پيوسته مورد توجه آنان بود؛ به گونه اي كه پيش از تولد حضرت مهدي (ع) ده ها كتاب در اين زمينه نوشته شده و اصحاب پيوسته با سؤ الاتي مثل «متي الفرج؟» و مانند آن؛ از تحقق و ويژگي هاي اين مژده آسماني پرس و جو مي كردند.استاد شهيد دربارهِ اين انديشه ناب مي فرمايد:اين انديشه بيش از هر چيز مشتمل بر عنصر خوشبيني نسبت به جريان كلي نظام طبيعت و سير تكاملي تاريخ و اطمينان به آينده و طرد عنصر بدبيني نسبت به پايان كار بشر است كه طبق بسياري از نظريه ها و فرضيه ها فوق العاده تاريك و ابتر است... [5] .راسل در كتاب اميدهاي نو مي گويد: امروز ديگر غالب دانشمندان اميدشان را از بشريت قطع كرده و معتقدند كه علم به جايي رسيده است كه عن قريب بشر به دست علم نابود خواهد شد و مي گويد: يكي از اين افراد انيشتين است او معتقد است بشر با گوري كه به دست خود كنده است يك گام بيشتر فاصله ندارد!. [6] .امّا ما مسلمين خوشوقتيم كه بر خلاف اين همه بدبيني ها كه در دنياي غرب براي بشريت به وجود آمده ما به آينده بشريت خوشبين هستيم. كه يك حكومت عادل جهاني بر مبناي ايمان، خداپرستي و خداشناسي و بر مبناي حكومت قران به وجود مي آيد. [7] .به راستي آيا اين پيشرفت شگفت انگيز صنعت و تكنولوژي توانسته است به تمام خواسته هاي جسمي، روحي، فردي و اجتماعي بشر پاسخ كافي بدهد و آرامش و سعادت را براي او به ارمغان آورد و او را از ماوراي طبيعت و امدادهاي غيبي، بي نياز كند؟ ايشان در كتاب امدادهاي غيبي به نقد اين تفكر مي پردازد

و مي نويسد:اين خيال، خيال باطلي است. خطراتي كه به اصطلاح در عصر علم و دانش براي بشريت است از خطرات عصرهاي پيشين بيش تر و عظيم تر است... و اين پيشرفت علمي، او را مغرورتر و غرايز حيواني او را افروخته تر نموده است و به همين جهت خود علم و فنّ، امروز به صورت بزرگ ترين دشمن بشر در آمده است. [8] .وضعيت آينده بشريت مسئله اي است كه سال هاست فكر بشر را به طور جدي به خود مشغول كرده است. ظلم فراگير و بي عدالتي مسابقه تسليحاتي با توليد روزافزون سلاح هاي مرگبار اتمي، هسته اي، ميكروبي، شيميايي و... آينده را در هاله اي از ابهام فرو برده و يأ س و نااميدي جامعه جهاني را در بر گرفته است. با اين كه نظريه هاي متفاوت و نااميد كننده اي از طرف نظريه پردازان مطرح مي گردد، ولي اسلام از همان ابتدا با قاطعيت تمام، به عنوان وعده اي الهي از آينده اي بسيار روشن و درخشان خبر مي دهد كه با تكامل فكري و عقلي بشر، جامعه اي كامل و پاك به نام «جامعه مهدوي» در ابعاد جهاني تشكيل خواهد شد. جامعه اي كه در آن از ستم و جنگ و ستيز هيچ اثري نخواهد بود و عصر زندگي واقعي بشر در آن زمان رقم مي خورد.

اللّه» خلاصه مي شود.2. برقراري روابط حسنه و صالحه ميان افراد بشر بر اساس عدالت و صلح و صفا و تعاون و احساس و عاطفه و خدمت بنابراين، مسئله برقراري عدالت آن هم با مقياس بشريت هدف اصلي و عمومي همه انبيا (ع) بوده است و مسئله عدالت يك آرزو و خيال نيست يك واقعيتي است كه دنيا به سوي آن پيش مي رود يعني سنت الهي است و خدا عدالت را در نهايت امر، بر دنيا حاكم خواهد نمود.سپس با بهره گرفتن از روايات به ترسيم «جامعه مهدي» مي پردازد و مي نويسد:رسول گرامي اسلام (ص) مي فرمايد: [9] «المهدي يُبعثُ علي اختلافٍ من الناس و الزلازل؛ مهدي (ع) در يك شرايطي مي آيد كه اختلاف در ميان بشر شديد و زلزله ها برقرار است» (مقصود زلزله هاي ناشي از مواد زير زمين نيست). اصلاً زمين به دست بشر تكان مي خورد و خطر بشريت را تهديد مي كند كه زمين نيست و نابود شود. «فيملا الارض قسطاً و عدلاً كما ملئت ظلماً و جوراً؛ بعد از آن كه پيمانه ظلم و جور پر شد دنيا را پر از عدل و داد مي كند».«يرضي عنه ساكن السماء و ساكن الارض؛ از او هم خداي آسمان راضي است و هم خلق آسمان و مردم روي زمين» بعد فرمود: «يُقَسٍّم المال صِحاحاً؛ ثروت را به طور عادلانه و بالسويه تقسيم مي نمايد» «و يملا قلوب امه محمد غِنيً ويَسعُهم عدلُه، خداوند متعال دل امت اسلام را مملوّ از غنا مي كند»؛ يعني خيال نكن غنا و ثروت، تنها همان ثروت مادّي است. دل ها غني مي شود فقرها و نيازها و حقارت ها و بيچارگي ها و كينه ها و حسادت ها همه از دل ها

بيرون كشيده مي شود.سپس ايشان وضعيت قبل از ظهور و بعد از ظهور را در بيان حضرت علي (ع) دنبال مي كند.

شما نشان خواهد داد كه عدالت واقعي يعني چه؟» نشان خواهد داد كه اين همه كه دم از اعلاميه حقوق بشر و آزادي مي زنند همه اش دروغ است. اين همه كه دم از صلح مي زنند همه اش دروغ و نفاق و جو فروشي و گندم نمايي بود. «يُحيي ميّت الكتاب والسنه؛ قوانين كتاب و سنت را كه متروك مانده و به حسب ظاهر مرده و از ميان رفته است را زنده خواهد كرد» و نيز فرمود «اذا قام القائم حكم بالعدل» [11] اصلاً حضرت يك لقبي دارد مخصوص به خود كه از مفهوم قيام گرفته شده است آن كه در جهان قيام مي كند «القائم». اصلاً ما حضرت مهدي (ع) را با قيام و عدالت مي شناسيم.«و ارتفع في ايامه الجور؛ جور و ظلمي ديگر در كار نيست». «و امنت به السُبُل؛ همه راه ها، راه هاي زميني دريايي، هوايي امن مي شود». چون منشأ اين ناامني ها، ناراحتي ها و بي عدالتي ها است، وقتي كه عدالت برقرار شود چون فطرت بشر فطرت عدالت است؛ دليل ندارد كه ناامني وجود داشته باشد. «و اخرجت الارض بركاتها؛ و زمين تمام بركات خودش را بيرون مي آورد». «ولايجد الرجل منكم يومئذ موضعاً لصدقته و برّه، و هو قوله تعالي و العاقبه للمتقين» آيا مي دانيد ناراحتي مردم آن وقت، چيست؟ ناراحتي مردم فقط اين است كه اگر بخواهند يك صدقه اي بدهند و يك كمكي به كسي بكنند يك نفر (مستحق) پيدا نمي شود يك فقير روي زمين پيدا نخواهد شد. [12] .

بزرگ جهاني است؛ چون اسلام يك دين جهاني است؛ چون تشيع به معناي واقعي اش يك امر جهاني است. وقتي قرآن مي فرمايد: (و لقد كتبنا في الزبور من بعد الذكر ان الارض يرثها عبادي الصالحون) [13] صحبت از زمين است؛ نه صحبت از اين منطقه و آن منطقه و اين قوم و آن نژاد.اولاً: اميدواري به آينده است كه دنيا در آينده نابود نمي شود زندگي سعادتمندانه بشر آن است كه در آينده است.دوّم: آن دوره، دوره عقل و عدالت است. شما مي بينيد يك فرد سه دوره كلي دارد: دوره كودكانه كه دوره بازي و افكار كودكانه است؛ دوره جواني كه دوره خشم و شهوت است و دوره عاقله مردي و پيري كه دوره پختگي و استفاده از تجربيات، دوره دور بودن از احساسات و دوره حكومت عقل است. اجتماع بشري نيز همين است؛ بايد سه دوره را طي كند؛ يك دوره، دوره اساطير و افسانه ها و به تعبير قران دوره جاهليت. دوره دوم، دوره علم است، ولي علم و جواني، دوره حكومت خشم و شهوت، محور گردش زمان ما يا خشم است يا شهوت. آيا دوره اي نخواهد آمد كه آن دوره حكومت، نه حكومت اساطير باشد و نه حكومت خشم و شهوت؟ دوره اي كه واقعاً معرفت و عدالت، صلح و صفا و انسانيت و معنويت، حكومت كند؟ مگر مي شود كه خداوند اين عالم را خلق كرده باشد و بشر را به عنوان اشرف مخلوقات آفريده باشد، بعد بشر دوره بلوغ خود نرسيده يك مرتبه تمام بشر را زير و رو كند! [14] .در اين جا دو سؤ ال مهم و اساسي وجود دارد كه براي تبيين بحث

بايد جواب متقن و كافي به اين دو سؤ ال داده شود:1. آيا قضاياي تاريخي قابل پيش بيني است؟ به عبارت ديگر آيا مي توان آينده نگري نمود يا صرفاً اطلاع از آن از مبدا غيب امكان دارد؟2. آيا سير حركت و تحولات كنوني بشر به سوي تحقق چنين جامعه عدالت محور جهاني پيش مي رود يا امر به گونه ديگري است؟

وگرنه جز زندگي افراد چيزي وجود ندارد و اگر درس و عبرتي باشد درس هاي فردي از زندگي افراد است نه درس هاي جمعي از زندگي اقوام و ملل.او سپس به اثبات اين ديدگاه از منظر قرآن مجيد پرداخته و مي گويد:قران كريم لااقل در بخشي از عبرت آموزي هاي خود، زندگي اقوام و امت ها را به عنوان مايه تنبّه براي اقوام ديگر مطرح مي كند. قران مكرر در تعبيرات خود موضوع حيات و مدت و اجل اقوام و امت ها را طرح كرده است.مثلاً مي گويد: (و لكل امه اجل فاذا جاء اجلهم لايستأ خرون ساعه و لايستقدمون) [15] «زندگي هر امتي را پاياني است، پس هرگاه پايان عمرشان فرا رسد نه ساعتي ديرتر بپايند و نه ساعتي زودتر فاني شوند».قران كريم اين گمان را كه اراده اي گزافكار و مشيّتي بي قاعده و بي حساب سرنوشت هاي تاريخي را دگرگون مي سازد به شدت نفي مي كند و تصريح مي نمايد كه قاعده اي ثابت و تغييرناپذير بر سرنوشتهاي اقوام حاكم است. [16] .و مردم مي توانند با استفاده از سنن جاريه الهي در تاريخ، سرنوشت خويش را نيك يا بد بگردانند [17] از اين رو، در عين آن كه تاريخ با يك سلسله نواميس قطعي و لايتخلف اداره مي شود، نقش انسان و آزادي و اختيار او به هيچ وجه محو نمي گردد. [18] .

جمعي جامعه وسيله اي است كه فطرت نوع انسان براي وصول به كمال نهايي خود انتخاب كرده است.بايد گفت جامعه ها و تمدن ها و فرهنگ ها به سوي يگانه شدن، متحدالشكل شدن و در نهايت امر، در يكديگر ادغام شدن سير مي كنند و آينده جوامع انساني جامعه جهاني واحدِ تكامل يافته اي است كه در آن همه ارزش هاي امكاني انسانيت به فعليت مي رسد. و انسان به كمال حقيقي و سعادت واقعي خود و بالا خره انسانيت اصيل خود خواهد رسيد. از نظر قرآن اين مطلب مسلم است كه حكومت نهايي، حكومت حق و نابود شدن يكسره باطل است و عاقبت از تقوا و متقيان است.سپس، از سخن استاد خود مرحوم علامه طباطبايي - قدس سره - بهره مي گيرد كه در تفسير گرانسنگ الميزان اين چنين مي نگارد:كاوش عميق در احوال كاينات نشان مي دهد كه كه انسان نيز به عنوان جزيي از كائنات در آينده به غايت و كمال خود خواهد رسيد. آن چه كه در قران آمده است كه استقرار اسلام در جهان امري شدني و لابدّ منه است تعبير ديگري است، از اين مطلب كه انسان به كمال تام خود خواهد رسيد.قران آن جا كه مي فرمايد (من يرتدّ منكم عن دينه فسوف يأ تي اللّه بقومٍ يحبهم و يحبونه)؛ يعني فرضاً شما از دين برگرديد، خداوند متعال قوم ديگر را به جاي شما براي ابلاغ اين دين به بشريت و مستقر ساختن اين دين خواهد آورد - در حقيقت مي خواهد ضرورت خلقت و پايان كار انسان را بيان نمايد». [19] و [20] .

سير و روند تاريخ به سوي جامعه جهاني واحدِ تكامل يافته به پيش مي رود؛ وظيفه ما چيست؟ آيا ما بايد در انتظار تحقق چنين امري باشيم يا خير؟ آيا مردم نقشي در تسريع اين حركت يا تأ خير آن دارند؟ به عبارت ديگر وظيفه مردم چيست؟شهيد مطهري كه با قلم روان و بيان شيواي خود در عرصه هاي مختلف، به تبيين حقايق و معارف ناب اسلام پرداخته است، دربارهِ انتظار مي فرمايد:اصل انتظار فرج از يك اصل كلي اسلامي و قراني استنتاج مي شود و آن اصل «حرمت يأ س از روح اللّه» است. مردم مؤ منِ به عنايات الهي، هرگز و در هيچ شرايطي اميد خويش را از دست نمي دهند و تسليم يأ س و نااميدي و بيهوده گرايي نمي گردند. چيزي كه هست اين انتظار فرج و اين «عدم يأ س از روح اللّه» در مورد يك عنايت عمومي و بشري است؛ نه شخصي يا گروهي و به علاوه توا م است با نويدهاي خاص و مشخص كه به آن قطعيت داده است. [21] .اما آن چه كه مهم است، اين است كه يكي از ضربه هايي كه در طول تاريخ بر اسلام ضربات جبران ناپذيري را وارد ساخته است، تحريف برخي از ارزش ها مثل ولايت، محبت، زهد و... است كه انتظار فرج هم از اين دست برد در امان نبوده و با تحريف و تفسير نادرست آن به بي تفاوتي و پرهيز از هرگونه اقدام اصلاحي و تعطيل امر به معروف و نهي از منكر و حتي دامن زدن به فساد براي تسريع و تعجيل ظهور حضرت، ضربه هاي جبران ناپذيري بر اسلام وارد شده است.استاد شهيد كه به بيان امام راحل يكي از ويژگي هاي ايشان اين

بود كه با كج روي ها و انحرافات مبارزه سرسختانه نمود، در اين راستا به تبيين حقيقت انتظار مي پردازد و با بيان معناي صحيح آن به نقد ديدگاه مقابل پرداخته و مي نويسد:انتظار فرج و آرزو و اميد و دل بستن به آينده دو گونه است:انتظاري كه سازنده و نگهدارنده است، تعهدآور است، نيروآفرين و تحرك بخش است؛ به گونه اي كه مي تواند نوعي عبادت و حق پرستي شمرده مي شود.و انتظاري كه گناه است، ويرانگر است، اسارت بخش است، فلج كننده است و نوعي «اباحي گري» بايد محسوب گردد.اين دو نوع انتظار فرج، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظيم مهدي موعود (ع) است و اين دو نوع برداشت به نوبه خود از دو نوع بينش درباره تحولات و انقلابات تاريخي ناشي مي شود.سپس در نقد انتظار ويرانگر مي گويد:

فساد و هر ظلم و هر تبعيض و هر حق كشي هر پليدي اي به حكم اين كه مقدمه صلاح كلي است و انفجار را قريب الوقوع مي كند، رواست؛ زيرا «الغايات تُبَرّر المبادي؛ هدف ها وسيله هاي نامشروع را مشروع مي كنند». پس بهترين كمك به تسريع در ظهور و بهترين شكل انتظار، ترويج و اشاعه فساد است.اين جاست كه گناه هم فال است و هم تماشا، هم لذت و كام جويي است و هم كمك به انقلاب مقدس نهايي.اين جاست كه اين شعر مصداق واقعي خود را مي يابد:در دل دوست به هر حيله رهي بايد كرد طاعت از دست نيايد گنهي بايد كرداين گروه طبعاً به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهيان از منكر با نوعي بغض و عداوت مي نگرند؛ زيرا آنان را از تأ خير اندازان ظهور و قيام مهدي موعود (عج) مي شمارند. بر عكس اگر خود هم اهل گناه نباشند، در عمق ضمير و انديشه با نوعي رضايت به گناه كاران و عاملان فساد مي نگرند؛ زيرا اينان مقدمات ظهور را فراهم مي نمايند.اين نوع برداشت از آن جهت كه با اصلاحات مخالف است و فسادها و تباهي ها را به عنوان مقدمه يك انفجار مقدس، موجه و مطلوب مي شمارد، بايد «شبه ديالكتيكي» خوانده شود، با اين تفاوت كه در تفكر ديالكتيكي با اصلاحات از آن جهت مخالفت مي شود و تشديد نابساماني ها از آن جهت اجازه داده مي شود كه شكاف وسيع تر شود و مبارزه پي گيرتر و داغ تر گردد، ولي اين تفكر عاميانه فاقد اين مزيت است. فقط به فساد و تباهي فتوا مي دهد كه خود به خود منجر به نتيجه مطلوب بشود. اين نوع برداشت از ظهور و قيام مهدي

و اين نوع انتظار فرج، كه منجر به نوعي تعطيل در حدود و مقررات اسلامي مي شود و نوعي «اباحي گري» بايد شمرده شود، به هيچ وجه با موازين اسلامي و قرآني وفق نمي دهد.

وسيله اي است براي پيشوا و مقتدا شدن آنان و مقدمه اي است براي وراثت آن ها خلافت الهي را در روي زمين: (و نريد ان نمن علي الذين استضعفوا في الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثين) [23] ظهور مهدي موعود، تحقق بخش وعده اي است كه خداوند متعال از قديم ترين زمان ها در كتب آسماني به صالحان و متقيان داده است كه زمين از آنِ آنان است و پايان تنها به متقيان تعلق دارد. [24] .حديث معروفي كه مي فرمايد: «يملا اللّه به الارض قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً» نيز، شاهد مدعاي ماست نه مدعاي آن گروه. در اين حديث نيز تكيه بر روي ظلم شده است و سخن از گروه ظالم است كه مستلزم وجود گروه مظلوم است و مي رساند كه قيام مهدي براي حمايت مظلوماني است كه استحقاق حمايت دارند. بديهي است كه اگر گفته شده بود «يملا اللّه به الارض ايماناً و توحيداً و صلاحاً بعد ما ملئت كفراً و شركاً و فساداً»، مستلزم اين نبود كه لزوماً گروهي مستحق حمايت وجود داشته باشند. در آن صورت استنباط مي شد كه قيام مهدي موعود براي نجات حقِ از دست رفته و صفر رسيده است؛ نه براي گروه. اهل حق ولو به صورت يك اقليت.در روايات اسلامي سخن از گروهي زبده است كه به محض ظهور امام به آن حضرت ملحق مي شوند. بديهي است كه اين گروه ابتدا به ساكن خلق نمي شوند و به قول معروف از پاي بوته هيزم سبز نمي شوند. معلوم مي شود در عين اشاعه و رواج ظلم و فساد زمينه هايي عالي وجود دارد كه چنين گروه زبده را پرورش مي دهد. اين

خود مي رساند كه نه تنها حق و حقيقت به صفر نرسيده است، بلكه فرضاً اگر اهل حق از نظر كميت قابل توجه نباشند از نظر كيفيت ارزنده ترين اهل ايمان اند و در رديف ياران سيدالشهدا (ع).از نظر روايات اسلامي در مقدمه قيام و ظهور امام، يك سلسله قيام هاي ديگر از طرف اهل حق صورت مي گيرد، آن چه به نام قيام يماني قبل از ظهور بيان شده است، نمونه اي از اين سلسله قيام هاست. اين جريان ها نيز ابتدا به ساكن و بدون زمينه قبلي رخ نمي دهد.در برخي از روايات اسلامي سخن از دولتي است از اهل حق كه تا قيام مهدي (عج) ادامه پيدا مي كند و چنان كه مي دانيم بعضي از علماي شيعه كه به برخي از دولت هاي شيعي معاصر خود حسن ظن داشته اند، احتمال داده اند كه دولت حقي كه تا قيام مهدي موعود ادامه خواهد يافت، همان سلسله دولتي باشد. اين احتمال هر چند ناشي از ضعف اطلاعات اجتماعي و عدم بينش صحيح آنان نسبت به اوضاع سياسي زمان خود بوده اما حكايتگر اين است كه استنباط اين شخصيت ها از مجموع آيات و اخبار و احاديث مهدي اين نبوده كه جناح حق و عدل و ايمان بايد يكسر، درهم بشكند و نابود شود و اثري از صالحان و متقيان باقي نماند تا دولت مهدي ظاهر شود، بلكه آن را به صورت پيروزي جناح صلاح و عدل و تقوا بر جناح فساد و ظلم و بي بند و باري تلقي مي كرده اند.از مجموع آيات و روايات استنباط مي شود كه قيام مهدي موعود (عج) آخرين حلقه از مجموع حلقات مبارزه حق و باطل است كه از آغاز جهان بر پا بوده

است.مهدي موعود تحقق بخش ايده آل همه انبيا و اوليا (ع) و مردان مبارز در راه حق است. [25] .مباحث ديگري دربارهِ موضوع مهدويت در آثار ايشان به چشم مي خورد كه به خاطر طولاني شدن مقاله از تفصيل آن ها خودداري مي شود و تنها به دو مورد از اين مباحث اشاره مي شود:

قطعي بوده است كه جاي شك و ترديدي نيست. [26] .

سيري در سيره ائمه اطهار (ع)، بحث عدل كلّي).

[8] مرتضي مطهري، مجموعه آثار، ج 3، ص 356. (كتاب امدادهاي غيبي در زندگي بشر بحث مهدويت در اسلام).

[9] بحارالانوار، ج 5، ص 81 و 92.

[10] نهج البلاغه، خطبه 138.

[11] بحارالانوار، ج 52، باب 27، ح 83، ص 338؛ ارشاد شيخ مفيد، باب 40، فصل 5، ح 7.

[12] مرتضي مطهري، مجموعه آثار، ج 18، صص 165 - 151 (كتاب سيري در سيره ائمه اطهار (ع) بحث عدل كلّي)؛ نظير اين بحث در مجموعه آثار، ج 3، ص 358 (كتاب امدادهاي غيبي بحث آينده بشريت) آمده است.

[13] انبياء: 105.

[14] مجموعه آثار، ج 18، ص 180. (كتاب سيره در سيره ائمه اطهار (ع) بحث مهدي موعود ع).

[15] اعراف: 134.

[16] فاطر: 34.

[17] رعد: 11.

[18] قيام و انقلاب امام مهدي (ع)، صص 15-19 و 48-50.

[19] الميزان، ج 4، ص 132، ذيل آيه 200 سوره مباركه آل عمران.

[20] مجموعه آثار، ج 2، ص 358 به بعد (كتاب مقدمه اي بر جهان بيني اسلامي بحث جامعه و تاريخ).

[21] قيام و انقلاب امام مهدي (ع)، ص 14.

[22] نور: 55.

[23] قصص: 5.

[24] انبياء: 105 و اعراف: 128.

[25] شهيد مطهري، قيام و انقلاب مهدي (ع) از ديدگاه فلسفه تاريخ، انتشارات صدرا، 1382، چ 25. صص 14 و 15 و 51 - 59 همين بحث در مجموعهِ آثار 18/178 كتاب سيري در سيره ائمه اطهار (ع) تحت عنوان انحراف در شرط ظهور مطرح شده است.

[26] ر.ك: مجموعه آثار، ج 18، صص 61-65، 171-177، (كتاب سيري در سيره ائمه اطهار (ع)).

[27] مجموعه آثار، ج 18، ص 160 (كتاب سيري در سيره ائمه (ع)، بحث عدل كلي).