باطل گرا هستند، شك مي كنند».سپس مرحوم كليني (ره) براي اين معنا، باب مستقلي به عنوان «التمحيص و الامتحان» باز نموده و شش خبر از ائمه اطهار (ع) آورده است، منصور صيقل نقل مي كند: من و حارث بن مغيره و تعدادي از شيعيان، نشسته بوديم و با هم سخن مي گفتيم و امام (ع) كلام ما را مي شنيد كه به ما فرمود:«شما كجاييد؟ هيهات! هيهات! نه به خدا قسم! آنچه كه چشم به راه آن هستيد، واقع نمي شود؛ مگر آنكه غربال شويد نه به خدا قسم! آنچه چشم به راه آن هستيد واقع نمي شود؛ مگر آنكه بررسي شويد. نه به خدا قسم! آنچه چشم به راه آن هستيد واقع نمي شود، مگر آنكه جدا شويد. نه به خدا قسم! آنچه چشم به راه آن هستيد، واقع نمي شود؛ مگر پس از نااميدي. نه به خدا قسم! آنچه را كه چشم به راه آن هستيد، واقع نمي شود، مگر آن گاه كه هركس بدبخت است بدبخت شود و هركس خوشبخت است، خوشبخت شود». [5] .اين خبر با موضوع ارتباط دارد و ديگر اخبار در مطلق امتحان است. و پيش از اين گذشت شيخ كليني (ره) هيچ يك از اين روايات را عنوان «علت غيبت» نداده است. و باز اين معنا خواهد آمد كه شيخ طوسي مي گويد: امكان ندارد ازمايش الهي علت غيبت باشد.

5 است كه زراره در ضمن آن مي گويد: «شنيدم اباعبدالله فرمود: همانا براي قائم (عج) قبل از آنكه قيام كند، غيبتي است گفتم: چرا؟ فرمود: مي ترسد و بادستش به شكمش اشاره كرد». [6] .

غلوّ كرده و برخي ديگر هم كوتاه مي آمدند همگي جز تعداد كمي از آنها در مورد امام زمان و ولي امرشان به شك افتاده اند؛ در حالي كه خداوند او را به علم خود به علّت گرفتاري هايي كه به واسطه غيبت ايجاد شده، برگزيده است. پيوسته اين دو دلي و شك در دل هاي آنها اثر گذاشته است؛ چنانچه امام علي (ع) در وصف طالبان علم به كميل بن زياد مي فرمود: «كسي كه تسليم اهل حق است، اما بينشي ندارد، در اوّلين برخورد با شبهه، شك در دل او راه مي يابد»؛ تا آنجا كه آنها را به وادي گمراهي، سرگرداني، كوردلي و انحراف مي كشاند و از آنها، جز اندكي كه بر دين خدا ثابت قدم اند - باقي نماند. اينان به ايمان خداوند چنگ زده و از راه راست منحرف نگشته اند و تنها وصف «فرقه ثابت بر حق» برايشان محقق است بادهاي مخالف، آنان را نلرزاند، فتنه و آشوب ها به آنها آسيبي نرساند پرتو دروغين سراب، آنان را نفريبد؛ زيرا اين گروه به حرف مردم و تقليد اين و آن ديندار نشده اند تا با حرف آنها، از دين و مسلك خود خارج شوند به جان خويش سوگند! هيچ كس به وادي گمراهي، سرگرداني و فتنهِ حوادث وارد نشده و دچار خروج از راه راست و افتادن به دامان مذاهب بيهوده و باطل نگرديده است؛ مگر به جهت كم بهره بردن او از روايات و علم و بي نصيب بودن از بينش و شعور. اين بدبخت ها هرگز در جست و جوي علم، كوششي نمي كنند و براي به دست آوردن و بازگو كردن روايت، از سرچشمهِ پاك و به دور

از آلودگي به خود زحمت نمي دهند. هر چند اگر بر ايشان روايت هم مي شد، بدون اينكه معناي آن را بفهمند، همانند كساني اند كه برايشان روايتي نقل نشده است بيشتر كساني كه به اين مذاهب گام نهاده اند، داراي يكي از اين چند حالت بوده اند: عده اي از آنان، كساني اند كه بدون انديشيدن و دقت و از روي ناآگاهي، وارد آن شده اند. به مجرّد برخورد با اندك شبهه اي گمراه و سرگردان مي شوند. عده اي ديگر، كساني اند كه به دنبال طلب دنيا هستند و همين كه گمراهان و دنياپرستان نظر آنها را به سوي دنيا جلب كنند، منحرف گشته، دنيا را بر دين مقدّم مي دارند و دين را فداي دنيا مي كنند اين در صورتي است كه آنان با سخنان عوام فريب و بيهوده فريب شياطين را خورده اند.گروهي نيز به جهت رياكاري و برخورداري از حسن ظاهر، خود را با لباس مذهب مي آرايند و هدف شان رياست است كه تمام علاقهِ آنها در آن خلاصه شده؛ بدون اينكه كوچك ترين اخلاص و اعتقادي به حقانيت آن داشته باشند. پس خداوند هم نعمت نكو را از آنان سلب كرده، روزگارشان را دگرگون مي سازد و آتش خشم و عذاب خود را براي آنان آماده مي كند عده اي ديگر، به دليل كم بودن ايمان شان به آن گرويده اند؛ امّا خودشان هم به درستي و حقانيت آنچه مي گويد، اعتقاد محكمي ندارند پس خواستم كه به خداوند عزّوجل تقرب جسته باشم، به وسيله ذكر آنچه از جانب امامان معصوم و صادق آمده است؛ از اميرالمؤ منين گرفته تا آخرين امامي كه از او روايتي دربارهِ غيبت منقول است. اين غيبتي است كه خداوند هركس را كه از درك آن

و هدايت به سوي آنچه از معصومين صادق روايت شده، محروم نموده باشد؛ چشم دل او را كور ساخته است. اين روايات براي اهل حق، درستي آنچه روايت شده مسلّم مي دارد و بدان اعتقاد دارند و دليل شان بر وقوع آن، موكّد خواهد شد و آنچه را كه هشدار داده بودند، تصديق خواهد نمود». [10] گويا به نظر شيخ نعماني (ره) آن شصت خبري كه كليني روايت كرده، براي برطرف كردن شبهات فراوان اين جماعت، در باره غيبت، كافي نبوده است. بنابراين نعماني اولين كتاب مستقل در باب غيبت (در 26 باب)، را بر اساس احاديثي كه بزرگان از ائمه (ع) نقل كرده و در نزد او موجود بوده، تدوين كرده است.

و وجود دارد و اگر چه شخص او غايب باشد زمين از او خالي نمي ماند، و ايمان او بدين گونه است كه؛ به تمامي آنچه رسول خدا و امير المؤ منين و ائمه (ع) فرموده اند - بعد از غيبتش به هنگام نااميدي مردم از او، قيامش را با شمشير بشارت داده اند» -، باور و يقين داشته است. [14] اين باب را با اين جمله به پايان مي رساند: «غيبت امام،عليه السّلام، در اين عصر براي پاك ساختن كسي است كه خالص شدني است و براي نابودي كسي كه هلاك شدني است و همچنين براي نجات هركس كه باپايداري بر حق، اهل نجات است و همچنين براي بر طرف ساختن شك و ترديد و يقين آوردن به آنچه از امامان وارد شده است.ناگزير اين اندوه بايد پيش ايد، سپس زمان خواست خدا فرا برسد؛ نه آن زمان كه مردم بخواهند. خداوند ما و شما را - اي جماعت با ايمان شيعه كه پيوسته دست به ريسمان خدا داريد و به دستورات او گردن مي نهيند - از آن ها قرار دهد كه از گرفتاري غيبت نجات مي يابند كه در آن هركس خواست خود را گزيند و به اختيار پروردگارش راضي نشود و خواستار شتاب در تدبير خداي سبحان گردد به آن چه كه مأمور بوده صبر نكرده است. [15] از جمله روايات نعماني در اين باب، روايتي است كه امام صادق (ع) از امام علي (ع) نقل كرده است كه فرمود:«خداوند در آخرالزمان مردي از فرزندان مرا برمي انگيزد، خونخواهي مي كند و از ميان آنها غايب مي شود، براي آنكه اهل گمراهي از ديگران جدا شوند». [16] سپس ايشان

روايتي را بيان مي كند كه كليني از امام كاظم نقل كرده است؛ از امام صادق روايت نموده است: «همانا خداوند قلوب شيعيان را امتحان مي كند». [17] و در ادامه رواياتي را كه كليني از امام باقر (ع) و امام رضا (ع) نقل كرده است، ذكر مي كند. [18] .

عمر حضرت ابراهيم - كه 120 سال بوده است - عمر مي كند و به صورت جوان رشيدي 32 ساله آشكار مي گردد».سپس اضافه مي كند: اين گفته تنها براي آرامش بخشيدن به شيعيان و نزديك نشان دادن آن است؛ زيرا ايشان خود فرموده اند: «ما زماني را تعيين نمي كنيم و هركس تعيين وقتي را از ما براي شما روايت كرد، او را تصديق نكنيد و هراس نداشته باشيد از اينكه او را دروغگو شمرده و بدان گفته عمل نكنيد [22] .سپس نعماني، بابي را تحت عنوان «رواياتي كه در نهي از تعيين وقت ظهور و بردن نام حضرت وارد شد،» مطرح مي كند و در آن پانزده خبر مي آورد كه كليني (ره) روايت آخر آن را در كافي در باب «كراهت تعيين وقت» آورده است كليني حديث ششم آن را در كافي به سند حسن بن علي بن يقطين از برادرش حسين به نقل از پدرشان از امام كاظم (ع) ذكر كرده است كه آن حضرت فرمود «اي علي: تاكنون دويست سال است كه شيعه با اميدها و آرزوها پرورش داده شده است». يقطين پدر علي از موالي بني عباس بود. ايشان به پسرش گفت: چرا آنچه به ما گفته شد (خلافت بني العباس) واقع شد ولي آنچه به شما گفته شد، صورت نگرفت؟ علي به او پاسخ داد «آنچه به ما و شما گفته شد هر دو از يك جا بيرون آمده است، جز اينكه زمان كار شما فرارسيد. بنابراين فوراً به شما داده شدو همان طور كه گفته شده بود انجام پذيرفت، ولي زمان كار ما فرانرسيده است. بنابراين به اميد و آرزو ما را سرگرم نموده اند،

زيرا اگر به ما گفته مي شد، اين امر نخواهد شد، مگر پس از گذشت دويست سال يا سيصد سال، حتماً دل ها سخت مي شد و بيشتر مردم از ايمان به اسلام برمي گشتند ولي گفتند: چقدر سريع و نزديك است براي آنكه دل هاي مردم به ايمان نزديك شود و فرج را نزديك بنماياند». [23] .

تازماني كه براي زيارت امام رضا،عليه السّلام، قصد سفر به خراسان را داشت. [25] .وي پس از نائل شدن به زيارت امام رضا (ع) به نيشابور بازگشت و در آنجا اقامت گزيد و متوجه شد بيشتر شيعياني كه نزد او رفت و آمد مي كنند، در موضوع غيبت حيران و سرگردان اند و در امر قائم (عج) شبهاتي دارند. در اين زمان شيخ بزرگواري از دانشمندان اهل قم (شيخ نجم الدين ابوسعيد محمدبن الحسن بن الصلت القمي) كه شخصيّتي اهل فضل و عمل بود، از بخارا آمده و بر ايشان وارد شد يك روز كه آن شيخ بزرگوار با صدوق (ره) سخن مي گفت، يادآور شد كه با يكي از بزرگان فلسفه و منطق ديدار كرده و درباره ي حضرت قائم (عج) سخني از او شنيده است كه شيخ نجم الدين قمي را سرگردان و حيران كرده و در امر طول غيبت و انقطاع اخبار، او را به شك و ترديد انداخته است و وي از صدوق (ره) خواست كه در موضوع غيبت كتابي تأليف كند. شيخ نيز به او وعده داد كه هنگام بازگشت به وطن خود (شهر ري) خواهش او را اجابت كند. [26] وي هنگام بازگشت به شهر ري، تاءليف كتاب «كمال الدين و تمام النعمه در اثبات غيبت و برداشتن حيرت» را آغاز كرد صدوق (ره) نوشته است: به وسيلهِ اخبار وارده از پيامبر اكرم (ص) و ائمه (ع) در امر غيبت، نهايت كوشش و تلاش خود را در ارشاد مردم به حق و راه راست نمودم. اما آنان به جاي تسليم و پذيرش (اخبار و روايات) به ارا و قياس هاي عقلي روي آورده بودند [27]

به همين دليل ايشان قبل از آنكه با روايات پيامبر اكرم، صلّي اللّهُ عليه و آله و سلّم، و اهل بيت،عليهم السّلام، فصل هاي كتاب را تنظيم كند، شروع به پاسخ در شبهاتي مي كند كه در آنها آرا و قياس هاي عقلي با اخبار ائمه اطهار آميخته است او مي نويسد: مخالفان ما گفته اند: بنابر قول شما بعد از وفات پيامبر اكرم، صلّي اللّهُ عليه و آله و سلّم، يازده امام آمده اند كه همگي با اسم و شخص خاص بين شيعه و اهل سنت معروف بوده اند. حال چنانچه صاحب زمان هم مانند آن امامان آشكار و معروف نباشد، امر امامت آن يازده امام هم بيهوده و فاسد مي گردد. همان گونه كه موضوع صاحب الزمان شما، به واسطه نبودن و عدم امكان وجود او در طول اين مدت، فاسد و بيهوده است!

به اين سخن اشاره دارد كه: «رسولاني را كه داستان شان را از پيش براي تو گفتيم و رسولاني كه قصه ي آنان را نگفته ايم». [28] همچنين عبدالحميد بن ابي الديلم مي گويد: امام صادق عليه السّلام، فرمود: «اي عبدالحميد؛ براي خدا رسولاني آشكار و رسولاني پنهان است؛ زماني كه از خدا به حق رسولان آشكار خواستي، از او به حق رسولان پنهان نيز بخواه» حجت هاي خدا از زمان رحلت آدم تا پيدايش حضرت ابراهيم عليه السّلام، او صيايي آشكار و پنهان بوده اند در زمان تولد حضرت ابراهيم، ظهور حجت امكان نداشت، چون نمرود فرزندان مردم سرزمين خود را براي يافتن ابراهيم عليه السّلام، به قتل مي رساند بنابراين خداوند، وجود حضرت ابراهيم و تولد او را پنهان كرد. تا آنكه مدت غيبت تمام شد و حضرت ابراهيم آنها را به وجود خود راهنمايي كرد و امر خود را ظاهر نمود؛ زيرا ارادهِ الهي بر اين تعلق گرفت كه حجت خود را بر مردم ثابت و دين خود را كامل كند.بعد از وفات حضرت ابراهيم تا زمان حضرت موسي (ع) هم او صيايي بودند كه حجت هاي خدا در روي زمين به شمار مي آمدند و پشت سر هم وصايت را از يكديگر، ارث مي بردند و آشكار يا پنهان بودند در زمان حضرت موسي،عليه السّلام، نيز آن گاه كه خبر تولد او منتشر شد، فرعون براي يافتن او، فرزندان بني اسرائيل را مي كشت. بنابراين خداوند ولا دت او را پنهان ساخت و همان طور كه قرآن خبرداده مادرش او را در دريا انداخت؛ تا آنكه موسي،عليه السّلام، دعوتش را آشكار كرد و خود را به مردم شناساند. چون هنگام درگذشت حضرت موسي،عليه السّلام، رسيد، او نيز

تا زمان ظهور حضرت عيسي (ع) اوصيايي در عيان و يا نهان داشت.عيسي،عليه السّلام، با دلايل روشن، نبوت خود را از هنگام ولادت آشكارا به جهان نشان داد و براهين خويش را منتشر ساخت، زيرا مانعي از اظهار وجود خود نداشت و پس از وي هم اوصيايي بودند كه برخي عيان و گروهي پنهان بودند و اين حجت هاي الهي تا زمان ظهور پيامبر ما وجود داشتند بعد از ظهور پيامبر اكرم، صلّي اللّهُ عليه و آله و سلّم، لازم بود كه آن حضرت - به روش پيامبران پيشين - اوصياي خود را معين كند. پس همان طور كه پيامبران گذشته اوصياي خود را معيّن كردند، پيغمبر اسلام نيز اولياي خود را مشخص كرد بين شيعه و اهل سنت، مشهور و معروف است كه خليفه ناحق معاصر امام حسن عسكري،عليه السّلام، برايشان ناظران و پاسداراني گماشته بود و تا زمان وفات، آن حضرت را به دقت تحت نظر داشتند وقتي آن حضرت وفات كردند، تمام خدمتكاران و خاندان او را بازداشت نمود و زير نظر داشتند و كنيزان آن حضرت را زنداني كردند و به دنبال فرزند نوزاد او بازرسي دقيقي انجام دادند. از اين رو سنت غيبت دربارهِ آن حضرت، همانند سنت غيبت در حجت هاي گذشته جاري شد. [29] محقق كتاب كمال الدين براي اين قسمت از كتاب، عنوان «اثبات الغيبه والحكمه فيها» را قرار داده است. البته اين عنوان برگرفته از اولين گفتار صدوق (ره) است كه فرمود: حقيقت غيبت امام زمان (عج) روشن و دليل آن پيروز است، بايد آثار حكمت خداي عزوجل و تدبير پابرجاي او را دربارهِ امامان گذشته سنجيد كه چگونه

گردن كشان و فرعون منشان، در قرن هاي گذشته بر آنان چيره شدند. امروز هم مي بينيم كه پيشوايان كفر اهل دروغ و دشمني و افترا و پرونده سازي، برهمه چيز مسلّط شده اند. [30] بنابراين صدوق (ره) در اينجا اقرار مي كند كه حكمت غيبت حضرت حجت (عج)، همانند حكمت پنهان شدن رسولان، انبياو اوصياي گذشته است آنان به جهت ترس بر جان شان از دست فرعونيان و طاغوتيان و كشته شدن شان قبل از اعمال رسالت خود، پنهان مي شدند وي براي تصديق اين حكمت ثابت و فراگير، تنها به روايتي از امام صادق،عليه السّلام، استشهاد كرده است فرمود:«همانا براي خدا رسولاني آشكار و پنهان است» صدوق (ره) جزء دوم كتاب كمال الدين را با باب «در آنچه از امام صادق،عليه السّلام، در نقل بر قائم (عج) و غيبت او نقل شده» شروع مي كند و در خبر 23 همان روايت سابق از امام صادق را در «ترس برجان» نقل مي كند و ذيل روايت ميآورد: «جز آن كه خداوند تبارك و تعالي دوست دارد كه شيعيان را آزمايش كند» در خبر 32 هم ضمن تكرار «ترس برجان» اضافه مي كند: «براي آنكه خداوند دوست دارد كه خلق خود را آزمايش كند، پس در اين هنگام است كه باطلان به شك و ترديد مي افتند». [31] .

بيزاري بجوييد، آن زمان كه آزمايش و از هم جدا شده و غربال گرديد». [33] در خبر 51 هم روايت ديگري از مفضل به نقل از امام صادق،عليه السّلام، ذكر مي كند كه فرمود: «ايام غيبت او طولاني شود، تا حق محض، آشكار شود و ايمان از نفاق جدا گردد؛ به واسطه آنكه هر كس از شيعيان كه بدطنيت باشد، از تشيع برگردد؛ آنهايي كه آن گاه كه امنيت و امكانات و جاي گزيني در عهد حضرت قائم را احساس كنند خوف نفاقشان رود». [34] سپس وي بابي به عنوان «علت غيبت» باز مي كند و در آن يازده خبر مي آورد در خبر ششم، سرير صيرفي كوفي از امام صادق،عليه السّلام، نقل مي كند:«فرمود: همانا براي قائم ما غيبتي است كه زمانش طولاني است به او گفتم: اي فرزند رسول خدا! چرا؟ فرمود: براي آنكه خداوند تبارك و تعالي روش غيبت پيامبران در او جاري شود» صدوق اين باب را با روايتي از عبدا... بن فضل هاشمي به پايان مي رساند كه گفت: «شنيدم امام صادق،عليه السّلام، فرمود: صاحب الامر غيبتي دارد كه از آن ناچار است؛ همه باطل جويان در آن به شك و ترديد مي افتند. به امام عرض كردم: فدايت شوم! حكمت غيبت چيست؟ امام فرمود: حكمت غيبت او، همان حكمت در غيبت حجت هاي خدا است كه پيش از او بودند». [35] وي در مقدمه كتاب خود و در بيان علت تأليف آن، خوابي را نقل مي كند كه هنگام بازگشت از زيارت امام رضا،عليه السّلام، در نيشابور، ديده بود. صدوق (ره) در آن خواب امام زمان (عج) را مشاهده مي كند كه بر در كعبه ايستاده است، بر امام سلام عرض مي كند

و امام هم جواب سلام وي را مي دهد و به او مي فرمايد: «در باب غيبت كتابي بنويس و در آن غيبت هاي انبيا را ذكر كن». [36] وي نيز غيبت هاي انبيا را در هفت باب و حدود سي صفحه ذكر مي كند مراد صدوق (ره) از تقرير اين حكمت ثابت و عام، اين نبود كه حكمت غيبت را در آن منحصر كرده و ساير حكمت ها را تصديق نكند؛ بلكه بدين معنا است كه اين حكمت را بر ساير حكمت ها مقدّم دارد. شايد هم به جهت آن خواب و اشارات امام بوده است.البته اين حكمت با حكمت «ترس بر جان بدون انجام دادن مأموريت» فرقي ندارد. براي اين حكمت چهار خبر آورده است كه طريق آنها را از امام صادق،عليه السّلام، و امام باقر،عليه السّلام، روايت كرده است:«امام باقر،عليه السّلام، فرمود: همانا براي قائم قبل از آنكه قيام كند، غيبتي است. زراره مي گويد: به امام عرض كردم: چرا؟ امام فرمود: مي ترسد و به شكمش اشاره كرد». در حديث ديگر آمده است «امام باقر فرمود: همانا براي قائم (عج) قبل از ظهورش غيبتي است، زراره مي گويد: به امام عرض كردم: چرا؟ امام فرمود: مي ترسد و با دستش به شكمش اشاره كرد و زراره گفت: يعني، كشته شدن» همچنين نقل مي كند:«امام صادق،عليه السّلام، فرمود: اي زراره! براي قائم به ناچار غيبتي است، زراره مي گويد: عرض كردم: چرا؟ امام فرمود: بر جان خود مي ترسد و با دستش به شكمش اشاره كرد».در حديث ديگري آورده است: «امام صادق،عليه السّلام، فرمود: براي قائم قبل از قيام كردن غيبتي است، زراره مي گويد: عرض كردم: چرا؟ امام فرمود: برجان خود مي ترسد (كشته شود»).

حكمت، ابتدا پنج خبر را مي آورد كه در واقع چهار خبر هستند؛ زيرا خبر اول و پنجم هر دو يكي است. ابي بصير از امام صادق،عليه السّلام، نقل كرده است: «صاحب اين امر از ميان مردم پنهان شد براي آنكه زماني كه خروج مي كند، بيعت هيچ كس برگردن او نباشد».حديث دوم و سوم را جيل بن صالح و هشام بن سالم، از امام صادق،عليه السّلام، نقل مي كنند كه اما م صادق،عليه السّلام، فرمود:«قائم قيام مي كند يا برانگيخته مي شود؛ در حالي كه بيعت هيچ كس در گردن او نيست يا براي هيچ كس در گردن او بيعتي نيست» حسن بن علي بن فضال نيز از امام رضا،عليه السّلام، نقل مي كند: «گويا شيعه را مي بينم كه در وقتي كه سومين فرزند مرا از دست مي دهند، مانند چهار پايان در طلب چراگاه هستند، ولي نمي يابند؛ براي آنكه امام شان از آنان پنهان است، عرض كردم: براي چه اي فرزند رسول خدا؟ امام فرمود: براي آنكه چون با شمشير قيام كند، بيعت كسي در گردنش نباشد». [37] عمدهِ اخبار «علت غيبت» همين ده خبر هستند كه در بردارندهِ دو حكمت براي غيبت هستند: 1.ترس برجان، 2.بيعت هيچ كس برگردن او نباشد البته حكمت دوم، ثانوي و تنزيلي است؛ يعني، بر فرض ظهور، در صورتي از قتل نجات مي يابد كه با ظالمان بيعت كند».

حكمت در اين باره آشكار نشود، مگر پس از ظهورش؛ چنان كه وجه حكمت كارهاي خضر - از سوراخ كردن كشتي، كشتن نوجوان تا برپاداشتن ديوار شكسته، براي موسي روشن نشد مگر پس از آنكه از هم جدا شدند. و همچنين چون دانستيم كه خداوند - تبارك و تعالي - حكيم است. تصديق مي كنيم كه همه افعال او حكيمانه است هر چند وجه آن براي ما منكشف نباشد، اي پسر فضل! اين امري از امور خداي تعالي و سرّي از اسرار خدا و غيبتي از غيوب او است». [38] .

از آنها به دست ما نرسيد است دوفصل از آن اختصاص به مناظراتي دربارهِ غيبت دارد. فصل اول در هشت صفحه و فصل دوم در سه صفحه است كه بيشتر به حكمت «ترس برجان» مي پردازد. [41] ايشان بعد از آن رساله «الفصول العشره في الغيبه» را نوشت و در مقدمهِ آن گفت: و بعد از آنچه در اين ابواب نگاشتم و به گونه سؤ ال و جواب، معاني آن را شرح دادم و از قرآن و سنت و عقل شواهدي بر آن آوردم؛ رغبتي پيدا شد براي آنكه در فصل هاي مختص به امامت صاحب الزمان و پدران بزرگوارش و همچنين مواضع شبهه دار آنان، نكاتي را ذكر كنم فصل چهارم اين رساله عبارت است از «انگيزهِ پنهان شدن ولادت امام عليه السّلام، چه بود و علت مخفي بودن امر و غيبت چه بوده است». [42] .

چندين پرسش و پاسخ در محور «علت ترس برجان» در پانزده صفحه، در كتاب وجود دارد. همين سؤ الات و جواب ها و غير آنها نيز به تعداد همين صفحات، در آخر جزء چهارم، حول همين محور تكرار شده است.

مهدي (عج) مي نويسد: وقتي امامت حضرت ثابت شد و دريافتيم آن حضرت از ديدگان پنهان است، خواهيم دانست كه امام با وجود معصوم بودن و متعيّن بودن فرض امامت در او غايب نمي شود مگر به سبب علّتي، و يا ضرورت ايجاب كند كه او غايب باشد حال كه آن علّت يا ضرورت بر ما روشن نيست [46] ؛ مي دانيم كه امام پنهان نمي شود، مگر آنكه يك امر حكيمانه به او اين اجازه را بدهد؛ هرچند مفصلاً آن امر را نشناسيم. [47] .علت غيبت در كتاب الغيبه، همان است كه در تلخيص الشافي في الامامه آمده است؛ يعني «ترس برجان». از جمله اينكه ظالمان ايشان را ترساندند و ايشان را از تصرفات منع نمودند [48] و علت پنهان شدن حضرت از اوليا نيز چنين بود. [49] .

شكمش اشاره كرد». [51] .

اينكه علّت آن را بيان كنند، اختصاص به غيبت دارند.

شده است. در بخش هفتم، اختصاصاً به موضوع اعلام پايان غيبت كبرا پرداخته است. در اين قسمت، مؤ لف بزرگوار، ادلّهِ اساسي سه گانه اي را كه منجر به پايان دوران سفارت و شروع دوران غيبت صغرا گشته، تفسير كرده و فرموده است:«براساس همين ادلّهِ سه گانه و غير آن بوده كه امام مهدي (ع) در توقيعي كه قبل از مرگ سفير چهارم اش به وي نوشته، پايان دوران سفارت و تمام شدن عهد غيبت صغرا و آغاز دوران غيبت كبرا تا روز موعود را، يعني روزي كه فرداي پرشكوه اسلام تحقّق خواهد يافت، اعلام كرده است.»شهيد سيد محمد صدر، به متن توقيع امام مهدي به سفير چهارم اش علي ابن محمّد سمري پرداخته و باالهام از بيان حضرت، نكات هشت گانه اي را يادآوري فرموده است:1 - در اين توقيع، آن حضرت، از مرگ سفير چهارم اش، بعد از شش روز خبر داده است.2 - به سفيرش فرموده است:«حق ندارد بعد از خودش. به كسي وصيّت كند.»3 - حضرت فرموده اند:«غيبت تامّهِ، ظهوري به دنبال نخواهد داشت مگر بعد از يك مدّت طولاني و سخت شدن دل ها و پر شدن زمين از ستم.»شهيد صدر، براي پوشيده بودن تاريخ ظهور، دو فايده بر مي شمرد: نخست آن كه حضرت مهدي (ع) براي زمان ظهور خود، از عنصر غافل گيري و ناگهاني بودن و غير قابل پيش بيني بودن استفاده خواهد كرد. اين، در حقيقت، هشداري است به دشمنان حضرت كه بدانند در اوج سلطه و امتدادشان، ناگهان به عذاب الهي گرفتار خواهند شد. غافل گيري از نيرومندترين عناصر پيروزي و مقوّمات آن است. ديگر اين كه روشن نبودن ظهور آن حضرت، توده هاي مردم را در هر

لحظه و زمان در حالتي از انتظار، قرار خواهد داد و مردم، در هر روزي، پيش بيني ظهور آن حضرت را خواهند كرد و چنين احساسي، اگر در يك فرد شكل بگيرد، او را بر انجام دادن رفتار شايسته و ارزيابي مسائل دروني و مطالعهِ واقعيّت زندگي جاري اش و شناخت هر چه عميق تر دستورها و مقررات دين بر مي انگيزد و خواهد توانست با پرداختن به اين موضوع، از مقرّبان درگاه آن حضرت شود و خود را به وي نزديك سازد و خواهد كوشيد تا در زمرهِ كساني نباشد كه مورد خشم آن حضرت واقع شده اند و از دور شدگان ساحت به شمار مي آيند. علاوه بر اين شخصي كه در هر روز، انتظار ظهور آن حضرت را مي كشد، با خود مي انديشد كه اگر خداي نكرده، اهل فساد و تباهي باشد و بخواهد همچنان غرق در گناه باقي بماند، چه بسا اين حالت، به هلاكت او منتهي مي گردد و از عدالت گستردهِ اسلامي كه با رهبري امام مهدي (ع) بر جهان حكم فرما خواهد شد، دور بماند؛ چرا كه مي داند، امام مهدي (ع) در پياده كردن عدالت اسلامي، بسيار قاطع خواهد بود و هر ستمگر و ظالمي را به سختي مجازات خواهد كرد.4 - شهيد صدر، از آخرين بخش سخن امام زمان به آخرين سفيرش در بغداد - يعني جملهِ: «اِلاّ باذن الله تعالي ذكرهُ و ذالك بعد طول الا مد الهام مي گيرد كه تصريح بر طولاني بودن دوران غيبت كبرا، بدين سبب است كه هر فرد از تودهِ مردم، اين ذهنيّت از پيش در او شكل بگيرد كه غيبت امام زمان (ع) طولاني مدّت خواهد بود و

پيش بيني طولاني شدن دوران غيبت كبرا را امري ممكن بداند تا در نتيجهِ چنين تفكّري، هرگز نوميدي در او راه پيدا نكند و در هر مقداري كه دوران ظهور به تأ خير افتد، هرگز شك و وسوسه در دل اش رخنه نكند و بداند اگر غيبت حضرت، هزاران سال نيز به درازا بكشد مطلب عجيبي روي نداده و اگر تاكنون ظهور اتفاق نيفتاده، به سبب اين بوده كه اذن الهي تحقق نيافته است. اذن الهي، در شرايطي تحقّق مي پذيرد كه مصلحت الهي اقتضا كند و بشريت آمادهِ پذيرش فراخواني بزرگ حضرت باشد. با چنين تفكّري، اگر فردي تأ خيري در ظهور آن حضرت ببيند، پي خواهد برد كه هنوز مصلحت الهي تحقّق پيدا نكرده و اذن الهي براي ظهور صادر نشده است. اين نكته، هيچ منافاتي با حالت انتظار و پيش بيني ظهور حضرت در هر سال، بلكه در هر ماه يا هر روز ندارد.5 - شهيد محمّد صدر، از اين بيان امام كه «ذالك بعد قسوه القلوب» استفاده كرده است كه اين فرد، در دوران غيبت كبرا با آزمون هاي دشوار الهي، رو به رو خواهد شد و بر او است كه از اين آزمون هاي الهي، موفّق و پيروز بيرون آيد. توفيق در اين آزمون هاي الهي، مستلزم داشتن اراده و ايمان عميق و اخلاص است.مهم ترين سبب موفقيت، اين است كه موضع اعتقادي فرد نسبت به وجود امام غايب و رهبر پنهان، محكم گردد، اگر فردي، با ادلّهِ قطعي به وجود آن حضرت پي برد، شايسته نيست، آن هنگام كه امواج شك و توهمّات باطل به او هجوم آورد متزلزل شود و سستي در اعتقادش راه پيدا كند. اگر افراد، به اين

اعتقاد پاي فشارند، كساني اند كه داراي مرتبتي والا هستند و از آگاهان نسبت به دين به شمار مي آيند. چنين اشخاصي هرگز به سخت دلي مبتلا نخواهند شد.جهت ديگر دشواري آزمون هاي الهي در دوران غيبت كبرا اين است كه موضع فرد در برابر فشارهاي خارجي مشخّص مي گردد و ميزان فداكاري هايي كه در راه ريشه كني فقر و بيماري و نا بساماني هاي اجتماعي و ديگر گرفتاري هايي كه در مسير طولاني ايمان اش با آن ها مواجه است، آشكار مي شود. شهيد صدر، دربارهِ اين موضوع مي گويد:اگر در فرد، اين احساس مسئوليت شكل پذيرد، خواهد توانست سختي مبارزات و ناملايمات و فداكاري ها را در راه ايمان اش متحمّل شود، ولي اگر از چنين قدرت اراده اي محروم باشد و يا اساساً مسئوليتي بر دوش خود احساس نكند، حاضر مي شود وجود گران بهاي خودش را به ازاي اندكي از دنيا، بفروشد و به انحرافات فراواني در روند طولاني زندگي اش دچار خواهد شد.6 - شهيد صدر، از اين جملهِ حضرت كه مي فرمايد: «بعد طول الا مد و قسوه القلوب و امتلاء الا رض جوراً» الهام مي گيرد كه پر شدن زمين از ظلم و جور، پيامد شكست اكثريّت انسان ها در آزمون هاي الهي در دوران غيبت كبرا و تسلّط مادّي گرايي و شهوت راني و افت شديد انگيزه هاي ديني و اخلاقي در ميان جوامع اسلامي است.طبيعي است، جامعه اي كه از رهبر عظيم الشأ ني مانند امام مهدي (ع) محروم باشد و آن امام به دليل غيبت اش، نتواند به طور ملموس با مسائل جامعه مواجه شود و با حضورش يك پارچگي دين را سبب گردد و وحدت كلمه و از ميان رفتن شكاف ها و تشتّت ها و نابودي دشمنان را به ارمغان آورد، به زير

سلطهِ نيروهاي مستكبر و شهوت گستر خواهد رفت. ثمرهِ اين سلطه، گسترش ناعدالتي و فساد و... است.شهيد صدر مي فرمايد:اگر غير مسلمانان و يا تسليم نشدگان، اساس توحيد و بنيان هاي ديني را انكار كنند و عليه مؤ منان نقشه هاي خرابكارانه بكشند، جاي شگفتي نيست؛ چرا كه همان گونه كه تاريخ گواه است، مؤ منان، همواره، در تمامي تاريخ، شاهد سخت ترين شكنجه ها و آزارها از سوي چنين كساني بوده و هستند. [52] .ايشان، در مقدّمهِ جلد نخست به گوشه هايي از تاريخ اهل بيت (ع) مي پردازد كه بيان كنندهِ تفكّرات و روحيات شهيد در طول زندگي تا هنگام شهادت اش است. او، در اين مقدّمه مي گويد:امامان ما، هماره، بر نقش مبارزات خستگي ناپذير خود عليه دستگاه هاي حاكم كه مروّج انحراف از دين در سطوح مختلف بوده اند، پاي مي فشردند. برخي از حكام، اگر چه با اسم اسلام بر مسند قدرت تكيه زده بودند و مشروعيّت خود را تحت عناويني چون «خليفهِ پيامبر» و... توجيه مي كردند، ولي همهِ اين ها، براساس سطح برداشت و ميزان عدالت و معنويتي بود كه از آن برخوردار بودند و به اندازهِ فهم و افق فكري شان به اسلام پايبند بوده اند. علاوه بر اين كه بسياري از مناصب كليدي حكومت را به دست كساني مي سپردند كه از جهت آگاهي و دين، هيچ گونه برتري اي بر شخص خليفه نداشتند. از اين زاويه، حسادتي بر خليفه نمي ورزيدند. موضع امامان ما هم از جنبهِ فكري و هم از جنبهِ عملي، در جهت مخالف با اين دستگاه هاي حاكم بود. اين موضع گيري كه بر پايهِ دورانديشي و قاطعيّت استوار بود، از حكم الهي و عنايت و توفيق او سرچشمه مي گرفت و در جهت امر به

معروف و نهي از منكر و اصلاح امّت جدّشان رسول گرامي قرار داشت. در حقيقت، آنان با وضعيّتي مبارزه مي كردند كه مولود ستم و انحرافات و جنگ هاي باطل و مصلحت پرستي هاي شخصي بود. اين ها، همه، شكست اقتصادي و عقب ماندگي اجتماعي اسف باري را در بيش تر دوره هاي تاريخي به بارآورد.ائمّه (ع) به عنوان نمايندگان حقيقي پيامبر اسلام، براساس معتقدات شان، احساس وظيفه و تكليف مي كردند كه مفاسد را ريشه كن سازند. آنان، در حدّ توانايي خود و فرصت هايي كه در طول عمرشان دست مي داد، مي كوشيدند انحرافات را از متن جامعهِ اسلامي بزدايند.موضع ائمّه (ع) در برابر مشكلات داخلي دولت اسلامي، يعني همان مشكلاتي كه سردمداران حكومت و يا گروه هاي مخالف داخلي ايجاد مي كردند، موضعِ شخصي مراقب و اصلاح گري دل سوز بود. و طبيعي است كه داشتن چنين موضعي، چندان از نظر حكّام و دست اندركاران حكومت، خوش نمي آمد و همواره، آنان، از اين گونه مواضع، بيم داشتند و با نگراني عميق، سياست هاي احتياطي شديدي را عليه آنان اتخّاذ مي كردند.آري، اين گونه موضع گيري از سوي امامان شيعه، خشم و نگراني دستگاه حاكم را هم در گفتار و هم در كردارشان بر مي انگيخت و طبيعي بود كه امامان ما، با توجّه به اين گونه فشارهاي روز افزون، تا جايي كه در توان داشتند، تلاش مي كردند و از فرصت هايي كه به دست مي آمد، بهترين بهره برداري ها را مي كردند. [53] .

الغزال، ص 12، مرآه العقول، ج 1، ص 396.

[9] نعماني، الغيبه، ص 9. [

[10] همان، ص 11 - 13.

[11] همان، جز، ص 4.

[12] همان، ص 4.

[13] همان، ص 115.

[14] همان، ص 122.

[15] همان، ص 128.

[16] همان، ص 92.

[17] همان، ص 110.

[18] همان، ص 140.

[19] همان، ص113و 114، ح 47و 48.

[20] همان، ص 117و 118، ص 110، ج 25.

[21] همان، ص 116، ح 55، 56 و 57.

[22] همان، ص 125، ح 86 و 90.

[23] كافي، ج 1، ص 369، ح 6 نعماني الغيبه، ص 198، ح 14.

[24] طوسي، الغيبه، ص 308.

[25] عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 279.

[26] كمال الدين، ص2و3.

[27] همان، ص2.

[28] نساء، آيهِ 164.

[29] كمال الدين و تمام النعمه، 20-22.

[30] همان، ص20.

[31] همان، ج2، ص342، ح23، 346و 32.

[32] همان، ص347، ح35.

[33] همان، ص 348، ح 37.

[34] همان، ص 356، ح 51.

[35] همان، ص482، ح11.

[36] همان، ص3.

[37] همان، ص 479، ح 1-5.

[38] همان، ص 482، ح 11.

[39] الارشاد، ج 2، ص 350.

[40] ا لفصول المختاره، ص321.

[41] الفصول المختار، ص 11- 118 و ص 327 - 331.

[42] الفصول العثره في الغيبه، ص 3 و 4.

[43] ايشان بعد از آن اشكالات و نقض هايي كه قاضي عبدالجبار معتزلي بر امامت عمومي و امامت حضرت حجت (عج) وارد كرده است، پاسخ مي دهد.

[44] تلخيص الشافي ج1، ص104-107، عن الذخيره، 419 و 420.

[45] طوسي، الغيبه، ص 2 و 3.

[46] همان، ص1و2.

[47] همان، ص 85.

[48] همان، ص 90.

[49] همان، ص 85.

[50] همان، ص 332، ح 274.

[51] همان، ص 333، ح 279.

[52] الغيبه الصغري، ص634 - 639.

[53] موسوعه الامام المهدي (عج) (الكتاب الا وّل: تاريخ الغيبه الصغري)، ص20 - 22.