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج9، ص321_ 320. صفحه 419

تو در باره خليفه مي رسيد مضموني غير از اين داشت. تو ما را بر قيام بر ضدّ او دعوت مي كردي. در اين هنگام زبير برخاست ودر تبرئه خود گفت: از من نامه اي به شما نرسيده است. در اين موقع مردي از قبيله «عبد القيس» برخاست وسرگذشت خلافت خلفاي چهارگانه را مطرح كرد وحاصل گفتار او اين بود كه نصب تمام خلفا به وسيله شما مهاجرين وانصار صورت مي گرفت وكوچكترين مشورتي با ما نمي كرديد. تا اينكه سرانجام با علي بيعت كرديد بدون اينكه از ما نظر بخواهيد. حال چه ايرادي بر او

-------------------------- صفحه 420

گرفته ايد؟ آيا مالي را به خود اختصاص داده؟ آيا به غير حق عمل كرده ؟ آيا منكَري مرتكب شده است؟اگر هيچ يك از اين كارها صورت نگرفته است، چرا شورش كرده ايد؟ منطق محكم ونيرومند او خشم دنيا خواهان را تحريك كرد ومي خواستند او را بكشند، ولي قبيله او مانع او شدند.امّا فرداي آن روز بر سر او ريختند واو را با هفتاد نفر ديگر كه به ياري او برخاسته بودند از دم تيغ گذراندند. سپس زمام امور را، از امامت نماز گرفته تا بيت المال، در اختيار گرفتندوبه بخشي از مراد خود رسيدند.(1) سرنوشت استاندار

ثبات استاندار در حفظ مقام وموقعيت امام (عليه السلام)، ناكثان را سخت عصباني كرده بود. لذا در نخستين لحظاتي كه بر او دست يافتند او را لگد مال كردند وموهاي سر ورويش را كندند.سپس در قتل او به مشاوره پرداختند وسرانجام تصويب كردند كه او را رها كنند، زيرا از آن مي ترسيدند كه برادر او سهل بن حنيف

د رمدينه واكنش تندي نشان دهد. عثمان بن حنيف بصره را به عزم ديدار علي (عليه السلام) ترك گفت.هنگامي كه امام (عليه السلام) او را به آن صورت ديد از باب مطايبه فرمود: از سوي ما به صورت يك پيرمرد رفتي واكنون به صورت يك جوان برگشتي!عثمان حادثه را بر امام (عليه السلام) تشريح كرد. تعداد كساني كه در اين كودتاي خونين به قتل رسيدند مختلف نقل شده است. طبق نقل طبري در تاريخ خود وجزري در «كامل»، كشته شدگان چهل نفر بودند ولي ابن ابي الحديد تعداد آنان را هفتاد تن ذكر كرده است وبه نقل ابو

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 485; كامل; ج3، ص 217; الامامة والسياسة، ج1، ص 65.

-------------------------- صفحه 421

مخنف(در جمل) چهار صد تن كشته شدند.(1) رقّت آور آنكه ناكثان براين گروه، كه همگي نگهبانان مسجد ودار الاماره وزندان بودند، با خدعه وحيله دست يافتند وهمه را به طرز فجيعي سر بريدند. قيام حُكَيْم بن جبلّه

در اين ميان، حكيم بن جبلّه از خلع رقّتبار عثمان وقتل فجيع نگهبانان دار الاماره سخت آزرده شد وبا سيصد تن از قبيله عبد القيس تصميم گرفت با آنان نبرد كند وبا ترتيب دادن چهار گردان، وبه همراهي سه برادرش وتعيين فرمانده براي هر يك، بر ناكثين حمله بَرد.ناكثان براي تشويق مردم به مقابله با حكيم، براي اوّلين بار همسر رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) را بر شتر نشاندند وبا استفاده از موقعيت او عواطف مردم را نسبت به خود جلب كردند. از اين جهت، روز قيام حكيم را نيز روز جمل ناميده اند وبراي امتياز آن با روز جملِ

معروف اوّلي را به صفت كوچك ودوّمي را به صفت بزرگ منسوب كرده اند. در اين نبرد تمام سيصد تن از ياران حكيم به همراه سه برادر او كشته شدند وبدين ترتيب امارت سرزمين بصره به صورت بلامنازع در اختيار طلحه وزبير قرار گرفت. ولي از آنجا كه هر دو نفر خواهان حكومت وفرمانروايي بودند بر سر امامت نماز، سخت به نزاع برخاستند، زيرا امامت هر كدام در آن روز نشانه امارت او بود. وقتي عايشه از اختلاف آن دو آگاه شد دستور داد كه هر دو كنار بروند وامامت نماز را برعهده فرزندان زبير وطلحه نهاد. پس، يك روز عبد اللّه بن زبير وروز ديگر محمّد بن طلحه با مردم نماز مي گزارد. وقتي در بيت المال را گشودند وديدگان آنان به ثروت كلان خزانه مسلمين افتاد زبير اين آيه راتلاوت كرد:

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج9، ص 321.

-------------------------- صفحه 422

(وَعَدَكُمُ اللّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْْ هذِهِ).(فتح:20) خداوند غنيمتهاي فراواني به شما وعده داده است كه دريافت مي كنيد واين غنيمت را به جلو انداخت. سپس افزود: ما به اين ثروت از مردم بصره اوّلي وشايسته تر هستيم. آن گاه همه اموال را ضبط كرد. وقتي امام (عليه السلام) بر بصره مسلّط شد، همه اموال را به «بيت المال» باز گرداند.(1) آگاه شدن حضرت علي(عليه السلام) از كودتا

سرزمين ربذه سرزمين خاطره هاست. امام (عليه السلام) از دير باز اين منطقه آشنايي داشت، بالأخص از روزي كه ربذه به صورت تبعيدگاه برخي از ياران صميمي آن حضرت در آمد واز جمله ابوذر، صحابي بزرگ پيامبر (صلي الله عليه

وآله وسلم)، به جرم پرخاشگري بر تبعيضها واسرافها به آن سرزمين تبعيد شد. پس از گذشت سالها، تقدير الهي علي (عليه السلام) را به اين منطقه سوق داده بود تا براي دستگيري پيمانشكنان نيرويي گرد آورد. امام (عليه السلام) در اين سرزمين بود كه خبر ناگوار كودتاي پيمانشكنان را شنيد وآگاه شد كه طلحه وزبير وارد شهر بصره شده اند ومأموران حفاظت دار الاماره ومسجد وبيت المال وزندان را كشته اند وبا ريختن خون صدها نفر بر شهر مسلّط شده اند واستاندار امام را، پس از ضرب وشتم وكندن موي سر وصورت، از آنجا بيرون كرده اند وبا تبليغات مسموم توانسته اند گروهي از قبايل بصره را با خود همراه سازند. در اين مرحله، نظر امام (عليه السلام) اين بود كه براي سركوبي ناكثين از مردم كوفه كمك بگيرد، چه تنها سنگري كه براي او در سرزمين عراق باقي مانده بود شهر كوفه وقبايل اطراف آن بود. ولي در اين راه والي كوفه ابوموسي اشعري مانع بود، زيرا

--------------------------

1 . همان، ج9، ص 322; تاريخ طبري، ج3; كامل، ج3.

-------------------------- صفحه 423

هر نوع قيام را فتنه مي پنداشت ومردم را از ياري كردن امام (عليه السلام) باز مي داشت. ابو موسي پيش از بيعت مهاجرين وانصار با امام (عليه السلام) والي كوفه بود وپس از روي كار آمدن آن حضرت، به صلاحديد مالك اشتر، در پُست خود باقي ماند. آنچه امام را بر ابقاي او د رمقام خود واداشت، علاوه بر نظر مالك اشتر، پيراستگي ابوموسي از اسراف در بيت المال وحيف وميل آن بود واز اين حيث با ساير استانداران عثمان تفاوت وتمايز

داشت. باري، امام(عليه السلام) چاره را آن ديد كه شخصيتهايي را به كوفه اعزام كند ودر اين مورد نامه هايي براي ابو موسي ومردم كوفه بفرستد تا زمينه را براي اعزام نيرو آماده سازند ودر غير اين صورت، به عزل استاندار ونصب ديگري بپردازد. اينك شرح كارهايي كه امام(عليه السلام)در اين زمينه انجام داد: 1_ اعزام محمّد بن ابي بكر به كوفه

امام (عليه السلام) محمّد بن ابي بكر ومحمّد بن جعفر را همراه با نامه اي به كوفه اعزام كرد تا در يك مجمع عمومي نداي استمداد او را به سمع مردم كوفه برسانند، ولي سماجت ابو موسي در رأي خود، تلاش هر دو نفر را بي نتيجه ساخت.هنگامي كه مردم به ابوموسي مراجعه مي كردند، مي گفت:«اَلْقُعُودُ سَبِيلُ الآخِرَةِ وَ الْخُروجُ سَبِيلُ الدُّنْيا» (1). يعني: در خانه نشستن راه آخرت وقيام راه دنيا است(هر كدام را مي خواهيد برگزينيد!).از اين رو،نمايندگان امام (عليه السلام) بدون اخذ نتيجه كوفه را ترك گفتند ود رمحلي به نام «ذي قار» با آن حضرت ملاقات كردند وسرگذشت خود را بيان داشتند. 2_ اعزام ابن عبّاس واَشتر

امام (عليه السلام) در اين مورد نيز، همچون ديگر موارد، بر آن بود كه تا كار به بن

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 393، وص 496.

-------------------------- صفحه 424

بست نرسد دست به اقدام شديدتر نزند. لذا مصلحت ديد كه پيش از اعزام ابو موسي دو شخصيت نامي ديگر، يعني ابن عبّاس ومالك اشتر، را به كوفه روانه سازد تا از طريق مذاكره مشكل را بگشايند. پس به اشتر فرمود: كاري را كه انجام دادي واكنون نتيجه بدي داده است بايد اصلاح

كني. آن گاه هر دو نفر رهسپار كوفه شدند وبا ابو موسي ملاقات ومذاكره كردند. اين بار ابو موسي سخن خود را در قالب ديگري ريخت وبه آنان چنين گفت: «هذِهِ فِتْنَةٌ صَمّاءُ، النَّائِمُ فِيها خَيْرٌ مِنَ الْيَقْظانِ وَ الْيَقْظانُ خَيْرٌ مِنَ الْقاعِدِ وَ الْقاعِدُ خَيْرٌ مِنَ الْقائِمِ وَالْقائِمُ خَيْرٌ مِنَ الرّاكِبِ والّراكِبُ خَيْرٌ مِنَ السّاعِي».(1) اين شورشي است، كه انسان خواب در آن بهتر از بيدار است وبيدار بهتر از نشسته واو بهتر از ايستاده واو بهتر از سوار وسوار بهتر از ساعي است. سپس افزود:شمشيرها را در غلاف كنيد و... اين بار نيز نمايندگان امام، پس از سعي وتلاش بسيار، مأيوسانه به سوي امام (عليه السلام) باز گشتند واو را از عناد وموضعگيري خاصّ ابوموسي آگاه ساختند. 3_ اعزام امام حسن(عليه السلام) وعمّار ياسر

اين بار امام (عليه السلام) تصميم گرفت كه براي ابلاغ پيام خود از افراد بلند پايه تر كمك بگيرد وشايسته ترين افراد براي اينكار فرزند ارشد وي حضرت مجتبي (عليه السلام)وعمّار ياسر بودند. اوّلي فرزند دختر پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) بود كه پيوسته مورد مهر او بود ودوّمي از سابقان در اسلام كه مسلمانان ستايش او را از رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) بسيار شنيده بودند. اين دو بزرگوار نيز با نامه اي از امام(عليه السلام) وارد كوفه شدند. نخست حضرت مجتبي (عليه السلام)نامه امام(عليه السلام)را، كه بدين مضمون بود، بر مردم

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3،ص 496.

-------------------------- صفحه 425

خواند: از بنده خدا علي امير مؤمنان به مردم كوفه، ياوران(1) شرافتمند وبلند پايگان عرب.امّا بعد، من شما را از كار (قتل) عثمان آنچنان آگاه سازم

كه شنيدن آن به سان ديدنش باشد. مردم بر كارهاي او خرده گرفتند ومن مردي از مهاجران بودم كه سعي مي كردم او را خرسند سازم وكمتر ملامتش كنم.د رحالي كه مَثَل طلحه وزبير نسبت به او همچون شتر رميده اي بود كه كمترين فشار بر او موجب تند بردن شتر وآهسته راه بردن آن «حداء» هاي ناراحت كننده او باشد. علاوه بر اين دو، عايشه نيز ناگهان بر او خشمگين شد وسرانجام گروهي بر او دست يافتند واو را كشتند.آن گاه مردم، بدون كمترين اكراه، بلكه با كمال رغبت، با من بيعت كردند. اي مردم! براي هجرت(مدينه) اهل خود را بيرون رانده وبه صورت ديگ جوشان در آمده وفتنه بر پا شده است. به سوي فرمانده خود بشتابيد وبه جهاد با دشمن خود مبادرت ورزيد.(2) پس از قرائت نامه امام (عليه السلام) وقت آن رسيد كه نمايندگان آن حضرت نيز سخن بگويند واذهان مردم را روشن سازند. وقتي فرزند امام آغاز به سخن كرد چشمها به او دوخته شد وشنوندگان زير لب او را دعا مي كردند واز خدا مي خواستند كه منطق او را استوارتر سازد. حضرت مجتبي (عليه السلام)، د رحالي كه بر عصا يا نيزه اي تكيه داده بود، سخن خود را چنين آغاز كرد: اي مردم! ما آمده ايم كه شما را به كتاب خدا وسنّت پيامبرش وبه سوي داناترين ودادگرترين وبرترين واستوارترين فرد در امر بيعت از مسلمين بخوانيم. شما را به سوي كسي دعوت كنيم كه قرآن بر او ايراد نگرفته، سنّت او را انكار نكرده ودر ايمان به كسي كه با او دو پيوند داشت (:ايمان

--------------------------

1

. در نامه امام (عليه السلام) در اينجا لفظ «جبهة الأنصار» آمده است.جبهه به معني گروه وپيشاني است ومقصود از انصار همان ياوران است، نه انصار در مقابل مهاجر، زيرا پيش از مهاجرت امام (عليه السلام)ازمدينه به كوفه، اين شهر مركز انصار اصطلاحي نبود.

2 . نهج البلاغه، نامه نخست.

-------------------------- صفحه 426

وخويشاوندي) بر همه سبقت داشته وهرگز او را تنها نگذاشته است. در روزي كه مردم از اطراف او (=پيامبر) پراكنده شده بودند، خدا به كمك او اكتفا كرد. واو با پيامبر نماز مي گزارد، در حالي كه ديگران مشرك بودند. اي مردم! چنين كسي از شما كمك مي طلبد وشما را به حق دعوت مي كند واز شما مي خواهد كه او را پشتيباني كنيد وبر ضد ّ گروهي كه پيمان خود را شكسته اند وصالحانِ از ياران او را كشته اند وبيت المال او را به غارت برده اند قيام كنيد. برخيزيد، كه رحمت خدا بر شما باد وبه سوي او حركت كنيد وبه كارهاي نيك فرمان دهيد واز بديها باز داريد وآنچه را كه نيكان آماده مي سازند شما نيز آماده سازيد. ابن ابي الحديد از قول مورّخ معروف ابومخنف براي امام حسن (عليه السلام) دو سخنراني نقل مي كند كه ما به ترجمه يكي اكتفا كرديم. هر دو سخنراني حضرت مجتبي (عليه السلام)، در تحريك عواطف وتشريح مواضع علي (عليه السلام)، كاملاً اعجاب انگيز است.(1) وقتي سخنان امام مجتبي (عليه السلام) به پايان رسيد، عمّار ياسر برخاست وخدا را ثنا گفت وبر پيامبر او درود فرستاد وسپس چنين گفت: اي مردم! برادر وپسر عمّ پيامبر شما را براي كمك

به دين خدا مي خواند.بر شما باد امامي كه كار خلاف انجام نمي دهد ودانشمندي كه نياز به تعليم ندارد وصاحب قدرتي كه هرگز نمي ترسد وداراي سابقه اي در اسلام كه كسي به پايه او نمي رسد. اگر با او روبرو شويد حقيقت را براي شما بازگو مي كند. سخنان فرزند پيامبر وصحابي بلند پايه او دلها را بيدار ووجدانهارا بيدارتر كرد وآنچه را كه استاندار ساده لوح رشته بود از هم گسست.چيزي نگذشت كه جوش وخروش در سراسر جمعيت افتاد.خصوصاً وقتي كه زيد بن صوحان نامه عايشه را

--------------------------

1 . ر.ك. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج14، ص14_ 11; تاريخ طبري، ج3، ص500 _ 499.

-------------------------- صفحه 427

بر مردم كوفه خواند همه را در اعجاب فرو برد. او در نامه خود به زيد نوشته بود كه در خانه خود بنشيند وعلي را ياري نكند. زيد پس از خواندن نامه فرياد زد:مردم! آگاه باشيد كه وظيفه امّ المؤمنين در خانه نشستن است ووظيفه من نبرد كردن در ميدان جهاد. اكنون او ما را به وظيفه خودش دعوت مي كند و خود وظيفه ما را بر عهده مي گيرد! مجموع اين وقايع وضع را به نفع امام (عليه السلام) تغيير داد وگروهي آمادگي خود را براي ياري آن حضرت اعلام كردند ودر حدود دوازده هزار نفر خانه وزندگي خود را براي پيوستن به امام (عليه السلام) ترك گفتند. ابو الطّفيل مي گويد: امام، پيش از ورود سپاهيان كوفه به اردوي او، به من گفت كه تعداد ياراني كه از كوفه به سوي او مي آيند دوازده هزار ويك نفرند. من همه را پس

از ورود شمردم; از آن عدد نَه يك نفر كم بود ونه يك نفر فُزون.(1) ولي شيخ مفيد آمار سپاهياني را كه از كوفه به سوي امام (عليه السلام) شتافتند شش هزار وششصد نفر ذكر مي كند ومي گويد:امام (عليه السلام) به ابن عبّاس گفت كه در ظرف دو روز تعداد ياد شده به سوي او مي آيند وطلحه وزبير را مي كشند. وابن عباس مي گويد كه چون از آمار سپاهيان تحقيق كرد گفتند كه شش هزار وششصد نفرند.(2) تلاش بي ثمر ابو موسي

ابو موسي از دگرگوني وضع كوفه سخت برآشفت ورو به عمّار ومردم كرد وگفت: از پيامبر شنيده ام كه به زودي فتنه اي رخ مي دهد كه در آن نشسته بهتر از ايستاده وهر دو بهتر از سواره اند، وخداوند خون ومال ما را به يكديگر حرام كرده است.

--------------------------

1 . ر.ك. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج14، ص14_ 11; تاريخ طبري، ج3، ص500 _ 499.

2 . جمل، ص 157.

-------------------------- صفحه 428

عمّار، با روح پرخاشگري كه داشت، گفت:آري پيامبر خدا تو را قصد كرده وقعود تو بهتر از قيام توست نه ديگران.(1) در اينجا بايد كمي در باره حديث ياد شده تأمل كرد. فرض مي كنيم كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) چنين حديثي را بيان كرده است، ولي از كجا معلوم كه مقصود او حادثه جمل بوده است؟ آيا جلوگيري از تجاوز گروهي كه براي كسب قدرت چهار صد نفر را مانند گوسفند سر بريدند فتته اي است كه قاعد در آن بهتر از قائم است؟ پس از درگذشت پيامبر (صلي الله عليه وآله

وسلم) حادثه هاي بسياري رخ داده است; از سقيفه تا قتل عثمان. چرا حديث پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم)ناظر به اين حوادث نباشد؟ اگر تاريخ را ورق بزنيم وحوادث سالهاي 11تا 35 هجري را از نظر بگذرانيم خواهيم ديد كه برخي از آن حوادث بسيار اسف انگيز بوده است. مگر مي توان از حادثه تلخ مالك بن نويره به سادگي گذشت؟ حوادث دوران خليفه سوّم را، از جمله ضرب وشتم وتبعيد صالحان، مگر مي شود فراموش كرد؟چرا اين حديث ناظر به دوران خلافت معاويه ومروان وعبد الملك نباشد؟ به علاوه، اصولاً اسلام محكماتي دارد كه به هيچ وجه نمي توان آنها را ناديده گرفت واز آن جمله اصل اطاعت از اولو الأمر است.اطاعت خليفه منصوص يا منتخب از جانب مهاجرين وانصار يك وظيفه اسلامي است كه همگان بر آن صحّه گذارده اند وابو موسي نيز امام (عليه السلام) را به عنوان «وليّ امر» مي شناخت، زيرا فرمان آن حضرت را پذيرفت ودر پست استانداري كوفه باقي ماند و از آن پس هر كاري انجام مي داد به عنوان والي علي (عليه السلام) انجام مي داد. در اين صورت نبايد در برابر آيه:(أَطِيعُوا اللّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنْكُمْ)حديث مُجملي را دستاويز قرار مي داد وبا نصّ قرآني مخالفت ميورزيد.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 498.

-------------------------- صفحه 429

عزل ابو موسي از مقام استانداري

اعزام نمايندگان متعدد وبي ثمر ماندن تمام كوششها، امام (عليه السلام) را بر آن داشت كه ابوموسي را از مقام خود معزول دارد. آن حضرت قبلاً نيز در طيّ نامه اي حجّت را بر او تمام كرده، به وي نوشته

بود:من هاشم بن عتبه را اعزام كردم كه به كمك تو مسلمانان را به جانب ما روانه سازد، لذا بايد با او همكاري كني. وما تو را به اين مقام گمارديم كه ياور حق باشي. وقتي امام (عليه السلام) از تأثير نامه ها واعزام شخصيتها در تغيير تفكّر ورأي استاندار مأيوس گرديد، همراه با اعزام حضرت مجتبي (عليه السلام) نامه اي نيز به ابو موسي نوشت ورسماً او را از مقام ولايت معزول كرد وقرظة بن كعب را به جاي وي گمارد. متن نامه امام چنين است: «فَقَدْ كُنْتُ أَرَي أَنْ تَعْزُبَ عَنْ هذَا الأَمْرِ الّذي لَمْ يَجْعَل لَكَ مِنْهُ نَصِيباً سَيَمْنَعُكَ مِنْ رَدِّ أَمْرِي وَ قَدْ بَعَثْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيّ وَ عَمّارَ بْنَ ياسِر يَسْتَنْفِرانِ النّاسَ وَ بَعَثْتُ قُرْظَةَ بْنَ كَعْب والِياً عَلَي الْمِصْرِ فَاعْتَزِلْ عَمَلَنا مَذْمُوماً مَدْحُوراً». چنين مصلحت مي بينم كه از اين مقام كنار بروي ;مقامي كه خدا براي تو در آن نصيبي قرار نداده است. وخدا از پيامد مخالفت تو مرا باز مي دارد. من حسن بن علي وعمّار ياسر را اعزام كردم تا مردم را براي كمك به ما گسيل دارند وقرظة بن كعب را والي شهر قرار دادم. از كارگزاري ما كنار برو، د رحالي كه نكوهيده ورانده شده هستي. مضمون نامه در شهر منتشر شد وچيزي نگذشت كه مالك اشتر، كه به درخواست خود او اين بار نيز به كوفه اعزام شده بود دار الاماره را تحويل گرفت ودر اختيار استاندار جديد قرار داد وابو موسي، پس از يك شب اقامت، كوفه را ترك گفت.(1)

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 501.

-------------------------- صفحه 430 -------------------------- صفحه

431

كرده ام وبه خدا سوگند كه اين كار را انجام خواهم داد. صعصعه مي گويد:پيش از آنكه امام (عليه السلام) وارد بصره شود به حضور او رسيدم. او از من پرسيد كه در پشت سر چه خبر است.گفتم:گروهي را ديدم كه جز جنگ با تو خواسته ديگري ندارند. امام فرمود: واللّهُالْمُستعان.(1) وقتي علي (عليه السلام) از تصميم قطعي سران آگاه شد، ابن عبّاس را خواست وبه او گفت: با اين سه نفر ملاقات كن وبه سبب حقّ بيعتي كه بر گردنشان دارم با آنان احتجاج كن. وي وقتي با طلحه ملاقات كرد وياد آور بيعت او با امام شد، در پاسخ ابن عبّاس گفت:من بيعت كردم در حالي كه شمشير بر سرم بود. ابن عباس گفت: من تو را ديدم كه با كمال آزادي بيعت كردي; به اين نشانه كه در وقت بيعت، علي به تو گفت كه اگر مي خواهي او با تو بيعت كند وتو گفتي كه تو با او بيعت مي كني.طلحه گفت:درست است كه علي اين سخن را گفت، ولي در آن هنگام گروهي با او بيعت كرده بودند ومرا امكان مخالفت نبود... آنگاه افزود: ما خواهان خون عثمان هستيم و اگر پسر عمّ تو خواهان حفظ خون مسلمانان است قاتلان عثمان راتحويل دهد وخود را از خلافت خلع كند تا خلافت در اختيار شورا قرار گيرد وشورا هر كه را خواست انتخاب كند. در غير اين صورت، هديه ما به او شمشير است. ابن عبّاس فرصت را غنيمت شمرد وپرده را بالا زد وگفت: به خاطر داري كه تو عثمان را ده روز تمام محاصره كردي واز رساندن آب به

درون خانه او مانع شدي وآن گاه كه علي با تو مذاكره كرد كه ا جازه دهي آب به درون خانه عثمان برساند تو موافقت نكردي ووقتي كه مصريان چنين مقاومتي را مشاهده كردند وارد خانه او شدند واو را كشتند وآن گاه مردم با كسي كه سوابق درخشان وفضائل روشن وخويشاوندي نزديكي با پيامبر داشت بيعت كردند وتو وزبير نيز بدون اكراه واجبار بيعت كرديد. اكنون آن را شكستيد. شگفتا! تو در خلافت سه خليفه پيشين ساكت وآرام بودي،

--------------------------

1 . الجمل، ص 167.

-------------------------- صفحه 433

امّا نوبت به علي كه رسيد از جاي خود كنده شدي. به خدا سوگند، علي كمتر از شما ها نيست. اينكه مي گويي بايد قاتلان عثمان را تحويل دهد، تو قاتلان او را بهتر مي شناسي، ونيز مي داني كه علي از شمشير نمي ترسد. در اين هنگام طلحه، كه در ضمير خود شرمنده منطق نيرومند ابن عباس شده بود، مذاكره را خاتمه داد وگفت: ابن عبّاس، از اين مجادله ها دست بردار. ابن عبّاس مي گويد: من فوراً به سوي علي (عليه السلام) شتافتم ونتيجه مذاكره را ياد آور شدم. آن حضرت به من دستور داد كه با عايشه نيز مذاكره كنم وبه او بگويم:لشگر كشي شأن زنان نيست وتو هرگز به اين كار مأمور نشده اي، ولي به اين كار اقدام كردي وهمراه با ديگران به سوي بصره آمدي ومسلمانان را كشتي وكارگزاران را بيرون كردي ودر را گشودي و خون مسلمانان را مباح شمردي. به خودآي كه تو از سخت ترين دشمنان عثمان بودي. ابن عبّاس سخنان امام (عليه السلام) را به عايشه بازگو

كرد و او در پاسخ گفت: پسر عموي تو مي انديشد كه بر شهرها مسلّط شده است. به خدا سوگند، اگر چيزي در دست اوست، در اختيار ما بيش از اوست. ابن عبّاس گفت: براي علي فضيلت وسوابقي در اسلام است ودر راه آن رنج بسيار برده است. وي گفت:طلحه نيز در نبرد اُحد رنج فراوان ديده است. ابن عبّاس گفت: گمان نمي كنم در ميان اصحاب پيامبر كسي بيش از علي در راه اسلام رنج كشيده باشد. در اين هنگام عايشه از در انصاف وارد شد وگفت:علي غير از اين، مقامات ديگري نيز دارد. ابن عبّاس از فرصت استفاده كرد وگفت: تو را به خدا از ريختن خون مسلمانان اجتناب كن. او در پاسخ گفت: خون مسلمانان تا لحظه اي ريخته مي شود كه علي وياران او خود را بكشند. ابن عبّاس مي گويد: از سستي منطق امّ المؤمنين تبسّم كردم وگفتم: همراه علي افراد با بصيرتي هستند كه در اين راه خون خود را مي ريزند.سپس محضر او را ترك كرد.

-------------------------- صفحه 434

ابن عبّاس مي گويد: علي (عليه السلام) به من سفارش كرده بود كه باز بير نيز گفتگو كنم وحتي المقدور او را تنها ملاقات نمايم وفرزند وي عبد اللّه در آنجا نباشد.من براي اينكه او را تنها بيابم دو باره مراجعه كردم، ولي او را تنها نيافتم.بار سوّم او را تنها ديدم واو از خادم خود به نام «شرحش» خواست كه به احدي اجازه ندهد وارد شود. من رشته سخن را به دست گرفتم. ابتدا او را خشمگين يافتم ولي به تدريج او را رام كردم. وقتي خادم او

از تأثير سخنان من آگاه شد فوراً فرزند او را خبر كرد وچون او وارد مجلس شد من سخن خود را قطع كردم. فرزند زبير براي اثبات حقّانيّت قيام پدرش خون خليفه وموافقت امّ المؤمنين را عنوان كرد. من در پاسخ گفتم:خون خليفه بر گردن پدر توست; يا او را كشته يا لااقل او را كمك نكرده است. موافقت امّ المؤمنين هم دليل بر استواري راه او نيست. او را از خانه اش بيرون آورديد، د رحالي كه رسول اكرم به او گفته بود:«عايشه! مبادا روزي برسد كه سگان سرزمين حوأب بر تو بانگ زنند». سرانجام به زبير گفتم:سوگند به خدا، ما تو را از بني هاشم مي شمرديم. تو فرزند صفيّه خواهر ابوطالب وپسر عمّه علي هستي. چون فرزندت عبد اللّه بزرگ شد پيوند خويشاوندي را قطع كرد.(1) ولي از سخنان علي (عليه السلام) در نهج البلاغه استفاده مي شود كه وي از ارشاد طلحه كاملاً مأيوس بود و از اين رو به ابن عباس دستور داده بود كه فقط با زبير ملاقات ومذاكره كند وشايد اين دستور مربوط به مأموريت دوّم ابن عبّاس بوده است. اينك كلام بليغ امام در اين مورد: «لا تَلْقَيَنَّ طَلْحَةَ فَإِنَّكَ إِنْ تَلْقَهُ تَجْدْهُ كَالثَّوْرِ عاقِصاً قَرْنَهُ، يَركَبُ الصَّعْبَ وَ يَقُولُ هُوَ الذَّلُولُ! وَ لكِنْ أَلْقِ الزُّبَيْرَ فَإِنَّهُ أَلْيَنُ عَرِيكَةً فَقُلْ لَهُ يَقُولُ ابنُ خالِكَ عرَفْتَني

--------------------------

1 . الجمل، ص، 170_ 167.

-------------------------- صفحه 435

بالحِجازِ وَأَنْكَرتَنِي بِالْعِراقِ.فَما عَدا مِمّا بَدا؟» (1) با طلحه ملاقات مكن، زيرا اگر ملاقاتش كني او را چون گاوي خواهي يافت كه شاخهايش به دور گوشهايش پيچيده باشد. او بر مركب سركش سوار

مي شود ومي گويد رام وهموار است! بلكه با زبير ملاقات كن كه نرمتر است وبه او بگو كه پسر دايي تو مي گويد:مرا در حجاز شناختي ودر عراق انكار كردي. چه چيز تو را از شناخت نخست بازداشت؟ اعزام قعقاع بن عمرو

قعقاع بن عمرو، صحابي معروف رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)، در كوفه سكونت داشت ودر ميان قبيله خود از احترام خاصي برخوردار بود. او به دستور امام (عليه السلام) مأمور شد كه با سران ناكثين ملاقات كند.متن مذاكره او را با سران، طبري در تاريخ خود وجزري در «كامل» آورده اند. او با منطق خاصّي توانست در فكر ناكثان تصرّف كند وآنان را براي صلح با امام (عليه السلام) آماده سازد. وقتي به سوي علي (عليه السلام)بازگشت واو را از نتيجه مذاكره آگاه ساخت، امام (عليه السلام) از نرمش آنان متعجّب شد.(2) در اين هنگام گروهي از مردم بصره به اردوگاه امام (عليه السلام) آمدند تا از نظر آن حضرت وبرادران كوفي خود كه به امام پيوسته بودند آگاه شوند. پس از بازگشت آنان به بصره، امام (عليه السلام) در ميان سربازان خود به سخنراني پرداخت وسپس از آن منطقه حركت كرد ودر محلّي به نام «زاويه» فرود آمد. طلحه وزبير وعايشه نيز از جايگاه خود حركت كردند ودر منطقه اي كه بعدها محلّ قصر عبيد اللّه بن زياد شد فرود آمدند و رو در روي سپاه امام (عليه السلام) قرار گرفتند. آرامش بر هر دو لشكر حاكم بود. امام (عليه السلام) افرادي را اعزام مي كرد تا مسئله ياغيان را از طريق مذاكره حل كند.حتي پيام فرستاد كه اگر بر

قولي كه به

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه 31.

2 . تاريخ كامل ابن اثير، ج3، ص 229.

-------------------------- صفحه 436

قعقاع داده اند باقي هستند به تبادل افكار بپردازند. ولي قرائن نشان مي داد كه مشكل از طريق مذاكرات سياسي حل نخواهد شد وبراي رفع فتنه بايد از سلاح بهره گرفت. سياست امام (عليه السلام) در كاستن از نيروي دشمن

احنف بن مالك علاوه بر آنكه رئيس قبيله خود بود در قبايل مجاوز نيز نفوذ كلام داشت. به هنگام محاصره خانه عثمان در مدينه بود ودر آن ايّام از طلحه و زبير پرسيده بود كه پس از عثمان با چه كسي بايد بيعت كرد و هر دو نفر امام (عليه السلام) را تعيين كرده بودند. وقتي احنف از سفر حج بازگشت وعثمان را كشته ديد با امام (عليه السلام)بيعت كرد وبه بصره بازگشت. وهنگامي كه از پيمان شكستن طلحه وزبير آگاه شد در شگفت ماند. وقتي از طرف عايشه دعوت شد كه آنان را ياري كند درخواستشان را رد كرد وگفت: من به تصويب آن دو نفر با علي بيعت كرده ام وهرگز با پسر عمّ پيامبر وارد نبرد نمي شوم، ولي جانب بي طرفي را مي گيرم. از اين رو، به حضور امام (عليه السلام)رسيد وگفت: قبيله من مي گويند كه اگر علي پيروز شود مردان را مي كشد وزنان را به اسارت مي گيرد.امام (عليه السلام)در پاسخ او گفت:«از مثلِ من نبايد ترسيد. اين كار در باره كساني رواست كه پشت به اسلام كنند وكفر ورزند، در حالي كه اين گروه مسلمانند» احنف با شنيدن اين جمله رو به امام (عليه السلام) كرد

وگفت: يكي از دو كار را برگزين. يا در ركاب تو نبرد كنم يا شرّ ده هزار شمشير زن را از تو برطرف سازم. امام (عليه السلام)فرمود: چه بهتر كه به وعده بي طرفي كه داده اي عمل كني. احنف در پرتو نفوذي كه در قبيله خود وقبايل مجاور داشت، همگان را از شركت در نبرد بازداشت.وقتي علي (عليه السلام)پيروز شد، همه آنان از در بيعت با آن حضرت وارد شدند وبه او پيوستند. امام (عليه السلام) با طلحه وزبير ملاقات مي كند

در جمادي الثاني سال 36 هجري، امام (عليه السلام) در ميان دو لشگر با سران

-------------------------- صفحه 437

ناكثين ملاقات كرد وهر دو طرف به اندازه اي به هم نزديك شدند كه گوشهاي اسبانشان به هم مي خورد. امام (عليه السلام) نخست با طلحه وسپس با زبير به شرح زير سخن گفت: امام(عليه السلام): شما كه اسلحه وقواي پياده وسواره آماده كرده ايد، اگر براي اين كار دليل وعذري نيز داريد بياوريد، در غير اين صورت از مخالفت خدا بپرهيزيد وهمچون زني نباشيد كه رشته هاي خود را پنبه كرد. آيا من برادر شما نبودم وخون شما را حرام نمي شمردم وشما نيز خون مرا محترم نمي شمرديد؟ آيا كاري كرده ام كه اكنون خون مرا حلال مي شماريد؟ طلحه: تو مردم را بر كشتن عثمان تحريك كردي. امام (عليه السلام): اگر من چنين كاري كرده ام در روز معيّني خداوند مردم را به سزاي اعمالشان مي رساند وآن هنگام حق بر همگان آشكار خواهد شد. تو اي طلحه، آيا خون عثمان را مي طلبي؟خدا قاتلان عثمان را لعنت كند. تو همسر پيامبر

را آورده اي كه در سايه او نبرد كني، در حالي كه همسر خود را در خانه نشانده اي. آيا با من بيعت نكرده اي؟ طلحه: بيعت كردم، امّا شمشير بر سرم بود. سپس امام (عليه السلام) رو به زبير كرد وگفت: علّت اين سركشي چيست؟ زبير: من تو را براي اين كار شايسته تر از خود نمي دانم. امام (عليه السلام): آيا من شايسته اين كار نيستم؟! (زبير در شوراي شش نفري براي تعيين خليفه رأي خود را به علي داد). ما تو را از عبد المطّلب مي شمرديم تا اينكه فرزندت عبد اللّه بزرگ شد وميان ما جدايي افكند. آيا به خاطر داري روزي را كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)از قبيله بني غنم عبور مي كرد؟ رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) به من نگريست وخنديد ومن نيز خنديدم. تو به پيامبر گفتي كه علي از شوخي خود دست بر نمي دارد وپيامبر به تو گفت: به خدا سوگند، تو اي زبير با او مي جنگي ودر آن حال ستمگر هستي.

-------------------------- صفحه 438

زبير: صحيح است واگر اين ماجرا را به خاطر داشتم هرگز به اين راه نمي آمدم. به خدا سوگند كه با تو نبرد نمي كنم. زبير تحت تأثير سخنان امام (عليه السلام) قرار گرفت وبه سوي عايشه بازگشت وجريان را به او گفت. وقتي عبد اللّه از تصميم پدر آگاه شد، براي بازگردانيدن او از تصميم خويش، به شماتت او برخاست وگفت: اين دو گروه را در اينجا گرد آورده اي و اكنون كه يك طرف نيرومند شده است طرف ديگر را رها كرده ومي روي؟به

خدا سوگند، تو از شمشيرهايي كه علي برافراشته است مي ترسي، زيرا مي داني كه آنها را جوانمرداني به دوش مي كشند. زبير گفت:من قسم خورده ام كه با علي نبرد نكنم. اكنون چه كنم؟ عبد اللّه گفت:علاج آن كفّاره است.چه بهتر كه غلامي را آزاد كني. از اين

-------------------------- صفحه 439

رو، زبير غلام خود مكحول را آزادكرد. اين جريان حاكي از نگرش سطحي زبير به حوادث است. او با ياد آوري حديثي از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) سوگند مي خورد كه با علي (عليه السلام) نبرد نكند، سپس با تحريك فرزند خود سخن پيامبر را ناديده مي گيرد وسوگند خود را با پرداخت كفّاره زير پا مي گذارد. اوضاع گواهي مي دهد كه برخورد نظامي قطعي است. لذا ناكثان بر آن شدند كه به تقويت نيروهاي خود بپردازند. در مناطقي كه مردم به صورت قبيله اي زندگي مي كنند زمام امور در دست رئيس قبيله است و او به صورت مطلق مورد پذيرش است. در ميان قبايل اطراف بصره شخصيتي به نام احنف بود كه پيوستن او به گروه ناكثان قدرت عظيمي به آنان مي بخشيد ومتجاوز از شش هزار نفر به زير پرچم ناكثان در مي آمد وشمار آنان را افزون مي كرد. ولي احنف با هوشياري دريافت كه همكاري با آنان جز هوا وهوس نيست. او به روشني درك كرد كه خون عثمان بهانه اي بيش نيست وحقيقت امر جز قدرت طلبي وكنار زدن علي (عليه السلام) وقبضه كردن خلافت چيز ديگر نيست. از اين رو، به تصويب امام (عليه السلام)، عزلت گزيد واز پيوستن شش هزار نفر از

افراد قبيله خود وقبايل اطراف به صفوف ناكثان جلوگيري كرد. كناره گيري احنف براي ناكثان بسيار گران تمام شد. از او گذشته، چشم اميد به قاضي بصره، كعب بن سور، دوخته بودند ولي چون براي او پيام فرستادند، او نيز از پيوستن به صفوف ناكثان خودداري كرد. وقتي امتناع او را مشاهده كردند تصميم گرفتند كه به ملاقات او بروند واز نزديك با او مذاكره كنند، ولي او اجازه ملاقات نداد. پس چاره اي جز اين نيافتند كه به عايشه متوسّل شوند تا او به ملاقات وي برود. عايشه بر استري سوار شد وگروهي از مردم بصره اطراف مركب او را گرفتند. او به اقامتگاه قاضي، كه بزرگ قبيله اَزْد بود ومقامي نزد مردم يمن داشت، رفت واجازه ورود خواست. به او اجازه ورود داده شد. عايشه از علّت عزلت او پرسيد. وي گفت: نيازي نيست كه من در اين فتنه وارد شوم. عايشه گفت: فرزندم! برخيز كه من چيزي را مي بينم كه شما نمي بينيد.(مقصود او فرشتگان بود كه به حمايت مؤمنان، يعني ناكثان، آمده بودند!) وافزود: من از خدا مي ترسم، كه او سخت كيفر است. وبدين ترتيب موافقت قاضي بصره را براي همراهي با ناكثان جلب كرد. سخنراني فرزند زبير وپاسخ امام مجتبي(عليه السلام)

فرزند زبير پس از آرايش سپاه ناكثان به سخنراني پرداخت وسخنان او در ميان ياران امام پخش شد. در اين هنگام امام حسن مجتبي (عليه السلام) با ايراد خطبه اي به سخنان فرزند زبير پاسخ گفت. سپس شاعر توانايي در مدح فرزند امام (عليه السلام) شعري سرود كه عواطف حاضران را تحريك كرد. سخنان امام مجتبي (عليه السلام)وشعر

شاعر در ميان سپاه ناكثان مؤثّر افتاد، زيرا فرزند دختر پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) موضع طلحه را نسبت به عثمان آشكار ساخت. از اين رو، طلحه به سخنراني پرداخت وقبايلي را كه پيرو علي (عليه السلام) بودند منافق خواند.

-------------------------- صفحه 440

سخنان طلحه بربستگان آنان كه در سپاه طلحه بودند بسيار سنگين آمد. ناگهان مردي برخاست وگفت: اي طلحه! تو به قبايل مُضَر ورَبيعه ويمن فحش مي دهي؟ به خدا سوگند، ما از آنان وآنان از ما هستند. اطرافيان زبير مي خواستند او را دستگير كنند ولي قبيله بني اسد ممانعت كردند. امّا جريان به همين جا خاتمه نيافت وشخص ديگري به نام اسود بن عوف برخاست وسخن او را تكرار كرد. اين وقايع همگي حاكي از آن بود كه طلحه مرد جنگ بود ولي از اصول سياست، آن هم در شرايط حسّاس، آگاهي نداشت. سخنراني حضرت علي (عليه السلام)

اما م(عليه السلام) در چنان شرايط سرنوشت سازي برخاست وخطبه اي ايراد كرد ودر آن چنين ياد آور شد: طلحه وزبير وارد بصره شدند، در حالي كه مردم بصره در اطاعت وبيعت من بودند. آنان را به تمرّد ومخالفت با من دعوت كردند وهر كس با آنان مخالفت كرد او را كشتند. همگي مي دانيد كه آنان حُكيم بن جبلّه ونگهبانان بيت المال را كشتند وعثمان بن حنيف را به صورت بسي شنيع از بصره بيرون راندند. اكنون كه نقاب از چهره آنان كنار رفته است اعلان جنگ داده اند. وقتي سخنان امام (عليه السلام) به آخر رسيد، حكيم بن مناف با خواندن شعري در مدح آن حضرت در سپاه امام روح تازه

اي دميد. دو بيت آن شعر چنين است: أَبا حَسَن أَيْقَظْتَ مَنْ كانَ نائِماً *** وَما كُلُّ مَنْ يُدْعي إِلَي الْحَقِّ يَسْمَعُ اي ابو الحسن!خفتگان را بيدار كردي، ونه هر كس كه به حق دعوت مي شود گوش مي كند. وَأَنْتَ امْرُءٌ أُعْطِيتَ مِنْ كُلِّ وِجْهَة *** مَحاسِنَها وَاللّهُ يُعْطِي وَ يَمْنَعُ تو مردي هستي كه از هر كمالي بهترين آن به تو داده شده است، وخدا به هركس بخواهد مي بخشد ويا منع مي كند.

-------------------------- صفحه 441

امام (عليه السلام) به ناكثان سه روز مهلت داد، شايد كه از مخالفت خود دست بردارند وبه اطاعت او گردن نهند. امّا وقتي از بازگشت آنان مأيوس شد، در ميان ياران خود به ايراد خطابه اي پرداخت ودر آن فجايع ناكثان را شرح داد. وقتي سخنان امام (عليه السلام) به پايان رسيد، شدّاد عبدي برخاست ودر ضمن جملاتي كوتاه، شناخت صحيح خود را از اهل بيت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) چنين بازگو كرد: وقتي خطا كاران فزون شدند ومعاندان به مخالفت برخاستند ما به اهل بيت پيامبرمان پناه برديم;كساني كه خدا به وسيله آنان ما را عزيز گردانيد واز گمراهي به هدايت رهنمون شد. بر شما مردم است كه دست به دامن آنان بزنيد وكساني را كه به راست وچپ چرخيده اند رها كنيد وبگذاريد تا در گرداب ضلالت فرو روند.(1) آخرين اتمام حجّت امام (عليه السلام)

در روز پنجشنبه دهم جمادي الأُولاي سال 36 هجري امام (عليه السلام) در برابر صفوف سپاهيان خود قرار گرفت وگفت: شتاب مكنيد تا حجّت را براي آخرين بار بر اين گروه تمام كنيم. آن گاه قرآني را به

دست ابن عبّاس داد وگفت: با اين قرآن به سوي سران ناكثين برو وآنان را به اين قرآن دعوت كن وبه طلحه وزبير بگو كه مگر با من بيعت نكردند؟ چرا آن را شكستند؟ وبگو كه اين كتاب خدا ميان ما وشما داور باشد. ابن عباس نخست به سراغ زبير رفت وسخن امام (عليه السلام) را به او رساند. وي در پاسخ پيام امام گفت:بيعت من اختياري نبود ونيازي به محاكمه قرآن نيز ندارم.سپس ابن عباس به سوي طلحه رفت وگفت: اميرمؤمنان مي گويد كه چرا بيعت را شكستي؟ گفت:من خواهان انتقام خون عثمان هستم. ابن عبّاس

--------------------------

1 . الجمل، ص 179_ 178.

-------------------------- صفحه 442

گفت: براي گرفتن انتقام خون او فرزندش اَبان از همه شايسته تر است. طلحه گفت: او فردي ناتوان است وما از او تواناتر هستيم.نهايتاً ابن عباس به سوي عايشه رفت واو را در ميان كجاوه اي ديد كه بر پشت شتري قرار گرفته بود وزمام شتر را قاضي بصره، كعب بن سور، در دست داشت وافرادي از قبيله ازد وضبه اطراف او را احاطه كرده بودند. وقتي چشم عايشه به ابن عبّاس افتاد گفت: براي چه آمده اي؟ برو به علي بگو كه ميان ما واو جز شمشير چيز ديگري نيست. ابن عبّاس به سوي امام (عليه السلام) آمد وجريان را بازگو كرد. امام بار ديگر خواست كه اتمام حجّت كند تا با عذر روشن دست به قبضه شمشير ببرد. اين بار فرمود: آيا كيست از شما كه اين قرآن را به سوي اين گروه ببرد وآنان را به آن دعوت كند واگر دست او را قطع كردند آن

را به دست ديگر بگيرد واگر هر دو را بريدند آن را به دندان بگيرد؟ جواني برخاست وگفت: من، اي امير مؤمنان، امام (عليه السلام) بار ديگر در ميان ياران خود ندا كرد وجز همان جوان كسي به امام پاسخ نگفت.پس، امام (عليه السلام)مصحف را به همان جوان داد وگفت:قرآن را بر اين گروه عرضه بدار وبگو كه اين كتاب، از آغاز تا به پايان،ميان ما وشما حاكم وداور باد. جوان به فرمان امام (عليه السلام) وهمراه با قرآن به سوي دشمن رفت. آنان هر دو دست او را قطع كردند واو كتاب خدا را به دندان گرفت تا لحظه اي كه جان سپرد.(1) وقوع اين جريان نبرد را قطعي ساخت وعناد ناكثان را آشكار نمود. معالوصف، باز هم امام (عليه السلام) سماحت وبزرگواري نشان داد وپيش از حمله فرمود: من مي دانم كه طلحه وزبير تا خون نريزند دست از كار خود بر نمي دارند، ولي شما آغاز به نبرد نكنيد تا آنان آغاز كنند. اگر كسي از آنان فرار كرد او راتعقيب نكنيد.زخمي را نكشيد ولباس دشمن را از تن در نياوريد.(2)

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 520.

2 . كامل ابن اثير، ج3، ص 243.

-------------------------- صفحه 443

آن رو، امام (عليه السلام)ناچار شد كه به آرايش سپاه خود بپردازد وفرماندهان خود را به نحو زير تعيين كرد: ابن عباس را فرمانده كلّ مقدمه سپاه وعمّار ياسر را فرمانده كلّ سوار نظام و محمّد بن ابي بكر را فرمانده كلّ پياده نظام. آن گاه براي سواره وپياده نظام قبايل «مُذْحج» و«هَمْدان» و«كِنده» و«قُضاعه» و«خُزاعه» و«اَزْد» و«بَكر» و «عبد القيس» و... پرچمداراني معيّن كرد. آمار كساني كه در آن روز، اعمّ از سواره وپياده، تحت لواي امام (عليه السلام) آماده نبرد شده بودند به شانزده هزار نفر مي رسد.(1) آغاز حمله از طرف ناكثان

در حالي كه امام (عليه السلام) مشغول بيان دستورات جنگي به سپاهيان خود بود، ناگهان رگبار تير از طرف دشمن لشكرگاه امام را فرا گرفت وبر اثر آن چند تن از ياران امام درگذشتند. از جمله، تيري به فرزند عبد اللّه بن بديل اصابت كر دواو را

--------------------------

1 . الجمل، ص 172.

-------------------------- صفحه 444

كشت.عبد اللّه نعش فرزند خود را نزد امام آورد وگفت: آيا باز هم بايد صبر وبردباري از خود نشان دهيم تا دشمن ما را يكي پس از ديگري بكشد؟به خدا سوگند، اگر هدف اتمام حجّت باشد، تو حجّت را بر آنان تمام كردي. سخنان عبد اللّه سبب شد كه امام آماده نبرد شود.پس، زره رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) را پوشيد واَستر او را كه به همراه داشت سوار شد ودر برابر صفوف ياران خود ايستاد. قيس بن سعد بن عباده (1) كه از صميميترين ياران امام بود اشعاري در باره آن حضرت وپرچمي كه برافراشته بود سرود كه دو بيت آن چنين است:

هذَا اللِّواءُ الّذِي كُنّا نَحُفُّ بِه *** مَعَ النَّبِيِّ وَ جِبْرِيلُ لَنا مَدَداً ما ضَرَّ مَنْ كانَتِ الأَنْصارُ عيْبَتُه *** أَنْ لا يَكُونَ لَهُ مِنْ غَيْرِها أَحَداً پرچمي كه به گِرد آن احاطه كرده ايم همان پرچمي است كه در زمان پيامبر دور آن گرد مي آمديم وجبرئيل در آن روز يار ومددكار ما بود. آن كس كه انصار رازدار او باشند ضررندارد كه براي او از ديگران يار وياوري نباشد. سپاه چشمگير ومنظم امام (عليه السلام) ناكثان را به تكاپو انداخت وشتر عايشه را كه حامل كجاوه او بود به ميدان نبرد آوردند وزمام آن را به دست قاضي بصره، كعب بن سور، دادند واو مصحفي برگردن آويخت وافرادي از قبيله ازد وبني ضبّه جمل را احاطه كرده بودند. عبد اللّه بن زبير پيش روي عايشه ومروان بن حكم در سمت چپ او قرار داشت. مديريت سپاه با زبير بود وطلحه فرمانده سواره نظام ومحمّد بن طلحه فرمانده پياده نظام بودند. امام (عليه السلام) در روز جمل پرچم را به دست فرزند خود محمّد حنفيه سپرد واو را با جملاتي كه عاليترين شعار نظامي است مخاطب ساخت وفرمود: «تَزُولُ الْجِبالُ وَ لاتَزُلْ، عَضِّ عَلي ناجِذِكَ، أَعِرِ اللّهَ جُمْجُمَتَكَ.تِدْ فِي الأَرْضِ

--------------------------

1 . در كتاب الجمل(تأليف شيخ مفيد) قيس بن عباده وارد شده كه ظاهراً مقصود قيس بن سعد بن عباده است.

-------------------------- صفحه 445

قَدَمَكَ، اِرْمِ بِبَصَرِكَ أَقْصَي الْقَوْمِ وَغُضَّ بَصَرَكَ وَاعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ سُبْحانَهُ».(1) اگر كوهها از جاي خود كنده شوند تو بر جاي خود استوار باش، دندانها را بر هم بفشار. كاسه سرت را به خدا عاريت ده. گامهاي

خود را بر زمين ميخكوب كن.پيوسته به آخر لشكر بنگر (تا آنجا پيشروي كن) وچشم خود را بپوش وبدان كه پيروزي از جانب خداي سبحان است. هر يك از جمله هاي علي (عليه السلام) شعار سازنده اي است كه شرح هر كدام مايه اطاله سخن خواهد شد. وقتي مردم به محمّد حنفيه گفتند كه چرا امام (عليه السلام) او را به ميدان فرستاد ولي حسن وحسين را از اين كار بازداشت، در پاسخ گفت: من دست پدرم هستم وآنان ديدگان او; او با دستش از چشمانش دفاع مي كند.(2) ابن ابي الحديد، از مورّخاني مانند مدائني وواقدي، حادثه را چنين نقل مي كند: امام با گروهي كه آن را «كتيبة الخضراء» مي ناميدند واعضاي آن را مهاجرين وانصار تشكيل مي دادند، در حالي كه حسن وحسين اطراف او را احاطه كرده بودند، خواست به سوي سپاه دشمن حمله برد. پرچم را به دست فرزندش محمّد حنفيه داد وفرمان پيشروي صادر كرد وگفت: به اندازه اي پيش برو كه آن را بر چشم جمل فرو كني. فرزند امام آهنگ پيشروي كرد، ولي رگبار تير او را از پيشروي بازداشت. او لحظاتي توقف كرد تا فشار تيرباران فرو كش نمود. در اين هنگام امام مجدداً به فرزند خود فرمان حمله داد، امّا چون از جانب او درنگي احساس كرد به حال او رقّت آورد وپرچم را از او گرفت ودر حالي كه شمشير در دست راست وپرچم در دست چپ او قرار داشت، خود حمله را آغاز كرد وتا قلب لشكر پيش رفت.

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه 11.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد،

ج1، ص244.

-------------------------- صفحه 446

سپس براي اصلاح شمشير خود، كه كج شده بود، به سوي يارانش بازگشت. ياران امام، مانند عمّار ومالك وحسن وحسين، به او گفتند: ما كار حمله را صورت مي دهيم، شما در اينجا توقّف كنيد. امام به آنان پاسخ نگفت ونگاهي هم نكرد، بلكه چون شير مي غرّيد وتمام توجّه او به سپاه دشمن بود وكسي را در كنار خود نمي ديد. آن گاه پرچم را دو مرتبه به فرزند خود داد وحمله ديگري آغاز نمود وبه قلب لشكر فرو رفت وهركس را در برابر خود ديد درو كرد. دشمن از پيشِ روي او فرار مي كرد وبه اطراف پناه مي برد. در اين حمله، امام به اندازه اي كشت كه زمين را با خون دشمن رنگين ساخت.سپس برگشت در حالي كه شمشير او كج شده بود كه آن را با فشار بر زانوان راست كرد. در اين هنگام ياران او در اطرافش گرد آمدند واو را به خدا سوگند دادند كه مبادا شخصاً حمله كند زيرا كشته شدن او موجب نابودي اسلام خواهد شد وافزودند كه ما براي تو هستيم.امام فرمود:من براي خدا نبرد مي كنم وخواهان رضاي او هستم.سپس به فرزند خود محمّد حنفيه فرمود:بنگر، اينچنين حمله مي كنند.محمّد گفت:چه كسي مي تواند كار تو را انجام دهد اي امير مؤمنان! دراين موقع امام به اَشتر پيام فرستاد كه بر جناح چپ لشكر دشمن كه آن را هلال فرماندهي مي كرد حمله برد. در اين حمله، هلال كشته شد وكعب بن سور قاضي بصره كه زمام شتر را در دست داشت وعمرو بن يثربيِ ضبّي كه قهرمان سپاه

جمل بود ومدتها از طرف عثمان قضاوت بصره بر عهده او بود كشته شدند. همّت لشكر بصره اين بود كه شتر عايشه سر پا باشد، زيرا سمبل ثبات واستقامت آنها بود. از اين رو، سپاه امام چون كوه به سوي جمل حمله برد وآنان نيز كوه آسا به دفاع پرداختند وبراي حفظ زمام آن هفتادنفر از ناكثان دست خود را از دست دادند (1). در حالي كه سرها از گردنها مي پريد، دستها از بندها قطع مي شد، دل

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 265.

-------------------------- صفحه 447

وروده ها از شكمها بيرون مي ريخت، با اين همه ناكثان ملخ وار در اطراف جمل ثابت واستوار بودند. در اين هنگام امام فرياد زد: «وَيْلَكُمْ اِعْقَرُوا الْجَمَلَ فَإِنَّهُ شَيْطانٌ.اِعْقَرُوهُ وَ إِلاّ فَنِيتِ الْعََرَبُ. لا يَزالُ السَّيْفُ قائِماً وَ راكِعاً حَتّي يَهْوي هذا الْبَعِيرُ إِلَي الأَرْضِ». واي بر شما!شتر عايشه را پي كنيد كه آن شيطان است.پي كنيد آن را وگرنه عرب نابود مي شود. شمشيرها پيوسته در حال فرا رفتن وفرود آمدن خواهند بود تا اين شتر بر پا باشد.(1) روش امام(عليه السلام) در تقويت روحيه سپاه خود

امام (عليه السلام) براي تقويت روحيه سپاه خود از شعار «يا مَنْصُورُ اَمِتْ»وگاهي از «حم لايُنْصَرونَ» بهره مي برد، كه هردو شعار از ابتكارات رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)بود ودر نبرد با مشركان به كار مي رفت. استفاده ازا ين شعارها تأثيري عجيب در تزلزل روحيه دشمن داشت، زيرا ياد آور خاطره نبرد مسلمانان با مشركان مي شد. از اين رو، عايشه نيز براي تقويت روحيه سپاه جمل شعار داد كه: «يا

بَنِي الكَرَّةِ، اَلْكَرَّةَ، اِصْبِرُوا فَإِنِّي ضامِنَةٌ لَكُمُ الْجَنَّة». يعني: فرزندام بردبار باشيد وحمله بريد كه من براي شما بهشت را ضمانت مي كنم! بر اثر اين شعار، گروهي دور او را گرفتند وبه قدري پيشروي كردند كه در چند قدمي سپاه امام (عليه السلام) قرار گرفتند. عايشه براي تحريك ياران خود مشتي خاك طلبيدوچون به او دادند، آن را روي ياران امام (عليه السلام) پاشيد وگفت:«شاهَتِ الْوُجُوهُ» يعني سياه باد رويتان. او در اين كار از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) تقليد كرد. زيرا آن حضرت نيز در جنگ بدر يك مشت خاك برداشت وبه سوي دشمن پاشيد وهمين جمله را فرمود وخدا در باره او نازل كرد:

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 267_ 257.

-------------------------- صفحه 448

(وَما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ رَمي)(1) با مشاهده اين عمل از عايشه، امام علي (عليه السلام)بلافاصله فرمود:«وَ ما رَمَيْتِ إِذْ رَمَيْتِ وَ لكِنَّ الشَّيْطانَ رَمي» يعني اگر در مورد پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) دست خدا از آستين پيامبر ظاهر شد، در مورد عايشه دست شيطان از آستين او آشكار گشت. پي كردن جمل

جمل عايشه حيوان زبان بسته اي بودكه براي نيل به مقاصد شوم به كار گرفته مي شد وبا گذاردن هودج عايشه بر آن، نوعي قداست به آن بخشيده بودند.سپاه بصره در حفاظت وبرپا نگاه داشتن آن كوششها كرد ودستهاي زيادي در راه آن دادند. هر دستي كه قطع مي شد دست ديگري زمام شتر را مي گرفت.امّا سرانجام زمام شتر بي صاحب ماند وديگر كسي حاضر نبود كه آن را به دست بگيرد. در

اين هنگام فرزند زبير زمام آن را به دست گرفت، ولي مالك اشتر با هجوم بر وي او را نقش زمين كرد وگردن او را گرفت.وقتي فرزند زبير احساس كرد كه به دست مالك كشته مي شود فرياد زد:مردم هجوم بياوريد ومالك را بكشيد، اگر چه به كشته شدن من بينجامد. (2) مالك، با زدن ضربتي بر چهره او، وي را رها كرد وسرانجام مردم از اطراف شتر عايشه پراكنده شدند. امام (عليه السلام) براي اينكه دشمن با ديدن شتر عايشه بار ديگر به سوي او باز نگردند، فرمان پي كردن جمل را مجدداً صادر كرد. پس، شتر به زمين خورد وكجاوه سرنگون گرديد. در اين هنگام فرياد عايشه بلند شد، به نحوي كه هر دو لشكر صداي او را شنيدند. محمّد بن ابي بكر، به فرمان امام (عليه السلام) خود را به كجاوه خواهر رسانيد وبندهاي آن را باز كرد. در اين گيرودار گفتگويي ميان خواهر وبرادر در گرفت كه به اختصار نقل

--------------------------

1 . سوره انفال، آيه 17.

2 . او چنين گفت: «اقتلوني ومالكاً واقْتُلُوا مالِكاًمعي».

-------------------------- صفحه 449

مي شود: عايشه: تو كيستي؟ محمّد بن ابي بكر:مبغوضترين فرد از خانواده تو نسبت به تو! عايشه:تو فرزند اسماء خثعميه هستي؟ محمّد: آري، ولي او كمتر از مادرِ تو نبود. عايشه: صحيح است، او زن شريفي بود. از اين بگذر. سپاس خدا را كه تو سالم ماندي. محمّد:ولي تو خواهان سالم ماندن من نبودي. عايشه:اگر خواهان آن نبودم چنين سخني نمي گفتم. محمّد: تو خواهان پيروزي خود بودي، هرچند به بهاي كشته شدن من. عايشه: من خواهان آن بودم ولي نصيبم نشد. دوست

داشتم كه تو سالم بماني.از اين سخن خودداري كن وسرزنشگر مباش، همچنان كه پدرت چنين نبود. علي (عليه السلام) خود را به كجاوه عايشه رسانيد وبا نيزه خود بر آن زد وگفت: اي عايشه، آيا رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) تو را به اين كار سفارش كرده بود؟ او در پاسخ امام گفت: اي ابا الحسن، آن گاه كه پيروز شدي ببخش. چيزي نگذشت كه عمّار ومالك اشتر نيز خود را به كجاوه عايشه رساندند وگفتگويي به شرح زير ميان آنان صورت گرفت: عمّار:مادر! امروز رشادت فرزندانت را ديدي كه چگونه در راه دين شمشير مي زدند؟عايشه خود را به نشنيدن زد وچيزي نگفت، زيرا عمّار صحابي جليل القدر وپير قوم بود. اشتر:سپاس خدا را كه امام خود را ياري كرد ودشمن او را خوار گردانيد. حق آمد وباطل برچيده شد، زيرا باطل رفتني است. مادر! كار خود را چگونه ديدي؟ عايشه:تو كيستي، مادرت درعزايت بنشيند؟!

-------------------------- صفحه 450

اشتر: من فرزند تو مالك اشتر هستم. عايشه:دروغ مي گويي، من مادر تو نيستم. اشتر: تو مادر من هستي، هرچند نخواهي. عايشه: تو هماني كه مي خواستي خواهرم اسماء را در عزاي فرزندش(عبد اللّه بن زبير) بنشاني؟ اشتر: براي اين بود كه در پيشگاه خدا عذر وپوزش داشته باشم(براي امتثال فرمان خدا بود). سپس، عايشه، در حالي كه بر مركبي سوار مي شد، گفت: افتخار آفريديد و پيروز شديد، تقدير خدا انجام گرفتني است. امام (عليه السلام) به محمّد بن ابي بكر فرمود: از خواهرت بپرس كه آيا تيري به او اصابت كرده است؟ زيرا بيرون كجاوه عايشه از فزوني پرتاب تير، به صورت

خارپشت در آمده بود. او در پاسخ برادر خود گفت:فقط يك تير بر سرم اصابت كرده است.محمّد به خواهر گفت:خدا در روز جزا به ضرر تو داوري خواهد كرد، زيرا تو كسي هستي كه بر ضدّ امام قيام كردي ومردم را بر او شورانيدي وكتاب خدا را ناديده گرفتي. عايشه در پاسخ گفت:مرا رها كن وبه علي بگو كه مرا از آسيب وگزند محافظت كند. محمّد بن ابي بكر امام (عليه السلام) را از سلامتي خواهرش آگاه ساخت وامام فرمود: او زن است وزنان از نظر منطق قوي نيستند. حفاظت او را بر عهده بگير واو را به خانه عبد اللّه بن خلف منتقل كن تا در باره او تصميم بگيريم. عايشه مورد ترحّم امام (عليه السلام) وبرادر خود قرار گرفت ولي پيوسته زبان وي به بدگويي به امام (عليه السلام)وآمرزش خواهي بر كشتگان جمل آلوده ومشغول بود.(1)

--------------------------

1 . الجمل، ص 198_ 166; تاريخ طبري، ج3، ص 539. صفحه 451

سرنوشت طلحه وزبير

تاريخنگاران برآنند كه طلحه به دست مروان بن حكم از پاي در آمد. توضيح آنكه وقتي طلحه سپاهيان را در هزيمت وخود را در معرض هلاك ديد، راه فرار را برگزيد. در اين هنگام چشم مروان بر او افتاد وبه خاطرش آمد كه وي عامل مؤثّر در قتل عثمان بوده است. لذا با پرتاب تيري او را از پاي در آورد. طلحه احساس كرد كه اين تير از اردوگاه خودش به سوي او پرتاب شد. پس، به غلام خود دستور داد كه وي را فوراً از آن نقطه به جاي ديگر منتقل سازد. غلام طلحه سرانجام او را به خرابه اي از

خرابه هاي متعلّق به «بني سعد» منتقل كرد. طلحه، در حالي كه خون از سياهرگ او مي ريخت، گفت:خون هيچ بزرگي مثل من لوث نشد. اين را گفت وجان سپرد. قتل زبير

زبير، دوّمين آتش افروز نبرد جمل، وقتي احساس شكست كرد، تصميم به فرار به سوي مدينه گرفت، آن هم از ميان قبيله «احنف بن قيس» كه به نفع امام (عليه السلام)از شركت در نبرد خودداري كرده بود. رئيس قبيله از كار ناجوانمردانه زبير سخت خشمگين شد، زيرا وي، بر خلاف اصول انساني، مردم را فداي خودخواهي خود كرده بود واكنون مي خواست از ميدان بگريزد. يك نفر از ياران احنف به نام عمرو بن جرموز تصميم گرفت كه انتقام خونهاي ريخته شده را از زبير بگيرد. پس او را تعقيب كرد ووقتي زبير در نيمه راه براي نماز ايستاد از پشتِ سر بر او حمله كرد واو را كشت واسب وانگشتر وسلاح او را ضبط كرد وجواني را كه همراه او بود به حال خود واگذاشت وآن جوان زبير را در «وادي السّباع» به خاك سپرد.(1)

--------------------------

1 . الجمل، ص 204; تاريخ ابن اثير، ج3، ص 244_ 243.

-------------------------- صفحه 452

عمرو بن جرموز به سوي احنف بازگشت واو را از سرگذشت زبير آگاه ساخت. وي گفت:نمي دانم كاري نيك انجام دادي يا كاري بد.سپس هر دو به حضور امام (عليه السلام) رسيدند. وقتي چشم امام به شمشير زبير افتاد فرمود:«طالِماً جَلَي الْكَرْبَ عَنْ وَجْهِ رَسُوِلِ اللّه». يعني: اين شمشير، كراراًغبار غم از چهره پيامبر خدا زدوده است. سپس آن را براي عايشه فرستاد.(1) ووقتي چشم حضرت به صورت زبير افتاد فرمود:«لَقَدْ كُنْتَ بِرَسُولِ

اللّهِ صُحْبَةً وَ مِنْهُ قَرابَةً وَ لكِنْ دَخَلَ الشَّيْطانُ مِنْخَرَكَ فأَورَدَكَ هذَا المَورِدَ»(2) يعني: تو مدّتي با پيامبر خدا مصاحب بودي وبا او پيوند خويشاوندي داشتي، ولي شيطان بر عقل تو مسلّط شد وكار تو به اينجا انجاميد. آمار كشتگان جمل

آمار كشتگان جمل در تاريخ به طور دقيق ضبط نشده است واختلاف زيادي در نقل آن به چشم مي خورد. شيخ مفيد مي نويسد: برخي آمار كشته شدگان را بيست وپنج هزارنفر نوشته اند در حالي كه عبد اللّه بن زبير (آتش افروز معركه) اين تعداد را پانزده هزار مي داند. سپس شيخ مفيد قول دوّم را ترجيح مي دهد مي گويد مشهور اين است كه مجموع كشته ها چهارده هزار نفر بوده است.(3) طبري در تاريخ خود آمار كشتگان را ده هزار نفر نقل كرده است ونيمي از آنان را مربوط به هواداران عايشه ونيم ديگر را از ياران امام (عليه السلام) مي داند.سپس نظر ديگري را نقل مي كند كه نتيجه آن با آنچه كه از عبد اللّه بن زبير نقل كرديم يكي است.(4) تدفين كشتگان

واقعه جمل در روز پنجشنبه دهم جمادي الثاني از سال سي وششم هجري

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 540; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 235.

2 . الجمل، ص 209.

3 . الجمل، ص 223.

4 . تاريخ طبري، ج3، ص 543.

-------------------------- صفحه 453

قمري رخ داد وهنوز آفتاب غروب نكرده بود(1) كه آتش نبرد با افتادن جمل عايشه وسرنگون شدن كجاوه او به پايان رسيد، وبه جهت فقدان يك انگيزه صحيح، ناكثان غالباً پا به فرار نهادند. مروان بن حكم به خانواده

اي از قبيله «عنزه» پناهنده شد واز سخنان علي (عليه السلام) در نهج البلاغه استفاده مي شود كه حسنين (عليهما السلام)براي او از امام(عليه السلام) امان گرفتند. امّا جالب آنكه وقتي فرزندان امام (عليه السلام) به او ياد آور شدند كه مروان بيعت خواهد كرد، امام فرمود: «أَوَ لَمْ يُبايِعْنِي بَعْدَ قَتْلِ عُثْمانَ؟ لا حاجَةَ لِي فِي بَيْعَتِهِ إِنَّها كَفٌّ يَهُودِيَّةٌ لَوْ بايَعَني بِكََفِّهِ لَغَدر بِسَبْتِهِ.أَما إِنَّ لَهُ اِمْرَةً كَلَعْقَةِ الْكَلْب أَنْفَهُ. وَ هُوَ أَبُو الأَكْبُشِ الأَرْبَعةِ وَ سَتَلْقَي الأُمَّةُ مِنْهُ وَ مِنْ وُلْدِهِ يَوْماً أَحْمَرَ».(2) مگر او پس از قتل عثمان با من بيعت نكرد؟ نيازي به بيعت او ندارم، كه دست او دست يهودي است ; اگر با دستش بيعت كند با پشت خود آن را مي شكند.براي او حكومت كوتاهي است به اندازه اي كه سگ با زبان بيني خود را پاك كند. او پدر قوچهاي چهارگانه است كه امّت اسلام از او وپسرانش روز خونيني خواهد داشت. عبد اللّه بن زبير به خانه يكي از «اَزْديان» پناه برد وعايشه را از جايگاه خود آگاه ساخت. او برادر خود محمّد بن ابي بكر را، كه به امر امام (عليه السلام) حفاظت عايشه را برعهده داشت، به جايگاه عبد اللّه فرستاد تا او را به خانه عبد اللّه بن خلف، كه عايشه به آنجا انتقال يافته بود، منتقل كند.سرانجام عبد اللّه بن زبير ومروان نيز به آنجا انتقال يافتند.(3) سپس امام (عليه السلام) باقيمانده روز را در ميدان نبرد به سر برد ومردم بصره را دعوت كرد كه كشتگان خود را به خاك بسپارند. به نقل طبري، امام بركشتگان ناكثانِ از بصره وكوفه

نماز گزارد وبر ياران خود كه جام شهادت نوشيده بودند نيز نماز گزارد

--------------------------

1 . ابن ابي الحديد مدّت نبرد را دو روز مي داند. به ج 1، ص 262 مراجعه شود.

2 . نهج البلاغه، خطبه 71.

3 . امام در اين سخن از چند موضوع غيبي خبر داده است.

-------------------------- صفحه 454

وهمگان را در قبر بزرگي به خاك سپرد.سپس دستور داد كه تمام اموال مردم را به خودشان باز گردانند بجز اسلحه اي كه در آنها علامت حكومت باشد وفرمود: «لا يَحِلُّ لِمُسْلِم مِنَ الْمُسْلِمِ الْمُتَوَفّي شَيْءٌ».(1) از مال مسلمان مرده، چيزي براي ديگران حلال نمي شود. گروهي از ياران امام اصرار ميورزيدند كه با ناكثان معامله نبرد با مشركان گردد، يعني دستگير شدگانشان برده شوند واموالشان قسمت گردد. امام (عليه السلام) در اين مورد فرمود:«أَيُّكُمْ يَأْخُذُ أُمَّ الْمُؤْمِنِينَ فِي سَهْمِهِ»(2) يعني:كدام يك از شما حاضر است عايشه را بابت سهم خود بپذيرد؟ امام صادق (عليه السلام) در حديثي حكم اين گروه را كه تحت عنوان «باغي» در فقه اسلامي مطرح شده اند چنين بيان كرده است: «إِنَّ عَلِيّاً (عليه السلام) قَتَلَ أَهْلَ الْبَصْرَةِ وَ تَرَكَ أَمْوالَهُمْ فَقالَ إِنَّ دارَ الشِّرْكِ يَحِلُّ ما فِيها وَإِنَّ دارَ الإِسْلامِ لا يَحِلُّ ما فِيها. إِنَّ عَلِيّاً إِنَّما مَنَّ عَلَيْهِمْ كَما مَنَّ رَسُولُ اللّه (صلي الله عليه وآله وسلم) عَلي أَهْلِ مَكَّةَ».(3) علي (عليه السلام) مردم بصره را به سبب ياغيگري وافساد آنان كشت ولي دست به اموال آنان نزد، زيرا حكم مشرك با حكم مسلمان باغي متفاوت است; ارتش اسلام در محيط كفر وشرك بر هر چه دست يابد بر او حلال است ولي آنچه

در محيط اسلام است هرگز حلال نمي شود. همانا علي بر آنان منّت گذاشت چنان كه رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) بر اهل مكّه منّت نهاد.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج2،ص 543.

2 . وسائل الشيعه، ج11، باب 25 از ابواب جهاد.

3 . همان. ابن ابي الحديد نظر ديگري در اين مورد دارد. وي مي گويد:امام آچه در ميدان جنگ بود همه را گرفت وميان سپاه خود تقسيم كرد.

-------------------------- صفحه 455

گفتگوي علي(عليه السلام) با كشتگان

پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم)در جنگ بدر اجساد قريش را در چاهي فرو ريخت وسپس با آنان به گفتگو پرداخت. وقتي به حضرتش گفتند كه مگر مردگان سخنان زندگان را مي شنوند، فرمود: شما از آنان شنواتر نيستيد.(1) امير مؤمنان (عليه السلام) از ميان كشتگان جمل مي گذشت كه جسد عبد اللّه بن خلف خزاعي را، كه لباسي زيبا بر تن داشت، مشاهده كرد.مردم گفتند كه او رئيس گروه ناكثان بود، امام (عليه السلام) فرمود: چنين نبود، بلكه كه او انساني شريف وبلند طبع بود. سپس جسد عبد الرّحمان بن عتاب بن اسيد را ديد. فرمود: اين مرد ستون گروه ورئيس آنان بود.سپس به گردش خود ادامه داد تا اجساد گروهي از قريشيان را مشاهده كرد. فرمود: به خدا سوگند، وضع شما براي ما ناراحت كننده است، ولي من حجّت را بر شما تمام كردم ولي شما جواناني كم تجربه بوديد واز نتايج كار خود آگاه نبوديد. سپس چشمش به جسد قاضي بصره كعب بن سور افتاد كه قرآن بر گردن داشت. دستور داد كه قرآن وي را به نقطه تميزي انتقال دهند، سپس

فرمود: اي كعب، آنچه را كه خداي من به من وعده كرده درست واستوار يافتم، آيا تو هم آنچه را كه پروردگارت وعده كرده درست واستوار يافتي؟سپس فرمود: «لَقَدْ كانَ لَكَ عِلْمٌ لَوْ نَفَعَكَ، وَ لكِنَّ الشَّيْطانَ أَضَلَّكَ فَأَزَلَّكَ فَعَجَّلَكَ إِلَي النّارِ».(2) تو دانشي داشتي; اي كاش (آن دانش) تو را سود مي بخشيد. ولي شيطان تو را گمراه كرد ولغزانيد وبه سوي آتش كشانيد.

--------------------------

1 . سيره ابن هشام، ج1، ص 639.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 348.

-------------------------- صفحه 456

چون جسد طلحه را ديد، فرمود: براي تو سابقه اي در اسلام بود كه مي توانست تو را سود بخشد، ولي شيطان تو را گمراه كرد ولغزانيد وبه سوي آتش شتافتي.(1) در اين بخش از تاريخ جز اينكه امام (عليه السلام) شورشيان را محكوم كرد وهمه اهل آتش را معرّفي نمود، از چيز ديگري سخن به ميان نيامده است، ولي فرقه معتزله مدّعي است كه برخي از اين افراد پيش از مرگ از كرده خود پشيمان شدند وراه توبه در پيش گرفتند.ابن ابي الحديد، كه از سخت ترين مدافعان مكتب اعتزال است، مي نويسد:مشايخ روايت مي كنند كه علي فرمود طلحه را بنشانند وآن گاه به او گفت: «يَعُزُّ عَلَيَّ يا أَبا مُحَمَّد أَنْ أَراكَ مُعَفِّراً تَحْتَ نُجُومِ السَّماءِ وَفِي بَطْنِ هذَا الْوادِي. أَبعْدَ جِهادِكَ فِي اللّهِ وَ ذَبِّكَ عَنْ رَسُولِ اللّهِ؟». براي من ناگوار است كه تو را در زير آسمان ودر دل اين بيابان خاك آلوده ببينم. آيا سزاوار بود كه پس از جهاد در راه خدا ودفاع از پيامبر خدا دست به چنين كار بزني؟

در اين هنگام شخصي به حضور امام رسيد وگفت:من در كنار طلحه بودم. وقتي وي با تير ناشناسي از پاي در آمد از من استمداد جست وپرسيد: تو كيستي؟ گفتم: از ياران امير مؤمنان. گفت: دستت را بده تا من به وسيله تو با امير مؤمنان بيعت كنم. سپس با من دست داد وبيعت كرد. امام در اين موقع فرمود: خدا خواست كه طلحه را در حالي كه با من بيعت كرده است، به بهشت ببرد.(2) اين بخش از تاريخ جز افسانه چيز ديگري نيست. مگر طلحه عارف به مقام امام (عليه السلام) وشخصيت وحقانيت او نبود؟ اين نوع توبه از آنِ كسي است كه مدّتي در جهالت بسر برد وسپس پرده جهالت را بدرد وسيماي حقيقت را مشاهده كند، در حالي كه طلحه از روز نخست حق وباطل را از هم باز مي شناخت. به علاوه، بر

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 348.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج1، ص 348.

-------------------------- صفحه 457

فرض صحّت اين داستان، توبه طلحه، به حكم قرآن كريم، بي فايده است: (وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّي إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الآنَ وَ لاَ الّذينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً).(النساء:16) توبه كساني كه كارهاي زشت انجام مي دهند وسپس به هنگام مرگ مي گويند توبه كردم، پذيرفته نيست وچنين است توبه كساني كه مي ميرند در حالي كه كافرند; براي آنان عذاب دردناك آماده كرده ايم. گذشته از اين، مگر تنها بيعت با امام (عليه السلام) مي توانست گناهان او را شستشو دهد؟ وي،

با همكاري زبير وامّ المؤمنين، سبب ريخته شدن خونهاي زيادي در بصره ودر ميدان نبرد شدند وحتي گروهي به فرمان آنها همچون گوسفند ذبح شدند. اين نوع تلاشهاي بي مايه نتيجه پيشداوري در باره صحابه رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) است كه مي خواهند همه را عادل معرّفي كنند. سقوط بصره، ارسال نامه ها واعزام عايشه به مدينه

احتمال برخورد نظامي ميان سپاهيان امام (عليه السلام) وپيمان شكنان بصره، به وسيله كاروانهاي بازرگاني كه پيوسته در بيابانهاي عراق وحجاز وشام در رفت وآمد بودند، در سرزمينهاي اسلامي منتشر شد ومسلمانان واقليّتي از هواداران عثمان در انتظار خبر وقايع بودند وهر نوع گزارش از شكست وپيروزي براي هر يك از طرفين سرنوشت ساز بود. از اين جهت، امام (عليه السلام) پس از صدور دستور تدفين كشتگان وگردش در ميدان نبرد وامر به انتقال برخي از اسيران، به خيمه خود بازگشت ودبير خود عبد اللّه بن ابي رافع را به حضور طلبيد ونامه هايي را املاء كرد ودبير امام نيز همه را به رشته تحرير در آورد. طرف خطاب نامه ها مردم مدينه وكوفه، دو منطقه حساس از جهان اسلام در آن روز بود. در ضمن، نامه اي نيز به خواهر خود امّ هاني دختر ابوطالب نوشت. امام (عليه السلام) با نگارش اين نامه ها دوستان را خوشحال

-------------------------- صفحه 458

وفرصت طلبان را از انديشه مخالفت نوميد ساخت. شيخ مفيد متن همه نامه ها را در كتاب خود(1) به صورت كامل آورده، ولي طبري از ميان نامه ها فقط متن بسيار كوتاهي از نامه امام (عليه السلام) به مردم كوفه را در تاريخ خود منعكس

كرده است وچون وي در اين بخش از كتاب خود به نوشته هاي سيف بن عمر اعتماد كرده غالباً حقّ مطلب را ادا ننموده از كنار مطالب حسّاس به سادگي گذشته است. در نامه اي كه امام (طبق نقل طبري) به مردم كوفه نوشته روز برخورد نظامي را نيمه جمادي الآخر سال سي وشش هجري ومحلّ درگيري را نقطه اي به نام «خريبه» ذكر كرده است. باري، سرانجام امام (عليه السلام) در روز دوشنبه خريبه را به عزم بصره ترك گفت ووقتي به مسجد بصره رسيد، در آنجا دو ركعت نماز گزارد وسپس يكسره به سوي خانه عبد اللّه بن خلف خزاعي، كه بزرگترين خانه در بصره بود واز عايشه در آنجا حراست مي شد، رفت. عبد اللّه در عصر خلافت عمر كاتب ديوان بصره بود وچنان كه گذشت، او وبرادرش عثمان در نبرد جمل كشته شدند. برخي مي گويند وي عهد رسالت را درك كرده ورسول گرامي (صلي الله عليه وآله وسلم) را ديده بوده است.(2) هرچند اين مطلب ثابت نيست. وقتي علي (عليه السلام) وارد خانه عبد اللّه شد، زن او صفيّه دختر حارث بن طلحة بن ابي طلحه مشغول گريه وزاري بود. همسر عبد اللّه به امام (عليه السلام)اهانت كرد واو را «قاتلُ الأَحِبَّه» و«مُفرِّق الجمع» ناميد، ولي امام پاسخي به او نگفت.سپس به اتاق عايشه وارد شد وبر او سلام كرد ودر كنار او نشست واهانت صفيّه را ياد آور شد. حتي به هنگام خروج امام از خانه نيز، صفيه اهانت خود را تكرار كرد كه در آن هنگام ياران امام(عليه السلام)تحمّل خود را از دست دادند وهمسر عبد اللّه را

تهديد كردند. امام آنان را از هر نوع تعرّض بازداشت وگفت: هرگز از

--------------------------

1 . الجمل، ص 211و 213.

2 . اسد الغابه، ج2، ص 152.

-------------------------- صفحه 459

تعرّض به زنان خبري به من نرسَد. سخنراني امام (عليه السلام) در بصره

امام (عليه السلام)، پس از خروج از خانه عبد اللّه، به نقطه مركزي شهر رفت ومردم بصره با پرچمهاي گوناگون خود با وي تجديد بيعت كردند. حتي مجروحان وكساني كه به نوعي به آنان امان داده شده بود بار ديگر با آن حضرت بيعت كردند.(1) بر امام (عليه السلام) لازم بود كه مردم بصره را از عمق جنايت وزشتيِ كارشان آگاه سازد. از اين رو، در حالي كه هاله اي از عظمت ونورانيت او را احاطه كرده بود ومردم بصره سراپا گوش بودند، سخنان خود را چنين آغاز كرد: شما سپاهيان آن زن وپيروان آن شتر بوديد.چون صدا كرد او را پاسخ گفتيد ووقتي پي شد فرار كرديد. اخلاق شما پست وپيمان شما غدر ودين شما نفاق وآب شما شور است. وآن كس كه در شهر شما اقامت گزيند در دام گناهانتان گرفتار شود وآن كس كه از شما دوري گزيند رحمت حق را دريابد. گويا مي بينم كه عذاب خدا از آسمان وزمين بر شما فرود مي آيد وبه گمانم همگي غرق شده ايد وتنها قلّه مسجدتان، همچون سينه كشتي، بر روي آب نمايان است.(2) آنگاه افزود: سرزمين شما به آب نزديك واز آسمان دور است. خردهاي شما سبك وافكار شما سفيهانه است. شما (به سبب سستي اراده) هدف تير اندازان ولقمه چربي براي مفت خواران وشكاري براي درندگان هستيد.(3) سپس فرمود: اكنون،

اي اهل بصره، در باره من چه گمان داريد؟ در اين موقع مردي برخاست وگفت: جز خير ونيكي در باره تو نسبت به خود، گمان نمي بريم. اگر ما را مجازات كني جا دارد زيرا ما گناهكاريم، واگر ما

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 545.

2 . نهج البلاغه، خطبه 130.

3 . همان، خطبه 514.

-------------------------- صفحه 460

را ببخشي، عفو براي خدا محبوبتر است. امام (عليه السلام) فرمود: همه را عفو كردم. از فتنه جويي دوري گزينيد. شما نخستين كساني هستيد كه بيعت را شكستيد وعصاي امّت را دو نيم كرديد، از گناه باز گرديد وخالصانه توبه كنيد.(1) نيّت نيك جانشين عمل است

در اين هنگام يكي از ياران امام (عليه السلام) گفت: دوست داشتم برادرم در اينجا بود تا پيروزيهاي تو را بر دشمنانت مشاهده مي كرد ودر فضيلت وثواب جهاد شريك مي شد. امام از او پرسيد: آيا قلب وفكر برادرت با ما بوده است؟در پاسخ عرض كرد: بلي. امام (عليه السلام)فرمود: «فَقَدْشَهِدَنا وَ لَقَدْ شَهِدَنا فِي عَسْكَرِنا هذا أَقْوامٌ فِي أَصَّلابِ الرِّجالِ وَ أَرْحامِ النِّساءِ سَيَرْعَفُ بِهِمُ الزَّمانُ وَ يُقْوي بِهِمُ الإيمانُ».(2) همانا برادرت نيز در اين معركه با ما بود(وهمچون ديگر مجاهدان شريك اجر وپاداش آن است). نه تنها او، بلكه آنان كه هنوز در صُلب پدران ورحِم مادران هستند وزمان به زودي آنان را آشكار مي كند وايمان به وسيله آنان نيرومند مي شود نيز در فضيلت اين جهاد شريكند. اين كلام امام (عليه السلام) اشاره به يك اصل تربيتي وپرورشي است وآن اينكه نيّت خوب وبد، از نظر پاداش وكيفر، جانشينِ خود عمل نيز مي گردد. در

جاهايي ديگر از نهج البلاغه نيز به اين اصل اشاره شده است. از جمله آنجا كه مي فرمايد: «أُيُّهَا النّاسُ إِنَّما يَجْمَعُ النّاسَ الرِّضا وَ السَّخَطُ. وَ إِنَّما عَقَرَ ناقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ واحِدٌ فَعَمَّهُمُ اللّهُ بِالْعَذابِ لِما عَمُّوهُ بِالرِّضا».(3)

--------------------------

1 . الجمل، ص 218.

2 . نهج البلاغه، خطبه 12.

3 . همان، خطبه 196 طبع عبده.

-------------------------- صفحه 461

اي مردم، افراد را خشنودي از يك عمل يا خشم از آن به زير يك پرچم گِرد مي آورد. ناقه ثمود را يك نفر پي كرد ولي عذاب همگي را فرا گرفت، زيرا رضاي به عملِ آن فردْ فراگير بود. تقسيم بيت المال

سپاهيان امام (عليه السلام) در اين نبرد چيزي را مالك نشدند ودر حقيقت، رزم آنان يك رزم صد در صد الهي بود. زيرا امام (عليه السلام) جز سلاح دشمن همه چيز را به خود آنان واگذار كرد. ازاين جهت، بايد بيت المال را ميان آنان تقسيم مي كرد. وقتي ديدگان امام (عليه السلام) به آن افتاد دستها را بر هم زد وگفت: «غُرِّي غَيْرِي». (يعني برو ديگري را بفريب.) موجودي بيت المال ششصد هزار درهم بود كه همه را در ميان سپاهيان تقسيم كرد وبه هريك پانصد درهم رسيد، در پايان تقسيم، پانصد درهم باقي ماند كه آن را براي خود اختصاص داد. ناگهان فردي در رسيد ومدّعي شد كه در اين نبرد شركت داشته ولي نام او از قلم افتاده است. امام (عليه السلام)آن پانصد درهم را نيز به او داد وفرمود: سپاس خدا را كه از اين مال چيزي به خود اختصاص ندادم.(1) اعزام عايشه به مدينه

عايشه به جهت انتساب به

رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) از احترام خاصي برخوردار بود. امام (عليه السلام) مقدّمات سفر او را، از مركب وتوشه راه، فراهم ساخت وبه محمّد بن ابي بكر دستور داد كه در معيت خواهر خود باشد واو را به مدينه برساند وبه همه ياران مدني خود، كه علاقه مند بودند به مدينه باز گردند، اجازه داد كه عايشه را تا مدينه همراهي نمايند وبه اين نيز اكتفا نكرد وچهل تن از زنان با شخصيت بصره را همراه او روانه مدينه كرد.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، ص 547.

-------------------------- صفحه 462

روز شنبه، نخستين روز از ماه رجب سال سي وشش، روز حركت تعيين شد. در هنگام حركت گروهي از مردم او را مشايعت كردند ومراسم توديع را انجام دادند. عايشه در برابر محبتهاي امام (عليه السلام) بي اختيار منقلب شد وبه مردم گفت: فرزندانم، برخي از ما بر برخي ديگر پرخاش مي كند، ولي اين كار سبب تعدّي نگردد. به خدا سوگند، ميان من وعلي، جز آنچه ميان زن وبستگان او رخ مي دهد، چيز ديگري نبود. او،گرچه مورد خشم من قرار گرفت، از اخيار ونيكان است. امام (عليه السلام) از سخنان عايشه تشكر كرد وخود افزود:مردم، وي همسر پيامبر شماست. آن گاه او را چند ميل مشايعت كرد. شيخ مفيد مي نويسد: چهل زن كه به فرمان امام (عليه السلام) در معيت عايشه قرار گرفتند به ظاهر لباس مردان پوشيدند تا بيگانگان آنان را مرد بينگارند وافكار ناروا به ذهن احدي در باره آنان وهمسر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) خطور نكند. عايشه نيز تصوّر مي كرد كه علي

(عليه السلام) مأموران مرد را بر حفاظت او گمارده است وپيوسته از اين كار گله مي كرد. وقتي به مدينه رسيد وآنان را زناني ديد كه لباس مردان پوشيده اند از اعتراض خود پوزش طلبيد وگفت: خدا فرزند ابوطالب را پاداش نيك دهد كه حرمت رسول خدا را در مورد من رعايت كرد.(1) نصب استانداران

در دوران خلافت عثمان امور استان مصر به دست عبد اللّه بن سعد بن ابي سرح اداره مي شد ويكي از عوامل شورش مصريان بر خليفه اعمال زشت وننگين او بود، تا آنجا كه به اخراج او از مصر انجاميد. در آن زمان محمّد بن ابي حذيفه در مصر بود وپيوسته از والي مصر وخليفه انتقاد مي كرد. وقتي مصريان، به عزم مدينه ومحاكمه خليفه، وطن خود را ترك گفتند، اداره امور مصر را به محمّد بن حذيفه

--------------------------

1 . الجمل، ص 221.

-------------------------- صفحه 463

واگذار كردند واو در اين منصب باقي بود تا اينكه امام (عليه السلام) قيس بن سعد بن عباده را براي اداره استان مصر نصب كرد. طبري اعزام قيس را در سال واقعه جمل مي داند، ولي برخي از مورخان، مانند ابن اثير(1)، تاريخ اعزام قيس را به مصر، ماه صفر مي داند. اگر مقصود صفرِ سال سي وششم باشد، طبعاً پيش از واقعه جمل بوده است واگر صفرِ سال سي وهفتم باشد، در اين صورت شش ماه واندي پس از آن صورت گرفته بوده; در حالي كه طبري تاريخ اعزام را سال سي وشش هجري كه سال واقعه جمل است ضبط كرده است. باري، امام (عليه السلام) خليد بن قرّه يربوعي را استاندار خراسان وابن

عبّاس را استاندار بصره قرار داد وتصميم گرفت كه خاك بصره را به عزم كوفه ترك گويد. پيش از ترك بصره، جرير بن عبد اللّه بجلي را روانه شام ساخت كه با معاويه گفتگو كند تا پيروي خود را از حكومت مركزي، كه در رأس آن امام بود، اعلام دارد.(2) به سبب اهميتي كه بصره داشت وشيطان در آنجا تخم ريزي كرده بود، امام (عليه السلام) ابن عبّاس را استاندار وزياد بن ابيه را مأمور خراج وابو الأسود دوئلي را معاون آن دو قرار داد.(3) به هنگام معرفي ابن عبّاس به مردم، امام (عليه السلام) سخنراني بسيار لطيف وشيريني كرد كه شيخ مفيد آن را در كتاب «الجمل» نقل كرده است.(4) طبري مي گويد:امام به ابن عبّاس گفت:«إِضْرِبْ بِمَنْ أَطاعَكَ مَنْ عَصاكَ، وَ تَرَكَ أَمْرَكَ»(5) يعني: با مطيعان عاصيان را وآنان را كه امر تو را تبعيّت نمي كنند بكوب. وقتي امام (عليه السلام) سرزمين بصره را ترك مي گفت با خداي خود چنين مناجات كرد:

--------------------------

1 . تاريخ ابن اثير، ج3، ص 268.

2 . همان، ج3، صص 560_ 546.

3 . تاريخ جمل، ص 324.

4 . تاريخ جمل، ص 324.

5 . تاريخ طبري، ج3، ص 546.

-------------------------- صفحه 464

«اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِي أَخْرَجَنِي مِنْ أَخْبَثِ الْبِلادِ»: سپاس خدا را كه مرا از ناپاكترينِ شهرها بيرون برد. بدين طريق، نخستين غائله در حكومت امام (عليه السلام) پايان يافت وآن حضرت رهسپار كوفه شد تا نقشه تعقيب معاويه را بريزد وسرزمين پهناور اسلامي را از عناصر فاسد وخود كامه پاك سازد.

-------------------------- صفحه 465

مكّه طلوع كرد وپس از گذشت سيزده سال در آسمان يثرب ظاهر شد وبعد از ده سال نور افشاني در مدينه افول كرد، در حالي كه افق نوي به روي مردم شبه جزيره گشود وسرزمين حجار وخصوصاً شهر مدينه به عنوان مركز ديني وثقل سياست معرفي شد. پس از درگذشت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)، گزينش خليفه به وسيله مهاجرين وانصار ايجاب كرد كه مدينه مقرّ خلافت اسلامي گردد وخلفا با اعزام عاملان وفرمانداران به اطراف واكناف به تدبير امور بپردازند واز طريق فتح بلاد وشكستن سدها وموانع، در گسترش اسلام بكوشند. امير مؤمنان (عليه السلام) كه علاوه بر تنصيص وتعيينِ صاحب رسالت، از ناحيه مهاجرين وانصار برگزيده شده بود، نيز طبيعتاً مي بايست، همچون خلفاي گذشته مدينه را مركز خلافت قرار دهد واز همانجا به رتق وفتق امور بپردازد. او در آغاز كار خلافت از همين شيوه پيروي كرد وبا نامه نگاري واعزام افراد لايق وبركنار كردن افراد دنيا پرست وايراد خطابه هاي آتشين وسازنده خود، امور جامعه اسلامي را اداره نمود ونظام اسلامي كه در طيّ مدّت بيست وپنج سال از آغاز خلافت ابوبكر در آن انحراف وكجيهايي پيدا شده بود در حال اصلاح بود كه ناگهان مسئله «ناكثان»، يعني پيمان شكني كساني كه پيش از همه با او بيعت كرده بودند، رخ داد وگزارشهاي هولناك وتكان دهنده اي به وي رسيد ومعلوم شد كه پيمان شكنان، به كمك مالي بني اميّه ونفوذ واحترام همسر پيامبر، جنوب عراق را تسخير كرده اند وپس از تصرف بصره

-------------------------- صفحه 466

دهها نفر از ياران وكارگزاران امام (عليه السلام) را به ناحق كشته

اند. اين امر سبب شد كه امام (عليه السلام) براي تنبيه ناكثان ومجازات همدستان آنان، مدينه را به عزم بصره ترك گويد وبا سپاهيان خود در كنار بصره فرود آيد. آتش نبرد ميان سپاه بر حق امام ولشكريان باطل ناكثان مشتعل شد وسرانجام سپاه حق پيروز گرديد وسران شورش كننده كشته شدند وگروهي از آنان پا به فرار نهادند وبصره مجدداً به آغوش حكومت اسلامي بازگشت واداره امور آن به دست ياران علي (عليه السلام)افتاد واوضاع شهر ومردم حال عادي به خود گرفت وابن عبّاس، مفسّر قرآن وشاگرد ممتاز امام، به استانداري آنجا منصوب شد. اوضاع ظاهري ايجاب مي كرد كه امام (عليه السلام) از راهي كه آمده بود به مدينه باز گردد ودر كنار مدفن پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وبا همفكري گروهي از ياران وصحابه آن حضرت به نشر معارف اسلامي ومعالجه مزاج بيمار جامعه واعزام سربازان به نقاط دور دست براي گسترش نفوذ قدرت اسلامي وديگر شئون خلافت بپردازد واز هر نوع كشمكش ورودر رويي با اين وآن اجتناب كند. ولي اين ظاهر قضيه بود وهر فرد ظاهر بيني به امام چنين تكليفي مي كرد; بالأخص كه مدينه در آن روز از قداست ومعنويت وروحانيت خاصي برخوردار بود، زيرا مهد واقعي اسلام ومدفن پيام آور خدا ومركز صحابه از مهاجرين وانصار بود كه رشته گزينش خليفه وعزل وخلع او را در دست داشتند. با تمام اين شرايط وجهات، امام (عليه السلام) راه كوفه را برگزيد تا مدّتي در آنجا رحل اقامت افكند. اين كار، كه پس از شور وتبادل نظر با ياران انجام گرفت(1)، به دو جهت بود: 1_ در حالي

كه امير مؤمنان (عليه السلام) با گروه انبوهي از مدينه حركت كرد وگروههايي در نيمه راه به او پيوستند، ولي بيشتر سربازان وجان نثاران امام را مردم كوفه وحوالي آن تشكيل مي دادند. زيرا امام براي سركوبي پيمان شكنان به وسيله

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ص 85(طبع حلب).

-------------------------- صفحه 467

صحابي بزرگ، عمّار ياسر وفرزند گرامي خود امام حسن (عليه السلام) از مردم كوفه، كه مركز مهم عراق بود، استمداد طلبيد وگروه انبوهي از مردم آن منطقه به نداي امام پاسخ مثبت گفتند وهمراه نمايندگان وي عازم جبهه شدند.(1) هرچند گروهي مانند ابو موسي اشعري وهمفكران او از هرگونه نصرت وكمگ خودداري كردند وبا رفتار وگفتار خود در حركت مردم به ميدان جهاد كارشكني كردند. پس از آنكه امام در نبرد با ناكثان پيروز شد ودشمن را تار ومار ساخت، حقشناسي ايجاب مي كرد كه از خانه وزندگي اين مردم ديدن كند ولبّيك گويان وجهادگران خود راتقدير ومتقاعدان وبازماندگان از جهاد را توبيخ ومذمّت نمايد. 2_ امام (عليه السلام) مي دانست كه شورش پيمان شكنان گناهي است از گناهان معاويه كه آنان را به نقض ميثاق تشويق كرده بود واز روي فريب، غايبانه دست بيعت به آنان داده وحتي در نامه اي كه به زبير نوشته بود خطوط شورش را كاملاً ترسيم كرده وياد آور شده بود كه از مردم شام براي او بيعت گرفته است وبايد هرچه زودتر كوفه وبصره را اشغال كنند وبه خونخواهي عثمان تظاهر كنند ونگذارند فرزند ابوطالب بر آن دو شهر دست بگذارد. اكنون كه تير اين ياغي به خطا رفته وشورش پايان يافته بود بايد هرچه زودتر ريشه

فساد قطع وشاخه شجره ملعونه بني اميّه از پيكر جامعه اسلامي بريده مي شد. نزديكترين نقطه به شام همان كوفه است. گذشته از اين، عراق منطقه اي

--------------------------

1 . مسعودي تعداد كوفياني را كه به لشكر امام پيوستند7000 وبه قولي 6560 نفر نوشته است _ مروج الذهب، ج2، ص 368. يعقوبي هم شش هزار نفر نوشته است _ تاريخ يعقوبي، ج2، ص 182. ابن عباس مي گويد:هنگامي كه در ذي قار پياده شديم به امام گفتم كه از كوفه بسيار كم به ياري شما آمده اند. امام فرمود:6560 نفر بدون كم وزياد به كمك من خواهند آمد. ابن عباس مي گويد: من از آمار دقيق آنها تعجب كردم وبا خود گفتم حتماً آنها را خواهم شمرد. پانزده روز در ذي قار توقف كرديم تا اينكه صداي شيهه اسبها وقاطرها بلند شد ولشكر كوفه رسيد. من آنها را دقيقاً شمردم. ديدم درست همان تعدادي است كه امام فرموده بود.گفتم:اللّه اكبر، صدق اللّه ورسوله. _ شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2،ص 187.

-------------------------- صفحه 468

لشكر خيز وفدايي پرور بود وامام، بيش از هر نقطه، بايد بر آنجا تكيه مي كرد. امام (عليه السلام) خود در يكي از خطبه ها به اين مطلب اشاره كرده است; آنجا كه مي فرمايد:«وَ اللّهِ ما أَتَيْتُكُمْ اخْتِياراً وَلكِنْ جِئْتُ إِلَيْكُمْ سَوْقاً...».(1) يعني: به خدا سوگند من به ميل خود به سوي شما نيامدم بلكه از روي ناچاري بود. اين دو علت سبب شد كه امام (عليه السلام) كوفه را به عنوان مقرّخود برگزيند ومركز خلافت اسلامي را از مدينه به عراق منتقل سازد.از اين رو، در دوازدهم ماه رجب

سال سي وشش هجري در روز دو شنبه همراه با گروهي از بزرگان بصره وارد شهر كوفه شد. مردم كوفه ودر پيشاپيش آنان قاريان قرآن ومحترمين شهر از امام استقبال به عمل آوردند ومقدم او را گرامي داشتند. براي محلّ نزول امام (عليه السلام)قصر«دار الاماره» را در نظر گرفته بودند واجازه خواستند كه آن حضرت را به آنجا وارد كنند ودر آنجا سكني گزيند. ولي امام از فرود در قصر، كه پيش از وي مركز كجرويها وستمها بود، ابا ورزيد وفرمود: قصر مركز تباهي است وسرانجام در منزل جعدة بن هبيره مخزومي فرزند خواهرام هاني(دختر ابوطالب) سكني گزيد.(2) اميرالمؤمنين (عليه السلام) درخواست كرد كه براي سخن گفتن با مردم در محلي به نام «رحبه» كه سرزمين گسترده اي بود فرود آيد وخود در آن نقطه ازمركب پياده شد. نخست در مسجدي كه در آنجا بود دو ركعت نماز گزارد وآنگاه بر فراز منبر رفت وخدا را ثنا گفت وبه پيامبر او درود فرستاد وسخن خود را با مردم چنين آغاز كرد: اي مردم كوفه، براي شما در اسلام فضيلتي است مشروط بر اينكه آن را دگرگون نسازيد. شما را به حق دعوت كردم وپاسخ گفتيد. زشتي را آغاز كرديد ولي آن را تغيير داديد... شما پيشواي كساني هستيد كه دعوت شما را پاسخ گويند ودر آنچه كه وارد شديد داخل شوند. بدترين چيزي كه براي شما از آن بيم دارم دو چيز است:پيروي از هوي وهوس

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه 70.

2 . وقعه صفّين، ص8.

-------------------------- صفحه 469

ودرازي آرزو.پيروي از هوس از حق باز مي دارد ودرازي آرزو سراي بازپسين را از

ياد مي برد. آگاه باشيد كه دنيا پشت كنان، كوچ كرده وآخرت اقبال كنان به حركت در آمده است وبراي هر يك از اين دو فرزنداني است.شما از فرزندان آخرت باشيد. امروز هنگام عمل است نه حساب، وفردا وقت حساب است نه عمل. سپاس خدا را كه وليّ خود را كمك كرد ودشمن را خوار ساخت ومُحق وراستگو را عزيز وپيمان شكن وباطلگرا را ذليل نمود. بر شما باد تقوي وپرهيزگاري واطاعت از آن كس كه از خاندان پيامبر خدا اطاعت كرده است، كه اين گروه به اطاعت اولي وشايسته ترند از كساني كه خود را به اسلام وپيامبر نسبت مي دهند وادعاي خلافت مي كنند. اينان با ما به مقابله بر مي خيزند وبا فضيلتي كه از ما به آنان رسيده است بر ما برتري مي جويند ومقام وحق ما را انكار مي كنند. آنان به كيفر گناه خود مي رسند وبه زودي با نتيجه گمراهي خود در سراي ديگر روبرو مي شوند. آگاه باشيد كه گروهي از شما از نصرت من تقاعد ورزيد ومن آنان را توبيخ ونكوهش مي كنم.آنان را ترك كنيد وآنچه را دوست ندارند به گوش آنان برسانيد تا رضاي مردم را كسب كنند وتا حزب اللّه از حزب شيطان باز شناخته شود.(1) دادگري در تعيين فرمانداران

برخورد ملايم امام (عليه السلام) با كوفيان متقاعد در مذاق برخي از انقلابيون افراطي خوش نيامد.از اين جهت، مالك بن حبيب يربوعي، كه رئيس پليس امام (عليه السلام) بود، برخاست وبا لحن اعتراض آميزي گفت: من اين مقدار مجازات را براي آنان كم مي دانم. به خدا سوگند اگر به من امر كني آنان

را مي كشم. امام (عليه السلام) او را با جمله «سبحان اللّه» هشدار داد وفرمود:«حبيب، از حدّ واندازه تجاوز كردي».

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 3; نهج البلاغه عبده، خطبه هاي 27 و41. مرحوم مفيد در ارشاد (ص 124) قسمت اوّل اين خطبه را نقل نكرده است.

-------------------------- صفحه 470

حبيب بار ديگر برخاست وگفت: شدت عمل وتجاوز از حد در جلوگيري از وقوع حوادث ناگوار، از ملايمت ونرمش با دشمنان مؤثّرتر است. امام با منطق حكيمانه خود به هدايت او پرداخت وگفت: خدا چنين دستوري نداده است. انسان در مقابل انسان كشته مي شود; ديگر ظلم وتجاوز چه جايي دارد؟خداوند مي فرمايد:(وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيّه سُلطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً).(اسراء:33) يعني:هركس مظلوم كشته شود به وليّ او قدرت قانوني بخشيده ايم كه انتقام بگيرد، ولي در قصاص اسراف نكنيد، كه به حق وليّ مقتول مورد حمايت ونصرت الهي است). واسراف در قتل اين است كه غيرِ قاتل را به جاي قاتل بكشند. فضاي باز سياسي

متخلّفان كوفه از مذاكره امام (عليه السلام) با رئيس شرطه ها، دادگري علي (عليه السلام) را به رأي العين مشاهده كردند وفضاي سياست را باز ديدند ولذا علل تخلّف خود را بازگو كردند: 1_ مردي از متخلفان به نام ابو بردة بن عوف برخاست وعلّت عدم پيوستن خود به سپاهيان امام (عليه السلام) را از طريق سؤال در باره مقتولان جمل روشن ساخت.او از امام پرسيد: آيا كشتگان اطراف اجساد زبير وطلحه را ديدي؟ آنان چرا كشته شدند؟ امام (عليه السلام) با بيان علت آن، اعتماد سائل را به راه وروش خود جلب كرد وگفت:

آنان پيروان وكارگزاران دولت مرا از دم تيغ گذراندند وشخصيتي ما نند ربيعه عبدي را با گروهي ازمسلمانان كشتند. جرم مقتولان اين بود كه به مهاجمان پيمان شكن گفتند كه مثل آنان پيمان شكني نمي كنند وبا امام خود از در حيله وخدعه وارد نمي شوند. ومن از ناكثان خواستم كه قاتلانِ كارگزاران دولت راتحويل دهند تا قصاص شوند وآنگاه كتاب خدا ميان من وآنان حكم وداوري كند. آنان از تحويل قاتلان ابا كردند وبا من به جنگ برخاستند، در حالي كه بيعت من

-------------------------- صفحه 471

برگردن آنان بود وخون قريب به هزار نفر از دوستان مرا ريخته بودند. من نيز براي قصاص قاتلان وخاموش ساختن شورش ناكثان به نبرد پرداختم وشورش را سركوب كردم. آن گاه امام افزود:آيا در اين موضوع شك وترديد داري؟ سائل گفت: من درحقّانيت تو در ترديد بودم، ولي پس از اين بيان، نادرستي روش آنان بر من آشكار شد وفهميدم كه تو هدايت شده وواقع بين هستي.(1) كدام فضاي سياسي بازتر از اين كه افراد متخلّف از جهاد، در ميان گروهي از سران وياران امام (عليه السلام) علّت تخلف خود را، كه شك در حقانيت نظام حاكم بود، به صورت پرسش مطرح كنند وپاسخ آن را دريافت دارند؟ با اينكه شخص پرسش كننده پيش از آنكه علوي شود عثماني بود وهرچند بعدها در ركاب علي (عليه السلام) در جنگ شركت كرد ولي در باطن با معاويه سر وسرّي داشت، لذا پس از شهادت امام (عليه السلام)وتسلّط معاويه بر عراق، در ازاي خوش خدمتيهايي كه به معاويه كرده بود زمين وسيعي را در منطقه «فلوجه»(2) به او واگذار كردند.(3)

2_ سليمان بن صُرَد خزاعي، كه از اصحاب پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بود، از جمله كساني بود كه امام (عليه السلام) را د رجنك جمل حمايت نكرد واز شركت تخلف نمود. وي بر امام وارد شد وعلي (عليه السلام) او را ملامت كرد وگفت: در حقانيت راه ورش من شك وترديد كردي وخود را از شركت در سپاه من بازداشتي; حال آنكه من تو را درستكارترين وپيشگامترين فرد در كمك به خود مي انديشيدم. چه عاملي تو را از كمك به اهل بيت پيامبرت بازداشت واز ياري رساندن به آنان بي ميل ساخت؟ سليمان با كمال شرمندگي به پوزش خواهي برخاست وگفت: امور را به عقب برنگردان (و از گذشته سخن مگو)ومرا بر آن ملامت مكن. مودّت ومهر مرا نگاه دار كه خالصانه تو را ياري خواهم كرد. هنوز كار به پايان نرسيده

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 104; وقعه صفين، صص4و5.

2 . فلوجة منطقه اي وسيع وحاصلخيز از عراق است كه در نزديكي «عين التمر» ميان كوفه وبغداد قرار دارد.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 104.

-------------------------- صفحه 472

واموري باقي مانده است كه در آن دوست ودشمن را باز مي شناسي. امام (عليه السلام) بر خلاف انتظارِ سليمان در برابر پوزش او سكوت كرد وچيزي نگفت. سليمان كمي نشست وآن گاه برخاست ونزد امام مجتبي نشست وگفت: از توبيخ وملامت امام تعجب نمي كني؟ فرزند علي (عليه السلام) به ملاطفت برخاست وگفت:آن كسي را بيشتر ملامت مي كنند كه به دوستي وكمك او اميدوار باشند. در اين هنگام، آن صحابي

جليل از شورشهاي ديگري خبر داد كه بر ضدّ امام (عليه السلام) بر پا خواهد شد وياد آور شد كه در آن روزها به افراد خالص وپاكي مانند سليمان بيش از هر وقت نياز است وچنين گفت:حوادثي مانده است كه در آن نيزه هاي دشمن دور هم گرد مي آيند وشمشيرها از غلاف كشيده مي شوند ودر آن حوادث به امثال من نياز بيشتر هست.تحصيل رضاي مرا خدعه وغِش تصوّر نكنيد ومرا در خيرخواهي متهم نسازيد. امام مجتبي (عليه السلام) فرمود: خدا بر تو رحمت كند; ما هرگز تو را متهم نمي كنيم.(1) سليمان بن صرد از آن لحظه به بعد در دفاع از اهل بيت پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) از پاي ننشست. او در ركاب علي (عليه السلام)در نبرد صفّين شركت كرد ودر ميدان نبرد قهرمان شامي به نام حوشب را از پاي در آورد. پس از مرگ معاويه، به امام حسين (عليه السلام) نامه نوشت واو را به عراق دعوت كرد وهرچند در نصر ت آن حضرت در سرزمين كربلا كوتاهي كرد ولي در جبران آن به عنوان «توّابين» با گروه انبوهي كه شماره آنان به چهار هزار نفر مي رسيد، براي اخذ انتقام خون حسين (عليه السلام)قيام كرد ودر سال شصت وپنج هجري در منطقه اي به نام «عين ابو ورده» با سپاهي فراوان كه از شام اعزام شده بود به نبرد پرداخت وجام شهادت نوشيد.(2) 3_ محمّد بن مخنف مي گويد: پس از ورود امام (عليه السلام) به كوفه با پدرم بر علي (عليه السلام) وارد شديم در حالي كه گروهي از شخصيتها وسران قبايل عراق در

--------------------------

1 .

همان، ج3، ص 106; مراصد الاطلاع.

2 . مروج الذهب، ج3، صص 102_ 101.

-------------------------- صفحه 473

خدمت آن حضرت بودند وهمگي ازشركت در جهاد با پيمان شكنان تخلف ورزيده بودند. امام آنان را نكوهش مي كرد ومي گفت:شما كه سران قبايل خود هستيد چرا گام به عقب نهاديد؟ اگر به سبب سستي نيّت بود همگان زيانكاريد واگر در حقانيت من وياريم شك داشتيد همگان دشمنان من هستيد. آنان به سخن پرداختند وياد آور شدند كه با دوست تو دوست وبا دشمن تو دشمن هستيم. آن گاه هركدام به عذري، مانند بيماري يا مسافرت، اعتذار جستند. امام (عليه السلام)در برابر پوزشخواهي آنان سكوت كرد ولي از خدمات پدر وقبيله ما تقدير كرد وگفت:مخنف بن سليم وقبيله او مانند آن گروه نيستند كه قرآن آنان را چنين توصيف مي كند: (وَ إِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّه عَليَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً* وَ لَئِنْ أَصابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً).(نساء:72و73)(1) در ميان شما افرادي (منافق) هستند كه ديگران را به سستي وادار مي كنند. اگر مصيبتي به شما برسد مي گويند:خدا به ما نعمت داد كه با افراد مجاهد نبوديم تا شاهد گرفتاريها باشيم. واگر غنيمتي به شما برسد، درست مثل اينكه ميان شما وآنان پيوند مودّت در كار نبوده، مي گويند: اي كاش با آنان بوديم تا به پيروزي بزرگي نايل مي شديم. سرانجام امام (عليه السلام) با اين بازجوييها وپذيرش پوزشها يا سكوت در برابر آنها اعلام كرد كه اگر اين بار بخشوده شدند وعذرهايشان

پذيرفته شد ديگر اين كار در آينده نبايد تكرار شود. اگر امام (عليه السلام) اين مقدار به ملامت وسرزنش نمي پرداخت چه بسا ممكن بود كه اين گروه به تخلّف خود در آينده نيز ادامه دهند. خطبه نخستين نماز جمعه امام(عليه السلام) در كوفه

امام (عليه السلام) پس از ورود به كوفه قصد امامت كرد ونماز خود را تمام خوانند

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 10; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص106و107.

-------------------------- صفحه 474

ودر روز جمعه نماز جمعه را با مردم كوفه به جاي آورد. در يكي از خطبه هاي آن رو به مردم كرد وپس از حمد وثناي خدا ودرود به پيامبر او چنين فرمود: شما را به تقوا سفارش مي كنم كه تقوا بهترين چيزي است كه خدا آن را به بندگان خود سفارش كرده است وبهترين وسيله براي جلب رضاي خدا ومايه نيكفرجامي در نزد اوست. شما به تقوا امر شده ايد وبراي نيكي واطاعت از خدا آفريده شده ايد.... كارهاي خود را براي خدا وبدون ريا وشهرت طلبي انجام دهيد. هركس براي غير خدا كاري را انجام دهد خدا او را به آن كس كه براي او كار كرده است واگذار مي كند. وهركس كار را براي خدا انجام دهد خدا اجر آن را بر عهده مي گيرد. از عذاب خدا بترسيد كه شما را بي جهت وبيهوده نيافريده است. خدا از كارهاي شما آگاه است ومدّت زندگي شما را برايتان معيّن كرده است. فريب دنيا را نخوريد كه دنيا اهل خود را فريب مي دهد ومغرور آن كسي است كه دنيا او را مغرور سازد. سراي ديگر،

سراي زندگي حقيقي است، اگر مردم بدانند. از خدا مي خواهم كه مقامات شهدا را وهمنشيني با پيامبران وزندگي افراد خوشبخت را نصيبم فرمايد.(1) اعزام فرمانداران

امير مؤمنان (عليه السلام)، پس از اقامت در كوفه، به آن نواحي از سرزمينهاي اسلامي كه تا آن زمان از جانب او واليان وفرمانداراني اعزام نشده بود مأموراني صالح وواجد شرايط اعزام كرد. تاريخ، نام وخصوصيات اين فرمانداران واستانهاي آنها را به دقت ضبط كرده است.(2) از جمله شخصي را به نام خُلَيد بن قرّه را به خراسان اعزام داشت. وقتي

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 14; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 108.

2 . وقعه صفّين، صص 15_ 14; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 108; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 233.

-------------------------- صفحه 475

نامبرده به نيشابور رسيد آگاه شد كه از طرف بازماندگان كسري، كه در آن زمان در كابل افغانستان مي زيستند، تحريكاتي به عمل آمده ومردم آنجا را به خروج ومخالفت برحكومت اسلامي وادار كرده اند. فرماندار علي (عليه السلام) با نيروهايي كه در اختيار داشت به قلع وقمع آنان پرداخت وگروهي را اسير كرد وروانه كوفه ساخت.(1) اعزام فرمانداران به اطراف واكناف حكومت، علي (عليه السلام) را در سرتاسر سرزمينهاي اسلامي مستقر ساخت، ولي مخالفت معاويه در منطقه شام به صورت استخوان لاي زخم باقي بود كه هرچه زودتر بايد در رفع آن چاره اي مي شد. پيش از آنكه به بيان اين بخش از تاريخ حكومت علي (عليه السلام) بپردازيم ماجراي شيريني را كه در كوفه رخ داد ياد آور مي شويم. علي (عليه السلام) در ضمن

تماس با مردم عراق با گروهي از آنان روبرو شد كه همگي مدّتها تحت سلطه خاندان كسري بودند. امام (عليه السلام) از آنان پرسيد كه چند نفر از خاندان كسري بر ايشان حكومت كرده اند. پاسخ دادند سي ودو پادشاه. امام از سيرت وروش حكومتي آنان پرسيد. پاسخ دادند:همه آنان داراي يك روش بودند ولي كسري فرزند هرمز روش خاصي براي خود برگزيد. او ثروت كشور را به خود اختصاص داد و با بزرگان ما به مخالفت برخاست. آنچه را كه به نفع مردم بود ويران ساخت وآنچه را كه به نفع خود بود آباد كرد. مردم را سبك شمرد وملّت فارس را خشمگين ساخت. مردم بر ضدّ او قيام كردند واو را كشتند. زنان او بيوه شدند وفرزندانش يتيم. امام در پاسخ سخنگوي آنان كه نرسا نام داشت چنين فرمود: «إِنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلّ خَلَقَ الْخَلْقَ بِالْحَقِّ وَ لا يَرضي مِنْ أَحَد إِلاّ بِالْحَقِّ، وَ فِي سُلْطانِ اللّهِ تَذْكِرَةٌ مِمّا خَوَّلَ اللّهُ وَ إِنَّها لاتَقُومُ مَمْلَكَةٌ إِلاّ بِتَدْبِير وَ لابُدَّ مِنْ إمارَة. وَ لايَزالُ أَمْرُنا مُتَماسِكاً ما لَمْ يَشْتَمْ آخِرُنا أَوَّلَنا، فَإِذا خالَفَ آخِرُنا أَوَّلنا وَأَفْسَدُوا هَلَكوا وَ أَهْلَكُوا».

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 12.

-------------------------- صفحه 476

خدا به حق انسانها را آفريد واز هر انساني جز عمل به حق راضي نيست. در سلطنت الهي مايه تذكري است از آنچه خداوند عطا كرده است وآن اينكه مملكت بدون تدبير قوام ندارد وحتماً بايد حكومتي برپا باشد. وكار ما در صورتي وحدت مي پذيرد كه متأخران به گذشتگان بد نگويند. پس هرگاه افراد متأخر به گذشتگان بد گفتند وبا روش نيكوي آنان مخالفت ورزيدند

هم خود نابود شدند وهم ديگران را نابود كردند. آن گاه امام (عليه السلام) بزرگِ آنان، نرسا، را بر خود آنان امير كرد.(1) نامه هاي امام (عليه السلام) به بعضي از استانداران

پس از ورود امام (عليه السلام) به كوفه واعزام استانداران به اطراف، ياغيگري معاويه بيش از هر چيز فكر آن حضرت را به خود مشغول ساخته بود وپيوسته در صدد بود كه اين غده سرطاني را از پيكر جامعه اسلامي خارج كند. از طرف ديگر، وضع برخي از استانداران وصميميت آنان با امام (عليه السلام) چندان روشن نبود وهنوز بيعت خود ومردم را با آن حضرت اعلام نكرده بودند. ازا ين جهت، امام به برخي از استانداران كه از ناحيه خليفه سوم فرماني داشتند نامه نوشت واز آنان خواست كه وضع خود را روشن كنند وبيعت خود ومردم منطقه خود را اعلام دارند.(2) در ميان نامه هاي امام (عليه السلام) دو نامه مهم وجود دارد كه يكي را به جرير بن عبد اللّه بجلي استاندار همدان نوشته است وديگري را به اشعث بن قيس كِندي استاندار آذربايجان. اينك به خلاصه اين دو نامه اشاره مي كنيم: نامه امام(عليه السلام) به استاندار همدان

خداوند وضع ملّتي را دگرگون نمي سازد مگر اينكه آنان وضع روحي خود را دگرگون كنند. من تو را از جريان طلحه وزبير، آن گاه كه بيعت را شكستند وبلايي بر

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 14.

2 . كامل ابن اثير، ج3، ص 141.

-------------------------- صفحه 477

سر استاندار من عثمان بن حنيف آوردند، آگاه مي سازم. من از مدينه همراه با مهاجران وانصار بيرون آمدم ودر نيمه راه در نقطه اي

به نام «عذيب» به فرزندم حسن وعبد اللّه بن عباس وعمّار ياسر وقيس بن سعد بن عباده دستور دادم كه روانه كوفه شوند ومردم را به شركت در سپاه اسلام براي سركوبي پيمان شكنان دعوت كنند. مردم كوفه نيز پاسخ مثبت گفتند. من در پشت بصره فرود آمدم وسران شورش را در دعوت به خويش معذور شمردم واز لغزش آنان گذشتم وبار ديگر از آنان خواستم كه بيعت خود را با من استوار سازند. ولي آنان جز به جنگ تن ندادند. من نيز از خدا مدد خواستم ووارد نبرد شدم. گروهي كشته شدند وگروهي پا به فرار نهادند وبه بصره رفتند. آن گاه آنچه را كه من پيش از نبرد از آنان مي خواستم از من خواستند. من نيز سلامت وعافيت آنان را خواستار شدم وصلح وصفا جايگزين جنگ شد. عبد اللّه بن عبّاس را براي استانداري آنجا نصب كردم وخود به سوي كوفه آمدم واين نامه را به وسيله زَحْر بن قيس براي تو فرستادم. آنچه مي خواهي از او بپرس.(1) در اين نامه وهمچنين در نامه ديگري كه به اشعث نوشته شده، كوشش شده است علّت مقابله با دو شيخ قريش ودو صحابي نامدار(طلحه وزبير) روشن گردد تا جامعه اسلامي بداند كه آنان نخست با امام بيعت كردند وبا شكستن پيمان خود، نظم جامعه را بهم زدند واغتشاش وشورش بپا كردند. چون نامه امام به استاندار همدان رسيد او در ميان مردم برخاست وگفت: اي مردم، اين نامه امير مؤمنان علي بن ابي طالب است. او فردي مورد اعتماد در دين ودنياست وما خدا را از پيروزي او بر دشمن سپاسگزاريم. اي مردم،

سابقان در اسلام، از مهاجرين وانصار وگروه تابعان، با او بيعت كردندواگر امر خلافت را ميان همه مسلمانان مورد گزينش قرار مي دادند او شايسته ترين فرد بر اين كار بود. مردم، ادامه زندگي در پيوستن به اجتماع وفنا ومرگ در تفرّق وجدايي است. علي

--------------------------

1 . وقعه صفين، صص 19و 20; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 70 و71; الامامة والساسة، ص 82.

-------------------------- صفحه 478

شما را برحق، تا روزي كه برحق استوار هستيد، رهبري مي كند واگر از آن منحرف شديد شما را به راه راست باز مي گرداند. مردم پس از شنيدن سخنان استاندار وقت گفتند:ما شنيديم واز او اطاعت مي كنيم وهمگان بر حكومت او راضي هستيم. آن گاه استاندار، نامه اي مبني بر اطاعت خود ومردم به پيشگاه امام (عليه السلام) نگاشت.(1) زحر بن قيس، حامل نامه علي (عليه السلام)، از جاي برخاست وخطبه فصيح وبليغي خواند وگفت: اي مردم، مهاجرين وانصار به سبب كمالي كه در علي سراغ داشتند واطلاعي كه او از كتاب خدا وراه حق داشت با او بيعت كردند ولي طلحه وزبير بي جهت پيمان خود را شكستند ومردم را بر شورش دعوت كردند وبر آن اكتفا نكردند وآتش جنگ را برافروختند.(2) بيعت استاندار همدان ومردم غرب، پايه حكومت امام (عليه السلام) را استوارتر ساخت. مدّتي بعد، استاندار براي جلب حمايت واعتماد امام رهسپار كوفه گرديد. نامه امام (عليه السلام) به اشعث استاندار آذربايجان

اشعث بن قيس پيوند استواري با خليفه پيشين داشت ودختر او عروس خليفه (همسر عمرو بن عثمان) بود. امام (عليه السلام) نامه اي به وسيله يكي از ياران هَمْداني(3) خود

به نام زياد بن مرحب(4) به شرح زير براي او فرستاد: اگر چيزهايي در تو نبود، در اخذ بيعت براي من پيشگام مي شدي واگر تقوا را

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 16; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد; ج3، صص 72_ 71.

2 . وقعه صفّين، صص 17 و18; الامامة والسياسة، صص 82_ 83.

3 . قبيله هَمْدان (به سكون ميم) از قبايل معروف يمن است ومردم آن در صداقت وعلاقه به امام (عليه السلام) بسيار صميمي واستوار بودند.

4 . الامامة والسياسة، ص 83: زياد بن كعب.

-------------------------- صفحه 479

پيشه خود سازي برخي از امور تو را به اظهار حق وادار مي سازد. همان طور كه مي داني مردم با من بيعت كردند وطلحه وزبير پس از بيعت آن را شكستند وامّ المؤمنين را از خانه خود به بصره بردند. من نيز به سوي آنان شتافتم و از ايشان خواستم كه به بيعت خود باز گردند، ولي آنان نپذيرفتند. من اصرار كردم ولي سودي نبخشيد....(1) سپس امام (عليه السلام) كلامي تاريخي خطاب به اشعث مي فرمايد: «وَإِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَة وَ لكِنَّهُ أَمانَةٌ وَ فِي يَدَيْكَ مالٌ مِنْ مالِ اللّهِوَ أَنْتَ مِنْ خُزّانِ اللّهِ عَلَيْهِ حَتّي تُسَلِّمَهُ إِلَيَّ...».(2) استانداري براي تو لقمه چربي نيست، بلكه امانتي است.ودر نزد تو مالي است از مال خدا وتو از خزانه داران خدا بر آن هستي تا آن را به من بازگرداني.بدان كه من بر تو والي بدي نخواهم بود مادام كه درستي را پيشه خود سازي. هر دو نامه در يك زمان نوشته شده است در حالي كه نامه نخست كاملاً عاطفي است ولي

نامه دوّم با حدّت وتندي همراه است. علّت اين اختلاف لحن، تفاوت روحيه دو استاندار بوده است. اشعث چندان مايل به اخذ بيعت ومعرّفي امام (عليه السلام) به مردم نبود.لذا پس از وصول نامه آن حضرت، به جاي اينكه خود همچون استاندار همدان از جاي برخيزد وعلي (عليه السلام) را معرفي كند واز مردم براي او بيعت بگيرد، سكوت را برگزيد. از اين رو، نماينده وحامل نامه امام (عليه السلام)، زياد بن مرحب، از جاي برخاست وجريان قتل عثمان وپيمان شكني طلحه وزبير را بازگو كرد وگفت:

--------------------------

1 . الامامةوالسياسة، ص 83; وقعه صفّين، صص 20 و21.

2 . همان. طبق آنچه در وقعه صفّين تأليف نصر بن مزاحم آمده، مرحوم شريف رضي قسمتي از آغاز نامه را حذف كرده است. ر.ك. نهج البلاغه، نامه پنجم. ابن عبد ربّه در عقد الفريد (ج3، ص 104) وابن قتيبه در الامامة والسياسة (ج1، ص 83) مختصري از آنچه را نصر بن مزاحم نقل كرده آورده اند. ايضاً ر.ك.مصادر نهج البلاغه، ج3، ص 202; شرح نهج البلاغه ابن ميثم، ج4، ص 350.

-------------------------- صفحه 480

اي مردم، آن كس كه سخن كم او را قانع نسازد سخن زياد نيز او را قانع نخواهد كرد. ماجراي عثمان مسئله اي نيست كه سخن گفتن از آن شما را قانع كند، ولي مسلّماً شنونده ماجرا مانند بيننده آن نيست. اي مردم، آگاه باشيد كه پس از قتل عثمان مهاجرين وانصار با علي بيعت كردند. آن دو نفر(طلحه وزبير) بي جهت بيعت خود را شكستند وسرانجام خدا علي را وارث زمين كرد وعاقبت نيكو براي متقيان است.(1) در اين موقع اشعث چاره

اي نديد جز اينكه با كمال كراهت با سخنان بس كوتاهي اطاعت خود را از حاكمي كه برگزيده مهاجرين وانصار است ابراز دارد. او برخاست وگفت: اي مردم، عثمان ولايت اين استان (يعني آذربايجان) را به من بخشيد. او درگذشت وحكومت در دست من بود ومردم با علي بيعت كردند واطاعت ما از او همچون اطاعت ما از گذشتگان است. ماجراي او را با طلحه وزبير شنيديد وعلي بر اموري كه از ما پوشيده است مورد اعتماد است.(2) استاندار به سخنان خود خاتمه داد ووارد خانه شد وياران خود را خواست وگفت: نامه علي مرا به وحشت انداخته است. او ثروت آذربايجان را از من خواهد گرفت. پس چه بهتر كه به معاويه بپيوندم. ولي مشاوران استاندار او را ملامت كردند وگفتند:مرگ براي تو از اين كار بهتر است. آيا ديار وقبيله خود را رها مي كني ودنبال رو شاميان مي شوي؟ او تسليم نظر مشاوران شد وبراي ترميم روابط رهسپار كوفه گرديد.(3) ***

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 21; الامامة والسياسة، ج1، ص 83.

2 . الامامة والسياسة، ج1، ص 82.

3 . الامامة والسياسة، ج1، صص 83و 84; وقعه صفّين، ص 21. صفحه 481

نيّت امام (عليه السلام) آگاه گرديد از او خواست كه وي حامل پيام امام باشد وچنين گفت: من با معاويه دوستي ديرينه اي دارم. او را دعوت مي كنم كه حكومت بر حق تو را به رسميت بشناسد وتا روزي كه در اطاعت خدا باشد استاندار تو در شام باقي بماند. امام (عليه السلام) در برابر شرط اخير او سكوت كرد وچيزي نگفت، زيرا مي دانست كه جرير براي اين كار صلاحيت ندارد. مالك اشتر به نمايندگي جرير از طرف امام (عليه السلام) مخالفت كرد واو را متهم به همكاري با معاويه ساخت. ولي امام، بر خلاف نظر او، جرير را برگزيد (1) وآينده نيز درستي نظر آن حضرت را ثابت كرد. هنگامي كه امام (عليه السلام) جرير را اعزام مي كرد به او فرمود: مشاهده كردي كه ياران رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) كه همگي اهل دين و تشخيص هستند، با من همراهند... پيامبر تو را نيكو مردي يمني توصيف كرد. تو با نامه من به سوي معاويه برو. اگر بر

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، جزء5، ص 235; تاريخ يعقوبي، ج2، ص 184(طبع بيروت); كامل ابن اثير، ج3، ص 141; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 74.

-------------------------- صفحه 482

آنچه كه مسلمانان اتّفاق دارند وارد شد چه بهتر، در غير اين صورت به او اعلام كن كه سكوت وآرامشي كه تاكنون وجود داشته است ديگر وجود نخواهد داشت(1) وبه او برسان كه من هرگز بر استانداري او راضي نبوده ام ومردم نيز بر جانشيني او راضي نخواهند بود.(2) جرير با نامه امام (عليه السلام) رهسپار شام شد.وقتي بر

معاويه وارد شد گفت: با پسر عمويت علي، مردم مكه ومدينه وكوفه وبصره وحجاز ويمن ومصر وعمّان وبحرين ويمامه بيعت كرده اند وجز همين چند قلعه كه تو در ميان آن هستي كسي باقي نمانده است واگر سيلي از بيابانهاي آنجا جاري گردد همه را غرق مي كند. من آمده ام كه تو را به آنچه رستگاري در آن است دعوت كنم وبه بيعت از اين مرد رهنمون گردم.(3) آن گاه نامه امام (عليه السلام) را تسليم معاويه كرد. در نامه چنين آمده بود: بيعتِ (مهاجران وانصار با من) در مدينه حجّت را بر تو در شام تمام كرد وتو را ملزم به اطاعت ساخت. كساني كه با ابوبكر وعمر وعثمان بيعت كردند، با همان كيفيت، با من بيعت كردند. پس از اين بيعت، ديگر نه حاضران اختيار مخالفت با آن را دارند ونه غايبانِ مانند تو اجازه رد كردن آن را. شورا(بنابر رأي شما) از حقوق مهاجران وانصار است كه اگر به امامت كسي اتّفاق كردند واو را امام ناميدند اين كار مورد رضايت خداست واگر كسي از فرمان آنان، به صورت اعتراض يا به قصد ايجاد شكاف، بيرون رود او را به جاي خود مي نشانند واگر طغيان كند با او به سبب پيروي از غير راه مؤمنان

--------------------------

1 . حاكم اسلامي پيش از اعلام جنگ بايد اخطار كند كه هر نوع اماني كه سابقاً وجود داشته است مرتفع شده است.قرآن كريم به اين مسئله در اين آيه تصريح مي فرمايد:(وَ إِمّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْم خِيانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلي سَواء)(انفال:58).

2 . وقعه صفّين، صص 27و28; تاريخ طبري، ج5، ص 235.

3 .

الامامة والسياسة، ج1، ص 847; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 75; وقعه صفين، ص 28.

-------------------------- صفحه 483

پيكار مي كنند وخدا او را در بيراهه رها مي كند ودر قيامت وارد دوزخ سازد كه چه سرنوشت بدي است.(1) طلحه وزبير با من بيعت كردند وسپس بيعت خود را شكستند. شكستن بيعت مانند ردّ آن است (يعني مانندكار تو اي معاويه). تا حق فرا رسيد وفرمان خدا پيروز شد. بهترين كارها در نزد من براي تو عافيت وسلامتي توست، ولي اگر خود را در معرض بلا قرار دهي با تو نبرد مي كنم واز خدا در اين راه كمك مي جويم. در باره قاتلان عثمان زياد سخن گفتي. تو نيز در آنچه كه ساير مسلمانان وارد شده اند وارد شو وآن گاه حادثه را نزد من مطرح كن. من همگان را بر عمل به كتاب خدا وادار مي سازم.(اينكه مي گويي من قبلاً قاتلان عثمان را تحويل تو دهم تا با من بيعت كني) اين درخواست تو همچون فريب دادن كودك از شير است.به جان خودم سوگند، تو اگر به خِرَد خود ونه به هواي نفست بازگردي مرا پاكترين فرد نسبت به خون عثمان مي يابي. بدان كه تو از «طُلَقا» وآزاد شدگان پس از اسارت در اسلام هستي وبراي اين گروه خلافت حلال نيست وحقّ عضويت در شورا ندارند. من به سوي تو وكساني كه از ناحيه تو مشغول كار هستند جرير بن عبد اللّه را، كه از اهل ايمان وهجرت است، اعزام كردم تا بيعت كني ووفاداري خود را اعلام داري.(2) نماينده امام (عليه السلام) در شام

سفير ونماينده انسان ترسيم

كننده شخصيّت اوست وحسن انتخاب وگزينش مناسب از پختگي وكمال عقل وي حكايت مي كند. لذا از دير باز انديشمندان

--------------------------

1 . اشاره به اين آيه كريمه است:(وَمَنْ يُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدي وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤمِنينَ نُوَلِّهِ ما تَوَلي وَنُصْلِهِ جَهَنَمَّ وَ ساءَتْ مَصِيراً) (نساء:115).

2 . وقعه صفّين، صص 29 و30; الإمامة والسياسة، ج1، صص 84 و85; عقد الفريد، ج4، ص 322; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 235(چاپ ليدن); ابن عساكر در تاريخ دمشق در شرح حال معاويه، ومرحوم شريف رضي درنهج البلاغه قسمتي از آغاز اين نامه را حذف كرده اند.ر.ك. نهج البلاغه، نامه ششم.

-------------------------- صفحه 484

گفته اند:«حُسْنُ الاِنْتِخابِ دَلِيلُ عَقْلِ الْمَرْءِ وَ مَبْلَغِ رُشْدِهِ»، يعني:گزينش نيكو نشانه خرد مرد وميزان رشد اوست. امام علي (عليه السلام) براي ابلاغ فرمان عزل معاويه شخصي را برگزيد كه سوابق ممتدّي در مسائل سياسي وحكومتي داشت ومعاويه را به خوبي مي شناخت وخود سخنوري توانا وگوينده اي چيره دست بود. اين شخص جرير بن عبد اللّه بجلي بود.(1) او نامه امام (عليه السلام) را در يك مجلس رسمي به معاويه داد وهنگامي كه وي از خواندن نامه فارغ شد، جرير، به عنوان سخنگوي رسمي علي (عليه السلام) از جاي برخاست وخطبه اي بس شيرين ودلپذير ايراد كرد. در آن خطبه، پس از حمد وستايش خداوند ودرود بر پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)چنين گفت: كار عثمان ]كشته شدن او به دست ياران پيامبر [ حاضران را در مدينه عاجز وناتوان ساخته است، چه رسد به كساني كه از واقعه غايب بودند. ومردم با علي بيعت كردند وطلحه

وزبير نيز از كساني بودند كه با او بيعت كردند ولي بعد بيعت خود را، بي هيچ دليل موجّه، شكستند. آيين اسلام فتنه را بر نمي تابد ومردم عرب نيز شمشير را تحمّل نمي كنند.ديروز در بصره حادثه غم انگيزي رخ داد كه اگر تكرار شود ديگر كسي باقي نمي ماند. بدانيد كه توده مردم با علي بيعت كردند واگر خدا كار را به ما مي سپرد ما جز او را انتخاب نمي كرديم. هركس با گزينش عمومي مخالفت ورزد استرضاي خاطر مي شود (كه او نيز بيشواي منتخب مردم را بپذيرد). تو نيز اي معاويه به راهي كه مردم به آن وارد شده اند وارد شو وعلي را به عنوان زمامدار مسلمين بپذير. اگر بگويي كه عثمان تو را به اين مقام برگزيده وهنوز عزل نكرده است، اين سخني است كه اگر پذيرفته شود براي خدا ديني باقي نمي ماند وهركس آنچه را كه در دست دارد محكم نگه مي دارد.(2)

--------------------------

1 . هرچند وي بعدها متهم به مسامحه در انجام وظيفه گرديد ولي اتهام او ثابت نيست وما در اين باره سخن خواهيم گفت.

2 . الامامة والسياسة، ج1، ص 85; وقعه صفين، صص 30و31; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 76 و77.

-------------------------- صفحه 485

وقتي سخنان نماينده امام (عليه السلام) به پايان رسيد معاويه گفت: صبر كن تا من از مردم شام نظر خواهي كنم وآن گاه نتيجه را اعلام دارم.(1) هدف امام (عليه السلام) از اخذ بيعت، عزل معاويه بود

امام(عليه السلام) از روز نخست حكومت خود، هرگز بر اخذ بيعت از كسي اصرار نكرد. پس چرا اين همه

اصرار بر بيعت معاويه داشت؟ علّت آن بود كه مي خواست او را از طريق اخذ بيعت كنار بزند ودست او را از اموال وحقوق مسلمانان كوتاه سازد. زيرا كساني كه دست علي (عليه السلام) را به عنوان امام مسلمين فشردند شرط كردند كه وي اوضاع مسلمانان را به وضع زمان پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) بازگرداند ودر حفظ مصالح آنان وپيشبرد اهداف اسلامي كوتاهي نكند. وجود افرادي مانند معاويه بزرگترين سدّ در اين راه بود. اصولاً انقلاب عليه عثمان به اين جهت شكل گرفت كه كليه زمامداران وفرمانداران سابق از كار بركنار شوند ودست زر اندوزان ودنيا پرستان از حقوق بيچارگان كوتاه گردد. طرح مسئله با مردم شام از طرف معاويه

روزي منادي دربار معاويه، گروهي از مردم شام را براي اجتماع در مسجد گرد آورد.معاويه بر منبر رفت وپس از حمد وستايش خدا وتوصيف سرزمين شام با اين عنوان كه خدا آنجا را سرزمين پيامبران وبندگان صالح خود قرار داده است ومردم اين مرز وبوم پيوسته خدا وبپا دارندگان فرمان او ودفاع كنندگان از آيين وشريعت او را اطاعت كرده وآنها را ياري نموده اند، رو به مردم كرد وگفت: مي دانيد كه من نماينده امير مؤمنان عمر بن خطّاب وعثمان بن عفّان هستم. من در باره كسي كاري صورت نداده ام كه از او شرمنده باشم. من وليّ عثمان هستم

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 77.

-------------------------- صفحه 486

كه مظلوم كشته شده است وخدا مي گويد:«آن كس كه مظلوم كشته شود ما به وليّ او قدرت بخشيديم; ولي در كشتن اسراف نورزيد كه مقتول از جانب

خدا ياري شده است».(1) آن گاه افزود كه من مايل هستم نظر شما را در باره قتل عثمان بدانم. در اين موقع حاضران در مسجد برخاستند وگفتند:ما خواهان انتقام خون عثمان هستيم.سپس با او بر اين كار بيعت كردند وتأكيد نمودند كه در اين راه جان ومال خود را فدا خواهند كرد.(2) تحليل سخنان معاويه

1_ معاويه از سرزمين شام به عنوان سرزمين پيامبران واز مردم شام به عنوان ياوران نمايندگان انبيا ومدافعان از دين وشرايع خدا توصيف مي كند تا از اين طريق هم خود را مدافع آيين الهي قلمداد نمايد وهم احساسات مردم را به نفع خود تحريك كند وهمگان را در مسير جنگ خانمان براندازي قرا ردهد. 2_ خليفه مقتول را فرد مظلومي معرفي مي كند كه خون او به وسيله گروهي از ظالمان ريخته شده است. در صورتي خون او به دست صحابه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) وتابعان ريخته شد ودر منطق آنان صحابه وتابعان از پيروان راه حق وعادل ودادگرند. 3_ فرض كنيد كه عثمان مظلومانه كشته شد وبايد وليّ او در باره قاتلان تصميم بگرد، امّا مقصود از «وليّ الدّم» همان وارث اموال مقتول است.آيا معاويه وارث اموال او بود، يا با وجود وارث نزديك، ديگر نوبت به او نمي رسيد؟ درست است كه عثمان فرزند عفّان واو فرزند ابي العاص بن اميّه ومعاويه فرزند ابو سفيان واو فرزند حَرْب بن اميّه بود وهمگي در اميّه به هم مي رسيدند، ولي آيا اين پيوند دور، با وجود اولياي نزديكتر، كافي بود كه معاويه خود را وليّ دم عثمان معرفي كند؟

--------------------------

1 . سوره اسراء، آيه 33.

2

. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 77 و78; وقعه صفّين، صص 31 و32.

-------------------------- صفحه 487

امير مؤمنان (عليه السلام) در نامه اي به معاويه مي نويسد: «إِنَّما أَنْتَ رَجُلٌ مِنْ بَنِي أُمَيَّةَ وَ بَنُو عُثْمانَ أَولي بِذلِكَ مِنْكَ» (1).يعني: تو مردي از اولاد اميّه هستي واولاد عثمان برگرفتنِ انتقام خون پدر خود شايسته تر از تو هستند. اينها پرسشهايي است كه پاسخ به آنها پرده از ضمير فرزند ابو سفيان برمي دارد وروشن مي سازد كه مسئله خون عثمان مطرح نبوده است، بلكه قبضه كردن حكومت وكنار زدن امامي منظور بوده كه مهاجرين وانصار به اتّفاق با او بيعت كرده بودند.شگفت تر از همه نظرخواهي اوست.وي در حالي كه از مردم نظرخواهي مي كرد رأي قاطع خود را داير بر اخذ انتقام خون خليفه نيز ابراز داشت وبر آن پافشاري نمود. اين نوع صحنه سازيها، از قديم الأيّام رواج داشته وتحميل عقيده نام« نظرخواهي» برخود مي گرفته است. تاريخ مي نويسد: با اينكه معاويه پاسخ مثبت حضّار را شنيد ولي هاله اي از اندوه قلب او را فرا گرفته بود وزير لب اشعاري را زمزمه مي كرد كه آخرين بيت آن چنين است: وَإِنِّي لأَرْجُو خَيْرَ ما نالَ نائِلٌ *** وَ ما أَنَا مِنْ مُلْكِ الْعِراقِ ب آيِس(2) من به بهترين چيزي اميدوارم كه اميدمندي به آن اميدوار است، واز ملك عراق مأيوس نيستم. او براي رسيدن به اين مقصودا ز هواداران خود دعوت كرد ودر آن ميان عتبة بن ابي سفيان به او گفت:مسئله جنگ با علي را بايد با عمرو عاص در ميان بگذاري ودين او را بخري، چه

او كسي است كه در حكومت عثمان از او كناره گرفت وطبعاً در حكومت تو بيشتر دوري خواهد جست، مگر او را از طريق درهم ودينار راضي كني.(3)

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 58; الامامة والسياسة، ج1، صص 92_ 91.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 78.

3 . وقعه صفّين، ص 33; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 79.

-------------------------- صفحه 488 -------------------------- صفحه 489

كني. زيرا تو هرگز به خلافت نخواهي رسيد ونزديك است كه آفتاب

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ص 84; وقعه صفّين، ص 34.

-------------------------- صفحه 490

عمرت غروب كند ودر پايان زندگي بدبخت شوي. ولي فرزند دوّم او، بر خلاف نظر فرزند نخست، او را به همكاري با معاويه دعوت كرد وگفت: تو يكي از بزرگان قريش هستي واگر در اين امور خاموش بنشيني در انظار كوچك مي شوي. حق با مردم شام است. آنها را كمك كن وخون عثمان را بطلب، كه در آن صورت بني اميّه بر اين كار قيام مي كنند. عمروعاص كه فردي هوشيار بود رو به عبد اللّه كرد وگفت: نظر تو به نفع دين من است، در حالي كه نظر محمّد نفع دنياي من را در بر دارد. در اين موضوع بايد مطالعه كنم. آن گاه اشعاري سرود ونظر هر دو فرزند خود را در آن منعكس كرد وپس از آن از فرزند كوچكتر خود به نام وردان نظر خواست. او گفت:مي خواهي از آنچه كه در دل داري خبر دهم؟عمرو گفت: بگو آنچه مي داني. او گفت:دنيا وآخرت بر قلب تو هجوم آورده اند. پيروي از علي مايه سعادت در آخرت است وهرچند در پيروي از او دنيا نيست، ولي زندگي اخروي جبران كننده ناكاميهاي دنياست; در حالي كه همراهي با معاويه دنيا را دارد ولي فاقد آخرت است وزندگي دنيوي جبران كننده سعادت اخروي نيست.تو اكنون ميان اين دو قرار داري ونمي داني كدام را برگزيني.عمرو گفت: درست گفتي; حال نظر تو چيست؟وي گفت: در خانه خود بنشين; اگر دين پيروز شد تو در پوشش آن زندگي مي

كني واگر اهل دنيا پيروز شدند، آنان از تو بي نياز نيستند. عمرو گفت:آيا اكنون در خانه بنشينم در حالي كه حركت من به سوي معاويه به گوش عرب رسيده است؟ (1) او به سائقه دروني يك فرد دنيا پرست بود، لذا جانب معاويه را گرفت، ولي گفتار فرزند كوچك خود را در قالب اشعار ظريفي چنين سرود: اَمّا عَلِيٌ فَدينٌ لْيسَ يُشْرِكُهُ *** دُنْيا وَ ذاكَ لَهُ دُنْيا وَ سُلطانٌ فَاخْتَرْتُ مِنْ طَمَعِي دُنْيا عَلي بَصَر *** وَما مَعِيَ بِالّذي أَختارُ بُرْهانٌ(2)

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ص 87.

2 . وقعه صفّين، ص 36.

-------------------------- صفحه 491

پيروي از علي همراه با دين است ودنيا با آن نيست، در صورتي كه پيروي از معاويه واجد دنيا وقدرت است. از روي آرزو وطمعي كه در قدرت دارم با كمال بصيرت دنيا را پذيرفتم، ولي اين گزينش عذر وحجّتي ندارم. آن گاه روانه شام شد وبا دوست ديرينه خود به بحث وگفتگو پرداخت ونقشه هايي براي براندازي امام علي (عليه السلام) طرح كرد كه بعداً بيان خواهد شد. همكاري دو سياستباز كهنه كار

سرانجام عمرو عاص، سياستباز كهنه كار«بَني سهم» وماكياوليست معروف عصر خود، دنيا را بر آخرت ترجيح داد واز فلسطين روانه شام شد تا در دوران پيري وفرتوتي بار ديگر حكمران مصر شود. او از نياز معاويه به تدبير وسياست خود كاملاً آگاه بود، لذا كوشش كرد كه به ازاي دادن قول همكاري به معاويه او را ملزم به پرداخت بهاي سنگيني سازد(1) ودر طيّ مذاكره پيوسته مطالب را دست به دست مي كرد تا علاقه معاويه را به خود بيش از پيش جلب كند.

درنخستين جلسه مذاكره، معاويه سه مشكل را مطرح كرد كه از آن ميان، آمادگي علي (عليه السلام) براي حمله به سرزمين شام بيش از هر چيز ذهن او را مشوّش ساخته بود. اينك متن مذاكره آن دو را، بدون كم وزياد، از «تاريخ صفّين» نصر بن مزاحم نقل مي كنيم. معاويه: چند روز است كه سه موضوع فكر مرا به خود مشغول ساخته است وپيوسته در اطراف آنها مي انديشم واز تو مي خواهم كه راه حلّي براي آنها نشان دهي. عمرو عاص:اين سه مشكل چيست؟

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ج1، ص 87; تاريخ يعقوبي، ج2، ص 186.

-------------------------- صفحه 492

معاويه: محمّد بن ابي حذيفه زندان مصر را شكسته واو از آفات دين ]في الواقع حكومت معاويه[ است. (توضيح اينكه در دوران خلافت عثمان اداره امور استان مصر به عبد اللّه بن سعد بن ابي سَرح واگذار شده بود ومحمّد بن ابي حذيفه از كساني بود كه مردم را به شورش بر ضدّاستاندار وقت تشويق مي كرد. پس از قتل عثمان، استاندار او از ترس مردم خاك مصر را ترك گفت ونماينده اي به جاي خود نصب كرد. امّا فرزند ابوحذيفه مردم را به شورش بر نماينده استاندار نيز دعوت كرد وسرانجام او را از مصر بيرون كرد وخود زمام امور را به دست گرفت. در آغاز خلافت امام علي (عليه السلام)، استانداري مصر به قيس بن سعد واگذار شد ومحمّد معزول گرديد. وقتي معاويه بر مصر استيلا يافت محمّد را زنداني كرد ولي او ويارانش به گونه اي از زندان گريختند.(1) باري، محمّد بن ابي حذيفه مردي بسيار متحرّك وحادثه آفرين بود، ضمن

آنكه دايي زاده معاويه نيز بود). عمرو عاص:اين حادثه چندان اهميت ندارد. تو مي تواني گروهي را اعزام كني كه او را بكشند يا دستگير كنند وزنده تحويل تو دهند،واگر هم بر او دست نيافتي او چندان خطرناك نيست كه بتواند حكومت رااز تو باز گيرد. معاويه: قيصر روم با گروهي از روميان آماده حركت به سوي شام است كه اين ولايت را از ما باز پس گيرد. عمرو عاص: مشكل قيصر را بايد از طريق ارسال هدايايي چون غلامان وكنيزان رومي وظروف طلا ونقره برطرف كني واو را به زندگي مسالمت آميز دعوت نمايي كه به زودي به اين كار كشيده مي شود. معاويه: علي در كوفه فرود آمده وآماده حركت به سوي ماست. نظر تو در باره اين مشكل چيست؟

--------------------------

1 . اسد الغابة، ج4، صص 316_ 315.

-------------------------- صفحه 493

عمرو عاص:عرب هرگز تو را همسان وهمسنگ علي نمي داند. علي به رموز نبرد آشناست ودر قريش براي او نظيري نيست واو بحق صاحب حكومتي است كه آن را در دست دارد، مگر اينكه بر او ستم كني وحق را از او سلب نمايي. معاويه:من از تو خواهان نبرد با اين مرد هستم كه خدا را نافرماني كرده وخليفه را كشته وفتنه بر پا نموده واجتماع را از هم گسسته وپيوند خويشاوندي را بريده است. عمرو عاص:به خدا سوگند، تو وعلي هرگز در شرف وفضيلت يكسان نيستيد.تو هرگز نه فضل مهاجرت او را داري ونه ديگر سوابق او را; نه مصاحبت او را با پيامبر داري ونه جهاد او را با مشركان ونه فهم ودانش او را. به خدا سوگند، علي فكري

تيز، ذهني صاف وتلاشي پيگير دارد. او فردي با فضيلت وسعادتمند ودر نزد خدا مجرّب وممتَحن است.براي نبرد با چنين فرد با فضيلتي چه بهايي مي پردازي تا من با تو همگام شوم؟ تو مي داني كه در اين همكاري چه خطرهايي وجود دارد. معاويه: اختيار با تو، چه مي خواهي؟ عمرو عاص:حكومت مصر. معاويه(در حالي كه يكّه خورده بود)مكّارانه مسئله دنيا وآخرت را پيش كشيد وگفت:من دوست ندارم كه عرب در باره تو چنين بينديشند كه تو به خاطر غرض دنيوي در جناح ما وارد شده اي. چه بهتر كه تصوّر كنند كه تو براي رضاي خدا وپاداش اخروي ما را ياري نموده اي، وهرگز متاع كم وناچيز دنيا با باداشهاي اخروي برابري نمي كند. عمرو عاص: اين سخنان]بي اساس[ را رها كن.(1) معاويه: من اگر بخواهم تو را فريب دهم مي توانم.

--------------------------

1 . ابن ابي الحديد در شرح خود بر نهج البلاغه(ج2، ص 65، طبع مصر) مي نويسد: به استاد خود ابو القاسم بلخي گفتم كه آيا اين سخن عمرو عاص نشانه بي ديني وبي ايماني او به سراي آخرت نيست؟گفت:عمرو هرگز اسلام نياورده بود وبر همان كفر دوران جاهليت خود باقي بود.

-------------------------- صفحه 494

عمرو: مثل من فريب نمي خورد ومن زيركتر از آن هستم كه تصور مي كني. معاويه: نزديك بيا تا راز درون خود را به تو بگويم. عمرو نزديك رفت وگوش در برابر دهان معاويه قرار داد تا راز دروني او را بشنود. ناگهان معاويه گوش او را گاز گرفت وگفت:حالا ديدي كه من مي توانم تو را نيز فريب دهم. سپس گفت: مي داني كه مصر

مانند عراق است وهر دو استان بزرگ شمرده مي شوند. عمرو: بلي مي دانم، ولي عراق وقتي از آنِ تو خواهد بود كه مصر از آنِ من باشد. در حالي كه مردم عراق به اطاعت علي سر نهاده اند ودرركاب او آماده نبرد هستند. در اين هنگام كه دو سوداگر غرق جرّ وبحث بودند برادر معاويه، عتبة بن ابي سفيان، بر او وارد شد وگفت:چرا عمرو را به بهاي واگذاري سرزمين مصر نمي خري؟اي كاش همين حكومت شام براي تو بماند وكسي مزاحم تو نشود. آن گاه اشعاري سرود وماهيت همكاري عمرو را با معاويه فاش ساخت كه يكي از ابيات شعر او چنين است: اِعْطِ عَمْرواً إِنَّ عَمْرواً تارِكٌ *** دِينَهُ الْيَوْمَ لِدُنْيا لَمْ تَجزْ (1) خواسته عمرو را به او بده.او امروز دين خود را به خاطر دنيا، ترك ورها ساخته است. سرانجام معاويه تصميم گرفت كه به هر نحو همكاري عمرو را با خود جلب كند وتسليم خواسته او شود. ولي عمرو از خدعه وحيله او مطمئن نبود واحتمال

--------------------------

1 . رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در يكي از سخنان خود به عنوان يك حكم شرعي فرمود:«لا تَبِ_عْ ما لَيْسَ عِنْدَكَ». يعني هرگز چيزي را كه مالك نيستي مفروش. اكنون بايد ديد كه عمرو در برابر حكومت مصر چه چيز را فروخت وچه چيز را از دست داد. او كه به تصريح ابن ابي الحديد تا لحظه معامله با معاويه فاقد دين واعتقاد بود، طبعاً در اين معامله نيز از راه خدعه ونيرنگ وارد شد ودست خالي ومُفت حكومت مصر را خريد.

-------------------------- صفحه 495

مي داد كه از او

به عنوان پل پيروزي استفاده كند وپس از پايان كار او را كنار بزند. لذا رو به معاويه كرد وگفت: بايد قرار داد ما بر روي كاغذ بيايد وپيماني در اين زمينه نوشته شود وبه امضاي طرفين برسد. قرار داد نوشته وآماده امضا شد، ولي امضا كنندگان، هر كدام جمله اي را در كنار مهر وامضاي خود نوشتند كه فريب ونفاق خود را ظاهر ساختند. معاويه در كنار نام خود نوشت:«عَلي أَنْ لا يَنْقُضَ شَرْطٌ طاعَةً». يعني: اين قرار داد تا لحظه اي اعتبار دارد كه شرطي اطاعتي را نشكند. وعمرو نيز در كنار نام ومُهر نگاشت:«عَلي أَنْ لاتَنْقُضَ طاعَةٌ شرطاً» (1) يعني: مشروط بر اينكه طاعتي شرطي رانشكند. آن دو با افزودن اين دو قيد يكديگر را فريب دادند وراه تخلّف را باز گذاردند. زيرا مقصود معاويه از ذكر آن قيد اين بود كه عمرو به طور مطلق وبدون قيد وشرط با معاويه بيعت كرده است واگر روزي معاويه مصر را به او واگذار نكرد حق نداشته باشد بيعت خود را، به بهانه اينكه معاويه به شرط وعهد خود وفا نكرده است، بشكند. امّا وقتي حريف كهنه كارِ معاويه از حيله او آگاه شد اين راه را به روي او بست ونوشت كه بيعت او تا هنگامي معتبر است كه اطاعت از معاويه مايه بر هم خوردن شرط پيمان (حكومت مصر) نگردد ومعاويه بايد مصر را تسليم عمرو كند. حقّا كه هر دو نفر سياستبازاني روباه صفت بودند كه گذشته از تقواي ديني، تقواي سياسي نيز نداشتند. عمرو، در حالي كه از شادي در پوست خود نمي گنجيد، از منزل معاويه بيرون آمد وبا

افرادي كه در بيرون انتظار او را مي كشيدند روبرو شد وسؤال وجوابهايي به صورت زير ميان آنان ردّوبدل شد: فرزندان عمرو:پدر، سرانجام كار چه شد؟ عمرو: حكومت مصر را به ما دادند.

--------------------------

1 . وقعه صفين، ص 40.

-------------------------- صفحه 496

فرزندان: سرزمين مصر در برابر قلمرو قدرت عرب چيزي نيست. عمرو: اگر سرزمين مصر شمارا سير نكند،خدا شما را هرگز سير نگرداند.(1) برادر زاده عمر:به چه عنوان مي خواهي در ميان قريش زندگي كني؟ دين خود را فروختي وفريب دنياي ديگري را خوردي. آيا مردم مصر، كه قاتلان عثمان هستند، با وجود علي آنجا را در اختيار معاويه مي گذارند؟ وبر فرض كه معاويه برآنجا مسلّط شود، آيا دست تو را، به بهانه جمله اي كه در كنار امضاي خود نوشته است، از سرزمين مصر كوتاه نمي كند؟ عمرو لحظه اي در فكر فرو رفت و بنابر عادت عرب ونه از روي ايمان به سخن خود، گفت: كار با خداست، نه با علي ونه با معاويه. اگر من با علي بودم خانه ام براي من كفايت مي كرد، ولي اكنون با معاويه هستم! برادر زاده عمرو: تو اگر معاويه را نمي خواستي، معاويه هم تو را نمي خواست. تو چشم طمع به دنياي او دوخته اي واو مشتري دين توست. مذاكره برادر زاده عمرو با عموي خود در بيرون دربار به گوش معاويه رسيد.معاويه خواست او را دستگير كند ولي او به سوي عراق گريخت وبه سپاه امام علي (عليه السلام) پيوست واو را از مذاكره وداد وستد دو پير سياست آگاه ساخت وسرانجام نزد آن حضرت موقعيت خاصي پيدا كرد.(2) مروان بن

حكم نيز چون از معامله سياسي معاويه وعمرو آگاه شد زبان به اعتراض گشود وگفت:چرا ما را همچون عمرو نمي خرند(وبه بهاي دينِ اموي خود، بخشي از ممالك اسلامي را به ما نمي سپارند؟) وقتي معاويه از سخن او آگاه شد وي را تسلّي داد وگفت: افرادي مانند عمرو براي امثال تو خريداري مي شوند تا

--------------------------

1 . همان، صص 37 تا 40; الامامة والسياسة، صص 87و88 (با اندكي تفاوت).

2 . وقعه صفّين، ص 41.در الامامة والسياسة(ص 88; نصر بن مزاحم اين جوان را «ابن عمّ»(عمو زاده) عمروعاص نوشته است.

-------------------------- صفحه 497

حكومت اموي را، كه تو جزئي از آن هستي، استحكام بخشند.(1) اجراي نقشه هاي شيطاني عمرو

داد وستد دو سياستمدار نيرنگباز به پايان رسيد ووقت آن بود كه معاويه طرحهاي عمرو را به مورد اجرا بگذارد. طرحي كه عمرو در مورد مقابله با محمّد بن ابي حذيفه وانديشه حمله قيصر به شام داده بود به دقّت مورد اجرا قرار گرفت ودر هر دو موفقيتي به دست آمد. ولي مشكل بزرگ مقابله با علي (عليه السلام)كه آماده حركت به سوي شام مي شد همچنان باقي بود. عمرو براي مقابله با امام (عليه السلام) طرحي داد كه سبب شد اكثر مردم شام باكمال ميل به زير پرچم معاويه در آيند وآماده نبرد با علي (عليه السلام)شوند. بايد ديد چگونه اين طرح سبب شد كه مردم مرفّه وراحت طلبي مانند مردم شام آماده خروج از شام شوند ومرگ را بر زندگي آسوده ترجيح دهند. «گويند يكي از پيران صحابه، پيش معاويه رفت.معاويه او را استقبال نمود وتعظيم تمام كرد. او ميان معاويه وعمرو عاص بنشست

وگفت: مي دانيد كه چرا در ميان شما نشستم؟گفتند نه. گفت: روزي شما به حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) با يكديگر سخن پنهاني مي گفتيد;پيغمبر فرمود كه خداي تعالي بر آن كس رحمت كناد كه ايشان را از هم دور گرداند، چه اتّفاق ايشان بر خير نباشد».(2) هيچ عاملي مانند ايمان حركتزا وتلاش آفرين نيست. در عين حال، احساسات مذهبي به سان شمشير دو دَم است كه اگر به دست زمامداران فرصت طلب افتد قدرت تخريبي آن خارج از وصف مي گردد. طرح عمرو عاص براي مقابله با علي (عليه السلام) آن بود كه احساسات ديني مردم شام را بر ضدّ آن حضرت بشورانند واو را متهّم به قتل خليفه كنند ودر نشر اين

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ص 88.

2 . هندوشاه نخجواني،تجارب السلف، به تصحيح عباس اقبال، ص 46.

-------------------------- صفحه 498

انديشه از وجود زاهدان وناسكان جامعه كه مورد احترام مردم هستند استفاده برند. او، علاوه بر اينها، خطاب به معاويه گفت:شرحبيل كندي(1) مورد احترام مردم شام است ودشمن هم ولايتيِ خود جرير نماينده علي است. بايد او را از جريان آگاه سازي، به گونه اي كه باور كند كه علي قاتل عثان است وبه افرادي كه مورد وثوق تو واو هستند مأموريت دهي كه در سرتاسر شام اين انديشه را بپراكنند.واگر چيزي در قلب شرحبيل بنشيند به اين زودي از دل او نمي رود.(2) نامه معاويه به شرحبيل

معاويه نامه اي به شرحبيل نوشت واو را از آمدن جرير از طرف علي (عليه السلام) آگاه ساخت.شرحبيل در آن هنگام در حِمْص سوريه زندگي مي كرد. معاويه از او دعوت كرد

كه هرچه زودتر به شام بيايد وآن گاه به جيره خواران دربار خود، كه همگي از يمن قحطان بودند وبا شرحبيل روابط خوبي داشتند، مأموريت داد كه به حمص بروند وهمه يكزبان ويكصدا علي را قاتل خليفه سوم معرّفي كنند. وقتي نامه معاويه به دست شرحبيل رسيد ياران خود را دعوت كرد ودعوت معاويه را با آنان در ميان نهاد. مردي به نام عبد الرّحمان بن غَنَم اَزْدي، كه فهميده ترين مردم شام بود، برخاست واز عاقبتِ بد اين كار به اين زاهد وناسك هشدار داد وگفت: تو از روزي كه از كفر به اسلام مهاجرت كردي پيوسته مورد لطف الهي بوده اي وتا از ناحيه مردم اداي شكر الهي قطع نشود اعطاي نعمت او قطع نخواهد شد و«خداوند هرگز وضع مردم را دگرگون نمي سازد مگر اينكه آنان وضع خود را دگرگون كنند». خبر قتل عثمان به وسيله علي به ما رسيده است. اگر واقعاً علي او را كشته

--------------------------

1 . كنده بر وزن «غِبطه» نام يكي از قبايل يمن است كه د رجنوب شبه جزيره عربستان سكونت داشتند وسپس گروه كثيري از آنها به نقاط ديگر مانند شام هجرت كردند. شرحبيل از اين قبيله بود كه نياكان او از يمن به شام كوچ كرده بودند.

2 . وقعه صفّين، ص 44; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 71.

-------------------------- صفحه 499

است، مهاجران وانصار با او بيعت كرده اند وآنان حاكمان بر مردم هستند، واگر علي او را نكشته است چرا معاويه راتصديق مي كني؟ درخواست مي كنم كه خود وبستگان خود را در دام هلاكت مَيانداز. واگر مي ترسي كه

جرير به مقامي برسد، تو نيز مي تواني به سوي علي بروي وبا قوم خود ومردم شام با او بيعت كني. ولي خير خواهي آن مرد اَزْدي مؤثّر نيفتاد وشرحبيل به دعوت معاويه پاسخ مثبت گفت وراهي شد.(1) استمداد معاويه از شيوخ قبايل وزاهدان ساده لوح

در اجتماعات قبيله اي دست شيخ قبيله در تصميم گيري كاملاً باز است وتمايل او به يك طرف، موجب تمايل تمام افراد قبيله با تيره اي از آن مي گردد ودر حقيقت رأي واحد او جانشين آراء ونظرها مي شود، بالأخص اگر رئيس از قداست ظاهري برخوردار باشد. معاويه در بسيج كردن مردم بومي شام ومهاجران يمني كه در آنجا سكني گزيده بودند، به جلب تمايل چنين افرادي نياز داشت وعقل منفصل او، عمرو عاص، نيز او را به اين كار وادار كرد ودر اين ميان شرحبيل يمني (2) مقيم حمص شام واجد هر دو شرط بود.هم مقدّس مآب بود وهم بزرگ يمنيهاي مهاجر به شمار مي رفت وبا جلب نظر او تحوّلي در افكار عمومي نسبت به امام (عليه السلام) پديد مي آمد. از اين جهت، معاويه نامه اي به وي نگاشت واو را به شام دعوت كرد(3)

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 44 و45; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 71.

2 . ابن ابي حاتم در كتاب الجرح والتعديل(ج4، ص 338) نامي از او مي برد وبخاري در تاريخ خود (ج2، ص 249) شرحي از او نگاشته است.

3 . وقعه صفّين، صص 44 و45; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 71; كامل ابن اثير، ج3، ص 143.

-------------------------- صفحه 500

وافرادي را

كه مورد وثوق شرحبيل بود مأمور كرد كه پيوسته با او در تماس باشند وعلي (عليه السلام) را قاتل عثمان معرفي كنند واو را شستشوي مغزي دهند تا جز «قاتل بودن امام» انديشه ديگري بر صفحه مغز او نقش نبندد. او وقتي از حمص وارد شام شد مورد احترام همگان قرار گرفت. معاويه با او جلسه كرد وبه زاهد شام چنين گفت:جرير بن عبد اللّه بجلي از عراق آمده است وما را به بيعت با علي دعوت مي كند وعلي بهترين افراد است جز اينكه او قاتل عثمان است. من از هر نوع تصميم خودداري كرده ام، زيرا فردي از مردم شام هستم وبه آنچه كه آنها رأي دهند نظر مي دهم وآنچه را كه آنان مكروه بشمارند من نيز ناخوش مي دارم. زاهد شام از اظهار نظر خودداري كرد وگفت: مي بايد تحقيق كنم وآن گاه نظر دهم. لذا مجلس را ترك گفت ودر مسير تحقيق افتاد.(1) افرادي كه معاويه قبلاًآنان را به تغذيه فكري او مأمور كرده بود به عناوين گوناگون با او تماس مي گرفتند وقاتل بودن امام را تصديق مي كردند ودر دل او شك وترديد در باره علي (عليه السلام) ايجاد مي كردند. تبليغات مسموم وسراپا دروغ، افكار اين زاهد ساده لوح را دگرگون ساخت واو را به صورت كاسه اي داغ تر از آش ودايه اي مهربانتر از مادر در آورد. لذا بار ديگر كه با معاويه تماس گرفت به وي گفت:من از مردم جز قاتل بودن علي چيزي نشنيدم. از اين رو، تو حق نداري با او بيعت كني واگر چنين كني تو را از شام بيرون مي

كنيم ويا مي كُشيم.(2) معاويه با شنيدن اين مطلب مطمئن شد كه خود فروخته ها، زاهد ساده دل را خوب فريفته اند. پس به وي گفت: من فردي از مردم شام هستم وهرگز با شما مخالفت نمي كنم. زاهد شام مجلس معاويه را ترك گفت وبه سراغ حصين بن نُمَير

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 44 و45; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 71; كامل ابن اثير، ج3، ص 143.

2 . وقعه صفّين، ص 47 و48; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، ص 73.

-------------------------- صفحه 501

رفت واز او درخواست كرد كه كسي را در پي جرير نماينده امام (عليه السلام) بفرستد تا با او نيز به مذاكره بپردازد. مذاكره زاهد شام با نماينده امام(عليه السلام)

پس از آنكه جرير به همراه حصين بر شرحبيل وارد شد هر سه نفر به بحث وگفتگو نشستند. زاهد شامي رو به نماينده امام (عليه السلام) كرد وگفت: تو با گزارش مبهمي به سوي ما آمده اي. گويا مي خواهي ما را در دهان شير بيفكني وعراق وشام را بهم بريزي. علي را ستايش مي كني در حالي كه او قاتل عثمان است، وتو نزد خدا در روز رستاخيز مسئول هستي. وقتي سخنان شرحبيل به پايان رسيد نماينده امام (عليه السلام)چنين پاسخ گفت: من هرگز با گزارش مبهمي به سوي شما نيامده ام.چگونه مي تواند خلافت علي مبهم باشد در حالي كه مهاجران وانصار با او بيعت كرده اند وبه سبب نقض آن، طلحه وزبير كشته شدند؟تو خود را در دامان شير افكنده اي ومن هرگز چنين كاري نكرده ام.اگر عراق وشام براي حفظ حق

متّحد شوند بهتر از آن است كه به جهت يك امر باطل از هم جدا گردند. اينكه مي گويي علي قاتل عثمان است، به خدا سوگند، اين سخن جز پرتاب تير تهمت، آن هم از نقطه دور، چيز ديگري نيست. تو به دنيا ميل كرده اي ودر گذشته در زمان سعد وقّاص چيزي در دل داشتي.(1) مجلس به پايان رسيد وجرير بعداً ضمن قصيده اي به همتاي يمني خود شرحبيل پيامي به شرح زير به شام فرستاد: شرحبيل، اي فرزند سمط، از هوي وهوس پيروي مكن كه هرگز بدلي براي

--------------------------

1 . متن عبارت جرير چنين است: «فواللّه ما في يديك في ذلك إلاّالقذف بالغيب من مكان بعيد». واين جمله اقتباس از آيه مباركه است كه مي فرمايد:(وَيَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكان بَعِيد) (سوره سبأ: آيه 53). وقعه صفين، ص 47 و48.

-------------------------- صفحه 502

دين در اين دنيا نيست. وبه فرزند حرب بگو كه تو امروز ديگر احترامي نداري تا به آنچه كه قصد كردي برسي، پس اميد او را قطع كن.(1) وقتي پيام ناصحانه جرير ضمن سروده متين او به دست شرحبيل رسيد تكاني خورد ودر انديشه فرو رفت وگفت: اين سخن پندي است براي من در دنيا وآخرت. به خدا سوگند در تصميم گيري عجله نمي كنم. وقتي معاويه از مذاكره جرير با زاهد متنفذ شام وپيام جرير به او آگاه شد، نماينده امام (عليه السلام) را توبيخ كرد وبراي خنثي كردن سخنان جرير گروهي را واداشت كه به طور مرتب با شرحبيل تماس بگيرند وقتل عثمان را به وسيله امام (عليه السلام) در نظر او قطعي جلوه دهند ودر اين مورد از

شهادت دروغ هم ابا نكنند ونامه هاي ساختگي را در اختيار او بگذارند. اين گروه مزدور كار را به جايي رساندند كه آن زاهد بيدار شده را بار ديگر فريفتند واو فريب «شاهدان زور» را خورد ودر عزم خود استوار گرديد.(2) وقتي سران ديگر قبايل يمني از تصميم شرحبيل وفريب خوردن او آگاه شدند چاره اي جز اين نديدند كه خواهر زاده او را به حضور او بفرستند تا با او سخن بگويد ووي را روشن سازد. او از افراد انگشت شماري از مردم شام بود كه با امام (عليه السلام) بيعت كرده بود واز زاهدان وعابدان شام به شمار مي رفت. او ضمن قصيده اي از دسيسه ها وخدعه هاي معاويه پرده برداشت وياد آور شد كه اين گواهها ونامه ها جز صحنه سازي نيست وهيچ يك واقعيت ندارد. وقتي عابد شام از مضمون شعر او آگاه شد گفت: اين فرستاده شيطان است. به خدا سوگند كه او را از شام بيرون مي كنم، مگر اينكه بر او دست نيابم.(3)

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 48 و49; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج2، صص 80و81.

2 . وقعه صفّين، ص 49; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 81.

3 . وقعه صفّين، صص 49 و50.

-------------------------- صفحه 503

معاويه كه به وسيله افراد خود سير فكري شرحبيل را تعقيب مي كرد وقتي او را در تصميم خود جدّي يافت پيامي به شرح زير براي او فرستاد: از اينكه حق را پاسخ گفتي پاداش تو با خدا باد.مي دانيد كه صالحان جامعه نظر تو را پذيرفته اند ولي رضايت وآگاهي اين گروه

براي مبارزه با علي كافي نيست، بلكه بايد رضايت عمومي را براي جهاد با علي جلب كرد. چاره اي جز اين نيست كه به شهرهاي شام سفر كني واعلام نمايي كه عثمان را علي كشته وبر مسلمانان واجب است كه انتقام او را از قاتل باز ستانند. او سفر خود را به شهرهاي شام آغاز كرد. نخست به منطقه حمص رفت ودرآنجا خطابه اي ايراد كرد وگفت: اي مردم، عثمان را علي كشته وگروهي را كهبراو خشمگين شدند نيز كشته است. وسرانجام علي بر تمام ممالك اسلامي مسلّطشده وفقط شام مانده است. او شمشير بر دوش خود نهاده ودر گردابهايمرگ فرو مي رود تا به شما برسد مگر اينكه از جانب خدا حادثه جديدي رخ دهد. وبراي مقابله با او نيرومندتر از معاويه كسي نيست.برخيزيد وحركت كنيد. سخنان عابد فريب خورده در مردم حمص كه علاقه خاصي به او داشتند مؤثّر افتاد وهمگان به درخواست او پاسخ مثبت گفتند جز عابدان وزاهدان آنجا، كه همگي او را تخطئه كردند. آن گاه شرحبيل به ديگر شهرهاي شام سفر كرد ومردم را براي شركت در جهاد با علي دعوت نمود وپاسخ مثبت نيز شنيد. شرحبيل ازمسافرت دوره اي خود به دمشق بازگشت وسرمست از پيروزي خود بر معاويه وارد شد وسخن پيشين خود را به شدّت مطرح كرد وگفت: تو اگر با علي وقاتلان عثمان جهاد كني ما يا انتقام خود را مي گيريم يا فداي راه هدف مي شويم ودر اين صورت در مقام خود مي ماني ودر غير اين صورت تو را عزل مي كنيم وديگري را بر جاي تو مي نشانيم تا در سايه

او جهاد كنيم وانتقام خون عثمان را از

-------------------------- صفحه 504

علي بگيريم يا كشته شويم.(1) معاويه با شنيدن سخنان حادّ وتند زاهد فريب خورده از خوشحالي در پوست نمي گنجيد. اتمام حجّت از جانب جرير

جرير از اين پيشامد، كه هرگز انتظارش را نداشت، سخت ناراحت شد وبار ديگر با دوست ديرينه وزاهد قبيله خود تماس گرفت واو را از نتايج وخيم تصميمش آگاه ساخت وگفت: خدا امّت اسلامي را از خونريزي باز داشته ودو دستگي را برطرف كرده ونزديك است كه ممالك اسلامي به سكون وآرامش برسد. مبادا در ميان مردم فساد كني. سخن خود را پنهان بدار كه مبادا كار به جايي برسد كه ديگر نتواني آن را بازگرداني. شرحبيل گفت:نه، هرگز نظر خود را كتمان نمي كنم.آن گاه برخاست ودر يك مجلس عمومي سخن گفت.مردم نيز با توجه به سوابق او در عبادت، نظر او را تصديق كردند. در اين هنگام بود كه نماينده امام (عليه السلام) را يأس ونوميدي فرا گرفت وديگر ندانست كه چه كند.(2) علل شكست نماينده امام (عليه السلام) در شام

شكي نيست كه جرير نماينده امير مؤمنان علي (عليه السلام)، كه براي اخذ بيعت به شام اعزام شده بود، در مأموريت خود با شكست روبرو شد ونه تنها كاري از پيش نبرد، بلكه وقتي امام (عليه السلام) را از تصميم نهايي معاويه آگاه ساخت كه

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ا بن ابي الحديد، ج3، صص 83_ 82; وقعه صفين، صص 52_ 50.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 84; وقعه صفّين، ص 52.

-------------------------- صفحه 505

كار از كار گذشته بود ومعاويه مردم

شام را آماده نبرد با امام (عليه السلام) كرده بود.علّت سهل انگاري او اين بود كه از هنگام ورود به شام فريب وعده هاي امروز وفرداي معاويه را خورد وحاكم معزول شام با شيطنتهاي اموي خود از هر نوع اظهار نظر خودداري كرده ونماينده امام (عليه السلام)را بين خوف ورجاء نگاه داشت وجرير به اميد اينكه بتواند معاويه را وادار به بيعت كند وشكاف را از بين ببرد، توقف را بر خود شايسته ديد وپيوسته خواهان نظر قاطع معاويه بود. اظهار نظر قاطع براي معاويه در روزهاي نخست مقرون به صلاح نبود. البتّه نظر او از نخستين روزهاي ورود نماينده امام (عليه السلام)مخالفت وسركشي وياغيگري بر خلافت مركزي بود، امّا چنين اظهار نظري در آن روزها سبب مي شد كه نماينده امام (عليه السلام) به كوفه باز گردد وآن حضرت را در جريان مخالفت معاويه بگذارد وطبعاً امام (عليه السلام) نيز در سركوبي مخالفان حق درنگ نمي كرد واو را با ارتشي گران بر سر او مي ريخت وريشه فساد را مي كَند. باري، معاويه نماينده امام (عليه السلام) را به عناوين گوناگون در شام معطّل كرد تا همكاري عمرو عاص را در نبرد با حكومت مركزي به دست آورد وآن گاه با اعزام گروههاي تبليغي به اطراف شام، سيماي بس زننده اي از علي (عليه السلام) در دلهاي مردم آن منطقه ترسيم كرد واز علاقه آنان به خلافت وجانشيني رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) به نفع شخص خود استفاده بُرد. او بر اين نيز اكتفا نكرد وموافقت زاهد معروف شام شرحبيل را، كه نفوذ خاصي در افكار عمومي داشت، براي مخالفت با

امام جلب نمود واين زاهد فريب خورده آنچنان بر جنگ با علي (عليه السلام) همّت گماشت كه اگر، بر فرض، معاويه هم كوتاه مي آمد او مردم ساده لوح شام را بر ضدّ امام بسيج مي كرد. اين موفقيّتهاي شيطاني براي معاويه از آن جهت رخ داد كه جرير نماينده امام (عليه السلام) در انجام وظيفه اي كه به او محوّل شده بود فريب ظاهر سازي معاويه را خورد وامام (عليه السلام) را در اخذ تصميم بر قلع ماده فساد معطل كر دوهنگامي به

-------------------------- صفحه 506

سوي امام بازگشت كه معاويه بخش عظيمي از ممالك اسلامي را بر ضدّ امام بسيج كرده وانديشه خونخواهي وانتقام از قاتلان عثمان، كه از نظر آنان علي (عليه السلام)در رأس آنها قرار داشت، در وجود آنان لانه گزيده بود. آخرين نقشه معاويه

آخرين برگي كه معاويه در اختيار داشت آزمون امام (عليه السلام) در آخرين فرصتها بود واينكه آيا او به راستي بر خلع معاويه از مقامش مصمّم است يا نه. از اين جهت، به خانه جرير نماينده امام رفت وگفت:فكر تازه اي دارم وآن اينكه به دوست خود بنويس كه حكومت شام را به من واگذار كند وخَراج مصر را نيز به من بدهد وچون مرگ او فرا رسيد بيعت كسي را بر گردن من نگذارد. در اين صورت من تسليم او مي شوم وحكومت او را كتباً تأييد مي كنم.(1) نماينده امام (عليه السلام) در پاسخ او گفت: تو نامه ات را بنويس ومن آن را تأييد مي كنم. سرانجام نامه ها نوشته شد وپيكي، هر دو نامه را به كوفه برد. متن نامه معاويه در ميان

قبايل عرب معروف شد. گروهي از همفكران معاويه مانند وليد عُقبه او را در نوشتن چنين نامه اي انتقاد كردند. وليد در ضمن اشعاري به معاويه نوشت: سَأَلْتَ عَلِيّاً فِيهِ ما لَنْ تَنالَهُ *** وَ لَوْ نِلْتَهُ لَمْ يُبْقِ إِلاّ لَيالِياً (2) چيزي را از علي خواستي كه هرگز به آن نمي رسي، واگر برسي جز چند شب بيشتر در دست نخواهي داشت. فرزند عُقْبه در نخستين مصراع از شعر خود به درستي سخن گفته بود، زيرا علي (عليه السلام) هرگز با باطل معامله وآشتي نمي كرد، ولي مصراع دوّم شعر او كاملاً اشتباه است، زيرا بر فرض محال اگر مصالح ايجاب مي كرد وعلي (عليه السلام) از در مصالحه وارد مي شد هرگز آن را نقض نمي كرد، چنان كه امام (عليه السلام)تعهّد

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 52; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 84.

2 . وقعه صفّين، ص 52; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 84.

-------------------------- صفحه 507

وپايبندي خود را به پيمان، در مسئله «حَكَمَين» كاملاً روشن ساخت. معاويه، علي (عليه السلام) را بهتر از وليد مي شناخت ومي دانست كه در هر دو صورت جريان به نفع او است.چه، اگر علي (عليه السلام) حكومت را به او واگذار مي كرد، حكومتي مستمر وبدون درد سر نصيب او شده بود واگر چنين نمي كرد معاويه چكمه هاي خود را براي ريختن خون مردم بپا خاسته حجاز وعراق محكمتر به پا مي كرد.گذشته از اين نوع وقت گذراني ومعطل كردن نماينده امام (عليه السلام) در شام، خود به نفع معاويه بود، زيرا بر توان رزمي خود

مي افزود وآمادگي بيشتري در مردم شام براي جنگ با امام پديد مي آورد. پاسخ امام(عليه السلام) به نماينده خود

... هدف معاويه اين است كه من در گردن او بيعتي نداشته باشم تا هرچه مي خواهد برگزيند ومي خواهد تو را معطل نگاه دارد تا مردم شام را براي جنگ بيازمايد. در همان روزهاي نخست كه من در مدينه بودم مغيرة بن شعبه نظر داد كه من معاويه را بر مقام خود ابقا كنم، ولي من نپذيرفتم.خدا روزي را نياورد كه من افراد گمراه را به كمك بگيرم.اگر دست بيعت داد(كه هيچ)، در غير اين صورت، به سوي من باز گرد.(1) امام (عليه السلام) در اين نامه به يكي از اهداف معاويه اشاره كرده است وآن اينكه وي با اين پيشنهاد به سياست «دفع الوقت» متشبّث شده ومي خواهد در فاصله نگاشتن وبازگشت پاسخ آن، به توان رزمي خود بيفزايد واگر پاسخ امام (عليه السلام) منفي باشد (كه خواهد بود)، با قدرت بيشتر در مقابل آن حضرت صف آرايي كند. جرير به سازش با معاويه متهم مي شود

تأخير جرير در سرزمين شام مردم عراق را بر آن داشت كه او را به سازش با

--------------------------

1 . وقعه صفين، ص 52; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 84.

-------------------------- صفحه 508

دشمن متهم كنند. چون سخن مردم به گوش امام (عليه السلام)رسيد در باره او گفت:مجدداً نامه اي مي نويسم وبه اقامت او در شام خاتمه مي دهم. اگر از اين به بعد نيز در شام اقامت گزيد، يا فريب خورده ويا فرمان ما را ناديده گرفته واز در مخالفت در آمده است.ازاين جهت،امام

(عليه السلام) نامه اي به شرح زير به جرير نوشت: ...هرگاه نامه من به تو رسيد، معاويه را بر اظهار نظر قاطع وادار كن واو را در ميان جنگ كوچ دهنده(كه مايه آوارگي جنگجويان مي شود) يا تسليم خوار كننده مخيّر ساز.هرگاه جنگ را برگزيد هر نوع امان وعهدي را كه در ميان بوده از او بردار واگر تسليم شد از او بيعت بگير.(1) وقتي جرير نامه امام (عليه السلام) را دريافت آن را براي معاويه خواند وبه او چنين گفت: قلب آدمي در سايه گناه بسته مي شود ودر پرتو توبه باز مي گردد، ومن قلب تو را بسته مي انديشم. ميان حق وباطل قرار گرفته اي وبه چيزي مي نگري كه در دست غير توست. معاويه به وي گفت: در مجلس ديگر نظر قطعي خود را اعلام مي دارم. او وقتي نظر خود را اعلام كرد كه مردم شام با او بيعت كرده ومعاويه آنان را آزموده بود. در آن هنگام بود كه نماينده امام (عليه السلام) را مرخص كرد كه به آن حضرت ملحق شود ونامه اي به امام نوشت كه گروهي از تاريخنگاران آن را آورده اند: ...چنانچه مهاجران وانصار در حالي با تو بيعت مي كردند كه تو از خون عثمان بري بودي در آن صورت خلافت تو به سان خلافت سه خليفه قبلي بود، ولي تو مهاجران را بر ريختن خون عثمان تحريك كردي وانصار را از حمايت او بازداشتي. در نتيجه جاهل از تو اطاعت كرد وناتوان توانا شد.مردم شام تصميم گرفته اند كه با تو بجنگند تا هنگامي كه قاتلان عثمان را به آنها تحويل دهي. هرگاه

چنين كني، مسئله خلافت در شوراي مسلمين مطرح مي شود.به جانم سوگند كه وضع تو با من مانند وضع تو با طلحه وزبير

--------------------------

1 . نهج البلاغه، نامه هشتم; وقعه صفين، ص 55، با تفاوتي د رمتن نامه.

-------------------------- صفحه 509

نيست، زيرا آن دو نفر با تو بيعت كرده بودند ولي من بيعت نكرده ام. همچنين مردم شام مانند مردم بصره نيستند، چه مردم بصره با تو بيعت كرده ودر اطاعت تو وارد شده بودند، در حالي كه مردم شام خلافت تو را نپذيرفته اند و از در اطاعت وارد نشده اند. امّا افتخارات تو در اسلام وقرابت تو با رسول خدا وموقعيت تو در ميان قريش را هرگز انكار نمي كنم.(1) اين نامه كه با مركّب دروغ نوشته شده بود از نيرنگهاي ماكياولي معاويه است كه در پيشبرد اهداف خود از ايراد هر نوع تهمت بر رقيب خودداري نمي كرد.ولي امام (عليه السلام) در نامه هاي خود از واقعيات كمك مي گرفت ودر مَسند دفاع از حق، صرفاً حقايق را مطرح مي كرد. آن حضرت در نامه اي خطاب به معاويه پاسخ تهمت او را چنين مي نگارد: ...نامه شخصي به دستم رسيد كه نه فكري دارد كه او را هدايت كند ونه پيشوايي كه او را به راه آورد. هوي وهوس او را فرا خوانده و او اجابت كرده و از آن پيروي نموده است.تصوّر كردي كه كار من در باره عثمان بيعت مرا بر تو باطل كرده است. به جانم سوگند كه من فردي از مهاجران بودم كه از هركجا كه وارد شدند من نيز وارد شدم وهرگز خدا آنان را

بر گمراهي گِرد نمي آورد وپرده بر ديدگان آنان نمي زند. ودر باره قتل عثمان نه دستوري دادم كه خطاي در فرمان، مرا بگيرد ونه او را كشته ام تا بر من قصاص واجب شود.اينكه مي گويي مردم شام امروز حاكمان بر اهل حجازند، شخصي را از اهل شام نشان بده كه عضويت او در شورا پذيرفته شود وجانشيني پيامبر براي او برازنده باشد. اگرچنين تصوّر مي كني، مهاجران وانصار تو را تكذيب مي كنند. واينكه مي گويي قاتلان عثمان را تحويل تو بدهم، سخن بس نابجايي است. تو را چه به عثمان؟ تو مردي از بني اميّه هستي وفرزندان عثمان بر اين كار از تو شايسته ترند.اگر مي انديشي كه تو براي گرفتن انتقام خون پدر آنان قويتر و

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ج1، ص 91; كامل مبرد، ج3، ص 184; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 88

-------------------------- صفحه 510

نيرومندتري در حوزه اطاعت ما وارد شو وآن گاه از كشندگان او شكايت كن.من همگان را بر پيمودن راه راست وادار مي كنم. امّا داوري تو در مورد شام وبصره وخودوطلحه وزبير بي پايه است ودر همگان حكم يكي است،زيرا آن يك بيعت همگاني بود وقابل تجديد نظر نيست وخيار فسخ ندارد.امّا اصرار تو بر اتّهام من در باره تقل عثمان، هرگز آن را از راه حق نگفتي وخبري در اين باره به تو نرسيده است.فضيلت ونزديكي مرا با پيامبر وشرف مرا در ميان قريش پذيرفتي; به جانم سوگند كه اگر مي توانستي آنها را نيز انكار مي كردي.(1) آن گاه به نجاشي، سخنگوي حكومت خود، دستور داد كه نامه معاويه

را با يك سروده حماسي پاسخ بگويد وهر دو براي معاويه ارسال گردد. بازگشت نماينده امام(عليه السلام) از شام

در سخنوري وتيز هوشي وشكيبايي وبردباري جرير نماينده امام (عليه السلام) كه از شروط اساسي يك نماينده وديپلمات سياسي است، سخني نيست ودر اينكه او كوشش بسيار كرد كه بدون خونريزي نظر امام (عليه السلام) را تأمين كند ومعاويه را وادار به اطاعت از حكومت مركزي سازد نيز كلامي نيست، ولي او يك اشتباه كرد وآن اينكه فريب امروز وفردا كردنهاي دو سياست باز كهنه كار اموي را خورد،ومعاويه در آن فرصت مردم شام را آزمود وآنان را براي نبرد با امام (عليه السلام)آماده كرد وهنگامي نظر قاطع خود را اعلام نمود كه از مردم شام براي اخذ انتقام خون خليفه بيعت گرفته بود. نتيجه اشتباه جرير اين شد كه امام (عليه السلام) كه در نخستين روز ماه رجب سال سي وششم وارد كوفه شده بود تا ماهها در انتظار جرير بسر برد تا از نظر قاطع

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، صص 92_ 91; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 89; كامل ابن مبرّد، ج3، ص 224; وقعه صفّين، صص 58_ 57. در نامه هاي ششم وهفتم نهج البلاغه نيز اشاره اي به مضامين اين نامه شده است.

-------------------------- صفحه 511

معاويه آگاه گردد ودر نتيجه معاويه در طيّ اين مدّت شاميان را تا دندان مسلّح كرد وهمگان را براي نبرد با امام آماده ساخت ومسئله غافلگيري دشمن از ميان رفت. هرگز دليل قاطعي در دست نيست كه جرير خيانت كرده باشد، ولي به طور مسلّم تقصير يا قصور او در روند تاريخ اسلام مؤثر

افتاد واستمرار حيات منحوس قاسطين تا حدّي مرهون اشتباه مأمور امام (عليه السلام) بود. البته امام (عليه السلام) در مدّت اقامت خود در كوفه كارهايي صورت داد وزمامداران واستانداراني را عزل وافراد صالح وخدمتگزار را بر كارها نصب كرد ونمي توان علّت اقامت علي (عليه السلام) را در اين مدّت به حساب تأخير جرير گذارد، بالأخص كه امام پس از اقامتي در كوفه، جرير را از استانداري همدان به كوفه فرا خواند وچنان مأموريت خطيري را به او سپرد. يكي از مشكلات امام (عليه السلام) در اين مدّت، مراجعه دلاوران وجواناني بود كه آماده نبرد با دشمن بودند واز او درخواست حركت وخروج به مرزهاي شام مي كردند.ولي از آنجا كه امام از خونريزي پرهيز داشت ومي خواست بدون برخورد نظامي ماجرا فيصله يابد، با حركت آنان موافقت نمي كرد وبه آنان چنين مي فرمود: صدور فرمان آماده باش، در حالي كه نماينده من جرير در شام است، درهاي صلح را به روي مردم شام مي بندد واگر نيّت خيري داشته باشند از ميان مي رود. من براي جرير نامه نوشته ام ومدّت اقامت او را محدود ساخته ام. اگر تأخير كند يا فريب خورده، يا با امام خود مخالفت كرده است. من ترجيح مي دهم كه در اين كار قدري تأنّي كنم، ولي اين كار مانع از آن نيست كه افراد به تدريج آماده شوند تا در موقع اعلام حركت، وقفه اي در كار نباشد.(1)

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه 42(طبع عبده). صفحه 512

محاكمه جرير در نزد امام(عليه السلام)

جرير، پس از آن همه معطّلي، با نوميدي به سوي اما م(عليه السلام) بازگشت.مالك اشتر

او را در محضر امام به محاكمه كشيد وسخنان تندي ميان آنان رد وبدل شد كه برخي را مي آوريم. مالك: اماما، اگر مرا به جاي او مي فرستادي كار را به صورت صحيح انجام مي دادم. اين مرد هر نوع باب اميد را به روي ما بست. خاندان اميّه در گذشته با گماردن او بر استانداري همدان دين او را خريده اند. او شايسته نيست كه بر روي زمين راه برود. اكنون كه از شام بازگشته ما را به قدرت آنان مي ترساند. اگر امام اجازه بفرمايد او وهمفكران او را زنداني كنم تا جريان روشن گردد وستمگران نابود شوند. جرير: اي كاش به جاي من، تو مي رفتي ودر آن صورت بازگشتي نداشتي،زيرا عمرو عاص يا ذي الكلاع وحوشب ذي ظلم تو را مي كشتند، چه تو را از قاتلان عثمان مي پندارند. اشتر:اگر مي رفتم پاسخ آنان مرا ناتوان نمي كرد.من معاويه را به راهي دعوت مي كردم وبه او مجال تفكّر نمي دادم. جرير:هم اكنون راه باز است; برو. مالك:حالا كه كار از كار گذشته وجريان به نفع معاويه تمام شده است؟(1) شكي نيست كه منطق اشتر از قوّت برخوردار بود وجرير در مقابل انتقاد منطقي او پاسخ درستي نداشت. شايسته يك چنين ديپلمات شكست خورده اي اين بود كه به تقصير يا قصور خود اعتراف كند ودرخواست پوزش نمايد، ولي او در مقابل انتقاد مالك مقاومت به خرج داد وكم كم از امام (عليه السلام) فاصله گرفت وبه سرزمين

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 60; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 115_ 114.

-------------------------- صفحه 513

«فرقيسيا»(1) كه

بر ساحل فرات قرار داشت پناهنده شد. اگر جرير تا آن زمان مرتكب جرمي نشده بود تقصير او قابل بخشش بود، ولي از آن به بعد كار او بر خلاف اصول بود، زيرا ترك جوار امام وزندگي در نقطه اي دور، عملاً اعتراض به حكومت امام (عليه السلام) بود.گذشته ازا ين به سبب كناره گيري جرير، تعصّبات قبيله اي كار خود را كرد واز قبيله جرير عده اندكي (فقط نوزده نفر) به نام «قسر» كه تيره اي از بجيله بودند درركاب امام به سوي صفّين حركت كردند; هرچند از برخي از شاخه هاي بجيله به نام «اخمس» هفتصد نفر شركت داشتند. عمل جرير يك نوع ياغيگري وخروج بر حكومت حقّه بود وامام (عليه السلام) براي اينكه ريشه اين كارها را بسوزاند خانه جرير وهمفكر او ثوير بن عامر را ويران كرد تا براي ديگران درس عبرت باشد.(2) نامه هاي معاويه به شخصيتهاي اسلامي

معاويه پيش از آنكه به سوي صفّين حركت كند به عمرو عاص گفت: مي خواهم با سه نفر مكاتبه كنم وآنها را بر ضدّعلي (عليه السلام)بشورانم. اين سه نفر عبارتند از عبد اللّه بن عمر، سعد بن وقّاص، محمّد بن مسلمه. مشاور معاويه نظر او را نپذيرفت وگفت: اين سه نفر از سه حالت برون نيستند; يا هوادار علي هستند كه در اين صورت نامه تو مايه استواري آنان در راه علي مي شود، يا هوادار عثمان هستند كه در اين صورت چيزي بر استواري آنان نمي افزايد، واگر از افراد بي طرف باشند هرگز تو در نظر آنان موثقتر از علي نيستي ودرنتيجه نامه تو تأثيري بر ايشان نخواهد گذاشت.(3)

--------------------------

1 .

منطقه اي است بالاتر از «رُجعه» ونزديك به «خابور».

2 . وقعه صفين، صص 60 و61.

3 . الامامة والسياسة، ج1، صص 88و89.

-------------------------- صفحه 514

معاويه نظر مشاور خود را نپذيرفت وسرانجام نامه اي به امضاي خود وعمرو عاص به عبد اللّه بن عمر نوشت كه مضمون آن چنين است: حقايق اگر از ما مخفي وپنهان باشد هرگز از تو مخفي نيست.عثمان را علي كشت، به گواه اينكه قاتلان او را امان داده است. ما خواهان خون عثمان هستيم، تا آنان را به حُكم قرآن بكشيم.واگر علي قاتلان عثمان را به ما بدهد ما از او دست بر مي داريم و آن گاه مسئله خلافت را مانند عمر بن خطّاب به صورت شورا در ميان مسلمانان مطرح مي كنيم.ما هرگز خواهان خلافت نبوده ونيستيم.ما از تو مي خواهيم كه بپا خيزي وما را در اين راه كمك كني.اگر ما وشما با هم متحد شويم علي مرعوب مي گردد وعقب نشيني مي كند.(1) پاسخ عبد اللّه بن عمر

...به جانم سوگند كه شما هر دو نفر بصيرت و واقع بيني را از دست داده ايد واز دور به وقايع مي نگريد ونامه شما بر شك وترديد اهل شك افزود. شما را چه با خلافت؟ معاويه، تو طليق وآزاد شده اي، وعمرو، تو هم شخصي متهم وغير قابل اعتمادي. از اين كار دست برداريد كه من وشما كمك نداريم.(2) پاسخ عبد اللّه بن عمر به معاويه دورنگري ومردمشناسي عمرو عاص را ثابت كردو روشن ساخت كه معاويه هنوز به پايه حريف كهنه كار خود نرسيده است واگر در بخشي از مسائل سياسي تفوّق دارد(مثلاً با سينه باز

سخن مخالف را مي شنود واگر به او رو آورند گذشته ها را ناديده مي گيرد واگر در مذاكره به بن بست برسد فوراً

--------------------------

1 . وقعه صفين، ص 63، طبق نظر ابن قتيبه دينوري، اين نامه را معاويه به اهل مكه ومدينه نوشته است. الامامة والسياسة، ص 89.

2 . وقعه صفّين ، ص 63. ولي ابن قتيبه، نامه ديگري را در پاسخ نامه معاويه آورده است. الامامة والسياسة، صص 89 و90.

-------------------------- صفحه 515

عنوان سخن را عوض كرده ورشته بحث را به جاي ديگر مي برد)هنوز مردمشناس كاملي نيست. هدف معاويه از نگارش اين نامه ها

هدف معاويه از اين نامه پراكنيها جلب نظر شخصيتهاي بي طرف بود كه در صف موافقان قرار نگرفته اند وقيافه مخالف نيز نداشتند.آنان افراد متنفّذ در مدينه ومكه ومورد احترام بودند وجلب نظر آنان ملازم با ايجاد كانون مخالفت در دو شهر بزرگ مكّه ومدينه بود كه مركز شورا وثقل گزينش خليفه اسلامي به شمار مي رفتند. ولي اين افراد با هوشتر از آن بودند كه فريب معاويه را بخورند ودست او را بفشارند.لذا ديگران نيز، يعني سعد وقّاص ومحمّد بن مسلمه، مشابه عبد اللّه بن عمر پاسخ گفتند.(1) نصر بن مزاحم در كتاب «وقعه صفين» نامه ديگري را از معاويه نقل كرده كه به عبد اللّه بن عمر نوشته است واو را در آن نامه به مخالفت با امام (عليه السلام) متّهم كرده واز اين طريق خواسته است بذر مخالفت را در قلب او بيفشاند وآن گاه نوشته است:من خلافت را براي خود نمي خواهم، بلكه براي تو مي خواهم واگر تو هم نپذيري، مسئله خلافت

بايد در شوراي مسلمين مطرح شود. فرزند عمر، با اينكه به سادگي معروف بود، دست معاويه را خواند ودر پاسخ او نوشت:نوشته بودي كه من بر علي خرده گرفته ام. به جانم سوگند، من كجا وسابقه ايمان وهجرت علي ومقام ومنزلت او نزد رسول خداوصلابت او در مقابل مشركان كجا؟ اگر من با او از در موافقت وارد نشدم به جهت آن بود كه در اين حادثه از پيامبر سخني نرسيده بود ولذا از تمايل به يكي از دو طرف خودداري ورزيدم.(2)

--------------------------

1 . عين نامه معاويه به سعد بن ابي وقّاص ومحمّد بن مسلمه انصاري وپاسخ آنها را ابن قتيبه در الامامة والسياسة (صفحات 90 و91) درج كرده است.

2 . وقعه صفين، صص 72و 73.

-------------------------- صفحه 516

نامه معاويه به سعد وقّاص

معاويه طيّ نامه اي به سعد وقّاص، فاتح سرزمين ايران، چنين نوشت: شايسته ترين مردم براي كمك به عثمان شوراي قريش بود. آنان او را برگزيدند وبر ديگران مقدّم داشتند.طلحه وزبير به كمك او شتافتنند وآنان همكاران تو در شورا وهمانند تو در اسلام بودند. امّ المؤمنين(عايشه) نيز به كمك او شتافت. شايسته تو نيست كه آنچه را آنان پسنديده اند مكروه بشماري وآنچه را كه آنان پذيرفته اند رد كني. ما بايد خلافت را به شورا باز گردانيم.(1) پاسخ سعد وقّاص

عمر بن خطّاب افرادي را وارد شورا كرد كه خلافت براي آنان جايز بود.هيچ كس از ما بر خلافت شايسته نبود مگر اينكه ما بر خلافت او اتّفاق كنيم.اگر ما فضيلتي را دارا بوديم، علي نيز آن را دارا بود ضمن آنكه علي داراي فضايل بسياري است كه در ما

نيست.واگر طلحه وزبير در خانه خود مي نشستند بهتر بود.خدا امّ المؤمنين را براي كاري كه انجام داد بيامرزد.(2) معاويه در نامه خود كوشيد كه براي خليفه سوّم فضيلتي برتر از ساير اعضاي شورا ثابت كند، ولي سعد وقّاص آن را نپذيرفت وزمامداري وجلو افتادن وي را از طريق رأي اعضاي شورا توجيه مي كند ودر ضمن از طلحه وزبير انتقاد مي نمايد. نامه معاويه به محمّد بن مسلمه

معاويه در اين نامه او را فارس انصار خوانده ودر پايان نامه مي نويسد: انصار، كه قوم تو باشند، خدا را نافرماني كرده وعثمان را خوار ساختند وخدا از تو واز آنان در روز رستاخيز سؤال خواهد كرد.(3)

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ج1، ص 90; وقعه صفين، ص 74.

2 . الامامة والسياسة، ج1، ص 90; وقعه صفّين، صص 77_ 75.

3 . الامامة والسياسة، ج1، ص 90; وقعه صفّين، صص 77_ 75.

-------------------------- صفحه 517

فرزند مسلمه در پاسخ، پس از مقدمه اي، انگيزه معاويه را از اين نامه پراكني توضيح مي دهد ومي گويد: تو جز دنيا چيزي را نمي خواهي وجز هوي وهوس از چيزي پيروي نمي كني.پس از مرگ عثمان، از او دفاع مي كني، ولي در حال حيات او را خوار ساختي واو را ياري نكردي.(1) مضمون نامه هاي معاويه وانگيزه هاي او

مضمون نامه هاي معاويه كاملاً تحريك آميز بود ونويسنده مي كوشيد با دست گذاشتن بر نقاط قوّت مخاطبان، آنها را به مخالفت امام (عليه السلام) برانگيزد. في المثل، فرزند عمر را براي قبضه كردن خلافت مي خواند، چون او ناظر شورا بوده است. سعد وقّاص چون عضو شوراي شش نفري

وهمتاي طلحه وزبير بود، عضويت او را در شورا به رخ او مي كشد و او را به پيمودن را طلحه وزبير دعوت مي كند.ومحمّد بن مسلمه را سوار كار انصار وبسيج كننده مهاجران مي خواند وياد آور مي شود كه آنان براي جبران گذشته، كه عثمان را ياري نكردند، هم اكنون بپا خيزند و او را ياري كنند. مجموع اين نامه ها مي رساند كه معاويه جز برهم زدن نظام وتحريك جامعه اسلامي بر ضدّ علي(عليه السلام) هدف ديگري نداشت وبر فرض اينكه بپذيريم او ولي دم عثمان بوده است، هرگز قابل توجيه نيست كه براي انتقام خون يك مسلمان بتوان مسلمانان را به جان هم انداخت.معاويه اصرار ميورزيد كه حتي خليفه بايد از طريق شورا برگزيده شود. عده اعضاي شوراي عمر از شش نفر تجاوز نمي كرد. اگر گزينش شورا تكليف آفرين است، اتّفاق مهاجر وانصار، به طريق اولي، الزام آور است. همگان مي دانيم كه امام (عليه السلام) از طريق مهاجرين وانصار به اين مقام برگزيده شد.آن حضرت در خانه خود نشسته بود كه مردم به آنجا هجوم آوردند وبا

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ج1، ص 90; وقعه صفّين، صص 77 _ 75.

-------------------------- صفحه 518

اصرار او را به مسجد بردند وبا او بيعت كردند وجز چند نفر معدود، هيچ كس از بيعت با او مخالفت نكرد. گذشته از اين، اگر مهاجران وانصار عثمان را ياري نكردند، خود معاويه نيز او را ياري نكرد، با اينكه محاصره خانه عثمان مدّتها طول كشيد واو از اين محاصره آگاه بود ومي توانست با نيرويي كه در اختيار داشت به كمك خليفه بشتابد ولي

او هرگز چنين كاري نكرد وتماشاگر ريختن خون او شد. به علاوه، عثمان شخصاً به مردم شام وحاكم آن معاويه نامه نوشته واز آنها استمداد جسته بود وحتّي در پايان نامه خود افزوده بود:«فَياغَوثاهُ يا غَوثاهُ وَلا أَمِيرَ عَلَيْكُمْ دُونِي، فَالْعَجَل اَلْعَجَلْ يا مُعاوِيَةُ وَأَدْرِكْ ثُمَّ أَدْرِكْ وَ ما أَراكَ تُدْرِكُ».(1) مع الوصف، معاويه اين نامه هاي استمداد آميز را ناديده گرفته وكوچكترين حمايتي از خليفه خود نكرده بود، ولي پس از مرگ او به فكر انتقام خون او افتاد! مورخان براي عثمان دو نوع محاصره نوشته اند كه ميان محاصره نخست ومحاصره دوّم مدّت زيادي فاصله شده است.برخي مدّت محاصره ها را چهل ونه روز وبرخي ديگر دو ماه وده روز وبعضي چهل روز وبعضي ديگر بيش از يك ماه نوشته اند. بنابر اين بسيار بعيد است كه خبر محاصره عثمان به گوش معاويه نرسيده واو از جريان به كلي غافل مانده باشد. سخنوري در شام

اگر در هر زمان ومكاني افرادي هستند كه نان به نرخ روز مي خورند وچاپلوسان ستايشگر براي خوشايند صاحبان زور وزر سخن مي گويند وحق را ناحق وباطل را حق جلوه مي دهند، ولي در طول تاريخ با راد مرداني نيز روبرو مي شويم كه حقيقت را با چيزي معامله نمي كنند وزبان آنان جز به حقيقت نمي گردد. افراد قبيله «طيّ» كه در سرزميني وسط دو كوه ميان مدينه وشام زندگي

--------------------------

1 . الامامة والسياسة، ص 38.

-------------------------- صفحه 519

مي كردند، همگي ودر رأس آنان عَدي بن حاتم، به علي (عليه السلام)عشق ميورزيدند. عدي به حضور علي (عليه السلام) رسيدوگفت: مردي از قبيله ما به نام خفاف

براي ديدار پسر عموي خود حابس عازم شام است.خفاف فردي خطيب وسخنور وشاعر است.اگر اجازه بفرماييد به او بگوييم با معاويه ملاقات كند وبا تشريح موقعيت شما در مدينه وعراق روحيه معاويه وشاميان را بشكند.امام (عليه السلام) با پيشنهاد عدي موافقت فرمود و او راهي شام شد وبر پسر عموي خود حابس وارد شد وبه او گفت كه وي در حادثه قتل عثمان در مدينه بوده،سپس در ركاب علي (عليه السلام) از مدينه به كوفه آمده است واز اوضاع كاملاً آگاه مي باشد. مذاكره دو پسر عمو به آنجا منتهي شد كه روز بعد به حضور معاويه بروند واو را از وقايع آگاه سازند. فرداي آن روز هر دو به ملاقات معاويه رفتند. حابس به معرّفي پسر عموي خود پرداخت وگفت كه او در حادثه«يوم الدار» وقتل عثمان حضور داشته وبا علي به كوفه آمده است ودر گفتار خود كاملاً مورد اطمينان است.معاويه رو به خفاف كرد وگفت: از جريان عثمان ما را آگاه ساز. خفاف با جمله هاي فشرده رويداد قتل عثمان را چنين بيان كرد: مكشوح او را محاصره كرد وفردي به نام حكيم فرمان حمله داد. محمّد بن ابي بكر وعمّار مباشر قتل بودند وسه نفر، عدي بن حاتم واشتر نخعي وعمرو بن الحمق در اين واقعه فعّال بودند، همچنان كه طلحه وزبير در قتل سعي بليغ داشتند.ومبرّاترين فردِ اين گروه علي است كه در قتل عثمان نقشي نداشت. معاويه گفت: بعد چه شد؟ خفاف گفت: مردم پس از قتل عثمان، در حالي كه هنوز جنازه او بر زمين بود، پروانه وار بر علي هجوم بردند، به نحوي كه كفشها گم شد

و رِداها از دوشها بيفتاد وافراد پير به زير دست وپا رفتند وهمگي با علي به عنوان امام وپيشوا بيعت كردند. وقتي پيمانشكني طلحه وزبير پيش آمد، امام آماده حركت شد ومهاجران وانصار سبكبالان با او به حركت در آمدند. اين حركت بر سه نفر به نامهاي سعد بن

-------------------------- صفحه 520

مالك، عبد اللّه بن عمر و محمّد بن مسلمه سنگين آمد وهر سه انزوا گزيددند. ولي علي به وسيله گروه نخست از اين سه نفر بي نياز شد. امام در مسير خود به سرزمين «طيّ» رسيد وگروهي از قبيله ما به او پيوستند. وقتي در نيمه راه از مسير طلحه وزبير به بصره آگاه شد، گروهي را به كوفه اعزام كرد وآنان نيز دعوت او را اجابت كردند وبه سوي بصره رهسپار شدند. بصره سقوط كرد وشهر در اختيار او در آمد. سپس آهنگ كوفه كرد.غلغله اي در اين شهر برپا شد.كودكان به سوي محل شتافتندوپير وجوان با شادي به سوي او روي آوردند. هم اكنون وي در كوفه است وجز تسخير شام فكر وانديشه اي ندارد. وقتي سخنان خفاف به پايان رسيد ترس سراسر وجود معاويه را فرا گرفت. در اين موقع حابس رو به معاويه كرد وگفت:پسر عموي من خفاف شاعر زبر دستي است.براي من در حوادث مورد مذاكره شعري خواند ونظر مرا در باره عثمان دگرگون كرد وبه علي عظمت بخشيد. معاويه درخواست كرد كه سروده خود را براي او نيز باز خواند. او اشعار خود را كه در غايت لطافت بود براي او خواند. روحيه معاويه پس از استماع شعر خفاف سخت درهم شكست ورو به حابس كرد وگفت:فكر

مي كنم اين مرد جاسوس علي باشد.هرچه زودتر او را از شام بيرون كن. امّا بار ديگر معاويه او را به حضور خود طلبيدوگفت: مرا از كارهاي مردم آگاه ساز.وي سخنان پيشين خود را تكرار كرد ومعاويه از خرد ولطافت بيان او در شگفت ماند.(1) استمداد از فرزندان صحابه

فرزند ابوسفيان در ميدان مقابله با امام (عليه السلام)، كه موقعيت بس عظيمي از نظر سبقت در ايمان وجهاد با شرك داشت، مي كوشيد كه با گرد آوري برخي از ياران پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) وفرزندان ايشان براي خود كسب حيثيت كند. وقتي از ورود عبيد اللّه بن

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص66_ 64; شرح نهج البلاغه ابن أبي الحديد، ج3، صص 122_ 110.

-------------------------- صفحه 521

عمر به شام وفرار او از عدل علي (عليه السلام) _ كه مي خواست او را به سبب قتل هرمزان قصاص كند _ آگاه شد(1) از شادي در پوست نمي گنجد. لذا با مشاور وعقل منفصلِ خود (عمرو عاص)تماس گرفت و ورود عبيد اللّه را به او تبريك گفت وآن را مايه بقاي ملك شام براي خود انديشيد.(2) سپس هر دو تصميم گرفتند كه از او درخواست كنند كه در اجتماعي بر منبر برود ودر باره علي بدگويي كند. وقتي عبيد اللّه وارد مجلس معاويه شد، معاويه به او گفت: برادر زاده من، نام پدر تو (عمر بن الخطّاب) بر روي توست.با چشمان پر بنگر وبا وسعت دهانت سخن بگو كه تو مورد اعتماد ووثوق مردم هستي. بر عرشه منبر قرار بگير علي را دشنام بگو وشهادت بده كه او عثمان را كشته است. زمام امور را چنين

فتنه گراني به دست گرفته بودند كه فرزندان خلفا را به كارهاي زشت وناستوده وادار مي كردند تا از اين راه از عظمت امام (عليه السلام) بكاهند، ولي شخصيت امام به اندازه اي عظيم وگسترده بود كه دشمن را نيز ياراي انكار آن نبود. عبيد اللّه كه از عدالت امام (عليه السلام) گريخته بود، رو به معاويه كرد وگفت: مرا ياراي سبّ وبدگويي علي نيست.او فرزند فاطمه بنت اسد فرزند هاشم است. در باره نَسَب او چه بگويم؟در قدرت جسمي وروحي او همين بس كه او شجاعي كوبنده است. من همين قدر مي توانم كه خون عثمان را برگردن او بگذارم. عمرو عاص از جاي خود پريد وبه وي گفت: به خدا سوگند كه در آن هنگام زخم سرباز مي كند(وعقده ها بيرون مي ريزد) چون عبيد اللّه مجلس را ترك كرد معاويه رو به عمرو عاص كرد وگفت:اگر او هرمزان را نكشته بود واز قصاص علي نمي ترسيد به سوي ما نمي آمد.نديدي كه چگونه علي را ستايش كرد؟

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، جزء 5، صص 42_ 41; كامل ابن اثير، ج3، ص 40.

2 . الامامة والسياسة، ج1، ص 92.

-------------------------- صفحه 522

باري، عبيد اللّه به سخنراني پرداخت وچون رشته سخن به علي (عليه السلام) رسيد كلام خود را بُريد ودر باره او چيزي نگفت و از منبر پايين آمد. معاويه به او پيغام داد وگفت: برادر زاده ام، سكوت تو در باره علي به دو علت بود:ناتواني، يا خيانت. وي در پاسخ معاويه گفت:نخواستم در باره مردي شهادت بدهم كه هرگز در قتل عثمان شركت نداشته است واگر مي گفتم

مردم از من مي پذيرفتند. معاويه از پاسخ وي ناراحت شد واو را طرد كرد وبراي او مقام وموقعيتي قائل نشد. عبيد اللّه در سروده اي، به نحوي، سخن خود را ترميم كرد ودر آن ياد آور شد كه: هر چند علي در قتل عثمان نقشي نداشت ولي قاتلان او گِرد او را گرفتند واو كار آنان را نه تحسين كرد ونه تقبيح.ودر باره عثمان گواهي مي دهم كه او در حالي كه از اعمال خود توبه كرده بود به قتل رسيد.(1) چنين انعطافي از فرزند عمر براي معاويه كافي بود ولذا، به سبب همين انعطاف، دل او را به دست آورد واو را از مقرّبان خود قرار داد. مشكل تحويل قاتلان عثمان

بزرگترين بهانه معاويه در برافراشتن پرچم مخالفت وگرد آوردن سپاه براي نبرد با علي (عليه السلام)، مسئله حمايت امام از قاتلان عثمان بود. پيشتر در باره علل قتل عثمان به تفصيل سخن گفته شد. آنچه در اينجا بايد مطرح شود اين است كه وضع مهاجمان وموقعيت آنان در جامعه به گونه اي بود كه علي (عليه السلام) هم قادر بر تحويل آنان نبود. درست است كه گروهي خانه عثمان را محاصره كردند وگروهي ديگر او را به قتل رساندند، ولي موقعيت اين گروه به سبب

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 84_ 82.

-------------------------- صفحه 523

ستمهايي كه واليان امويِ خليفه بر مردم روا داشته بودند آنچنان در ميان مردم بالا رفته بود كه تحويل آنان به هر مقامي مشكل بزرگي پديد مي آورد. در اين مورد به رويداد زير توجه فرماييد. نبرد با علي (عليه السلام) كار آساني نبود.از اين جهت، وقتي

ابومسلم خولاني، زاهد يمني ساكن شام، از تلاش معاويه براي نبرد با امام (عليه السلام) آگاه شد با گروهي از قاريان قرآن به نزد معاويه رفت واز وي پرسيد:چرا مي خواهي با علي نبرد كني، در حالي كه از هيچ نظر به پايه او نمي رسي؟ نه مصاحبت او را با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ونه سابقه او را در اسلام داري ونه مهاجرت وخويشاوندي او را با پيامبر.معاويه در پاسخ آنان گفت: من هرگز مدّعي نيستم كه فضائلي مانند فضائل علي را دارم، ولي از شما مي پرسم كه آيا مي دانيد كه عثمان مظلوم كشته شد؟گفتند:آري. گفت: علي قاتلان او را در اختيار ما بگذارد تا ما آنان را قصاص كنيم. در اين صورت ما با او نبردي نداريم. ابومسلم وهمفكران او از معاويه درخواست نگارش نامه اي براي علي كردند. معاويه در اين زمينه نامه اي نوشت به ابومسلم داد تا آن را به امام برساند.(بعداً متن نامه معاويه وپاسخ امام را خواهيم آورد). ابومسلم وارد كوفه شد ونامه معاويه را به علي (عليه السلام) تسليم كرد وبرخاست وچنين گفت: تو كاري را بر عهده گرفتي كه به خدا سوگند هرگز دوست ندارم كه براي غير تو باشد، ولي عثمان، در حالي كه مسلمان محترمي بود، مظلومانه كشته شد. قاتلان او را به ما تحويل بده وتو امير وپيشواي ما هستي. اگر كسي با تو مخالفت ورزد دستهاي ما كمك تو وزبان ما گواه بر توست ودر اين حالت معذور خواهي بود. امام در پاسخ او چيزي نگفت وفقط فرمود: فردا بيا وپاسخ نامه خود را بگير فرداي آن روز

ابومسلم براي دريافت پاسخ نامه به حضور امام (عليه السلام) رفت وديد كه گروه انبوهي در مسجد كوفه گرد آمده وتا دندان زير سلاح رفته اند وهمگي شعار

-------------------------- صفحه 524

مي دهند:ما قاتلان عثمان هستيم. ابومسلم اين منظره را مشاهده كرد وبراي دريافت پاسخ به حضور امام (عليه السلام) رسيد وبه او گفت: گروهي را ديدم.آيا آنان با تو ارتباطي دارند؟ امام فرمود: چه ديدي؟ ابومسلم گفت: به گروهي خبر رسيده است كه تو مي خواهي قاتلان عثمان را به ما تحويل دهي، از اين جهت دور هم گرد آمده اند ومسلح شده اند وشعار مي دهند كه همگان در قتل عثمان دست داشته اند.علي (عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند كه هرگز يك لحظه هم تصميم بر تحويل آنان نداشته ام. من اين كار را به دقت بررسي كرده ام وديدم كه هرگز صحيح نيست آنان را به تو ويا به غير تو تحويل دهم.(1) اين رويداد حاكي از آن است كه قاتلان عثمان در آن روز داراي موقعيتي والا بودند وتحويل آنان به هر مقام ومنصبي مايه شورش وكشتار عظيمي مي گرديد. اين اجتماع وپيوستگي يك امر طبيعي بود وهرگز به دستور امام (عليه السلام) صورت نگرفته بود وگرنه امام در پاسخ پرسش ابومسلم خولاني اظهار بي اطلاعي نمي كرد. اين سادگي ابومسلم بود كه مأموريت خود را در مجمعي فاش ساخت وخبر آن دهن به دهن منتشر شد وافراد انقلابي را، كه از ظلم وجور استانداران اموي خليفه سوّم به ستوه آمده بودند وبه همين سبب خون او را ريختند، آنچنان متّحد وپيوسته كرد. واگر امام (عليه السلام) گفت كه اين

مسئله را بررسي كرده وديده است كه هرگز شايسته نيست كه آنان را تحويل شاميان ويا ديگران بدهد، به جهت اين بود كه هر نوع تصميم در باره يكي از آنان موجب تحريك همه آنان مي شد. گذشته از اين،درخواست قصاص مربوط به وليّ دم است وآن فرزندان عثمان بودند نه معاويه كه پيوند بس دوري با او داشت وقتل عثمان را براي ماجراجوييهاي خود سپر وبهانه قرار داده بود.

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 86_ 85; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج15، صص 75_ 74.

-------------------------- صفحه 525

نامه معاويه، كه به وسيله ابومسلم خولاني فرستاده بود، قاطعانه وارد كار شود وريشه اين شجره خبيثه را از بيخ وبن بر كند. از اين جهت، در اوايل ماه شوّال سال 36 تصميم بر اعزام نيرو گرفت وقبلاً از مهاجران وانصار دعوت كرد وبه حكم آيه (وَشاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ)، به بزرگان ايشان كه با امام از مدينه كوچ كرده وملازم ركاب او بودند، چنين فرمود:

--------------------------

1 . تاريخ طبري،ج4، ص 457;تاريخ يعقوبي، ج2، ص 178، طبع بيروت.

-------------------------- صفحه 526

«إِنَّكُمْ مَيامِينُ الرَّأْي، مَراجِيحُ الْحِلْمِ، مَقاوِيلٌ بِالْحَقِّ، مُبارَكُوا الْفِعْلِ وَ الأَمْرِ، وَقَدْ أَرَدْنا المَسِيرَ إِلَي عَدُوِّنا وَ عَدُوِّكُمْ فَأَشِيرُوا عَلَيْنا بِرَأْيِكُمْ».(1) شما صاحبان رأي مبارك، بردباران متين، گويندگان حق، درست كرداران جامعه ما هستيد. ما خواهان حركت به سوي دشمن ما وشما هستيم; نظر خود را در اين باره بيان كنيد. از گروه مهاجران هاشم بن عتبة بن ابي وقّاص برخاست وگفت: اي امير مؤمنان، ما خاندان ابوسفيان را به خوبي مي شناسيم. آنان دشمنان تو وشيعيانت ودوستان دنيا خواهان هستند وبراي دنيا وقدرتي كه در دست دارند با تو مي جنگند ودر اين راه از هيچ چيز فروگذار نيستند وجز اين هدفي ندارند. آنان براي فريفتن افراد ساده لوح خون عثمان را بهانه كرده اند، ولي دروغ مي گويند وخون او را نمي خواهند، بلكه دنيا را مي طلبند.ما را به سوي آنان حركت ده كه اگر حق را پاسخ گفتند چه بهتر واگر خواهان تفرقه وجنگ شدند، وگمان من اين است كه جز اين نخواهند، با آنان نبرد مي كنيم. آن گاه شخصيت ديگري از مهاجران كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)

در باره او گفته بود:«عَمّارُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَمّار يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُ ما دارَ»(2) برخاست وگفت: اي امير مؤمنان، اگر بتواني حتي يك روز هم توقف نكني توقف مكن. ما را، پيش از آنكه افراد فاسد آتش نبرد را روشن سازندوتصميم به مقاومت وجدايي از حق بگيرند، حركت ده وآنان را به آنچه كه سعادتشان در آن است دعوت كن.اگر پذيرفتند چه بهتر واگر مقاومت كردند نبردمي كنيم.به خدا سوگند، ريختن خون آنان وكوشش در جهاد با آنان مايه نزديكي به خدا ولطفي از ناحيه او به ماست. سخنراني اين دو شخصيت، كه نمايندگان شاخص مهاجران بودند، زمينه را تا حدودي روشن ساخت. اكنون وقت آن بود كه از طرف انصار نيز شخصيتهايي

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 92.

2 . طبقات ابن سعد، ج3، ص 187(طبع ليدن).

-------------------------- صفحه 527

اظهار نظر كنند.در اين موقع قيس بن سعد بن عباده برخاست وگفت: ما را به سرعت به سوي دشمن حركت ده كه، به خدا سوگند، جهاد با آنان براي ما از جهاد با روم خوشتر است.زيرا اينان در دين خود حيله ميورزند واولياي خدا (مهاجران وانصار) وكساني را كه از آنان به نيكي پيروي مي كنند ذليل وخوار مي شمارند.آنان مال ما را حلال مي دانند وما را نوكران خود مي پندارند. چون سخن قيس به پايان رسيد خزيمة بن ثابت وابو ايّوب انصاري به پيشگامي او در اظهار نظر خرده گرفتند وگفتند: شايسته بود كمي صبر كني تا بزرگتران ابتدا سخن بگويند. آن گاه رو به سران انصار كردند وگفتند: برخيزيد وپاسخ مشاوره امام را بدهيد. سهل بن حنيف، كه شخصيت

با سابقه انصار بود، برخاست وگفت: اي امير مؤمنان، ما دوست تو ودوست دوستان تو ودشمن دشمنان تو هستيم. نظر ما نظر توست. ما دست راست تو هستيم. ولي لازم است اين كار را در باره مردم كوفه انجام دهي وآنان را به حركت دعوت كني واز فضيلتي كه نصيب آنان شده است آگاهشان سازي، چه آنان اهل اين سرزمين ومردم اينجا به شمار مي روند. اگر آنان به نداي تو پاسخ مثبت دهند مطلوب ومقصود تو جامه عمل مي پوشد.ما كمترين اختلاف نظري با تو نداريم. هرگاه دعوت كني اجابت مي كنيم وهرگاه امر فرمايي پيروي مي نماييم.(1) سخن سهل از عقل پخته او حكايت مي كند. زيرا اگر چه مهاجران وانصاري كه در ركاب امام (عليه السلام) بودند زبده هاي امّت اسلامي به شمار مي رفتند واعلام همبستگي از جانب آنان در تحريك جامعه اثر مطلوبي داشت، ولي در عين حال ارتش امام (عليه السلام) را عراقيان تشكيل مي دادند ودر ميان آنان شيوخ قبايلي بودند كه بدون اعلام همبستگي ايشان تشكيل يك سپاه صد هزار نفري امكان پذير نبود. امّا

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 93_ 92.

-------------------------- صفحه 528

علت اينكه امام (عليه السلام) نخست با مهاجران وانصار به مشورت پرداخت اين بود كه آنان پايه گذاران حكومت او ومورد توجه عموم مسلمانان بودند وبدون جلب تمايل آنان، جلب نظر عراقيان نيز امكان نداشت. سخنراني امام (عليه السلام)

امام (عليه السلام) پس از پيشنهاد سهل، جلسه مشورتي خصوصي را به مجلس بزرگي تبديل كرد ودر ميان جمعيت انبوهي كه اكثر مردم در آن شركت كرده بودند بر فراز منبر رفت وبا صدايي

رسا فرمود: «سِيرُوا إِلي أَعْداءِ اللّهِ، سِيرُوا إِلي أَعْداءِ السٌّنَنِ وَ الْقُرْآنِ، سِيرُوا إِلَي بَقِيَّةِ الأَحْزابِ، قَتَلَةِ الْمُهاجِرينَ وَالأَنْصارِ». به سوي دشمنان خدا حركت كنيد، به سوي دشمنان قرآن وسنتهاي پيامبر، به سوي باقيمانده«احزاب» وقاتلان مهاجران وانصار. در اين هنگام مردي از قبيله بني فزار به نام اربد برخاست وگفت: مي خواهي ما را به سوي شام روانه سازي تا با برادران خود نبرد كنيم، همان طور كه ما را روانه بصره كردي وبا برادران بصري نبرد كرديم؟ نه، به خدا سوگند چنين كاري را انجام نمي دهيم. در اين وقت، مالك اشتر برخاست وگفت: اين شخص كيست؟تا اين سخن از دهان اشتر در آمد گردنها به سوي آن شخص متوجه شد و او از ترس هجوم مردم پا به فرار نهاد وبه بازار مال فروشان پناهنده شد. مردم خشمگين سيل آسا به تعقيب او پرداختند واو را با مشت ولگد ودسته شمشير آن قدر زدند كه سرانجام مرد. چون خبر مرگ او به امام (عليه السلام) رسيد، سبب ناراحتي او شد، زيرا پاسخ گستاخي او اين نبود كه به صورت فجيعي كشته شود. عدل اسلامي ايجاب مي كرد كه از قاتل او تحقيقي به عمل آيد ونتيجه تحقيق اين شد كه او به وسيله قبيله «هَمْدان» وگروهي از

-------------------------- صفحه 529

مردم كشته شده وقاتل مشخّصي ندارد. امام (عليه السلام) فرمود: قتل كوري است كه قاتل معلوم نيست. بايد ديه او از بيت المال پرداخت شود، وچنين كرد.(1) سخنراني مالك اشتر

اين پيشامد غير مترقّبه موجب ناراحتي امام شد وبا اينكه دستور داد ديه خون او را بپردازند آثار ناراحتي بر چهره امام (عليه السلام)نقش

بسته بود. از اين رو، مالك اشتر يار صميمي امام برخاست وخدا را ستايش كرد وگفت: اين پيشامد تو را تكان ندهد وسخن اين بدبخت خائن تو را از نصرت وكمك مأيوس نسازد. اين گروه انبوهي كه مي بيني همه پيرو تو هستند وجز تو چيزي براي خود نمي خواهند وخواستار زندگي پس از تو نيستند. اگر مي خواهي ما را به سوي دشمن حركت دهي، حركت ده كه به خدا سوگند، هركس از مرگ بترسد از آن نجات پيدا نمي كند وهركس زندگي را بخواهد به او نمي دهند وهرگز جز شقي كسي آرزوي زندگي با آنان را نمي كند، وما مي دانيم كه هيچ كس نمي ميرد مگر اينكه اجل او را فرا رسد. چگونه با گروهي نبرد نكنيم كه تو آنان را دشمنان خدا وقرآن وسنّت وقاتلان مهاجران وانصار توصيف كردي؟ گروهي از آنان ديروز (در بصره) بر طائفه اي از مسلمانان شوريدند وخدا را خشمگين كردند وزمين با كارهاي زشت آنان تاريك شد. آنان نصيبِ سراي ديگر را به كالاي اندك اين جهان فروختند. امام (عليه السلام) پس از شنيدن سخنان مالك رو به مردم كرد و فرمود: «اَلطَّرِيقُ مُشْتَرَكٌ وَ النّاسُ فِي الْحَقِّ سَواءٌ وَ مَنِ اجْتَهَدَ رَأْيُهُ فِي نَصِيحَةِ الْعامَّةِ فَلَهُ ما نَوي وَ قَدْ قَضي ما عَلَيْهِ». اين راه، راه عمومي است ومردم در برابر حق يكسانند.وآن كس كه با رأي ونظر خود براي جامعه خير خواهي كند، خدا سزاي او را مطابق نيّت او مي دهد وآن

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 95_ 94.

-------------------------- صفحه 530

كاري كه مرد «فزاري» انجام داد سپري شد.(1) اين سخن

را گفت واز منبر پايين آمد وبه خانه رفت. عوامل نفوذي معاويه در سپاه امام(عليه السلام)

ايجاد عوامل نفوذي در دستگاههاي نظامي وانتظامي وخريدن شخصيتها وفرماندهان سپاه، از شيوه هاي ديرينه قدرتهاي بزرگ بر ضدّ مخالفان خود بوده است وفرزند ابوسفيان در اين فن، نابغه وسرآمد روزگار خود بود. سياست در نظر گروهي رسيدن به مطلوب از هر راه ممكن، اعم از مشروع ونامشروع، است ومنطق آنان اين است كه هدف توجيه گر وسيله است. افراد ساده لوح كه موفقيت ظاهري معاويه را بيش از علي (عليه السلام) مي ديدند، امام را متهم به ناآگاهي از اصول سياست مي كردند ومي گفتند كه معاويه از علي سياستمدارتر است.ازاين جهت، امام (عليه السلام) در انتقاد از نظر اين گروه بي اطلاع از اصول سياست اسلام فرمود: «وَ اللّهِ ما مُعاوِيَةُ بِأَدْهي مِنّي وَ لكِنَّهُ يَغْدِرُ وَ يَفْجُرُ وَ لَوْلا كَراهِيَّةُ الْغَدْرِ لَكُنْتُ مِنْ أَدْهَي النّاسِ وَ لكِنْ كُلُّ غَدْرَة فَجْرَةٌ وَكُلُّ فَجْرَة كَفْرَةٌ وَلِكُلِّ غادِر لِواءٌ يُعْرَفُ بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ».(2) به خدا سوگند، معاويه از من سياستمدارتر نيست، چه او نيرنگ مي زند وگناه مي كند. واگر به جهت كراهت حيله گري نبود، من سياستمدارترين مردم بودم. ولي هر نيرنگي نوعي گناه است وهر گناهي يك نوع كفر، ودر روز رستاخيز هر حيله گر پرچم خاصي دارد كه با آن شناخته مي شود. براي اينكه سخن خالي از شاهد وگواه نباشد، نمونه اي از شگردهاي معاويه را در ايجاد عوامل نفوذي در سپاه امام ياد آور مي شويم.

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 95.

2 . نهج البلاغه عبده، خطبه 195.

-------------------------- صفحه 531

شور وهيجاني كه

سخنراني امام (عليه السلام) بر فراز منبر در باره نبرد با معاويه پديد آورد خارج از توصيف بود، تا آنجا كه يكي از عوامل نفوذي معاويه به نام اربد به سبب اعتراض به امام، آن هم به صورت خارج از نزاكت، در زير ضربات دست وپا له شد وقاتل او شناخته نشد.(1) مشاهده اين منظره سبب شد كه ديگر عوامل نفوذي حساب كار خود را بكنند ودرايجاد تزلزل در تصميم امام (عليه السلام) روش ديگري اتخاذ كنند تا شايد بتوانند امام را از عواقب جنگ واينكه معلوم نيست به نفع چه گروهي تمام خواهد شد بترسانند. از اين رو، دو عامل نفوذي، يكي از قبيله عبس (احتمالاً تيره اي از غطفان) وديگري از قبيله تَميم به نامهاي عبد اللّه وحنظله، تصميم گرفتند كه در ايجاد اختلاف نظر ميان ياران امام، حالت نصيحت وخير خواهي به خود بگيرند. لذا، هر يك از آن دو، گروهي از قبيله خود را با خويش همفكر كردند وبر امام (عليه السلام)وارد شدند. در ابتدا حنظله تميمي برخاست وگفت: ما از روي خير خواهي به سوي تو آمده ايم واميد است كه از ما بپذيري. ما در باره تو وكساني كه با تو هستند چنين مي انديشيم كه برخيزيد وبا اين مرد(معاويه) مكاتبه كنيد وبراي نبرد با شاميان عجله نكنيد. به خدا سوگند كه هيچكس نمي داند كه در رويارويي دو گروه، كدام يك پيروز مي شود وكدام شكست مي خورد. سپس عبد اللّه عبسي برخاست وسخناني همچون حنظله گفت وافرادي كه با آنان آمده بودند سخنان آن دو را تأييد كردند. امام (عليه السلام)، پس از ستايش خدا، در پاسخ

آنان چنين فرمود: خداوند وارث بندگان وسرزمينها وپروردگار آسمانها وزمينهاي هفتگانه است وهمگي به سوي او باز مي گرديم. به هر كس بخواهد فرمانروايي مي دهد واز هر كس بخواهد آن را باز مي ستاند.هركه را بخواهد گرامي مي دارد وهر كه را

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 94.

-------------------------- صفحه 532

بخواهد ذليل مي سازد. پشت كردن به دشمن از آنِ گمراهان و گنهكاران است، گرچه به ظاهر پيروز يا مغلوب شوند. به خدا سوگند، من سخن كساني را مي شنوم كه هرگز حاضر نيستند معروفي را بشناسند ومنكَري را انكار كنند.(1) امام (عليه السلام) بااين كلام اين دو جاسوس را، كه خود را در ميان مردم مخفي كرده واز طرف آنان سخن مي گفتند رسوا كرد وبه روشني بيان فرمود كه نبرد با معاويه بخشي از امر به معروف ونهي از منكر است كه هيچ مسلماني نمي تواند لزوم آن را انكار كند وكساني كه او را از نبرد با معاويه باز مي دارند عملاً اين دو اصل حياتي اسلام را زير پا مي نهند. پرده ها بالا مي رود

سخن امير مؤمنان (عليه السلام) سبب شد كه پرده از روي حقيقت كنار برود وماهيت آن دو نفر در همان مجلس برملا شود.لذا معقل رياحي برخاست وگفت: اين گروه براي خيرخواهي به سوي تو نيامده اند، بلكه براي فريفتن تو به حضورت رسيده اند.از آنان پرهيز كن كه آنان دشمنان نزديك تو هستند.(2) همچنين فردي به نام مالك برخاست وگفت: حنظله با معاويه مكاتبه دارد. اجازه بده او را بازداشت كنيم تا روزي كه نبرد سپري گردد. دو نفر ديگر به نامهاي عيّاش وقائد،

كه هر دو از قبيله عبس بودند، گفتند: گزارش رسيده است كه عبد اللّه با معاويه سر وسرّي دارد ونامه هايي ميان او ومعاويه ردّ وبدل مي شود. شما او را بازداشت كنيد يا اجازه دهيد كه ما بازداشت كنيم تا نبرد سپري گردد.(3) افشاگري اين چهار نفر سبب شد كه جاسوسان به دست وپا بيفتند وبگويند:آيا اين پاداش كسي است كه به كمك شما بشتابد ونظر خود را در باره شما ودشمنانتان بگويد؟ امام (عليه السلام) در پاسخ آنان گفت:خدا ميان من وشما حاكم

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 96، شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 175.

2 . وقعه صفّين، ص 96، شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 175.

3 . وقعه صفّين، ص 96، شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 175.

-------------------------- صفحه 533

است وشما را به او واگذار مي كنم واز او كمك مي گيرم. هركسي مي خواهد مي تواند برود. اين سخن را گفت وجمعيت متفرّق شدند. چند روزي نگذشت كه پس از يك مشاجره ميان حنظله وبزرگان قبيله تميم، هر دو عامل نفوذي با گروهي عراق را به قصد شام ترك كردند وبه معاويه پيوستند.امام، به سبب خيانتي كه حنظله مرتكب شده بود، دستور داد خانه او را ويران كنند تا براي ديگران درس ادب وعبرت باشد.(1) انتظار يا حركت به سوي شام

همه فرماندهان سپاه وشيفتگان راه وروش امام (عليه السلام) در اينكه بايد كار فرزند ابوسفيان را يكسره كرد اتّفاق نظر داشتند، جز گروه اندكي مانند اصحاب عبد اللّه بن مسعود كه براي خود نظر خاصي داشتند.(در آينده نظر آنان را

خواهيم آورد). ولي در اين ميان، افراد مخلص ومورد وثوق امام، چون عدي بن حاتم وزيد بن حسين طائي خواهان تأنّي بيشتري بودند تا شايد از طريق نامه نگاري ومذاكره مشكل برطرف گردد. لذا عدي رو به امام كرد وگفت: اماما، اگر مصلحت مي دانيد كمي تأنّي كنيد وبه آنان مهلت بدهيد تا نامه هاي آنان برسد ونمايندگان اعزامي شما با آنان مذاكره كنند.اگر پذيرا شدند هدايت مي يابند، وصلح براي هر دو طرف بهتر است واگر بر لجاجت خود ادامه دادند ما را به سوي آنان حركت ده. امّا در مقابل آنان، اكثر سران سپاه علي (عليه السلام) خواهان حركت سريع به سوي شام بودند ودر آن ميان يزيد بن قيس ارحبي، زياد بن نضر، عبد اللّه بن بديل، عمرو بن حَمِق(دو صحابي بزرگ) وحُجر بن عدي(از تابعين معروف) اصرار بيشتري ميورزيدند ودر اظهار نظرهاي خود نكاتي را ياد آور مي شدند كه درستي نظر آنان را روشن مي ساخت.

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 176; وقعه صفّين، ص 97.

-------------------------- صفحه 534

مثلاً نظر عبد اللّه بن بديل اين بود كه: آنان به دو دليل با ما سرِ نزاع دارند: 1_ آنان از تحقّق مساوات ميان مسلمانان مي گريزند وخواهان تبعيض در اموال ومناصب هستند ونسبت به مقام ومنصبي كه دارند بخل ميورزند ودنيايي را كه به دست آورده اند نمي خواهند از دست بدهند. 2_ چگونه معاويه با علي (عليه السلام) بيعت كند، در حالي كه امام در يك روز برادر و دايي وجدّ او را در جنگِ بدر كشته است؟ به خدا سوگند كه فكر نمي

كنم آنان هرگز تسليم شوند،مگر اينكه نيزه ها بر سرآنان شكسته شود وشمشيرها فرق آنان را بشكافد وعمودهاي آهنين مغز آنان را متلاشي كند. با توجه به دلايل عبد اللّه روشن شد كه هر نوع تأخير در حركت به نفع دشمن وبه ضرر امام (عليه السلام) وياران او بود. لذا، يكي از علاقه مندان امام به نام يزيد ارجي رو به آن حضرت كرد وگفت: اهل مبارزه كسالت وخواب به خود راه نمي دهد وهرگز پيروزي را كه به دست آمده است از دست نمي دهد ودر باره آن امروز وفردا وپس فردا نمي كند.(1) بردباري در عين خشمگيني

در اين اثنا به امام (عليه السلام) خبر رسيد كه عمرو بن حمق صحابي بزرگ وحجر بن عدي از مردم شام تبرّي جسته آنان را لعنت مي كنند. امام (عليه السلام)كسي را مأمور كرد كه آنان را از اين كار باز دارد. آنان پس از شنيدن پيام امام به حضور وي رسيدندو گفتند: چرا ما را از اين كار بازداشتي؟مگر آنان اهل باطل نيستند؟امام (عليه السلام)فرمود: چرا، ولي: دوست ندارم كه شما لعنت كننده ودشنام دهنده باشيد، فحش ندهيد وتبري

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 177; وقعه صفّين102_ 98.

-------------------------- صفحه 535

مجوئيد واگر به جاي آن، بديهاي آنان را بگوئيد مؤثرتر وبهتر خواهد بود واگر به جاي لعن وبيزاري به آنان بگوئيد: خدايا خون ما وخون آنان را حفظ كن، ميان ما وآنان صلح برقرار كن. آنان را از گمراهي هدايت بفرما تا آن كسي كه به حق ما جاهل است آن را بشناسد. براي من خوشتر وبراي شما بهتر خواهد

بود.(1) هر دو نفر پند امام (عليه السلام) را پذيرفتند وعمرو بن حمق علّت ارادت خود را به امام چنين بيان كرد: من به سبب پيوند خويشاوندي يا به علّت طمع در مال ومقام با تو بيعت نكردم. بلكه انگيزه من در بيعت اين بود كه تو داراي پنج صفت برجسته اي كه رشته ارادت تو را بر گردنم افكنده است: تو پسر عموي پيامبري; نخستين كسي هستي كه به او ايمان آورده اي; همسر با فضيلت ترين زنان اين امّت هستي; پدر ذرّيه رسول خدايي; بزرگترين سهم را در جهاد در بين مهاجران داري. به خدا سوگند، اگر به من تكليف كنند كه كوههاي بلند را از جا بركَنم وآب درياهاي موّاج را بيرون بريزم تا روزي بتوانم دوستان تو را كمك كنم ودشمنان تو را نابود سازم، باز هم خود را ادا كننده حقّي كه بر ذمّه من است نمي بينم. امير مؤمنان (عليه السلام) وقتي اخلاص عمرو را مشاهده كرد در حقّ او چنين دعا فرمود: اَللّهُمَّ نَوِّر قَلْبَهُ بالتُقي وَ أَيِّدْهُ إِلَي صِراط مُسْتَقِيم. لَيْتَ أَنَّ فِي جُنْدِي مِأَة مِثْلِكَ. فَقالَ حُجرٌ إذاً وَ اللّهِ يا أَميرَ المُؤمِنينَ صَحَّ جُنْدُكَ وَ قَلَّ مَنْ يَغُشُّكَ».(2)

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 103; نهج البلاغه، خطبه 197; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 181; أخبار الطوال، ص 155; تذكرة الخواص ابن جوزي، ص 154; مصادر نهج البلاغه، ج3، ص 102.

2 . وقعه صفين، صص104_ 103.

-------------------------- صفحه 536

خدايا قلب او را نوراني ساز واو را به راه راست هدايت فرما; اي كاش در ارتش من صد نفر مانند تو بودند.

حجر گفت: اگر چنين مي شد، سپاه تو اصلاح مي پذيرفت وافراد متقلّب در آن كمتر پيدا مي شدند. تصميم نهايي امام(عليه السلام)

امام (عليه السلام) پس از شنيدن سخنان موافق ومخالف، به حكم آيه: (وَشاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَي اللّهِ) ، بر آن شد كه شخصاً تصميم بگيرد. لذا پيش از هر كار دستور داد كه ذخاير واموال اضافه اي را كه د رنزد استانداران وقت است گرد آورند تا هزينه تجهيز وحركت دادن سپاهيان به سوي شام فراهم شود. سه ركن مهم در جهاد اسلامي

جنگ وبه تعبير قرآن «جهاد»و«قتال» ، در گرو فراهم شدن مقدماتي است كه اهمّ آنها در سه چيز خلاصه مي گردد: 1_ نيروي انساني وسربازان كار آمد وشجاع. 2_ فرماندهان لايق. 3_ بودجه كافي. آزمونها ودعوتهاي پياپي از مردم ولبيك گويي گروههاي زيادي از قبايل ساكن عراق نخستين ركن از اركان سه گانه جهاد را فراهم ساخت وبراي امام (عليه السلام) از اين حيث جاي نگراني نبود. ولي براي حفظ آمادگيها، شخصيتهايي مانند فرزندان آن حضرت امام حسن مجتبي (عليه السلام) وحضرت حسين (عليه السلام) ، وياران با وفاي وي، همچون عمّار ياسر، در مواقع مختلف به سخنراني پرداختند. براي تأمين ركن دوّم، امام (عليه السلام)به افرادي شايسته نامه هايي نوشت وآنان را براي شركت در نبرد

-------------------------- صفحه 537

دعوت كرد. وجود چنين افرادي، گذشته از آن كه به سپاه امام معنويت وجذبه خاصي مي بخشيد وبر اعتبار وارزش معنوي جهاد مي افزود، قدرت رزمي سپاه را هم افزايش مي داد. در اين مورد فقط به ترجمه نامه اي از امام (عليه السلام) مي پردازيم كه آن

را به مخنف بن سليم والي اصفهان نوشت.نامه چنين بود: سلام بر تو ، حمد خدايي را كه جز او خدايي نيست.امّا بعد; جهاد با كسي كه از حق سرباز زده ودر خواب كور دلي وگمراهي فرو رفته است بر عارفان فريضه ولازم است. خداوند از آن كسي كه او را راضي سازد، راضي واز آن كس كه او را مخالفت كند، خشمگين است.ما تصميم گرفته ايم كه به سوي اين گروه برويم، گروهي كه در مورد بندگان خدا به غير آنچه كه خدا امر كرده است عمل مي كنند وبيت المال را به خود اختصاص داده اند وحق را كشته وفساد را آشكار ساخته اند وخارجان از طاعت خدا را رازدار خود اتّخاذ كرده اند. اگر يكي از دوستان خدا بدعتهاي آنان را بزرگ بشمارد او را دشمن مي دارند واز خانه وكاشانه اش تبعيد مي كنند واز بيت المال محروم مي سازند واگر ظالمي بر ستمگري آنان كمك كند او را دوست مي دارند و به خود نزديك مي سازند وياريش مي كنند.آنان بر ستم اصرار ورزيده اند وبر مخالفت (با شرع)تصميم گرفته اند واز زمانهاي ديرينه بر اين وضع بوده اند، تا مردم را از حق باز دارند ودر ترويج گناه وستم كمك كنند. آنگاه كه نامه من به دست تو رسيد، كارهاي خود را به مطمئنترين فرد بسپار وبه سوي ما بشتاب، شايد با اين دشمن حيله گر رو به رو شوي وبه معروف امر واز منكر نهي كني. ما در پاداش جهاد از تو بي نياز نيستيم.(1) وقتي نامه امام (عليه السلام) ، به خطّدبيرش عبد اللّه بن ابي رافع،

به دست استاندار اصفهان رسيد فوراً دو نفر از نزديكان خود را برگزيد وامور اصفهان را به حارث بن ابي الحارث وكارهاي همدان را، كه د رآن روز از نظر سياسي تابع اصفهان

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 106_ 104;شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 183_ 182.

-------------------------- صفحه 538

بود، به سعيد بن وهب واگذار كرد وبه جانب امام حركت نمود وهمان طور كه امام گفته بود(ما در پاداش جهاد از تو بي نياز نيستيم) در اثناء جنگ به شهادت رسيد.(1) اين تنها فرماندهي نيست كه امام (عليه السلام) او را به جهاد دعوت كرد، بلكه در همين مورد در ماه ذي القعده سال سي وهفتم هجري نامه اي نيز به ابن عبّاس نوشت واز او مابقي بيت المال را درخواست كرد وخاطر نشان ساخت كه قبلاً كساني را كه در اطراف او قرار دارند بي نياز سازد ومازاد آن را به كوفه فرستد. البته در شرايط جنگي، تنها بيت المال مربوط به كوفه، امام (عليه السلام) را كافي نبود وطبعاًاز ديگر ايالتها هم كمك گرفته است.(2) تقويت روحيه سپاهيان

امام از نظر نيروي انساني در مضيقه نبود، چه بخش عظيمي از سرزمين اسلامي در اختيار او بود.درعين حال ، عوامل نفوذي وافراد بُز دل، با ايجاد يأس وتزلزل، از حرارت سربازان راه حق مي كاستند. از اين جهت ، امام (عليه السلام) وپس از وي فرزند عزيزش حضرت مجتبي (عليه السلام)وفرزند ديگرش حضرت حسين (عليه السلام) تا لحظه حركت از اردوگه نخيله در ميان مردم به ايراد خطابه وسخنراني پرداخته وروحيه ها را تقويت مي كردند. تاريخ، متون سخنان آنان را ضبط

كرده است.(3) گاهي نيز افراد برجسته وشهادت طلباني مانند هاشم بن عتبة بن وقّاص، برادر زاده سعد وقّاص، در اجتماعي به سخنراني پرداخته واصرار مي ورزيد كه امام هر چه زودتر آنان را به نبرد گروهي كه به كتاب خدا پشت كرده وحلال خدا را حرام وحرام او را حلال اعلان نموده اند گسيل دارد. او به اندازه اي پر حرارت واز سوز دل سخن مي گفت كه امام (عليه السلام) در حقّ او دعا كرد وفرمود:«اَللّهُمَّ ارْزُقْهُ الشَّهادَةَ

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 106_ 104;شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 183_ 182.

2 . وقعه صفّين، صص 106_ 104;شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 183_ 182.

3 . وقعه صفّين، صص 115_ 112.

-------------------------- صفحه 539

في سَبِيلِكَ وَ الْمُرافَقَةِ لِنَبِيِّكَ صَلَّي اللّه عَلَيْهِ وَآلِهِ وَ سَلَّمَ». (1) يعني: پروردگارا شهادت را روزي او كن واو را با پيامبرت هم نشين فرما. هاشم پرچمدار امام (عليه السلام) در صفين بود ودر آخرين روزهاي نبرد جام شهادت نوشيد. آزادي در گزينش راه

گروهي از ياران عبد اللّه مسعود(2) به حضور امام (عليه السلام) رسيدند وگفتند:ما با شما حركت مي كنيم ودور از شما اردو مي زنيم تا كار شما ومخالفانتان را زير نظر بگيريم.هرگاه ببينيم كه يك طرف به كار نامشروعي دست مي زند ويا تعدّي مي كند بر ضدّ او مي جنگيم. وضع امام (عليه السلام) در طول زندگي وحكومتش طوري نبود كه براي آنان ترديد آفرين باشد،ولي عوامل نفوذي در قلوب آنان وسوسه كرده وصالحان را نسبت به جنگ با فرزند ابوسفيان مردّد ساخته بودند. از اين رو، امام (عليه

السلام) به آنان فرمود:«مَرْحَباً وَ أَهْلاً; هذا هُوَ الفِقْهُ فِي الدِّينِ وَالعِلْمِ بِالسٌّنَّةِ. مَنْ لَمْ يَرْضَ بِهذا فَهُوَ جائِرٌ خائِنٌ».(3) يعني:آفرين بر شما; اين سخن همان دين فهمي وحقيقت آموزي وآگاهي از سنّت پيامبر است.هركس بر اين كار راضي نگردد ستمگري خائن است. گروه ديگري از ياران عبد اللّه بن مسعود نيز آمدند وگفتند:ما، در عين اعتراف به فضيلت تو، در مشروع بودن اين نبرد در شك وترديد هستيم.اگر بناست ما با

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 184.

2 . عبد اللّه بن مسعود از حافظان قرآن و از مسلمانان صدراسلام است ومخالفت او با عثمان سرگذشت درازي دارد.وي در سال 32 هجري در مدينه درگذشت، مقدمات جنگ صفين در اواخر سال سي وهفتم پي ريزي شد واز او درآن روز خبري نبود.فقط گروهي به عنوان ياران او كه قرآن واحكام از او آموخته بودند باقي بودند. طبقات ابن سعد، ج3، ص 160(طبع بيروت).

3 . وقعه صفّين ، ص 115; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص186.

-------------------------- صفحه 540

دشمن نبرد كنيم ما را به نقاط دوري گسيل دار تا در آنجا با دشمنان دين جهاد كنيم. امام (عليه السلام) از اين اعتذار ناراحت نشد وگروه چهارصد نفري آنان را به سرپرستي ربيع بن خثيم روانه ري كرد تا در آنجا انجام وظيفه كنند وجهاد اسلامي را كه در اطراف خراسان پيش مي رفت ياري رسانند.(1) اگر اين گروه، به عللي، خود مايل به شركت در جهاد نشدند، متقابلاً امام (عليه السلام) نيز افراد قبيله باهله را، كه روابط آنان با امام تيره بود، از شركت در

اين جهاد نهي كرد ومقرّري آنان را پرداخت ودستور داد كه به سوي ديلم بروند وبا برادران مسلمان خوددر آن ثغور خدمت كنند.(2) فرماندهان بلند پايه سپاه امام (عليه السلام)

اغلب ياران امام (عليه السلام) را مردم كوفه وبصره وقبايل يمني اطراف اين دو شهر بزرگ تشكيل مي داد. امام براي قبايل پنجگانه اي كه همراه ابن عبّاس از بصره به نخيله (اردوگاه كوفه) وارد شده بودند پنج فرمانده بزرگ معيّن كرد: 1_ بر قبيله بكر بن وائل: خالد بن معمّر سدوس. 2_ بر قبيله عبد القيس: عمرو بن مرجوم عبدي. 3_ بر قبيله ازد: صبرة بن شيمان ازدي. 4_ بر تميم وضبّه ورباب: احنف بن قيس. 5_ بر اهل عاليه: شريك بن اعوَر. همه اين فرماندهان به همراه ابن عبّاس از بصره به كوفه آمده بودند واو ابوالأسود دوئلي را نيز جانشين خود قرار داده بود ودر سفر امام (عليه السلام) را همراهي

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 186.

2 . وقعه صفين، ص 116.

-------------------------- صفحه 541

كرد.(1) همچنين امام (عليه السلام) بر قبايل هفتگانه كوفي، كه نخيله از وجود آنان موج مي زد، مجموعاً هفت فرمانده معيّن كرد كه تاريخ اسامي آنان را ضبط كرده است.(2) اعزام پيشرزمان

مسئله تعيين فرماندهان كل به پايان رسيد وامام (عليه السلام) عقبة بن عمرو انصاري را، كه از سابقان در اسلام واز كساني بود كه با پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)در «عقبه» بيعت كرده بود، جانشين خود قرار داد وفرمان آماده باش صادر كرد. درآن هنگام كه اردوگاه كوفه از سپاهيان اسلام موج مي زد، گروهي كه در دوران حكومت عثمان

به جرم اعتراض به حكومت وقت به كوفه تبعيد شده بودند دور هم گرد آمدند وچنين شعار دادند:«قَدْ آنَ لِلّذينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ»: وقت آن رسيده كه كساني كه از خانه هاي خود بيرون رانده شدند، براي نبرد با دشمن آماده شوند.(3) ابتدا امام (عليه السلام) دو هنگ دوازده هزار نفري را، به عنوان پيشرزمان، روانه مسير شام كرد وفرماندهي يك هنگ هشت هزار نفري را بر عهده زياد نهاد ويك هنگ چهار هزار نفري را به هاني سپرد وبه هر دو دستور داد كه با كمال اتحاد راه شام را در پيش بگيرند وهرجا كه با دشمن رو به رو شدند همانجا اردو بزنند.(4) ***

--------------------------

1 . وقعه صفين، ص 117; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 194.

2 . وقعه صفّين، ص 121.در مروج الذهب (ج2، ص 384) ابا مسعود عقبة بن عامر الأنصاري ذكر شده است.

3 . وقعه صفّين، ص 121.

4 . كامل ابن اثير، ج144; تاريخ طبري، ج3، جزء 4، ص 237.

-------------------------- صفحه 542 صفحه 543

مردم، طلايه داران سپاه خود را قبلاً اعزام كرده ام(1) وبه آنان فرمان داده ام كه در كنار فرات درنگ كنند تا فرمان من به آنان برسد. هم اكنون وقت آن رسيده است كه از آب عبور كنيم وبه سوي گروهي از شما مسلمانان برويم كه در اطراف دجله زندگي مي كنند وآنان را همراه شما به سوي دشمن حركت دهيم تا امدادگر شما باشند.(2) عقبة بن خالد (3) را بر فرمانداري كوفه برگزيده ام. خود وشما را ترك نكردم (تفاوتي ميان خود وشما قائل نشدم). مبادا كسي از حركت باز ماند. به مالك بن حبيب يربوعي دستور داده ام كه متخلّفان وعقب ماندگان را رها نكند، مگر

--------------------------

1 . امام (عليه السلام) دوازده هزار سرباز را به فرماندهي زياد بن نضر وشريح بن هاني قبلاً اعزام كرده بود.

2 . نهج البلاغه، خطبه 48; وقعه صفّين، ص 131(با كمي تفاوت). امام (عليه السلام) اين خطبه را در اردوگاه نخيله، واقع در بيرون شهر كوفه، در بيست وپنجم شوال سال 37 ايراد كرده است . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 201.

3 . عقبة بن عامر، مروج الذهب، ج2، ص 384.

-------------------------- صفحه 544

اينكه همه را به شما ملحق سازد.(1) در اين هنگام معقل بن قيس رياحي، كه فردي حادّ وغيور بود، برخاست وگفت: به خدا سوگند، كسي تخلّف نمي كند مگرمشكوك ودرنگ نمي كند مگر منافق. چه بهتر كه به مالك بن حبيب دستور فرماييد كه متخلّفان را گردن بزند. امام در پاسخ او گفت:من دستور لازم را به او داده ام واو، به خواست خدا، از فرمان من تخلّف

نمي كند. آن گاه گروهي ديگر خواستند سخن بگويند ولي امام (عليه السلام) اجازه نداد واسب خود را خواست وهنگامي كه پاي خود را بر ركاب آن نهاد گفت: «بسم اللّه» ووقتي بر روي زين قرار گرفت گفت:(سُبْحانَ الّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنّا لَهُ مُقْرِنينَ وَإِنّا إِلي ربِّنا مُنْقَلِبُونَ)(2) (=پيراسته است خدايي كه اين مَركب رامُسَخَّر ما ساخته است وما توان آن را نداشتيم، وهمگان به سوي خدا باز مي گرديم). آنگاه گفت: پروردگارا، من از مشقّت سفر واز اندوه بازگشت واز سرگرداني پس از يقين واز چشم انداز بد در اهل ومال، به تو پناه مي برم.پروردگارا، تو همراه ومصاحب در سفر وجانشين در خانواده اي واين دو جز در تو جمع نمي شود، زيرا آن كس كه جانشين است همراه نمي شود وآن كس كه مصاحب گشت جانشين نمي شود. سپس مركب خود را حركت داد، در حالي كه حرّ بن سهم ربعي در پيشاپيش او حركت مي كرد ورجز مي خواند. در اين هنگام مالك بن حبيب، رئيس نگهبانان امام (عليه السلام) ، عنان اسب آن حضرت را گرفت وبا حالت تأثّر گفت:اماما، آيا رواست كه با مسلمانان به سوي جهاد بروي وبا آنان به اجر جهاد در راه خدا نائل گردي ومرا براي جمع آوري

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 132.

2 . سورة زخرف، آية 13.

-------------------------- صفحه 545

متخلّفان ترك كني؟ امام فرمود: اين گروه هر پاداشي كسب كنند، تو با آنان شريك هستي.تو در اينجا كارسازتر از آن هستي كه با ما باشي. ابن حبيب گفت:«سمْعاً وطاعَةً يا اَمِيرَ الْمُؤْمِنينَ».(1) امام (عليه السلام) با سربازان خود

كوفه را ترك گفت وچون از پل كوفه عبور كرد رو به مردم كرد وگفت: مشايعت كنندگان ومقيمان در اين نقطه نماز را تمام مي خوانند، ولي ما مسافريم وهركس با ما است نبايد روزه واجب بگيرد ونماز او قصر است. آن گاه دو ركعت نماز ظهر به جاي آورد وسپس به حركت خود ادامه داد. وقتي به دير ابو موسي، كه در دو فرسخي كوفه قرار داشت، رسيد نماز عصر را به دو ركعت گزارد وچون از نماز فارغ شد در تعقيب آن گفت: پيراسته است خدايي كه صاحب نعمت وبخشش است.منزّه است خدايي كه صاحب قدرت وكرم است. از او مي خواهم كه مرا به قضاي خود راضي وبه طاعت خو د موفق وبه فرمانش متوجه سازد، كه او شنونده دعاست.(2) سپس حركت كرد وبراي اقامه نماز مغرب در نقطه اي به نام «ثَرس» كه نهر عظيمي از شاخه هاي فرات از آنجا مي گذشت فرود آمد ونماز مغرب را گزارد ودر تعقيب آن خدا را چنين خواند: ستايش خدايي را كه شب را در روز وروز را در شب وارد مي كند.سپاس خداي را كه هر وقت كه سياهي شب منتشر گردد. حمد خداي را هر وقت كه ستاره اي در آيد يا افول كند.(3) پس شب را تا طلوع فجر در آنجا به استراحت پرداخت وپس از اقامه نماز صبح راه سفر را در پيش گرفت.وقتي به نقطه اي به نام «قبه قبين» رسيد وچشمش به نخلهاي

--------------------------

1 . وقعه صفين، صص 134_ 132.

2 . وقعه صفين، صص 134_ 132.

3 . وقعه صفين، صص 134_ 132.

-------------------------- صفحه 546

بلندي افتاد كه در پشت نهر قرار داشت، اين آيه را خواند:(وَالنَّخْلَ باسِقات لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ) (1) (=به وسيله آبي كه از آسمان فرو فرستاديم نخلهاي بلندي رويانيديم كه داراي شكوفه هاي منظم ودرهم پيچيده است). با اسب خود از نهر عبور كرد ودر كنار معبدي متعلق به يهود به استراحت پرداخت.(2) عبور امام (عليه السلام) از سرزمين كربلا

امام (عليه السلام) در مسير خود از كوفه به صفّين از سرزمين كربلا عبور كرد. هرثمة بن سليم مي گويد: امام در سرزمين كربلا فرود آمد وبا ما نماز گزارد. وقتي سلام نماز را گفت، مقداري از خاك آن را برداشت وبوييد وگفت:(=خوشا به حالت اي تربت كربلا كه گروهي از تو محشور مي شوند وبدون حساب وارد بهشت مي گردند.) آن گاه با دست خود به اين نقطه وآن نقطه اشاره كرد وگفت:اينجا وآنجا. سعيد بن وهب مي گويد: گفتم مقصود شما چيست؟فرمود: خانواده گرانقدري در اين سرزمين فرود مي آيند. واي بر آنان از شما، واي بر شما از آنان، گفتيم: مقصود چيست؟گفت: واي بر آنان از شما كه آنان را مي كشيد; واي بر شما از آنان كه شما را به سبب قتل آنان وارد آتش مي كنند.(3) حسن بن كثير از پدر خود نقل كرده كه امام (عليه السلام) در سرزمين كربلا ايستاد وگفت: «ذاتُ كَرْب وَ بَلاء»(=سرزمين غم وبلاست.) آن گاه به دست خود به نقطه خاصي اشاره كرد وگفت: اينجا بار انداز آنان وخوابگاه مركبهايشان است.سپس به نقطه اي ديگر اشاره كرد وگفت:اين نقطه قتلگاه آنان است. هرثمه، راوي نخست، مي گويد: جنگ صفّين به پايان رسيد ومن به محل زندگي

خود بازگشتم وگزارش امام (عليه السلام) را در سرزمين كربلا به همسر خود كه شيعه امام بود گفتم وافزودم كه: چگونه امام بر غيب دست يافته است؟ همسرم گفت:

--------------------------

1 . سوره ق، آية 10.

2 . وقعه صفين، ص 135.

3 . همان، صص142_ 140; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3،صص170_ 169.

-------------------------- صفحه 547

مرا رها كن كه امام جز حق نمي گويد. روزگاري گذشت. عبيد اللّه بن زياد سپاه عظيمي را به سوي نبرد با حسين گسيل داشت ومن در ميان آن سپاه بودم. وقتي به سرزمين كربلا رسيدم به ياد سخنان امام افتادم واز اين پيشامد بسيار ناراحت شدم. اسب خود را به سوي خيمه هاي حسين تاختم وبه حضور او رسيدم وجريان را گفتم.حسين (عليه السلام) فرمود: سرانجام با ما هستي يا بر ضدّ ما؟ گفتم: هيچ كدام; من خانواده خود را در كوفه رها كرده ام واز ابن زياد مي ترسم. فرمود:هرچه زودتر اين سرزمين را ترك كن، چه به خدايي كه جان محمّد (صلي الله عليه وآله وسلم) در دست اوست، هركس فرياد استغاثه ما را بشنود وما را كمك نكند خداوند او را در آتش مي افكند. از اين رو، فوراً آن نقطه را ترك گفتم تا روز شهادت را نبينم.(1) امام (عليه السلام) در ساباط ومدائن

امام (عليه السلام) سرزمين كربلا را به قصد ساباط ترك گفت وبه شهرك «بهرسير» رسيد كه در آنجا آثاري از كسري باقي نمانده بود. در اين هنگام يكي از ياران او به نام حرّ بن سهم(2) به شعر ابو يعفر تمثّل جست وگفت: حَرَّتِ الرِّياحُ عَلي مَكانِ دِي_ارِهِمْ فَكأَنَّم___ا كانُ___وا

عَلي مِيع___اد باد خزان بر سرزمين آنها وزيد، تو گويي بر ميعاد خود قرار داشتند. امام (عليه السلام) فرمود: چرا اين آيات را تلاوت نكردي؟ (كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنّات وَ عُيُون * وَ زُرُوع وَمَقام كَرِيم*وَ نِعْمَة كانُوا فِيهافاكِهينَ* كَذلكَ وَ أَورَثْناها قَوماً آخَرِينَ* فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالأَرضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرينَ).(دخان:25_ 29) چه باغها وچشمه ها ومزرعه ها ومقام بزرگ ونعمتهايي را كه از آنها بهره مند

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 141_ 140 ;شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص169.

2 . در بعضي جاها حريز درج شده است. پاورقي وقعه صفّين ،ص 142.

-------------------------- صفحه 548

بودند ترك گفتند ورفتند، وبدين گونه ديگران را وارث آنان قرار داديم. پس نه آسمان بر آنان گريه كرد ونه زمين، ومهلت داده نشدند. آن گاه امام (عليه السلام) افزود: گروه دوّم نيز وارث بودند ولي رفتند وديگران وارث آنان شدند. اين گروه نيز اگر سپاس نعمت را بجا نياورند، نعمتهاي الهي، به جهت نافرماني، از آنان نيز سلب مي شود. از كفران نعمت دوري جوييد، تا بدبختي شما را فرا نگيرد. سپس دستور داد كه سپاه در نقطه بلندي از آنجا فرود آيند. منطقه اي كه امام (عليه السلام) در آن فرود آمده بود نزديك مدائن بود. امام دستور داد كه حارث اعور در شهر ندا دهد كه هر كس قدرت جنگيدن دارد در وقت نماز عصر به حضور امير مؤمنان برسد. وقت نماز عصر فرا رسيد وافراد قدرتمند آنان به حضور امام (عليه السلام)آمدند. امام خدا را حمد وسپاس گفت وآن گاه افزود: من از تخلّف شما از شركت در جهاد وجدا

شدنتان از مردم منطقه وزندگي در سرزمين مردم ستم پيشه ونابود شده در شگفتم. نه به نيكي امر مي كنيد ونه از بديها باز مي داريد.(1) كشاورزان مدائن گفتند:ما در انتظار دستور تو به سر مي بريم.آنچه دوست داري فرمان ده. امام (عليه السلام) به عدي بن حاتم دستور داد كه در آنجا بما ند وهمراه آنان به سوي صفّين حركت كند. عدي، پس از سه روز توقف، همراه با سيصد نفر مدائن را ترك گفت ولي به فرزند خود يزيد دستور داد كه در آنجا بماند وبا گروه دوّم به امام (عليه السلام) بپيوندند. او نيز در رأس چهار صد نفر به امام پيوست.(2) استقبال كشاورزان انبار از امام (عليه السلام)

امام (عليه السلام) مدائن را به سوي «انبار» ترك گفت. مردم انبار از حركت امام

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 203_ 202; وقعه صفين، ص 142.

2 . وقعه صفين، ص 143; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 203.

-------------------------- صفحه 549

وعبور وي از آنجا آگاه شدند وبه استقبال آن حضرت شتافتند وميان آنان وامام (عليه السلام) در اين استقبال گفتگوهايي انجام گرفت. آنان وقتي با امام (عليه السلام) روبرو شدند از اسبهاي خود فرود آمدند ودر مقابل او به جست وخيز وخضوع وتذلّل پرداختند. امام فرمود: اين چه كاري است كه انجام مي دهيد واين چهار پايان را براي چه آورده ايد؟ گفتند: اين روش ما در تعظيم بزرگان (از عهد شاهان ايران) بوده است واين چهارپايان هديه اي است از مابه شما، وما براي شما وديگر سپاهيان، غذا وبراي مركبها وچهار پايانتان علف فراهم

كرده ايم. امام فرمود: آنچه را كه خوي خود در تعظيم بزرگان مي انگاريد، به خدا سوگند، آن عمل به نفع آنان نيست وشما با اين كار خود را به زحمت ومشقّت مي افكنيد. ديگر به اين كار باز نگرديد. چهار پاياني را كه همراه خود آورده ايد، اگر راضي باشيد، از شما مي پذيرم مشروط بر اينكه از خراج وماليات حساب شود. غذايي كه براي ما فراهم كرده ايد به يك شرط مي پذيرم وآن اينكه بهاي آن را بپردازيم. مردم انبار گفتند: شما بپذيريد، ما قيمت مي كنيم وآن گاه بهاي آن را مي گيريم. امام فرمود: در اين صورت كمتر از قيمت واقعي تقويم مي كنيد. مردم انبار گفتند:اماما، ما در ميان مردم عرب دوستان وآشناياني داريم. آيا ما را از هديه كردن به آنان وآنان را از پذيرفتن هديه ما باز مي داريد؟ امام فرمود:همه اعراب دوستان شما هستند،ولي هركس شايسته نيست كه هداياي سنگين شما را بپذيرد، واگر كسي بر شما خشم كرد ما را آگاه سازيد. مردم انبار گفتند:اماما، هديه ما را بپذير. ما دوست داريم كه هديه ما را بپذيري.

-------------------------- صفحه 550

امام فرمود: واي بر شما.ما از شما بي نيازتريم. اين جمله را گفت وراه خود را در پيش گرفت وعدل الهي را براي كساني كه ساليان درازي در زير ستم شاهان عجم بودند وپيوسته دسترنج آنان پيشكش فرمانروايان بود، به آنان ياد آور شد.(1) امام (عليه السلام) در ادامه راه وقتي به الجزيره رسيد قبيله هاي «تَغْلِب» و«نمر» از آن حضرت استقبال كردند. امام فقط به يكي از فرماندهان خود به نام يزيد قيس اجازه

داد كه از غذا وآب آنان استفاده كند، زيرا وي از اهل آن قبايل بود. سپس امام (عليه السلام) به سرزمين «رقه » رسيد ودر كنار فرات فرود آمد. در آنجا راهبي در صومعه خود زندگي مي كرد وچون از ورود امام آگاه شد به حضور آن حضرت رسيد وگفت:صحيفه اي به وراثت از پدران به دست ما رسيده كه آن را ياران مسيح نوشته اند ومن آن را آورده ام تا براي شما بخوانم. سپس آن را به شرح زيرا قرائت كرد: به نام خداوند بخشاينده مهربان; خدايي كه در گذشته مقدّر كرده ونوشته است كه درميان مردماني درس ناخوانده پيامبري رابر مي انگيزد كه آنان را كتاب وحكمت مي آموزد وبه راه خدا هدايت مي كند ودر بازارها نداي توحيد را سر مي دهد وبدي را با بدي مجازات نمي كند بلكه مي بخشد. پيروان او ستايشگران خدا هستند كه در هر نقطه بلندي ودر هر بالا رفتن وفرود آمدن خدا را ثنا مي گويند. زبان آنان به گفتن تهليل وتكبير روان است. خدا او را بر دشمنان پيروز مي گرداند. آن گاه كه خدا او (پيامبر) را بگيرد، امّت وي دو دسته مي شوند ولي دو مرتبه متّحد مي گردند ومدّتي به همين حالت مي مانند ولي باز دو دسته مي شوند. مردي از امّت او از ساحل اين فرات مي گذرد. او فردي است كه به نيكيها امر مي كند واز بديها باز مي دارد; به حق قضاوت مي كند ودر امر داوري رشوه واجرت نمي پذيرد. دنيا در نظر او از خاكستري كه

--------------------------

1 . نهج البلاغه، با ب الحكم،

شماره 36باختصار; وقعه صفّين، ص 144; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 203.

-------------------------- صفحه 551

در مسير تند باد قرار گيرد بي ارزشتر ومرگ براي او از نوشيدن آب براي فرد تشنه گواراتر است.در پنهاني از خدا مي ترسد ودر آشكار به او اخلاص مي ورزد. در اجراي امر خدا از سرزنش سرزنش كنندگان نمي ترسد. هركس از اهل اين منطقه آن پيامبر را درك كند وبه او ايمان آورد، پاداش او رضاي من وبهشت است وهر كس اين بنده صالح را درك كند واو را ياري رساند ودر راه او كشته شود قتل در راه او شهادت است.... وقتي راهب از خواندن آن صحيفه فارغ شد افزود: من از حالا در خدمت شما هستم واز شما جدا نمي شوم تا آنچه به شما رسيد به من نيز برسد. امام (عليه السلام) با مشاهده اين حالت گريست وفرمود:سپاس خدا را كه مرا از فراموش شدگان قرار نداد.ستايش خدا را كه مرا در كتابهاي نيكوكاران ياد فرمود. راهب از آن هنگام پيوسته در ركاب امام (عليه السلام) بود تا در وقعه صفّين به شهادت رسيد. امام (عليه السلام) بر جنازه او نماز گزارد واو را به خاك سپرد وفرمود:«هذا مِنّا أَهْل الْبَيْتِ»(=اين مرد از خاندان ماست). و از آن پس كراراً براي او طلب آمرزش مي كرد.(1) امام(عليه السلام) در سرزمين رقّه

امام (عليه السلام) پيش از حركت خود از شهر مدائن سه هزار نفر از سربازان را به فرماندهي معقل بن قيس روانه سرزمين رقّه كرد(2) وبه او دستور داد كه راه موصل وسپس نصيبين را در پيش گيرد ودر رقّه فرود آيد

ودر آنجا با امام ملاقات كند. امام نيز خود از طريق ديگر عازم رقّه شد. گويا هدف از اعزام اين گروه از آن طريق، تثبيت موقعيت نظام حاكم در اين منطقه بود ولذا به فرمانده نيروها دستور داد كه با احدي نبرد نكند ودر مسير خود به مردم آن مناطق اميد وآرامش ببخشد واين مسير را

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 148 _ 147; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 206 _ 205.

2 . كامل ابن اثير، ج 3، ص 144; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 237.

-------------------------- صفحه 552

هنگام صبح وعصر طي كند ونيمه روز ونيمه نخست از شب را به استراحت بپردازد(زيرا خدا شب را براي استراحت آفريده است) وبه خود وسپاهيان زير دست ومركبها راحتي وايمني بخشد. فرمانده سپاه مسير را به شيوه اي كه امام فرموده بود طي كرد وهنگامي وارد رقّه شد كه امام (عليه السلام) پيش از او وارد آن سرزمين شده بود.(1) ارسال نامه اي به معاويه از سرزمين رقّه

ياران امام (عليه السلام) مصلحت ديدند كه آن حضرت نامه اي به معاويه بنگارد ومجدداً حجّت را بر او تمام كند. امام پيشنهاد آنان را پذيرفت(2)، زيرا علاقه مند بود كه ياغيگري معاويه بدون خونريزي بر طرف شود، هرچند مي دانست كه پند واندرز بر شيفتگان قدرت چندان سودبخش نيست.وقتي نامه امام (عليه السلام)به معاويه رسيد، در پاسخ، آن حضرت را تهديد به جنگ كرد.(3) از اين جهت ،امام در تصميم خود استوارتر شد وفرمان حركت از رقه را به سوي صفّين صادر كرد. عبور از فرات با زدن پلي

مشكل امام عبور از عرض

عظيم فرات بود كه بدون زدن پل يا پيوند دادن كشتيها و زورقها امكان پذير نبود. امام (عليه السلام) از مردم رقّه خواست كه وسيله عبور او وسپاهيانش از فرات را فراهم سازند. ولي مردم اين شهر مرزي، بر خلاف مردم عراق، نسبت به علي (عليه السلام)بي مهر بودند واز زدن پل خودداري كردند. امام، در عين قدرت، در مقابل امتناع آنان واكنشي نشان نداد وتصميم گرفت كه با سپاه خود از روي پلي كه در نقطه دوري به نام «مَنْبِج» (بر وزن مسجد) وجود داشت عبور كند.

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 148; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 208.

2 . متن نامه امام وپاسخ معاويه در وقعه صفّين (ص 150) وشرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد(ج3، صص 211_ 210) مندرج است.

3 . متن نامه امام وپاسخ معاويه در وقعه صفّين (ص 150) وشرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد(ج3، صص 211_ 210) مندرج است.

-------------------------- صفحه 553

در اين هنگام مالك اشتر فرياد بر آورد وآنان را به تخريب قلعه اي كه در آن متحصّن شده بودند تهديد كرد. اهالي رقه به يكديگر گفتند كه مالك كسي است كه اگر سخني بگويد قطعاً عمل مي كند. لذا فوراً آمادگي خود را بر نصب پل اعلام كردند وامام (عليه السلام) وپياده نظام او به همراه محموله هايشان از آن عبور كردند وآخرين نفري كه آن منطقه را ترك گفت خود مالك اشتر بود.(1) امام (عليه السلام) در اراضي شام

امام (عليه السلام) با عبورا ز فرات ، سرزمين عراق را پشت سر گذاشت وقدم در سرزمين شام نهاد وبراي مقابله با هر

نوع يورش احتمالي وشيطنتهاي معاويه، دو فرمانده نيرومند خود به نامهاي زياد بن نصر وشريح بن هاني را با همان كيفيتي كه به كوفه در آمده بودند، به عنوان مقدمه لشكر، به سوي سپاه معاويه گسيل داشت. آن دو در نقطه اي به نام «سور الرّوم» با مقدمه سپاه معاويه به فرماندهي ابو الأعور رو به رو شدند وكوشيدند كه از طريق مسالمت فرمانده سپاه دشمن را مطيع امام سازند، امّا كوشش آنان ثمر نبخشيد وهر دو فرمانده نامه اي به وسيله پيك سريع السيري به نام حارث بن جمهان جعفي به حضور امام نوشتند وپس از شرح ما وقع خواستار فرمان آن حضرت شدند.(2) امام (عليه السلام) پس از خواندن نامه، فوراً مالك را خواست وگفت: زياد وشريح چنين وچنان نوشته اند. هرچه زودتر خود را به آنان برسان وسرپرستي هر دو گروه را بر عهده بگير، ولي تا دشمن را ملاقات نكرده اي وسخنانش را نشنيده اي به نبرد آغاز مكن، مگر اينكه آنها آغاز به نبرد كنند. خشم وغضب تو به دشمن مايه

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص154_ 151; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص213 _ 211; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 238; كامل ابن اثير، ج3، ص 144.

2 . وقعه صفّين، صص 154_151; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 213_ 211; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، صص 238; كامل ابن اثير، ج3، ص 144.

-------------------------- صفحه 554

پيشدستي تو در جنگ نباشد، مگر اينكه كراراً سخن آنان را بشنوي وحجّت را بر ايشان تمام كني.سپس دستور داد: زياد را به فرماندهي جناح راست وشريح را

به فرماندهي جناح چپ بگمار وخود در قلب سپاه قرار بگير. نه آنچنان نزديك به دشمن باش كه تصوّر كنند كه در صدد بر افروختن آتش نبرد هستي ونه از آنان زياد دور باش كه گمان شود كه از دشمن مي ترسي. وبر اين شيوه در آنجا باش تا من به تو برسم.(1) آن گاه امام (عليه السلام) در پاسخ نامه دو فرمانده خود چنين نوشت واشتر را چنين توصيف كرد: «أَمّا بَعْدُ; فَإِنِّي قَدْ أَمَّرْتُ عَلَيْكُما مالِكاً فَاسْمَعا لَهُ وَ أَطِيعا أَمْرَهُ فَإِنَّهُ مِمَّنْ لا يُخافُ رَهْقُهُ وَ لاسِقاطُهُ وَ لا بُطْؤُهُ عَنْ مَا الإِسْراعُ إِلَيْهِ أَحْزَمُ وَ لا اِسْراعُهُ إِلَي ما البُطءُ عَنْهُ أَمْثَلُ وَ قَدْ أَمَرْتُهُ بِمِثْلِ الّذِي أَمَرْتُكُما أَلاّ يَبْدَأَ الْقَوْمَ بِقِتال حَتّي يَلْقاهُمْ فَيَدْعُوهُمْ وَ يُعَذِّرُ إِلَيْهِمْ إِن شاءَ اللّهُ».(2) هر دو فرمانده بدانند كه من فرماندهي كل را به مالك دادم . سخن او را گوش كنيد وفرمان او را اطاعت نماييد، زيرا اوكسي نيست كه از سبك عقلي ولغزش او بترسيم وكسي نيست كه در مورد شتاب، كندي نشان دهد يا در مورد بردباري، شتابزده شود. او را به آنچه كه شما را به آن فرمان داده بودم فرمان دادم، كه هرگز با دشمن به نبرد برنخيزد مگر اينكه آنان را به حق دعوت كند وحجّت را بر آنان تمام نمايد. مالك به سرعت خود را به نقطه اي كه در آنجا طلايع هر دو سپاه با هم رو به رو شده بودند رساندووضع سپاه را منظم كرد.واز آن پس، جز دفاع از سپاه، كاري صورت نمي داد وهر وقت از ناحيه ابو الأعور، فرمانده شامي، حمله اي

رخ مي داد به دفع آن مي پرداخت. شگفت آنكه مالك حتي به وسيله فرمانده سپاه دشمن به

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 154_151; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 213_ 211; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، صص 238; كامل ابن اثير، ج3، ص 144.

2 . وقعه صفّين، صص 154_151; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، صص 213_ 211; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، صص 238; كامل ابن اثير، ج3، ص 144.

-------------------------- صفحه 555

معاويه پيام مي فرستاد كه اگر خواهان نبرد است خود شخصاً گام به ميدان نهد تا با هم به نبرد بپردازند ومايه خونريزي ديگران نگردد، ولي او هرگز اجابت نمي كرد. تا اينكه در نيمه يكي از شبها، سپاه معاويه به سرعت عقب نشيني كرد ودر يك سرزمين وسيع در كنار شريعه فرات فرود آمد وآب را به روي جلوداران سپاه امام (عليه السلام) بست.(1) حركت معاويه به سوي صفّين

به معاويه گزارش رسيد كه علي (عليه السلام) در سرزمين رقّه پلي بر رودخانه فرات بست وخود وسپاه انبوهش از آن عبور كردند. معاويه، كه قبلاً مردم شام را با خود هماهنگ كرده بود، بر منبر رفت وحركت امام را با رزم آوران بصره وكوفه به اطلاع شاميان رساند و آنان را بر حركت ودفاع از جان وفرزند خود بيش از حد تشويق وتحريك كرد. پس از سخنراني معاويه، افراد ديگري كه قبلاً براي اين كار آموزش ديده بودند، به تأييد معاويه برخاستند. سرانجام معاويه باكليه كساني كه توان رزمي داشتند حركت كرد(2) ودر پشت جلوداران سپاه خود، كه ابو الأعور آنان را فرماندهي مي كرد،

فرود آمد وآنجا را اردوگاه خود قرار داد وبه نقلي چهل هزار تن را مأمور كرد تا از نزديك شدن سربازان امام به فرات جلوگيري كنند.(3) ورود امام(عليه السلام) به سرزمين صفّين

چيزي نگذشت كه امام (عليه السلام) با سپاهي گران وارد صفين شد وبه طلايع

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 154; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 238.

2 . ابن مزاحم (در وقعه صفّين) شمار سپاهيان معاويه را يكصد وسي هزار نفر ضبط كرده، ولي مسعودي(در مروج الذهب ، ج2، ص 384) مي گويد كه قول مورد اتفاق در اين مورد بر هشتاد وپنج هزار است. همچنين شمار سپاهيان علي (عليه السلام) به نقل وقعه صفين(ص 157) يكصد هزار يا كمي بيشتر وبه نقل مروج الذهب نود هزار بوده است.

3 . وقعه صفّين، صص157_ 156.

-------------------------- صفحه 556

سپاه خود، كه مالك اشتر آنان را فرماندهي مي كرد، پيوست. علي (عليه السلام) هنگامي قدم به سرزمين صفّين گذارد كه دشمن ميان سربازان او وآب فرات لشكر عظيمي را مستقر ساخته وامكان دسترسي به آب فرات رااز سپاهيان امام سلب كرده بود. عبد اللّه بن عوف مي گويد: ذخاير آب سپاه امام رو به كاهش بود وابو الأعور فرمانده مقدمه سپاه معاويه مسير آب را با سواره وپياده نظام مسدود كرده بود وتير اندازان را در جلو آنان مستقر ساخته واطراف آنان را نيزه داران وزره پوشان قرار داده بود. سرانجام عطش بر سپاه امام فشار آورد وشكايت به خدمت او آوردند.(1) بردباري امام (عليه السلام)

هر فرمانده عادي در چنين وضعي قدرت تحمّل خود را از دست مي دهد وفرمان حمله صادر مي كند.

ولي امام (عليه السلام) ، كه از روز نخست هدفش اين بود كه در صورت امكان مسئله را بدون خونريزي فيصله دهد، يكي از ياران رازدار خود به نام صعصعة بن صوحان(2) را خواست وگفت كه به عنوان سفير به سوي معاويه برود وبه او بگويد: ما به اين منطقه آمده ايم وخوش نداريم پيش از اتمام حجّت نبرد را آغاز كنيم. تو با تمام قدرت از شام بيرون آمدي وپيش از آنكه با تو نبرد كنيم، تو نبرد را آغاز كردي. نظر مااين است كه دست از نبرد برداري تا تو دلايل ما را بشنوي. اين چه شيوه ناجوانمردانه اي است كه ميان ما وآب را گرفته اي؟ موانع را برطرف كن تا در نظر ما بينديشي. واگر دوست داري كه وضع به همين حال بماند وافراد بر سر آب با هم بجنگند وسرانجام گروه پيروز از آن بهره بگيرد، ما نيز سخني نداريم.

--------------------------

1 . الإمامة والسياسة، ج1، ص 94; تاريخ طبري، ج3، جزء5، ص 239; كامل ابن اثير، ج3، ص 145; تاريخ يعقوبي، ج2، ص 187.

2 . به نقل ابن قتيبه وطبري، امام (عليه السلام) اشعث را اعزام كرد. _ الامامة والسياسة، ج1، ص 94، ص تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 240.

-------------------------- صفحه 557

صعصعه ، به عنوان سفير امام (عليه السلام) ، به خيمه معاويه كه در قلب لشكر قرار داشت وارد شد وپيام امام را ابلاغ كرد. كوردلاني مانند وليد بن عُقْبه طرفدار ادامه محاصره فرات بودند تا سپاه امام از تشنگي جان سپارد. ولي پير سياست ،عمرو عاص، برخلاف فرزندان اميّه، به معاويه گفت: آب را

به روي سپاهيان باز بگذار ودر ديگر مسائل رزمي بينديش.وبنا به نقلي گفت: اين كار عملي نيست كه تو سيراب باشي وعلي تشنه باشد، در حالي كه در اختيار او نظامياني است كه به آب فرات مي نگرند وسرانجام يا بر آن مسلّط مي شوند يا در اين راه مي ميرند. تو مي داني كه علي شجاعي كوبنده است ومردم عراق وحجاز در ركاب او هستند. علي آن مردي است كه در آن روز كه خانه فاطمه مورد هجوم قرار گرفت گفت: اگر چهل مرد با من همراه بودند انتقام خود را از متجاوزان مي گرفتم. در حالي كه معاويه بستن آب را به به روي سپاه امام نخستين پيروزي براي خود مي دانست، فردي كه او را عابد هَمْدان مي ناميدند واز دوستان عمرو عاص وسخنور توانايي بود، رو به معاويه كرد وگفت:سبحان اللّه، اينكه زودتر از سپاه عراق به اين نقطه آمده ايد سبب نمي شود كه آب را به روي آنان ببنديد. به خدا سوگند كه اگر آنان زودتر از شما به اين نقطه آمده بودند از شما ممانعت نمي كردند. بزرگترين كاري كه مي كنيد اين است كه آنان را به طور موقت از آب فرات باز مي داريد، ولي آماده فرصت ديگر باشيد كه آنان به همين صورت شما را مجازات كنند. آيا نمي دانيد كه در ميان آنان برده و كنيز وكارگر وناتوان وبي گناه وجود دارد؟ به خدا سوگند كه كار شما نخستين ظلم وستم است. اي معاويه، تو با اين كار زشت، افراد ترسو ودو دل را بينا وروشن كردي وآن كس را كه سر جنگ با

تو نداشت بر خود جري كردي.(1) معاويه، بر خلاف بسياري از مواقع كه در مقابل انتقاد حلم وبردباري به خرج مي داد، بر زاهد هَمْدان نهيب زد واز دست او به عمرو عاص شكايت كرد. فرزند

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 160; با كمي تفاوت: الإمامة والسياسة، ج1، ص 94; تاريخ يعقوبي، ج2، ص 188; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 240.

-------------------------- صفحه 558

عاص نيز، به جهت دوستي كه با او داشت بر او تندي كرد. ولي سعادت به اين زاهد رو كرده بود و او كه افق سپاه معاويه را بسيار تاريك مي ديد در دل شب به سپاه امام (عليه السلام) ملحق شد. صدور فرمان حمله وشكستن موانع

بي آبي وعطش، سربازان امام (عليه السلام) راتهديد مي كرد وامام را هاله اي از غم واندوه فرا گرفته بود. چون به سوي پرچمهاي قبيله مَذْحِج آمد فرياد سربازي را شنيد كه در ضمن قصيده اي چنين مي گويد: أَيَمْنَعُنَا الْقَومُ ماءَ الْفُراتِ *** وَفِينَا الرِّماحُ وَ فِينَا الْحُجفُ(1) آيا قوم شام ما را از آب فرات باز مي دارد، در حالي كه ما مجهز به نيزه وزره هستيم؟ سپس امام (عليه السلام) به سوي پرچم قبيله كِنْده رفت وديد كه سربازي در كنار خيمه اشعث بن قيس فرمانده قبيله خود اشعاري مي خواند كه دو بيت نخست آن اين است: لَئِنْ لَمْ يُجِلُّ الأَشْعَثُ الْيَومَ كَرْبَةً *** مِنَ الْمَوتِ فِيها لِلنُّفُوسِ تَعَنُّتٌ فَنَشْرَبُ مِنْ ماءِ الْفُراتِ بِسَيْفِهِ *** فَهَبْنا أُناساً قَبْلُ كانُوا فَمَوِّتُواُ(2) اگر امروز اشعث اندوه مرگ را از انسانهاي فرو رفته در آزار واذيّت بر طرف نسازد ما با شمشير او

از آب فرات مي نوشيم.چه بهتر كه اي اشعث چنين افرادي را در اختيار ما بگذاري، كه قبلاً بودند واكنون دارند مي ميرند. امام(عليه السلام) پس از شنيدن اشعار اين دو سرباز، كه با صداي بلند در اردوگاه خود مي خواندند، به خيمه آمد. ناگهان اشعث رسيد وگفت:آيا صحيح است كه مردم شام ما را از آب فرات محروم سازند، در حالي كه تو در ميان ما هستي

--------------------------

1 . مروج الذهب، ج2، ص 385; وقعه صفّين، صص 166 _ 164.

2 . مروج الذهب، ج2، ص 385; وقعه صفّين، صص 166 _ 164.

-------------------------- صفحه 559

وشمشيرهاي ما با ماست؟! اجازه بده ، كه به خدا سوگند، يا راه فرات را باز كنيم يا در اين راه بميريم، وبه اشتر فرمان بده كه با سربازان خود در هر كجا دستور مي دهي بايستد. امام فرمود:اختيار با شماست. آن گاه نقطه اي را كه اشتر با نيروي خود بايد در آنجا موضع بگيرد معيّن كرد وسپس در ميان انبوه لشكريان خود خطبه كوتاهي خواند واين خطبه چنان آتشين ومهيّج بود كه سپاه امام با يك حمله برق آسا توانستند لشكر معاويه را به كنار زنند وشريعه را به تصرّف خود در آورند. آن خطبه چنين است: «قَدِ اسْتَطْعَمُوكُمُ الْقِتالَ فَاَقِرُّوا عَلي مَذَلَّة وَ تأْخِيرِ مَحَلَّة أَوْ رَوُّوا السُّيُوف مِنَ الدِّماءِ تَرْوَوْا مِنَ الْماءِ. فَالْمَوتُ فِي حَياتِكُمْ مَقْهُورِينَ وَ الْحَياةُ فِي مَوتِكُمْ قاهِرينَ.أَلاوَ إِنَّ مُعاوِيَةَ قادَ لُمةً مِنَ الغُواةِ وَعَمَّسَ عَلَيْهِمُ الْخَبَرَ حَتّي جَعَلُوا نُحُورَهُمْ أَغْراضَ الْمَنِيَّةِ».(1) سپاه معاويه با اين عمل(بستن آب بر شما) شما را به پيكار دعوت كرده است. اكنون بر سر دو

راهي هستيد: يا به ذلّت در جاي خود بنشينيد، يا شمشيرها را از خون (آنان) سيراب كنيد تا خود از آب سيراب شويد. مرگ در زندگيِ توأم با شكستِ شماست وزندگي در مرگ پيروزمندانه تان. آگاه باشيد كه معاويه گروهي از بي خبران وگمراهان را به همراه آورده وحق را در زير پرده تزوير از آنان پنهان كرده است تا (ناآگاهانه) گردنهاي خود را آماج تيرها وشمشيرها كنند. اشعث در همان شب در ميان سربازان تحت امر خود ندا در داد وگفت: هركس آب مي خواهد يا مرگ، ميعاد ما با او هنگام صبح است.(2) فشار عطش از يك طرف وخطبه مهيّج امام واشعار محرّك سربازان از طرف ديگر، سبب شد كه دوازده هزار نفر آمادگي خود را براي تسخيرشريعه فرات اعلام كنند. اشعث با هنگ عظيم خود واشتر با هنگ سواره نظام نيرومندش، رو در روي

--------------------------

1 . نهج البلاغه، خطبه 51; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص 244.

2 . وقعه صفّين، ص 166; الإمامة والسياسة، ج1، ص 94.

-------------------------- صفحه 560

سپاه دشمن قرار گرفتند وبا يك حمله برق آسا لشكريان مانع را ، كه از نظر قدرت دو برابر آنان بودند، از پيش راه خود برداشتند، به گونه اي كه سُم اسبهاي سواره نظام در آب فرات فرو رفت. در اين حمله هفت نفر به دست اشتر وپنج نفر به دست اشعث كشته شدند وصفحه جنگ به نفع امام (عليه السلام) ورق خود و رود عظيم فرات در اختيار آن حضرت ويارانش قرار گرفت. در اين هنگام بود كه عمرو عاص رو به معاويه كرد وگفت:چه فكر مي كني

اگر علي مقابله به مثل كند وآب را به روي تو ببندد؟ معاويه، كه از سماحت وعظمت روحي واخلاق اسلامي امام (عليه السلام) آگاه بود، گفت: فكر مي كنم كه او آب را به روي ما نبندد، چه او براي هدف ديگري آمده است.(1) اكنون ببينيم واكنش امام (عليه السلام) در مقابل عمل ناجوانمردانه فرزند ابو سفيان چه بوده است. تعهّد به اصول در اوج قدرت

هجوم سربازان امام براي تصرّف شريعه فرات با تاكتيك نظامي خاصي صورت گرفت وبه نتيجه رسيد وامكان بهره گيري از نهر فرات دربست در اختيار سربازان امام (عليه السلام) در آمد وسربازان معاويه از ناحيه فرات رانده شدند ودر نقطه اي مرتفع وبي آب وگياه قرار گرفتند. ادامه زندگي براي شاميان در چنين اوضاعي امكان پذير نبود وبه زودي ذخاير آب آنان به پايان مي رسيد و ناچار بودند كه يكي از سه طرح را برگزينند: 1_ حمله كنند وشريعه را مجدداً تسخير نمايند; ولي در خود چنين شهامت وقدرتي را نمي ديدند. 2_ از تشنگي جام مرگ بنوشند وصفّين را گورستان خود قرار دهند.

--------------------------

1 . مروج الذهب، ج2، صص 387_ 386.

-------------------------- صفحه 561

3_ پا به فرار بگذارند ودر شام ونواحي آن پراكنده شوند. ولي، با اين همه، تصرّف فرات چندان وحشتي در سران سپاه شام بالأخص معاويه پديد نياورد.زيرا به سبب شناختي كه از امام وسماحت وجوانمردي وتعهّد او به اسلام واصول اخلاقي داشتند، مي دانستند كه هرگز آن حضرت اصل را فداي فرع وهدف را توجيه گر وسيله نمي داند. التزام به اصول اخلاقي وارزشهاي والاي انساني، از روح ملكوتي هر انسان با كرامتي سرچشمه

مي گيرد. اين اصول در تمام احوال وشرايط، مطلوب است وصلح وجنگ نمي شناسد، بلكه مربوط به رابطه انسان با انسان در طول زندگي است. توجه به پيامهاي پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) در اعزام سپاهيان اسلام وپيامهاي علي (عليه السلام) در ميدان صفّين، كه برخي از آنها خواهد آمد، نشانگر يك حقيقت است وآن اينكه هيچ گاه نبايد اصول انساني را فداي هدف كرد، بلكه بايد در سخت ترين تنگناها نيز از تعهّد به اخلاق غفلت نورزيد. علّت اين را كه سران سپاه معاويه از تصرّف شريعه به دست سپاهيان امام چندان نگران نبودند، مي توان از مذاكره دو پير سياست (معاويه وعمرو عاص) به دست آورد. عمرو عاص با عمل ضدّ انساني معاويه كاملاً مخالف بود، ولي معاويه بر خلاف تصويب عقل منفصل خود عمل كرد تا لحظه اي كه ورق برگشت وشريعه به تصرّف سربازان امام در آمد وسپاه معاويه فرسنگها به عقب نشست. در اين هنگام اين دو پير سياست وشيطنت به گفتگو نشستند كه مضمون آن را ياد آور مي شويم. عمرو عاص:چه فكر مي كني اگر عراقيان آب را به روي تو ببندند، همچنان كه تو آب را به روي آنان بستي؟ آيا براي باز كردن راهِ آب، با آنان به نبرد بر مي خيزي آنچنان كه آنان با تو به نبرد برخاستند؟ معاويه: گذشته را رها كن. در باره علي چه فكر مي كني؟

-------------------------- صفحه 562

عمرو عاص: گمان مي كنم آنچه را كه تو در باره او روا داشتي او در باره تو روا ندارد. زيرا هرگز براي تسخير شريعه نيامده است.(1) معاويه سخني

گفت كه پير سياست را ناراحت كرد واو در پاسخ وي اشعاري سرود وياد آور شد كه افق تاريك است وممكن است به سرنوشت طلحه وزبير دچار شوند.(2) ولي حدس عمرو كاملاً درست بود وامام (عليه السلام) پس از تسلّط بر شريعه دست دشمن را در بهره برداري از آب فرات باز گذاشت(3) وازاين طريق ثابت كرد كه د رحال نبرد با بدترين دشمن خود نيز به اصول اخلاقي متعهّد است وهرگز، بر خلاف معاويه، هدف را توجيه گر وسيله نمي داند. پس از آزاد ساختن فرات

هر دو سپاه در فاصله هاي خاصي موضع گرفته، منتظر فرمان فرماندهان خود بودند. ولي امام (عليه السلام) مايل به نبرد نبود وبارها وبارها با اعزام نمايندگان وارسال نامه ها مي خواست مشكل را از طريق مذاكره حل كند.(4) در آخرين روزهاي ماه ربيع الآخر سال سي وشش، ناگهان «عبيد اللّه بن عمر» قاتل هرمزان بي گناه بر امام (عليه السلام) وارد شد. هرمزان يك ايراني بود كه خليفه دوم، اسلام او را پذيرفته وبراي امرار معاش وي مبلغي مقرر داشته بود.(5) آن گاه كه عمر به ضربه چاقوي شخصي به نام «ابولؤلؤ» از پاي در آمد وتلاش مأموران براي

--------------------------

1 . الإمامة والسياسة، ج 1، ص 94; مروج الذهب، ج2، ص 386.

2 . وقعه صفّين، ص 186.

3 . كامل ابن اثير، ج3، ص 145; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 242; تجارب السلف، ص 47.

4 . مروج الذهب، ج2، ص 387، تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 242.

5 . بلاذري، فتوح البلدان، ص 469.

-------------------------- صفحه 563

دستگيري قاتل به نتيجه نرسيد(1)، يكي از

فرزندان خليفه به نام عبيد اللّه، بر خلاف اصول انساني، هرمزان را به جاي قاتل كشت.(2) كوشش امام (عليه السلام) براي قصاص عبيد اللّه توسّط خليفه وقت (عثمان) به نتيجه نرسيد وامام (عليه السلام) در همان زمان با خدا پيمان بست كه اگر قدرت بيابد حكم خدا را در باره او اجرا كند.(3) پس از قتل عثمان وروي كار آمدن امام، عبيد اللّه از قصاص امام ترسيد ومدينه را به عزم شام ترك گفت.(4) بنابر اين سابقه، عبيد اللّه در ايّام صفّين بر امام (عليه السلام) وارد شد واز روي طعن به او گفت:سپاس خدا را كه تو را خواهان خون هرمزان ومرا خواهان خون عثمان قرار داد. امام فرمود: خدا من وتو را در ميدان نبرد جمع مي كند.(5) اتّفاقاً در گرماگرم نبرد، عبيد اللّه به دست سربازان امام كشته شد.(6) ***

--------------------------

1 . در اينكه ابو لؤلؤ، بعد از كشتن عمر به چه سرنوشتي گرفتار آمد ميان مورّخان اختلاف است. بعضي گويند او را دستگير كردند وكشتند(تاريخ برگزيده، ص 184; تاريخ فخري، ص 131)وبه قول مسعودي، او خود را با همان كارد كشت (مروج الذهب، ج2، ص 329)ولي مؤلّف حبيب السير مي گويد به روايت شيعه او از مدينه گريخت وبه جانب عراق شتافت وسرانجام در كاشان وفات يافت(حبيب السير، ج1، جزء 4، ص 489).

2 . تاريخ يعقوبي، ج2، ص 161; فتوح البلدان، ص 583; تجارب السلف، ص 23.

3 . امام (عليه السلام) خطاب به عبيد اللّه فرمود:«يا فاسِقُ، أما وَاللّهِ لَئِنْ ظَفَرْتُ بِكَ يَوماً مِنَ الدَّهْرِ لأَضْرِبَنَّ عُنُقَكَ».انساب الاشراف، ج5، ص 24; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج3، ص61;

مروج الذهب، ج2، ص 395.

4 . مروج الذهب، ج2، ص 388.

5 . الاخبار الطوال، ص 169، طبع قاهره; وقعه صفّين، ص 186.

6 . مسعودي مي گويد:قاتل عبيد اللّه د رجنگ صفّين خود امام (عليه السلام) بود ونقل كرده است كه آن حضرت چنان ضربتي بر او وارد ساخت كه تمام زره آهنيني كه در بر داشت ،شكافته شد وشمشير به روده هايش رسيد. مروج الذهب، ج2، ص 395.

-------------------------- صفحه 564 صفحه 565

كه مبادا ميان امّت دو دستگي ايجاد كني وخون آنان را بريزي. معاويه سخن انصاري را قطع كرد وگفت:چرا بزرگِ خود را به اين سخن

-------------------------- صفحه 566

سفارش نمي كني؟ انصاري:پيراسته است خدا; بزرگ من مانند تو نيست. او شايسته ترينِ مردم از جهت فضيلت وديانت وسبقت در اسلام وخويشاوندي با پيامبر است. معاويه:چه مي گويي وچه مي خواهي؟ انصاري: تو را به اجابت درخواست پسر عمويت دعوت مي كنم. اين اجابت مايه سلامت دين وموجب نيك فرجامي توست. معاويه: در اين صورت انتقام خون عثمان به تأخير مي افتد. نه، سوگند به رحمن كه چنين كاري را انجام نمي دهم. در اين هنگام فرد همداني مي خواست سخن بگويد، ولي مرد تميمي بر او سبقت گرفت وگفت: هدف تو از سخنانت در پاسخ گفتار انصاري معلوم شد. مقصود تو هرگز بر ما پنهان نيست.تو براي فريب دادن مردم وجلب عواطف آنان چيزي جز اين پيدا نمي كني كه بگويي پيشواي شما مظلومانه كشته شد وبايد انتقام خون او را بگيريد.از اين رو، گروهي ناآگاه به سخن تو پاسخ گفته اند، در حالي كه ما مي دانيم كه تو در كمك كردن به خليفه مقتول تأخير كردي وقتل او را به سبب همين مقامي كه خواستار آني روا داشتي. چه بسا كساني كه خواهان مقامي باشند ولي خدا مانع از تحقّق آرزوي آنان مي گردد. تو چه آرزومندي كه به آرزوي خود برسي، ولي در هيچ يك از خواسته هاي تو خيري نيست.اگر تو به آنچه كه مي خواهي نرسي بدترين وضع را خواهي داشت وبه آن نمي رسي مگر اينكه مستحقّ فرود آمدن

در آتش شوي. از خدا بپرهيز وآنچه در دست داري رها كن وبا كساني كه شايسته حكومت هستند جنگ مكن. سخنان منطقيِ فرستادگان امام (عليه السلام) موجي از خشم در معاويه پديد آورد وبرخلاف روش ديرينه خود، كه مخالفان خود را به نرمي پاسخ مي گفت، اين بار با خشونتي كه حاكي از عدم تعادل روحي او بود پاسخ داد وگفت:

-------------------------- صفحه 567

بيابان نشينهاي جلف وزورگو! از مجلس برخيزيد وبرويد وميان من وشما جز شمشير چيزي حاكم نيست. تميمي: آيا ما را از شمشير مي ترساني؟ به همين زودي شمشير را به سوي تو فرود مي آوريم. آن گاه هر سه به سوي امام (عليه السلام) بازگشتند واو را از نتيجه مذاكرات خود آگاه ساختند.(1) اجتماع قاريان عراق وشام

قاريان قرآن در صدر اسلام داراي موقعيت خاصي بودند، به نحوي كه تمايل آنان به يك سو، موجب توجه گروه زيادي ازمسلمانان به آن سمت مي شد. در شرايطي كه اميدي به صلح وتوافق نبود، قرّاء عراق وشام كه بالغ بر سي هزار نفر بودند در نقطه خاصي اردو زدند ونمايندگان آنان، مانند عبيده سلماني، علقمة بن قيس، عبد اللّه بن عتبه وعامر بن عبد القيس، به رفت وآمد ميان سران دو سپاه پرداختند. نخست به سراغ معاويه رفتند وبا او به شرح زير مذاكره كردند: نمايندگان: چه مي خواهي؟ معاويه: خون عثمان را مي خواهم. نمايندگان:از چه كسي؟ معاويه: از علي. نمايندگان: مگر علي او را كشته است؟ معاويه: آري او كشته وقاتلانِ او را پناه داده است. نمايندگان به حضور امام (عليه السلام) آمدند وياد آور شدند كه معاويه او را به

--------------------------

1

. وقعه صفّين، صص188_ 187; تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 242; كامل ابن اثير، ج3، ص 146.

-------------------------- صفحه 568

قتل عثمان متهم مي سازد. امام فرمود: به خدا سوگند كه او در اين گفتار دروغگوست. من هرگز او را نكشته ام. نمايندگان به سوي معاويه بازگشتند وسخن امام (عليه السلام) را به او باز گفتند. معاويه: او مباشر قتل عثمان نبوده، ولي فرمان داده ومردم را بر قتل او تحريك كرده است. امام (عليه السلام)، پس از آگاهي از سخن معاويه، مجدداً هر نوع مداخله خود را در قتل خليفه تكذيب كرد. معاويه، پس از آگاهي از تكذيب همه جانبه امام، مطلب ديگري مطرح كرد وگفت: اگر چنين است، قاتلان عثمان را به ما تحويل دهد يا دست ما را در دستگيري آنان باز بگذارد. امام در پاسخ فرمود: يك چنين قتلي، چون به عمد نبوده، داراي قصاص نيست. زيرا قاتلان قرآن را بر جواز قتل او دليل گرفتند وآن را تأويل كردند وميان آنان وخليفه اختلاف روي داد وخليفه در حال قدرت كشته شد.(وبر فرض ناصواب بودن عمل، چنين قتلي داراي قصاص نيست). وقتي نمايندگان امام، استدلال فقهي آن حضرت را (كه خود در باب قضاء از جمله اصول است) براي معاويه نقل كردند او خود را محكوم ديد، لذا سخن را از جاي ديگر آغاز كرد وگفت: چرا علي خلافت را بدون مشورت با ما وكساني كه در اينجا هستند براي خود برگزيد وآن را از ما سلب كرد؟ امام (عليه السلام) در پاسخ فرمود: مردم پيرو مهاجران وانصار هستند وآنان زبان گوياي ديگر مسلمانانِ متفرّق در بلادند. آنان با كمال

ميل ورضا وصميميت با من بيعت كردند ومن هرگز به امثال معاويه اجازه نمي دهم كه بر امّت اسلامي حكومت

-------------------------- صفحه 569

كند وبر گرده آنان سوار شود وعصاي آنان را بشكند.(1) معاويه: مهاجران وانصار همگي در مدينه نبودند، بلكه برخي از آنان در شام مي زيستند. چرا با آنان مشورت نشد؟ امام: گزينش امام مربوط به همه مهاجران وانصار متفرّق در اطراف واقطار جهان نيست وگرنه انتخاب صورت نمي پذيرد. بلكه مربوط به بخشي از آنان است، يعني به كساني كه در صدر اسلام از خود پايمردي نشان دادند وبه عنوان «بدري» معروف شده اند، وتمام آنان با من بيعت كردند. آن گاه رو به نمايندگان قرّاء كرد وگفت:معاويه شما را فريب ندهد ومايه تباهي جان ودين شما نشود. توضيح آنكه: انصار ومهاجران، پس از رحلت پيامبر، بر اثر گسترش قلمرو حكومت اسلامي در ولايات اسلامي متفرّق شدند ودر آن زمان، به سبب نبودن وسائل ارتباط جمعي، مراجعه به آراي همه آنان امكان پذير نبود والتزام به آن نتيجه اي جز از هم گسسته شدن نظام حكومت نداشت. از اين جهت، چاره اي نبود جز اينكه به اكثريت مهاجران وانصار كه ساكنان مدينه را تشكيل مي دادند اكتفا شود. اصولاً جهت نداشت كه تنها رأي مهاجران وانصار نافذ باشد،واگر امكان «همه پرسي» بود آنان با ديگر صحابه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) كه او را ديده وبه او ايمان آورده ولي مهاجرت نكرده بودند تفاوتي نداشتند. به چه علّت بايد گزينش خليفه در اختيار صحابه باشد ومسلمانان ديگر در اين مورد حقّ اظهار نظر نداشته باشند؟ اساساً مسئله امامت، از نظر

امام(عليه السلام)، يك مسئله تنصيصي بود، يعني بايد امام همچون خود پيامبر از جانب خدا تعيين گردد. لذا اگر در اين مورد، امام (عليه السلام) از گزينش مهاجران وانصار يا «بدريون» سخن مي گويد براي اقناع طرف با

--------------------------

1 . تعبير زيباي امام (عليه السلام) در اين مورد چنين است:«إِنَّمَا النّاسُ تَبَعُ الْمُهاجِرينَ وَالأَنْصار وَ هُمْ شُهُودُ الْمُسْلِمينَ في البِلادِ عَلي وِلايَتِهِمْ وَ أَمْرِ دِينهِمْ فَرَضُوا بِي وَ بايَعُونِي وَ لَسْتُ أَسْتَحِلُّ أَنْ أَدْعُ ضَرْبَ مُعاوِيَةَ يَحْكُمُ عَلَي الأُمَّةِ وَ يَرْكَبُهُمْ وَ يَشُقُّ عَصاهُمْ». وقعه صفين، ص 189; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص16.

-------------------------- صفحه 570

حجّت خود او بوده است. هرگاه مسئله را از ديدگاه انتخاب وگزينش بررسي كنيم، هرگز نمي توان در آن عصر از آراي مهاجران وانصار يا مطلق صحابه يا مسلمانان سخن به ميان آورد; عصري كه روابط مردم از هم گسسته بود وماهها طول مي كشيد كه پيكي از نقطه اي به نقطه ديگر برود. از اين جهت، چاره اي نبود جز اينكه به پيمان شخصيتهاي بزرگ اسلام و به تعبير امام «بدريون» اكتفا شود. حملات پراكنده

ماههاي ربيع الثاني ودو جمادي با اعزام نمايندگان وارسال پيامها سپري شد ودر اين ميان حملات پراكنده اي (كه شماره آنها را هشتاد وپنج حمله ضبط كرده اند)رخ مي داد، ولي هرگز به نبرد وخونريزي منجر نمي شد زيرا قاريان عراق وشام در اين ميان وساطت مي كردند وآنان رااز هم جدا مي ساختند.(1) ابو امامه وابو الدّرداء

اين دو صحابي براي جلوگيري از خونريزي به سراغ معاويه رفتند وبه او چنين گفتند:چرا باعلي نبرد مي كني؟معاويه همان دستاويز ديرينه خود را،كه

كراراً پاسخ آن را از امام (عليه السلام) ودوستان او شنيده بود، نشخوار كرد وهر دو نفر گفتار او را به نزد امام آوردند. امام، اين بار، پاسخ معاويه را به شيوه ديگري داد وآن اينكه در ميان ياران خود منتشر كرد كه معاويه خواهان قاتلان خليفه است. ناگهان متجاوز از بيست هزار نفر، در حالي كه در آهن فرو رفته وجز چشمانشان چيزي از بدن آنان ديده نمي شد، بيرون آمدند وهمگي مدّعي بودند كه قاتلان خليفه اند.(2) دو صحابي پير، با ديدن اين منظره، هر دو گروه راترك گفتند تا شاهد معركه

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 190; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص18_ 17.

2 . وقعه صفّين، ص 190; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص18_ 17.

-------------------------- صفحه 571

قتال نشوند، درحالي كه شايسته بود كه در تشخيص حق بكوشند واز آن حمايت كنند. ماه رجب سال سي وششم فرا رسيد وحملات پراكنده متوقف شد. معاويه از آن مي ترسيد كه قاريان قرآن، كه ميان دو صفوف اردو زده بودند، به سپاه علي بپيوندند. لذا براي بر هم زدن وضع اردوگاههاي امام (عليه السلام) نيرنگي انديشيد كه در تاريخ نبردهاي اسلامي كم سابقه است. القاء شايعه تخريب بند فرات از طرف معاويه

پس از تسخير راه دسترسي به شريعه فرات، شرايط جنگ به نفع سپاهيان امام تغيير كرد. همچنين در گرد همايي قاريان قرآن عراق وشام در حضور امام، منطق گويا وكوبنده آن حضرت بسياري از قاريان شامي را به سوي وي جلب كرد وگروهي از آنان جانب بي طرفي گرفتند.معاويه از بيم گسترش نفوذ امام، نقشه

اي انديشيد تاشرايط جنگ را به نفع خود تغيير دهد. اردوگاه سربازان امام (عليه السلام) در قسمت سرازيري دشت صفّين واردوگاه معاويه در قسمت بلندتري قرار داشت. در منطقه اي از دشت، بندي بود كه بر آب فرات بسته بودند. ناگهان خبري دهن به دهن در ميان سربازان امام منتشر شد كه معاويه مي خواهد بند فرات را تخريب كند وآب را به سوي اردوگاه عراقيان سرازير سازد. نحوه انتشار اين خبر به اين صورت بود كه معاويه مخفيانه دستور داد تيري به اردوگاه سربازان امام پرتاب كردند كه اخطار نامه اي به همراه داشت ودر آن نوشته بود:از بنده خير خواه خدا! من گزارش مي كنم كه معاويه قصد دارد بند فرات راتخريب سازد تا همه شما را غرق كند. هرچه زودتر تصميم بگيريد واحتياط را از دست مدهيد. اين اخطار به دست يكي از سربازان امام (عليه السلام) افتاد وسپس دست به دست گشت تا آنجا كه جريان در ميان اردوگاه شايع شد وغالباً صحّت آن را باور

-------------------------- صفحه 572

كردند. همزمان با انتشار اين شايعه، معاويه براي فريفتن مردم عراق، دويست نفر كلنگ وبيل وزنبيل به دست، به جانب بند فرات فرستاد تا وانمود كند كه قصد تخريب آن را دارد. امام (عليه السلام) از مكر وحيله معاويه آگاه بود، لذا به سران سپاه خود فرمود: معاويه قدرت تخريب بند را ندارد.بلكه مي خواهد شما را از اين طريق مرعوب سازد، تا جايگاه خود را ترك كنيد وشريعه فرات را مجدداً در اختيار بگيرد. سران سپاه گفتند: چنين نيست.كار جدّي است وهم اكنون گروهي مشغول كندن حفره هايي هستند كه آب

را به سوي ما سرازير سازند. امام فرمود: اي مردم عراق، با من مخالفت مكنيد. سران سپاه گفتند: به خدا سوگند كه ما كوچ مي كنيم. اگر شما مايليد كه بمانيد، بمانيد. آن گاه همگي اردوگاه را ترك گفتند ونقطه بلندتري را براي خود برگزيدند.امام (عليه السلام) آخرين نفري بود كه ناگزير منطقه را ترك گفت. امّا چيزي نگذشت كه صدق گفتار امام آشكار شد ومعاويه با خيزشي برق آسا اردوگاه امام رااشغال كرد وسربازان عراقي را در حيرت فرو برد.(1) جبران مخالفت

امام (عليه السلام) سران مخالف را به حضور طلبيد وآنان را نكوهش كرد. اشعث بن قيس از مخالفت خود پوزش طلبيد وگفت كه اين شكست را جبران خواهد كرد. آن گاه به ياري مالك اشتر، پس از نبردي شديد، توانستند سپاه معاويه را سه فرسنگ از منطقه اشغالي دور سازند و از اين طريق شكست ناشي از مخالفت خود را به گونه اي جبران كنند. وضع جبهه مجدداً به نفع امام تغيير يافت ومحلّ بهره

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 191_ 190.

-------------------------- صفحه 573

برداري از آب فرات به دست سپاه آن حضرت افتاد. امّا در اين هنگام، امام (عليه السلام) كرامت وجوانمردي خود رانشان داد وفوراً براي معاويه پيام فرستاد كه «إِنّا لا نُكافيكَ بِصُنْعِكَ; هَلُمَّ إِلَي الماءِ فَنَحْنُ وَ أَنْتُمْ فِيه سَواءٌ» (=ما هرگز مقابله به مثل نمي كنيم.بياييد به سوي آب كه ما وشما در برابر اين مائده آسماني يكسان هستيم). آن گاه رو به سپاه خود كرد وفرمود:هدف ما بالاتر از تسخير آب است.(1) پس از ماه رجب سال سي وشش جنگهاي موضعي وحمله هاي پراكنده تا ماه

ذي الحجه همان سال ادامه داشت وطرفين از دادن كشته هاي زياد، كه مبادا به نابودي سپاه بكشد، خودداري مي كردند. ولي آتش نبرد در ماه ذي الحجه شدّت گرفت. امام (عليه السلام) در اين ماه فرماندهان خود را، مانند اشتر وحُجر بن عدي وشِبْث تميمي وخالد دوسي وزياد بن نضر وزياد بن جعفر وسعيد همداني ومعقل بن قيس وقيس بن سعد، با گردانهايي كه در اختيار داشتند روانه ميدان مي كرد. (2) در ميان فرماندهان، اشتر بيش از همه مي درخشيد.گاهي در طول يك روز، دو حمله رخ مي داد واز طرفين افرادي كشته مي شدند. وقتي هلال ماه محرّم سال سي وهفت در افق نمايان شد طرفين پذيرفتند كه به احترام محرّم الحرام جنگ را متوقف سازند وسرانجام باب مذاكره با اعزام نمايندگان گشوده شد.(3) حوادث سال سي وهفتم هجري

ماه محرّم الحرام سال سي وهفت، ماه ارسال پيامها واعزام نمايندگان بود. امام (عليه السلام) در اين ماه شخصيتهاي بزرگي، مانند عَدي بن حاتم وشِبْث بن رِبْعي و يزيد بن قيس وزياد بن حَفْصه، را به نزد معاويه گسيل داشت تا شايد در اين

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 165.

2 . تاريخ طبري، ج3، جزء 5، ص 243; كامل ابن اثير، ج3، ص 146.

3 . وقعه صفّين، ص 195.

-------------------------- صفحه 574

فرصت او را از ادامه نبرد منصرف سازند. اينك شرح سخنان آنان با معاويه: عدي بن حاتم: ما آمده ايم تو را به چيزي دعوت كنيم كه خداوند در پرتو آن به امّت ما وحدت كلمه مي دهد وخونهاي مسلمانان را صيانت مي بخشد.ما تو را با فاضلترين افراد ونيكوكارترينِ

آنان در اسلام مي خوانيم.مردم به گِرد او جمع شدند وخداوند آنان را ارشاد وهدايت كرد وكسي از بيعتِ او سرباز نزد جز تو وكساني كه با تو هستند.ما درخواست مي كنيم كه به اين ياغيگري پايان بخشي، پيش از آنكه به سرنوشت اصحاب جمل مبتلا شوي. معاويه: تو گويا براي تهديد وارعاب آمده اي نه براي اصلاح! بسيار دور است آنچه مي خواهي. من فرزند حَربْ هستم وهرگزاز كوبيدن مشكهاي تهي نمي لرزم.(اعراب براي فرار دادن شتران بر مشكهاي خالي مي كوبيدند.)به خدا سوگند، تو از كساني هستي كه مردم را به قتل عثمان تشويق كردي وخود از قاتلان او هستي. هيهات، اي عدي، من آن را با بازوان نيرومند خود گرفته ام. شبث بن ربعي وزياد بن حفصه: مابراي برقراري صلح آمده ايم وتو (ذوق ادبي ات گل كرده و) براي ما مثل مي زني؟ سخنان بي فايده را رها كن وچيزي بگو كه براي ما وتو سودمند باشد. يزيد بن قيس:ما براي ابلاغ پيام وبردن پيامي آمده ايم.هرگز از نصيحت وپند واقامه حجّت وطرح مسائلي كه مايه وحدت واتّفاق شود باز نمي ايستيم. امامِ ما را مي شناسي ومسلمانان برتري او را مي دانند وهرگز اين امر بر تو پنهان نيست.هرگز افراد متدين وبا فضيلت تو را همتا وهمسنگ علي نمي شمارند. از خدا بپرهيز وبا علي مخالفت مكن، كه به خدا سوگند، مردي را سراغ نداريم كه متقي تر وزاهدتر از علي بوده جامع فضائلي مانند او باشد. معاويه: شما ما را به دو چيز دعوت كرديد _ اطاعت از علي وحفظ وحدت. دوّمي را مي پذيريم،ولي هرگز براي علي طاعتي

نمي بينيم. پيشواي شما،خليفه ما را كشته واجتماع را دچار دو دستگي كرده وقاتلان خليفه را پناه داده است. اگر او

-------------------------- صفحه 575

مي انديشد كه خليفه را نكشته است ما نيز آن را ردّ نمي كنيم،ولي آيا مي توان انكار كرد كه قاتلان خليفه از ياران او هستند؟ او آنان را به سوي ما باز گرداند تا ايشان را قصاص كنيم و آن گاه به طاعت ووحدت كلمه شما پاسخ بگوييم.(1) تحليل پاسخ معاويه

معاويه در احتجاجات خود موضع واحدي اتّخاذ نمي كرد وپيوسته مطابق شرايط سخن مي گفت.گهي بر قاتل بودن امام (عليه السلام)اصرار ميورزيد وبه هيچ قيمت آن را رد نمي كرد. امّا در اين گفتگوها پيراستگي آن حضرت را ازخون عثمان مي پذيرد ولي اصرار ميورزد كه امام قاتلان خليفه را در اختيار او بگذارد. در حالي كه او صلاحيت طرح چنين ادعايي را نداشت. زيرا نه وارث خليفه بود ونه حاكم مسلمانان. هدف او از اصرار بر تسليم قاتلان خليفه، جز ايجاد آشفتگي در صفوف سربازان امام (عليه السلام) نبود. او مي دانست كه انقلابيون استانهاي عراق ومصر وحجاز كه از مظالم عاملان خليفه به ستوه آمده بودند وپس از قتل عثمان امام (عليه السلام) را به اصرار به صحنه بيعت كشيدند، هم آنان قاتلان خليفه اند(اعمّ از اينكه به مباشرت يا تسبيب، يا به دعوت وتبليغ واظهار رضايت وخوشحالي در اين قتل دست داشته اند). تسليم چنين گروه عظيمي، گذشته از اينكه امكان نداشت، نتيجه اي جز فرو ريختن نظام وبالا گرفتن شورش در پي نمي آورد. معاويه در اين مذاكرات تسليم قاتلان خليفه را در پيروي خود از

حكومت مركزي كافي مي داند، در حالي كه در ديگر سخنان خود اصرار ميورزيد كه حكومت حتماً بايد از طريق شوراي مهاجران وانصار كه در بلاد مختلف زندگي مي كردند، حل شود. يك چنين ضدّ ونقيض گوييها نشانه بارزي بر ابن الوقت بودن ونان به نرخ روز خوردن معاويه است.

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، جزء 6، صص2و3; كامل ابن اثير، ج3، ص 147; وقعه صفّين، صص196_ 198. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص22_ 21.

-------------------------- صفحه 576

اكنون به ادامه مذاكرات معاويه با نمايندگان علي (عليه السلام) بپردازيم. شبث بن ربعي:اي معاويه، تو را به خدا سوگند، اگر عمّار ياسر را در اختيار تو بگذارند آيا او را مي كشي؟(عمّار كه پيامبر در باره او فرموده است:او را گروه ستمگر مي كشد). معاويه: به خدا سوگند اگر علي، فرزند سميّه را در اختيار من بگذارد او را در مقابل نائل غلام عثمان مي كشم. شبث: سوگند به خداي آسمان كه راه عدالت در پيش نگرفتي. به خدايي كه جز او خدايي نيست، هرگز بر قتل فرزند سميّه دست نمي يابي، مگر اينكه سرها از پيكرها جدا شود وزمين، با تمام وسعتي كه دارد، بر تو تنگ آيد. معاويه: اگر زمين بر من تنگ گردد، بر تو تنگتر خواهد شد. در اينجا سخن نمايندگان امام به پايان رسيد وبدون اينكه نتيجه اي بگيرند يا در طرز تفكر وروش فرزند ابي سفيان اثري بگذارند آهنگ مراجعت كردند. معاويه از ميان آنان زياد بن حفصه را خواست كه با او به طور جداگانه سخن بگويد وفكر مي كرد كه مي تواند در فكر او اثر

بگذارد، چه هر يك از اين افراد نماينده گروه زيادي از ياران امام بود. معاويه رو به او كرد وگفت: علي قطع رحِم كرد وامام ما را كشت وقاتلان اورا پناه داد. من از تو مي خواهم كه ما را با عشيره وقبيله خود ياري كني وتعهد مي كنم كه پس از پيروزي، حكومت هر يك از دو شهر (كوفه وبصره) را بخواهي به تو واگذار كنم. زياد بن حفصه گفت:من به جهت دليلي كه از جانب پروردگار دارم وبه سبب نعمتي كه برمن ارزاني داشته است، هرگز پشتيبان جنايتكاران نمي شوم. اين جملات را، كه مفاد گفتار موسي بن عمران است(1)، گفت ومجلس معاويه را ترك

--------------------------

1 . متن كلام زياد چنين است:«أَمّا بَعْدُ،فَإِنِّي عَلي بَيِّنَة مِنْ رَبِّي وَبِما أَنْعَمَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمينَ».

-------------------------- صفحه 577

كرد. در مجلس مذاكره عمرو عاص نيز حضور داشت. معاويه رو به اين پير سياست كرد وگفت:ما با هر كدام ازآنان سخن مي گوييم به خوبي پاسخ مي گويد.دلهاي همگي همچون دل يك نفر است ومنطق همگي يكي است.(1) نمايندگان معاويه در پيشگاه امام(عليه السلام)

هدف امام (عليه السلام) از اعزام شخصيتها اين بود كه معاويه تغيير موضع دهد ومشكل از طريق مذاكره حل شود، در حالي كه هدف معاويه ازاين كار تأخير جنگ وايجاد اختلاف در صفوف متشكّل ياران امام بود، چه او مي دانست كه علي (عليه السلام) هرگز در مقابل امثال او تغيير موضع نمي دهد. اين بار معاويه سه نفر را به نامهاي حبيب وشرحبيل ومعن به حضور امام گسيل داشت. منطق اين سه نفر همان منطق معاويه بود وبه يك معني بلندگوهاي

معاويه بودند كه سخن او را بدون كم وزياد تكرار مي كردند. اكنون مذاكرات آنان با امام (عليه السلام) را به گونه اي نقل مي كنيم. حبيب:عثمان خليفه اي هدايت يافته بود وشما به حق او تجاوز كرديد واو را كشتيد. اكنون قاتلان او را به ما تحويل بدهيد تا آنان را بكشيم.واگر مي گويي كه او را نكشته اي از حكومت كنار برو وآن را به شورا واگذار كن تا مردم هر كس را برگزيدند او زمام امور را به دست گيرد. منطق حبيب بسيار سست وبي پايه بود.نخست امام (عليه السلام) را بدون داشتن شاهد متّهم به قتل مي كند وآن گاه خود را مدافع حق خليفه مي داند وسپس انكار امام را مي پذيرد واز او مي خواهد كه از حكومت كنار برود! تو گويي همه سخنان او مقدمه سخن اخير او بوده است. لذا، امام (عليه السلام) با شدّت در مقابل او ايستاد

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، جزء 3، ص 3; كامل ابن اثير، ج3، ص 148; وقعه صفّين، ص 199; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص22.

-------------------------- صفحه 578

وگفت: «وَ ما أَنْتَ لا اُمَّ لَكَ وَ الْوِلايَةَ وَ العَزْلَ وَ الدُّخُولَ في هذا الأَمْرِ. فَإِنَّكَ لَسْتَ هُناكَ وَ لا بِأَهْل لِذلِكَ». تو كمتر از آن هستي كه در مسائل مربوط به حكومت مداخله كني وخواهان عزل ما شوي. ساكت شو، كه تو آن مقام را نداري وشايسته آن نيستي. حبيب: به خدا سوگند كه خود را درآن شرايطي كه دوست نداري خواهي ديد. امام: تو چه هستي! برو سواره وپياده خود را گرد آور، كه كاري

از تو ساخته نيست. شرحبيل: سخن من همان سخن حبيب است.آيا به جز آن پاسخ كه به او دادي پاسخ ديگري داري كه به من بدهي؟ امام (عليه السلام):چرا پاسخ ديگري نيز به تو ودوست تو دارم. خداوند پيامبرش را برانگيخت وبه وسيله او مردم را از گمراهي نجات داد وسرانجام او را به سوي خود فرا خواند، در حالي كه رسالت خود را انجام داده بود. سپس مردم ابوبكر را به جانشيني او پذيرفتند وابوبكر نيز عمر را جانشين خود قرار داد... سپس عثمان زمام امور را به دست گرفت. مردم به سبب كارهايي كه او انجام داد بر او خرده گرفتند وبه سوي او هجوم آوردند واو را كشتند.سپس به سوي من آمدند، در حالي كه من از كارهاي آنان بركنار بودم واصرار ورزيدند كه با من بيعت كنند. من در آغاز نپذيرفتم.باز اصرار كردند وگفتند: امّت به غير تو راضي نيست وما مي ترسيم كه اگر با تو بيعت نكنيم دو دستگي پديد آيد. از اين جهت، من با آنان بيعت كردم. طلحه وزبير نيز با من بيعت كردند ولي بعداً آن را شكستند. سپس معاويه به مخالفت من برخاست. او كسي است كه نه سابقه اي در دين دارد ونه سابقه درستي در اسلام. او آزاد شده فرزند آزاد شده است. او از حزب اموي است وپيوسته او وپدرش دشمن خدا وپيامبر او بودند وبا كراهت اسلام را پذيرفتند.ما از شما در شگفت هستيم كه براي او نيرو، فراهم مي آوريد و از او پيروي مي كنيد وخاندان پيامبر را ترك مي گوييد

-------------------------- صفحه 579

وبا وجود اهل بيت رسول

به ديگري متمايل مي شويد. من شما را به كتاب خدا وسنّت پيامبر وميراندن باطل وزنده كردن نشانه هاي دين دعوت مي كنم. اين را مي گويم وبراي خود وهر مرد وزن مؤمن طلب آمرزش مي كنم.(1) اگر شرحبيل (زاهدنماي تميمي) اسير هوي وهوس نبود واز تاريخ اسلام كمي آگاهي داشت سخن امام (عليه السلام) را مي پذيرفت. ولي چون در برابر منطق امام احساس ناتواني كرد، همچون مغالطه گران، سخن را به جاي ديگر برد وگفت: در باره قتل عثمان چه مي گويي؟ آيا گواهي مي دهي كه مظلوم كشته شد؟ چنين پرسشي خارج از وظيفه يك پيا م آور بود وهدفي جز اين نداشت كه مجلس را بر هم بزند. قضاوت در اين مسئله نياز به بررسي علل قتل عثمان داشت. لذا امام (عليه السلام) او را تصديق نكرد وآنان نيز، به همين بهانه، محضر آن حضرت را ترك كردندوگفتند: هركس به مظلوم بودن او گواهي ندهد ما از او بيزار هستيم. امام (عليه السلام) آنان را مصداق اين آيات دانست: (إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوتي وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذاً وَ لَّوا مُدْبِرينَ وَ ما أَنْتَ بِهادِي العُمْيِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلاّ مَنْ يُؤْمِنُ بِ آياتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ). (نمل:80 _ 81) تو مردگان وكران را آن گاه كه پشت كنند نمي تواني اِسماع كني وتو نمي تواني كوران رااز ضلالت به هدايت راهنما شوي.تو فقط آن گروه را مي تواني بشنواني كه به آيات ما ايمان آورند ودر مقابل حق تسليم شوند. ***

--------------------------

1 . تاريخ طبري، ج3، جزء6، ص 4; كامل ابن اثير، ج3، صص149_ 148; وقعه صفّين، صص 202

_ 200; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص24_ 23.

-------------------------- صفحه 580 -------------------------- صفحه 581

زيرا در حالي كه ميان او ومعاويه پيماني از قبيل پيمان عدم تعرّض وجود نداشت وفقط احترام ماههاي حرام بود كه سبب شد طرفين از تعرّض دست بردارند وفضاي صفّين چندي روي آرامش ببيند، مع الوصف، براي اينكه مبادا شاميان تصوّر كنند كه اين آرامش پس از سپري گشتن ماه محرّم باز به قوّت خود باقي است، مرثد بن حارث را فرمان داد كه درآخرين روز محرم به هنگام غروب خورشيد در برابر سپاه شام قرار گيرد وبا صداي رسا فرياد كند وبگويد: اي اهل شام، امير مؤمنان(عليه السلام) مي گويد: من به شما مهلت دادم ودر امر جنگ صبر كردم تا به حق بازگرديد وبر شما از كتاب خدا دليل آوردم وشما را به سوي آن دعوت كردم، ولي ازطغيان دوري نجستيد وحق را پاسخ نگفتيد. در چنين شرايطي من هر نوع امان را به صورت متقابل برداشتم، كه خداوند خائنان را دوست نمي دارد.(1) پيام امام (عليه السلام) كه به وسيله مرثد در سپاه معاويه طنين افكند، مايه جنب وجوش در سپاه طرفين شد وهر دو گروه به آرايش سپاهيان پرداختند وفرماندهان جناحها معيّن شدند. امام (عليه السلام) سپاه خود را به صورت زير آرايش داد: براي فرماندهي كلّ سواره نظام عمّار ياسر وبراي فرماندهي كلّ پياده نظام عبد اللّه بن بديل خزاعي تعيين شدند وپرچم كلّ سپاه به دست هاشم بن عتبه سپرده شد. سپس امام (عليه السلام) به تقسيم سپاه به صورت ميمنه وميسره وقلب پرداخت.يمنيها را در بخش راست سپاه وتيره هاي مختلف از قبيله ربيعه را در سمت چپ وشجاعان

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص203_ 202; تاريخ طبري، ج

3، جزء6، ص 5; كامل ابن اثير، ج3، ص 149; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص25; مروج الذهب، ج2، ص 387(بااختصار واندكي تفاوت).

-------------------------- صفحه 583

قبيله مُضَر را كه غالباً كوفي وبصري بودند در قلب سپاه مستقر ساخت وهر يك از اين سه قسمت را به سواره نظام وپياده نظام تقسيم كرد. براي سواره نظام ميمنه وميسره اشعث بن قيس وعبد اللّه بن عباس وبراي پياده نظام هر دو بخش سليمان بن صُرَد وحارث بن مرّه را تعيين نمود; آن گاه پرچم هر قبيله را به شخصيت وسران آن سپرد، ابن مزاحم در وقعه صفين از بيست وشش پرچم كه هريك متعلّق به قبيله اي بود ياد مي كند كه ذكر اسامي حاملان وقبايل آنان مايه اطاله سخن است.(1) معاويه نيز به همين ترتيب به آرايش سپاه خود پرداخت وفرماندهان وپرچمداران را تعيين كرد. صبحگاهان كه خورشيد سر از افق بر آورد ونبرد سرنوشت ساز قطعي شد، امام (عليه السلام) در ميان سپاهيان خود ايستاد وبا صداي رسا چنين فرمود: «لا تُقاتِلُوهُم حَتّي يَبْدَؤُوكُمْ، فَإِنَّكُمْ بِحَمْدِاللّه عَلي حُجَّة وَ تَرْكُكُمْ إِيّاهُمْ حَتّي يَبْدَؤوكُمْ حُجَّةٌ أُخْري لَكُمْ عَلَيْهِمْ. فَإِذا قاتَلْتُمُوهُمْ فَهَزَمْتُمُوهُمْ فَلا تَقْتُلُوا مُدْبِراً وَ لا تَجْهَرُوا عَلي جَرِيح وَ لاتَكْشِفُوا عَورَةً وَ لا تُمَثِّلُوا بِقَتيل. فَإِذا وَصَلْتُمْ إِلَي رِجالِ قَوْم فَلا تَهْتِكُوا سِتْراً وَلا تَدْخُلُوا داراً إِلاّ بِاِذْني وَ لا تَأْخُذُوا شَيْئاً مِنْ أَمْوالِهِمْ إِلاّ ما وَجَدْتُمْ في عَسْكَرِهِمْ وَ لا تُهَبِّجُوا امْرَأَةً بِأَذيً وَ إِنْ شَتَمْنَ أَعْراضَكُمْ وَتناوَلْنَ أُمَراءَكُمْ وَ صُلَحاءَكُمْ فَإِنَّهُنَّ ضِعافُ القُوي وَ الأَنْفُسِ وَ العُقُولِ وَلَقَدْ كُنّا لَنُؤْمِرُ بِالْكَفِّ عَنْهُنَّ وَإِنَّهُنَّ لَمُشْرِكاتٌ وَ إنْ كانَ الرِّجُلُ لَيَتَناوَلُ الْمَرأَة

بِالهِراوَة أَوِ الحَديدِ فَيُعِيرُ بها عَقِبُهُ مِنْ بَعْدِهِ».(2) آغاز به نبرد مكنيد تا با شما آغاز كنند، كه شما بحمداللّه در اين نبرد حجّت ودليل داريد ورها گذاردن آنان تا لحظه اي كه به نبرد آغاز كنند حجّت ديگري است در دست شما.وقتي آنان را شكست داديد آن كس را كه پشت به شما كند وبگريزد نكشيد.زخميها را نكشيد وعورت دشمن را آشكار نسازيد وكشته اي را مُثله نكنيد وآن گاه كه به بارانداز واردوگاه آنان رسيديد پرده دري ننماييد

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 205; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص26_ 24.

2 . وقعه صفّين، صص204_ 203; تاريخ طبري، ج3، جزء 6، ص 6; كامل ابن اثير، ج3،ص 149; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص26.

-------------------------- صفحه 584

وبه خانه كسي جز با اجازه من وارد نشويد وچيزي از اموال دشمن مگيريد مگر آنچه را كه در ميدان نبرد بر آن دست يابيد. زني را با ايذاء تحريك نكنيد، هرچند شما را ناسزا گويد وبزرگان ونيكان شما را دشنام دهد، زيرا آنان از حيث عقل وقدرت ضعيف مي باشند. روزي كه آنان مشرك بودند ما مأمور بوديم كه دست به سوي آنان دراز نكنيم واگر در دوران جاهليت مردي به زني با عصا يا آهن حمله مي كرد اين ننگي بود كه بعداً فرزندان او موردنكوهش قرار مي گرفتند. امير مؤمنان (عليه السلام) در نبردهاي «جمل» و«صفّين» و«نهروان» سربازان خود را به امور زير سفارش مي كرد. «عِبادَ اللّه اِتَّقُوا اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ، غُضُّوا الأَبْصارَ وَاخْفَضُوا الأَصْواتَ وَأَقِلُّوا الكَلامَ وَوَطِّنُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَي المُنازَلةِ وَ المُجادَلَةِ وَ الْمُبارَزَةِ وَ المُعانَقَةِ

وَالمُكاءَمَةِ وَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَ لا تَنازَعُوا فَتفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرينَ».(1) بندگان خدا ! از مخالفت خدا بپرهيزيد، چشمها را به زير افكنيد واز صداهاي خود بكاهيد وكمتر سخن بگوييد.خود را براي مبارزه وگلاويز شدن با دشمن ودفاع با چنگ ودندان آماده كنيد.ثابت قدم واستوار باشيد وخدا را ياد كنيد تا رستگار شويد. از اختلاف ودو دستگي بپرهيزيد تا به سستي نگراييد وشوكت وعظمت شما ازميان نرود. بردبار باشيد كه خداوند با بردباران است. باري، سخنان امام (عليه السلام) پايان يافت وآن حضرت با يازده ستون رزمي در برابر دشمن قد علم كرد. صفهاي سپاه امام (عليه السلام) طوري تنظيم شده بود كه افراد قبيله اي كه بخشي از آنان در عراق وبخشي در شام مي زيستند در صحنه جنگ رو در روي يكديگر قرار گرفتند.

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص204_ 203; تاريخ طبري، ج3، جزء 6،ص 6; كامل ابن اثير، ج3،ص 149; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص26.

-------------------------- صفحه 585

در روزهاي نخست، چرخ نبرد به كندي پيش مي رفت وهنوز سياست آتش بس ومدارا وفضاي اميد بر طرفين حاكم بود. ستونهاي رزمي تا ظهر به جنگ مي پرداختند واز آن به بعد دست از نبرد مي كشيدند. ولي بعدها نبرد شدّت يافت واز صبح تا شب وحتّي در بخشي از شب نيز ادامه يافت.(1) حركت ستونهاي رزمي

در روز نخست از ماه صفر، مالك اشتر از سپاه امام (عليه السلام) وحبيب بن مسلمه از سپاه شام با افراد تحت فرمان خود به نبرد آمدند وبخشي از روز را به نبرد پرداختند واز طرفين

گروهي كشته شدند. سپس از هم فاصله گرفتند وبه اردوگاه خود بازگشتند.(2) در روز دوّم، هاشم به عتبه در رأس گروهي از سوار وپياده نظام واز سپاه شام ابو الأعور سلمي به همين كيفيت گام به ميدان نهادند وسواره با سواران وپياده با پياده به نبرد پرداختند.(3) در روز سوّم، عمّار از سپاه امام (عليه السلام) وعمرو عاص از سپاه معاويه با افراد تحت فرمان خود به ميدان آمدند وسخت ترين نبرد ميان آن دو انجام گرفت.(4) عمّار در برابر لشكر شام با صداي بلند گفت:آيا مي خواهيد آن كس را بشناسيد كه به خدا وپيامبر عداوت ورزيده وبر مسلمانان ستم روا داشته ومشركان را كمك كرده است؟ آن گاه كه خدا خواست دين خود را ظاهر سازد وپيامبر خود را كمك كند، او فوراً از ترس نه از روي ميل ورغبت تظاهر به اسلام كرد. وهنگامي كه پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) درگذشت، او دشمن مسلمانان ودوست مجرمان شد. اي مردم، آگاه باشيد كه اين شخص همان معاويه است. او را لعن كنيد وبا او به نبرد برخيزيد. او

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص30; مروج الذهب، ج2، صص 388_ 387; وقعه صفّين، صص214و 215; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص30_ 27.

2 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص30; مروج الذهب، ج2، صص 388_ 387; وقعه صفّين، صص214و 215; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص30_ 27.

3 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص30; مروج الذهب، ج2، صص 388_ 387; وقعه صفّين، صص214و 215; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد،

ج4، صص30_ 27.

4 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص30; مروج الذهب، ج2، صص 388_ 387; وقعه صفّين، صص214و 215; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص30_ 27.

-------------------------- صفحه 586

كسي است كه مي خواهد نور خدا را خاموش سازد ودشمنان خدا را ياري كند.(1) در اينجا مردي به عمّار گفت كه رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود:بامردم نبرد كنيد تا اسلام آورند وآن گاه كه اسلام آوردند خون ومال آنها مصونيّت پيدا مي كند. عمّار سخن او راتصديق كرد وافزود: حزب اموي از روز نخست اسلام نياورد بلكه تظاهر به اسلام كرد وكفر خود را پنهان داشت، تا روزي كه براي كفر خود يار وياور پيدا كرد.(2) عمّار اين سخن را گفت وبه فرمانده سواره نظام دستور حمله به قسمت سواره نظام شاميان داد واو نيز فرمان حمله صادر كرد، ولي شاميان در برابر او پايداري نشان دادند. آن گاه به فرمانده پياده نظام دستور داد واو نيز فرمان حمله داد وسربازان امام (عليه السلام) با يك يورش صفوف دشمن را درهم ريختند وعمروعاص ناچار شد كه جايگاه خود را عوض كند. عمروعاص پير سياست به حربه اي متوسل شد كه عمّار به آن توسل جسته بود. عمّار از طريق تكفير حزب اموي وسران آن آشوبي در صفوف دشمن افكند. متقابلاً عمروعاص نيز پارچه سياهي بر سر نيزه كرد وآن را برافراشت. اين همان پرچمي بود كه روزي پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)به دست او داده بود. چشمها به آن خيره شد وزبانها به گفتگو در آمد. امام (عليه السلام) براي جلوگيري از نفوذ هر

نوع فتنه فوراً به روشن كردن ياران خود پرداخت وگفت: آيا مي دانيد داستان اين پرچم چيست؟ پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) روزي اين پرچم را بيرون آورد ورو به سپاه اسلام كرد وگفت:كيست كه آن را با آنچه در آن است برگيرد؟ عمروعاص گفت:در آن چه چيز است؟پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: اين كه با مسلماني نجنگد وبه كافري

--------------------------

1 . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص30; مروج الذهب، ج2، صص 388_ 387; وقعه صفّين، صص214و 215; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، صص30_ 27.

2 . وقعه صفّين، صص216_ 215; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص31; تاريخ طبري، ج3، جزء 6، ص 7.

-------------------------- صفحه 587

نزديك نشود. عمروعاص آن را به اين شرط گرفت، امّا به خدا سوگند كه به مشركان نزديك شد وامروز با مسلمانان مي جنگد. به خدايي كه دانه را شكافت وانسان را آفريد، اين گروه از صميم دل اسلام نياوردند، بلكه تظاهر به اسلام نمودند وكفر خود را پنهان كردند وهنگامي كه براي ابراز كفر ياراني يافتند به عداوت خود بازگشتند، جز اينكه در ظاهر نماز را ترك نكردند.(1) در روز چهارم، محمّد حنفيّه با ستوني گام به ميدان نهاد واز سپاه شام نيز عبيد اللّه بن عمر با گروهي آهنگ مبارزه كرد. آتش جنگ برافروخته شد ونبرد شديدي ميان دو گروه رخ داد.(2) عبيد اللّه به محمّد حنفيه پيغام داد كه با هم به نبرد برخيزند. محمّد حركت كرد تا تن به تن با او بجنگد. امام (عليه السلام) از جريان آگاه شد وفوراً اسب خود را به سوي

فرزندش راند وبه او فرمان توقف داد وآن گاه اسب خود را به سوي عبيد اللّه راند وگفت: من با تو مي جنگم، پيش بيا. عبيد اللّه از شنيدن اين سخن بر خود لرزيد وگفت: مرا به جنگ با تو نيازي نيست.سپس اسب خود را بازگرداند وازمعركه دور شد. در اين موقع سپاهيان طرفين از هم فاصله گرفتند وبه اردوگاههاي خود بازگشتند.(3) در روز پنجم ماه صفر سال سي وهشت كه روز يكشنبه بود، دو ستون رزمي كه فرماندهي عراقيان را ابن عبّاس وسركردگي شاميان را وليد بن عقبه بر عهده داشتند به نبرد پرداختند وپس از نبردي شديد به هنگام ظهر دست از جنگ كشيدند وبه مراكز خود بازگشتند. در اين هنگام فرمانده شاميان به دشنام گويي پرداخت وفرزندان عبد المطّلب راناسزا گفت. ابن عبّاس او را به مبارزه طلبيد ولي او تن به مبارزه نداد وميدان را ترك گفت.(4)

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص216_ 215; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج4، ص31; تاريخ طبري، ج3، جزء 6، ص 7.

2 . مروج الذهب، ج2، ص 388.

3 . مفسّران اسلامي به اتّفاق نزول اين آيه را در باره وليد بن عقبه تصديق كرده اند.

4 . در باره شأن نزول اين آيه به تفاسير حديثي ، مانند الدّر المنثور وبرهان مراجعه شود.

-------------------------- صفحه 588

سپاه شام مردمي كور وكر و دور از واقعيات وتاريخ اسلام بودند، وگرنه نبايد ستون رزمي آنان را فردي فرماندهي كند كه به تصريح قرآن «فاسق» ونابكار است. وليد همان فردي است كه قرآن كريم در باره او فرمود:(إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَاء فَتَبَيَّنُوا) (حجرات:6) يعني اگر فاسقي

خبري آورد در باره آن بررسي كنيد.(1) اين همان مردي است كه قرآن او را چنين توصيف مي فرمايد:(أَفَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لايَسْتَوونَ)(سجده:18) يعني آيا آن كس كه مؤمن است همچون كسي است كه فاسق است ؟هرگز اين دو برابر نيستند.(2) در اين نبردها هرچند گروهي كشته مي شدند وطرفين بدون اخذ نتيجه به اردوگاه خود باز مي گشتند، ولي سخنرانيهاي امام (عليه السلام)وعمّار وابن عبّاس، افق را بر مردم شام روشن مي ساخت وبي پايگي ادّعاي معاويه كم وبيش واضح مي شد. لذا، در روز پنجم نبرد، شمر بن ابرهه حميري با گروهي از قاريان شام به سپاه امام (عليه السلام)پيوست.فرار آنان به سوي نور، نشانه تاريكيي بود كه سپاه شام را فرا گرفته بود. فرمانرواي عاصي شام بر خود لرزيد واز تكرار آن سخت بيمناك شد. عمروعاص رو به معاويه كرد وگفت: تو مي خواهي با مردي نبرد كني كه با محمّد خويشاوندي نزديك دارد ودر اسلام داراي قدم راسخ واستوار است. او در فضيلت ومعنويت وآشنايي به رموز جنگ بي همتاست. او با ياران انگشت شمارِمحمّد وبا قهرمانان وقاريان وشريفترين افراد آنان به جنگ تو آمده است وبراي آنان در نفوس مسلمانان هيبت وبزرگي است. لازم است شاميان را در سخت ترين مواضع وتنگناها قرار دهي وپيش از آنكه طول مدّت جنگ در آنان ايجاد ملالت كند ايشان را تطميع كني. وهرچه را فراموش مي كني، اين را فراموش مكن كه تو بر باطلي. معاويه از سخنان پير سياست پند آموخت وفهميد كه يكي از عوامل جذب

--------------------------

1 . وقعه صفّين،صص222_ 221;كامل ابن اثير، ج3،ص150;تاريخ طبري،ج3،جزء 6،ص 7; مروج الذهب،

ج2، ص 388.

2 . وقعه صفّين،صص222_ 221;كامل ابن اثير، ج3،ص150;تاريخ طبري،ج3،جزء 6،ص 7; مروج الذهب، ج2، ص 388.

-------------------------- صفحه 589

شاميان به ميدان نبرد تظاهر به دين وتقوي وورع است گر چه در دل از آن اثري نباشد. از اين رو، فرمان داد كه منبري ترتيب دادند وسران سپاه شام را به حضور طلبيد وبر فراز منبر قرار گرفت وهمچون فردي سوخته دل براي دين ومذهب اشك تمساح ريخت وگفت: اي مردم، جانها وسرهاي خود را به ما بسپاريد. سست مشويد ودست از ياري مكشيد. امروز روزي پر خطر است، روز حقيقت وحفظ آن است.شما بر حق هستيد ودر دست شما حجّت است. شما با كسي نبرد مي كنيد كه بيعت را شكسته وخون حرامي را ريخته است ودر آسما ن كسي او را معذور نمي شمارد. آن گاه عمروعاص بر فراز منبر قرار گرفت وسخناني شبيه سخنان معاويه گفت واز منبر پايين آمد.(1) سخنراني امام(عليه السلام)

به امام (عليه السلام) گزارش رسيد كه معاويه از طريق حيله ونيرنگ وتظاهر به دين شاميان را به جنگ دعوت مي كند. لذا آن حضرت دستور داد كه همگان در نقطه اي گرد آيند. راوي مي گويد: امام را ديدم در حالي كه بر كمان خود تكيه كرده وياران پيامبر را به دور خود گرد آورده بود ومي خواست مردم آگاه شوند كه ياران پيامبر در گرداگرد او هستند. پس ستايش خدا را بجا آورد وچنين گفت: مردم سخنان مرا بشنويد وآن را به خاطر بسپاريد. خودخواهي از گردنكشي است ونخوت از كبر وخودبيني، وشيطان دشمن حاضري است كه به شما وعده باطل مي دهد. آگاه باشيد

كه مسلمان برادر مسلمان است. ناسزا مگوييد ودست از ياري مكشيد.شريعتِ دين يكي وراههاي آن هموار است.هركسي آن را گرفت به آن پيوسته وهر كس آن را ترك كند از آن خارج

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 222; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج5، ص 180.

-------------------------- صفحه 590

شده وهركس از آن جدا شود نابود گرديده است. آن كس كه امين شمرده شود ولي خيانت ورزد، يا وعده كند امّا تخلّف نمايد، گفتگو كند ولي دروغ بگويد، مسلمان نيست. ما خاندان رحمت هستيم. گفتار ما راست وكردارما برتري است. از ماست خاتم پيامبران ودر ماست رهبري اسلام واز ماست قاريان كتاب خدا، من شما را به سوي خدا وپيامبر وجهاد با دشمن وي وپايداري در راه آن وكسب رضاي خدا و بپا داشتن نماز وپرداختن زكات وزيارت خانه خدا وروزه ماه رمضان وكوشش در رساندن بيت المال به اهلش دعوت مي كنم. از شگفتيهاي جهان است كه معاويه اموي وعمرو عاص سهمي بر آن شدند كه مردم را به دينداري تشويق كنند! شما مي دانيد كه من هرگز با پيامبر مخالفت نكرده ام ودر مواضعي كه قهرمانان عقب مي كشيدند وترس ولرز آنان را فرا مي گرفت جانم را سپر او قرار مي دادم. سپاس خدا را كه مرا به اين فضيلت گرامي داشت. پيامبر خدا جان سپرد در حالي كه سر او در آغوش من بود، وبه تنهايي او را غسل دادم وفرشتگان مقرّب بدن او را از اين سو به آن سو برمي گردانيدند. به خدا سوگند كه هيچ امّتي پس از رحلت پيامبر خود دچار اختلاف نگشت مگر اينكه اهل

باطل بر اهل حق غلبه كرد.(1) وقتي سخنان امام (عليه السلام) به اينجا رسيد، عمّار، آن پير با ايمان ويار وفادار، روي به مردم كرد وگفت:امام، شما را آگاه ساخت كه امّت، نه در آغاز كار راه صحيحي را در پيش گرفت ونه در پايان آن. از سخنان ابن مزاحم بر مي آيد كه امام (عليه السلام) سخنان خود را در عصر دوشنبه ششم ماه صفر ايراد فرمود ودر پايان خواستار هجوم همگاني سپاهيان براي بركندن ريشه فساد شد. از اين رو، در روز سه شنبه هفتم صفر، سپاهيان را براي حمله دسته جمعي آماده كرد وخطابه اي ايراد فرمود ودر آن روش جنگ را ترسيم كرد.(2)

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص224_ 223; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج5، صص182_ 181.

2 . وقعه صفّين، صص224_ 223; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج5، صص182_ 181. صفحه 591

به او به نزاع بر نمي خاست وافراد مفضول، فضلِ افراد فاضل را منكر نمي شدند. تقدير وسرنوشت، ما واين گروه رابه اين نقطه كشاند ورو در روي هم قرار داد. همگي در چشم انداز شهود خدا ودر محضر او هستيم.اگر بخواهد در نزولِ عذاب تعجيل مي كند تا ستمگر راتكذيب نمايد وحق را آشكار سازد. او دنيا را خانه كردار وسراي آخرت را سراي پاداش قرار داده است تا بدكاران را به كردارِ بدشان كيفر، ونيكوكاران را به سبب كردار نيك آنان پاداش دهد. آگاه باشيد كه فردا، به خواست خدا، با دشمن روبرو مي شويد. پس امشب بيشتر نماز بگزاريد وبيشتر قرآن بخوانيد واز خداوند پايداري وپيروزي بخواهيد، وفردا با آنان با جدّيت واحتياط روبرو شويد ودر كار خود راستگو باشيد. امام (عليه السلام) اين سخن را گفت ومجلس را ترك كرد. سپس سپاهيان امام

-------------------------- صفحه 592

همگي به سوي شمشيرها ونيزه ها وتيرهاي خود رفتند وبه اصلاح سلاحهاي خود پرداختند.(1) امام (عليه السلام) در روز چهارشنبه هشتم ماه صفر فرمان داد كه مردي در برابر شاميان بايستد وآمادگي مردم عراق را براي نبرد اعلام دارد. معاويه نيز همچون امام (عليه السلام) به تنظيم سپاه خود پرداخت وآنها را به دسته هاي گوناگون تقسيم كرد. مردم حمص واردن وقنسرين جناحهاي گوناگوني از سپاه او را تشكيل مي دادند وحفظ جان معاويه را مردم شام به فرماندهي ضحّاك بن قيس فهري بر عهده گرفتند ودور او را احاطه كردند تا از نفوذ دشمن به قلب لشكر، كه جايگاه معاويه بود، جلوگيري كنند. تنظيم سپاه به شكلي كه انجام شده بود مورد پسند عمروعاص

قرار نگرفت وخواست به معاويه در آرايش سپاه كمك كند. لذا او را به ياد پيماني كه با هم بسته بودند انداخت(كه در صورت پيروزي، حكومت مصر از آنِ او باشد) وگفت:فرماندهي حمصيان را به من واگذار وابوالأعور را از آن بركنار كن. معاويه از پيشنهاد او خوشحال شد وفوراً كسي را نزد فرمانده حمصيان فرستاد وپيغام داد كه:عمروعاص در امور رزمي سابقه وتجربه اي دارد كه من وتو نداريم. من او را به فرماندهي سواره نظام برگزيدم، لذا تو به منطقه اي ديگر برو. عمروعاص، به اميد حكومت مصر، دو فرزند خود عبد اللّه ومحمّد را طلبيد(2) وبنابر تجربه ونظر خود، سپاه را تنظيم كرد ودستور داد كه زرهپوشان در مقدّمه سپاه

--------------------------

1 . وقعه صفّين،ص 225،شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج5،ص 182;تاريخ طبري،ج3،جزء 6، صص 7و8; كامل ابن اثير، ج3، ص 150.

2 . به خاطر بياوريد كه اين دو فرزندِ عمرو عاص زاهد نماياني بودند كه در آغاز كار پدر را از آلودگي به حمايت از فرزند «ابوسفيان» باز مي داشتند ولي حالا صميميترين يار وياور او هستند! اين جريان ما را به ياد مثلي مي اندازد كه در زبان عربي وفارسي رايج است كه:«هَلْ تَلِدُ الْحَيَّةُ إِلاّ الحَيَّةَ؟» (عاقبت گرگ زاده گرگ شود گرچه با آدمي بزرگ شود).

-------------------------- صفحه 593

وبي زرهان در انتهاي آن قرار گيرند.آن گاه به دو فرزند خود دستور داد كه در ميان صفوف گردش كنند ونظم وترتيب آنها را به دقّت وارسي نمايند. حتّي به اين نيز اكتفا نكرد وخود در ميان سپاه به راه افتاد ونظم آن را مورد بررسي قرار داد وهمچون

معاويه در قلب سپاه بر فراز منبري قرار گرفت كه حفاظت آن را يَمنيها برعهده گرفتند وفرمان داد كه هر كس آهنگ نزديك شدن به منبر داشته باشد فوراً او را بكُشند.(1) هرگاه انگيزه از نبرد، كسب قدرت وفرمانروايي باشد بايد گروهي را براي حفاظت خود بگمارد، ولي اگر انگيزه وهدف معنوي باشد از كشته شدن خود در طريق هدف پروايي ندارد.لذا، نه تنها كسي حفاظت از امام (عليه السلام) را بر عهده نداشت، بلكه آن حضرت بر اسب شبرنگي سوار بود وفرمان مي داد وسپاه را رهبري مي كرد وبا نعره هاي جگر خراش خود لرزه بر اندام قهرمانان شام مي انداخت وبا شمشير برنده اش آنان را درو مي كرد. اختلاف در شيوه رهبري معلول اختلاف در انگيزه هاست.فرهنك شهادت طلبي زاييده ايمان به سراي آخرت واعتقاد به حقّانيت خويش است، در حالي كه ترس ازمرگ وفدا كردن ديگران براي حفظ جان خويشتن زاييده دلبستگي به زندگي دنيا وانكار ماوراء ماده است. وشگفت اينجاست كه فرزند عاص به اين حقيقت اعتراف كرده ودر باره سپاه امام (عليه السلام) چنين گفت: «فَإِنَّ هؤلاءِ جاؤوا بِخُطَّة بَلَغَتِ السَّماءَ». يعني: اين گروه با هدفي آسماني به ميدان آمده اند وباكي از شهادت ندارند. خير خواهي وياري فرزند عاص به معاويه از روي علاقه به او وبه طلب پيروزي او نبود، بلكه او در چهارچوب منافع خود علاقه به پيروزي او داشت ودر اظهار نظر ومشورت با معاويه، بهاي آن را پيوسته به رخ او مي كشيد. مذاكره ياد شده در زير، بيانگر اين حقيقت است:

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 226; شرح نهج البلاغه ابن ابي

الحديد، ج5، ص 182.

-------------------------- صفحه 594

معاويه: هرجه زودتر به تنظيم صفوف سپاه بپرداز. عمروعاص: به شرط اينكه حكومتم براي خودم باشد. معاويه، از ترس اينكه مبادا عمروعاص، پس از امام، رقيب او شود، فوراً پرسيد: كدام حكومت؟ مگر غير ازحكومت مصر، چيز ديگري مي خواهي؟ عمروعاص، سياستباز كهنه كار وسوداگر بي تقوا، ماسكي از تقوا بر چهره زد وگفت: آيا مصر مي تواند عوض از بهشت باشد؟ آيا كشتن علي، بهايي مناسب براي عذاب دوزخ، كه هرگر آرام نمي گيرد، خواهد بود؟ معاويه، از ترس اينكه سخن عمرو در ميان سپاه منتشر گردد، با اصرار فوق العاده گفت:آرام، آرام، سخن تو را كسي نشنود. باري، عمروعاص، به آرزوي حكومت مصر، رو به مردم شام كرد وگفت: سربازان شام، صفهاي خود رامرتّب كنيد وسرهاي خود را به پروردگار خود عاريت دهيد. از خدا كمك بگيريد وبا دشمن خدا ودشمن خود جهاد كنيد. آنان را بكشيد كه خدا آنان را بكشد ونابود سازد.(1) از آن طرف، چنان كه گذشت، در آن روز امام (عليه السلام) اسبي طلبيد وبراي او اسب شبرنگي آوردند كه به سبب نيرويي كه داشت پيوسته در حال جهش بود وبا دو دهنه كشيده مي شد. امام (عليه السلام) زمام آن را به دست گرفت واين آيه را تلاوت كرد: (سُبْحانَ الّذي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنّا لَهُ مُقْرِنينَ وإِنِّا إِلي رَبِّنّا لَمُنْقَلِبُونَ). (زخرف:13) منزه است خدايي كه اين مَركب را براي ما مسخَّر ساخت وما را قدرت وتوانايي آن نبود، وهمگي به سوي خدا باز مي گرديم. آن گاه دست به دعا برداشت وگفت:

--------------------------

1 . وقعه صفّين، ص 237;

شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج5، صص 189و190.

-------------------------- صفحه 595

اَللّهُمَّ إِلَيْكَ نَقَلَتِ الأَقْدامُ َ أَتْعَبَتِ الأَبْدانُ وَ أَفَضَتِ الْقُلُوبُ وَ رَفَعَتِ الأَيْدِي وَ شَخَصَتِ الأَبْصارُ... اَللّهُمَّ إِنّا نَشْكُوا إِلَيكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنا وَتَشَتُّتَ أَهْوائِنا. رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمِنا بِالحَقِّ وَأَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحِينَ.(1) خدايا، به سوي تو گامها برداشته مي شود وبدنها به رنج مي افتد ودلها متوجه مي گردد ودستها بلند مي شود وچشمها باز مي گردد... خدايا، ما شِكوه غيبت پيامبرمان وفزوني دشمنان وپراكندگي خواستهايمان را به درگاه تو مي آوريم. خدايا، ميان ما واين قوم به حق داوري كن، كه تو بهترينِ داورها هستي. سرانجام در روز چهارشنبه هشتم ماه صفر حمله سرتاسري آغاز شد و از اوّل بامداد تاشب ادامه داشت وطرفين بدون دستيابي به پيروزي به اردوگاههاي خود بازگشتند. در روز پنجشنبه، امام (عليه السلام) نماز صبح را در تاريكي بجا آورد وآن گاه، پس از خواندن دعايي، خود حمله را آغاز كرد وياران او نيز از هر طرف به نبرد پرداختند.(2) بخشي از دعاي امام قبل از حمله اين بود: إِنْ أَظْهَرْتَنا عَلي عَدُوِّنا فَجَنِّبْنا الغَيَّ وَ سَدِّدْنا لِلْحَقِّ، وَ إِنْ أَظْهَرْتَهُمْ عَلَيْنا فَارْزُقْنَا الشَّهادَةَ وَ اعْصِمْ بَقِيَّةَ أَصْحابِي مِنَ الْفِتْنَةِ.(3) پروردگارا! اگر ما را بر دشمن خود پيروز فرمودي ما را از ستم بازدار وگامهايمان را براي حق استوار گردان. واگر آنان بر ما پيروز شدند شهادت را نصيب ما فرما وباقيمانده يارانم را از فتنه حفظ كن.

--------------------------

1 . وقعه صفّين، صص 230 و231; شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج5، ص 176.

2 . تاريخ طبري، ج3، جزء 6، ص

8; كامل ابن اثير، ج3، ص 151.

3 . وقعه صفّين، ص 232.

-------------------------- صفحه 596

خطابه هاي آتشين سران سپاه امام(عليه السلام)

سخنرانيهاي سران وشخصيتهاي بزرگ هر سپاه نقش تبليغي بزرگي ايفا مي كرد. چه بسا خطابه اي يك سپاه را از جاي برمي كند ومقدمات پيروزي را فراهم مي ساخت. از اين جهت، در روز پنجشنبه نهم ماه صفر، دوّمين روز حمله همگاني، شخصيتهاي بزرگي در سپاه امام (عليه السلام) به سخن پرداختند. غير از امام بزرگاني مانند عبد اللّه بن بديل،(1) سعيد بن قيس(2) (در منطقه ناصرين) ومالك اشتر(3) سخن گفتند وهركدام،با منطق خاصي،سپاه امام را بر يورش به دشمن شامي تحريك كردند. در اين ميان حوادثي نيز رخ داد كه برخي از آنها را ياد آور مي شويم. 1_ چه كسي اين قرآن را به دست مي گيرد؟

علي (عليه السلام) پيش از آنكه نبرد را آغاز كند، براي اتمام حجّت، رو به سربازان خود كرد وگفت: كيست كه اين قرآن را بگيرد وشاميان را به آن دعوت كند؟ در اين هنگام جواني به نام سعيد برخاست واعلام آمادگي كرد. امام (عليه السلام) بار ديگر سخن خود راتكرار كرد وباز همان جوان از جاي برخاست وگفت: من اي امير مؤمنان. آن گاه علي (عليه السلام) قرآن را به او سپرد واو نيز به سوي سپاه معاويه حركت كرد وآنان را به كتاب خدا وعمل به آن دعوت كرد، ولي طولي نكشيد كه به وسيله دشمن از پاي در آمد.(4) 2_ مبارزه دو حُجر

حجر بن عدي كِنْدي از كساني است كه به حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) شرفياب شده

--------------------------

1 . وقعه