هدايت به معناي ايصال الي المطلوب نيز هست . او، با استناد به امرالهي، در روح و جان هدايت جويان و سالكان طرق حق، تاثير مي گذارد و آنان را به كمال مطلوب شان مي رساند .» امام، از هدايتي ويژه يعني هدايت بي واسطه، برخوردار است اگر چه هدايت امام، بالذات نيست; يعني، او نيز چون ديگر افراد بشر، وامدار هدايت الهي است، ولي هدايت اليه، بدون واسطه، به وي اعطاي گرديده است، و او، خود، واسطه ي هدايت ديگران است . امام، همان گونه كه در دين، معيار حق و باطل و ميزان هدايت و ضلالت است، در آخرت نيز معيار و ملاك سعادت شقاوت خواهد بود، «يوم ندعو كل اناس بامامهم » . در نوشتار پيشين، ديدگاه متكلمان اسلامي را درباره ي فلسفه ي امامت، بررسي كرديم . اجراي احكام و حدود اسلامي، برقراري نظم و امنيت و عدالت در جامعه ي بشري، دفاع از كيان اسلام و امت اسلامي، اهداف و مسؤوليت هاي امامت از ديد همه ي متكلمان اسلامي (اعم از سني و شيعي) است . متكلمان اماميه، علاوه بر اهداف و مسؤوليت هاي ياد شده، تبيين درست شريعت و حفظ آن از خطر تحريف را از برجسته ترين اهداف امامت و شئون و وظايف امام دانسته اند . اهميت اين مسئله، ايجاب مي كند كه با تتبع و تامل بيش تر در قرآن كريم - كه اساسي ترين مرجع عقايد و احكام اسلامي است - به بررسي فلسفه ي امامت بپردازيم . نوشتار حاضر، اين هدف را دنبال مي كند .

واژه ي «امام» را در قرآن بررسي كنيم و كاربرد مورد نظر در اين بحث را روشن سازيم:1- افرادي از بشر كه از جانب خداوند به عنوان امام برگزيده شده اند؛ خداوند درباره ي حضرت ابراهيم،عليه السّلام، فرموده است: انّي جاعلك للناس اماما [1] .2- افرادي از بشر كه كفر و تباهي را برگزيدند و كافران و تبهكاران به آنان اقتدا كرده اند؛ خداوند در قرآن مي فرمايد: فقاتلوا ائمه الكفر انهم لا ايمان لهم [2] امامان كفر را بكشيد؛ زيرا، آنان، به عهد و پيمان خود وفا نمي كنند.3- كتاب آسماني؛ خداوند درباره ي تورات فرموده است: وَمِن­ قَبلِه كِتابُ موسي اِماماً وَرَحمَه [3] ؛ پيش از قرآن، كتاب موسي را نازل كرديم كه امام و رحمت خداوند براي بني اسراييل باشد.4- لوح محفوظ؛ خداوند در قرآن فرموده است: وكُل شَيءٍ احصَيناهُ في امامٍ مُبينٍ [4] ؛ هرچيزي را در امامي آشكار (لوح محفوظ) ثبت كرده ايم از آن جا كه وقايع و حوادث، از پيش، در لوح محفوظ ثبت و ضبط گرديده، و از آن جا سرچشمه مي گيرند و با آن مطابقت دارند، از «لوح محفوظ»، در اين آيه، به «امام مبين» تعبير آورده شده است. [5] از كاربردهاي ياد شده، آن چه در اين بحث مقصود است، همان كاربرد نخست است؛ يعني، كساني كه از جانب خداوند، به عنوان امام و رهبر آدميان برگزيده شده اند از تدبّر در آيات قرآن، به دست مي آيد كه امامت به معناي ياد شده، دو فلسفه ي اساسي دارد الف) امامت، فلسفه ي خلقت جهان است؛ يعني، بدون وجود امام، آفرينش آسمان ها و زمين و آدميان، لغو و بي حاصل خواهد بود ب) امامت، واسطه ي رسيدن انسان و ديگر

موجودات كه شايستگي هدايت هاي عقلاني و وحياني را دارند به كمال مطلوب شان است: يعني، امام، واسطه ي هدايت بشر به معناي ايصال به مطلوب است البته، مقصود، اين نيست كه اهداف وشئون امامت، منحصر در دو مطلب ياد شده است، بلكه اين دو شالوده و بنياد امامت در ديگر ابعاد و قلمروها است اين نكته، از بحث هاي بعدي روشن خواهد شد اينك، به تبيين اين دو مطلب از ديدگاه قرآن كريم مي پردازيم:

و آفرينش جهان براي او، اين نبوده و نيست كه او در حيات مادّي و زندگي دنيوي، كامجويي بيش تري كند و وسيله ي لذّت گرايي او به طور كامل فراهم باشد، بلكه فلسفه ي آفرينش او و آفرينش جهان براي او، اين بوده است كه راه حق شناسي و حق پرستي را بپويد و از اين رهگذر، به كمال مطلوب خويش كه همانا قرب به خداوند و لقاء الله است، برسد. در آياتي كه پيش از اين يادآور شديم به اين نكته اشاره شده است. خداوند، نخست، آدميان را مخاطب ساخته و آنان را به عبادت پروردگاري كه آنان را آفريده است، فرا مي خواند: يا ايّها الناس اعبدوا ربّكم الذي خلقكم والذين من قبلكم لعلّكم تتقّون. [9] آن گاه يادآور مي شود كه پروردگاري كه آنان بايد او را پرستش كنند، كسي است كه زمين و آسمان را براي آنان آفريده و از آسمان، آب نازل مي كند، و از زمين، گياه و ميوه مي روياند تا رزق بشر تأمين گردد، بنابراين، نبايد براي خداوند، شريك برگزينند: الذي جعل لكم الارض فراشا والسماء بناء وانزل من السماء ماءا فأخرج به من الثمرات رزقالكم فلا تجعلوا للّه انداد وانتم تعلمون. [10] .قرآن كريم، اين حقيقت را كه هدف آفرينش انسان و جهان، اين است كه انسان ها آزموده شوند و در ميدان ايمان و عمل صالح از هم گوي سبقت را بربايند و سعادت و كمال مطلوب خويش را در آغوش گيرند، در آيات بسياري و به روش هاي گوناگون، بيان كرده است. خداوند در سوره ي كهف آيه ي هفتم مي فرمايد:انّا جعلنا ما علي الارض زينه لها ليبلوهم ايّهم احسن عملاً؛ ما، آفريده هاي زميني را زينت بخش زمين

قرار داديم تا آدميان را بيازماييم كه كدام يك نيكوكارترند سيوطي، در ذيل اين آيه، از پيامبر اكرم (صلّي اللّهُ عليه و آله و سلّم) حديثي را روايت كرده كه بسيار آموزنده است. يكي از اصحاب پيامبر، از آن حضرت از معناي اين آيه مي پرسد. پيامبر (صلّي اللّهُ عليه و آله و سلّم) پاسخ مي دهد. ليبلوكم ايّكم احسن عقلا واورع عن محارم الله و اسرعكم في طاعه الله [11] ؛ خداوند، مي خواهد شما را بيازمايد تا روشن شود كه كدام يك از شما عاقل تريد و در پرهيز از محارم الهي پروا پيشه تر و در اطاعات خداوند شتابان تر مي باشيد؛ يعني در، اين آزمون بزرگ الهي، با پشتوانه ي عقل مي توان پيروز گرديد. اين عقل است كه ستايش و پرستش خداوند را به عنوان شكرگزاري نعمت هاي الهي بر انسان واجب مي كند و انسان را به دورانديشي و آينده نگري بر مي انگيزد تا سعادت ابدي خويش را قرباني لذّت هاي زودگذر و حيات كوتاه دنيوي نكند با چنين تأمّلات عقلاني است كه انسان مي كوشد در پرهيزگاري و فرمانبرداري از خداوند، گوي سبقت را از ديگران بربايد و به كمال مطلوب و سعادت برين دست يازد از آن چه گفته شد، اين مطلب به دست آمد كه انسان كامل، كسي است كه در عقيده و عمل، هرگز از مسير حق منحرف نمي گردد، و راه حق را به درستي مي شناسد، و به نيكوترين وجه ممكن، مي پيمايد. چنين انساني است كه جهان براي او آفريده شده است، و برقراري نظام كيهاني، به ميمنت وجود او است.انسان كامل، حجّت خداوند در زمين است، و اگر لحظه اي حجّت خداوند در زمين نباشد، وجودش لغو خواهد بود،

و چون كار لغو، از خداوند صادر نمي شود، حيات زميني، مختل مي گردد. در احاديث بسيار وارد شده است كه اگر زمين از حجّت و امام خالي باشد، اهلش را فرو خواهد برد: [12] لو انّ الامام رُفع من الارض ساعهً لساخت بأهلها بر همين اساس است كه در دعاي عديله، درباره ي وجود اقدس امام عصر (عجّل اللّه تعالي فرجه الشّريف) آمده است: «ببقائه بقيت الدنيا، و بيمنه رزق الوري، وبوجوده ثبتت الارض والسماء. [13] از تأمل و تدبّر در قرآن و سخنان پيشوايان معصوم، به روشني به دست مي آيد كه امام، در هر زمان، مصداق و نمونه ي كامل ترين انسان روزگار خويش است، و از طرفي، هدف از آفرينش جهان، انسان كامل بوده است. نتيجه ي اين دو مقدمه، اين است كه وجود امام، فلسفه ي خلقت جهان به شمار مي رود. تبيين اين دو مطلب، چنين است:

تعلمون؛ يعني درست است كه انسان موجودي است زميني و خاكي، و موجود زميني از آن جهت كه زميني است، با زمينه هاي گناه و انحراف همراه است، ولي در اين موجودي كه بنا است به مقام خلافت الهي برسد، ويژگي هايي نهفته است كه او را از فساد و تباهي باز مي دارد و به مقام و مرتبه اي مي رساند كه فراتر از مقام و مرتبه ي فرشتگان است. از اين روي، حقايق و اسرار هستي را به آدم (عليه السلام) آموخت و آن گاه از فرشتگان خواست كه آن حقايق را باز گويند. آنان از عهده ي اين كار برنيامدند، و ايمان خود به علم و حكمت الهي را يادآور شدند:وعلم آدم الاسماء كلّها ثمّ عرضهم علي الملائكه فقال انبئوني بأسماء هؤ لاء ان­ كنتم صادقين قالوا سبحانك لا علم لنا الاّ ما علّمتنا انك انت العليم الحكيم [15] ؛ خداوند، همه ي نام ها را به آدم آموخت. آن گاه آن ها را به فرشتگان عرضه كرد و گفت: «اگر راست مي گوييد (كه شما شايسته ترين موجود براي خليقه الهي هستيد) اين نام ها را براي من بيان كنيد.» فرشتگان گفتند: «ما، جز به آن چه تو به ما آموخته اي، آگاه نيستيم. تو داناي بالذات و حكيم هستي.» از اين آيات، نكات زير به دست مي آيد:1- مقام متعالي و قدسي هر موجودي، ريشه در علم و آگاهي دارد. به عبارت ديگر علم و معرفت، سرچشمه ي كمال و تعالي وجودي است.2- علوم و معارف موجودات، عاريتي و بالغير بوده و جلوه اي از علم ذاتي خداوند است.3- عالي ترين مرتبه ي اين علم، در اختيار افرادي از بشر است كه به مقام خليفه اللهي رسيده اند و مقام علمي و قدسي

آنان، فراتر از مقام فرشتگان است.4- گزينش هاي الهي، بر اساس علم و حكمت است، و فعل خداوند، از هر گونه كاستي، پيراسته است.5- از آيه اي كه پس از آيات پيشين آمده، به دست مي آيد كه اين علم ويژه كه در اختيار خليفه ي خداوند در زمين قرار دارد، فراتر از علوم و آگاهي هاي مربوط به ظواهر موجودات است، بلكه آن، علمي است كه به غيب و ملكوت آسمان ها و زمين تعلق دارد: قال الم اقل لكم انّي اعلم غيب السماوات و الا رض. [16] نيز در باره ي حضرت ابراهيم (عليه السّلام) مي فرمايد: «ما، ملكوت آسمان ها و زمين را به ابراهيم نشان مي دهيم تا از كساني باشد كه در عالي ترين مرتبه ي يقين قرار دارند.»:وكذلك نري اًبراهيم ملكوت السماوات والارض وليكون من الموقنين. [17] .6- از آيات پيشين، اين نكته نيز به دست آمد كه خليفه ي خداوند در زمين، كاملترين انسان در عصر و روزگار خويش است، همان گونه كه كامل ترين و برترين آفريده ي خداوند نيز هست اين مطلب كه خليفه ي خداوند در زمين، برترين موجود است از اين جا به دست آمد كه فرشتگان - كه از مقام قدسي ويژه اي برخوردارند نتوانستند از آن چه خداوند به آدم (عليه السّلام) آموخت، خبر دهند، يعني، مقام آدم (عليه السّلام) از مقام فرشتگان بالاتر است دليل بر اين كه خليفه ي خداوند در زمين، كامل ترين انسان عصر خويش است، اين است كه او، مقتدا و اسوه و الگوي علمي و عملي ديگران است، و از نظر عقلي، قبيح است كه مفضول، مقتدا و اسوه ي فاضل و افضل قرار گيرد، و چون خداوند، از هر گونه فعل قبيح و ناروايي منزّه است. مي فهميم كه

امام كامل ترين فرد عصر خويش است.

آن كه شماري از پيامبران را نام مي برد، مي فرمايد: واجتبيناهم وهديناهم الي صراط مستقيم، ذالك هدي الله يهدي به مَن­ يشاء من عباده [20] ؛ آنان را برگزيديم و به راه راست هدايت كرديم. اين هدايت (خاص) خداوند است كه هر كس از بندگان خود را كه بخواهد، به آن هدايت مي كند قرآن سپس مي افزايد: اولئك الذين آتيناهم الكتاب والحكم والنبوه [21] ؛ آنان، كساني اند كه كتاب آسماني و مقام حكم و داوري در ميان مردم و مقام پيامبري را به آنان عطا كرده ايم.

للناس اماما [22] ؛ آن گاه كه پروردگار ابراهيم را با كلمات (آزمون هايي) امتحان كرد، و ابراهيم به صورت كامل از عهده ي آن آزمون ها بر آمد، خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پيشواي مردم قرار دادم.» قرآن كريم درباره ي پيامبران بني اسرائيل مي فرمايد: وجعلنا منهم ائمه يَهدُون بأمرنا لمّا صبروا و كانوا بأياتنا يوقنون [23] ؛ برخي از بني اسرائيل را اماماني قرار داديم تا مردم را به امر ما هدايت كنند، اين مقام را آن گاه به آنان داديم كه در راه دين پايداري كردند و به آيات ما يقين آوردند در جاي ديگر، درباره ي ابراهيم، اسحاق و يعقوب مي فرمايد: ووهبنا له اسحاق و يعقوب نافله و كلاّ جعلنا صالحين وجعلناهم ائمه يهدون بأمرنا [24] ؛ اسحاق و يعقوب را به ابراهيم عطا كرديم و همگي را از صالحان قرار داديم و آنان را اماماني قرار داديم كه مردم را به امر ما هدايت كنند از آيات ياد شده، اين مطلب به دست آمد كه پيامبران الهي، مقامات و شئون زير را دارا بوده اند:1- خلفاي الهي در زمين بوده اند؛2- از مقام نبوّت و وحي برخوردار بوده اند؛3- مقام رسالت و ابلاغ پيام هاي الهي را به بشر داشته اند؛4- امامان و پيشوايان بشر بوده اند.

بندگي و عبادت خداوند و رسيدن به كمال مطلوب و سعادت برين، به امام و پيشوايي الهي كه هدايت كننده ي آنان باشد، نيازمندند به عبارت ديگر، خلافت الهي در زمين، و امامت و رهبري بشر، به عصر و زمان خاصّي اختصاص ندارد. تا زمين باقي است و حيات دنيوي ادامه دارد و بشر در حيات دنيوي به سر مي برد، خلافت و امامت الهي، به مقتضاي حكمت و هدايت الهي، ضرورت دارد.اين مطلب كه امامت به عنوان مقام و منصب الهي، پيوسته در ميان بشر ادامه خواهد داشت، از قرآن نيز به روشني استفاده مي شود. يكي از آن آيات، آيه ي شريفه مربوط به امامت حضرت ابراهيم (عليه السّلام) است؛ زيرا، در اين آيه، پس از آن كه خداوند مقام امامت را به آن حضرت اعطا مي كند، ابراهيم (عليه السّلام) آن را براي برخي از فرزندانش درخواست مي كنند، ولي خداوند در پاسخ او مي فرمايد: لاينال عهدي الظالمين؛ يعني امامت، كه عهدي است الهي، نصيب ظالمان از ذريّه ي ابراهيم نخواهد شد، و تنها به آن دسته از ذريّه و فرزندان او اختصاص دارد كه از هر گونه ظلم و ستمي منزّه و پيراسته اند و از مقام عصمت برخوردارند. بنابراين، تا هنگامي كه ذريّه ي حضرت ابراهيم در دنيا باقي اند، مقام و منصب امامت در معصومان از ذريّه ي او ادامه خواهد يافت اين مطلب، از آيات ديگري كه مربوط به حضرت ابراهيم (عليه السّلام) است، به دست مي آيد: واذ قال ابراهيم لاءبيه وقومه انّني بَريءٌ مما تعبدون الا الذي فطرني فانّه سيهدين وجعلها كلمه باقيه في عقبه لعلّهم يرجعون [25] ؛ آن گاه كه ابراهيم به پدر و قوم اش گفت: «من، از آن

چه شما پرستش مي كنيد، بيزاري مي جويم، مگر از پرستش آن كسي كه مرا آفريده و مرا هدايت خواهد كرد. و خداوند، آن هدايت را حقيقتي جاودانه در نسل او قرار داد، شايد گمراهان (با وجود چنين هدايتي) به سوي خداوند باز گردند روشن است كه جمله ي فانه سيهدين بر هدايت ويژه اي از جانب خداوند دلالت مي كند كه فراتر از هدايت فكري و عقلاني است، اين هدايت، همان هدايت ويژه اي است كه حضرت ابراهيم (عليه السّلام) به واسطه ي آن، به مقام امامت رسيد. آن هدايت، از جمله ي اني جاعلك للناس اماما به دست مي آيد. خداوند، اين هدايت ويژه را در خاندان او، براي هميشه قرار داده است و فلسفه ي آن، اين است كه هدايت كننده ي بشر به راه حق باشد تا افراد بشر با بر خورداري از چنين هدايت الهي به صراط مستقيم حق باز گردند اين مطلب كه از تأمّل در آيات به دست مي آمد. در احاديثي كه از ائمه ي اهل البيت (عليهم السّلام) روايت شده نيز وارد شده است. در اين روايات، كلمه باقيه به امامت تفسير شده است كه در اهل بيت پيامبر اكرم (عليهم السّلام) و در ذريّه ي امام حسين (عليه السلام) تا قيامت ادامه خواهد داشت. [26] آيه ي ديگري كه بر ادمه ي امامت حقّ تا روز قيامت دلالت مي كند، اين آيه است كه مي فرمايد: يوم ندعوا كلّ اناس بأمامهم فمن اوتي كتابه بيمينه فاوِلئك يقروِ ون كتابهم ولايظلمون فتيلا وَمن كان في هذه اعمي فهو في الاخره اعمي واضلّ سبيلا [27] ؛ روز قيامت، هر گروهي را با امام شان فرا مي خوانيم. كساني كه نامه ي عمل آنان به دست راست شان داده شود، نامه ي خود را مي خوانند. و

كم ترين ظلمي به آنان نخواهد شد. (پاداش عمل خود را كاملاً دريافت مي كنند) و هر كس در دنيا نابينا باشد (امام حق را نشناسد)، در آخرت نام نابينا و گمراه تر خواهد بود مفاد دو آيه ي ياد شده، اين است كه روز قيامت، انسان ها به صورت گروه گروه و دسته دسته، وارد صحراي محشر خواهند شد تا سرنوشت آنان از نظر سعادت و شقاوت و بهشت و دوزخ، روشن گردد. براي تحقّق اين هدف، افراد را با امام و پيشواي آنان دسته بندي مي كنند و در محكمه ي عدل الهي، در قيامت حاضر مي سازند. آن گاه نامه ي كساني كه در دنيا از امام حق پيروي كرده اند، به دست راست شان داده مي شود و آنان پاداش اعمال خود را به طور كامل دريافت مي كنند. اينان، اهل نجات و رستگاري خواهند بود. كساني كه در دنيا، چشم حقيقت بين آنان كور بوده است و امام حق را نشناخته اند و از او پيروي نكرده اند، در قيامت از رستگاري و سعادت برين محروم خواهند بود از آن چه گفته شد، روشن شد كه مقصود از «امام» در آيه ي مزبور، اعم از امام حق و باطل است، ولي در هر حال، مفاد آيه، اين است كه امام حق تا قيامت در بين بشر باقي خواهد بود. البته، پيوسته، در برابر امام حق، امام باطلي هم وجود خواهد داشت با توجّه به بحث هاي گذشته، روشن شد كه امام حق، كسي است كه امامت اش از مشيّت و جعل الهي ناشي گردد. او، كسي است كه از مقام خلافت الهي برخوردار است و اسرار و حقايق مربوط به آفرينش انسان و جهان را مي داند و در طول

حيات خود، ظلم و گناه نمي كند: لاينال عهدي الظالمين. [28] مطلب ياد شده، در احاديث اهل بيت (عليهم السلام) نيز بيان شده است. از امام صادق (عليه السّلام) روايت شده كه فرمود: لايترك الارض بغير امام يحّل حلال الله ويحرّم حرامه؛ زمين، هرگز، بدون امامي كه حلال خداوند را حلال و حرام خداوند را حرام سازد، نخواهد بود.»؛ يعني، وجود امام، براي شناخت درست احكام الهي، پيوسته ضرورت دارد. آن گاه امام (عليه السلام) فرمود: «اين مطلب، مفاد آيه ي كريمه ي يوم ندعو كل اناس بامامهم است امام (عليه السلام) در پايان، به حديث نبوي معروف مَن­ مات بغير اًمام مات ميته جاهليه استشهاد كرده است ضرورت وجود امام و حجّت خداوند در زمين، در احاديث اهل بيت (عليهم السّلام) به صورت مكّرر و مؤ كّد، بيان شده است. در بحث هاي گذشته، نمونه هايي را يادآور شديم. در اين روايات، بر نكات زير تأكيد شده است.1- وجود امام و پيشواي الهي، در هر زمان، امري است ضروري و اجتناب ناپذير.2- پيشوايان و حجّت هاي الهي، خلفاي خداوند در زمين اند: اولئك خلفاءُ الله في ارضه.3- حجّت ها و رهبران الهي، كامل ترين انسان هاي عصر خويش اند.4- رهبران و حجّت هاي خداوند، فلسفه ي آفرينش انسان و جهان به شمار مي روند. [29] .پاسخ به يك اشكال از آيه ي واذ ابتلي ابراهيم ربّه بكلمات فأتمهن قال اًني جاعلك للناس اًماما [30] به دست مي آيد كه ابراهيم خليل (عليه السّلام) پس از مقام نبوّت و رسالت. به مقام امامت رسيده است، از اين روي بايد گفت، مقام امامت، بالاتر و برتر از مقام نبّوت و رسالت است گواه بر اين كه مقام امامت پس از مقام نبوت و رسالت به وي اعطا شده، اين

است كه آزمون هايي كه خداوند ابراهيم (عليه السّلام) را به آن ها آزمود، در دوران نبوت و رسالت او بوده است، مانند احتجاج او با پرستندگان ستارگان و ماه و خورشيد، و احتجاج او با آذر و نمرود، و نيز جريان ذبح فرزندش اسماعيل گذشته از اين، در احاديثي كه از اهل بيت (عليهم السّلام) روايت شده، به اين مطلب تصريح شده است كه خداوند، مقام امامت را پس از مقام نبوّت و رسالت و خُلّت به ابراهيم (عليه السلام) اعطا كرده است. در حديثي از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرمود: «خداوند، پيش از آن كه ابراهيم را به نبوّت برگزيند، به بندگي خويش برگزيد، و پيش از آن كه او را به رسالت برگزيند، به نبوّت برگزيد، و پيش از آن كه او را به عنوان خليل خود برگزيند، به رسالت برگزيد، و پيش از آن كه مقام امامت را به او عطا كند، او را به عنوان خليل خويش برگزيد، [31] پس از آن كه آن مقامات براي او حاصل گرديد. فرمود: انّي جاعلك للناس اماما در احاديث ائمه ي معصوم (عليهم السّلام) تفاوت نبي و رسول به اين دانسته شده است كه نبي، فرشته ي وحي را در خواب مي بيند، و رسول، فرشته را در بيداري مشاهده مي كند. مراتب ياد شده درباره ي حضرت ابراهيم (نبوّت، رسالت، و خلّت، امامت) از آيات قرآن به روشني به دست مي آيد آيه ي واذكر في الكتاب ابراهيم انه كان صديقا نبيا، اذ قال لابيه يا ابت لم تعبد ما لايسمع ولايبصر ولايغني شيئا [32] بر مقام نبوّت حضرت ابراهيم (عليه السلام) دلالت مي كند آيه ي ولقد جاء ت رسلنا ابراهيم بالبشري قالوا سلاما قال

سلام [33] بر مقام رسالت ابراهيم دلالت مي كند. اين، در دوران بزرگ سالي حضرت ابراهيم (عليه السّلام) بوده است آيه ي واتّبع ملّه ابراهيم حنيفا واتخذالله اًبراهيم خليلا [34] مقام خلّت ابراهيم است كه پس از آن كه داراي مقام رسالت بود و شريعت حنيف به او وحي شده بود، به آن دست يافت آن گاه كه از همه ي امتحانات الهي سرافراز بيرون آمد به مقام امامت رسيد. [35] با توجّه به مطلب ياد شده، پرسش و اشكالي كه در اين جا مطرح مي شود، اين است كه «مفاد بحث هاي پشين، اين شد كه پيامبران الهي، امامان و پيشوايان بشر بوده اند؛ يعني، در عين اين كه داراي مقام نبوت و رسالت بوده اند، مقام امامت نيز داشته اند، در اين صورت، چگونه مي توان مقام رسالت را از نبوّت، و مقام امامت را از آن دو جدا ساخت».پاسخ و مطلب ياد شده كه هر دو از قرآن كريم به دست مي آيند، با هم ناسازگار نيستند؛ چرا كه آن چه از آيات دسته ي نخست (آياتي كه بر امامت پيامبران الهي دلالت دارند) به دست مي آيد، جز اين نيست كه پيامبران الهي، داراي مقام امامت نيز بوده اند، امّا اين كه اين مقام در چه زماني به آنان اعطا شده است، از اين آيات، چيزي به دست نمي آيد. اين طلب، از آيات مربوط به امامت ابراهيم (عليه السّلام) و نيز احاديث ياد شده به دست مي آيد. مطابق اين آيات و روايات، مقام امامت، پس از مقام نبوت و رسالت، به پيامبران الهي اعطا شده است توضيح اين كه مقام نبوّت، يعني اين كه فردي به عنوان پيامبر الهي برگزيده شده و مخاطب وحي نبوت قرار گرفته است.

او، با داشتن چنين مقامي، از حقايق غيبي و احكام الهي خبر دارد. امّا هنوز به مقام ابلاغ شريعت الهي به بشر برگزيده نشده است. في المثل، پيامبر گرامي اسلام، تا قبل از آن كه به مقام رسالت برگزيده شود (قبل از چهل سالگي) از مقا نبوّت برخوردار بود بنابراين، مقام رسالت، مقامي است كه پيامبر، مأموريّت ابلاغ شريعت الهي را به بشر عهده دار مي گردد و سرانجام، به مقام امامت مي رسد؛ يعني، مقامي كه در انديشه و گفتار و رفتار، مقتداي بشر مي گردد، چه آن چيزي را كه به عنوان وحي براي بشر فرا مي خواند، و چه آن چيزي را كه به عنوان تفسير و تبيين وحي الهي به آنان مي آموزد؛ چرا كه امامت، به معناي مقتدا بودن فردي براي ديگران در گفتار و رفتار است. [36] بديهي است همه ي پيامبراني را كه خداوند براي هدايت و رهبري بشر فرستاده است، مقامات سه گانه مزبور را داشته اند همان گونه كه همگي خلفاي الهي در زمين بوده اند. و از امامت به معناي هدايت باطني و ايصال به مطلوب نيز به اذن و مشيت الهي برخوردار بوده اند.البته، همان طور كه قرآن كريم تصريح كرده است، پيامبران، از نظر فضايل و كمالات وجودي، متفاوت بوده اند. مثلاً فرموده است: تلك الرسل فضلنا بعضهم علي بعض [37] نيز فرموده است: ولقد فضّلنا بعض النبيين علي بعض. [38] آري، پيامبران الهي، از اين جهت كه از هدايت ويژه، يعني هدايت بي واسطه ي الهي برخوردار بوده اند، بر همه ي كساني كه فاقد چنين هدايت ويژه اي بوده اند، برتري داشته اند: وكلاً فضّلنا علي العالمين [39] پيامبران را بر همه ي جهانيان برتري داديم.مقصود از «العالمين» كساني اند كه

فاقد ويژگي هدايت بي واسطه ي الهي بوده اند. از اين روي، اگر با دلائل عقلاني يا وحياني اثبات شود كه غير از پيامبران نيز از چنين هدايت ويژه اي برخوردار بوده اند، فضليت پيامبران بر آنان از اين جهت (هدايت بي واسطه الهي) اثبات نخواهد شد. [40] بررسي جوانب اين مسئله، به مجال ديگري نياز دارد.

به واسطه ي عقل و وجدان در نهاد انسان قرار داده شده است و از قلمرو اختيار و اكتساب انسان بيرون است.3- هدايت تشريعي؛ اين هدايت، از طريق شريعت هاي آسماني و پيامبران و هاديان الهي تحقّق يافته است. قرآن كريم، در باره ي پيامبر اكرم (صلّي اللّهُ عليه و آله و سلّم) مي فرمايد: وما منع الناس ان­ يؤمنوا اذ جاءهم الهدي [51] ؛ چه چيزي مردم را مانع شده است كه آن گاه كه هدايت ما به سوي آنان آمد، به او ايمان بياورند درباره ي تورات مي فرمايد: وجعلناه هدي لبني اسرائيل [52] ؛ تورات را هدايت كننده ي بني اسراييل قرار داديم درباره قرآن مي فرمايد: شهر رمضان الذي اُنزل فيه القرآن هدي للناس [53] ؛ ماه رمضان، ماهي است كه قرآن براي هدايت بشر در آن نازل شد هدايت تشريعي نيز همانند هدايت تكويني فطري، عموميّت دارد و به فرد يا گروه خاصي اختصاص ندارد: ولكلّ قوم هاد. [54] .4- هدايت تكويني خاص؛ از قرآن، به دست مي آيد كه گروهي از انسان ها، از گونه اي هدايت تكويني خاصّ بهره مند مي گردند. آنان دو دسته اند الف) پيامبران و برگزيدگان (انسان هاي معصوم) ب) صالحان و پرهيزگاران قرآن كريم، پس از ذكر نام عده اي از پيامبران مي فرمايد: واجتبيناهم وهديناهم اًلي صراط مستقيم ذالك هدي الله يهدي به مَن­ يشاء من عباده [55] ؛ آنان را برگزيديم و به راه راست هدايت كرديم. اين هدايت ويژه ي خداوند است كه هر يك از بندگان خود را كه بخواهد از آن بهره مند مي سازد در باره ي مؤ منان و صالحان مي فرمايد: انّك لاتهدي مَن­ احببت ولكن اللّه يهدي مَن­ يشاء و هو اعلم بالمهتدين [56] ؛ تو، كساني را

كه دوست داري هدايت شوند، هدايت نمي كني، لكن خداوند هر كس را كه بخواهد هدايت مي كند، و او به هدايت جويان داناتر است نيز مي فرمايد: (ليس عليك هُداهم ولكنّ اللّه يهدي مَن­ يشاء). [57] تفاوت دو نوع هدايت ويژه ي مزبور، در اين است كه هدايت ويژه ي پيامبران و برگزيدگان با (معصومان) آفرينش آنان همراه است؛ يعني؛ ذات و جوهر روح آنان از چنان صفا و طهارت تكويني برخوردار است كه نور هدايت از نخستين لحظه هاي خلقت در نهاد آنان پرتوافكن مي شود و آنان از مصونيّت و طهارت تكويني و موهبتي بهره مندند، ولي مؤ منان و صالحان، از چنين هدايت تكويني برخوردار نيستند، امّا پس از طيّ مقدمات و مراحلي، شايستگي دريافت آن را پيدا مي كنند و خداوند، آن را به آنان اعطا مي كند والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا وان اللّه لمع المحسنين [58] ؛ آنان را كه در راه ما (با نفس خود) جهاد كردند، به راه هاي خويش هدايت مي كنيم و خداوند با نيكوكاران است در جاي ديگر فرموده است: يهدي به الله من اتبع رضوانه سبل السلام ويخرجهم من الظلمات الي النور باذنه ويهديهم الي صراط مستقيم [59] ؛ خداوند، به واسطه ي قرآن و پيامبر، كساني را كه رضايت او را برگزينند به راه هاي امنيّت و سعادت هدايت مي كند و با اذن خاص خود، آنان را از ظلمت ها به نور بيرون مي برد و به صراط مستقيم هدايت مي كند.

كه مردم را به امر ما هدايت كنند.وجعلنا منهم ائمه يهدون باءمرنا [61] از بني اسرائيل، اماماني را قرار داديم تا مردم را به امر ما هدايت كنند قرآن، در باره ي امر الهي فرموده است: انّما امره اذا اراد شيئا ان­ يقول له كن فيكون، فسبحان الذي بيده ملكوت كلّ شيء [62] ؛ امر خداوند، چنان است كه هر گاه آفرينش چيزي را اراده كند، به آن مي گويد: «باش»، پس موجود مي شود. پس منزه است كسي كه ملكوت هر چيزي به دست او است روشن است كه مقصود از كلمه ي «امر» در اين آيه، امر لفظي با واژه «كُن» و مانند آن نيست، بلكه مراد از آن، شأن خداوند در آفرينش موجودات است كه هر گاه اراده ي حتمي او به آفرينش چيزي تعلّق پيدا كند، به محض اين كه افاضه و ايجاد از جانب او تحقّق يابد، آن شيء، موجود خواهد شد؛ يعني، فاعليّت خداوند، مطلق و تام است و مشروط به چيزي جز ذات و صفات ذاتي او نيست بدين جهت استبعاد منكران معاد در باره ي زنده شدن دوباره ي اجزاي متلاشي شدن بدن مردگان، وجهي ندارد؛ زيرا، ملكوت همه چيز، در قبضه ي قدرت خداوند قرار دارد.مقصود از ملكوت، اصل و نهاد و نهان هر است؛ يعني، اشيا، داراي جنبه اي ملكي و ظاهري اند كه با چشم ظاهري و ديگر ابزارهاي درك حسّي، قابل مشاهده و ادراك اند، و داراي جنبه اي ملكوتي و باطني اند كه از طريق حواس نمي توان آن را درك كرده بلكه با ديدگان عقل، و بالاتر از آن، با ديدگان قلب، مي توان آن را شناخت، و شناخت راستين آن، در گروِ آن است

كه حجاب هاي وَه­م و خيال و غريزه و شهوت، كنار زده شود، و آن، جز با عنايت ويژه اي از جانب خداوند، ممكن نخواهد بود آن كس كه ملكوت اشيا را به خوبي درك كند، از اصحاب يقين خواهد بود. در باره ي حضرت ابراهيم (عليه السّلام) مي فرمايد: وكذالك نري ابراهيم ملكوت السماوات والارض وليكون من الموقنين [63] قرآن كريم در جاي ديگر در باره ي امر الهي مي فرمايد: وما امرنا الاّ واحده كلمح بالبصر [64] ؛ امر ما، يكي بيش نيست، و (آن هم) چونان اشاره ي چشم است؛ يعني در، امر الهي كه تحقّق هر چيز به آن بستگي دارد و آن، عبارت است از امر تكويني ايجادي كه هستي هر چيزي را به آن اعطا مي كند تعدّد و تكثّر و تغييّر و تدريج راه ندارد، و اين، در حالي است كه موجودات مكاني و زماني، در بستر تدريج و تغيير، تحقّق مي يابند. اين آيه نيز به گونه اي، جنبه ي باطني و ملكوت اشيا را كه همان عالم امر است بيان مي كند در مقابل جنبه ي ظاهري موجودات كه عالم ملك نام دارد با توّجه به نكات ياد شده، مي توان هدايت كنندگي امام به امر خداوند را به درستي تصوير كرد. امام، با استناد به امر ملكوتي خداوند كه به اذن پروردگار بدان دست يافته است، در ذهن و روح انسان هاي مستعد هدايت، تصرّف مي كند و آنان را به كمال مطلوب مي رساند. اين هدايت، در ارائه ي طريق و نشان دادن راه، يعني بيان معارف و احكام الهي به بشر خلاصه نمي شود. البته آن كس كه از مقام امامت برخوردار است، طبعاً، در حوزه ي شناخت معارف و احكام دين نيز سرامد

ديگران است و راي و نظر او، معيار حق و باطل به شمار مي رود، امّا آن چه در آيات ياد شده، در باره ي امامت مورد نظر است، هدايتي فراتر از ارائه ي طريق است؛ يعني، هدايتي است تكويني كه به امر و اذن تكويني و خاص خداوند انجام مي گيرد. پيامبراني كه در اين آيات از آنان ياد شده است، بلكه عموم پيامبران و رسولان الهي، علاوه بر مقام نبوّت و رسالت، كه به دريافت معارف و احكام الهي و ابلاغ آن ها به بشر مربوط مي شود و نقش هدايت كنندگي تشريعي را دارد، از مقام امامت و هدايت كنندگي تكويني و خاصّ نيز بهره مند بوده اند. رسيدن به اين مقام، در گرو امتحانات خاص و معرفت و شناختي ويژه بوده است درباره ي حضرت ابراهيم (عليه السّلام) مي فرمايد: واذ ابتلي ابراهيم ربّه بكلمات فأتمّهنّ قال انّي جاعلك الناس اماما [65] نيز مي فرمايد:وكذالك نري ابراهيم ملكوت السماوات والارض وليكون من الموقنين [66] از دو آيه ي ياد شده، به روشني به دست مي آيد كه ابراهيم خليل (عليه السلام) آن گاه به مقام والاي امامت رسيد كه از يك سوي مورد امتحانهاي ويژه ي الهي قرار گرفت و از همگي سربلند بيرون آمد، و از سوي ديگر، خداوند، ملكوت آسمان ها و زمين را به او نشان داد و او به مقام يقين نايل گرديد بنابراين، جمله ي يهدون بأمرنا در آيات امامت، به روشني بر اين حقيقت دلالت مي كند كه هدايتِ هدايت يافتگان، از طريق ولايت و تصرّف تكويني امام و به اذان و امر ملكوتي خداوند تحقق مي پذيرد. [67] .اشكال در ادامه ي آيه ي هفتاد و سوم از سوره ي انبيا، پس از آن كه از مقام

امامت ابراهيم و اسحاق و يعقوب (عليهم السّلام) سخن گفته شده، فرموده است: و اوحَينا اليهم فعل الخيرات واقام الصلاه و ايتاء الزكاه وكانوا لنا عابدين؛ به آنان انجام دادن خيرات و برپا داشتن نماز و دادن زكات را وحي كرديم، و آنان ما را عبادت مي كردند بر اين اساس، امامت مورد نظر در اين آيه، كه با هدايت ويژه و ولايت تكويني براَعمال و نفوس هدايت يافتگان ملازمه دارد، به عموم يا برخي از پيامبران اختصاص دارد و شامل ديگران نمي شود. از اين روي، بر ديدگاه شيعه در باره ي امامت دلالت نمي كند.پاسخ مقصود از وحي، با توجّه به صدر و ذيل آيه، وحي تشريعي نيست، بلكه مقصود، وحي تسديدي است؛ يعني، روح القدس، پيوسته پيامبران الهي را مدد مي رساند و علاوه بر اين كه معارف و احكام الهي را از جانب خداوند به آنان وحي مي كند، به اذن پروردگار، آنان را مورد تأييد ويژه قرار مي دهد و در نتيجه، آنان، علاوه بر اين كه در مقام علم و معرفت معصوم اند، در مقام عمل نيز از صفت عصمت برخوردارند، و اوامر و نواهي الهي را به صورت كامل اجرا مي كنند گواه بر اين مطلب اين است كه، هر گاه مصدر به معمول اش (مفعول) اضافه شد، نشانه ي اين است كه آن معمول، در عالم خارج، تحقّق يافته است و اگر مقصود اين باشد كه انجام دادن آن، مطلوب است و بايد بعداً انجام شود، مصدر، به معمول خود اضافه نمي شود. بلكه به جاي مصدر، فعل مضارع همراه با كلمه ي «ان­» آورده مي شود كه آن را تأويل به مصدر برد. مثلاً هر گاه گفته شود:يُعجِبُني احسانك وفعل الخير؛ احسان

و فعل نيك تو، مرا به شگفت مي آورد، مفاد اين جمله، اين است كه احسان و كار نيكي كه انجام گرفته است، چنين اثري دارد، ولي هر گاه گفته شود: يُعجِبُني ان تُحسِنَ وتفعل الخير، مفاد آن، اين است كه احسان و كار نيك انجام نگرفته است، و گوينده تحقّق آن را مي پسندد و مي طلبد. چنان كه خداوند فرموده است. اَن­ تصوموا خيرلكم. [68] بر اين اساس، در آياتي كه وحي تشريعي مقصود است، به جاي مصدر، فعل با كلمه ي «ان مصدريه» به كار رفته است. مانند: امرت انِ اعبد الله [69] و ان لاتعبدوا الاّ ايّاه [70] و ان اقيموا الصلاه. [71] .در آيه ي مورد بحث نيز عبارت چنين است: واوحينا اليهم فعل الخيرات. «فعل» كه مصدر است، به «الخيرات» كه معمول آن است، اضافه شده است. در اين آيه گفته نشده است: و اوحينا اليهم ان افعلوا الخيرات پس بنابر قاعده ي مزبور، مفاد آيه، اين است كه فعل خيرات، از پيامبران صادر شده و آنان، عملاً، اقامه ي نماز و ايتاء كرده اند، و اين كار با وحي تسديدي الهي تحقّق يافته است. [72] آن چه به پيامبران الهي اختصاص داشته است، وحي تشريعي است، نه وحي تسديدي؛ زيرا، دليلي از عقل و وحي بر اين كه چنين وحي اي مخصوص پيامبران بوده است، در دست نيست، بلكه دلائل عقلي و نقلي مي گويند: امامت به عنوان وساطت هدايت باطني الهي، امري است كه به مقتضاي حكمت الهي كه نظام هستي را بر پايه ي اسباب و وسايط مناسب تقدير كرده است، لازم و ضروري است و آن كسي كه داراي مقام امامت است، از تسديد

و تأييد ويژه ي خداوند برخوردار است، و اين تسديد و تأييد ويژه ي الهي نيز به واسطه ي فرشته اي كه از عالم امر است، تحقق مي يابد: و كذالك اوحينا اليك روحاً من امرنا [73] ؛ اين گونه، روحي را كه از عالم امر ما است به تو وحي كرديم؛ يعني، آن را با تو همراه ساختيم در احاديثي از اهل بيت (عليهم السّلام) آمده كه مقصود از آن، فرشته اي است برتر از جبرئيل و ميكاييل. آن فرشته، پيوسته پيامبر (صلّي اللّهُ عليه و آله و سلّم) را تأييد و تسديد مي كرد، و پس از وي با ائمه ي معصوم (عليهم السّلام) است كليني، به سند صحيح از ابي بصير روايت كرده كه گفت: «از امام صادق (عليه السّلام) از آيه ي و كذالك اوحينا اليك روحا من امرنا) پرسيدم.». امام فرمود: خلق من خلق الله عزّوجلّ اعظم من جبرئيل و ميكائيل كان مع رسول الله يخبره و يسدّده وهو مع الائمه بعده [74] در حديث ديگري، امام (عليه السّلام) تصريح كرده است كه آن روح، از عالم ملكوت بوده است: وهو من الملكوت. [75] .

هدايت مي كند، سزاوارتر است كه از او پيروي شود يا كسي كه تا از سوي ديگران هدايت نشود، از هدايت بهره اي ندارد؟ چه گونه داوري مي كنيد مفاد اين آيه، اين است كه تنها، كساني شايستگي آن را دارند كه عهده دار هدايت ديگران گردند كه خود بدون آن كه به هدايت شدن از سوي كسي نياز داشته باشند، هدايت شده اند؛ يعني از هدايت بي واسطه ي الهي برخوردارند، و آن كسي كه از چنين هدايتي برخوردار نيست، خواه گمراه باشد يا هدايت يافته به واسطه ي ديگري، شايستگي اين را كه عهده دار امر هدايت گردد، ندارد مطلب مزبور، بيش از آن كه مربوط به هدايت به معناي ارائه ي طريق باشد با هدايت به معناي ايصال به مطلوب، مناسبت دارد؛ چرا كه براي ارائه ي طريق آن چه لازم است، دارا بودن هدايت است، خواه بي واسطه باشد يا با واسطه، امّا در هدايت باطني، بايد فرد هدايت كننده، از مقام بالايي بهره مند باشد كه بتواند واسطه ي هدايت و ولايت تكويني خداوند شود. [77] .

نور امام در دل هاي مؤ منان، روشني بخشي تر از نور خورشيد در روز است. به خدا سوگند! امامان، دل هاي مؤمنان را نوراني مي سازند. خداوند، نور آنان را از هر كس كه بخواهد، باز مي گيرد، و در نتيجه، دل هاي آنان تاريك مي شود. به خدا سوگند! اي ابا خالد! كسي ما را دوست نمي دارد و ولايت ما را بر نمي گزيند، مگر اين كه خداوند، قلب او را پاكيزه سازد، و خداوند قلب كسي را پاكيزه نمي سازد، مگر اين كه تسليم امر ما باشد. هر گاه چنين باشد، خداوند، او را از حساب سخت و فزع بزرگ در روز قيامت در امان مي دارد.» [79] .

شأن ديگري جز آن ندارد، و رهبري فكري و ديني و اخلاقي و سياسي جامعه از شئون و اهداف امامت نيست، بلكه بدين معنا است كه بدون آن كه فردي از چنان مقام و منزلت والا يي برخوردار باشد، نخواهد توانست در ديگر قلمروهاي مربوط به هدايت و رهبري جامعه ي بشري، به گونه اي بايسته و ايده آل نقش آفرين باشد آن كس كه منصب خلافت الهي بر زمين را دارد، مي تواند منصب خلافت نبوي و پيشوايي امت را بر عهده بگيرد آن كسي كه در هدايت تكويني و باطني، واسطه ي افاضه ي لطف و رحمت الهي به هدايت جويان است، مي تواند در هدايت تشريعي و رهبري ديني و اخلاقي، واسطه ي هدايت الهي براي جامعه ي بشري باشد آن كسي كه در شناخت انسان و جهان به مقام «علّم آدم الاسماء» رسيده است خواهد توانست رهبري عادلانه بشريتّ را عهده دار شود و هر چيز و هر كس را در جاي مناسب آن بگذارد آن كسي كه در جهاد با نفس امّاره - كه جهاد اكبر است - به پيروزي كامل رسيده است و از مقام عصمت برخوردار است، شايستگي رهبري جهاد اصغر را به وجه احسن خواهد داشت و سرانجام بايد گفت:افمن يهدي الي الحقّ احقّ ان، يُتّبعَ امّن لايهدّي الاّ اَن­ يُهدي فَمالكُم كيف تحكمون [80] .

كه اين مطلب را مي رساند، نقل شده است.

[13] مفاتيح الجنان، دعاي عديله.

[14] بقره: 30.

[15] بقره: 31 - 32.

[16] بقره: 33.

[17] انعام: 75.

[18] ص: 26.

[19] بقره: 213.

[20] انعام: 87 - 88.

[21] انعام: 89.

[22] بقره / 124.

[23] سجده: 24.

[24] انبيا: 72 - 73.

[25] زخرف: 26 - 28.

[26] در تفسير البرهان، يازده حديث كه مضمون فوق در آن ها بيان شده، روايت شده است. ر.ك: البرهان في تفسير القرآن، ج 4، ص 138 - 140. نيز ر.ك: الميزان، ج 18، ص 106.

[27] اسراء، 71 - 72. جهت آگاهي از تفسير اين دو آيه، به تفسير الميزان، ج 13، ص 165 - 170 رجوع شد.

[28] بقره: 124.

[29] جهت آگاهي از احاديث ياد شده به كتاب الحجه از اصول كافي، ج 1، رجوع شود. نيز مضامين ياد شده، در حكمت 147 نهج البلاغه بيان شده است.

[30] بقره: 124.

[31] اصول كافي، ج 1، كتاب الحجه، باب طبقات الانبياء، حديث 2.

[32] مريم: 42.

[33] هود: 69.

[34] نساء: 125.

[35] تفسير الميزان، ج 1، ص 277 - 278.

[36] الاِمام: المؤ تمّ به انسانّا كأن يقتدي بقوله او فعله، او كتاباً او غير ذالك: المفردات في غريب القرآن، ص 24، كلمه ي ام. الامام: كلّ مَن اقتدي به و قُدّم في الامور، النبي (صلّي اللّهُ عليه و آله و سلّم) اِمام الائمّه، والخليفه امام الرعيه، والقرآن امام المسلمين معجم المقاييس في اللّغه، ص 48، كلمه ام.

[37] بقره: 253.

[38] اسراء: 55.

[39] انعام: 86.

[40] الميزان، ج 7، ص 244.

[41] مجمع البيان، ج 1، ص 27.

[42] المفردات في غريب القرآن، ص 538، كلمه ي «هدي».

[43] حمد: 6.

[44] بقره: 213.

[45] اسراء: 9.

[46] جرجاني، التعريفات، ص 112.

[47] هدي الرجل: استرشد (المنجد).

[48] طه: 50.

[49] اعلي: 3.

[50] شمس:

7 - 8.

[51] اسراء: 94.

[52] اسراء: 2.

[53] بقره: 185.

[54] رعد: 7.

[55] انعام: 87 - 88.

[56] قصص: 56.

[57] بقره: 272.

[58] عنكبوت: 69.

[59] مائده: 16.

[60] انبيا: 73.

[61] مسجده: 24.

[62] يس: 83.

[63] انعام: 75.

[64] قمر: 5.

[65] بقره: 124.

[66] انعام: 75.

[67] الميزان، ج 1، ص 272 - 273، و ج 14، ص 304.

[68] بقره: 184.

[69] رعد: 36.

[70] يوسف: 40.

[71] انعام: 72.

[72] الميزان، ج 10، ص 305.

[73] شورا: 52.

[74] اصول كافي، ج 1، كتاب الحجه، باب الروح التي يسدّد اللّه بها الائمه (عليه السّلام) حديث 1.

[75] همان، ح 2.

[76] فاطر: 35.

[77] ر.ك: الميزان، ج 10، ص 58.

[78] اصول كافي، ج 1، كتاب الحجه.

[79] اصول كافي، ج 1، كتاب الحجه، ص 150، باب ان الائمه (ع) نوراللّه عزّوجلّ.

[80] فاطر: 35.