فرهنگنامة مهدویّت

Ÿ مؤلف: خدامراد سلیمیان

Ÿ ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

Ÿ نوبت چاپ: هشتم/ تابستان 92

Ÿ شابک: 978-964-7428-47-7

Ÿ شمارگان: هزار نسخه (تاکنون: چهارده هزار و پانصد نسخه)

Ÿ قیمت: 14000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

- قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ ص.پ: 119- 37135/ همراه: 09109678911/ تلفن: 37749565 و 37737801 (داخلی 117و116)/37841130 (فروش)/ 37841131 (مدیریت)/ فاکس:37737160 و 37744273

- تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)/ تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص.پ:355-15655

- www.mahdi313.com

با قدردانی و تشکر از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

اعضای محترم شورای کتاب حجج اسلام مجتبی کلباسی، محمدصابر جعفری، مهدی یوسفیان، محمدرضا فؤادیان و آقایان احمد مسعودیان (مدیر داخلی)، عبدا… شریفی (مدیر فروش)، مرتضی دانش طلب (مدیر مالی)، عباس فریدی (طراح جلد)، رضا فریدی (صفحه آرا)  و کلیه کسانی که ما را یاری نمودند.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

 حسین احمدی

09078

ص:2

بسم الله الرحمن الرحیم

یا أَیُّهَا الْعَزیزُ

مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ

وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ

فَأَوْفِ لَنَاالْکیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا

إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقین

یوسف(12) آیه 88

این کتاب را با احترام و فروتنی

به یکایک مهدی   یاورانِ   مهدی   باور، به ویژه جوانان،   تقدیم می کنم.

آنان که:

 وارثان یک تاریخ انتظارند؛

و   در اندیشه حضور در   دولت عدل جهانی،

افزون بر اصلاح خویش،

برای اصلاح جامعه نیز تلاش می کنند.

ص:4

نقش آن امام عزیز در عصر غیبت و حکومت واحد جهانی و تحکیم پایه های امامت و ولایت، تأسیس شده و اهداف مختلفی را پیگیری کرده است.

یکی از برنامه های مهم این بنیاد، تألیف و نشر کتاب و نشریه و تدوین آثار فرهنگی، علمی و ادبی درباره شخصیت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که تا کنون در بخش کتاب، بیش از چهل عنوان، تدوین و چاپ کرده است.

اکنون نیز کتاب «فرهنگنامه مهدویت» در اختیار دوستداران و عاشقان آن امام عارفان و ذخیره پیامبران قرار می گیرد. «فرهنگنامه مهدویت» تلاشی از سوی نویسنده محترم برای تسهیل دسترسی همگان به موضوعات مهدویت است. همچنین گامی برای صیانت این فرهنگ از آسیب های گوناگون و گشودن دریچه های مختلف، به روی دانش پژوهان است.

مجموعه حاضر گامی آغازین در این زمینه به شمار می آید؛ امید است فرهیختگان با تلاش های جدید و ژرف تر، پژوهش های کامل تر و متنوع تری ارائه دهند و اقدامات پر ثمری در ترویج فرهنگ «مهدویت» به عمل آورند.

در پایان ضمن تشکر از زحمات مؤلف محترم، این نکته را یادآور می شویم که مسؤولیت علمی و درستی مطالب کتاب، بر عهده مؤلف است. امید است خوانندگان گرامی با ارائه دیدگاه ها و انتقادهای خود، ما را در پربارتر شدن این گونه آثار، یاری نمایند.

انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:6

ایستادن هنگام شنیدن لقب قائم118

ب

باب (علی محمد شیرازی)121

بابیه باب128

باران های پیاپی128

باقریه129

البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان130

بعثت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف  ظهور131

بلالی  محمد بن علی بن بلال134

بلالیه134

بهائیت135

البیان فی اخبار صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف 139

بیت الحمد140

بیت المقدس142

بیدا  خسف به بیدا143

بیعت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 143

بیعت نامه مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 145

البیعة لله147

پ

پایان تاریخ  آخرالزمان149

پدر حضرت مهدی امام حسن عسکری149

پدر مهدی و اهل سنّت149

پرچم حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 154

پرچم های سیاه155

پیراهن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 158

ت

تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف 161

تاریخ عصر غیبت162

تاریخ غیبت کبرا163

تشرف  ملاقات با مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 164

تکذیب وقت گزاران  وقت ظهور164

تَناثُرُ النُّجُوم164

توقیع165

ج

جبرئیل171

جدّه172

جزیرة خضرا173

جزیرة خضرا در ترازوی نقد178

جعفر کذّاب180

جمعه184

جنگ افزارهای مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سلاح مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .185

ح

حجّت187

حجر الاسود189

حدیث غدیر190

حدیث لوح حضرت زهرا علیها السلام  لوح حضرت زهرا علیها السلام 190

حدیث معراج190

حِرْز حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 192

حرمت نام بردن مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف  محمد192

حسن شریعی192

حسین بن روح (نوبختی)194

حسین بن منصور حلاج196

حکومت جهانی197

حکومت صالحان209

حکومت مستضعفان214

حکیمه خاتون216

حیرت219

خ

خاتم الاوصیاء223

خراسانی  خروج خراسانی224

خردسال ترین پیشوای معصوم  امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 224

خروج خراسانی224

خروج دابَةُ الاَرض225

خروج دجّال228

ص:8

خروج سفیانی233

خروج سید حسنی235

خروج شعیب بن صالح237

خروج شیصبانی237

خروج عوف سلمی238

خروج مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف  قیام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 238

خروج یأجوج و مأجوجیأجوج و مأجوج238

خروج یمانی238

خَسْف به بَیْداء240

خسوف و کسوف غیرعادی241

خضر علیه السلام 242

خلافت موعود242

خورشید پشت ابر246

خطبة قیام249

خورشید مغرب250

خیمه252

د

دابة الارض  خروج دابة الارض253

دادگستر جهان253

دانشمندان عامه و مهدی موعود254

دجال  خروج دجال255

در انتظار ققنوس255

در فجر ساحل256

دست بر سر گذاشتن257

دعای افتتاح257

دعای عهد258

دعای ندبه259

دعای سمات261

دوازده امامی اثنی عشری262

دولت کریمه حکومت جهانی262

دین در آخرالزمان  آخرالزمان262

دین عصر ظهور262

ذ

ذی طوی267

ر

رایات سود  پرچم های سیاه269

رحلت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فرجام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 269

رجعت269

رجعت کنندگان275

رکن و مقام277

رؤیت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ملاقات مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 280

ز

زبور داود281

زمینه سازان ظهور281

زنان آخرالزمان  آخرالزمان283

زنان و قیام مهدی یاران مهدی283

زندگی آخرالزمان  آخرالزمان283

زیارت آل یس283

زیارت ناحیة مقدسه284

زیارت رجبیه287

زیدیه 287

س

سازمان وکالت289

سامرّا290

سرداب سامرا292

سلاح امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 294

سفیانی  خروج سفیانی297

سید حسنی  خروج سید حسنی297

سیرة حکومتی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 297

سیصد و سیزده300

ش

شاهدان ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 303

شرایط ظهور304

شرید306

ص:9

شریعیه306

شعبان308

شعیب بن صالح  خروج شعیب 309

شلمغانیه309

شمائل حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 310

شمشیر  سلاح مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 313

شهادت امام مهدیفرجام حضرت313

شیخیه313

شیطان  کشته شدن شیطان318

شیصبانی  خروج شیصبانی318

شیعه318

ص

صاحب الامر321

صاحب الدار322

صاحب الزّمان322

صاحب السَّیف323

صاحب الغیبه325

صاید بن صید  خروج دجال326

صقیل  مادر مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 326

صیحة آسمانی  ندای آسمانی326

ط

طالقان327

طرید329

طلوع خورشید از مغرب329

طویل العمر330

طِی الاَرْض336

طَیْبَه336

ظ

ظهور339

ع

عاشورا343

عبرتایی  احمد بن هلال344

عثمان بن سعید عمری344

عدد یاران مهدی سیصد و سیزده346

عدل و قسط  حکومت جهانی346

العرف الوردی فی الاخبار المهدی346

عسکریه348

عصائب349

عصر زندگی349

عِقد الدرر فی اخبار المنتظر351

علایم ظهور  نشانه های ظهور352

علائم قیامت  اشراط الساعة352

علی بن محمد سَمری352

غ

غار انطاکیه  انطاکیه355

غایب  امام غایب355

غریم355

غلام356

غیبت (پنهان شدن) مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 356

الغیبة366

غیبت صغرا369

غیبت کبرا371

ف

فترت373

فرید374

فرجام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 374

فرجام شناسی  آینده پژوهی378

فضیلت انتظار فرج  انتظار فرج 378

فضیلت منتظران  منتظر378

فلسفة رجعت  رجعت378

فلسفة غیبت صغرا  غیبت صغرا378

فلسفة غیبت  غیبت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 378

فواید امام غایب378

فوتوریسم386

ص:10

ق

قائم389

قادیانیه390

قتل نَفْس زَکیّه391

قم392

قیامت صغرا  رجعت397

قیام های پیش از ظهور397

ک

کتاب الغیبة للحجة405

کشته شدن شیطان407

کمال الدین و تمام النعمة408

کوفه412

کنیه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف  ابوالقاسم414

کوه رَضْوی414

کیسانیه414

ل

لباس حضرت  پیراهن مهدی417

لوح حضرت زهرا علیها السلام 417

م

مادر حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 421

متمهدی  مدعیان مهدویت426

مثلث برمودا  جزیرة خضرا426

محدَّث426

محل بیعت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف  رکن و مقام427

محل ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف  مسجد الحرام427

محل قتل نفس زکیه  رکن و مقام427

محمد427

محمد بن عثمان بن سعید عمری434

محمد بن علی بن هلال436

محمد بن علی شلمغانی436

محمد بن نصیر نمیری438

محمدیه440

مدعیان بابیت440

مدعیان مهدویت442

مرجع تقلید443

مردان آخرالزمان  آخرالزمان444

مرکز حکومت مهدی  مسجد کوفه444

مرگ جاهلی444

مرگ سرخ447

مرگ سفید447

مستضعف447

مسجد جمکران449

مسجد الحرام454

مسجد سهله454

مسجد صاحب الزمان مسجد جمکران455

مسجد کوفه455

مصلای جمعه و جماعات در عصر ظهور  مسجد کوفه458

ُمضْطَر458

معجم احادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 459

معمرین460

مُغَیْریه461

مقتدای مسیح علیه السلام 462

مکیال المکارم فی فواید الدعاء للقائم464

ملاحم و فتن465

ملاقات با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 466

ملیکه  مادر حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 472

منتخب الاثر473

منتظِر474

منتَظَر481

مُنتقِم482

منصور484

مَوْتور484

موسویه485

موعود مسیحیت485

موعود یهود487

مهدی490

ص:11

مهدی سودانی491

مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف 492

مهدویت494

ممهدون  زمینه سازان ظهور494

مهدویت پژوهی  آینده پژوهی494

مهدی شخصی و مهدی نوعی494

مهدیّه497

میراث دار پیامبران497

ن

ناحیة مقدسه501

نام های حضرت  محمد، احمد502

ناووسیه502

نجبا503

ندای آسمانی503

نرگس  مادر مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 506

نزول عیسی علیه السلام 506

نشانه های آخرالزمان  آخرالزمان507

نشانه های ظهور508

نفس زکیه512

نماز امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف 512

نواب خاصّ515

نیابت خاص518

نیابت عام520

نیمة شعبان524

و

وقاتون  وقت ظهور527

وقت ظهور527

وقت معلوم532

وکلای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 534

ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 535

ولایت فقیه541

ولی فقیه543

ه

همسر و فرزند مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 547

هیبت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف  شمایل حضرت557

ی

یأجوج و مأجوج559

یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 561

یا لثارات الحسین علیه السلام !564

کتابنامه567

ص:12

پیشگفتار

اسلام گرایی و گسترش اندیشة دینی در دهه های اخیر و رشد روزافزون پژوهش های اسلامی، و نیز گرایش فزایندة عموم مسلمانان _ به ویژه نسل جوان _ به مباحث مهدویت، امری مبارک و بااهمیت است؛ که زمینة مطالعات گوناگون و فراوانی را در زنجیرة مباحث مهدوی فراهم آورده است.

از دیگر سو استفاده های نابجا و نادرست کژاندیشان منحرف و ناپاک از این زمینة فراهم شده، و گسترش خرافه گرایی و رواج سطحی نگری در این موضوع، ضرورت تبیین درست و واقعی آموزه های «مهدویت» را امری ناگزیر ساخته است.

این دو، افزایش منابع علمی در جنبه های مختلف موضوع، فراوانی آگاهی ها و تبیین مهدویّت در قالب مجموعه هایی گسترده و قابل قبول _ همچون فرهنگنامه، دانشنامه و دایرة المعارف مهدویت _ را اجتناب ناپذیر کرده است؛ به ویژه آن که امروزه کشش و جاذبه ها ی فرامذهبی موعود منجی، و کافی نبودن منابع موجود و نیز لزوم پاسخ گویی به پرسش های نوپدید مهدوی، حساسیت موضوع را بیشتر کرده است. از این رو بر آن شدم با یاری خواهی از خداوند سبحانه و تعالی و استمداد از پیشوایان معصوم علیهم السلام و همراهی دوستان بزرگوار، با هدف گرد آوری و سامان دهی علمی آگاهی های پراکنده و فراوان و نیز پدید آوردن اطلاعات جدید متناسب با نیازهای اکنون و با هدف استفادة بهینة علاقه مندان، در این راه گامی بردارم.

نتیجة این انگیزش، کاوش و تلاش، مجموعه ای شد با نام فرهنگنامة مهدویت که در آن، بیشتر مطالب مربوط به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، و نیز مفاهیم و اعلام و برخی آثار مرتبط با آن حضرت، بحث و بررسی شد. و هر مطلب، تحت عنوانی که «مدخل» نامیده می شود _ با رعایت ضوابط و قواعد علمی فرهنگ نامه نگاری نوین _ به نگارش درآمد.

 مخاطبان عمومی این نوشتار، دانش پژوهان فارسی زبان هستند؛ اما بدان معنا نیست که دیگر علاقه مندان از آن بی بهره خواهند بود، چه آن که مطالب آن، به گونه ای سامان یافته است که همگان، از اهل مطالعه بتوانند از آن بهره گیرند.

از آن جا که بررسی های نو، یافته های ارزشمندی به دنبال داشت، و نیز نقدهای قابل توجه برخی دوستان، بر آن شدم در چاپ دوباره، کاستی های آن را برطرف کرده،

ص:13

یافته های نو را پیوست کنم.

 خداوند را سپاسگزارم که اینک این کتاب، با اصلاح و اضافه تقدیم علاقه مندان می گردد.

 ناگفته نگذرم سیر مطالعاتی و نگارشی این کمترین، در چند سال گذشته و بررسی بیش از دو هزار و پانصد روایت نورانی از ده ها منبع روایی شیعه و اهل سنت و مطالعة ده ها کتاب در موضوع مهدویت، سرمایة اساسی در تدوین و نگارش این مجموعه بوده است. و نیز انتخاب مدخل ها و کلید واژه های فرهنگنامة مهدویت، فقط مفاهیم و مقوله هایی بوده که یا ریشة قرآنی و روایی داشته یا مورد پذیرش بزرگان بوده باشد و از هر گونه مفاهیم و مقوله های وارداتی و سست که در شأن و مرتبة «فرهنگ فاخر مهدویت» نبوده، پرهیز کرده ام. دیگر آن که بی گمان، من هم در پس سال ها پژوهش، همانند دیگر پژوهندگان به برداشت ها و دیدگاه هایی در برخی مفهوم ها و مقوله ها رسیده ام؛ اما از آن جا که مخاطب چنین فرهنگی را عموم مردم فرض کرده و این مجموعه را سرآغازی برای تشنگان فرهنگ مهدویت در ورود به این فضای نورانی می دانم، ترجیح دادم کمتر به بیان دیدگاه ها و برداشت های شخصی بپردازم.

 در پایان، لازم می دانم یاد همة تلاش گران عرصة مهدویت را گرامی داشته، مجموعة پیش رو را ثمره ای از تلاش های ایشان بدانم. نیز از همة کسانی که زمینة فراهم آمدن این مجموعه را پدید آوردند، سپاسگزارم. از دست اندرکاران مرکز تخصصی مهدویت، به ویژه حجج اسلام والمسلمین مجتبی کلباسی(مدیر محترم مرکز)، علی مصلحی، علی اصغر کیانی، محمدصابر جعفری، محمدرضا نصوری، که در چاپ و نشر این اثر مساعدت های فراوانی کردند و حجج اسلام و المسلمین علیرضا عظیمی فر و حسین حجامی که راهنمایی های مفیدشان در اصلاح این اثر، ارزشمند بود، و دکتر حیدرعلی رستمی که با نکته سنجی های خود بخش هایی از این کتاب را رهین لطف خود نمود. و نیز پدر و مادرم که رنج دوری ام را تحمل کردند و همسر و فرزندانم که دشواری های راه را به شایستگی بر من هموار ساختند و اجازه دادند این مختصر سامان یابد.

 به امید آن که این کمترین تلاش، با مُهر پذیرش آن مِهر پنهان، به محضر خداوند مهربان به شایستگی باریابد.

و توفیق از خداوند سبحانه و تعالی است

26 تیرماه 1387 برابر با سیزدهم رجب 1429

میلاد امیرمؤمنان علی علیه السلام

خدامراد سلیمیان

ص:14

می شود:

1. ولادت و برانگیخته شدن پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در جایگاه واپسین فرستادة الهی؛(1)

2. ظهور و قیام موعود نجات بخش، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .

از این رو شکی نیست اینک ما در دوران «آخِرالزمان» به سر می بریم. این دوران، دارای دو ویژگی مهمّ و اساسی است:

نخست: آخرین مرحلة زندگی در دنیاست.

با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحله ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می شود.

دوم: این دوران، خود به دو بخش با ویژگی های خاص تقسیم می شود.

یک. دورانی سراسر انحطاط اخلاقی، ستم و بیداد؛

دو. دورانی سرشار از معنویت در پرتو حکومت شایستگان.

 بنیان های کلی باور به این دوران را همة مذاهب و گ____روه ه__ای ب_زرگ اسلامی پذیرفته اند، ول__ی در راستای وابستگی این دگرگونی ها به ظهور و قیام حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیز ویژگی های شخص آن مصلح جهانی، دیدگاه های ناهمگونی پدید آمده است.

شیعة دوازده امامی، با بهره گیری از آموزه های پیشوایان معصوم علیهم السلام حضرت مهدی علیه السلام را موعود امت ها و حکومت ایشان را نیکوترین فرجام زندگانی انسان ها بر زمین می داند. در این نگاه، با ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، افزون بر بهره مندی مردمان آن دوران، برخی از نیک ترین و صالح ترین و نیز بدترین و تبه کارترین انسان ها که پیشتر از دنیا رفته اند، به دنیا باز می گردند، تا شایستگان، از برپایی حکومت عدل و قسط شادمان، و تبهکاران، از آن عدل جهانی آزرده خاطر گردند.(2) و دنیا، همچن____ان ب__ر مدار دادگری خواهد گشت، تا زندگی دنیایی پایان یابد.

 پیشوایان معصوم علیهم السلام، با الهام از وحی الهی و سرچشمه های آن، پیوند مهدویّت و آخِرالزمان را به روشنی

ص:16

بیان کرده اند:

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «دنیا به انجام نمی رسد؛ مگر این که امت مرا مردی رهبری کند که از اهل بیت من است و به او مهدی گفته می شود.»(1)

 امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز بر منبر مسجد کوفه فرمود: «اگر از دنیا بیش از یک روز باقی نماند، خداوند سبحانه و تعالی آن روز را چنان طولانی خواهد کرد، تا این که مردی از خاندانم برانگیخته شود.»(2)

نشانه های آخِرُالزّمان(3)

در آیات قرآن و سخنان علیهم السلام معصومان علیهم السلام نشانه هایی برای آخرالزمان گفته شده است ک____ه در اصط__لاح «علای_____م آخِرالزمان» خوانده می شود. ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پدیدار شد، نخستین نشانة آخرالزمان به شمار می رود؛ لذا مفسران، مقصود ازنشانه های قیامت را در ذیل آیة ((فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها))؛(4) «آیا [کافران] جز این انتظار می برند که رستاخیز به ناگاه بر آنان فرارسد؟ و علامات آن اینک پدید آمده است.» بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دانسته اند که در مقایسه با عمر جهان، فاصلة بسیار کمی تا قیامت دارد.

در آخرالزمان، پدیده های فراوان دیگری نیز پیش بینی شده است، که بیشتر به دوره پایانی آن (آستانة ظهور مهدی علیه السلام ) مربوط می شود که برخی از آن ها بدین قرارند:

ص:17

بَعْضٍ))؛(1) «… شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضی از شما را به بعضی [دیگر] بچشاند» نیز به وقوع اختلاف ها و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است.

 در این دوران، انسان های فراوانی به ک__ژی می گ__رایند، اما ای_ن گونه نیست که تمام انسان ها در مسیر باطل گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی ها و صفاتی که در خود پدید می آورند، از نجات یافتگان این مرحله خواهند بود. دراین باره وقتی پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم از چهره های پیروز این دوران یاد می کند، با شگفتی تم__ام به حض___رت عل_ی علیه السلام چنین می فرماید:

ای علی! بدان شگفت آورترین مردم در ایمان و بزرگ ترین آنان در یقین، مردمی هستند که در آخِرالزمان _ با آن که پیامبر خود را ندیده و از امام خود در پرده اند _ به نوشته که خطی سیاه بر صفحه ای سپید است، ایمان می آورند.(2)

اهلِ کتاب، کسی نیست، مگر آن که پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می آورد.» ظهور دوبارة عیسی علیه السلام در آخرالزمان را پیش بینی کرده اند. در روایات نیز تصریح شده است که وی در بیت المقدّس به نماز امام زمان علیه السلام اقتدا و در جنگ های ایشان نیز شرکت خواهد کرد.

 براساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی علیه السلام، یکی از نشانه های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همة اهل کتاب به حضرت عیسی علیه السلام در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به شمار می رود، خبر داده شده است.

زنده می شوند:

((وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکذِّبُ بِآیاتِنا))؛(1)

و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را ک__ه آیات م__ا را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم.

 این آیه، فقط به برانگیخته شدن عدّه ای از مکذّبان و نه همة آن ها اشاره کرده است؛ بدین دلیل، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته اند که عدّه ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، ه__ر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید.

نیز ن.ک: اشراط الساعة، رجعت، خروج دابة الارض، نزول عیسی، خروج یأجوج و مأجوج، آستانة قیامت.

- - -

قیام آخرین حجت الهی، انتقام مظل_ومیت ان_سان ه__ای صال__ح را از ستم پیشگان بستاند.

نی__ز ن.ک: امام عسکری علیه السلام، حکیمه خاتون، سامرا، سرداب سامرا.

- - -

مهدی علیه السلام بر نیک بختی است و جانشینان آن حضرت از بین رجعت کنندگان خواهند بود.

 همان گونه که در محل خود اشاره شده،(1)یکی از باوره__ای ژرف می__ان شیعیان، باور به زنده شدن دو گروه از مؤمنان خال_ص و ک___افران خالص است. یکی از مسائلی که آن جا مطرح شده، حکومت ب___رخی از رج___عت کنندگان مؤمن است. البته چگونگی این حکومت به روشنی بیان نشده است. کسانی که ب__ر این دیدگاهند، افزون بر دلیل های فراوانی که از آیه ها و روایت ها ارائه می کنند بر این باورند روایاتی که می گوید هرگ___ز زمین از حجت خالی نخواهد ماند، جهان پس از حضرت مهدی علیه السلام را ناگزیر به دو گونه تصویر خواهد کرد:

الف. بی درنگ، قیامت بر پا شود.

ب. حجت هایی از طرف پروردگ__ار واسطة فیض باشند. از آن ج_____ا که شمار امامان، به تصریح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیش از دوازده نفر نخواهند بود، پس کسانی که بر مردم حکومت خواهند کرد، همانا امامان علیهم السلام هستند.

2. جهان پس از حضرت مهدی علیه السلام همواره با حکومت دوازده مهدی اداره خواهد شد.

 شیخ طوسی با ذکر سند از امام علی علیه السلام نقل کرده ک___ه در شبی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رحلت کرد، مطالبی را به ایشان املا نموده که در آن پس از اشاره به امامان دوازده گانه، آن گاه که به آخرین پیشوا رسید، چنین فرمود:

پس آن گاه که حضرتش ]امام حسن عسکری علیه السلام [را هنگام وفات فرا رسید، پس آن ]امر امامت[ را به فرزندش محمد تسلیم می کند. ایشان دوازده امام هستند. بعد از او، دوازده مهدی خواهد بود…(2)

 ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم از پدر شما شنیدم فرمود پس از قائم دوازده مهدی خواهد بود. امام صادق علیه السلام فرمود:

همانا فرمود: دوازده مهدی و نفرمود: دوازده امام ولکن ایشان گروهی از شیعیان ما هستند که

ص:26

مردم را به دوستی ما و شناخت حق ما دعوت می کنند.(1)

 آن حضرت به ابوحمزه نیز فرمود:

ای ابوحمزه! همانا پس از قائم، یازده مهدی از ما از فرزندان حسین خواهد بود.(2)

3. در جهان پس از آن حضرت، تا برپایی قیامت، حکومت فقط در دست اولیای الهی خواهد بود. دلیل این دیدگاه، روایتی است که خداوند سبحانه و تعالی شب معراج به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

…پس هر آینه او را به سپاهیان خویش یاری خواهم کرد و او را به فرشتگان خویش کمک خواهم نمود، تا آن که دعوتم برتری یابد و آفریدگان بر یکتاپرستی ام گ__رد آیند. آن گ__اه پادشاهی او را ادامه خواهم داد و تا قیامت اولیایم چنین خواهند کرد.(3)

4. جهان پس از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به دست یکی از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ادراه خواهد شد. جابر بن یزید جعفی گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم فرمود:

 و به خدا سوگند! هر آینه مردی از ما اهل بیت مدت 309 سال حکومت خواهد کرد.

 جابر می گوید عرض کردم: «این چه زمانی خواهد بود؟» آن حضرت فرمود: «پس از رحلت قائم…»(4)

5. روایاتی است که بدون اشاره به وضعیت جهان و جانشین حضرت مهدی علیه السلام آن را فقط در آگاهی خداوند سبحانه و تعالی دانسته است.(5)

ص:27

همان گ__ونه ک__ه دیده شد، چهار دیدگاه اخیر، نه فقط مخالفتی با دیدگاه نخست ندارد، بلک__ه می تواند به نوعی در تأیید دیدگاه نخست باشد.

آینده نگری، پیش بینی، سرنوشت باوری، آینده باوری، غیب گویی، آینده شناسی، دوراندیشی و… به کار می رود؛ اما آنچه اهمیّت دارد «روش مند کردن پژوهش درباره آینده» و نشان دادن تصویری جامع و نزدیک به واقع از آینده است. ب____ر ای_ن اس__اس فهم «آینده»، «تصویرسازی واقع بینانه از آینده» و «روش مند کردن پژوهش

درب__اره آین__ده»، امری بایس__ته و ضروری به نظر می رسد.

در بارة مهدویت پژوهی و آینده پژوهی چند نکته قابل تأمل است:

1. آینده پژوهی، اعم از غایت و نهایت پژوهی است. مهدویت پژوهی از این حیث، جزئی از آینده پژوهی است. البته مهدویت، آینده نهایی محسوب می شود.

2. آینده پژوهی، کلّی و مفهومی است؛ حال این که مهدویت پژوهی، مصداقی است؛ آن هم در بارة همان یک مصداق تامّ و تمام. از طرفی جزئیات آینده جهان در نظام مهدوی، از جه_ات گوناگونی روشن شده است.

3. مهدویت پژوهی، کمال پژوهی است؛ پ__س در واقع، در «مهدویت»، نهایت همراه کمال مطرح است.

 بنابراین مهدویت پژوهی، علاوه بر منابع عقلی _ فلسفی و احیاناً علمی _ تجربی، به شدّت در تبیین جزئیات، به منابع وحی و سنت و روش استنادی و اجتهادی وابسته است؛ برای نمونه، عقل با برهان و استدلال، غایت و علت نهایی را به صورت قطعی و حتمی برای انسان، جامعه، جهان و تاریخ پذیرفته و آن را تعمیم می دهد و نمی پذیرد این ها عبث آفریده شده باشند و این که نظام درآینده، نظامی متشکل از جمعیت، دولت، سرزمین و حاکمیت جهانی خواهد بود.

علم و تجربه های علمی، با تحلیل گذشته، به صورت احتمالی وضعیت آینده را پیش بینی می کند؛ ولی فراتر از همین احتمال کلی، پیش نمی رود و از محدودة علم تجربی، سیاسی و تاریخی خارج است. حداکثر می تواند تا این اندازه احتمال دهد که شکل جهانی و مردمی تری باشد. منابع قرآنی و سنّت (احادیث)، در تبیین مبانی و شرایط و حتی شکل، شیوه ها و ساختار آینده جهان و تاریخ و وضعیت نظام سیاسی، سیاست و دولت جهانی، به کمک عقل و تجربه می آی__ند و ب__ه ص__ورت یقی__نی، دانسته های عقل را تفسیر و تفصیل

ص:30

داده و شکل و ساختار سیاسی آینده را تبیین و روشن می سازند و از آن خبر می دهند.(1)

نیز ن.ک: آخرالزمان، حکومت جهانی.

می گیرد.(1)

 در روایات اسلامی آمده است:

ایش__ان گ__روهی از یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در شام هستند(2) و هنگام ظهور آن حضرت، خود را به مکه رسانده با ایشان بیعت می کنند. البته در برخی روایات، «ابدال» همان اوصیا معرفی شده اند. از خالد بن هیثم فارسی نق__ل شده است که به امام رضا علیه السلام عرض کرد: «مردم اعتقاد دارند که بر روی زمین ابدالی هستند؛ ایشان کیانند؟» حضرت فرمود:

 راست می گویند. ابدال همان اوصیا هستند که خداوند سبحانه و تعالی ایشان را بدل پیامبران قرار داد؛ وقتی که نبوّت با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به پایان رسید.(3)

دربارة ویژگی این افراد گفته شده است:

آنان راهبان شب و شیران روز هستند. دل هایشان چون فولاد سخت است که میان رکن و مقام، با آخرین ذخیرة الهی حضرت مهدی علیه السلام بیعت می کنند.(4)

نیز ن.ک: یاران مهدی علیه السلام، اوتاد، اخیار، عصائب، زمینه سازان ظهور.

- - -

گوید:

من خدمتکار امام حسن عسکری علیه السلام بودم و نامه های او را به شهرها می بردم. در آن بیماری که منجر به فوت او شد، نامه هایی نوشت و فرمود: «آن ها را به مدای__ن برس__ان. چهارده روز این جا نخواهی بود و روز پانزدهم وارد سامرّا خواهی شد و از آن جا صدای واویلا می شنوی و مرا در محل غسل می یابی.»

 پرسیدم: «ای آقای من! چون این امر واقع شود، امام و جانشین شما که خواهد بود؟» فرمود: «هر کس پاسخ نامه های مرا از تو خواست، همو قائم پس از من خواهد بود.» گفتم: «دیگر چه؟» فرمود: «کسی که بر من نماز خواند، همو قائم پس از من خواهد بود.» گفتم: «دیگر چه؟» فرمود: «کسی که خبر دهد در آن همیان چیست، همو قائم پس از من خواهد بود.» بزرگ__واری آن حضرت مان__ع شد ک__ه از او بپرسم در آن همیان چیست.

 نامه ها را به مداین بردم و پاسخ آن ها را گ__رفتم و همان گ__ونه که ف__رموده بود، روز پانزدهم ب__ه سامرّا رسیدم. ناگاه صدای واویلا از سرای او شنیدم و او را بر محل غسل یافتم. برادرش جعفر بن علی را بر در سرا و شیعیان را بر در خانه اش دیدم که وی را به مرگ برادر تسلیت و بر امامت تبری_ک می گویند. ب__ا خ__ود گفتم: «اگر این امام است که امامت باطل خواهد بود»؛ زیرا می دانستم او شراب می نوشد و قِمار می کند و تار می زند. پیش رفتم و تبریک و تسلیت گفتم. او از من چیزی نپرسید. آن گاه عقید بیرون آمد و به جعفر گفت: «ای آقای من! برادرت کفن شده است؛ برخیز و بر او نماز بگ__زار!» جعفر بن علی داخل شد و برخ__ی از شیعیان مانن__د سمّان و حسن بن علی _ که معتصم او را کشت و به سلمه معروف بود_ اطراف وی بودند.

 چون به سرا در آمدیم، حسن بن علی را کفن شده، بر تابوت دیدم. جعف__ر ب__ن علی پی__ش رفت تا بر برادرش نماز گزارد. چون خواست تکبیر گ__وید، ک__ودکی گندمگون با گیسوانی مجعّد و دندان های پیوسته بیرون آمد و ردای جعفر بن علی را گرفت و گفت: «ای عمو! عقب برو که من ب__ه نم__ازگ__زاردن ب__ر پدرم سزاوارترم.»

 جعفر با چهره ای رنگ پریده و

ص:34

زرد، عقب رفت. آن کودک پیش آمد و بر او نماز گزارد. آن حضرت کنار آرامگاه پدرش به خاک سپرده شد. سپس گفت: «ای بصری! پ__اسخ نامه ه__ایی را ک__ه همراه ت__و است، بیاور.» آن ها را به او دادم و ب__ا خود گفتم: «این دو نش__انه. باقی می ماند همیان.» آن گاه نزد جعفر بن علی رفتم؛ در حالی که او آه می کشید، حاجز وشّاء به او گفت: «ای آقا من! آن ک__ودک کیست ت__ا ب__ر او اقامه حجّت کنی_م؟» گفت: «ب__ه خ__دا سوگ__ند! ه__رگز او را ندیده ام و او را نمی شناسم.»

 نشسته بودیم که گروهی از اهل قم آمدند و از حسن بن علی علیهما السلام پرسش کردند. فهمیدند او در گذشته است و گفتند: «به چه کسی تسلیت بگوییم؟» مردم به جعفر بن علی اشاره کردند. آنان بر او سلام کردند و به او تبریک و تسلیت گفتند و از وی پرسیدند: «هم__راه ما نامه ه__ا و اموالی است؛ بگو نامه ها از کیست و اموال چقدر است؟» جعفر در حالی که جامه های خود را تکان می داد، برخاست و گفت: «آیا از ما علم غیب می خواهید؟» راوی گوید: خادم از خانه بیرون آمد و گفت: «نامه های فلانی و فلانی همراه شما است نیز همیانی که درون آن، هزار دینار است و نقش ده دینار آن محو شده است.» آنان نامه ها و اموال را به او دادند و گفتند: «آن که تو را برای گرفتن اینها فرستاد، همو امام است.»

 جعفر بن علی نزد معتمد عباسی رفت و ماجرای آن کودک را گزارش داد. معتمد کارگزاران خود را فرستاد. صقیل جاریه را گرفتند و از وی آن کودک را طلب کردند. صقیل منکر او شد و مدعی شد باردار است، تا به این وسیله، کودک را از نظر آنان مخفی سازد. وی را به ابن الشوارب قاضی سپردند، تا این که مرگ ناگهانی عبیداللّه بن یحیی بن خاقان و شورش صاحب زنج در بصره پیش آمد؛ از این رو از آن کنیز غافل شدند و او از دست آن ها گریخت.(1)

نیز ن.ک: امام حسن عسکری علیه السلام، جعفر کذاب، امامت حضرت مهدی علیه السلام .

ص:35

- - -

شده این که شاید این کنیه با استفاده از این روایت باشد که امام صادق علیه السلام فرمود:

هرگاه راه خود را در سفر گم کردی، بانگ برآور:ای ابا صالح یا ای صالح! خداوند سبحانه و تعالی رحمتش را بر تو فرود آورد! راه را به ما نشان ده.(1)

 معروف است برخی از عرب های شه__ری و بی__ابان گرد، پیوسته در توسلات و یاری خواستن های خود، آن حضرت را به این اسم می خوانند و شعرا و ادبا نیز در قصیده ها و مدح های خود، از این کنیه استفاده ک__رده اند.(2) از ای__ن رو در ب__رخی از حکایت های مربوط به آن حضرت، عنوان «ابا صالح» یاد شده است.(3)

نیز ن.ک: بقیة الله، حجت، خاتم الاوصیا، صاحب الامر، صاحب الدار، صاحب الزمان، صاحب الغیبه، محمد.

- - -

نیز ن.ک: القاب حضرت مهدی علیه السلام، نام حضرت مهدی علیه السلام .

- - -

پرسش کنم؛ او آغاز سخن کرد و فرمود:

 «ای احمد بن اسحاق! خدای سبحانه و تعالی از زمان آدم علیه السلام زمین را خالی از حجّت نگذاشته است و تا روز قیامت نیز از حجّت خالی نخواهد گذاشت. به واسطة او بلا را از اهل زمین دفع می کند و باران می فرستد و برکات زمین را بیرون می آورد.»

 پرسیدم: «ای فرزند رسول خدا! امام و جانشین پس از شما کیست؟»

حضرت شتابان برخاست و داخل خانه شد و سپس برگشت، در حالی که بر شانه اش کودکی سه ساله بود که صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشید. پس فرمود: «ای احمد بن اسحاق! اگر نزد خدای سبحانه و تعالی و حجّت های او گرامی نبودی، این فرزندم را به تو نمی نمودم. او هم نام و هم کنیه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، کسی است که زمین را پر از عدل و داد می کند؛ همچنان که پر از ظلم و جور شده باشد.ای احمد بن اسحاق! مَثَل او در این امّت، مَثَل خضر و ذوالقرنین است، او غیبتی طولانی خواهد داشت که هیچ کس در آن نجات نمی یابد، مگر کسی که خدای سبحانه و تعالی او را در اعتقاد به امامت ثابت بدارد و در دعا به تعجیل فَرَج موفّق سازد.»

پرسیدم: «ای مولای من! آیا نشانه ای هست که قلبم بدان آرام گیرد؟» آن کودک به زبان عربی فصیح به سخن در آمد و فرمود: «اَنَا بَقِیَّةُ اللّهِ فی اَرْضِهِ وَالمُنْتَقِمِ مِنْ اَعْدائِه فَلاتَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ یَا أَحْمَدَ بن إِسْحَاق ِ؛ من بقیت الله در زمین خدا هستم و منتقم از دشمنان اویم، ای احمد بن اسحاق! پس از مشاهده، جست وجوی نشانه مکن.»

شاد و خرّم بیرون آمدم و فردای آن روز نزد امام عسکری علیه السلام بازگشتم و گفتم: «ای فرزند رسول خدا! شادی من به واسطة منّتی ک__ه ب__ر من نهادید، بسیار است. بف__رمایید آن سنّتی که از خضر و ذوالقرنین دارد چیست؟» فرمود: «ای احمد! غیبت طولانی.» گفتم: «ای ف__رزند رسول خدا! آیا غیبت او به طول خواه__د انجامید؟» فرمود:

«به خدا سوگند! چنین است. تا به اندازه ای که بیشتر معتقدان به او بازگردند و باقی نماند، مگر کسی که خدای سبحانه و تعالی عهد و پیمان ولایت ما را از او گرفته و ایمان را در دلش نگاشته و با روحی از جانب خود مؤید کرده باشد.ای احمد بن اسحاق! این امری از امر الهی و رازی از رازهای خداوند و غیبی از

ص:40

غیب پروردگار است. آنچه به تو دادم، بگیر و پنهان کن و از سپاسگزاران باش، تا فردا با ما در علّیّین باشی.» (1)

ص:41

احمد بن اسحاق در یکی از سفرها چون به شهر حلوان رسید، بیمار شد و آن جا وفات یافت. همراهانش او را در کفنی ک__ه حضرت ام__ام حسن عسکری علیه السلام یا حسین بن روح _ بنا به اختلاف روایات _ برایش فرستاده بودند، کفن کرده و همان جا به خاک سپردند.

نیز ن.ک: وکلای مهدی علیه السلام، نواب خاص، نیابت خاص.

- - -

از وفات عثمان بن سعید، در نایب دوم شک کرد و نیابت او را نپذیرفت.(1)

 شیعیان هم پس از برکناری، او را نفرین شده دانسته و از وی دوری جستند. پس از مرگ وی، توقیعی از ولی عصر علیه السلام صادر شد:

خداوند سبحانه و تعالی از فرزند هلال نگذرد که بدون هماهنگی و خشنودی ما، در کار ما مداخله و فقط به میل خود عمل می کرد، تا آن که پروردگار، با نفرین ما زندگی اش را به انجام رساند. ما در زمان زندگی اش نیز انحرافش را به شیعیان خاص خود گوشزد کردیم. این را به هر کس که در بارة او می پرسد، برسانید. هیچ یک از شیعیان ما معذور نیست در آنچه افراد مورد اعتماد از ما نقل می کنند، تردید کند؛ زیرا می دانند ما اسرار خود را با آنان می گوییم.

 آن حضرت در توقیعی دیگر فرمود:

ابن هلال، ایمان خود را پایدار نداشت و با آن که مدت طولانی خدمت کرد، به دست خود ایمانش را به کفر دگرگون ساخت و خدا نیز او را کیفر داد.(2)

نیز ن.ک: مدعیان مهدویت.

- - -

نیز ن.ک: نجبا، ابدال، اوتاد، یاران حضرت مهدی علیه السلام .

- - -

ص:44

می دانستند و عقیده داشتند که وی زنده است و در بلاد روم زندگی می کند. آنان در طول تاریخ، بدنامی های بسیاری را برای شیعه به ارمغان آورده اند و هنوز هم رسوبات آن، در ذهن بسیاری از مخالفان شیعه مانده است؛ به گونه ای که عقاید قرمطیان را به شیعه نسبت می دهند. آنان، در بحرین قدرت یافته و دولت تشکیل دادند و به شدت با عباسیان مخالفت کردند. قرامطه، قائم را کسی می دانند که با رسالت و شریعت جدیدی مبعوث می شود و شریعت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را منسوخ می کند. البته این فرقه، سیاسی بودند، نه مذهبی و به دنبال اهداف خاص و منافع خود بودند.

 طرفداران ابوالخطاب (م 138 ق) به خدایی امام صادق علیه السلام باور داشتند و ابوالخطاب را فرستادة او می دانستند. برخی از آنان، ابوالخطاب را قائم دانسته، گفتند: «وی نمرده است.» گروهی از پیروان وی، پس از مرگ اسماعیل، فرزندش محمّد را امام دانستند و در هواداری او و فرزندانش، استوار ماندند. ام__ام صادق علیه السلام همة این گ__روه­ها را نک__وهش کرده، ترک و انکار نمود.

نیز ن.ک: مدعیان مهدویت.

- - -

تذکر و ایمان آن ها سودی نخواهد داشت.(1)

مفسران، برخی از تحولات اجتماعی

ص:47

و همچنین فروپاشی نظام طبیعت و درهم پیچده شدن و تبدیل آسمان و زمین پیش از ظهور قیامت را که در آیات گوناگونی به آن ها اشاره شده است، از نشانه های قیامت دانسته اند.

 در روایات _ به ویژه روایات اهل سنّت _ نیز بر تحولات اجتماعی و دگ__رگونی های کیهانی که پیش از قیام__ت واقع می شود "اشراط الساعة" اطلاق شده است.(1)

پی__امبر گ__رامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم دربارة نشانه های قیامت می فرماید:

 به ناگزیر ده چیز، پیش از برپایی قیامت، رخ خواهد داد: خروج سفیانی، دجّال، پیدا شدن دود، جنبنده، خروج قائم، طلوع خورشید از مغرب آن، فرود آمدن حضرت عیسی، ف__رو رفتن [در زمی__ن] در ناحیة مشرق و فرو رفتن در منطقة جزیرةالعرب و آتشی که از انتهای عدن بر می خیزد و مردمان را به س__وی صحرای محش__ر راهنم__ایی می کند.(2)

بر این اساس می توانیم "اشراط الساعة" را سلسله ای از حوادث اجتماعی و طبیعی ب__دانیم که از زمان بعثت رسول اک__رم صلی الله علیه و آله و سلم آغاز، و تا فروپاشی کامل نظ__ام طبیعت ادامه می یابد و همة آن ه__ا را می توان نشانه هایی از نزدیک شدن رستاخیز بزرگ دانست.

البته در برخی روایات، افزون بر موارد یادشده، از پ__اره ای پدیده های اجتماعی نادرست و گ__ناهان آشکار و عمومی نیز به عنوان اشراط الساعة نام برده شده که مشروح ترین و جامع ترین حدیث در این زمینه حدیثی است که ابن عباس از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در داست__ان حجة البلاغ نقل ک__رده که

ص:48

بسیاری از مسائل را به م__ا می آموزد و حاوی نکات فراوانی است.

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان این روایت را به نقل از تفسیر قمی، از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم این گونه نقل کرده است:

قمی در تفسیر خود از پدرش از سلیمان بن مسلم خشاب از عبد اللَّه بن جریح مکی از عطاء بن ابی ریاح از عبداللَّه بن عباس نقل کرده که گفت: با رسول خدا به زی__ارت حج رفتیم، همان حجی که بعد از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در کعبه را گرفت و سپس روی نازنین خود را به طرف ما کرد و فرمود: می خواهید شما را خبر دهم از علامات قیامت؟

و در آن روز سلمان رضی الله عنه از هر کس دیگ__ر به آن جناب نزدیک تر بود، لذا او در پاسخ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت: بله یا رسول اللَّه، حض__رت ف__رمود: یکی از نشانه های قی__امت ای__ن است که نماز ضایع می شود_ یعنی از می__ان مسلمین می رود. و از شهوات پیروی می شود و مردم به سوی هواها میل می کنند، ثروت، مق__امی عظیم پیدا می کند و مردم آن را تعظیم می کنند، دی_ن به دنیا فروخته می شود، در آن زم__ان است که دل افراد با ایمان درونش_ان، برای منکرات بسیاری که می بینند و نمی ت__وانند آن را تغییر دهند آب می شود آن چنان ک__ه نم_ک در آب حل می گردد.

سلم_ان با تعجب گفت: ی__ا رسول اللَّه! ب__ه راستی چنین روزی خ_واهد رسید؟

فرمود: آری، به آن خدایی که جانم به دست او است، ای سلمان در آن هنگام سرپرستی و ولایت مسلمانان را امرای جور به دست می گیرند ام_رایی ک__ه وزرای__ی ف__اسق و سرشناسانی ستمگر و امنایی خائن دارند.

سلم__ان پ_رسید: به راستی چنین وضعی پیش خواه__د آم_د ی_ا رسول اللَّه؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان. در ای__ن موقع منکر، معروف، و معروف، منک__ر می شود، خائن امین قلمداد می گ__ردد و امین خی_ان__ت می کند، دروغگ_و تصدیق می ش__ود و راستگو تکذیب می گردد.

سلمان با حالت تعجب پرسید: یا رس__ول اللَّه ب_ه راستی چنین چیزی خواهد شد؟ فرمود:

ص:49

آری به آن خ__دایی که جان__م به دست او است ای سلمان در آن روزگار زنان به امارت می رسند و کنیزان ط__رف مشورت قرار می گ__یرند و کودکان بر فراز منبر می روند و دروغ ن__وعی زرنگ_ی و زک__ات خسارت، و خ__وردن بیت الم___ال نوعی غنیمت شمرده شود، مرد ب__ه پ_در و مادرش جف_ا ولی به دوستش نیکی می نماید و ستاره دنباله دار طلوع می کند.

سلمان باز پرسید: یا رسول اللَّه آیا چنین چیزی خواه__د ش__د؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان! در ای_ن موق_ع زن با شوهرش در تجارت شرکت کند و باران در فصلش نیامده بلکه در گرمای تابستان می ب_ارد و افراد کریم سخت خشمگین می گردند، مرد فقیر تحقیر می شود، در ای_ن هنگام بازارها ب__ه ه_م نزدیک می شوند وقتی یکی می گوی__د: "من چی_زی نفروختم" و آن دیگ__ری می گوی__د: "من سودی نبرده ام" طوری می گویند ک__ه هر شنونده می فهمد دارد به خدا بد و بیراه می گوید.

سلمان پرسید: آیا حتماً چنین وضعی خواهد شد یا رسول اللَّه؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است، ای سلمان در این هنگام اقوامی بر آنان مسل_ط می شوند که اگر لب بجنبانند کشته می شوند و اگ__ر چیزی نگ__ویند دشمن__ان همه چیزشان را مباح و برای خود حلال می کنند تا با بیت المالشان کیسه های خود را پر کنند و به ناموسشان تجاوز نموده، خونشان را بریزند و دل هاشان را پ_ر از وحشت و رعب کنند و در آن روز مؤمنین را جز در حال ترس و وحشت و رعب و رهبت نمی بینی.

سلم_ان گفت: ی__ا رس__ول اللَّه آیا چنین روزگ__اری بر مؤمنین خواه_د گذشت؟ فرمود:

آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این هنگ_ام چیزی از مش__رق می آورند و چی__زی از مغ_رب ت__ا امت اسلام را سرپرستی کنند، در آن روز وای به حال ناتوانان امت من، از شر شرقی و غربی ها و وای به حال آن شرقیان و غربیان از عذاب خدا، آری نه کوچکی را رحم می کنند و نه پاس حرمت بزرگی را دارند و نه از هیچ مقصری عف_و می کنند، اخبارشان همه فحش و ناسزا است، جثه آنان جثه و بدن آدمیان است ولی دلهاشان دل های

ص:50

شیاطین.

سلمان عرضه داشت: یا رسول الله آیا چنین روزی خواهد رسید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان، در این هنگام م__ردان ب__ه مردان اکتفاء می کنند و زنان به زنان و همان طوری که پدر و اهل خانواده نسبت به دختر غیرت به خرج می دهند نسبت به پسر نیز غیرت به خرج می دهند، مردان به زنان شبیه می شوند و زنان به مردان و زنان بر مرکب ها سوار می شوند که از طرف امت من لعنت خدا بر آنان باد.

سلمان از در تعجب پرسید: یا رسول اللَّه آیا چنین وضعی پیش می آید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان، در این هنگام مساجد طلا کاری و زینت می شود آن چنان که کلیساها و معبد یهودیان زینت می شود، قرآن ها به زیور آلات آرایش و مغازه ها بلند وصف ها طولانی می شود اما با دل هایی که نسبت به هم خشمگین است و زبان هایی که هر یک برای خود منطقی دارد.

سلمان پرسید: یا رسول اللَّه آیا این وضع پیش می آید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است، در آن روز مردان و پسران امت من با طلا خود را می آرایند و حریر و دیبا می پوشند و پوست پلنگ کالای خرید و فروش می گردد.

سلمان پرسید: یا رسول اللَّه آیا این نیز واقع خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است، ای سلمان در آن روز ربا همه جا را می گیرد و یک عمل آشکار می شود و معاملات با غیبت و رشوه انجام می شود و دین خوار و دنیا بلند مرتبه می شود.

سلمان گفت: یا رسول اللَّه آیا این نیز واقع خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این هنگام طلاق زیاد می شود و هیچ حدی جاری نمی گردد و البته خدای تعالی از این بابت هرگز متضرر نمی شود.

سلمان عرضه داشت: یا رسول اللَّه آیا این نیز واقع خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلم__ان در ای_ن زم__ان کنیزان آوازه خ__وان و ن__وازنده پیدا می شوند و اشرار امت من بر امت، ولایت و حکومت می کند.

سلمان پرسید: یا رسول الله آیا

ص:51

چنین وضعی خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این موقع اغنیای امت من صرفا به منظور گردش و تفریح به حج می روند و طبقه متوسط برای تجارت و فقرا به منظور خودنمایی و ریا حج می روند، در این هنگام است که اقوامی قرآن را برای غیر خدا می آموزند و آن را نوعی مزمار و آلت موسیقی اتخاذ می کنند، اقوامی دیگر به تعلم فقه اسلامی می پردازند ام_ا برای غیر خدا در آن روزگ__ار زن__ا زادگ__ان زیاد می شوند با قرآن آوازه خوانی می کنند و بر سر دنیا سر و دست می شکنند.

سلمان عرضه داشت: یا رسول اللَّه آیا چنین وضعی خواهد شد؟ فرمود: آری به خدایی سوگند که جانم به دست او است ای سلمان این وقتی است که حرمت ها و قرق ها شکسته شود و مردم از روی آگاهی و عمد در پی ارتکاب گناه باشند و اشرار بر اخیار مسلط شوند، دروغ فاش و بی پرده و لجاجت ها ظاهر گردد و فقرا فقر خود را علنی کنند، مردم در لباس به یکدیگر مباهات کنند و باران در غیر فصل ببارد و مردم شطرنج و نرد و موسیقی را کاری پسندیده بشمارند و در مقابل امر به معروف و نهی از منکر را عملی نکوهیده بدانند تا آن جا که یک فرد با ایمان ذلیل ترین و منفورترین فرد امت شود و قاریان عابدان را ملامت کنند و عابدان قاریان را این مردمند ک__ه در ملک__وت آسم_ان ها رجس و نجس نامیده می شوند.

سلم_ان از در تعج__ب پ_رسید: یا رسول الله آیا چنین وضعی پیش می آید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این هنگ__ام است که توانگ__ر هیچ دلواپسی جز فقیر شدن ندارد، حتی یک گدا در طول یک هفته یعنی بین دو جمعه درخواست می کند و کسی نیست که چیزی در دست او بگذارد.

سلمان باز پرسید: یا رسول الله آیا چنین روزگاری خواهد رسید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم در دست او است ای سلمان در این زمان رویبضة تکلم می کنند، پرسید: یا رسول الله پدر و مادرم فدای تو، رویبضه چیست؟ فرمود: چیزی و کسی ب__ه سخن در می آید و در امور ع_ام__ه سخ__ن می گ__وید که هرگز سخن نمی گفت، در این هنگام است که مردم، دیگر زیاد زنده نمی مانند

ص:52

ناگهان زمین نعره ای می کشد و هر قومی چنین می پندارد که زمین تنها در ناحیه او نعره کشید بعد تا هر زمانی که خدا بخواهد هم چنان می مانند و سپس واژگونه می شوند و زمین ه__ر چ__ه در دل دارد بی_رون می ریزد _ و خود آن جناب فرمود: یعنی طلا و نقره را _ آن گاه با دست خود به ستون هایی که در آن جا بود اشاره نموده و فرمود مثل این، ولی در آن روز دیگر نه طلایی فائده دارد و نه نقره ای، این است معنای آیه: ((فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها))؛ علامت هایش بیامد.(1)

نیز ن.ک: آخرالزمان، خروج سفیانی، خروج دجال، خروج دابة الارض، طلوع خورشید از مغرب، نزول عیسی علیه السلام .

- - -

گذراندند. چون به خواست الهی از خواب برخاستند، چنان گمان بردند که فقط روزی یا نصفی از روز را خواب بوده اند. چون یکی از ایشان، برای فراهم آوردن غذا به شهر در آمد، مردم از حال شگفت انگیزشان آگاهی یافتند و بر آن شدند بر در غار آنان، مسجدی به پا

س__ازند.(1) در روایات، آنان را گروهی از ی__اران حضرت مهدی علیه السلام دانسته اند که در ای__ن بازگشت، از حک_ومت جه__انی عدل و قسط، بهرة وافری خواهند برد. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

 هنگامی که قائم صلی الله علیه و آله و سلم از پشت این خ__انه ظه_ور کند، خداوند همراه او 27 تن بر می انگیزد که چهارده تن از قوم موسی علیه السلام هستند، و هشت تن از اصحاب کهف و مقداد و جابر انصاری و مؤمن آل فرعون و یوشع بن نون وصی موسی.(2)

 اگر چه اهل سنّت به شدّت با اعتقاد به رجعت مخالفند اما برخی از مفسران آن ها به زنده شدن اصحاب کهف در دوران ظهور حضرت مهدی علیه السلام اشاره کرده اند.(3)

نیز ن.ک: رجعت، رجعت کنندگان، یاران مهدی علیه السلام، ظهور.

- - -

ست__ایش و گ__اهی ب___رای طع_ن و ناسزاگویی است.(1)

حضرت مهدی علیه السلام به ادله ای چند، از پیشوایانی است که دارای القاب فراوانی است. برخی از این لقب ها، بیانگر فضیلت های بی پایان آن امام و برخی دیگر پوششی است برای حفظ جان آن حضرت. بسیاری از این القاب توسط معصومان پیشین علیهم السلام بر آن حضرت اطلاق شده و برخی، بر زبان یاران و اصحاب ایشان جاری شده است.

 در هر حال توجه به القاب آن حضرت و معانی آن، یکی از اموری است که می تواند معرفت وشناخت ما را به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف افزایش دهد. برخی از دانشمندان شیعه در شماره این القاب گاهی افزون بر ده ها لقب نام برده اند.(2) برخی از القاب آن حضرت بدین قرارند:

 بَقیةُ اللّه، حجّت، خلف صالح، سید، شرید، صاحب، صاحب الدار، صاحب الزمان، طرید، غریم، غلام، فرید، قائم، مضطر، منتظر، منصور، مهدی، وحید، ولی الله، و….

نیز ن.ک: بَقیةُ اللّه، حجّت، شرید، صاحب الدار، صاحب الزمان، طرید، غریم، غلام، فرید، قائم، مضطر، منتظر، منصور، مهدی.

- - -

دیگران قرار گیرد؛ گرچه با اختلاف موارد و قصدکنندگان و جهات و اعتبارات، گوناگون می شود؛ مانند امام جمعه و جماعت، امام هدایت و امام ضلالت. بر این اساس، دیگر معانی این واژه و مشتقات آن، از لوازم معنای ریشه است. واژه امام بر زن و مرد اطلاق می شود و جمع آن «ائمّه» و «ایمّه» است. در اصطلاح کلامی معانی متعددی از این واژه ارائه شده که شایع ترین معنای آن، ریاست عمومی در امور دین و دنیا

است و برخی جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در حفظ دین و سیاست دنیا را در تعریف اصطلاحی آن آورده اند.

 برخی کامل ترین تعریف را ریاست بالاصاله عمومی در امر دین و دنیا در دار تکلیف می دانند که عموم مردم را به حفظ مصالح دین و دنیایشان ترغیب و از آنچه به حال آنان زیانبار است منع کنند.

 طبرسی با ژرف نگری در عبارات لغت دانان کوشیده است دایرة معنای امام را گسترده تر تعریف کند. وی به جایگاه امام و پیروی مردم از امام توجه ک__رده و در این ب__اره نوشته است:

 از لفظ امام دو چیز را می توان استفاده کرد:

1. امام کسی است که به کارها و گفته های وی اقتدا می شود.

2. امام کسی است که به اداره کردن و برنامه ریزی کار مردم اقدام می ورزد و دارای جایگاهی چون مجازات تجاوزکاران به حقوق دیگران، سرپرستی کار کارگزاران، اقامة حدود الهی، جنگیدن با جنگ افروزان و اختلاف برانگیزان می باشد…

بر پایة معنای نخست، هیچ پیامبری نیست، مگر آن که امام بوده است؛ اما بر اساس معنای دوم، هر پیامبری لازم نیست امام باشد؛ زیرا امکان دارد پیامبری از ناحیة خدای متعال ماموریت مجازات جنایت کاران و جنگیدن با دشمنان و دفاع از دین و مبارزه با کافران را نداشته باشد.(1)

 از این عبارت مرحوم طبرسی و برداشت وی از لفظ امام به دست می آید که نوع ماموریت و جایگاه امام به دلیل آن که مردم لازم است از افعالش و گفتارش پیروی کنند، با نوع مأموریت نبی و رسول متفاوت است؛ زیرا لازمة اقتدا به امام، اطاعت از

ص:56

فرامین او در به اجرا در آوردن دستور العمل های اجرایی است. با این تعریف، امام به کسی گفته می شود که رهبری جامعه ای کوچک یا بزرگ را بر عهده دارد و به ادارة امور زندگی آن ها می پ__ردازد و مردم از اق__دام__ات و دستورالعمل های وی پیروی می کنند.

 امروزه در حوزة علم کلام، امام و امامت، دارای بار معنایی خاصی است که تفسیرهای گوناگونی ازآن ارائه شده است. متکلمان اسلامی _ شیعه و اهل سنت _ امام و به دنبال آن، خلیفه را دربارة کسی به کار می برند که از ناحیة پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم نیابت و ریاست یافته است؛ تا امور دینی و دنیوی مردم را بر عهده گیرد و دین و دنیای آنان را سامان داده، آباد سازد؛ از این رو بر مردم است تا از دستورات وی پیروی کنند.

 قاضی ایجی (م756ق) ازمتکلمان نامور اهل سنت در المواقف، امامت را عبارت از «ریاست عمومی در امور دین و دنیای مردم» دانسته است.(1) و همو نوشته است:

 امامت، جانشینی رسول صلی الله علیه و آله و سلم در برپایی(امور) دین است؛ به گونه ای که بر همة امت اسلامی پیروی از او واجب می باشد.»(2)

 ابن خلدون (م808 ق) دیگر چهرة معروف دانشمندان اهل سنت، امامت را این گونه تفسیر کرده است:

 امامت، جانشینی از صاحب شریعت در حفظ دین و سیاست گذاری و ادارة امور دنیایی مردم است.(3)

 سعدالدین تفتازانی(م792 ق) در شرح المقاصد نوشته است:

 ام__امت، ریاست عمومی در ام_ور دین و دنیای مردم به هدف خلافت از ناحیة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.(4)

 سید شریف جرجانی (م816 ق) در شرح المواقف نوشته است:

 امامت، جانشینی رسول گرامی در برپایی دین و حفظ اسلام است؛ به گونه ای که بر همة امت اسلامی پیروی از امام واجب است. و خلیفه، امام نامیده می شود.(5)

 بنابراین، امامت، به معنای ریاست

ص:57

عمومی فردی خاص بر امور دی__ن و دنی_ای مردم در دنیا ب_الاصاله یا ب__ه جانشینی از پیامبر است؛ زیرا امامت، دارای شأن هایی همچ__ون رهب__ری سی__اسی و زع__امت اجتم__اعی و مرجعیت دینی و تبیین و تفسیر وحی و ولایت باطنی و معنوی است که از این جهت، امام حجت خدا در زمان، ولی الله، انسان کاملِ حامل معنویت کلی انسانیت و قطب است. چون امامت دارای جایگاه والایی است، شیعه آن را همانند نبوت به نصّ و امر الهی و از اصول دین (مذهب) می داند؛ در حالی که در دی__دگاه اه__ل سنت، از فروع دی_ن شمرده شده و از این جهت، از افعال مکلفان به شمار می آید.(1)

 شیعه، بر این باور است که پیامبران چون از جهت عمر و امکانات محدودند، برای محقق ساختن اهداف خود به امر الهی، جانشین خود را به مردم معرفی و مردم را به اطاعت از آن_ان سف_ارش می کنند. بر این اساس اگر پیامبر خلیفه و امام معرفی نکند، رسالتش را به انجام نرسانده است.(2)

 دیگر آن که، وجود امام در هر عصر و زمان و در هر جامعه ای برای هدایت انسان ها به سوی کمال و برقراری نظم در جامعه ضرورت دارد. خداوند در این باره فرمود:

((انَّما انتَ مُنذِرٌ ولِکلّ قَومٍ هاد))؛(3)

 همانا تو انذاردهنده ای و برای هر قومی هدایت گری است.

 روایات تفسیری این آیه نیز این حقیقت را تأیید می کند که امامی زنده تا روز قیامت میان انسان ها حضور دارد. همچنین براساس روایاتی دربارة سورة قدر، در شب قدر هر سال تا روز قیامت، فرشتگان بر امام آن زمان نازل می شوند و این سوره دلیل روشنی بر وجود امام در همه زمانها است.

 افزون بر آیات، از روایات فراوانی نی__ز استف__اده می شود که زمین، هیچ گاه از حج_ت ال_هی تهی نخواهد بود و هرگاه از حجت الهی تهی باشد، اهلش را فرو خواهد بُرد؛ به گونه ای که حتی اگر دو نفر بر روی

ص:58

زمین زندگی کنند، یکی از آنان حجت و امام خواهد بود.(1)

 روایات فراوانی در دست است که امامت در ادامة پیامبری اسلام در دوازده نفر معین شد که آخرین آن ها حضرت مهدی علیه السلام است. نه فقط پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام که برخی از دانشوران اهل سنّت، در روایاتی چند به این حقیقت بزرگ اشاره کرده اند.(2)

 سال ها پیش از آن که نهم ربیع الاول سال260ق فرا رسد، پیشوایان معصوم علیهم السلام و به ویژه واپسین فرستادة خداوند سبحانه و تعالی، پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم امامت آخرین حجّت الهی، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نوید داده بودند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

پیشوایان پس از من، دوازده نفرند؛ نخستین ایشان، علی بن ابی طالب، و آخرین آن ها قائم است. آن ها جانشینان و اوصیای و اولیای من و حجت های خداوند سبحانه و تعالی پس از من، بر امت من هستند. اقرار کنندة به آن ها مؤمن، و انکار کنندة ایشان، کافر است.(3)

 پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز به پیروی از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم همواره به سلسلة امامان دوازدهگانه اشاره کرده اند؛ به روشنی از دوازدهمین ایشان یاد نموده، شیعیان را از افتادن در دام انحراف و مدعیان، برحذر داشته اند.

 آن گاه که از حضرت علی علیه السلام در بارة معنای روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که فرموده بود: «إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکمُ الثَّقَلَیْنِ کتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی»؛ «همانا من دو چیز گرانبها را در میان شما می گذارم کتاب خداوند و عترتم را.» پرسیده شد: «عترت» چه کسانی هستند؟ فرمود:

من و حسن و حسین و پیشوایان نه گانه از فرزندان حسین. نهمین آن ها مهدی آن ها است. هرگز از کت__اب خ__دا جدا نمی شوند و کتاب خدا نیز از آن ها ج_دا نمی شود. تا آن

ص:59

ک__ه کن__ار ح__وض پی_امبر، ب__ر او بازگردند.(1)

 افزون بر روایت های یاد شده که از مهم ترین دلیل ها بر امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است، دیگ__ر پیشوای__ان معصوم علیهم السلام نیز سخنان ارزشمندی در این باره فرموده اند. که برخی بدین قرار است:

امام حسن علیه السلام، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نهمین فرزند برادر خود حسین و پسر سرور کنیزان دانسته است.(2)

امام حسین علیه السلام در اشاره به امامت نهمین پیش__وای ه__دایتگر از نس_ل خود، از وی با «قائم به حق» یاد کرده است.(3)

ام__ام سجّ__اد علیه السلام نیز ب__ه امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره کرده، آن حضرت را دوازدهمین ج__انشینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و پیشوای__ان پس از او دانسته است. (4)

 امام باقر علیه السلام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نهمین پیشوای پس از حسین بن علی علیهما السلام و قائم آن ها خوانده است.(5)

ششم__ین پیش__وای شیعی__ان، به روشن__ی حض__رت مه_____دی عجل الله تعالی فرجه الشریف را دوازدهمین از پیشوایان هدایت پس از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ذکر کرده است.(6)

هفتمین ام__ام معص__وم نی__ز آن حضرت را پنجمین از فرزندان خود دانسته، فرمود: «برای او غیبتی است که مدتش طولانی خواهد شد.» (7)

 امام رضا علیه السلام پس از اشاره به دوران غیبت و سختی های آن، سبب آن سختی ها را پنهان بودن پیشوای ایشان ذکر کرده است. (8)

 امام جواد علیه السلام نیز دربارة آن حضرت، وی را سومین از فرزندان خود دانسته است.(9)

ص:60

امام هادی علیه السلام، جدّ بزرگوار آن حضرت نیز به پیشوایی آن حضرت پس از فرزند خود امام عسکری علیه السلام تأکید کرده است.(1)

 و سرانجام این تلاش پیوسته، به دست یازدهمین پیشوای معصوم علیه السلام به اوج خود رسید که در آن، آخرین ذخی__رة الهی به نیکوت__رین صورت ممکن، معرفی شده است؛ آن جا که از آن حضرت در ب__ارة درستی ی__ا چگونگی این خب__ر ک__ه ب__ه نقل از پ__دران ب__زرگ__وارش رسیده است، پرسیدند که: «زمین، هیچ گاه از حجت خدا بر خلقش خالی نیست. هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلیّت مرده است.»(2) آن حضرت فرمود: «این مطلب حق است؛ آن گونه که روز، حق است.» (3) سپس از آن حضرت سؤال شد: «ای پسر پیامبر! حجت و امام پس از شما کیست؟» فرمود: «فرزندم محمّد. او امام و حجّت پس از من است. هر کس بمیرد و او را نشناسد، به مرگ جاهلیّت مرده است.» (4)

 تا این که با شهادت یازدهمین پیشوای شیعیان در هشتم ربیع الاول سال260 ق،(5) در حالی که بیش از پنج بهار(6) از عمر آخرین ذخیرة اله__ی سپ__ری نشده بود، فص__ل بهره مندی مستقیم انسان ها از امام ظاهر به پایان رسید و در پی آن، دورانی بسیار مهّم در زندگی پیروان اهل بیت علیهم السلام پیش آمد. این دوران، همزمان با دو رخداد مهم آغاز شد: رسیدن آخرین حجّت الهی به مقام امامت و دیگر؛ قرار گرفتن آن حضرت در پردة پنهان زیستی.

 اگر چه برگزیدگانی از شیعه برای این مرحله آمادگی کامل داشتند، می بایست هر دو رخداد (امامت و غیبت)، برای عموم شیعیان به اثبات

ص:61

برسد؛ چرا که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نخستین روز امامت را در حالی آغاز کرد که جز افرادی اندک که پیش از آن، در دورة امام عسکری علیه السلام آن حضرت را دیده بودند(1)، کسی او را ندیده بود. تا این که روزِ در گذشتِ امام یازدهم و نخستین روز امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، فرا رسید و آن حضرت، ناگزیر میان مردم آمده، بر پیکر پدر نماز گزارد.

 این رخداد، به گونه هایی چند روایت شده است. در یک روایت، شیخ صدوق، آن را به صورت مفصل از زبان ابوالادیان، یکی از خدمتکاران خانه و متصدی امور نامه های امام عسکری علیه السلام گزارش کرده است.(2)

 در این رخداد، آنچه برای مردم، از همه شگفت آورتر بود، این که با کودکی پنج ساله روب__ه رو بودند که می گفت جانشین ام__ام عسکری علیه السلام است. البته پیش از آن، با هدایت های پیوستة پیامبر و امامان نور علیهم السلام شیعه به این نکته باور پیدا کرده بود که خداوند سبحانه و تعالی، از طریق آخرین پیامبر خود، مقام امامت و ولایت را به سبب قابلیت های ذاتی به افرادی خاص عطا فرموده و فقط از طرف او است که برای جامعه امام نصب می شود. نیز این که این قابلیت، هیچ ارتباطی به کمی یا زیادی سن ندارد. جالب این که این گونه پیشوایی، پیش از آن، هم بین امامان علیهم السلام و هم در زنجیرة پیامبران علیهم السلام دارای سابقه بود. یکی از دانشوران معاصر، امامت در سنین کم را پدیده ای واقعی دانسته، چنین استدلال کرده است:

 … امامی که در کودکی به پیش__وایی روحی و فک__ری مردم رسی__ده، و مسلم__ان__ان _ حتی در کش__اکش آن همه موج ویرانگر _ باز خویشتنِ خویش را به پیروی و دوستی او گماشتند، به طور مسلّم باید از دانش و آگاهی و گستردگی دید و دانا بودن به فقه و تفسیر و عق__اید، بهره ای آشک__ار و چشمگیر داشته باشد؛ چ__ون در غی__ر این صورت، نمی ت__وانست م__ردم را به پیروی از خویش وادارد… .

به فرض مُحال که مردم نتوانستند

ص:62

حقیقت و واق__عیت ام__ر را دریابند، دستگاه خلافت و نیروی حاکم که آن همه دشمنی علنی با امام داشته، چرا بر نخاسته و پرده از رخسار حقیقت نینداخته است؟

 اگر امام خردسال، از دانش و سطح تفکر عالی برخوردار نبود، خلفای معاصر، خیلی خوب می توانستند جنجال به پا کنند؛ امّا سکوت آن ها و سکوت تاریخ، گواه است که امامت در سنین ک__م، پدیده ای حقیقی ب_وده است، نه ساختگی.(1)

 البته پیش از آن ک____ه در مسیر هدایت ج__امعه، نوبت ب__ه پیشوایی جانشینان آخرین فرستادة الهی برسد، خداوند سبحانه و تعالی، پیامبرانی را در کودکی به مقام نبوّت مفتخر ساخته بود. از میان پیامبران اولوالعزم، یگانه پیامبری که از هنگام ولادت، به نبوّت خویش به طور آشک__ار تصری__ح ک_رده، حضرت عیسی بن مریم علیها السلام است.

خداوند سبحانه و تعالی در آیات قرآن، در بخشی از داستان حضرت مسیح علیه السلام از زبان پیامبر خود در پاسخ منکران چنین می فرماید:

((قَالَ اِنّی عَبْدُاللّه آتَانِی الکتابَ وَجَعَلَنِی نَبیّاً))؛(2)

]ک__ودک[ گفت: من بن__ده خ__دا هستم، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است.

 یزید کناسی از امام باقر علیه السلام پرسید: «آیا عیسی بن مریم علیهما السلام هنگامی که در گ__هواره سخن گفت، حجّت خدا بر اه__ل زم__ان خ_ود بود؟» حضرت فرمود:

او آن زمان پیغمبر و حجت غیر مرسل خدا بود ]= در آن زمان، به تبلیغ و دعوت مأمور نبود[. مگر نمی شنوی گفته خود او را که می گوید: «من بندة خدایم. خدا به من کتاب داده و پیغمبر ساخته و هر جا باشم، پر برکتم قرار داده و تا زنده باشم، مرا به نماز و زکات سفارش کرده است.

 عرض کردم: «در آن زمان و در همان حالی که درگهواره بود، حجّت خدا بود بر زکریا؟»

فرمود:

…چون عیسی هفت ساله شد و خدای سبحانه و تعالی به او وحی فرستاد، از نبوت و رسالت خود سخن گفت و بر یحیی و همه مردم حجّت شد….(3)

ص:63

حضرت یحیی علیه السلام یکی دیگر از پیامبرانی است که در کودکی به مقام نبوّت رسید. خداوند سبحانه و تعالی در این باره خطاب به وی فرمود:

((یا یَحْیی خُذِالکتابَ بِقُوَةٍ وَآتَیْناهُ الحُکمَ صَبِیّاً))؛(1)

ای یحیی! کتاب خدا را به جدّ و جهد بگیر. ما از کودکی به وی حکم ]نبوّت[ دادیم.

 یک__ی از مفس__ران اه___ل سنّت، حکمی را که خداوند سبحانه و تعالی به حضرت یحیی علیه السلام داد، همان نبوّت دانسته، بر این باور است که خداوند سبحانه و تعالی، عقل او را در سنین کودکی محکم و کامل کرد و به او وحی فرستاد.(2)

 در یکی از تفسیرهای معاصر، پس از آیه پیشین چنین آمده است:

 درست است که دوران شکوفایی عقل انسان به صورت معمول حد و مرز خاصی دارد؛ ولی می دانیم همیشه در انسان ها افرادی استثنایی وجود داشته اند. چه مانعی دارد که خداوند سبحانه و تعالی این دوران را برای بعضی از بندگانش به خاطر مصالحی فشرده تر کند و در سال های کمتری چکیده نماید؟ همان گونه که برای سخن گفتن، به صورت معمول گذشتن یکی دو سال از تولد لازم است؛ در حالی که می دانیم حضرت عیسی علیه السلام در همان روزهای نخست زبان به سخن گشود؛ آن هم سخنی پر محتوا که طبق روال عادی در شأن انسان های بزرگسال بود.(3)

 این تفسیر، در ادامه، این آیه را دلیل روشنی بر درست بودن امامت برخی امامان علیهم السلام در خردسالی دانسته است.

 بنابراین، همان گونه که خداوند سبحانه و تعالی، مقام نبوّت را به کودک خردسالی داد، می تواند مقام امامت را نیز با تمام ویژگی های لازم، به کودکی عطا فرماید.

همان گونه که پیش از این نیز یاد ش__د، روای_ت ه__ای فراوان و شواهد تاریخی، گویای آن است که پیش از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دو امام (امام جواد و امام هادی علیهما السلام ) نیز پیش از سن بلوغ

ص:64

جسمانی به امامت رسیدند. این، خود ایجاد آمادگی برای پذیرش امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، در کودکی بود. در می_ان امام__ان دوازدهگ__انه، نخستین پیشوایی که در سن کودکی به امامت رسید، جواد الائمه علیه السلام بود. حضرت امام محمد تقی علیه السلام نهمین پیش_وای شیعی__ان و یگ__انه ف__رزند حضرت رض__ا علیه السلام، در روز دهم رجب س__ال 195ق در مدینه چشم ب__ه جه__ان گ_شود. آن حضرت، در هفت سال__گی ب_ه مق__ام امامت رسید.(1) از آن جا ک_ه این مسأله در دوران امامت بی سابقه بود، در ابتدا برخی بدان اعتراض کردند؛ ولی رفته رفته با هدایت های امام رضا علیه السلام و کرامت هایی از خود آن حضرت، دل شیعیان آرام گرفت.

 معمّر بن خلاّد گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم مطلبی دربارة امر امامت بیان کرد و سپس فرمود:

«به این موضوع چه احتیاجی دارید؟ این ابوجعفر است که او را به جای خود نشانده و قائم مقام خود ساخته ام»

 و فرمود: «ما خاندانی هستیم که خردسالانمان مو به مو از بزرگسالان مان ارث می برند.» (2)

 این روایت، بیانگر آن است که مقام امامت، به کمی و یا زیادی سن ربطی ندارد.

 ابوبصیر گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم، در حالی که کودک نابالغی عصاکش من بود. حضرت به من فرمود:

چگونه خواهید بود زمانی که حجت بر شما هم سال این کودک باشد؟»(3) یا فرمود: «همسال این کودک بر شما ولایت داشته باشد.(4)

 صفوان بن یحیی گوید: به امام

ص:65

رضا علیه السلام گفتم: پیش از آن که خدا ابوجعفر را به شما ببخشد، دربارة جانشینتان از شما می پرسیدیم و شما می فرمودید: «خدا به من پسری عنایت می کند.» اکنون او را به شما عنایت کرد و چشم ما را روشن نمود. اگر خدای ناخواسته برای شما پیش آمدی پدید آید به که بگرویم؟» حضرت با دست به ابو جعفر که برابرش ایستاده بود، اشاره فرمود. عرض کردم: «قربانت شوم! این پسر، سه ساله است.» فرمود:

چه مانعی دارد؟ عیسی سه ساله ]کمتر[ بود که به حجّت قیام کرد.(1)

اگر چه برخی برابر این ارادة از خود واکنش های نامناسبی نشان دادند، کم نبودند انسان های وارسته ای که برابر این خواست الهی، در کمال تواضع سر فروتنی و پذی__رش ف__رود آورده، ب__ا خشنودی کامل آن را پذیرفتند. از جملة ایشان، علی بن جعفر بن محمد، عموی امام رضا علیه السلام "بود که در کهولت سن، برابر امام جواد علیه السلام در نهایت فروتنی بر پیروی از ایشان تأکید می کرد.(2)

 از این جا بود که پیروان راستین اهل بیت علیهم السلام با این باور که مقام ام__امت ام__ری ف__راتر از محاسبات ظ__اه__ری است در ام__امت ام__ام هادی علیه السلام، با اطمینان بیشتری آن را پذیرفتند. چرا که ایشان نیز در سنّ هشت سالگی به امامت رسید.(3)

 از آن جا که شرایط امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دیگرگون بود، تردیدهایی در ذهن شیعه پدید آورده، کار امام حسن عسکری علیه السلام را مشکل ساخت. آن حضرت، نه فقط در سن کمتر از دیگر امامان به امامت رسید، بلکه ولادتش نیز به خاطر مصالحی پنهانی بود و تا زمان امامت، جز اندکی، جمال دل آرای او را ندیده بودند. البته حافظة شیعه، آموزه های پیشوایان معصوم علیهم السلام پیشین را که با اقداماتی مناسب، برای این امر زمینه س__ازی ک__رده بودند(4)، هرگ_ز

ص:66

فراموش نکرده بود.

 شایان ذکر است که افزون بر پیامبران و پیشوایان معصوم علیهم السلام که ب__ه تأیی__د اله_ی دارای ویژگی های خ__اصی هستند، بی__ن انسان ه__ای معمولی نیز کس__انی ی_افت می شوند که دارای نبوغ خاصی هستند که آن ه_ا را از دیگران متم__ایز می کند. یکی از پژوهشگران معاصر، پس از بیان آیات و روایات، کودکان نابغه ای را مؤید رخداد فوق یاد کرده، افرادی چون اب__و علی سینا، ف__اضل هندی، توماس یونگ، را فقط نمونه ای از این گونه انسان ها دانسته است.(1)

 برآیند سخن آن که: امامت مانند نبوّت، موهبتی الهی است که خدای متعال به بندگان برگزیده و شایستة خود بخشیده است و در این بخشش سن و سال، دخالتی ندارد؛ از این رو امر پیشوایی در کودکی، نه فقط امری بعید نیست که در طول تاریخ میان پیامبران الهی علیهم السلام سابقه ای دیرینه دارد. و کسانی که برای خرده گیری بر پیروان مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام این مطلب را دستاویز خود ق__رار داده اند، در بی_ان پیامبریِ برخی پیامبران و نبوغ برخی بزرگان دین و دانش هیچ تردیدی به خود راه نداده اند.

- - -

فرصت های گوناگون دربارة «ولایت و امامت عامه و خاصه» به ویژه امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، نوشته شده و پی__ش از آن، به صورت کتاب ه__ای جداگانه ای به چاپ رسیده بود.

نویسنده، با بهره گیری از آیات، روای__ات، منابع تاریخی و ک__لامی، موض__وع ام__امت و مه__دویت را به ص_ورت مستدل و تحقیقی ب__ررسی کرده است. وی در این مقاله ها که به طور عمده رویکرد کلامی دارند، به پاسخگویی برخی شبهه ها پرداخته که در این حوزه پدید آمده است و سعی کرده است با دلیل های عقلی و نقلی، زوایای بحث ها را کنکاش کند.

 این مجموعه، پس از تنظیم در سال1380 ش، در دو جلد به چاپ رسیده است. جلد نخست، دربارة مباحث بنیادین امامت و جلد دوم، ویژة مباحث مهدویّت است.

 عناوین مطالب جلد نخست این کتاب بدین قرار است:

1. ولای__ت تک__وین__ی و ولای__ت تشریعی: در این مقاله، به بحث هایی چون توحید و پرهیز از شرک و غلوّ، ولایت تکوینی، ولایت تشریعی، و … پرداخته شده است.

2. تجلی توحید در نظام امامت: در این مقاله، به بحث دربارة تجلی توحید در رسالت های پیامبران، در اسلام، در نظام امامت و در امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پرداخته شده است.

3. پیرامون معرفت امام: در این

مقاله، به موضوعاتی که به شناخت و معرفت امام مربوط است، توجه شده و به مناسبت، به بحث هایی چون نیاز جامعه به مرکز و مدیر و وجوب اطاعت امام نیز پرداخته شده است.

4. نظام امامت و رهبری: در این بخش، به بررسی معنای امام و در پی آن، انواع حکومت ها اشاره شده است.

5. فروغ ولایت: در این بخش، به بررسی دعای ندبه _ چه از دیدگاه سند و چ__ه از دیدگاه محتوا _ توجه شده و در پایان نیز به برخی پرسش ها در بارة این دعای شریف، پاسخ داده شده است.

6. انتظار، عامل مقاومت و حرکت: در این مقاله که بخش پایانی جلد نخست به شمار می آید به موضوعات مربوط به بحث انتظار پرداخته شده است.

عنوان نوشته های جلد دوم چنین است:

1. وابستگی جهان به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ؛

ص:68

2. عقید، نجات بخش؛

3. اصالت مهدویّت؛

 در این مقاله، اصالت های عقیده مهدویّت را از ده جهت بحث و بررسی کرده که برخی از این قرار است:

_ معقول بودن امکان آن؛

_ اتکا بر مبانی معقول و منطقی؛

_ موافقت با فطرت و سنن عالم خلقت؛

_ قبول امت ها و مبتنی بودن آن، بر بشارت های پیامبران و ادیان آسمانی؛

_ ابتنای آن بر آیات قرآن کریم؛

_ ابتنای بر احادیث معتبر و متواتر؛

_ اتفاق مسلمانان و اجماع شیعه و اهل سنت؛

_ معجزه ها و کرامت ها؛

_ ابتنای آن بر توحید و یکتا پرستی؛

_ نقش آن در عمل و برقراری عدالت و به ثمر رساندن انقلاب اسلام.

4. معرفت حجت خدا: در این نوشتار، به صورت عمده، به بحث دربارة دعای اللهم عرفنی نفسک… پرداخته شده است.

5. نوید امن و امان: در این مقاله، به بشارت های قرآن مجید و نیز احادیث به ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره شده است.

6. پاسخ به ده پرسش: در بخش پایانی این مجموعه، ضمن پرسش و پاسخ به مباحثی چون استمرار نظام امامت، چگونگی تسخیر جهان با یاران معدود، چگونگی پیروزی امام زمان علیه السلام ب__ر جنگ افزارهای ویرانگر، مکان آن حضرت در دوران غیبت کبرا و موضوعاتی دیگر، آن ها را نقد و ب__ررسی ک__رده و سعی نموده با استف__اده از آی____ات و روای__ات و دانش های نو و استدلال های عقلانی به پرسش ها پاسخ معقول و منطقی دهد.

- - -

از آن جا که پیشوای یازدهم به دستور خلیفة عباسی در «سامّرا»، در محلة «عسکر» سکونت اجباری داشت، «عسکری» نامیده می شود.(1) از مشهورترین لقب های آن حضرت، «نقی»، «زکی»، «فاض__ل»، «امین» وک__نیه اش «ابو محمد» است. او 22 ساله بود که پ__درش به شهادت رسی__د. مدّت امامتش شش سال و عمرش 28 سال بود. امام عسکری علیه السلام در سال 260 ق در حالی که یگانه پسر او در جایگاه آخرین حجّت الهی در سن پنج سالگی قرار داشت، به شهادت رسید و در خانة خود در سامرا، کنار مرقد پدرش به خاک سپرده شد.(2)

 دربارة ویژگی­های آن حضرت آورده اند: رنگش گندمگون، چشمانش درشت و سیاه، رویش زیبا، قامتش معتدل و اندامش متناسب بود. با آن که جوان بود، بزرگان قریش و دانشمندان زمان خود را تحت تأثیر و نفوذ قرار می داد. دوست و دشمن به برتری او در دانش، بردباری، بخشش، پارسایی، پروای الهی و دیگر مکارم اخلاقی باور داشتند.(3)

 مدت کوتاه عمر امام به سه دوره

ص:70

تقسیم می شود: تا چهار سال و چند ماهگی (و بنا به یک قول تا سیزده سالگی)، در مدینه به سر برد. تا 23 سالگی به اتفاق پدر بزرگوارش در سامرا می زیست و تا 28 سالگی (شش سال و اندی پس از شهادت امام دهم)، در سامرا ولایت بر امور و پیشوایی شیعیان را بر عهده داشت.

 روایاتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت او علیهم السلام بر امامت دوازده­ امام وارد شده و در آن ها، به روشنی، به نام ایشان _ از جمله امام حسن بن علی عسکری علیهما السلام _ اشاره شده است. اضافه بر آنکه در روایاتِ نقل شده از پدر بزرگوارش، به امامت آن حضرت تصریح شده است.

 جابر بن عبداللّه انصاری، با اشاره به لوحی که در دستان مبارک حضرت زهرا علیها السلام مشاهده کرده بود، به امامت و نام امام عسکری علیه السلام تصریح کرده است.(1)

 مشهور بین شیعه آن است که امام عسکری علیه السلام فرزندی جز امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از خود به یادگار نگذاشت.(2) آن حضرت، با همة فشارها و پی جویی های پیوستة حکومت عباسی، یک سلسله فعالیت­های سیاسی، اجتماعی و علمی، در راستای حفظ اسلام و مبارزه با افکار ضد اسلامی انجام می داد. گوشه­ای از این فعالیت­ها _ که پیوند بیشتری با موضوع مهدویّت دارد، به شرح زیر است:

 1. کوشش علمی در دفاع از اسلام و ردّ شبهات

امام عسکری علیه السلام به دلیل شرایط نامساعد و تنگناهای شدید حکومت عباسی، در گسترش دانش بی کران خود در همة جامعه پیروزی چندانی به دست نیاورد؛ اما شاگردانی تربیت کرد که هر کدام در گسترش معارف اسلام و رفع شبهات دشمنان، نقش مؤثر و ارزنده­ای داشتند.

 شیخ طوسی، شمار شاگردان آن حضرت را افزون بر یک صد نفر ثبت کرده است.(3) میان آنان چهره ها و شخصیت ه_ای ب__رجست__ه و وارسته ای مانند احمد بن اسحاق اشعری قمی، ابو هاشم داود بن قاسم جعفری، ابوعمرو عثمان بن سعید عمری، علی بن جعفر و محمد ب__ن حسن صفّ__ار ب__ه چشم می خورند.

ص:71

2. گسترش حلقة ارتباطی با شیعیان از طریق نمایندگان

در پ__ی ت__لاش­های فراوان ام__امان پیشین علیهم السلام، در زمان امام عسکری علیه السلام تشیّع در مناطق و شهرهای مختلف، گسترده شده و شیعیان در گسترة وسیعی زندگی می کردند. گستردگی و پراکندگی مراکز شیعی، وجود سازمان ارتباطی منظمی را ایجاب می کرد، تا پیوند شیعیان را با حوزة امامت و نیز ارتباط آنان را با هم دیگر برقرار سازد و از این رهگذر، آنان را از نظر دینی و سیاسی، رهبری و سازماندهی کند.

 این نیاز، از زمان امام نهم علیه السلام احساس می شد و چنان که در روش آن حض__رت و امام دهم علیه السلام آمده، شبک__ة ارتب__اطی وک__الت و نصب نمایندگان در مناطق گوناگون، از آن زمان وجود داشته است. این برنامه، زمان امام عسکری علیه السلام نیز پی گیری شد. بنا بر یافته ها و شواهد تاریخی، آن حضرت نم__ایندگ__انی از می__ان شخصیت ه__ای ب__رجستة شیعه، در مناطق فراوان نصب ک__رده و ب_ا آنان در ارتباط بود و از این راه، شیعیان را در همة مناطق زیر نگاه داشت.

 یکی از نم_ایندگان ام__ام «احمد بن اسحاق بن عبدالله قمی اشعری»، از یاران ویژة امام و از شخصیت­های بزرگ شیعی در قم بود. برخی از دانشمندان علم رجال، از او به عنوان رابط بین قمی­ها و امام و از جمله اصحاب خاصّ آن حضرت یاد کرده اند.(1) اما دانشمندان دیگ__ر، او را وکی__ل و نم__اینده امام دانسته اند.(2)

 در رأس وکیل های امام، «محمد بن عثمان عَمْری» قرار داشت و وکیل های دیگر، به وسیلة او با امام در ارتباط بودند. آنان نوعاً اموال و وجوهات جمع­آوری شده را به وی تحویل می­دادند و او آن ها را به امام علیه السلام می رساند.

 افزون بر شبکة ارتباطی وکالت، امام از طریق فرستادن پیک، با شیعیان و پیروان خود ارتباط برقرار می ساخت و مشکلات آنان را برطرف می کرد. امام، گذشته از پیک­ها، از طریق نامه نگاری نیز با شیعیان ارتباط داشت و آنان را در موقعیت­های حساس راهنمایی می­کرد. نامه ای که امام به «ابن بابویه» نوشته، نمونه ای از این نامه ها است. امام دو نامه نیز به شیعیان قم و آبه (آوه) نوشته که

ص:72

متن آن ها در کتاب ها گردآمده است.(1)

بر اساس روایتی، امام عسکری علیه السلام بامداد روز هشتم ربیع الأول سال 260ق اندکی پیش از رحلت، نامه های فراوانی به مردم مداین نوشت.

 3. فعالیت­های سیاسی سرّی

امام عسکری علیه السلام با وجود همة مح__دودیت­ها و کنترل­ه__ای دستگ_اه خ__لافت، یک زنجی__ره فع__الیت­های سیاسی سرّی را رهبری می کرد که با گزینش شیوه های پنهان کاری، از چشم جاسوسان دربار، به دور می ماند.

 برای نمونه، عثمان بن سعید عمری _ از نزدیک ترین و صمیمی ترین یاران امام علیه السلام _ در پوشش روغ__ن ف__روشی فعالیت می کرد. شیعیان و پیروان آن حضرت، اموال و وجوه خود را به او می رساندند و او آن ها را در ظرف های روغن قرار داده، به حضور امام علیه السلام می­رساند.(2)

 4. پشتیبانی مالی از شیعیان

یکی دیگر از موضع گیری­های امام عسک__ری علیه السلام، حمایت مالی از شیعیان _ به ویژه از ی__اران خ__اص و نزدیک آن حضرت _ بود. این ک__ار سبب شد آنان زیر فشار مالی، جذب دستگاه حکومت عباسی نشوند.(3)

 5. آگاهی بخشی سیاسی به چهرهای برجستة شیعه

از دیگر فعالیت­های سیاسی امام عسکری علیه السلام، تقویت و توجیه سیاسی رجال مهم شیعه، برابر فشارها و سختی­های مب__ارزات سی__اسی، ب_رای حمایت از آرمان­های بلند تشیّع بود. از آن جا که شخصیت­های بزرگ شیعه در فشار بیشتری بودند، امام به تناسب مورد، آنان را راهنمایی می کرد و روحیة آنان را بالا می برد. همچنین می کوشید صبر و آگاهی آنان در برابر فشارها، تنگناها و تنگدستی ها فزونی یابد، تا بتوانند مسؤولیت بزرگ اجتماعی و سیاسی و وظایف دینی خود را به خوبی انجام دهند.

ص:73

6. بهره گیری از دانش غیبی برای ارشاد دیگران

امامان معصوم علیهم السلام، در پرتو ارتباط با پروردگار جهان، از دانش غیبی برخوردار بودند و در مواردی که اساس حقانیت اسلام یا مصالح بلندمرتبة امت اسلامی، در خطر قرار می گرفت، از این آگاهی به صورت «ابزار هدایت» استفاده می کردند. پیش گویی ها و گزارش های غیبی آنان، بخش مهمّی از زندگی ایشان را در بر می گیرد؛ با مطالعه در زندگی امام عسکری علیه السلام، چنین به نظر می رسد که آن حضرت، بیش از امامان دیگر، دانش غیبی خود را آشکار می ساخته است.(1)

پس از انتقال امام هادی علیه السلام به سامّرا، آن حضرت تحت مراقبت و کنترل شدی__د بود؛ از ای__ن رو امکان معرفی فرزندش «امام حسن علیه السلام» به عموم شیعیان، در جایگاه امام بعدی وجود نداشت. به طور اصولی این کار، زندگی او را از ناحیة حکومت وقت، در معرض خطر جدّی قرار می داد. به همین سبب کار معرفی امام عسکری علیه السلام به شیعیان و گ__واه گرفتن آنان در ای__ن باب، در ماه ه__ای پای__انی عمر ام__ام هادی علیه السلام صورت گرفت؛ به گون__ه ای که هنگام رحلت آن حضرت، گروهی از شیعیان از ام__امت ام__ام عسکری علیه السلام، آگ__اهی نداشتند.(2) امام عسکری علیه السلام برای زدودن زنگار شک ها و تردیدها و نیز برای حفظ یاران خود از خطر یا هدایت گمراهان، ناگزیر می شد پرده های حجاب را کنار زده، از آن سوی جهان ظاهر خبر دهد.

 7. معرفی حضرت مهدی علیه السلام به عنوان جانشین

یکی از مسؤولیت ه__ای بزرگ ام__ام عسکری علیه السلام، معرّفی حضرت مهدی علیه السلام به جانشینی خود بود. این ام__ر، زمانی سخت تر می­شد که آن حضرت می­بایست بنا به دلایلی، فرزند خود را در پردة «پنهان زیستی» نگه دارد، تا از گزند بدخواهان در امان بماند. با این ح__ال در م__وارد ف__راوانی، ب__ه معرفی جانشین خود به افراد مورد اطمینان پرداخته است.

 تعابیری که امام یازدهم برای معرفی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به کار برده، بدین قرار است:

ص:74

_ «هذا صاحبکم بعدی …؛(1) این، بعد از من صاحب شما است…».

_ «ان ابنی هو القائم من بعدی … ؛(2) همانا فرزندم، قائم بعد از من است….»

_ «هذا امامکم من بعدی و خلیفتی علیکم… ؛(3) این پیشوای شما پس از من و جانشین من بر شما است …».

_ «ابنی محمد هو الامام الحجة بعدی …؛(4) فرزندم محمد، همان امام و حجت پس از من است…».

و مواردی از این دست که در کتاب ها بدان اشاره شده است.

8. آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف

از آن جا که پنهان شدن پیشوا و رهبر هر جمعیت، یک حادثه غیر طبیعی و نامأنوس است و باور کردن آن و نیز تحمل مشکلات ناشی از آن، برای مردم دشوار است، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و امامان پیشین علیهم السلام، به تدریج مردم را با این موضوع آشنا ساخته، افکار را برای پذیرش آن آماده می کردند.

 این تلاش، در عصر امام هادی و عسکری علیهما السلام، به صورت جدی تری به چشم می خورد؛ چنان که امام هادی علیه السلام بعضی از کارها را به وسیلة نمایندگان انجام می داد و خود کمتر با افراد تماس می­گرفت. این امر در زمان امام عسکری علیه السلام، جلوة بیشتری یافت؛ زیرا با وجود تأکید بر تولد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، او را فقط به شیعیان خاص و بسیار نزدیک نشان می­داد. از سوی دیگر، تماس مستقیم شیعیان با خود آن حضرت نیز روز به روز محدودتر و کمتر می شد؛ به گونه ای که حتی در شهر سامرا از طریق نامه یا به وسیلة نم_ایندگ__ان خوی__ش، ب_ه مردم پاسخ می داد. بدین ترتیب، آنان را برای پذیرش اوضاع و شرایط عصر غیبت و ارتباط غیر مستقیم با امام آماده می ساخت. این همان روشی است که امام دوازدهم علیه السلام در زمان غیبت صغرا در

ص:75

پیش گرفت و به تدریج شیعیان را برای دوران غیبت کبرا آماده ساخت.(1)

حوادث ناگوار پس از شهادت امام عسکری علیه السلام :

سوگمندانه پس از امام عسکری علیه السلام، پدیده های ناگواری رخ داد که برخی بدین قرار است:

1. بازجویی حاکمان ستمگر از خانة آن حضرت، برای دستیابی به حضرت مهدی علیه السلام ؛(2)

2. برخورد جعفر کذّاب با مادر امام عسکری علیه السلام بر سر میراث؛

3. ترور، حبس، تهدید و اذیّت و آزار شیعیان؛

 شیخ مفید، تهدیدات بر ضد شیعه پس از شهادت امام عسکری علیه السلام، را یکی از تلخ ترین فرازهای تاریخ تشیّع یاد کرده است.(3)

4. اختلاف و چند دستگی بین شیعیان.

 یکی از حادثه های کمرشکن پس از شهادت امام عسکری علیه السلام، تفرقه ای بود که در میان برخی از شیعیان پدید آمد و آن ها را از یکپارچگی خارج کرد. البته این تفرق پیش از آن، از سوی امام عسکری علیه السلام پیش بینی شده بود. ابوغانم می گوید: از امام عسکری علیه السلام شنیدم که می فرمود: «در سال 260 پیروانم فرقه فرقه می شوند.»

آن گاه در ادامه ابوغانم می­گوید:

در آن سال امام عسکری علیه السلام رحلت فرمود و پیروان و یارانش متفرق شدند. دسته ای خود را منتسب به جعفر _ پسر امام دهم _ کردند، گروهی سرگردان شدند، عده­ای به شک افت_ادند، دست__ه ای در ح__الت سرگردانی ایستادند و جمعی دیگر به توفیق خدای سبحانه و تعالی بر دین خود ثابت ماندند.(4)

نیز ن.ک: پدر مهدی و اهل سنت، ولادت مهدی علیه السلام .

- - -

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نشانه­های او، نشانه­های ظهور آن حضرت، مدعیان دروغین، چگونه و از کجا ظهور می کند؟ پ__س از ظهور چگ__ونه حکومت خواهد کرد؟ چگونه دولت ها وقدرت ها برابر او سر ف_رود خ__واهند آورد؟ زندگی جامعه در عصر طلایی او، مدت حکومت عادلانه او، چگونه روزگارش به پایان می­رسد و…

 کتاب، شامل، چندین فهرست است که کار را برای خوانندگان آسان کرده است.

- - -

می گیرد؛ هر چند با عنایت به معنای لغوی واژة مزبور می توان جهان و نظم، حیات و نشاط و همة نعمت های موجود در آن را مدد گرفته از عالم غیب و از مصادیق امدادهای غیبی دانست؛ چن__ان ک__ه ق__رآن، اموال و فرزندان را از امدادهای خداوند دانسته است؛(1) ولی این ترکیب در اصطلاح به معنای مددهای غیبی ویژه در زندگی بشر است.

 با توجه به این که کمک های ویژة پروردگار با وجود غیر عادی بودن، به اسباب طبیعی مستند است و از

ص:79

سوی دیگر معجزات و کرامات نیز مستند به سبب های طبیعی غیر عادی است، به نظر می رسد مهم ترین ویژگیِ جداکننده معجزات پیغمبران و کرامات اولیا، از امدادهای غیبی این است که با وجود آن که هر دو به اذن خدا و وساطت نیروهای غیبی و اسباب طبیعی غیر عادی انجام می گیرد؛ ولی در معجزه و کرامت، خود شخص نقش اصلی دارد؛ اما در امداد غیبی شخص چنین نقشی ندارد و در حالی که امیدش از همه جا قطع شده است، مدد الهی از او دستگیری می کند.(1)

اگ__ر چه اس__اس قی__ام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر ام__ور طبیعی است، به اقتضای عظمت و گستردگی آن قیام جهانی، خداوند سبحانه و تعالی برخی از نیروهای پنهان و فوق طبیعی را در اختیار آن حضرت قرار خواهد داد،تا موجبات پیروزی ایشان، هر چه بهتر فراهم آید. نمونه هایی از امدادهای غیبی چنین است:

 1.یاری الهی

 یاری الهی،یکی از نمونه های بارز جانبداری خداوند سبحانه و تعالی از اهل ایمان و جریان حق است. قرآن در این باره می فرماید:

((وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیُّ عَزیزٌ))؛(2)

و به طور قطع، خداوند سبحانه و تعالی به کسی که [دین] او را یاری می کند، یاری می دهد؛ چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است.»

 این یاری، نه فقط پیامبران الهی را در بر می گیرد که در روایات فراوانی آن را یکی از عوامل پیروزی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دانسته اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «… قائم اهل بیت من، به یاری الهی تأیید می شود.(3)

 2. فرشتگان

از دیگر نیروهای غیبی خداوند سبحانه و تعالی که به یاری مؤمنان آمده و می آید، فرشتگان الهی هستند. خداوند سبحانه و تعالی در قرآن مجید، در مواردی چند یاری فرشتگان را بر شمرده است.

ص:80

2_1. فرشتگان یاری دهندة حضرت لوط علیه السلام

((قالَ فَمَا خَطبُکمْ اَیُّهَا المُرْسَلُونَ قَالُوا اِنَّا اُرْسِلْنا اِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ لِنُرْسِلَ عَلَیْهِم حِجارَةً مِنْ طینٍ مُسَوِّمَةً عِنْدَ رَبِک لِلْمُسْرِفینَ))؛(1)

… پس مأموریت شما چیست ای فرستادگان؟ گفتند: ما به سوی قوم مجرمی فرستاده شدیم تا بارانی از سنگ _ گل بر آن ها بفرستیم؛ سنگ هایی که از ناحیة پروردگارت برای اسرافکاران نشان شده است.

 2_2. فرشتگان جنگ بدر

((إِذْ تَسْتَغیثُونَ رَبَّکمْ فَاسْتَجابَ لَکمْ أَنّی مُمِدُّکمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکةِ مُرْدِفینَ))؛(2)

[به خاطر بیاورید] زمانی را [که از ش__دت ن__اراحتی در می__دان ب__در] از پروردگارتان تقاضای کمک می کردید و او تقاضای شما را پذیرفت [او گفت] من شما را به یک هزار از فرشتگان که پشت سر هم فرود می آیند یاری می کنم.

 2_3. فرشتگان در جنگ احزاب

 ((یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکمْ إِذْ جاءَتْکمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحًا وَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْها وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرًا))؛(3)

ای کسانی که ایمان آورده اید! نعمت خدا را بر خودتان به یاد آورید؛ در آن هنگام که لشکرهای [عظیمی] به سراغ شما آمدند؛ ولی ما باد و طوفان سختی بر آن ها فرستادیم و لشکریانی که آن ها را نمی دیدید [و به این وسیله آن ها را در هم شکستیم]. و خداوند سبحانه و تعالی به آنچه انجام می دهید، بینا است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در روایتی، پس از آن که یاری خداوندی را از جمله امدادهای غیبی مربوط به قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ذکر فرموده، چنین می گوید: … و به وسیلة فرشتگان خداوند سبحانه و تعالی یاری می شود… .(4)

از روایات استفاده می شود فرشتگانی که به یاری حضرت مهدی علیه السلام می شتابند، سه گروه هستند: فرشتگان مقرّب،

ص:81

فرشتگان حاضر در جنگ بدر،(1) فرشتگان حاضر در قیام امام حسین علیه السلام (2).

 3. افکندن ترس در دل دشمنان

خدای جهان آفرین، در قیام جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ترس و دلهره را بر قلب کافران و مشرکان و ستمگران حق ستیز خواهد افکند و آنان قدرت تصمیم گیری و دشمنی را از دست خواهند داد. البته این القای ترس، پیش تر نیز در زمان پیامبران وجود داشته است. قرآن شریف در آیات فراوانی به آن اشاره کرده است؛ از جمله می فرماید:

((سَنُلقِی فِی قُلُوبِ الَّذیِنَ کفَروُا الرُّعْبَ…))؛(3)

ما در دل های کسانی که کفر ورزیدند بیم و هراس خواهیم افکند.

 امام باقر علیه السلام در این باره فرمود:

قائم ما منصور به رعب (یاری شده با القای ترس در دل دشمنان او) است.(4)

 4. نیروهای طبیعت

بخشی از امدادهای غیبی الهی، تسخیر نیروها و امکانات طبیعی است که خداوند سبحانه و تعالی پیامبران خود را به آن ها مجهز کرده است؛ همانند: بادها، طوفان ها، ابرها و… که در قرآن از آن ها یاد شده است.(5)

 در روایات فراوانی، عوامل طبیعی از جمله امدادهای غیبی برای واپسین حجّت الهی ذکر شده است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در حدیث معراج به نقل از خداوند سبحانه و تعالی چنین فرموده است:

… و باد را مسخَّر او می کنم و گردنکشان سخت را رام او می سازم….(6)

 بنابراین، به روشنی می توان گفت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف افزون بر بهره مندی از یاران و اصحاب خود، به دلیل عظمت قیام جهانی خود به اذن و ارادة الهی، از

ص:82

امدادهای غیبی نیز استفاده خواهد کرد.

نیز ن.ک: ظهور، قیام، جبرئیل، یاران حضرت مهدی علیه السلام .

- - -

پیشوای معصوم علیه السلام به دلایلی که برخی از آن ها بر ما پوشیده است، غایب شده است.(1) این پنهان بودن، باعث شده است جامعه بشری از فواید ظاهری آن امام معصوم بی بهره

ص:84

باشد. یک منتظر راستین، کسی است که نه فقط به سبب محروم بودن خود از حضور ظاهری امام وضع موجود را بر نمی تابد که محروم بودن جامعه بشری از نعمت حضور ظاهری امام نیز او را آزار می دهد. او بر خود لازم می داند همة عواملی را که باعث غیبت آن حضرت شده است، به اندازه توان خود برطرف کند.

ب. امید دستیابی به وضع مطلوب

 یکی از نعمت های بزرگ خداوند در نهاد انسان، کمال طلبی او است، به گونه ای که همة فعالیت های خود را در سمت آن، سوق می دهد.

ج. حرکت و تلاش برای گذر از وضع موجود و قرار گرفتن در وضع مطلوب

شکی نیست غیبت آخرین پیشوای معصوم، سبب می شود برخی راه های کمال بر انسان و جامعه بسته شود. در انتظار، امید به دستیابی وضع بهتر، مؤلفه ای اساسی است که انسان را از رکود و خمودگی برحذر داشته، او را به تلاش در راه رسیدن به وضع مطلوب وا می دارد. در این صورت، اگر به دلایلی به وضع مطلوب هم نرسید، به دلیل اهتمام و سعی او، خداوند سبحانه و تعالی پاداش کسانی را آن مرحله را درک می کنند به او خواهد داد.

این امیدواری، ناگزیر مراحلی را در بر خواهد داشت که برخی بدین قرارند:

 1. آگاهی به عدم حضور ظاهری امام

گاهی انسان در زندگی کمبودی دارد؛ امّا به سبب آن که به آن کمبود آگاهی ندارد، هرگز در پی رفع آن کمبود هم نمی رود و هرگز برای جبران آن از خود تلاشی نشان نمی دهد؛ پس در نخستین مرحلة انتظار، می بایست آگاه شد که حجت الهی در پردة غیبت است.

 2. احساس نیاز به امام حاضر

 ممکن است در عصر پنهان زیستی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف کسی به غیبت آن حضرت آگاهی هم داشته باشد؛ امّا هرگز به این دیدگاه نرسیده که جامعة بشری نیازمند چنین رهبری الهی است. به بیان دیگر، مؤلفة پیشین وجود دارد؛ امّا فرد هرگز به آن حجت الهی احساس نیاز پیدا نکرده است. او بر این باور است که مردم چه نیازی به امام معصوم دارند؛ در حالی که زندگی خود را سپری می کنند. چنین کسی هرگز نمی تواند انتظار ظهور حضرتش را درون خود پدید آورد.

ص:85

3. یقین به ظهور امام غایب

شکی نیست کسانی که به ظهور امام غایب یقین ندارند، در انتظار نیز نخواهند بود؛ بلکه انتظار برای آن ها بی معنا خواهد بود.

 هر قدر آگاهی و یقین شخص به ظهور امام علیه السلام بیشتر و عمیق تر باشد، انتظارش به آن، بیشتر است. اگر شک و تردیدی در اصل وقوع آن داشته باشد یا اعتقادش به آن سست و ضعیف باشد، انتظارش هم به همان اندازه سست خواهد بود.

پیشوایان معصوم علیهم السلام با در نظر گرفتن این نکتة اساسی، همواره در سخنان نورانی خود، باور قطعی به ظهور آخرین حجّت الهی را تقویت کرده، ایشان را از هرگونه ناامیدی، پرهیز می دادند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

قیامت بر پا نمی شود، تا این که قیام کننده ای به حق از خاندان ما قیام کند و این، هنگامی است که خداوند به او اجازه فرماید. هر کس از او پیروی کند، نجات می یابد و هر کس از او سرپیچد، هلاک خواهد شد.(1)

 4. دوست داشتن ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

کسی که به ظهور امام زمان علیه السلام معتقد است و وقوع آن را هم نزدیک می بیند، هر قدر ظهور موعود را بیشتر دوست بدارد، انتظارش برای آن بیشتر خواهد بود و اگر آن را خوش نداشته باشد، انتظارش ضعیف و سست می شود. این دوست داشتن فقط زمانی به وجود می آید که مؤمنان، تصویر روشنی از زمان ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف داشته باشند، تا این که نه فقط از آن نهراسند، بلکه برای وقوعش لحظه شماری کنند.

 متأسفانه تصویرسازی دوران ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همواره از افراط ها و تفریط ها در امان نبوده است. گاهی دوران حکومت آن حضرت را سخت ترین و تلخ ترین دوران یاد می کنند و گاهی آن دوران را دوران رفاه و آسایش مطلق و تن پروری معرفی می نمایند که بدون تردید، هر

ص:86

دو تصویر، زیان های خود را در باورهای جامعه گذاشته است.

5. نزدیک دانستن ظهور

اگر چه انتظار با مؤلفه های یاد شده تحقق می یابد، نزدیک دانستن ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می تواند بر شدت انتظار افزوده، آمادگی فرد را افزایش دهد. نزدیک دانستن ظهور باعث می شود توجه به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیش از پیش افزایش پیدا کند، مشکلات دیگر، تحت الشعاع قرار گرفته، تمام رفتار در راستای خشنودی آن حضرت انجام شود.

فضیلت انتظار فرج

 روایاتی که سخن از انتظار گفته اند، به دو دسته کلی تقسیم می شود:

1. انتظار فرج به معنای عامّ

 در این معنا، آموزه های دینی بر آن است تا افزون بر بیان فضیلت «گشایش عمومی» و امید به آینده، و سوق انسان ها به این عرصه، نومیدی را نیز نکوهش کرده، از ورود جوامع بشری به آن جلوگیری کند.

 اهتمام آموزه های اسلامی در بیان معنای عام انتظار و امید، تا بدان حد بوده که از آن، با بلندترین عنوان ها یاد نموده، ارزش های شگف__ت آوری برای آن ذکر کرده است.

برخی عبادت ها بر برخی دیگر برتری دارد؛ از این رو انجام آن، اف__زون ب__ر آن که در کان_ون تأکید آموزه های دینی است، از پاداش افزون تری نیز برخوردار است و نقش آن، در سازندگی انسان بیشتر است.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پس از آن که انتظار فرج را در زمرة عبادت های خداوند سبحانه و تعالی دانسته است، آن را یکی از برترین عبادت ها برشمرده، فرمود:

برترین عبادت انتظار فرج است. (1)

دربارة اهمیّت انتظار فرج _ افزون بر آنچه اشاره شد _ به روایاتی بر می خوریم که بسی شگفتی آور است و آن، این که انتظار را نه فقط «جهاد» که «برترین جهاد» دانسته است. از این نوع روایات نیز به خوبی استفاده می شود انتظار، از نوع عمل است. رس__ول گ__رامی اس__لام صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:

ب__رترین جهاد امت من انتظار گشایش است.(2)

ص:87

2. انتظار فرج به معنای خاص

در این معنا، انتظار به معنای چشم به راه بودن آینده ای ب__ا تم__ام ویژگی های یک جامعه مورد رضایت خداوند سبحانه و تعالی است که یگانه مصداق آن دوران حاکمیت آخرین ذخیرة الهی وجود مقدّس حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است. امام باقر علیه السلام آن گاه که دین مورد رضایت خداوند سبحانه و تعالی را تعریف کرد، پس از شمردن اموری فرمود:

…و تسلیم به امر ما و پرهیزکاری و فروتنی و انتظار قائم ما…. (1)

 از روایات انتظار ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به دست می آید انتظار ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نه فقط راه رسیدن به جامعه موعود است؛ بلکه خود نیز موضوعیت دارد؛ بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد که به مورد انتظار خویش دست یابد یا دست نیابد.

در این باره شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: «چه می فرمایید در بارة کسی که دارای ولایت پیشوایان است و انتظار ظهور حکومت حق را می کشد و در این حال از دنیا می رود؟»

 حضرت علیه السلام در پاسخ فرمود: «او، همانند کسی است که با حضرت قائم در خیمه او باشد.» سپس کمی سکوت کرد و فرمود: «مانند کسی است که با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در مبارزاتش همراه بوده است.» (2)

انواع انتظار

انتظار، دو گونه تفسیر شده است:

1. انتظار درست و سازنده

همان انتظار راستینی است که در روایات، آن را با فضیلت ترین عبادت و برترین جهاد امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دانسته اند که تحرک بخش و تعهدآور است.

 یکی از اندیشوران معاصر در گفتاری کوتاه و جامع، انتظار را این گونه تفسیر کرده است:

 معنای انتظار ظهور مصلح حقیقی و نجات بخش الهی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف این نیست که مسلمانان در وظایف دینی خود دست روی دست گذاشته و در

ص:88

آنچه بر آن ها واجب است، مانند یاری حقّ، زنده کردن قوانین و دستورهای دینی، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر فروگذاری کنند و به این امید که قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف بیاید و کارها را درست کند، از آن ها دست بردارند. هر مسلمان، موظف است خود را به انجام دستورهای اسلام مکلف بداند؛ برای شناسایی دین از راه صحیح، از هیچ کوششی فروگذاری نکند و به توانایی خود از امر به معروف و نهی از منکر دست نکشد؛ همچنان که پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «همة شما رهبر یکدیگر و در راه اصلاح هم مسئول هستید.» (1)

 بر این اساس، یک مسلمان نمی تواند به دلیل انتظار به ظهور مهدی مصلح، از وظایف مسلّم و قطعی خود دست بکشد یا کوتاه بیاید؛ چه، انتظار به ظهور، نه اسقاط تکلیف می کند و نه مجوز تأخیر انداختن عمل را می دهد. سستی در وظایف دین و بی تفاوتی به آن به هیچ وجه جایز نیست.(2)

2. انتظار نادرست و ویرانگر

 انتظار ویرانگر، فلج کننده و باز دارنده که در واقع نوعی اباحی گری است، همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته است و این بزرگان پیروان مکتب اهل بیت را از آن پرهیز داده اند.

علامه مطهری در این باره می نویسد:

برداشتِ قشری از مردم از مهدویّت و قیام و انقلاب مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم ها، تبعیض ها، اختناق ها، حق کشی ها و تباهی ها ناشی می شود؛ نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است. آن گاه که صلاح به نقطة صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل، یکه تازِ میدان گردد و جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می دهد و دست غیب برای نجات حقیقت _ نه اهل حقیقت؛ زیرا حقیقت، طرفداری ندارد _ از آستین بیرون می آید؛ بنابراین هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر

ص:89

اصلاح یک نقطه روشن است؛ تا در صحنة اجتماع، نقطة روشنی هست، دست غیب ظاهر نمی شود. بر عکس، هر گناه و هر فساد، هر ستم و هر تبعیض و هر حق کشی و هر پلیدی ای به حکم این که مقدمة صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می کند رواست؛ زیرا (هدف ها وسیله های نامشروع را مشروع می کنند)؛ پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است… .

 این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف و این نوع انتظار فرج که به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی منج__ر می شود و ن__وعی اباحی گری باید شمرده شود، به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی دهد.(1)

بنیانگذار نظام اسلامی ایران، در بیاناتی ارزشمند پس از بیان برداشت های نادرست از انتظار، کسانی را که چنین تصوراتی دارند، به شدت سرزنش کرده است.(2)

 بنابراین، منتظر راستین، برای چنان برنامه مهمی، هرگز نمی تواند نقش تماشاگر را داشته باشد؛ بلکه باید از هم اکنون به طور حتم در صف یاران آن حضرت قرار گیرد؛ چرا که ایمان به نتایج و عاقبت این تحوّل بزرگ، هرگز به او اجازه نمی دهد در صف مخالفان باشد و قرار گرفتن در صف موافقان نیز محتاج داشتن «اعمال پاک» و «روحی پاک تر» و برخورداری از «شهامت» و «آگاهی» کافی است.

آثار انتظار

در انتظار و امید به آینده ای روشن و رشدآفرین است که، بسیاری از نیازهای روحی و جسمی انسان ها پاسخ داده می شود. آدمی در پرتو انتظار و امید، رنج ها و گرفتاری ها را تحمل می کند و با کشتی امید و آرزو در دریای پرتلاطم و طوفان زای زندگی، به سلامت به سیر خود ادامه می دهد.

 اگر کسی به راستی به همة شرایط انتظار، پای بند باشد و بایسته های آن را انجام دهد، آثاری تربیتی برای وی در پی خواهد داشت که برخی چنین است:

 1. گسترش امیدهای راستین

 روشن است که انسان برای گذران

ص:90

زندگی و پذیرش دشواری های آن، نیازمند انگیزه ای نیرومند است که در پدیده ای با نام «امید به آینده» تجلی می یابد؛ آینده ای که به مراتب، عالی تر، زیباتر و بهتر از امروز باشد. این مسأله _ به ویژه برای جوانان _ دارای اهمیّت بیشتری است؛ زیرا آنان می توانند در پرتو امید به فردایی بهتر به نیروی فراوان خود، جهت و معنا بخشند.

 2. پویایی و نشاط

 زندگی انسان، آن زمان قابل توجیه است که آثار حرکت، پویایی و شادابی در تمام زوایای آن به چشم خورد. آن گاه که انسان، به وضعیت موجود راضی نیست و در صدد ایجاد شرایطی بهتر است، همانا در انتظار به سر می برد.

 این اثر ارزنده در جوامع شیعی به روشنی تمام دی__ده می شود؛ به گونه ای که آن را از دیگر جوامع به روشنی تم__ام، متمایز و برج__سته ساخته است.

 3. وحدت و هم گرایی

 انتظار _ افزون بر آثار فردی _ دارای آثار اجتماعی فراوانی نیز است که از مهم ترین آن ها می توان به وحدت، انسجام و همدلی بین منتظران اشاره کرد. این همدلی، به سبب توجه به هدف مشترکی است که در مسألة انتظار به روشنی تمام در چشم انداز آن، قابل دیدن است.

 امروزه ثابت شده است افرادی که در پی هدفی مشترک هستند، از عملکردی مشابه برخوردارند؛ به گونه ای که هم گرایی در آن ها در مقایسه با جوامع دیگر، بسیار است. در جامعة شیعی، انتظار ظهور مردی از سلالة پاک رسول گرامی اسلام عجل الله تعالی فرجه الشریف باعث شده است همة پیروان این آرمان مقدس، از همدلی بسیار خوبی برخوردار باشند.

 4. احساس حضور

 یکی دیگر از آثار غیر قابل تردید در انتظار راستین، احساس حضور در محضر آن امام غایب از سویی و احساس حضور آن امام غایب در زندگی از سوی دیگر است. یک منتظر راستین، همواره بر این باور است که همة کارهای او در نگرگاه آن امام پنهان است و این خود در اصلاح رفتار وی بسیار مؤثر است. این مهم، نه فقط به اصلاح فرد منجر می شود که رفته رفته به اصلاح و سلامت اخلاقی جامعه می انجامد که خود در زمینه سازی ظهور، نقشی بس مهم و انکار ناپذیر خواهد داشت.

ص:91

5. آمادگی همه جانبه

 انتظار مصلح جهانی به طور قطع، به معنای آماده باش کامل فکری، اخلاقی، مادی و معنوی برای اصلاح همة جهان است. اصلاح تمام روی زمین و پایان دادن به همة ظلم ها و نابسامانی ها، شوخی نیست و نمی تواند ک__ار ساده ای باشد. آماده باش برای چنین هدف بزرگی، باید متناسب با آن باشد؛ یعنی باید به گستردگی و ژرفای آن باشد.

 6. مراقبت اجتماعی

 منتظران راستین وظیفه دارند مراقب حال یک دیگر نیز باشند و علاوه بر اصلاح خویش، در اصلاح دیگران نیز بک__وشند؛ زی__را برنامة عظیم و سنگینی ک__ه منتظر آنند، یک برنامة فردی نیست.

نیز ن.ک: منتظر، زمینه سازان ظهور، یاران حضرت مهدی علیه السلام .

- - -

در قلمرو وظایف حکومت است.

اقسام انتقام

حس انتقام جویی یک اصل حیاتی است که خداوند آن را در وجود همة انسان ها و حتی برخی حیوانات به

ودیعه نهاده است؛ لیکن بهره وری از این حس خدادادی به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن دارای احکام و وجوه گوناگونی است که می توان آن را به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم کرد.

1. انتقام پسندیده و لازم

اسلام، با هرگونه ظلم و تعدی، به فرد یا جامعه مخالف است؛ ازاین رو مقابله با ستمگران و گرفتن حق مظلومان را امری ممدوح و گاه واجب می شمارد. قرآن کریم در آیات 14و 15 سورة توبه، به مسلمانان فرمان می دهد با کافران و مشرکان نبرد کنند، تا ضمن رفع شرک و کفر از روی زمی__ن، خش__م م__ؤم__نان ستمدیده فرو نشسته و دل های آنان تشفی یابد. شاید پسندیده بودن و وجوب انتقام در این موارد بدان سبب باشد که اگر از ستمگران انتقام گرفته نشود. موجب گستاخی آنان و پایمالی حقوق دیگران شده و فساد و ناامنی در جامعه گسترش می یابد.

2. انتقام مُجاز

اگر ستم و تجاوز متوجه شخص انسان شده باشد و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد، این کار، جایز و روا خواهد بود؛ بدین معنا که انسان در این گونه موارد، بین گرفتن انتقام از ظالم یا عفو او مخیّر است. البته گرفتن انتقام به طور مطلق و در همة موارد روا نیست؛ بلکه در مواردی جایز است که اسلام آن را روا دانسته باشد.

3. انتقام مذموم و ناروا

انتقام، اگر برخاسته از تعصب های جاهلانه، دشمنی های نابجا و همراه تجاوز و تعدی باشد، ناروا و ناپسند است؛ زیرا در این انتقام ها نه فقط حقی ب__ه دست نی__امده و ظلمی برطرف نمی گردد، بلکه خود موجب پای مالی حقوق دیگران و منشأ ظلم و فساد خواهد گشت. انتقامی که در روایات و کتب اخلاقی از رذایل اخلاقی شمرده شده است و مؤمنان از آن نهی شده اند، چنین انتقامی است.

از روایات فراوانی استفاده می شود حضرت مهدی علیه السلام هنگام قیام جهانی خود، از ستمگرانی که به خاندان او و

ص:93

بشریت ستم کردند، انتقام خواهد گرفت؛ چه آنان که حقوق پدران او را غصب کردند و مردم را از بهره مندی از این چراغ های هدایت محروم ساختند، و چه آنان که به فرودستان در طول تاریخ ستم کردند؛ بدین سبب است که یکی از لقب های آن حضرت، منتقم است.

 رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در حدیث معراج، پس از بیان دیدن نور پیشوایان معصوم علیهم السلام و آخرین جانشین خود میان آن ها، فرمود: …عرض کردم: «پروردگارا! اینان چه کسانی هستند؟» فرمود: «ایشان پیشوایانند و این قائم است؛ همو که حلال مرا حلال می کند و حرام مرا را حرام می سازد و از دشمنان من انتقام می گیرد…»(1).

 البته تفاوتی نمی کند خداوند به دست او از دشمنانش انتقام بگیرد یا این که خود حضرت از دشمنان خود و خاندانش انتقام بگیرد.

نیز ن.ک: منتقم، قیام.

- - -

بود.(1)

 برابر خطر دوم، عالمان و مراجع تقلید به مبارزاتی جدّی دست زدند.

از میانة دهة30 یک تشکل مذهبی

ص:95

ویژه با هدف مبارزه با بهائیت تهران و سپس دیگر شهرها پدید آمد. انجمن خیریّة حجّتیة مهدویّه به سال1332 ش با تلاش شیخ محمود ذاکرزاده تولایی، معروف به شیخ محمود حلبی (1279 _ 1376 ش) با همکاری جمع زیادی از متدینان که تحت عنوان هیئت مدیره، امور انجمن را اداره می کردند، فعالیت خود را آغاز و تا آغاز پیروزی انقلاب اسلامی، به فعالیت فرهنگی بر ضد این فرقه اشتغال داشت و تلاش می کرد افزون بر جمع آوری اطلاعات، به تربیت نیرو برای مقابله با بهائیان و تبلیغات آنان بپردازد. از آن جا که کار عمدة آقای حلبی پس از شهریور بیست، کارهای تبلیغی در قالب منبر بود و در این کار، مهارت و شهرت خاصی به دست آورده بود، همراه جمعی از فعالان مذهبی مشهد و نیز انجمن ها و هیأت های مذهبی، به طور منظم با بهائیان درگیر شدند.

 اساسنامة انجمن حاوی اصولی بود که چهار چوب فعالیّت آن را مشخص می کرد: تبلیغ دین اسلام و مذهب جعفری و دفاع علمی از آن، تشکیل کنفرانس ها و سمینارهای علمی و دینی در نقاط گوناگون کشور با رعایت مقررات عمومی، چاپ و پخش جزوات و نشریه های علمی و دینی با رعایت مقررات مطبوعاتی کشور، تأسیس کلاس های تعلیم و تدریس اخلاق و معارف اسلامی با رعایت مقررات عمومی، ایجاد کتابخانه و قرائتخانه و اماکن ورزشی با رعایت قوانین مربوطه، انجام امور خیریه عمومی و مساعدت فرهنگی مؤسسات اسلامی و برقراری تماس با مجامع بین المللی با نظر مقامات ذی صلاحیت و … در تبصرة دوم این اساس نامه تأکید شده بود که «انجمن به هیچ وجه در امور سیاسی مداخله نخواهد داشت و نیز مسؤلیت هر نوع دخالتی را که در زمینه های سیاسی از طرف افراد منتسب به انجمن صورت گیرد، بر عهده نخواهد داشت.» این، همان تبصره ای بود که انقلابیون پیش و پس از انقلاب، از آن ناراحت بودند.

 انجمن در هر شهری، دفتری داشت که تحت عنوان بیت (بیت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ) شناخته می شد. ای__ن بیت، مسؤلی داشت و زیر نظر وی سه گروه تدریس، تحقیق و ارش__اد فعالیت می کردند. گ__روه نخست به آموزش نیروها در سه مرحلة ابتدائی، متوسط و عالی می پرداختند. گروه دوم در پی یافتن افرادی از مسلمانان بودند که تحت تأثیر

ص:96

بهائی ها، به این آیین گرویده بودند و گروه سوم، کار ارشاد این افراد را با شیوه های خاصّ خود دنبال می کردند. سخنرانی های عمومی نیز در محافلی که بیشتر منازل بود، برگزار شده و از سخنرانان معروف استفاده می ش__د. ب__ه طور معمول، در سال روز تولد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز جشن هایی برگزار می شد. بیشتر افرادی که از بهائیت بر می گشتند، توبه نامه و تبرانامه ای می نوشتند که متن بسیاری از آن ها در یک مجموعه، در کتابخانة آستان ق__دس نگهداری می شود. این جلسات بیشتر توسط سخنرانانی اداره می شد که خود انجمن تربیت کرده بود. نکتة قابل توجه آن که این افراد غیر روح__انی بودند. انجمن در ای__ن باره استدلال های ویژه خود را داشت. این نیروها از مدارس برگزیده می شدند و در این میان مدرسة علوی جایگاه خاص خود را داشت. این مدرسه به همان اندازه که خاستگاه بسیاری از نیروهای مذهبی بود که در انقلاب اسلامی فعالانه شرکت کردند، فرصتی برای انجمن بود تا از میان آنان کسانی را برای کارهای فکری و تبلیغی خود گزینش کند.(1)

ای__ن انجمن پیش از انقلاب، با فرستادن نامه هایی برای برخی مراجع و بزرگان از جمله رهبر فقید انقلاب که در آن اهمیت مبارزة با بهائیت را گوشزد کرده، فعالیت های خود را در این زمینه شرح می دادند، تأییدیه هایی برای خود می گرفتند که امروزه نیز بدان ها استناد می کنند.

افکار و عقاید انجمن حجتیه

 1. بهائیت، دشمن اصلی

همواره مؤسس انجمن تأکید می کرد: امروز امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از کسی جز این خدمت را نمی پذیرد و چیزی جز این انتظار ندارد. به خدا قسم! امروز تکلیف شرعی و دینی همة ما آن است که با بهائیت مبارزه کنیم.(2)

 2. جدایی دین از سیاست

 در تبصرة 2 از ماده دوم اساسنامة انجمن، تصریح شده است: انجمن به هیچ وجه در امور سیاسی مداخله نخواهد کرد و مسئولیت هر نوع دخالتی را که در زمینه های سیاسی از طرف افراد منتسب به انجمن صورت گیرد، به

ص:97

عهده نخواهد گرفت.(1)

 بر این اساس چنانچه فردی از اعضای انجمن به طرف مسائل سیاسی کشیده می شد، بی درنگ عذر او را می خواستند. به زعم آنان اسلام یگانه دین عبادت است و دخالت در سیاست، زیبندة پیشوایان دینی نیست.(2)

3. ناموفق بودن قیام های پیش از ظهور

 آنان با استفاده از برخی روایات، صاحب پرچم های قیام پیش از ظهور را گمراه می دانستند و تشکیل حکومت و بسط عدل را در جهت انسداد باب مهدویّت می شمردند.(3)

در 15 خ__رداد 1342، ک__ه قی__ام خونینی آغاز گشت و حاصل آن، هزاران شهید بود، رهبر انجمن، با اعتراض شدید، امام را مورد مؤاخذه قرار می دهد ک__ه چ__ه کسی مسئول ای__ن همه خون های به هدر رفته است؟ وی طی یک سخنرانی در مدرسة مروی، امام را مسئول ریختن خون جوانان در 15 خرداد دانست.(4)

 4. بی معنا بودن جهاد در دوران غیبت

 شیخ حلبی در این باره می گوید: [شیعه می گوید:] در عصر غیبت امام زمان علیه السلام جهاد نیست. چرا؟ چون حاکم اسلامی که باید معصوم باشد، مصداق پیدا نکرده است. وظیفه داریم فقط دین خود را حفظ کنیم. تکالیف شرعی مان را انجام دهیم و به شبهات منکران پاسخ دهیم و دیگر هیچ.(5)

 ناگفته نماند برخی از آنچه در دهه های اخیر به انجمن یاد شده نسبت داده می شود و در مواردی برای مقابلة با آن ها بدان استناد می شود، به هیچ وجه به همة افراد در همة رده ها قابل انطباق نیست. اگرچه برخی باورها و نسبت ها به برخی عوام از این گروه درست می نماید، به تحصیل کردگان و فرهیختگان از این مجموعه نسبت های

ص:98

نادرستی است. چنان چه برخی نسبت ها از جمله باور آن ها به انجام فساد و گناه برای نزدیک کردن ظهور، محل تأمل است. و کسی نیز به روشنی ادعا نکرده که این مجموعه، مردم را به فساد و ستم سفارش کرده اند. سخنرانی های موجود از مؤسس انجمن گواه بر این مدعاست.

 انجمن حجتیه و انقلاب اسلامی

از دیدگاه های کلّی این گروه که به برخی از آن ها اشاره شد، به خوبی به دست می آید کسانی که بر آن مبانی پافشاری داشتند، هرگز با انقلاب اسلامی رابطه ای برقرار نکردند؛ چه این که این قیام شیعی را بر خلاف دیدگاه خود می دانستند. یکی از تئوری پردازان و مؤثران در شکل گیری انقلاب شکوهمند اسلامی در این باره می گوید: آنان مبارزه را ممنوع کرده و معتقد بودند این مبارزه به جایی نمی رسد. مسئولان انجمن اعلام کردند: هر کس مایل به شرکت در فعالیت های سیاسی و تظاهرات باشد، باید از انجمن کناره گیری کند. در این ایام، بسیاری از اعضا که عمدتاً مقلد امام خمینی؛ بودند، افزون بر شرکت در فعالیت های ضد رژیم، برخوردهای فکری با انجمن را آغاز کردند و برخی با عنوان سازمان «عباد صالح» انشعاب یافتند.(1)

 آیت الله خزعلی در این باره می گوید:

چون مسألة بهائیت امری خیلی مهم برای مسلمین بود آن ها (انجمن) سعی کردند در انقلاب شرکت نکرده و به این مهم نپردازند؛ چون فکر نمی کردند انقلاب پیروز شود. اجازة فعالیت به افراد انجمن داده نمی شد و علت آن هم این بود که افراد اگر بخواهند کار سیاسی بکنند، سازماندهی انجمن پاشیده شده و نمی تواند دیگر با بهائیت مبارزه کند.(2)

 بنابراین نیروهای تربیت شده در انجمن در سطوح گوناگون، پس از انقلاب به سه دسته تقسیم شدند:

برخی مانند آقای پرورش، دکتر صادقی استاد دانشگ__اه الهیات مشهد، عبد الکریمی است__اد دانشگ__اه مشهد، مهندس مصحف و بسیاری دیگ__ر به انقلاب پیوستند. از میان اینان، جوانانی نیز بودند که دست کم چند سالی انجمن را تجربه کرده و به صف انقلابیون پیوسته بودند. برخی مانند

ص:99

آقای طیّب که مسئولیت برگزاری مراسم سخنرانی ها را در تهران بر عهده داشت، نه فقط به انقلابیون پیوست، بلکه به نوعی برابر انجمن هم قرار گرفتند.

 دستة دوم در برابر انقلاب بی تفاوت ماندند. و دستة سوم، به انتقاد از آن پرداخته به صف مخ__الفان _ از نوع دیندار _ پیوستند.

 انجمن، چند ماه پیش از انقلاب، یعنی در شهریور 57 مواضع خود را در ارتباط با سیاست تغییر داده، شروع به همراهی با انقلاب کرد. پس از انقلاب از سوی برخی از رهبران انقلابی، انجمن به عنوان یک عنصر خطرناک معرفی شده و برای جلوگیری از نفوذ آن در مراکز، تبلیغات گستردهی بر ضد آنان آغاز شد. این اعتراضات که غالباً در پ__وش__ش دف__اع از انق__لاب ص__ورت می گ__رفت، ب__ه م__رور به حذف شمار زی__ادی از چهره های مذهبی ب__ا سابقه منج__ر شد. طبع__اً ب__رخی از سوابق برخوردهای منفی رهبران انجمن با جریان انقلاب به عنوان یک تجربه برای موضع گیری بر ضد آنان مورد استفاده قرار گرفت؛ برای نمونه امام خمینی که روزگاری آقای حلبی را تأیید می کرد، در سال های پیش از انقلاب به تدریج به حرکت انجمن بدبین شده و حمایت خود را قطع کرد.(1)

 با این همه، جهت گیری انجمن پس از انقلاب به تدریج به سمت هواداری از آن پیش می رفت. آقای حلبی از مشهد کاندیدای مجلس خبرگان قانون اساسی شد و 307374 رأی آورد؛ اما برگزیده نشد. نوع هواداری انجمن از نشریّه انتظار که انجمن پس از پیروزی انقلاب آن را انتشار می داد، به دست می آمد؛ اما مخ__الفت با آن، در سال شصت اوج گرفت و برخی از جریان های افراطی درون انقلاب، به ویژه نیروهای سازمان مجاهدین انقلاب با هر نیّتی که بود، درست در وقتی که امکان بهره گیری از بیشتر از نیروهای مذهبی می رفت، یک جبهة داخلی بر ضد نیروهای متهم به وابستگ__ی ب__ه انج__من گ__شوده و دشواری هایی را پدید آوردند.

 برخی از این نیروهای چپ افراطی که آن زمان در محور این فعالیت قرار داشتند، بعدها به فرو غلطیدن به دامن تفریط از آن اقدام ها اظهار پشیمانی کردند؛ از آن جمله انتشار کتابی با عنوان «در شناخت حزب

ص:100

قاعدین» از «عماد الدین باقی» در سال1362 بود که ضربه سختی بر انجمن وارد کرد. این کتاب پیش از آن به صورت بخش بخش در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید، زمانی که کتاب در تیراژ بالغ بر هشتاد و هشت هزار نسخه به چاپ رسید، ضربه ای سهمگین بر انجمن وارد آمد. پس از اشاره غیر مستقیم رهبر انقلاب به انجمن که بدون تصریح به اسم انجمن صورت گرفته و ضمن آن از ایشان خواسته شده بود اعوجاجات خود را کنار بگذارند، انجمن در سال 1362ش، به طور رسمی تعطیلی خود را اعلام کرده و ضمن آن توضیح داد که چون خود را مصداق سخنان رهبر انقلاب نمی داند انجمن را تعطیل می کند.

 انجمن در شوال1403 ق ضمن بیانیه ای با اعلام این مطلب افزود:

بر اساس عقیدة دینی و تکلیف شرعی خود، تبعیت از مقام معظم رهبری و مرجعیت و حفظ وحدت و یکپارچگی امت و رعایت مصالح عالیه مملکت و ممانعت از سوء استفاده دستگاه های تبلیغاتی بیگانه و دفع غرض ورزی دشمنان اسلام … اعلام می داریم که از این تاریخ، تمام جلسات انجمن تعطیل می باشد و هیچ کس مجاز نیست تحت عنوان این انجمن کوچک ترین فعالیتی کند.(1)

 به نظر می رسد انجمن به جز ک_اره__ای تبلیغی و برگ__زاری ب__رخی جلسات ضد کمونیستی و مارکسیستی، ب__ه نقد ج__دّی عقاید به__ایی هم می پرداخت؛ گر چه این مسأله ممکن بود در قالب کمک به دیگر نویسندگان باشد که نمونه آن آقای محمّد باقر نجفی در کتاب بهائیان است که از آقای حلبی به دلیل در اختیار نهادن برخی اسناد تشکر کرده است. همین طور خود آقای حلبی هم گویا به نقد «ایقان» مشغول بوده و مرحوم محیط طباطبایی در مقاله ای گفته است: آقای حاجی شیخ محمود حلبی … 154 غلط ادبی از متن ایقان بیرون آورده و در کتاب پژوهش جامع در بارة ایقان تألیف خود به تفصیل یاد کرده است.(2) یادآوری آن لازم است که طبعاً در این سال ها مبارزه با بهائیت منحصر به انجمن حجّتیه نبود. در اطلاعیه هایی که گاه از

ص:101

سوی مراجع انتشار می یافت، با نفوذ اقتصادی بهائیان مبارزه می شد.

 در سال های پس از انقلاب همچنان موضوع انجمن حجّتیه مطرح بوده و تا کنون که نزدیک به 24 سال از انقلاب می گذرد، هر از چندی، برخی جناح ها باز هم از نفوذ انجمن حجّتیه سخن می گویند.(1)

نیز ن.ک: بهائیت، انتظار.

- - -

نصارا با آن استدلال می کند.(1) پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «تورات و انجیل را از سرزمینی که انطاکیه نامیده می شود، بیرون می آورد.»(2)

و به وسیلة آن کتاب ها، با مسیحیان و یهودیان به استدلال می پردازد و سرانجام، بسیاری از آن ها اسلام می آورند.(3)

نیز ن.ک: دین در عصر ظهور، موعود مسیحیت، موعود یهودیت.

- - -

می توان به دو دسته تقسیم کرد:

نخست. کتاب های عمومی

در این منابع روایات مربوط به مهدویت و حضرت مهدی علیه السلام در کنار دیگر روایات ذکر شده است.

برخی از این کتاب ها عبارتند از:

 _ المصنف، اثر ابوبکر عبد الرزاق بن همام صنعانی (م211 ق)

 وی در این کتاب فصلی را با عنوان «باب المهدی» سامان داده و در آن بیش از ده حدیث نقل کرده است. وی پس از این باب، با عنوان باب «اشراط الساعة» به برخی موضوعات دیگر اشاره کرده است. این اثر، از نخستین کتاب های اهل سنّت است که احادیث مربوط به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به شکلی منظم، گرد آورده است.

_ کتاب الفتن، اثر حافظ ابوعبد الله نعیم بن حماد المروزی (م 229 ق)؛

وی در این کتاب، احادیث فراوانی دربارة حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ویژگی­ها و حوادث عصر او روایت کرده است.

 _ المصنف فی الاحادیث و الآثار، اثر حافظ عبد الله ب__ن محمد ب__ن ابی شیبه کوفی (م235 ق)؛

 وی در فصل 37 این کتاب، بخشی را با عنوان «الفتن» قرار داده است. در این بخش، احادیثی را در رابطه با حضرت مهدی و مباحث مربوط به او ذکر کرده است. از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته است، می توان به ویژگی های نسبی و اخلاقی مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مدت حکومت و عمر آن حضرت، شرایط پیش از ظهور، نشانه­های ظهور و ویژگی­های دوران ظهور ایشان اشاره کرد.

_ مسند، اث__ر احمد ب__ن حنب__ل ابوعبدالله شیبانی (م241 ق)

 وی که از پیشوایان چهارگانة اهل سنّت است، در کتاب خود احادیث پرشماری دربارة حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یاد کرده است.(1) میان کتاب های نخستین حدیثی، مسند احمد بیشترین حدیث را در این موضوع ذکر کرده است.

 _ سنن ابن ماجه، اثر محمّد بن یزید ابوعبدالله قزوینی

ص:105

(م275 ق)

 وی که از حدیث شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنّت بوده و سنن وی در زمرة صحاح ششگانه قرار گرفته است، در کتاب الفتن این مجموعه، بخشی را به بیان احادیث مهدی با عنوان «باب خروج المهدی» اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی علیه السلام، شرایط پیش از ظهور، زمینه سازان ظهور، یاران وی، مدت حکومت او و سرانجام ویژگی های اقتصادی و اجتماعی حکومت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از جمله موضوع__ات ای__ن روایات است. نکتة قابل توجه این که در شش حدیث از مجموع هفت ح__دیث، به نام امام مهدی علیه السلام تصریح شده است.

 _ سنن ابو داود، اثر سلیمان بن اشعث ابو داود سجستانی (م275 ق)

 وی در این مجموعه بخشی را با عنوان «کتاب المهدی»(1) به صورت مستقل ذکر کرده است.

 برخی موضوعاتی که در روایات این مجموعه، مورد اشاره قرار گرفته است، عبارتند از: حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، ویژگی­های نسبی وی، ویژگی های جسمی او، شرایط پیش از ظهور، حتمی بودن ظهور، اوضاع اجتماعی _ اقتصادی عصر ظهور و سرانجام جهان پس از حضرت مهدی علیه السلام .

احادیث سنن ابو داود یکی از منابع قابل ملاحظه، در بارة «مهدویّت» نزد اهل سنّت است.

_ الجامع الصحیح، از صحاح ششگ_انة اه__ل سنّت، اث__ر محمّد ب__ن عیسی ابوعیسی تَرمَذی سلمی(م279ق)

 وی در فصل «ما جاء فی المهدی»، سه حدیث به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورده است. در دو حدیث اول، به نام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تصریحی نشده و صرفاً مسأل__ة منجی و حتمی ب_ودن حاکمیت شخصی از اهل بیت علیهم السلام و هم نام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیان شده است. ترمذی در بارة حدیث اول گفته است: «هذا حدیث حسن صحیح» و دربارة حدیث سوم گفته است: «هذا حدیث حسن.»

هرچند در این مجموعة حدیثی، شمار حدیث های مربوط به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، بسیار اندک است، با توج__ه

ص:106

ب__ه اسناد خوب آن ها، ای__ن احادیث مهم و قاب__ل ت__وجه دارای اط__لاعات ج__امعی در ب_ارة حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می­باشند.

 _ المستدرک علی الصحیحین؛ اثر محمد بن عبدالله، ابوعبد الله حاکم نیشابوری (م 405 ق)

 وی احادیث مربوط به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را در فصلی ویژه، در کتاب الفتن و الملاحم و در برخی قسمت­های دیگر به صورت پراکنده ذکر کرده است. وی در این احادیث، به برخی موضوعات مربوط به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف _ اعم از نسب، ویژگی­های جسمانی، شرایط پیش از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف دیگر _ پرداخته است.

 _ کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، اثر علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین هندی (م975 ق)

 این جامع حدیثی، از معروف ترین مجموعه های حدیثی موجود اهل سنّت است. نگارند ة این اثر _ که تألیف__ی مستق__ل درب__ارة حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به نام البرهان فی علامات مهدی الآخر الزمان دارد _ در مجموعة حدیثی کنزالعمال افزون بر روایات پراکنده،(1) فصلی را با عنوان «خروج المه__دی» گ__شوده و در آن ده­ها حدیث را از منابع مختلف نقل کرده است. در این مجموع__ه، زوای__ای گوناگون مهدویّت، از جمله شرایط پیش از ظهور، یاوران مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دوران حک__ومت، رخ_داده__ای عصر ظهور، شرایط اقتصادی در آن زمان و ویژگی های جسمی آن حضرت، بیان شده است.

دستة دوم. کتاب های ویژة حدیثی مهدویت

دانشمندان اه__ل سنّت _ هم_انند عالمان شیعه _ فقط به نقل روایات مهدویّت در کتاب های مختلف بسنده نکرده، کتاب­هایی چند، ویژة موضوعات مربوط به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تألیف کرده اند. برخی از این آثار بدین قرار است:

 _ اربعون حدیث، اثر ابونعیم اصفهانی (م420 ق)؛

ص:107

کتاب اربعون حدیث اکنون در دسترس نیست؛ ولی محقق اربلی در کتاب کشف الغمة فی المعرفة الائمة آن را آورده است.(1)

 _ البیان فی اخبار صاحب الزمان علیه السلام ؛ اثر ابوعبد الله محمّد کنجی شافعی (م658ق)

 او مجموع هفتاد حدیث را در25 باب منظم کرده و حتی به بعضی از جزئیات مربوط به حضرت مهدی علیه السلام نیز اشاره کرده است.

 _ عِقد الدرر فی اخبار المنتظر؛ نگارش یوسف بن یحیی بن علی بن عبد العزیز مقدسی شافعی (م بعد 658ق)

 این کتاب، به لحاظ جامع بودن و گستردگی، در نوع خود کم نظیر و منبع مهمی برای کتاب­های پس از آن بوده است.

 _ العرف الوردی فی الاخبار المهدی، اثر جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی (م911 ق)

 وی احادیث مربوط به مهدی را در این کتاب به شکلی گسترده جمع­آوری کرده است. این کتاب ضمن مجموعه رساله هایی به نام الرسائل العشر در مجموعه­ای بزرگ­تر با عنوان الحاوی للفتاوی به چاپ رسیده است. وی در ابتدای این رساله می نویسد:

این، بخشی است که احادیث و آثار وارد شده راجع به مهدی را در آن جمع کردم و چهل حدیثی که حافظ ابو نعیم آن ها را ذکر کرده است، به صورت خلاصه آوردم و آنچه او نیاورده است بر آن افزودم و به صورت «ک» آن را رمزگذاری کردم.(2)

 مجموع احادیثی که در این کتاب جمع آوری شده _ چه آنچه از ابونعیم آورده و چه آنچه خودش بر آن افزوده _ بالغ بر دویست حدیث است.

 _ البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، اثر علاء الدین علی بن حسام، الدین مشهور به متقی هندی (م975ق)؛

ص:108

این کتاب، از کتاب­های حدیثی دربارة مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که بیش از 270 حدیث را در بر گرفته است.

نکته قابل توجه در بارة روایات مربوط به حضرت مهدی علیه السلام در منابع اهل سنّت، این است که بزرگان فراوانی از ایشان، از جمله: ترمذی (م297ق)،(1) حاکم نیشابوری (م405ق)،(2) بیهقی (م458ق)،(3) قرطبی مالکی (م671ق)،(4) به صحت آن ها تصریح کرده اند.(5)

افزون بر منابع روایی، امروزه ده ها کتاب به دست نویسندگان اهل سنت در موضوع مهدویت نوشته شده که در دسترس علاقه مندان است.

- - -

عسکری وفات کرد. او یکی از دوازده امام مذهب امامیه و پدر محمّد است که معتقدند او منتظر می باشد.(1)

ب. ابن خلکان (م681 ق) در کتاب وفیات الاعیان گوید:

ابوالقاسم محمد بن حسن عسکری، ف__رزند علی الهادی، فرزند محمد الجواد ک__ه پیشینیان او ذکر شد،. بر اساس اعتق__اد امامیه دوازدهمین از دوازده ام__ام، و مع__روف ب__ه الحجة است… ولادتش، روز جمعه نیمة شعبان سال 255 بود.(2)

 ج. ذهبی (م748 ق) در کتاب العبر گوید:

و در آن س__ال (یعنی256 ق) محمّد، فرزند حسن ف__رزند عل__ی الهادی فرزند محمد الجواد، فرزند علی الرضا، فرزند موسی الکاظم، فرزند جعفر الصادق علوی حسینی، ابوالقاسم به دنیا آمد که رافضی ها او را الخلف الحجه و مهدی منتظر و صاحب الزمان لقب داده اند و او،

ص:110

واپسین از دوازده امام است.(1)

 2. کسانی که افزون بر گزارش ولادت آن حضرت، به موعود بودن او تصریح کرده اند:

 الف. کمال الدین محمد بن طلحة شافعی (م652 ق) در کتاب «مطالب السؤول» گوید:

 ابوالقاسم محمد بن حسن خالص، پسر علی متوکل، پسر قانع، پسر علی الرضا، پسر موسی الکاظم، پسر جعفر الصادق، پسر محمد الباقر، پسر علی زین العابدین، پسر حسین الزکی، پسر علی المرتضی امیر المؤمنین، پسر ابوطالب، مهدی، حجّت، خلف، صالح، منتظر و رحمت و برکات خداوند سبحانه و تعالی بر او باد.(2)

ب. نورالدین علی بن محمد بن صباغ مالکی (م 855 ق) فصل دوازدهم از کتابش الفصول المهمّه را با این عنوان آورده است: «در شرح حال ابوالقاسم حجه، خلف صالح، پسر ابو محمد حسن خالص، او امام دوازدهم است.»

 در این فصل، به گفتة کنجی شافعی چنین احتجاج می کند:

 از چیزه__ایی ک__ه دلالت می کند مهدی از هنگام غیبتش تا کنون زنده و باقی است، کتاب و سنّت می باشد و در بقای او هیچ مانعی نیست؛ همانند باقی ماندن عیسی بن مریم و خضر و الیاس از اولیای خدا و دجال کور و ابلیس ملعون از دشمنان خدا.

سپس دلیل های خود را از کتاب و سنّت بیان می کند و تاریخ ولادت، دلیل های امامت، گوشه هایی از اخبار زندگانی، غیبت، مدت دولت کریمه، کنی__ه، خاندان و مطالب دیگری از حضرت مه__دی محمد ب__ن حسن عسکری را به تفصیل ذکر می کند.(3)

 البته کسانی ک__ه به این حقیقت اعتراف کرده اند، بسیار بیش از افراد مورد اشاره اند. علاقه مندان، لازم است به کتاب های مفصل مراجعه کنند.

نیز ن.ک: اهل سنت و مهدی موعود.

- - -

ص:111

موظفی ایّام الهی و روزهای خدا را

ب__ه ی__اد ق__وم خود بیاوری. به طور مسلم، همة روزها، ایام خداوند است؛ همان گونه که همة مکان ها متعلق به خدا است. اگر مکان خاصی به نام بَیْتُ اللّه (خانه خدا) نامیده شد، دلیل بر ویژگی آن است. همچنین عنوان «اَیّام اللّه» اشاره به روزهای مخصوصی است که امتیاز و روشنایی و درخشش فوق العاده ای دارد. به همین سبب مفسران، در تفسیر آن، احتمالات مختلفی داده اند؛ برخی گفته اند: اشاره به روزهای پیروزی پیامبران پیشین و امت های راستین آنان و روزهایی است که گونه های نعمت های الهی بر اثر شایستگی ها شامل حال آن ها است. عده ای گفته اند: اشاره به روزهایی است که خداوند سبحانه و تعالی اقوام سرکش را به زنجیر عذاب می کشید و طاغوت ها را با یک فرمان درو می کرد؛ گروهی نیز به هر دو قسمت اشاره کرده اند؛ اما اصولاً نمی توان این تعبیر گویا و رسا را محدود ساخت. «ایّام اللّه»، تمام روزهایی است که دارای عظمتی در تاریخ زندگی بشر است. هر روز که یکی از فرمان های خدا در آن چنان درخشیده که بقیه امور را تحت الشعاع خود قرار داده، از ایّام اللّه است.

هر روز که فصل تازه ای در زندگی انسان ها گشوده و درس عبرتی به آن ها داده شده است و ظهور و قیام پیامبری در آن بوده یا طاغوت و فرعون گردن کشی در آن به قعر دره نیستی فرستاده شده، و خلاصه هر روز که حق و عدالتی بر پا شده و ظلم و بدعتی خاموش گشته است، همه آن ها از ایّام اللّه است.(1)

 در روایاتی که از امامان معصوم علیهم السلام به ما رسیده، «ایام اللّه» به روزهای گوناگونی تفسیر شده است؛ امام باقر علیه السلام فرموده است:

ایّام اللّه سه روز است؛ روزی که حضرت قائم علیه السلام قیام خواهد کرد و روز بازگشت برخی از مردگان و روز رستاخیز. (2)

 روشن است که این گونه احادیث دلیل بر انحصار نیست؛ بلکه بیان قسمتی از مصداق های روشن است.

ص:113

نیز ن.ک: قیام، ظهور، رجعت.

- - -

در هیچ یک از کتاب های معتبر اولیه نیامده است.

 2. روایت، مشتمل بر برخی کلمات نامأنوس مانند«غیبة طولانیة»، است که در هیچ یک از سخنان

معصومان علیهم السلام نیامده است.

 3. در هیچ روایتی از امامان پیش از امام صادق علیه السلام به انجام دادن این کار اشاره نشده و هیچ جا از انجام آن توسط پیروان اهل بیت علیهم السلام سخن به میان نیامده است. در حالی که صدها روایت دارای این کلمه است.

 4. این لقب، چه خصوصیتی دارد که آن حضرت فقط با این لقب به دوستداران خود توجه می فرماید و با لقب های دیگر چنین نیست؟

 دو. در روایت است که چون دعبل، قصیدة معروف خود را برای امام رضا علیه السلام خواند، آن حضرت دست بر سر نهاده و به حالت تواضع ایستاد و برای فرج آن حضرت دعا کرد.(1) این روایت، در منابع معتبر اولیه این گونه نقل شده است که: عبدالسلام هروی گوید: از دعبل بن خزاعی شنیدم که می گفت: بر مولای خود امام رضا علیه السلام قصیدة خود را خواندم که چنین آغاز می شود:

 مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ

وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

و چون به این ابیات رسیدم:

 خُرُوجُ إِمَامٍ لا مَحَالَةَ خَارِجٌ

یَقُومُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ الْبَرَکاتِ

 یُمَیِّزُ فِینَا ک_لَّ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ

وَ یُجْزِی عَلَی النَّعْمَاءِ وَ النَّقِمَاتِ

 امام رضا علیه السلام به سختی گریست. سپس سر خود را بلند کرده و به من فرمود: «ای خزاعی! روح القدس این دو بیت را بر زبان تو جاری کرده است آیا می دانی این امام کیست و کی قیام خواهد کرد؟» گفتم: «نه؛ای مولای من! فقط شنیده ام امامی از شما خروج می کند و…». (2)

 در بررسی این روایت نیز گفته شده است:

 همان گونه که ملاحظه می شود

ص:115

به ایستادن آن حضرت هیچ اشاره ای نشده است، تا چه رسد به این که آن حضرت دست به سر هم گذاشته باشد. نکتة قابل تأمل این که در منابع نخستین، تمام کسانی که این روایت را نقل کرده اند، به همین صورت ذکر کرده اند.(1)

 ناگفته نماند در شعر دعبل (آن گونه که در کتاب های یاد شده ذکر شده است) نه فقط لقب قائم به کار نرفته که هیچ یک از القاب دیگر آن حضرت نیز نیامده است.

 البته باید توجه داشت امروزه ایستادن هنگام شنیدن لقب خاص حضرت مهدی علیه السلام در فرهنگ شیعه به معنای احترام به آن حضرت است و در جمعی که چنین می کنند، اگر برنخاستن، بی احترامی به آن حضرت باشد، به طور قطع جایز نیست.

نیز ن.ک: قائم، قیام، انتظار

- - -

ص:116

وسیلة حضرت علی علیه السلام می توان به شهر علم دست یافت. از دیگر موارد، می توان به «بابُ الحَوائج»، «بابُ حِطه»، «بابُ مَدینَةِ عِلْمِ النَّبی صلی الله علیه و آله و سلم»(1)، «بابُ الحِکمَة» و «بابُ اللَّه» اشاره کرد.

اما در اصطلاح «باب» امامان علیهم السلام، ب__ه کسی گفت__ه می شود ک__ه ب__ه معصومان علیهم السلام بسیار نزدیک است و در همه کارها یا کاری خاص، نماینده مخصوص آنان شمرده می شود.(2) بر این اساس، می توان وکیل یا نماینده امام را «باب» امام نامید؛ چنان که ابن شه__رآشوب می نویس__د: جمع__ی از اصحاب امامان علیهم السلام باب آن بزرگواران بوده اند؛ مانند «رشید هجری» باب سیّد الشهداء علیه السلام،(3) «یحیی بن ام الطویل مطعمی» باب حضرت سجّ__اد علیه السلام،(4) «جابر بن یزید جعفی» باب امام باقر علیه السلام (5).

 رفته رفته این واژه با سوء استفاده مدعیان دروغین _ به ویژه «بابیّت» _ روبه رو شد. ادعاهای نادرست کسانی چون سیّد علی محمد باب، این واژه را از جایگاه واقعی اش دور و متروک ساخت؛ به گونه ای که امروزه کمتر دربارة نمایندگان امام معصوم علیه السلام به کار می رود و بیشتر برای اشاره به کسانی است که به دروغ، خود را نماینده معصومان معرفی می کنند.

علی محمد در سال1235 در شیراز به دنیا آمد.(6) در کودکی به مکتب شیخ عابد رفت و خواندن و نوشتن و سیاه مشق آموخت. شیخ عابد که از شاگردان شیخ احمد احسائی و سید کاظم رشتی بود،(7) و

ص:118

از همان دوران، علی محمد را با نام رؤسای شیخیه (احسائی و رشتی) آشنا کرد؛ به طوری که چون سید علی محمد در حدود نوزده سالگی به کربلا رفت، در درس سید کاظم رشتی حاضر شد.(1) در مدتی که نزد سید کاظم رشتی شاگردی می کرد، با مسائل عرفانی و تفسیر و تأویل آیات و احادیث و مسائل فقهی به روش شیخیه آشنا شد و از آرای شیخ احسائی آگاهی یافت.(2) به علاوه هنگام اقامت در کربلا، از درس ملاصادق خراسانی که او نیز مذهب شیخی داشت بهره گرفت و چندی نزد وی بعضی از کتب ادبی متداول آن ایام را خواند.(3) در 1257 به شیراز بازگ__شت و در ه__ر فرصت، مطالعة کتب دینی را فراموش نمی کرد. خودش می گوید:

ولقد طالعت سنابرق جعفرالعلوی و شاهدت بواطن آیاتها؛(4)

همانا کتاب سنابرق، اثر سید جعفرعلوی ]مشهور به کشفی[ را خواندم و باطن آیاتش را مشاهده کردم.

 علی محمد، گذشته از دلبستگی به اندیشه های شیخی و باطنی به ریاضت کشی نیز مایل بود و هنگام اقامت در بوشهر، در هوای گرم تابستان، از سپیده دم تا طلوع آفتاب و از ظهر تا عصر بر بام خانه، رو به خورشید اورادی می خواند.(5)

پس از درگذشت سید کاظم رشتی، مریدان و شاگردان وی جانشینی برای وی می جستند که به قول ایشان مصداق «شیعة کامل» یا «رکن رابع» باشد. در این باره، میان چند تن از شاگردان سید کاظم رقابت افتاد. علی محمد نیز در این رقابت شرکت کرد، بلکه پای از جانشینی سید رشتی فراتر نهاد و خود را «باب» امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف یا «ذکر» او یعنی واسطة میان امام و مردم شمرد. ادعای علی محمد، چون شگفت آورتر از دعاوی سایر رقیبان بود، واکنش بزرگ تری یافت و نظر گروهی از شیخیان را به سوی وی جلب کرد. هجده تن از شاگردان

ص:119

سید کاظم که همگی شیخی مذهب بودند (و بعدها سید علی محمد آن ها را حروف حیّ نامید) پیرامونش را گرفتند.(1)

عل__ی محم__د، در آغ__از ام__ر، بخش هایی از قرآن کریم را با روشی که از مکتب شیخیه آموخته بود، تأویل کرد و آنجا به تصریح نوشت که امام دوازدهم شیعیان او را مأمور کرده است جهانیان را ارشاد کند و خویشتن را «ذکر» نامید.

همین که مدتی از دعوت وی سپری شد و گروهی به او گرویدند، ادعای خود را تغییر داد و از مهدویت سخن به میان آورد و گفت: «منم آن کسی که هزار سال می باشد که منتظ__ر آن می ب__اشید.» (2) سپس به ادعای نبوت و رسالت برخاست و به گمان خود، احکام اسلام را با آوردن کتاب بیان نسخ کرد.(3)

بدین ترتیب، علی محمد هرچند زمانی دعاوی خود را به مقامات ب__الاتری تغیی__ر می داد و سخ__نان پیشین را برای یارانش تأویل می کرد و آنان را در پی خود می کشید. پس از بازگشت سید علی محمد به بوشهر (در زمانی که هنوز از ادعای بابیت امام زمان علیه السلام فراتر نرفته بود) ب__ه دست__ور وال__ی ف______ارس در رمضان1261ق دستگیر و به شیراز فرستاده شد. در شیراز او را تنبیه کردند آنگاه نزد امام جمعة آن شهر اظهار توبه و ندامت کرد و به قول یکی از موافقان خود برفراز منبر در حضور مردم گفت: «لعنت خدا برکسی که مرا وکیل امام غایب بداند! لعنت خدا برکسی که مرا باب امام بداند!…»(4) پس از آن شش ماه در خانة پدری خود تحت نظر بود و از آن جا به اصفهان و سپس به قلعة ماکو تبعید شد. در دورانی که در آن قلعه زندانی بود، با مریدانش ملاقات و مکاتبه داشت و از این که می شنید آن__ان در ک____ار تبلیغ دع__اوی او می کوشند به شوق می افتاد و سخنانی را به عنوان کلمات الهی به مریدان عرضه می داشت؛ چنان که

ص:120

کتاب بیان را در همان قلعه نوشت.(1)

 دولت محمدشاه قاجار برای آن که پیوند او را با مریدانش قطع کند، در صفر1264 وی را از قلعة ماکو به قلعة چهریق در نزدیکی ارومیه و در اواخر سلطنت محمد شاه به تبریز بردند و مجلسی با حضور ناصرالدین میرزا (که در آن وقت ولیعهد بود) و چند تن از علما ترتیب دادند. علی محمد را در آن مجلس حاضر کردند. علی محمد در آن جا آشکارا از مقام مهدویت خود سخن گفت؛ ولی در پاسخ اشکالات و پرسش های علمای حاضر، فروماند.(2)

 پس از آشکارشدن عجز علی محمد در اثبات ادعای خود، وی را چوب زده تنبیه نمودند. او از دعاوی خویش تبری جست و اظهار پشیمانی کرد و خطاب به ولیعهد توبه نامة رسمی نوشت. صورت توبه نامة علی محمد را یکی از مریدانش در کتاب خود آورده است.(3)

بدین سان علی محمد از دعاوی خود بازگشت؛ ولی توبة او صوری بود، چنان که پیش از توبة اخیر در شیراز نیز برفراز منبر و برابر مردم نیابت و بابیت خود را انکار کرد؛ اما چیزی نگذشت که ادعاهای بالاتری را به میان آورد و از پیامبری و رسالت خویش سخن گفت. در اواخر سلطنت محمدشاه و پس از مرگ او (1264) از سوی مریدان سید علی محمد آشوب هایی در کشور پدید آمد.(4) و آنان، چنین می پنداشتند که یاران مهدی موعودند و بزودی جهان را در تسخیر خود خواهند گرفت و برشرق و غرب فرمانروایی می کنند. میان ایشان و نیروی دولتی، جنگ درگرفت و فتنة آنان با پیروزی قوای دولت و کشته شدن ملا محمدعلی بارفروشی در جمادی الثانی 1265 پایان گرفت. در زنجان نیز شورشی به سرکردگی ملا محمدعلی زنجانی پدید آمد که به شکست بابیان

ص:121

انجامید (1266). در تهران نیز گروهی از بابیان به رهبری علی ترشیزی برآن شدند تا ناصرالدین شاه و امیرکبیر و امام جمعة تهران را به قتل رسانند؛ اما نقشة آنان کشف شد و 38 تن از سران بابیان دستگیر و هفت تن از آن ها کشته شدند. شگفت آن که مریدان علی محمد در جنگ های قلعة طبرسی و زنجان، از مسلمانی دم می زدند و نماز می گزاردند و از «بابیت» سید علی محمد جانبداری می کردند.(1)

ظاهراً در آن هنگام هنوز ادعای مهدویت و نبوت وی بدیشان نرسیده بود؛ از این رو به اعتراف وقایع نگاران بابی برخی از بابیان به محض این که در «بدشت» از ادعای مهدویت علی محمد و تغییر احکام اسلام باخبر شدند، به شدت از او روی گرداندند.(2) پس از مرگ محمدشاه و بالاگرفتن فتنة بابیه، میرزاتقی خان امیرکبیر _ صدراعظم ناصرالدین شاه _ مسامحه در کار علی محمد باب را روا ندید و تصمیم گرفت او را در ملاعام به قتل رساند و از این راه آتش شورش ها را فرونشاند. برای این کار، از برخی علما فتوا خواست؛ ولی به گفتة ادوارد براون:

دعاوی مختلف و تلون افکار و نوشته های بی مغز و بی اساس و رفتار جنون آمیز او علما را برآن داشت که به علت شبهة خبط دماغ بر اعدام وی رأی ندهند.(3)

 با وجود این برخی از علما که احتمال خبط دماغ دربارة علی محمد را نمی دادند و او را مردی دروغگو و ریاست طلب می شمردند، به قتل وی فتوا دادند و علی محمد همراه یکی از پیروانش در27 شعبان1266 در تبریز تیرباران شد.

عقاید

علی محمد باب، از آغاز دعوت خود، عقاید و آرای متناقضی ابراز داشت. آنچه از بیان (مهم ترین کتاب او نزد پیروانش) فهمیده می شود، آن است که وی خود را برتر از همة انبیای الهی می انگاشته و مظهر نفس پروردگار می پنداشته

ص:122

است(1) و عقیده داشته که با ظهورش، آیین اسلام منسوخ و قیامت موعود در قرآن به پا شده است.(2) به علاوه علی محمد خود را مبشر ظهور بعدی شمرده و او را «من یظهره الله» خوانده است و در ایمان پیروانش بدو تأکید فراوان دارد.(3) علی محمد در حقانیت این آرا پافشاری نموده و در برخورد با افرادی که بابی نباشند، خشونت بسیاری را سفارش کرده است؛

ص:123

چنان که در الواح بیان دربارة وظیفة اولین فرمانروای بابی می گوید:

 لن تذر (کذا) فوق الأرض إذااستطاع أحدا غیرالبابیین؛(1) چون ]فرمانروای بابی[ توانایی یافت، هیچکس _ جز بابی ها _ را برروی زمین باقی نگذارد.

 وی، در بیان فارسی فرمان می دهد همة کتاب ها را محو و نابود کنند؛ جز کتبی که دربارة آیین وی پدید آمده یا می آید. همچنین تأکید کرده است پیروانش جز کتاب بیان و آنچه بدان وابسته می شود نیاموزند.(2) افکار سیدعلی محمد باب مجموعه ای از برخی آرای شیخیان و باطنیان (تأویل گرایان) و صوفیان و کسانی که به علم حروف و اعداد گرایش داشته اند و پاره ای از دعاوی شخصی بوده است.

آثار

علی محمد باب، آثاری چند از خود به جای نهاده که برخی از آن ها چاپ شده و پاره ای دیگر به دلیل کشاکش های داخلی میان پیروانش هنوز به چاپ نرسیده است. جز آثاری که پیش از این نام بردیم، برخی کتاب های دیگر او عبارت اند از: پنج شأن، دلائل السبعة، صحیفة عدلیه، تفسیر سورة کوثر، تفسیر سورة بقره، قیوم الأسماء، کتاب الروح.

آثار علی محمد باب غالباً به زبان عربی نوشته شده و سرشار از غلط های صرفی و نحوی است. البته وی کوشیده است _ برای آنکه نشان دهد سخنانش رنگ قرآنی دارد _ گفتارش را با سجع و وزن همراه سازد و با آن که یگانه معجزة خود را همین سخنان می شمارد،(3) تکلف و ابتذال در عباراتش سخت آشکار است.

- - -

سرسبزی زمین را فراهم می کند و به بهبود وضع زمین منجر می شود؛ چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

در آستانة [قیام] قائم علیه السلام سالی پرباران خواهد بود که در اثر آن، خرما بر روی نخل می پوسد. در این، تردیدی به خود راه ندهید.(1)

بارش این مقدار باران پیاپی، کم سابقه یا بی سابقه است. البته احتمال دیگری نیز وجود دارد که این باران ها، هم زمان و در همه جای زمین ببارد. در این صورت، می تواند جنبه اعجاز داشته باشد. امام صادق علیه السلام فرمود:

وقتی که زمان قیام قائم علیه السلام فرا رسد، بر مردم باران فرو خواهد ریخت؛ در ماه جمادی الثانی و ده روز رجب؛ بارانی که مانندش دیده نشده است.(2)

نیز ن.ک: ظهور، نشانه های ظهور، قیام.

- - -

محمدباقر علیه السلام که در آن وقت، کودک بود در کوچه های مدینه می گشت و می گفت: «یا باقر! متی القاک؟؛ای باقر! کی تو را خواهم دید؟»

 روزی در یکی از کوچه های مدینه، به آن حضرت برخورد و او را به سینه

خود چسباند و سر و دستش را بوسید و گفت: «یابُنََّی! جَدُک رَسُولُ اللّهِ یَقْرَئُک السَّلام؛(1) ای فرزند من! جدّت رسول خدا به تو سلام می رساند.» گویند جابر در همان شب پس از دیدار آن حضرت، درگذشت.

 باقریه گویند: از آن جا که جابر، مأمور رساندن سلام از سوی جدش به وی بود، پس آن مهدی منتظر است!(2) البته این استدلالی بسیار سست و بی ارزش است. بر خلاف این پندار، روایات فراوانی _ حتی از خود امام باقر علیه السلام _ این ادعا را باطل می­داند.

ابوبصیر نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود:

بعد از حسین علیه السلام نُه امام می آیند. نُهمین آنان، قائم ایشان است.(3)

نیز ن.ک: مدعیان مهدویت.

- - -

برای یاری آن حضرت، اشاره شده است. نگارنده دربارة کتاب خود می­گوید:

چون کتاب العرف الوردی فی اخبار المهدی نگارش جلال الدین سیوطی را مشاهده کردم، از آن جا که آن کتاب، دارای باب بندی و نظم لازم کرد، آن را باب بندی نمودم و برخی احادیث دیگر بر آن افزودم.(1)

- - -

خداوند سبحانه و تعالی برای بشر باقی مانده و مایة خیر و سعادت او گردد، «بقیةالله» محسوب می شود. بر این اساس، تمام پیامبران الهی و پیشوایان بزرگ، بقیةالله هستند. تمام رهبران راستین نیز که پ__س از مب__ارزه ب__ا ی__ک دشمن سرسخت برای یک قوم و ملت باقی می مانند، از این نظر بقیةالله هستند. سربازانی که پس از پیروزی از جنگ باز می گردند، آنان نیز بقیةالله هستند.

 در روایات، دعاها و زیارات، امامان

معص__وم علیهم السلام ب__ه عن__وان «بقیةاللّه» توصیف شده اند، برای نمونه به بعضی از آن ها اشاره می شود:

 1. به دستور هشام بن عبدالملک، امام باقر علیه السلام را به شام بردند. هنگام بازگشت به مدینه، هشام فرمان داد بازارها را بر روی آن حضرت و همراهانش ببندند و آنان را از خوراک و آشامیدنی محروم سازند. وقتی به شهر مدینه رسیدند، مردم درِ شهر را بر رویشان بستند و اصحاب آن حضرت به سبب کمبود آب و غذا به زحمت افتادند و به آن بزرگوار شکایت بردند. امام باقر علیه السلام بالای کوهی مشرِف به شهر رفت و با صدای بلند فرمود:

ای اهل شهری ک__ه مردم__انش ستمگرند! به خداوند سبحانه و تعالی سوگند! من بقیةاللّه هستم. خداوند سبحانه و تعالی ف__رمود: «بقیةاللّه برایتان بهتر است؛ اگر ایمان دارید.» (1)

2. در زی__ارت ج__امعة کبی__ره، می خوانیم: «سلام بر امامان که… بقیة­اللّه هستند…».(2)

از آنج__ا ک__ه مه__دی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، آخرین پیشوا و بزرگ­ترین رهبر انق__لابی پ__س از بعثت پی__امبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است، یکی از روشن­ترین مصادیق «بقیةالله» و شایسته ترین فرد به این لقب است؛ به ویژه که یگانه باقی مانده بعد از پیامبران و امامان است. نمونه ای از این روایات بدین قرار است:

 1. در دعای ندبه می خوانیم: «کجا است آن بقیة­اللّه که از

ص:128

عترت هدایتگر بیرون نیست؟»(1)

 2. مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: «آیا بر امام قائم می­توان با عنوان امیرمؤمنان سلام کرد؟» فرمود: «نه؛ خداوند سبحانه و تعالی این نام را به حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام اختصاص داده است. پیش از او کسی این نام بر خود ننهاده و پس از او نیز کسی این نام را به خود نبندد، مگر آن که کافر باشد.»

راوی گوید: پرسیدم: «فدایت شوم! پس چگونه ب__ر او سلام کنند؟» فرمود: «می­گویند «السَّلامُ عَلَیک یا بَقیةَ اللَّهِ» سپس این آیه شریفه را تلاوت فرمود: ((بَقیتُ اللهِ خَیرٌ لَکم اِنْ کنتُم مُؤمنین))».(2)

 3. امام باقر علیه السلام فرمود:

نخستین سخن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ظهور، این آیه است که می گوید: بقیة اللّه برایتان بهتر است؛ اگر ایمان دارید. آن گاه می فرماید: «منم بقیةاللّه و حجّت و خلیفة او در میان شما.» در آن زمان هر کس بر آن حضرت سلام کند، می گوید: «السَّلامُ عَلَیک یا بَقیةَاللّهِ فِی اَرْضِهِ».(3)

 4. وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری، به محضر امام عسکری علیه السلام شرفیاب شد و دربارة جانشین آن حضرت پرسید، آن حضرت کودکی خردسال، همچون قرص ماه را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: «آیا نشانه ای هست تا قلبم اطمینان یابد؟» آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح فرمود:

 من بقیةالله بر زمین و منتقم از دشمنان او هستم.ای احمد بن اسحاق! بعد از دیدن ]این کرامت[، نشانه­ای طلب نکن.(4)

ص:129

- - -

لعن او صادر شد و شیعیان نیز از وی تبرّی جستند.(1)

- - -

فلسطین تبعید شدند. در همین ایام بود که برای تشخیص طرفداران آن دو، اطرافیان صبح ازل به فرقه «ازلیه» و پیروان میرزا حسین علی بهاء، فرقه «بهائی» نامیده شدند. اما با مرگ یحیی صبح ازل، ازلیه و به تبع آن، بابیان برای ابد فراموش شدند.

سرانجام دعوت میرزا بهاء

وقتی میرزا حسین علی احساس کرد دعوت او مؤ ثر افتاد و عده ای گرد او حلقه زدند، نوع دعوتش را در مراحل گوناگون زمانی تغییر داد. وی پس از ادعای «من یظهره الله» ادّعای رسالت و شارعیت و سپس ادعای حل__ول روح خ__دا در خ__ود به نحو تجسد و تجسّم کرد. او با عبارت «انا الهیکل الاعلی» از این مطلب یاد می کرد.

 بهاء در بغداد و اسلامبول و ادرنه و نیز در عکا همواره با تقیّه و تظاهر به اسلام زندگی می کرد، تا خشم حکومت عثمانی را بر ضد خود بر نینگیزد. وی در نماز جمعة عکا شرکت می جست و در ماه رمضان، به روزه داری تظاهر می کرد؛ با این حال، رابطة سرّی خود را با بابیان ایران که بعدها «بهائی» نام گرفتند، قطع نکرده و همواره مکتوبات و وحی های ادعایی، یا تجلّیات خدا منشآنه خود را برای آنان می فرستاد یا باز می گفت.

وی سرانجام در سال 1892م (حدود 1309ق) پس از سال ها سکونت در عکا درگذشت و آن جا به خاک سپرده شد.

پس از میرزا حسین علی، فرزندش عبدالبهاء رهبر بهائیان شد و نظام جدیدی را در تفکرات بهائیت پدید آورد. وی در سفرهای خود، تعالیم باب و بهاء را با آنچه در قرن نوزدهم در غرب، به ویژه تحت عناوین روشنگری و مدرنیسم و اومانیسم متداول بود، آشتی داد. او تعالیم دوازدهگانة بهائیت را با الهام از همین آموزه ها تدوین و عرضه کرد که عبارتند از: ترک تقلید، تطابق دین با علم و عقل، وحدت اساس ادیان، بیت العدل، وحدت عالم انسانی، ترک تعصبات، الفت و محبت میان افراد بشر، تعدیل معیشت عمومی، تساوی حقوق زنان و مردان، تعلیم و تربیت اجباری، صلح عمومی و تحریم جنگ و وحدت خط و زبان.(1)

ص:132

تعالیم دوازدهگانة یادشده، در ظاهر بسیار جذاب و زیبا است و از طرفی شعارهای تبلیغاتی مؤثری در جذب افراد بهائی به این آیین است؛ اما با عملکرد رهبران و پیروان آن در گذشته و حال _ به ویژه برنامه های اعمال شده از سوی «بیت العدل اعظم» بهاییان _ مغایرت بسیار دارد.

 پس از مرگ عبد البهاء، نوة دختری او شوقی افندی رهبر بهائیان شد. پس از وی، هدایت بهائیان به شورایی با عنوان بیت العدل واگذار شد که تا کنون در فلسطین اشغالی به هدایت بهائیان می پردازد.

 آیین ها و باورهای بهائیان

نوشته های علی محمد باب، میرزا حسین علی بهاءالله، عبدالبهاء و تا حدی نیز شوقی افندی از نظر بهائیان مقدس است و در مجالس ایشان قرائت می شود؛ اما کتب باب، به طور عموم در دسترس بهائیان قرار نمی گیرد و دو کتاب اقدس و ایقان میرزاحسین علی نوری است که نزد بهائیان از اهمیت خاصی برخورد است.

 تقویم شمسی بهائی از نوروز آغاز شده به نوزده ماه در هر ماه به نوزده روز تقسیم می شود. چهار روز (در سال های کبیسه، پنج روز) باقیمانده که موسوم به ایام «هاء» است، ایام شکرگزاری و جشن تعیین شده است.(1)

 بهائیان موظف به نماز خاصی به صورت روزانه، روزه به مدت نوزده روز از طلوع تا غروب آفتاب (در آخرین ماه سال) و زیارت یکی از اماکن مقدس ایشان شامل منزل سیدعلی محمد باب در شیراز یا منزل میرزاحسین علی نوری در بغدادند.

آیین بهائی از ابتدای پیدایی، میان مسلمانان یک انحراف اعتقادی (فرقة ضاله) شناخته شد ادعای قائمیت توسط علی محمد باب با توجه به اح_ادی__ث قط__عی پ__ذیرفت__ه نبود. ویژگی های مهدی در احادیث اسلامی به گونه ای تبیین شده که راه هرگونه

ص:133

ادع__ای بیجا را بسته است. مخالفت علما با علی محمد به سبب همین ادعا و ادعای بابیت او بود.

مشکل بهائیت از این حیث مضاعف است. میرزاحسین علی، علاوه بر قبول قائمیت سیدعلی محمد باب و این که او دین جدیدی آورده است، خود را «من یظهره الله» نامید و ادعای شریعت مستقل را مطرح کرد. همة مسلمانان، خاتمیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را مسلم می دانند و بالطبع هر ادعا که با این اعتقاد سازگار نباشد و هر فرقه ای که این اصل را نپذیرد، از نظر مسلمانان از اسلام جدا شده است و به هیچ روی نباید خود را برآمده از اسلام بداند.

 گذشته از این، اثبات ادعای رسالت برای رهبران آیین بهائی با توجه به مخاطبان اصلی آن ها (مسلمانان و به ویژه شیعیان) ممکن نبود. و مبلغان و مدافعان بهائی _ با وجود تلاش بسیار برای استدلالی کردن این ادعا _ در اثبات مدعا درماندند و غالباً به شیوه های خاص برای تأیید درستی دین جدید روی آوردند. مهم ترین برهان ایشان، کثرت آیات و نوشته های میرزاحسینعلی و نیز گسترش آیین بهائی بود.

 تاریخ پرحادثة رهبران بهائی، نادرست درآمدن پیش گویی های آنان و منازعات دور از ادب از یک سو، حمایت های دولت های استعماری از سران بهائی در مواضع مختلف، به ویژه همراهی آنان با دولت اسرائیل از سوی دیگر، زمینة فعالیت در کشورهای اسلامی به ویژه ایران را از بهائیان گرفت و با وجود فعالیت گستردة تشکیلات بهائی برای تثبیت حضور رسمی پیروان خود در این کشورها، هیچ گاه چنین خواسته ای تحقق نیافت. مؤلفان بسیاری در نقد ای__ن آیین کتاب نوشتند؛ مطبوعات فارسی و عربی، رویکردهای سیاسی آنان را افشا کردند؛ علمای حوزه های علمیة شیعه و دانشگاه الازهر و مفتیان بلاد اسلامی جدا بودن این فرقه از امت شورای اسلامی را اعلام داشتند و سازمان های بین المللی اسلامی نیز در قبال آیین بهائی همین موضع را گرفتند. (برای نمونه، رجوع کنید به مصوبة شورای مجمع فقه اسلامی در18تا 23 بهمن 1366ش تا 11 فوریة 1988م در سازمان کنفرانس اسلامی و مجمع فقه اسلامی ص 84_ 85 که ادعای رسالت بهاءالله و نزول وحی بر وی و

ص:134

دیگر باورهای بهائی را مصداق انکار ضروریات دین دانسته است). بازگشت برخی مقامات و مبلغان بهائی از این آیین و افشای مسائل درونی این فرقه نیز عامل مهم فاصله

گرفتن مسلمانان از این آئین بوده است.

- - -

وجود انکار ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از سوی بیشتر علمای اهل سنّت _ آخرین باب را چنین نامیده است: «فی الدلالة علی جواز بقاء المهدی حیاً». بر این اساس، وی نه فقط ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را پذیرفته، بلکه هرگونه استبعاد در باره طول عمر آن حضرت را نیز منتفی دانسته است.

کنجی شافعی در آغاز این باب می نویسد:

هیچ امتناعی در بقای مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وجود ندارد؛ به دلیل این که عیسی، الیاس و خضر که از اولیای خداوند می باشند، زنده هستند و دجال و ابلیس، که از دشمنان خداوند می باشند نیز زنده هستند و زنده بودن این ها، به وسیلة قرآن و سنّت اثبات شده است. آن گاه که بر این موضوع اتفاق کرده اند، زنده بودن مهدی را انکار نموده اند… پس به سخن هیچ عاقلی بعد از این توجه نمی شود، در این که باقی بودن مهدی را انکار کند.(1)

 به باور تاریخ نگاران، نویسندة کتاب، در سال 658 ق در جامع اموی دمشق، به دست گروهی از عوام و به جهت تمایل وی به شیعه، کشته شد.(2)

 آیت الله حسن زاده آملی در وصف این کتاب می نویسد:

کتاب بیان در عین حال که صغیر الحجم است، بسیار عظیم النفع است. این کتاب موجز حائز فوایدی گرانقدر و ارزشمند است و هر چند هر یک از ابواب آن را در امر صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف اهمیّتی بسزا است؛ لکن بعضی از ابواب _ به خصوص باب های دوم و هفتم و نهم و سیزدهم و بیست و چهارم و بیست و پنجم _ را شأنی دیگر و در خور دقت بیشتر و بهتر است.(3)

- - -

این واژه در بعضی از روای__ات، ب__ه کار رفته و به عنوان جایگاهی مربوط به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معرفی شده است. مفضل گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود:

همانا برای صاحب این امر، خانه ای است که بدان بیت الحمد می گویند. در آن، چراغی هست که از هنگام ولادت روشنی می بخشد و تا روزی که با شمشیر قیام می کند، خاموش نخواهد شد.(1)

ص:137

جایگ__اه ای__ن خانه و چگ__ونگی روشنایی آن، به روشنی بیان نشده است؛ ولی احتمال می رود مقصود، معنایی کنایی باشد یعنی با ولادت آخرین حجّت الهی، چراغ هدایت بشر با فروغی هر چه بیشتر، به پرتو افشانی پرداخته و زمین را از نور وجود خود آکنده ساخته است.

 این روایت با همین مضمون از امام باقر علیه السلام نیز نقل شده است.(1)

- - -

امام علی علیه السلام از «بیت المقدس» در آستانة ظهور به عنوان بهترین جاها یاد کرده، فرمود:

بهترین جاها در آن روز، بیت المقدس باشد و بر مردم زمانی در آید که هر کدامشان آرزو کنند از ساکنان آن جا باشند.(1)

نیز ن.ک: نزول عیسی علیه السلام .

- - -

نصب می شوند، به بیعت نیازی نیست؛ یعنی اط__اعت پی__امبر صلی الله علیه و آله و سلم و ام__ام

معصوم علیهم السلام منصوب از سوی او، واجب است؛ چه بر کسانی که بیعت کرده اند و چه با آنان بیعت نکرده باشند. و به تعبیر دیگر، لازمة مقام نبوّت و امامت، وجوب اطاعت است؛ همان گونه که قرآن می فرماید:

((یَا اَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا اَطیعُوا اللّهَ وَاَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الاَمْرِ مِنْکمْ))(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.

حال این پرسش پیش می آید که اگر چنین است، چرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از یاران خود یا تازه مسلمانان، بیعت گرفت که دو نمونه آن (بیعت رضوان و بیعت با اهل مکه) به طور صریح در قرآن آمده است؟(2)

در پاسخ باید گفت: بدون شک این بیعت ها یک نوع تأکید بر وفاداری بوده که در مواقع خاصی انجام می گرفته است؛ به ویژه برای مقابله با بحران ها و حوادث سخت از آن استفاده می شده است، تا در سایة آن، روح تازه ای در کالبد افراد دمیده شود.

همین امر در بیعت با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود که جنبه تأکید بر وفاداری دارد. یکی از کاره__ای نخست حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هنگ__ام ظهور، بیعت با یاران خود است. این بیعت، در مسجد الحرام و بین رکن و مقام صورت می گیرد.(3) همان گونه که پیش از این یاد شد، در روایاتی نقل شده است که نخستین بیعت کننده با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، جبرئی__ل امی__ن است.

 امام باقر علیه السلام فرمود:

 … پس نخستین کسی که با او بیعت کند، جبرئیل است. سپس آن 313 نفر [بیعت می کنند]….(4)

 پس از این بیعت ویژه، حضرت

ص:140

مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با دیگر یاران خود بیعت خواهد کرد.

 افزون بر روایات شیعه در پاره ای از روایات اهل سنّت نیز بر بیعت یاران حضرت با ایشان تأکید شده است. صنعانی (م211ق) یکی از بزرگان اهل سنّت در باره این بیعت در روایاتی اشاره کرده است.(1)

 بنابراین بیعت فقط به دلیل تأکید بر دلدادگی یاران است و هرگز به سبب اعتماد و یا عدم اعتماد نیست.

- - -

- - -

ص:142

ص:144

لا تذهب الدنیا حتی یبعث الله رجلا یواطئ اسمه اسمی، و اسم ابیه اسم ابی؛(1)

دنیا از میان نمی رود، مگر این که خداوند سبحانه و تعالی مردی را بر می انگیزاند که نام او هم نام من و نام پدرش نام پدر من است.

 ابو عمرو دانی و خطیب بغدادی، از عاصم بن ابی النجود از زرّ بن حبیش، از عبدالله بن مسعود نقل کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

قیامت ب_ر پ__ا نمی شود؛ مگر آنکه مردی از خاندان من بر همة مردم پادشاهی کند، نام او نام من و نام پدرش، نام پدر من است.(2)

نعیم بن حماد، خطیب و ابن حجر، همگی از عاصم، از زرّ بن حبیش از ابن مسعود روایت کرده اند که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «المهدی یواطئ اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی»؛(3) «مهدی نامش هم نام من و نام پدرش نام پدر من است.»

نعیم بن حماد به سند خودش از ابوالطفیل آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«المهدی اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی؛(4) مهدی نامش نام من و نام پدرش، نام پدر من است.»

 هیچ یک از این احادیث، نمی تواند دلیلی محکم، بر ادعای کسانی باشد که ن__ام پ__در مه__دی علیه السلام را «عب__دالله» دانسته اند. سند حدیث چهارم به اتفاق همة محدثان ضعیف است؛ زیرا یکی از راویان آن رشدین بن سعد است؛ یعنی همان «رِشدین بن ابی رِشدین» است که همة بزرگان اهل سنّت در علم رجال بر ضعف او اتفاق دارند.(5) بدین

ص:146

ترت__یب و ب__دون شک در چن__ین امر مهمّی، نمی توان سخن این گونه افراد را پذیرفت.

 سه حدیث نخستین، نیز نمی توانند حجّت و دلیل باشند؛ چون عبارت «نام پدرش نام پدر من است» را بزرگان و حافظان حدیث نقل نکرده اند و فقط جمله «نام او، نام من است» را همگان، بدون اضافه­ای دیگر آورده­اند.

 برخی از پژوهشگران اهل سنّت که روایت کنندگان از عاصم بن ابی النجود را بررسی کرده اند، به این مطلب تصریح کرده و گفته اند: «این اضافه در اصل حدیث نیست.»

 از طرف دیگر، هر سه حدیث، فقط به ابن مسعود، ختم می شود و حال آن که در مسند احمد در چند مورد، همین حدیث از ابن مسعود نقل شده که با جمله «نام او، نام من است»، پایان یافته است.(1)

 تِرمذی می­گوید: «حدیث از علی علیه السلام، ابو سعید خدری، ام سلمه و ابوهریره، فقط با لفظ «نام او، نام من است» روایت شده است.» آن گاه _ بعد از نقل حدیث ابن مسعود با این لفظ _ می­افزاید: «در این باب، از علی، ابوسعید، ام سلمه و ابوهریره روایت شده و این حدیث نیکو و صحیح است.» (2)

 طبرانی در المعجم الکبیر آن را از ابن مسعود، از چند طریق فقط با لفظ «نام او نام من است» در حدیث های 10214 به بعد، نقل کرده است.

 حاکم نیز در مستدرک، حدیث را از ابن مسعود فقط با جملة «نام او نام من است»، نقل کرده و گفته است: «این حدیث با شرط شیخین صحیح است و آنان آن را نقل نکرده اند.»(3)

 بغوی در مصابیح السنة حدیث را _ بدون اضافه _ نقل کرده و گوید: حدیث نیکو است.(4) مقدسی شافعی تصریح می کند: این افزوده را بزرگان حدیث روایت نکرده اند. پس از نقل حدیث _ بدون آن اضافه _ می نویسد: «گروهی از بزرگان حدیث، در کتاب های خود به همین گونه آورده اند؛ مانند: ابو عیسی ترمذی در جامع، ابی داود در

ص:147

سنن و حافظ ابو بکر بیهقی و شیخ ابوعمرو دانی.»(1)

 سپس حدیث های دیگری در تأیید درستی نقل خود از بزرگانی چند _ مانند طبری، احمد بن حنبل، ترمذی، ابو داود، حافظ ابو داود و بیهقی _ به نقل از عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عمر و حذیفه می­آورد.(2)

همان گونه که اشاره شد، تِرمذی این حدیث را از حضرت علی علیه السلام، ابوسعید خدری، ام­سلمه و ابوهریره فقط با جمله «نام او، نام من است»، روایت کرده است. اگر جملة «و نام پدرش، نام پدر من است» در متن اصلی روایت ابن مسعود می بود، قابل تصور نیست که همة این شخصیت های یاد شده، به اتفاق آن را حذف کرده باشند؛ هر چند آنان از عاصم بن ابی النجود هم روایت کرده باشند.

 اما اینکه این افزوده چگونه به روایت ها راه یافته، احتمالاتی قابل طرح است:

 1. از سوی پیروان حسنی ها به منظور اثبات مهدویّت محمد بن عبدالله بن حسن مثنا، اضافه شده است.

 2. از سوی طرفداران بنی عباس، برای تأیید مهدویّت محمد بن عبدالله (ابو جعفر) منصور عباسی، به حدیث ابن مسعود افزوده شده است. این احتمال، زمانی به واقعیت نزدیک می شود که بدانیم محمد بن عبدالله بن حسن مثنا، لکنت زبان داشت؛. از این رو پیروانش دروغ دیگری به روایت ابوهریره افزوده و چنین نقل کرده اند: «به درستی که مهدی نامش محمد بن عبدالله است و در زبانش کندی وجود دارد.» (3)

ب__ر ای__ن اس__اس ه__ر سه حدیث نخستین، با نقل حافظان حدیث از عاصم مخالفت دارد. از این رو حافظ ابو نعیم اصفهانی (م430 ق) در مناقب المهدی ای__ن حدیث را ب__ا 33 سلسله راویان مختلف تا عاصم، نقل کرده است. در این نقل ها حتی یکی از آن ها عبارت «ونام پدرش نام پدر من است» را ندارد و با عبارت «نام او نام من است» پایان یافته است.

 گنجی شافعی (م 638 ق) متن اصفهانی را نقل و اضافه می کند: «این حدیث را غیر از عاصم، دیگرانی هم

ص:148

مانند عمرو بن حره، از زرّ نقل کرده اند و همگی با «نام او نام من است»، آن را به پایان برده اند؛ جز روایتی که عبارت «و نام پدرش نام پدر من است» را دارد.

ص:149

کوتاه سخن این که چنین اضافه ای پذیرفتنی نیست؛ به خصوص که احمد بن حنبل با دقتی که در ضبط حدیث دارد، این حدیث را چند بار در مسندش با جملة «و نامش نام من است» نقل کرده است.» (1)

از بحث­های گذشته روشن می­شود که تبار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، به امام حسین علیه السلام می­رسد و دیگر احادیثی که خلاف این را می رسانند، ضعیف و بی اعتبار بوده، هیچ قرینه ای بر صحت آن ها در دست نیست. با توجه به نتیجه بحث های گذشته نیز به دست می آید: نقل متواتر نزد مسلمانان نیز همین نتیجه را تأیید می کند.(2)

- - -

نه از ابریشم و نه از حریر. سپس در پاسخ از جنس آن، فرمود:

از ورق (برگ) بهشتی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روز بدر، آن را برافراشت و بعد، آن را در هم پیچید و به علی علیه السلام داد. همچنان نزد علی علیه السلام بود، تا هنگامی که روز بصره فرا رسید، آن را برافراشت. و خداوند سبحانه و تعالی پیروزی را نصیب او ساخت. سپس آن حضرت آن را در هم پیچید و آن این جا نزد ما است. هیچ کس آن را نخواهد گشود، تا آن گاه که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند و چون او قیام نمود، آن را برخواهد افراشت.(1)

و از امام علی علیه السلام روایت ش_ده است:

آن گاه که مهدی پرچم خویش را به اهتزاز در آورد، بین مشرق و مغرب برای او روشن خواهد شد.(2)

- - -

درمی آید. چون مهدی علیه السلام ظاهر شود، اینان کسی را برای بیعت نزد آن حضرت می فرستند.(1)

ص:152

سخنان دیگری نیز وجود دارد که نشان می دهد خروج پرچم های سیاه از خراسان، قیامی است که در آینده و در آستانة ظهور برپا می شود. در حقیقت، برخی یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همراه آن پرچم های سیاه خواهند بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:

هنگامی ک__ه پرچم ه__ای سیاه را دیدید که از خراسان می آیند، به سوی آن بشتابید؛ اگرچه با سُر خوردن بر روی برف ها باشد. به درستی که در آن، خلیفة مهدی است.(1)

برخی پنداشتند مقصود از خروج پرچم های سیاه از خراسان، قیام ابومسلم خراسانی (در سال140ق) بر ضد حاکمیت هزار ماهة بنی امیه است(2) که به از هم گسستن حکومت بنی امیه و روی کارآمدن بنی عباس انجامید.

مستند اینان، روایت زکار از امام صادق علیه السلام و بعضی قراین و مؤیدات تاریخی است. در این روایت، با اشاره به نام و مشخصات ابومسلم خراسانی، وی صاحب پرچم های سیاه، یاد شده است.(3) این پندار نادرست است؛ زیرا روایت زکار که مهم ترین مستند و دلیل به شمار می رود از نظر سند ضعیف و غیرقابل اعتماد است. افزون بر این، تطبیق این نشانه بر شورش ابومسلم خراسانی، در بیش از یک قرن پیش از تولد امام مهدی علیه السلام و نشانة ظهور دانستن آن، بسیار بعید است.

این نکته نیز در خور توجه است که حاکمان بنی عباس، تلاش می کردند قدرت را از دست بنی امیه بگیرند؛ از این رو می خواستند شورش ابومسلم خ__راسانی را در راست__ای قی__ام مهدی علیه السلام و نشانه ظهور وی قلمداد کنند بر این اساس، بعید نیست حاکمان بنی عباس، به دلخواه خویش، در این روایات دست برده و آن ها را بر خود تطبیق کرده باشند.(4)

نیز ن.ک: زمینه سازان ظهور، یاران حضرت

ص:153

مهدی علیه السلام، مدعیان مهدویت.

- - -

ص:155

ص:156

در نهضت شیعة امامیه از زمان امام صادق علیه السلام تا آخر غیبت صغرای امام دوازدهم علیه السلام انجام شده است.

آنچه ارائه شده، تصویری است از سازمان مخفی وکالت با پیروانی در سراسر جهان اسلام که با اعتقاد به امامت، در جایگاه قطب سازمان، قادر به حفظ تمامیت اسلام از گزند رویدادهای روزگار است.

کتاب تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با ورود و خروج خوبی به مباحث، یک مسیر تحقیقی محققانه و منصفانه را پی می گیرد و از یک مقدمه، هفت فصل و نتیجه گیری تشکیل شده است.

 مقدمه: معرفی منابع اولیّه و بررسی آن ها؛

 فصل اول. نقش احادیث در غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ؛

 فصل دوم. نقش امامان در فعالیت های مخفی و تأثیر آن بر تکامل تدریجی غیبت؛

 فصل سوم. دیدگاه های امامیه دربارة امام غایب و ولادت آن حضرت؛

 فصل چهارم. بازتاب فعالیت های مخفی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در اقدام های سفیران آن حضرت؛

 فصل پنجم. فعالیت های مخفی دومین سفیر امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ؛

 فصل ششم. دوران نوبختی، سومین سفیر؛

 فصل هفتم. سفیر چهارم و غیبت کبرای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف .(1)

- - -

تمهیدات امامان علیهم السلام _ به ویژه امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام _ برای ورود شیعه به این عصر و بررسی سازمان مخفی وکالت و تکوین و فرایند تکاملی آن و نقش آن، در زمان غیبت صغرای حضرت و سپس چگونگی آغاز غیبت، دلایل آن، شرح نواب خاص و وظایف و نقش آنان در این عصر.

 در بررسی غیبت کبرا نیز به تاریخ شیعه، نهضت ها و دولت های آن همراه حرکت های علمی و مبارزه های دانشمندان و دوران های مرجعیت فقیهان و مدارس آنان، اشاره شده است. در نهایت نیز بررسی کوتاهی دربارة آثار و سیرت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف صورت پذیرفته است.

عناوین فصل های نه گانه کتاب بدین قرار است:

 1. معرفی و بررسی منابع تاریخ عصر غیبت

 2. نگاهی کوتاه به زندگی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف

 3. وضعیت سیاسی، اجتماعی و فکری عصر عباسیان در آستانة غیبت صغرا

 4. وضعیت فکری، سیاسی و اجتماعی شیعه در آستانة غیبت صغرا

 5. زمینه سازی معصومان علیهم السلام برای ورود شیعه به عصر غیبت

 6. پیشینة سازمان وکالت و جایگاه آن در عصر غیبت صغرا

 7. عصر غیبت صغرا

 8. مروری بر برخی از مهم ترین مسایل عصر غیبت کبرا

 9. سیرت و آثار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .

- - -

1. راز بنیادی غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

 2. تکلیف اسلامی امام، در زمان غیبت کبرا و کارهایی که در این مدت انجام می دهد؛

 3. زندگی خصوصی آن حضرت؛

 4. دیدارهایش در طول غیبت کبرا؛

 5. نامه های ایشان به شیخ مفید.

 بخش دوم: تاریخ انسانیت در روزگار غیبت کبرا که دارای سه فصل است:

 1. بررسی اخبار مربوط به پیشگویی آینده؛

 2. اخباری مشتمل بر پیشگویی ها؛

 3. تکلیف اسلامی در عصر غیبت کبرا.

 بخش سوم: شرایط ظهور و نشانه های آن که دارای دو فصل است:

 1. شرایط ظهور، برنامه ریزی ویژه ایجاد رهبر؛

 2. نشانه های ظهور: تعیین روش کلّی، رویدادهایی که در تاریخ اتفاق افتاده است، روی دادن معجزه ها بیش از اندازه، قانونمندی معجزات، شمارش یکایک نشانه های ظهور و کوشش برای فهم کلی و منظم علایم ظهور.

- - -

سفیر

ص:161

حضرت حجّت علیه السلام از کسانی هستند که در سال 329 ق دار فانی را وداع گفتند.(1)

نیز ن.ک: نیابت خاص، نواب خاص.

- - -

محمد بن فضل موصلی، یکی از شیعیان بود که نیابت حسین بن روح را قبول نداشت. روزی هنگام بحث با یکی از دوستانش (حسن بن علی وجنا) و بنا به پیشنهاد او، در صدد آزمودن نایب امام برآمدند. آنان بر مطلبی محرمانه توافق کردند. حسن بن علی وجنا کاغذی از دفتر موصلی جدا کرد و قلمی تراشید. سپس با قلم بدون مرکب، مطالبی را بر آن نوشت و آن کاغذ سفید را مهر کرد و به وسیلة خدمتکار نزد حسین بن روح فرستاد.

ظهر همان روز در حالی که محمد بن فضل مشغول غذا خوردن بود، پاسخ نامه آمد که دقیقاً در همان برگة فرستاده شده، پاسخ ها با مرکب نوشته شده بود. محمد بن فضل، در حالی که سخت تحت تأثیر قرار گرفته بود، همراه حسن بن وجنا به محضر حسین بن روح وارد شد و از وی به سبب گمان نادرست خود عذرخواهی کرد.(1)

اف__زون ب__ر ک__رامت های حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در صادر شدن توقیعات که به یک نمونه آن اشاره شد، در متن توقیعات نیز موارد فراوانی از کرامت به چشم می خورد که بیشتر به صورت آگاهی بخشی غیبی، از حوادث آینده، اتفاقات پنهانی، شفای بیماران و مانند آن می باشد.

 یک نمونه از این توقیعات، آن گاه ص__ادر ش__د ک__ه درب__ارة وکلا و نمایندگان حضرت، نزد خلیفة وقت، بدگ__ویی شده ب__ود. خل__یفه، برای شناسایی و دستگیری آنان، دستور داد افراد ناشناسی را همراه پول نزد وکلا به جاسوسی بفرستند. اگر کسی از آن ها چیزی پذیرفت، او را دستگیر کنند.

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در توقیعی خطاب به همة وکیل ها، دستوری فرمود از هیچ کس و تحت هیچ شرای__طی چیزی نپذیرند و خ__ود را بی اطلاع نشان دهند.(2)

در م__اج__رای دیگ__ری حض__رت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، با صدور توقیعی، شیعیان را از زیارت کربلا و کاظمین برحذر داشت. پس از چند ماه، دانسته شد خلیفه در آن موقع، دستور داده بود

ص:163

هر کس به زیارت رود، در کمینش باشند و او را دستگیر کنند.(1)

 ناگفته نگذرم که بخش مهمی از توقیعات به خط آن حضرت بوده است.

 شیخ طوسی به نقل از راوی یک توقیع، این جمله را در کتاب خود این گونه نقل کرده است که در پاسخ نوشته آنان، به خط امام زمان علیه السلام وارد شده است که:

به نام خداوند بخشنده مهربان؛ خداوند ما و شما را از گمراهی و فتنه ها سلامت بخشد و به ما و شما روح یقین عطا کند و ما و شما را از عاقبت بد پناه دهد!…. (2)

 شیخ صدوق؛ نقل کرده است، محمد بن عثمان عمری می گوید: «خَرَجَ تَوقِیعٌ بِخَطِّهِ نَعْرِفُهُ…؛ توقیعی به خطی که ما آن را می شناختیم، خارج شد….» (3)

 وی همچنین نقل کرده است؛ اسحاق بن یعقوب گوید: از محمد بن عثمان عمری خواهش کردم پاسخ نامه ای را که در آن از مسایل مشکلی پرسش کرده بودم، به من برساند. پس در توقیع به خط مولایمان صاحب الزّمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وارد شده بود:

اما آنچه دربارة آن پرسیدی _ که خدایت هدایت کند و پایدارت بدارد! _ راجع به امر منکران من از خاندان و عموزادگان خودم؛ بدان که میان خدا و کسی خویشاوندی نیست و هرکس مرا منکر باشد، از من نیست و راه او راه فرزند نوح علیه السلام است. اما راه عمویم جعفر و فرزندانش، راه برادران یوسف است….(4)

عبارت های یادشده بیانگر این است ک__ه ب__زرگان از مح_دثین، اطمینان داشته اند همة توقیعات یا بیشتر آن ها، به خط خود حضرت نگاشته شده است.

 این توقیعات، به وسیلة نواب خاص در دوران غیبت صغرا، برای افراد صادر می شد و ارتباط نوشتاری با حضرت، فقط از راه آنان امکان پذیر بود؛ به صورتی که حتی وکیل های آن حضرت، نامه های خود و دیگران را نزد نایب امام می فرستادند و از ایشان پاسخ دریافت می کردند. به

ص:164

طور اساسی، فلسفة نیابت خاص نیز همین است؛ وگرنه چنانچه هر کس می توانست به شرف گرفتن توقیع نایل آید، دیگر نیازی به نایب خاص نبود.

 یادآوری این نکته لازم است که بیشتر دانشمندان شیعه بر این باورند که توقیعات صادر شده از ناحیة صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف فقط در دوران غیبت صغرا و نواب خاص بوده است و بدین سان نمی توان به توقیعات منسوب به امام زمان علیه السلام پس از این دوران چندان اعتماد کرد و به صدور آن ها از طرف حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اطمینان یافت.

 برخی از این نوشته ها که پس از دوران غیبت صغرا به آن حضرت نسبت داده شده، از این قرار است:

1. نامه هایی که گفته شده از طرف حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ب__ه شی__خ مفی_د رسیده است.

 این توقیعات برای نخستین بار، به وسیلة ابومنصور طبرسی (از عالمان قرن ششم)، بدون سند، افزون بر یک صد سال پس از درگذشت شیخ مفید، در کتاب ا لاحتجاج نقل شده است. آن گاه شاگرد وی، ابن شهر آشوب (م 588ق) به آن اشاره کرده و ابن بطریق (م600ق) شاگرد ابن شهر آشوب آن ها را مطرح کرده است. در آن کتاب گفته شده: این نامه ها به وسیلة شخص مورد اعتمادی به شیخ مفید می رسید؛ ولی نام آن شخص ذکر نشده است.(1)

 برخی در نوشته ها تردید کرده اند ک_ه: شاگ__ردان شیخ مفید، از جمله آن ها: سیّد مرتضی، ابن ادریس، نج____اشی، شیخ ط__وسی(2)، ابویعلی جعفری، ابوالفتح کراج_کی، سلار بن عبدالعزیز دیلمی و… _ با این که نگارش های فراوانی داشته و بیشتر شرح حال نویس بوده اند _ هرگز به ای__ن توقیعات اش__اره نکرده اند؛(3) در حالی که اگر چنین سخنانی به شیخ مفید رسیده بود، با توجه به اهمیّت شایان آن، به طور حتم، شاگردان او، نقل می کردند.(4)

ص:165

افزون بر آن، خود شیخ مفید نیز در آثار فراوان خود، هیچ اشاره ای به این نامه ها نکرده است.(1)

ناگفته نماند پیش بینی این توقیعات از حوادث آینده دلیل بر درستی آن نخواهد بود؛ زیرا آنچه به دست ما رسیده است پس از حوادث بوده که امکان جعل آن ها وجود دارد.

 2. برخی نویسندگان، پیامی را که برای مرحوم آیت اللّه سیّد ابوالحسن اصفهانی به وسیلة مرحوم شیخ محمد کوفی شوشتری نقل شده است، در شمار توقیعات و سخنان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ذکر کرده اند.

 در این نامه چنین آمده است:

خودت را در اختیار [مردم] بگذار و محل نشستن خویش را در محل در ورود خانه قرار بده [تا مردم سریع تر بتوانند با تو ارتباط پیدا کنند] و نیازهای مردم را بر آور؛ ما تو را یاری می کنیم.(2)

 برای اهل اطلاع، روشن است که برخی نوشته هایی که این روزها به عنوان دست نوشتة آن حضرت ارائه می شود، هیچ پایه و اساسی ندارد. و این احتمال دور نمی نماید که ممکن است این کارها، از طرف دشمنان و برای مخدوش ساختن چهرة تابناک شیعه انجام شده باشد.

درب__ارة چگ__ونگی ص__ادر شدن توقیعات در دورة غیبت صغ__را، از برخی نقل ها استفاده می شود، سفیران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پرسش ها و درخواست های مراجعه کنندگان را در یک برگه به نوبت می نوشتند. آن گاه پاسخ آن ها که حداکثر ظرف سه روز صادر می شد و یک جا می آمد. گاهی نیز پاسخ پرسش ها به صورت شفاهی، به نائبان خاص گفته شده و آنان به قلم خود، آن را می نگاشتند یا به صورت حضوری به پرسش کننده پاسخ می دادند. در پاره ای از موارد نیز _ به سبب مصلحت _ پاسخی صادر

ص:166

نمی شد. برخی از توقیعات نیز بدون این که در پاسخ به پرسشی باشد، صادر شده است.

 موضوعات مندرج در توقیعات، گسترة وسیعی را در بر می گیرد؛ از معارف و حقایق دینی گرفته تا امور تربیتی و برنامه های زندگی فردی و اجتماعی و….

نیز ن.ک: غیبت صغرا، نیابت خاص، نواب خاص.

- - -

ص:167

ص:168

القُ__وی» (نجم،50) و «رَسُولٌ کریم» (تکویر، 19 _ 21) از او یاد شده است.

 روایاتی چند، از نق__ش آن فرشتة بزرگ الهی در قی__ام عظیم و جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، به روشنی سخن گفته و از او به عنوان نخستین کسی که با حضرت مهدی علیه السلام بیعت خواهد کرد، نام برده اند.

 در بعضی از روایات گفته شده: او به همراه گروه بزرگی از فرشتگان، هنگام ظهور در محضر واپسین حجّت الهی حاضر شده و به یاری آن حضرت خواهند شتافت. امام صادق علیه السلام در قسمتی از یک روایت طولانی فرمود:

نخستین کس که با او بیعت می کند، حضرت جبرئیل است.(1)

 این، بدان معناست که یکی از ام__داده__ای غیبی خداوند سبحانه و تعالی در آن قیام جهانی، یاری دادن جبرئیل به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است. همان گونه که این فرشتة بزرگ الهی، به یاری پیامبران دیگر نیز آمده بود.

نیز ن.ک: ظهور، بیعت، امدادهای غیبی.

- - -

خواهرش زینب، دختر علی بن ابی طالب سپرد]برای پنهان کردن امامت پسرش علی بن الحسین[.» سپس فرمود: «شما مردمی آگاه از اخبار هستید. آیا در روایات به شما نرسیده که نهمین فرزند حسین علیه السلام زنده است و میراثش تقسیم می شود؟»(1)

- - -

داستان که به دو داستان بر می گردد اشاره کنیم.

 علامة مجلسی در بحارالانوار در بابی با عنوان «نادر فی ذکر من رآه علیه السلام فی الغیبة الکبری قریباً من زماننا» _ فقط به دلیل این که مشتمل بر دیدار با آن حضرت و نیز رخدادهای عجیب و غریب است _ به نقل آن پرداخته، می نویسد: «رساله ای یافتم مشهور به داستان جزیرة خضراء… و چون آن را در کتاب های روایی معتبری ندیدم، آن را در فصل جداگانه ای آوردم.»

 چکیدة رساله ای که این عالم بزرگوار یافته چنین است:

 بسم الله الرحمن الرحیم… نوشته ای یافتم به خط شیخ فاضل عالم عامل «فضل بن یحیی بن علی طیبی کوفی» که متن آن چنین است:

 … من در سال 699ق در کربلا از دو نفر، داستانی شنیدم. آن ها داستان را، از «زین الدین علی بن فاض__ل م__ازندرانی»، نقل می کردند. داستان مربوط به جزیرة خضرا در دری__ای سفید ب__ود. مشت__اق شدم داستان را از خود علی بن فاضل بشنوم؛ به همین دلیل به شهر حلّه رفتم و در خانة سیّد فخرالدین، با علی بن فاضل ملاقات کردم و اصل داستان را پرسیدم.

 او، داستان را در حضور عده ای از دانشمندان حله و نواحی آن چنین بازگو کرد:

س__ال ها در دمشق ن__زد شی__خ عبدالرحیم حنفی و شیخ زین الدین علی مغ__ربی ان_دلسی دانش آموختم. روزی شیخ مغربی عزم سفر به مصر کرد. من و عده ای از شاگردان با او همراه شدیم. به قاهره رسیدیم. استاد مدتی در الازهر به تدریس پرداخت، تا این که نامه ای از اندلس آمد که خبر از بیماری پدر استاد می داد. استاد ع__زم اندل__س ک__رد. من و برخی از ش_اگ__ردان ب__ا او هم__راه شدیم. به نخستین روستای اندلس که رسیدیم، من بیمار شدم. به ناچار، استاد مرا به خطیب آن قریه سپرد و خود به سفر ادامه داد.

 سه روز بیمار بودم، پس از آن، روزی در اطراف ده قدم می زدم که ک__اروانی از طرف ک__وه های ساحل دریای غربی وارد شدند. پرسیدم: «از کجا می آیند؟» گفتند: «از دهی از

ص:172

سرزمین بربرها می آیند که نزدیک جزایر رافضیان است.»

 هنگامی که نام جزیرة رافضیان را شنیدم، مشتاق زیارت آنان شدم. تا محل آنان، بیست و پنج روز راه بود که دو روز بی آب و آبادی و بقیه آباد بودند. حرکت کردم و به سرزمین آباد رسیدم. به جزیره ای رسیدم با دیوارهای بلند و برج های مستحکم که بر ساحل دریا قرار داشت. مردم آن جزیره، شیعه بودند و اذان و نماز آن ها بر هیأت شیعیان بود.

آنان از من پذیرایی کردند. پرسیدم: «غذای شما از کجا تأمین می شود؟» گفتند: «از جزیرة خضرا در دریای سفید که جزایر فرزندان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است که سالی دو مرتبه، برای ما غذا می آورند.»

 چهل روز منتظر ماندم تا کاروان کشتی ها از جزیرة خضرا رسید. فرماندة آن، پیرمردی بود که مرا می شناخت و اسم من و پدرم را نیز می دانست. او مرا با خود به جزیرة خضرا برد.

 شانزده روز که گذشت، آب سفیدی در اطراف کشتی دیدم و علت آن را پرسیدم. شیخ گفت: «این دریای سفید است و آن جزیرة خضرا. این آب های سفید، اطراف جزیره را گرفته است و هرگاه کشتی دشمنان ما وارد آن شود، غرق می گردد.» وارد جزیره شدیم. شهر دارای قلعه ها و برج های زیاد و هفت حصار بود. خانه های آن از سنگ مرمر شفاف بود….

 در مسجد جزیره، سیّد شمس الدین محمد را که عالم آن جزیره بود، ملاقات کردم. او مرا در مسجد ج__ای داد. آن__ان نم__از جمع__ه می خواندند. از سیّد شمس الدین پ__رسیدم: «آی__ا ام_ام حاضر است؟» گفت: «نه؛ ولی من نایب خ__اص او هستم.» ب____ه او گفت__م: «ام__ام را دی__ده ای؟» گفت: «ن__ه؛ ول_ی پدرم، صدای او را شنیده و جدم، او را دیده است.»

 سیّد مرا به اطراف برد. آن جا کوهی مرتفع بود که قُبّه ای در آن وجود داشت و دو خادم آن جا بودند. سیّد گف__ت: «من ه__ر صبح جمعه آن جا می روم و امام زمان را زیارت می کنم و آن جا ورقه ای می یابم که مسایل مورد نیاز درآن نوشته شده است.»

 من نیز به آن کوه رفتم و خادمان قبه از من پذیرایی کردند… در بارة

ص:173

دیدن امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از آنان پرسیدم، گفتند: «غیر ممکن است.»

 در بارة سیّد شمس الدین از شیخ محمد (که با او به خضرا آمدم) پ__رسیدم. گف__ت: «او از ف__رزندانِ فرزندان امام است و بین او و امام، پنج واسطه است.»

 با سیّد شمس الدین، گفت وگوی بسیار کردم و قرآن را نزد او خواندم. از او دربارة ارتباط آیات و این که ب_رخی آی__ات، ب__ا پیش بی ارتب__اط هستند، پرسیدم.

 پاسخ داد: «…مسلمانان پس از رسول خدا و به دستور خلفا، قرآن را جمع آوری کردند؛ از همین رو، آیاتی که در قدح و مذمت خلفا بود، از آن ساقط کردند؛ لذا آیات را نامربوط می بینی؛ ولی قرآن علی علیه السلام که نزد صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف است، از هر نقصی مبرّا است و همه چیز در آن آمده است.»

 در جمعة دومی که آن جا بودم، پس از نماز، سر و صدای فراوانی از بیرون مسجد شنیده شد. پرسیدم: «این صداها چیست؟» سیّد پاسخ داد: «فرماندهان ارتش ما هر دو جمعة میانی ماه سوار می شوند و منتظر فرج هستند.» پس از این که آنان را در بیرون مسجد دیدم، سیّد گفت: «آیا آنان را شمارش کردی؟» گفتم: نه. گفت: «آنان، سیصد نفرند و سیزده نفر باقی مانده اند.»

از سیّد پرسیدم: «عالمان ما احادیثی نقل می کنند که هر کس پس از غیبت ادعا کند مرا دیده است، دروغ می گوید. حال چگونه است که برخی از شما او را می بینید؟»

 سیّد گفت: «درست می گویی؛ ولی این حدیث به زمانی مربوط است که دشمنان آن حضرت و فرعون های بنی العباس فراوان بودند؛ امّا اکنون که این چنین نیست و سرزمین ما از آنان دور است، دیدار آن حضرت ممکن است.

 سیّد شمس الدین ادعا کرد: تو نی__ز ام__ام زم__ان عجل الله تعالی فرجه الشریف را دو مرتبه دیده ای، ولی نشناخته ای. همچنین گف__ت: آن حضرت، خم__س را ب__ر شیعیان خود مباح کرده است.

 سپس جناب سیّد شمس الدین به من دستور داد در بازگشت درنگ نکنم و در سرزمین های مغرب توقف نکنم. پس از آن با همان کشتی که آمده بودم بازگشتم.

 واپسین مطلبی که که از علی بن فاضل شنیدم این بود که: «در جزیرة خضرا فقط نام پنج تن از دانشمندان

ص:174

شیعه مطرح بود: سیّد مرتضی، شیخ طوسی، شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ ابوالقاسم جعفر بن اسماعیل حلی.»

بررسی داستان

الف. از نظر سند

1. ناقل داستان، نامعلوم است.

2. این م__رد «ناشناخته» چگ__ونه فهمید آنچه پیدا کرده است همان خط طیبی است؟

3. معاصران او از قبیل علامة حلی و ابن داود که کتابش را در سال 707 قمری به پایان رسانده هیچ اشاره ای به وی نکرده اند.

4. علی بن فاضل در روایت یادشده تصریح می کند از اوّل تا آخر روایت خویش را در حضور طیبی و گروهی از عالمان حله و اطراف آن که برای دیدار این شیخ آمده بودند، نقل کرده است.

امّا _ با این وجود _ هیچ یک از عالمان را نمی شناسیم که به طور مسقیم یا با واسطة روایت یاد شده را نقل کرده باشند.(1)

ب. از نظر محتوا

برخی از مهم ترین ایرادهای متنی داستان از این قرار است:

 1. دلالت قصه بر تحریف قرآن؛

 2. تعارضات فراوان در متن؛

 3. نسبت طول عمر به غیر از حضرت مهدی علیه السلام ؛

4. حلال دانستن خمس بر شیعیان، بر خلاف نظر بیشتر فقهای اسلام؛

 5. نام بردن پنج تن از علمای شیعه و نادیده گرفتن علمای بزرگ دیگر؛

 علامه شیخ محمد تقی شوشتری در الاخبار الدخیلة پس از نقد عالمانه این داستان و داستان بعدی می نویسد:

شاید ناقل این دو داستان، از دشمنان شیعه بوده که چنین داستانی را جعل کرده است تا حقایق را وارونه جلوه دهد.

و نیز می نویسد:

در داستان جزیرة خضرا آمده است که: «شمار فرمانده های لشکر امام زمان علیه السلام سیصد نفر بودند.

و در داستان ابن انباری آمده است که:

مسافت سرزمین فرزندان امام زمان علیه السلام به اندازة یک سال راه و جمعیت آن ها بسیار زیاد است.

ص:175

اگر یاران حضرت حجّت عجل الله تعالی فرجه الشریف تا این اندازه زیاد است، چرا ظهور نمی کند تا مخالفان را سرکوب نماید؟ چرا چنین چیزی در خبر یا اثری از امام__ان علیهم السلام ب__ا توصیف خصوصیات آن ها نیامده است؟(1)

اما متأسفانه با وجود تأکید فراوان دانشمندان شیعه بر افسانه بودن داستان یاد شده، باز عده ای به دلایلی به ترویج آن اقدام کرده و از آن، پا را فراتر نهاده، بین داستان جزیرة خضرا و مثلث برمودا ارتباط برقرار کرده اند.(2) غافل از این که گذشته از اشکالات متعدد، تطبیق آن بر «مثلث برمودا» که ترسیمی نادرست و غیرمعتبر است، چهرة امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را نیز مخدوش می سازد.(3)

دربارة «جزیرة خضرا» و تطبیق نادرست آن بر «برمودا» باید گفت:

یک__م. اص__ل داست__ان، غیر قابل پذیرش است؛

دوم. «جزیرة خضرا» در دریای مدیترانه است، نه اقیانوس اطلس؛

 سوم. وقایع «مثلث برمودا» ساختة رسانه های غربی و افسانه سازان است؛

 چهارم. بر فرض که افسانه های «برمودا» درست باشد، هیچ ربطی به امام زمان و مقام آن حضرت ندارد.

 اگر چه افرادی که به بررسی داستان پرداخته اند، هر دو داستان را بررسی کرده اند، به نظر می رسد نیازی به بررسی داستان دوم نیست و علاقه مندان به منابع یاد شده مراجعه می نمایند.

نیز ن.ک: ملاقات.

- - -

منسوب به امامان علیهم السلام دربارة نشانه های ظهور را به دو دسته محتوم و غیر محتوم تقسیم و بسیاری از روایات آن را ساختگی و جعلی معرفی کرده است. سپس به تفصیل، متن دو کتاب بیان الائمة و خطبة البیان را بررسی و مطالعات عنوان شده در آن ها را بی اساس و موهوم ارزیابی کرده است. در پایان، به حکایت مربوط به جزیرة خضرا پرداخته و آن ها را مخدوش شمرده است.

ص:177

از دیدگاه نویسنده، بسیاری از این سخنان، پس از وقوع حوادث مورد نظر، جعل شده و به طور یقین نمی توان آن ها را به معصوم استناد داد.

 این کتاب دارای یک پیشگفتار و سه بخش است. بخش نخست، با دو فصل به بحث از پیشگویی های غیبی امامان علیهم السلام از نشانه های ظهور و دیدگاه انتخاب شده و موضعی که باید انتخاب شود و سپس تقسیم نشانه های ظهور، به حتمی و غیر حتمی می پردازد.

در بخش دوم، طی چهار فصل، به ارائه دو نمونه از روایات و اخبار و پیشگویی هایی پرداخته که در اخبار ساختگی و تحریف شده به صورت کاملاً آشکاری نمایان است. این دو نمونه عبارتند از:

 1. کتاب بیان الائمه علیهم السلام

 این کتاب چند سال پیش با روایاتی منسوب به حضرت علی علیه السلام منتشر شد که هیچ اساسی ندارد. دانسته شد که یا این روایات پس از وقوع حوادث جعل شده یا آن موقع که علامات و نشانه های صریح و روشن آن نمایان شده است.

 2. خطبة البیان

 نقد و بررسی خطبة معروف به خطبة البیان منسوب به حضرت علی علیه السلام و نیز مطالب کذب و نادرست و تحریف شده ای که در این باره آمده است.

 در بخش سوم با چهار فصل به بررسی روایت مربوط به جزیرة خضرا پرداخته و می نویسد: ما این روایت را قابل قبول و معتبر ندیدیم؛ بلکه بر عکس در لابه لای آن، مطالب فراوانی است که باعث شک و تردید در صحت آن بوده و این احتمال قوی می نماید که از اساس ساختگی و جعلی باشد.

 علامه سیّدجعفرمرتضی عاملی تلاش نموده است با ارائة ادلة فراوانی، خط بطلان به هر سه موضوع بکشد و از اساس آن ها را باطل کند.

- - -

ادعاهای باطلی چند، ادعای امامت کرد و از این رو به کذّاب (بسیار دروغگو) شهرت یافت.

 این شهرت و نیز ادعای او، پیش تر در کلمات معصومان علیهم السلام پیشگویی شده بود. امام سجاد علیه السلام به نقل ازپیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:

آن گاه که فرزندم جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب متولد شد، نامش را صادق بگذارید که پنجمین فرزند از سلالة او، نامش جعفر است که از روی تجرّی بر خدای تعالی و دروغ بستن بر او، ادعای امامت می کند! او نزد خدا جعفر کذّاب و مفتری بر خدا و مدعی مقامی است که اهل آن نیست. وی، مخالف پدر خویش و حسود بر برادر خود و کسی است که می خواهد در هنگام غیبت ولی خدا او را بر ملا سازد.

امام سجاد علیه السلام پس از نقل فرمایش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بسیار گریسته و فرمود:

گویا جعفر کذّاب را می بینم که طاغی زمانش را وادار می کند، تا در امر ولی اللّه و غایب در حفظ الهی و موکل بر حرم پدرش، تفتیش کند؛ به سبب جهلی که بر ولادت او و حرصی که بر قتل او دارد؛ اگر به او دسترسی یابد، و طمعی که در میراث او دارد، تا آن را به ناحق غصب کند.(1)

 بدون شک انحراف جعفر از خط پدران معصومش، نه به علت کوتاهی و سستی پدر در تربیت وی بود و نه به سبب محیطی که در آن می زیست. این انحراف به علت همنشینی با بدکاران و منحرفان برای وی پدید آمد و شکی نیست همنشین در انسان تأثیر فراوانی دارد. همان گونه که قرآن کریم از ماجرای نافرمانی همسر لوط علیه السلام سخن می گوید.

 فاطمه، دختر محمد بن هیثم معروف به ابن سیابه گوید: هنگام ولادت جعفر، من در خانة امام هادی علیه السلام بودم و اهل خانه به این ولادت شادمان شدند. نزد امام هادی علیه السلام رفتم و او را شاد نیافتم. گفتم: «ای سرورم! چرا شما را به

ص:179

واسطة این مولود شادان نمی بینم؟» فرمود: «این امر بر تو آسان خواهد شد؛ زیرا به زودی او گروه پرشماری را گمراه می سازد.» (1)

 اوج کژی جعف__ر پس از شهادت ام__ام حس__ن عس__کری علیه السلام صورت گرفت. وی، با این که اهل فسق و فجور و گناهان بزرگ بود، خود را جانشین آن حضرت معرفی کرد.(2)

 عملکرد جعفر کذّاب در مقابل روش امامان معصوم علیهم السلام در موارد ذیل قابل بررسی است:

 1. ادعای امامت

 وی پس از برادر خود امام حسن عسکری علیه السلام، ادعای امامت کرد و برای رسیدن به این هدف خود، نقشه هایی کشید. اوّل خود، را در معرض تسلیت گویی مردم و تبریک بر امامت خود قرار داد؛ دوم خود را آماده اقامه نماز بر جنازه برادرش کرد، تا بلکه از این راه منصب رسمی (امامت) را به چنگ آورد. نقشه دیگر این بود که دست به دامن دولت شد تا دولت، او را به جای برادرش گذاشته و زعامت شیعیان را به وی واگذار نماید؛ اما در تمام این نقشه ها شکست خورد و جز رسوایی، چیزی به دست نیاورد.

 2. انکار وارث امام عسکری علیه السلام

 جعفر کذّاب، منکر وارث شرعی امام عسکری علیه السلام و امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شد. به همین دلیل مدعی شد وارث منحصر به فرد امام عسکری علیه السلام است و به کمک دولت، توانست اموال امام عسکری علیه السلام را تصرف کند.

 3. تحریک دولتمردان بر ضد امام مهدی علیه السلام .

وی وقتی دید حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در جریان نماز، بر او احتجاج کرده و رسوایش کرد، دولت حاکم را بر ضد آن حضرت و وجود او تحریک کرد و در نتیجه حاکمان جور، دوباره به خانه امام عسکری علیه السلام یورش بردند و برای یافتن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تلاش های مذبوحانه ای انجام دادند؛ ولی خواست الهی بر آن تعلق گرفت که آن حضرت از گزند بدخواهان در امان بماند.(3)

 احمد بن اسحاق گوید: از جعفر بن علی نامه ای به دست من رسید و طی آن ادعا کرده بود به علم دین (حلال و

ص:180

حرام) و نیز کلیة علوم و آنچه که مردم بدان نیازمندند، آگاهی دارد. پس از این که نامه را خواندم، عریضه ای به پیشگاه مقدس حضرت امام عصر علیه السلام نگاشتم و نامة جعفر را نیز به پیوست آن قرار دادم. به دنبال آن، از ناحیة مقدسه پاسخی بدین شرح صادر شد:

به نام خداوند بخشاینده مهربان؛ خداوند سبحانه و تعالی تو را پایدار بدارد! نامة تو و ضمیمة آن ]نامة جعفر[ به من رسید و از مضمون آن _ که با اختلاف الفاظ و اشتباهات بسیار توأم بود _ آگاه شدم. اگر شما هم دقّت کرده بودید، به برخی از آن ها آگاه می شدید.

آن گاه حضرت مهدی علیه السلام در ادامه با ذک__ر حمد و ثن__ای پروردگارسبحانه و تعالی، مطالبی در ردّ جعفر بیان فرمود: «…این پیرو باطل و دروغگو، بر خداوند افترا بسته است. این شخص با امید به چه چیز می خواهد این ادعای عاری از حقیقت خود را ثابت کند؟ آیا با اطلاعاتی که در احکام الهی دارد؟ به خدا قسم! این فرد آن قدر بی اطلاع است که حلال و حرام را نمی شناسد و میان بد و خوب فرق نمی گذارد. آیا به دانش خود تکیه دارد؟ او به قدری تهیدست است که حق و باطل را نمی شناسد، محکم و متشابه را نمی داند و از احکام نماز _ حتی وقت آن _ آگاهی ندارد. آیا این مدعی فاقد صلاحیت، به ورع و پرهیزگاری خویش تکیه می کند؟ خداوند شاهد است که نماز واجب خویش را برای این که شعبده بازی یاد بگیرد، ترک کرده است. حتماً از ظروف مشروب و آثار دیگری از گناهان او اطلاع دارید…

خداوند سبحانه و تعالی تو را توفیق دهد! آنچه برایت گفتم، از این ستمکار ستمگر بپرس و او را آزمایش کن. از یکی از آیات قرآن و تفسیر آن از وی بپرس یا از نماز و شرایط آن از او بپرس، تا به معایب و کمبودهای او پی ببری و حال او را بدانی. خداوند سبحانه و تعالی کفایت کننده است؛ او حق را برای اهلش حفظ می کند و آن را در جایگاهش قرار می دهد.(1)

ص:181

منابع شیعه دربارة پایان کار او دو دیدگاه دارند:

 یک. وی تا پایان زندگی بر ادعای دروغین خود پای فشرده، همچنان خود را امام می دانست.

 دو. وی از دعوی دروغین خود دست برداشته، توبه کرد و شیعیان نیز نامش را از جعفر کذّاب به جعفر تائب برگرداندند.

 کلینی به نقل از محمد بن عثمان عمری می گوید: امام دوازدهم علیه السلام در توقیعی به توبه او تصریح کرده است: راه جعفر، راه برادران یوسف است(1) که سرانجام توبه کردند و گناه شان بخشوده شد.

 وی با وجود زندگی کوتاه، دارای فرزندان بسیاری شد. نوادگان وی چون نسبت خود را به امام رضا علیه السلام می رساندند، به رضویان شهرت یافتند.

نیز ن.ک: ولادت حضرت مهدی علیه السلام، توقیع.

- - -

همچنین در روایاتی آمده است:

روزی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام را در غدیر خم نصب فرمود، جمعه بود و روز قیام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف جمعه خواهد بود و روز بر پایی رستاخیز جمعه خواهد بود.(1)

البته بین این سه رخداد عظیم، وجوه مشترک فراوانی وجود دارد. از ویژگی های دیگر این روز با عظمت، آن است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن روز شریف پای به عرصه گیتی نهاد.(2)

نیز ن.ک: ظهور، قیام.

- - -

ص:184

شیع__ه، حج__ت دو مفه__وم وصفی هم سنگ دارد:

 1. مفهومی وصفی و عام که دربارة هر دلیل و برهان الهی چون پیامبران و امامان علیهم السلام یا عقل به کار برده می شود و این دلیل همواره در زمین بر انسان آشکار است؛ از این رو در روایت امام کاظم علیه السلام آمده است که فرمود:

 خداوند سبحانه و تعالی را بر مردم دو حجّت است: یکی ظاهر که آن عبارت است از پیامبران و رهبران دینی و دیگری باطن که آن عقول مردم است.(1)

 پیامبران و اوصیای آنان علیهم السلام به این دلیل حجّت نامیده شده اند که خداوند سبحانه و تعالی به وجود ایشان، بر بندگان خود احتجاج کند. آنان همچنین دلیل بر وجود خدا هستند و گفتار و کردارشان دلیل بر نیاز مردم به قانون آسمانی است.

 بر اساس روایات فراوانی، زمین هرگز از حجّت خالی نیست؛ چنان که از امام رضا علیه السلام پرسیده شد: آیا زمین از حجّت خالی می ماند؟ حضرت فرمود: «اگر زمین از حجّت خالی باشد، اهلش را فرو می برد.» (2)

 2. مفهوم وصفی خاصی که از نگاه شیعه، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آخرین حجّت الهی است؛ از این رو به حجة بن الحسن العسکری علیهما السلام شهرت دارد.(3) داود بن قاسم گوید: از امام دهم علیه السلام شنیدم که فرمود: «جانشین من، پسرم حسن است. شما نسبت به جانشینِ پس از جانشین من چه حالی خواهید داشت؟»

 عرض کردم: «خداوند سبحانه و تعالی مرا قربانت کند؛ چرا؟»

 فرمود: «برای آن که شخص او را نمی توانید ببینید و ذکر او به نام مخصوصش روا نیست. عرض کردم: «پس چط__ور او را ی___اد ک_نیم؟» ف__رمود: «بگ_ویید حجّت از خ_اندان محمد صلی الله علیه و آله و سلم .»(4)

ص:186

در بیشتر روایات، این لقب به صورت الحُجَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ به کار رفته است.(1)

- - -

- - -

ص:189

می نویسد:

از حدیثی که شیخ طوسی نقل کرده است، روشن می شود اسم او به صورت یقین روشن نیست و او به وسیلة لقب معروف بوده است و این که تلعکبری راوی حدیث، به صورت گمان حکم کرده که اسم او حسن است، به سبب این است که او «ابومحمد» بوده و بیشتر اسم کسانی که کنیة آن ها «ابومحمد» است، حسن می باشد.(1)

شریعی نخستین کسی است که به دروغ و افترا، ادع__ای نی__ابت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را کرد. او پیش تر، از یاران امام هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام بود؛ ولی پس از آن منحرف شد. تاریخ ادعای نیابت دروغین او به صورت دقیق بیان نشده است؛ لیکن چون این ادعاهای دروغین، از دوران نایب دوم آغاز شده است، به نظر می رسد وی در دوران سفارت و نیابت محمد بن عثمان، به چنین عملی دست زده است.

 دانشوران علم رجال در بارة شرح حال او چندان بحث نکرده اند؛ لذا جامع ترین سخن درباره ایشان، کلام شیخ طوسی در کتاب الغیبة است. شیخ طوسی دربارة «شریعی» می نویسد:

نخستین کسی که به دروغ و افترا، ادعای نیابت خاص از جانب امام زمان علیه السلام کرد، شخصی معروف به «شریعی» بود. جماعتی از عالمان، از ابومحمد تلعکبری از ابوعلی محمد بن همام نقل کرده اند: کنیه شریعی «ابومحمد» بود.

 تلعکبری می گفت: «گمان دارم نام وی حسن باشد.» او از اصحاب امام هادی علیه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام به شمار می آمد. او نخستین کسی است که مدعی مقامی شد که خداوند سبحانه و تعالی برای او قرار نداده بود و شایسته آن هم نبود. در این خصوص، بر خدا و حجّت های پروردگار دروغ بست و چیزهایی به آنان نسبت داد که شایسته مقام والای آنان نبود و آن ها از آن به دور بودند؛ از این رو، شیعیان هم او را ملعون دانسته و از وی دوری جستند و توقیعی از جانب ولی عصر علیه السلام دربارة نفرین و دوری از وی صادر شد.(2)

ص:191

- - -

هر فرصتی برای تبیین نیابت خود از طرف امام زمان علیه السلام، برای رفع تردید از آنان استفاده می کرد.(1)

 پس از وفات ابوجعفر عمری و وصیت او دربارة نصب حسین بن روح به عنوان نایب سوم امام غایب، ابوالقاسم حسین بن روح به «دارالنیابة» در بغداد آمد و بزرگان شیعه گرد او جمع شدند. حسین بن روح، با همکاری وکلای بغداد و سایر مناطق، کار خویش را در جایگاه نیابت امام زمان علیه السلام آغاز کرد و توانست با روش عالمانه و منطقی، بین دوست و دشمن از پذیرش بالایی برخوردار شود.

 روایت ها، حکایت از آن دارد که بر خلاف سفیر اوّل و دوم، موقعیت حسین بن روح در جایگاه سفیر امام دوازدهم بین شیعیان امامیه آشکار بود؛ به همین دلیل عده ای از عوام امامیه، بر آن شدند که وکلای نواحی خود را نادیده گرفته، به طور مستقیم با خود او در تماس باشند؛ ولی رفته رفته با انجام تغییراتی در دستگاه حاکم و برکناری برخی حامیان او، وضع دگرگون شد؛ به گونه ای که وی بخشی از پایان عمر خود را در زندان به سر برد.(2)

از حوادث مهم دوران نیابت حسین بن روح، جدا شدن ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی (معروف به ابن ابی عزاقر) از آیین شیعی و تکفیر او به دست حسین است.(3)

مدت نیابت

حسین بن روح، با وفات ابوجعفر محمد بن عثمان عمری، در سال305 ق منصب نیابت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را عهده دار شد و در سال326 ق وفات یافت. بدین سان مدت نیابت وی نزدیک به 21سال بود.

 در وفات وی که در سال326 ق بوده، هیچ اختلافی نیست، و محدثان و مورخان در این مسأله اتفاق نظر دارند؛ لیکن در محل قبر او، اختلاف و شبهاتی وجود دارد. مسلم است که قبر او در بغداد است؛ ولی این که قبر در قسمت غربی بغداد است یا قسمت شرقی، مورد اختلاف است.(4)

نیز ن.ک: نیابت خاص،

ص:193

نواب خاص.

- - -

دیگر بار به عراق شتافت.(1) در این زمان، چون فقه امامیه از سوی خلفا به رسمیت شناخته نشده بود، شیعیان، میان مذاهب اهل سنّت «مذهب ظاهری» را که مؤسس آن، ابوبکر محمد بن داوود اصفهانی است، پذیرفته بودند.

 رؤسای امامیه و خاندان نوبختی، برای برانداختن حلاّج ناچار به محمد بن داوود ظاهری متوسل شدند و او را به صدور فتوایی وا داشتند که در سال 297 ق و اندکی پیش از مرگ خود در وجوب قتل حلاّج انتشار داده بود. ابوالحسن علی بن فرات، وزیر شیعی مذهب مقتدر (خلیفة عباسی) نیز در تکفیر حلاّج به آل نوبخت کمک کرد.

حلاّج در سال 296 ق به بغداد رفت و مردم را به طریقة خاصی مبتنی بر نوعی تصوف آمیخته با گونه ای «حلول» دعوت کرد. ابوالحسن بن فرات، وی را تعقیب کرد و ابن داوود فتوای معروف خود را در حلال بودن خون او صادر نمود. وی در سال 301 ق به دست کارگزاران خلیفه گرفتار شد و به زندان افتاد. پس ازهفت ماه محاکمه، علمای شرع او را مرتد و خارج از دین اسلام شمردند (24ذیقعده 309ق) و به فرمان مقتدر و وزیر او حامد بن عباس به دار آویخته شد.(2) سپس جسد او را سوزاندند و سرش را بر بالای جسر بغداد زدند.

- - -

مصلحان و انسان دوستان برآورده می شود.

امام رضا علیه السلام از پدرانش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است:

 خداوند سبحانه و تعالی در شب معراج در بخشی از بیانی طولانی فرمود: «… و به درستی زمین را به وسیلة واپسین آنان ]ائمة معصومین علیهم السلام [ از دشمنانم پاک خواهم ساخت و تمام گسترة زمین را در فرمانروایی او قرار خواهم داد….»(1)

 در دوران رهبری امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، با ایجاد مدیریت و حاکمیت یگانه برای همة اجتماعات، نژادها و منطقه ها، یکی از عوامل اصلی تضاد و جنگ و ستم از بین می رود.(2)

 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

پیشوایان پس از من دوازده نفرند؛ نخستین آنان تو هستی ای علی و واپسین آنان قائم است؛ همو که خداوند سبحانه و تعالی بر دستانش مشارق و مغارب زمین را فتح خواهد کرد.(3)

 امام صادق علیه السلام نیز در این باره فرمود:

سپس خدای عزوجل او را ظاهر سازد و مشرق ها و مغرب های زمین را به دست او بگشاید و….(4)

 این امید به آمدن مصلح جهانی، ریشه در افکار و عقاید تمام اقوام و ملل دارد و کم و بیش به گونه های متفاوت همه جا وجود دارد؛ اما در تفکر شیعی به طور روشن و شفاف مطرح است. در این تفکر، امام منتظر و منجی نهایی، زنده است و روزی به فرمان خداوند سبحانه و تعالی ظهور کرده و جهان

ص:196

را پر از عدل و داد خواهد کرد.

بر اساس دیدگاه «تشکیل حکومت جهانی»، با ظهور امام غایب عجل الله تعالی فرجه الشریف، اسلام، یگانه دین حق و کامل و دارای شریعت جامع، مقبول همگان خواهد شد. در آن زمان ستمگران و جباران از مسند قدرت به زیر کشیده می شوند. پس از آن حکومت جهانی اسلام با زعامت و رهبری امام معصوم و عادل برپا شده و عدالت بر بنیاد دیانت و اخلاق در مقیاسی جهانی اجرا می گردد.

 در برخی آیات قرآن، به این حاکمیت اشاره شده است و آیات مربوط به جهانی بودن اسلام نیز مؤید این معنا است. جهانی بودن دین اسلام و عدم اختصاص آن به قوم یا منطقة خاصّی، از ضروریات این آیین الهی است و حتی کسانی که ایمان به آن ندارند، می دانند که دعوت اسلام، همگانی بوده و به منطقة جغرافیایی خاصّی محدود نبوده است. از جمله آیه هایی که به حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تفسیر شده، آیه ارسال است. در این آیه می خوانیم:

((هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَدینِ الْحَقّ ِ لِیظْهِرَهُ عَلَی­الدِّینِ کلِّهِ وَلَوْکرِهَ الْمُشْرِکونَ))؛(1)

او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست فرستاد، تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند؛ هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.

 آیه یادشده، با همین الفاظ در سوره «صف»، آمده و با تفاوت مختصری در «سوره فتح»، تکرار شده است و از رویدادی مهم خبر می دهد. این اهمیّت، موجب تکرار آن شده است و از جهانی شدن اسلام و فراگیری این آیین بر روی زمین خبر می دهد.

شکی نیست در حال حاضر، این موضوع تحقق نیافته است؛ ولی این وعدة حتمی خدا به تدریج در حال تحقق است. طبق روایات، تکامل این برنامه، هنگامی خواهد بود که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور کند و برنامة جهانی شدن اسلام را تحقق بخشد. شیخ صدوق، از امام صادق علیه السلام، در تفسیر این آیه نقل می­کند:

به خدا سوگند! هنوز تأویل این آیه

ص:197

نازل نشده و نخواهد شد، تا آن که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف خروج کند. وقتی او ظهور کرد، دیگر هیچ کافر به خدا و منکر امامی نمی ماند؛ مگر این که از خروج آن حضرت ناراحت می شود. حتی اگر کافری در دل سنگی پنهان شود، آن سنگ می گوید:ای مؤمن! در دل من کافری پنهان شده است، مرا بشکن و او را بیرون بیاور و به قتل برسان.(1)

 در تفسیر قمی آمده است: این آیه دربارة قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده و این که در باره آن حضرت نازل شده، بدین معنا است که خروج او تأویل این آیه است. از روایت صدوق هم این برداشت استفاده می شد.

اف__زون ب__ر ای__ن، شواهد تاریخی ف__راوانی وج__ود دارد ک__ه پی__امبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به س__ران کشوره__ا مانند قی__صر روم و پ__ادش__اه ای__ران و فرمانروایان مصر و حبشه و شامات و نیز به رؤسای قبایل گوناگون عرب و… نامه نوشت همگان را به پذیرفتن این دین مقدس دعوت کرد و از پیامدهای وخیم کفر و روی گردانی از اسلام، برحذر داشت. اگر دین اسلام جهانی نبود، چنین دعوت عمومی انجام نمی گرفت و دیگر اقوام و امت ها هم برای عدم پذیرش، عذری می داشتند.(2)

مبانی و مقدماتی که ناگزیر به آرمان حکومت واحد جهانی شیعی می انجامد، از این قرار است:

 یک. اعتقاد به برتری اسلام و جهانی بودن آن

به اجماع تمام مسلمانان، اسلام دینی است که در واپسین حلقه از سلسلة طولانی نبوت ظاهر شده و از هر جهت کامل ترین و جامع ترین دین ها است و تا روز قیامت نیز بش__ریت را از ه__ر جه__ت کف__ایت می کند. دی__ن اسلام، روزی تم__ام انسان ها را پیرو و مطیع خود خواهد کرد و بدین ترتیب جهان در تسخیر آموزه های بلند و آسمانی اسلام در خواهد آمد. از آیاتی چون:

((اِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الاِسْلامُ))؛(3)

در حقیق__ت، دی__ن نزد خداوند سبحانه و تعالی همان اسلام است.

ص:198

((وَمَنْ یَبتَغِ غَیرَ الاِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقبَلَ مِنهُ))؛(1)

و هر که جز اسلام، دینی [دیگر] جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود.

((اَلیَوْمَ اَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ))؛(2)

امروز دین شما را برایتان کامل گردانیدم.

((ما کانَ مُحَمَّدُ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالِکم وَلکنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخاتَمَ النَّبیین))؛(3)

محمد، پدر هیچ یک از مردان شما نیست، ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است.

((وَلَقد کتَبنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکرِ اَنَّ الاَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ))؛(4)

و در حقیق__ت، در زب__ور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.

((وَهُوَ الذِی اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدی وَدین الحَقِ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِه))؛(5)

او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند.

 به دست می آید که مسلمانان، به حقانیّت، جامعیّت، خاتمیّت، جهان شمولی و سرانجام جهان گستری و پیروزی و غلبة نهایی آن دست خواهند یافت.

 دو. اعتقاد به مهدویت

چی__رگ__ی اسلام بر تمام ادیان و مک__اتب و استیلا ب__ر جب__اران و فرم__انروایان غی__ر اله__ی و تأسیس حکومت جهانی، لازمه اعتقاد به مهدویّت و ظهور منجی دادگستر است.

 از نگاه شیعیان، تاریخ اسلام پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با حذف امام علی بن ابی ط__الب و ف__رزن__دان معصوم او علیهم السلام، در ح__وزة سیاست و حکومت به انحراف گرایید و پیامدهای منفی متعددی نیز در پی داشت که یکی از آن ها محرومیت جامعه از رهبری معنوی و آسمانی است؛ چرا که امام

ص:199

علی علیه السلام و پس از او بقیة امامان دوازده__گ_انه، پیش__وای__ان دینی _ سیاسی بر حق و دارای حق خلافت و امامت انحصاری اند. دیگران _ هر کس باشد _ غاصب حق معصومند و لذا جائر و باطل می باشند. این انحراف تا کنون ادامه پیدا کرده است.

از آن جا که شیعیان دوازده امامی در عص__ر امامان، هرگز به قدرت و ت__أسیس دول__ت دست نی__افتند، منتظرند ک__ه واپسین بازم__انده از امامان معصوم علیهم السلام که از سال 329 ق غیبت کبرا برای او آغاز شده است، ظهور کند و تاریخ اسلام و در نهایت تاریخ انسان را به مسیر طبیعی و الهی اش باز گرداند. در آن عصر، اسلام، عزی__ز، مسلّ__ط و همگ__انی می شود و مسلمانان، قدرتمند و بر جهان چیره می گردند. طبق این تفسیر، تشکیل حکومت واحد جهانی اجتناب ناپذیر خواهد بود.

ویژگی ها و اختیارات مهدی منتظر

 در منابع روایی اسلامی (به ویژه شیعی)، از ویژگی ها، اختیارات و عملکردهایی یاد شده است که آن ها جز با تشکیل حکومت واحد جهانی محقق نخواهند شد؛ از جمله گفته شده است: حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ستم و جور را برای همیشه برمی اندازد و عدالت و دین حق را در سطح جهان برای همیشه مستقر می کند. در برخی روایات، از اختیارات قدرت و امکانات مطلق و جهانی امام غایب یاد شده است که نتیجه آن، چیرگی بر جهان و تشکیل حکومت مقتدر جهانی است. امام باقر علیه السلام فرمود:

قائم ما، با در انداختن بیم و هراس در دل ستمگ__ران ی_اری می شود، با پشتیبانی و حمایت از سوی خداوند سبحانه و تعالی تأیید می گردد. زمین برایش خاضع و تسلیم می شود، گنج ها برایش آشکار و نمایان می شود. حکومت او شرق و غرب عالم را فرا می گیرد. خداوند سبحانه و تعالی به وسیلة او دینش را بر همة دین ها چیرگی می بخشد؛ هر چند مشرکان را ناخوشایند باشد. [در عصر ظهور] در زمین خرابی و ویرانی ای نمی ماند، مگر آن که آباد می شود. عیسی بن مریم علیه السلام فرود آید و پشت سر او نماز گزارد.(1)

 بر این اساس، حکومت جهانی واحد از دیرباز به عنوان یکی از

ص:200

باورهای مسلّم شیعی و یکی از نیازهای بشر مطرح بوده است. اکنون نیز شیعیان امامی در انتظار روزی به سر می برند که چنین حکومتی، با ظهور منجی غایب تشکیل شود و تاریخ بشر در مسیر حق قرار گیرد و بشریت از برکات واقعی و همه جانبه آن بهره مند شوند.

 با این که آرمان هایی چون عدل جهانی و حکومت جهانی سابقه ای دیرینه دارد؛ اما در قرن اخیر به دلیل های خاصّ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی _ به ویژه گسترش ارتباطات _ آرمان جهانی شدن تشدید و تق__ویت شده و عملی ت__ر ب__ه نظر می رسد. در جنبش های اسلامی معاصر نیز بار دیگر آرمان دیرین جهانی و چیره شدن اسلام با قدرت تمام مطرح شده و مفاهیمی چون دین جهانی، عدل جهانی، حکومت جهانی یا بین الملل اسلامی و… گسترش یافته است.

 آرمان های یاد شده در میان شیعیان در سطح گسترده تر مطرح و تقویت شده و اکنون در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی در ایران، از آن آرمان ها _ از جمله حکومت واحد جهانی _ تبلیغ می شود.

برخی از ویژگی های حکومت جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

 1. این حکومت دارای رهبری است که مشروعیت خود را از پروردگار متعال گرفته و از هر گونه خطا و عصیان به دور است. افزون بر این، کسانی که او را در اجرای حکومت جهانی یاری خواهند کرد، انسان هایی هستند برگزی__ده و دارای صف__ات اخلاقی ویژه که این خود بر عظمت این حکومت می افزاید.

 2. در حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام ق__ان__ون گ_ذار خداوند سبحانه و تعالی است، از این رو تمام نیازهای مادی و معنوی انسان ها مورد توجه واقع شده و از هر گونه خطا دور خواهد بود.

 3. محور تمام قوانین در حکومت جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امور دینی و اخلاقی است؛ در حالی که تمام نیازهای مادی و معنوی بشر در تمام قوانین مورد توجه واقع شده است.

 4. دانش، در دولت مهدوی در کل جامعه بشری گسترش می یابد و هرگز در انحصار عده ای خاص نخواهد بود؛ از این رو همگان از دانشی بس ارجمند برخوردار خواهند بود. البته از این دانش نیز در راه

ص:201

رشد و تعالی جامعة بشری استفاده خواهد شد، نه در راه ستم و تعدی به دیگران.

 5. حک__ومت جه___انی حض__رت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر عالی ترین اندیشه های عاقلانه مبتنی است؛ چرا که در آن دولت مبارک است که عقول بشری به کامل ترین وجه امکان رشد خواهد کرد.

 6. حکومت جهانی مهدی علیه السلام مبتنی بر بهره مندی عاقلانه، عالمانه و عابدانه از همة منابع موجود و ظرفیت های ممکن در کره زمین است و این بدان معنا است که مردم در عین بهره مندی از تمام مواهب الهی هرگز گرد اتراف و اسراف نمی گردند. افزون بر آن، با وجود فراوانی نعمت، حالت استغنایی در روح انسان ها بوجود می آید که باعث می شود با وجود در اختیار داشتن موهبت های فراوان هرگز دست به طغیان و عصیان نزنند.

 در جامعة مهدوی، به سبب وجود تمام شرایط ممکن، راه رشد و تعالی به سوی پروردگار بر همگان باز خواهد بود و در عین اختیار داشتن، همگان بر دینی توحیدی و باوری الهی خواهند بود.

از دستاوردهای مهم برپایی حکومت جهانی مهدی علیه السلام

1. امنیت

امنیت مصدر جعلی از ریشه «ا م ن»، و با مشتقاتی مانند: ایمان، ایمنی و استیمان، به کار برده می شود.

امنیت در لغت فارسی به ایمن شدن، در امان بودن و بی بیمی،(1) اطمینان خاطر یافتن و برطرف شدن ترس و بیم،(2) معنا شده است. و در زبان عربی به معانی پرشماری آمده است.

 برخی امن و امنیت را در اصل به معنای آرامش نفس و از بین رفتن ترس دانسته،(3) برخی با ذکر مثال "أمن زید الأسد أمنا" معنای امنیت را آرامش و زوال ترس یاد نموده است. آنگاه این واژه را هم از نظر وزن و هم از نظر معنا همانند "سلم" دانسته است(4). و برخی دیگر امن را به ضد ترس و خوف معنا کرده، و مأمن را موضع بدون ترس دانسته است.(5)

ص:202

آنچه از مجموع دیدگاه اهل لغت به دست می آید، این که امنیت به معنای آرامش، نترسیدن، وحشت نداشتن و اضطراب نداشتن است. با توجه به معانی لغوی، می توان گفت «امن» شامل دو جهت ایجابی و سلبی می شود. ایجاب در آن جا که سخن از اطمینان، آرامش فکری و روحی است، و سلب در آن جا که نبود ترس، دلهره و نگرانی مقصود است.

 امنیت از امور اساسی است که در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان به گونه ای قابل توجه، مورد نیاز است. و آموزه های قرآن _ بدان جهت که پاسخ گوی نیازهای واقعی انسان هاست _ بدین مهم نیز توجه شایسته ای نموده است.

پیوند تنگاتنگ و محکم این واژه با کلمه های اسلام، ایمان و مؤمن گویای اهمیت فوق العاده امنیت است. روایت ه__ای بسیاری از پی__امبر و امامان علیهم السلام وارد شده که خود و اهل بیت را مایه امان ساکنان زمین به شمار آورده اند.(1) بدین ترتیب، حضور امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف _ چه به صورت پنهان و چه به صورت آشکار و در زمان قیام _ مایة بارش فیض و نعمت های الهی به سوی مردم است. طبیعی است در دورة حکومت مهدوی، این جریان به کمال خود خواهد رسید و همة موانع موجود بر سر اتص__ال فیض می__ان خ__داوند سبحانه و تعالی و م__ردم از طریق ام__ام، بر طرف خواهد شد.(2)

2. آبادانی جهان

از مهم ترین ویژگی های جهان در آستانة ظهور حضرت مهدی علیه السلام، پر شدن زمین از ظلم و بیداد است. مهم ترین پیآمد ای__ن ستمگری ه__ا، خرابه هایی است که برای انسان های فرودست و ستم کشیده به جای خواهد ماند؛ اگر چه اندک شماری انسان ستمگر، از دنیایی به ظاهر آباد برخوردار خواهند بود.

حضرت مهدی علیه السلام با برپایی نظامی جهانی بر پایه های عدل و قسط، همة ویرانه های جه__ان را آب__اد خواهد ساخت. و دست ستمِ ستمگران را از زن__دگی مستضعفان ب__رای همیشه کوتاه خواهد کرد. ام__ام باقر علیه السلام، در

ص:203

این باره فرمود:

روی زمین، خرابه ای باقی نمی ماند، جز این که آباد می شود.(1)

 و خداوند سبحانه و تعالی در قرآن وعده فرموده است چنانچه مردمان ایمان بیاورند و پروا پیشه کنند، درهای برکت های آسمان و زمین بر ایشان گشوده خواهد شد(2) و جامعة عصر ظهور، بی گمان توحیدی ترین جامعه در تاریخ انسان هاست و این وعدة خداوند تحقق خواهد یافت.

 روشن است که این آبادانی نه فقط در جنبه های مادی که در جنبه های معنوی زندگی فردی و اجتماعی انسان ها، در پرتو آن حکومت عدل جهانی رخ خواهد نمود.

 این آبادانی در کنار دیگر ویژگی ها، زندگی را در آن دوران به گونه ای فراهم خواهد کرد که مردمان آرزومند زنده شدن درگذشتگان خویش می شوند.(3)

 مدت حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

 گویی بنا بر این بوده است که مدت دقیق حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف _ مانند برخی موضوعات دیگر مربوط به آن حضرت _ به روشنی بیان نشود. روایاتی که از معصومان علیهم السلام _ اعم از روای_ات شیعه و اه__ل سنّت _ در دس__ت است، دیدگاه های متفاوتی را در این باره، نقل کرده اند. اگر چه با یک بررسی عمیق می توان نظرهای پرشماری ارائه کرد.(4) اما به طور عمده روایات به چهار دیدگاه کلّی قابل تقسیم است:

یک. روایاتی که مدت حکومت حضرت را هفت سال و حدود هفت سال، ذکر کرده اند. این دیدگاه، به ویژه در روایات اهل سنّت(5) بسیار به چشم می خورد و در برخی از منابع روایی شیعی نیز با سند راویان اهل سنّت مورد اشاره قرار گرفته است. علامة مجلسی در بحار

ص:204

الانوار از ابوسعید خُدری نقل کرده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

مهدی _ با پیشانی بلند و بینی کشیده _ از من است. زمین را از قسط و عدل سرشار می سازد آن گونه که از بیداد و ستم آکنده شده باشد. هفت سال حکومت می کند.(1)

 آن گاه پس از اشاره به حَسَن بودن روایت می نویسد: «این روایت را حافظ أَبوداوُد سَجِستانی در صحیح خود و غیر او از راویان بزرگ حدیث همچون طبَرانی و دیگران نقل کرده اند.

 جالب توجه این که تمام روایاتی که مدت حکومت حضرت را هفت سال ذکر کرده اند به روایت ابوسعید خدری بر می گردد.

 البته در برخی روایات بین هفت و هشت و نه سال تردید شده است.(2) این نامعیّن بودن به دو گونه است:

1. به دلایلی در کلام معصوم علیه السلام به صورت نامعیّن ذکر شده است.

2. در کلام معصوم علیه السلام معیّن شده و تردید از راوی است.

 برخی از این که مدت حکومت در روایات یاد شده هفت سال ذکر شده به شگفت آمده، دنبال توجیه آن برآمده اند. به ویژه که در برخی روایات نیز سخنی بس تعجب برانگیز دیده اند. و آن این که شیخ طوسی روایتی نقل کرده از فَضْل از عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِی از عَبْدِ الْکرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِی که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «چه مدت ق__ائم علیه السلام حک__ومت خواه__د کرد؟» فرمود: «هفت سال. که به سال های شما هفتاد سال می شود.»(3)

البته سخنان فراوانی در توجیه این روایت _ که اساس روایاتی از این قبیل است _ به میان آوردند که برخی شگفت آورتر از خود روایت است.

افزون بر آن که در سند روایت عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِیِّ(4)و عَبْدِ

ص:205

الْکرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ،(1) به شدت تضعیف شده اند؛ هیچ عقلی چنین تحولی را نمی پذیرد. چرا که نظام امروزین آفرینش، نظام احسن است و لزومی ندارد به گونه ای که می گویند تغییر داده شود.

دو. روایاتی که مدت حکومت حضرت را نوزده سال گفته اند. امام صادق علیه السلام فرمود:

حکومت قائم، نوزده سال و چند ماه خواهد بود.(2)

سه. روایاتی که مدت حکومت حضرت را چهل سال دانسته اند.(3)

چهار. روایاتی که مدت حکومت حضرت را سیصد و نه سال ذکر کرده اند.(4)

 برخی این تفاوت را اشاره به مراحل و دوران های حکومت آن حضرت می دانند؛(5) ولی به هر حال، داوری نهایی دربارة مدت حکومت آن حضرت _ به دلیل نبود اخبار و منابع کافی _ امکان پذیر نیست. اما با این حال می توان چنین نتیجه گرفت: قطع نظر از روایات اسلامی، مسلم است که این همه آوازه ها و مقدمات برای یک دوران کوتاه مدت نیست؛ بلکه قطعاً برای مدتی است طولانی که ارزش این همه تحمل زحمت و کوشش را داشته باشد.(6)

 البته این مدت _ هر قدر باشد _ در مقایسه با کل تاریخ، بسیار ناچیز است. این جا پرسش جدیدی رخ می نماید که آیا مدتی چنین کوتاه در مقایسه با کل تاریخ، دردها و رنج های انسان ها را در طول تاریخ جبران می کند؟ در پاسخ می توان گفت: فلسفة امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همانند فلسفة بعثت انبیا و رسولان الهی است. منظور از برانگیخته شدن رسولان الهی، ابلاغ دستورهای خداوند سبحانه و تعالی و نصب مشعل فروزان

ص:206

هدایت بر سر راه کاروان بشریت است. طولانی یا کوتاه بودن مدت ابلاغ رسالت، به اصل آن آسیب نمی رساند. دوران پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بیست و سه سال بود؛ ولی واپسین پیام الهی را ابلاغ کرد و این مشعل هدایت را بر افروخت. از سوی دیگر، می توان به مدت نبوّت حضرت نوح علیه السلام اشاره کرد که بر خلاف مدت طولانی آن، به دلیل عدم تحقق شرایط مساعد، نتیجه قابل توجهی به بار نیاورد.

 دوران امامت و حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز چنین است. مقصود اصلی ابلاغ رسالت الهی و تحقق بخشیدن به حکومت جهانی خداوند سبحانه و تعالی و حاکمیت مستضعفان است؛ هر چند در مقایسه با کل تاریخ، سالیانی محدود باشد. افزون بر آن، شیعه با اعتقاد به رجعت، بهترین پاسخ را به محدود بودن مدّت حکومت مهدی علیه السلام داده است.(1)

- - -

باطل را به تمام انسان ها وعده فرموده، حکومت صالحان و شایستگان را نوید داده است.

 مسلمانان با بهره مندی از آموزه های آفتابگون وحی و سخنان نورانی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، بر این باورند: آن انسان بزرگ که شایستگان را بر گیتی چیره خواهد ساخت کسی نیست مگر رادمردی از سلالة آخرین پیامبر الهی یعنی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .

 اگر چه قرآن در بارة ظهور و قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به گونه ای فراگیر سخن رانده و بشارت به تشکیل حکومت دادگر جهانی و پیروزی شایستگان داده است. اما مفسران شیعه و برخی از تفسیرگران اهل سنّت، این آیات را به استناد روایات اه__ل بی__ت علیهم السلام و دی__دگ__اه های دانشمندان مسلم__ان ب__ه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مربوط دانسته اند.

 به باور ایشان، مهم ترین آیه ای که پرده از حاکمیت انسان های شایسته در آینده برداشته، این گونه می فرماید:

((وَلقَدْ کتَبْنا فِی الزّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذّکرِ أنّ الارضَ یرِثُها عِبادِی َ الصّالِحُونَ))؛(1)

و همانا در زبور پس از ذکر نوشتیم که زمین را بندگان شایستة من، به ارث خواهند برد.

در این آیه، به یکی از روشن ترین پاداش های دنیوی صالحان (حکومت روی زمین)، اشاره شده است. در روایاتی چند نیز این رویداد مهم، در عصر ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دانسته شده است.

اما مقصود از این شایستگی چیست؟ با توجه به اضافه شدن «بندگان» به «خدا»، ایمان و توحید آنان روشن می شود، و با توجه به کلمه «صالحون»، همة شایستگی ها به ذهن می آید: عمل و تقوا، علم و آگاهی، قدرت و قوت، و تدبیر و نظم و درک اجتماعی.

 این شایستگی ها، دارای آثار و برکاتی بی مانند است؛ به گونه ای که اگر بندگان با ایمان، این شایستگی­ها را برای خود فراهم سازند، خداوند سبحانه و تعالی نیز آن ها را یاری می­کند تا بر مستکبران چیرگی یافته، دست­های آلودة شان را از حکومت بر روی زمین کوتاه کنند و دارندة میراث­های آن ها

ص:208

گردند.

 بنابراین، فقط استضعاف سبب پیروزی بر دشمنان و حکومت بر روی زمین نیست؛ بلکه وجود ایمان و کسب شایستگی ها نیز بایسته است و مستضعفان جهان، تا زمانی که این دو اصل را زنده نکنند، به حکومت روی زمین نخواهند رسید.

 اما مراد از وراثت زمین، این است که سلطنت بر منافع، از دیگران به صالحان منتقل شود و برکات زندگی در زمین ویژة ایشان شود. این برکات، یا دنیایی است که به بهره مند شدن صالحان از زندگی دنیایی بر می گردد که در این صورت خلاصه مفاد آیه این می شود که: به زودی زمین از لوث شرک و گناه پاک شده جامعة بشری صالح که خدای را بندگی کنند و به وی شرک نورزند در آن زندگی کنند؛ هم چنان که آیه: ((وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ … یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکونَ بی شَیْئاً))؛(1) از آن خبر می دهد. و یا این برکات، اخروی است که عبارت است از مقامات قربی که در دنیا برای خود کسب کردند؛ چون این مقامات، نیز از برکات حیات زمینی است؛ هر چند خودش از نعمت های آخرت است هم چنان که آیه: ((وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ))؛(2) که حکایت کلام اهل بهشت است و آیه: ((أُولئِک هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ))؛(3) بدان اشاره می کنند.

 از این ج__ا روشن می شود ک_ه آیه م__ورد بح__ث، وی__ژة یکی از دو وراثت های دنیایی و آخرتی نیست؛ بلکه هر دو را شامل می شود. و تفسیرگرانی که آن را به وراثت آخرتی اختصاص داده اند و به آیاتی که مناسب با آن وراثت است تمسک جسته و چه بسا گفته اند همین معنا به طور متعین مقصود است چون بعد از اعاده دیگر زمینی نیست تا صال__حان آن را ارث ببرند، ح__رف

ص:209

درستی نزده اند، زیرا معلوم نیست که آیه مورد بحث عطف بر آیه قبلی اش که متعرض مساله اعاده بوده شده باشد تا بگویید بعد از اعاده دیگر زمینی باقی نمی ماند. و ممکن است عطف به اول آیات باشد که می فرمود: ((فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ)).

آن مفسرینی هم که آیه را به وراثت دنیایی اختصاص داده حمل بر دوره ظه__ور اسلام و ی__ا دوران مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف _ که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در اخبار متواتر از آن خبر داده و شیعه و سنی آن ها را نقل کرده اند _ نموده اند باز راه درستی نرفته اند زیرا روایات مذکور هر چند متواتر و مسلم است اما آیه را تخصیص نمی زند.

کوتاه سخن، همانطوری که گفتیم آیه شریفه مطلق است و شامل هر دو وراثت می شود چیزی که هست از نظر سیاق آنچه که عقل و اعتبار اقتضاء می کند این است که آیه شریفه عطف بر همان جمله: ((فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ … ))؛ باشد چون آن آیه به تفصیل حال اهل اختلاف از نظر جزای اخروی اشاره می کرد و این آیه به تفصیل حال آنان از نظر جزای دنیوی اشاره می کند، و در نتیجه حاصل کلام این می شود که: ما بشر را به سوی دینی واحد دعوت کردیم، لیکن ایشان دین را قطعه قطعه نموده در آن اختلاف کردند و مجازاتشان هم مختلف شد، اما در آخرت آن هایی که ایمان آوردند سعیشان مشکور و عملشان مکتوب شد و از کفار بر خلاف این شد و اما در دنیا، آن هایی که ایمان آوردند، زمین را به وراثت مالک شدند، به خلاف دیگران.(1)

در تفسی__ر آی__ه ش__ریفه از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:

این بندگان شایسته، همانا آل محمد هستند که خداوند سبحانه و تعالی، مهدی آنان را پس از کوشش ایشان مبعوث می کند. پس ایشان را عزّت داده، دشمنانشان را ذلیل خواهد کرد.(2)

 روشن است مفهوم این روایت، انحصار نیست؛ بلکه بیان یک مصداق عالی و آشکار است و این تفسیرها،

ص:210

هرگز عمومیت مفهوم آیه را محدود نمی­کند. بنابراین در هر زمان و در هر جا بندگان صالح خدا قیام کنند، پیروز و موفق خواهند بود و سرانجام وارث زمین و حکومت آن خواهند شد.(1)

 در پایان سخن، یاد این نکته لازم است که در مزامیر داود تعبیر یاد شده یا مشابه آن، در چند مورد دیده می شود و نشان می­دهد با تمام تحریفات موجود در این کتاب ها، این قسمت همچنان از دستبرد مصون مانده است. برخی از این فرازها بدین قرارند:

 … شر ّ یران منقطع می شوند و اما متوکلان به خداوند، وارث زمین خواهند شد و حال اندک است که شریر نیست می شود؛ هر چند مکانش را استفسار نمایی، ناپیدا خواهد شد؛(2) اما متواضعانه وارث زمین شده، از کثرت سلامتی شادکام خواهند شد؛(3)

 متبرکان خداوند، وارث زمین خواهند شد؛ اما ملعونان وی منقطع خواهند شد…؛(4)

 صدیقان وارث زمین شده، همیشه در آن ساکن خواهند بود؛(5) خداوند روزهای صالحان را می داند و میراث ایشان ابدی خواهد شد.(6)

 در این عبارت ها، عنوان «صالحان» ک__ه در ق__رآن آمده است، با همان تعبیر در مزامیر داود به چشم می خورد. علاوه بر این، تعبیرات دیگری نیز مانند صدیقان، متوکلان، متبرکان و متواضعان، در جمله های دیگر ذکر شده است. این تعبیرها، دلیل عمومیت حکومت «صالحان» است و با احادیث قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تطبیق می­کند.

بدین سان نتیجه می گیریم حضرت حق سبحانه و تعالی آخرین حکومت را از آن صالحان می داند که: العاقبة للمتقین.

 - - -

عصر ظهور

تشکیل دولت مستضعفان و تحقق بخشیدن ب__ه آرم__ان والا و اله__ی حکومت فرودستان و عقب نگه داشته شدگ__ان، از ب__رنامه ه__ای اصل__ی و اقدام های اساسی و تردیدناپذیر مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف است. در جامعه و نظامی که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بنیاد می نهد، زمام همة امور در دست طبقات محروم است و مستضعفان ب__ر آن حک__م می رانند و به ادارة جامعه می پردازند.

 چنین آرمانی، هدف اصلی همة ادیان آسمانی به ویژه اسلام بوده است. در تعالیم ادیان، معیارها و اصولی بیان شده که جهت گیری کلّی به سود مستضعفان و تحقّق بخش حاکمیت آنان است و رویارویی و نبرد اصلی پیامبران علیهم السلام، با همین طبقات اشراف، مسرفان، مترفان و مستکبران بوده است؛ یعنی، طبقاتی که همواره از تن دادن به حق و عدل

سرباز می زده اند و خوی و خصلت برتری جویی، سلطه طلبی، حق کشی و بیدادگری راه و روش ایشان بوده است.

از آی__اتی ک__ه درب__ارة پیشوایی مستضعفان سخن به میان آورده و به حکومت حضرت مهدی علیه السلام ارتب__اط دارد این آیة است:

((وَنُریدُ أنْ نَمُنّ عَلَی الّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الارْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أئمًّْة وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ))؛(1)

و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند، منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم.

 این آیه طبق فرمایش امام علی علیه السلام، و روایاتی چند از دیگر امامان علیهم السلام، ناظر به پیروزی مستضعفان بر مستکبران است و این که سرانجام، جهان از آنِ شایستگان خواهد شد.

 آیه یاد شده، هرگز از یک برنامة موضعی و خصوصی مربوط به بنی­اسرائیل سخن نمی­گوید؛ بلکه بیانگر یک قانون کلی برای همة عصرها و قرن­ها است. این، بشارتی در زمینه پیروزی حق بر باطل و ایمان بر کفر است. نمونة کامل تر آن، حکومت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و یاران آن حضرت بعد از ظهور اسلام بود. گسترده ترین نمونه آن نیز، ظهور حکومت حق و

ص:212

عدالت در تمام کرة زمین به دست حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود.

این آیه از جمله آیاتی است که به روشنی، بشارت به «ظهور» چنین حکومتی می دهد؛ از این رو اهل بیت علیهم السلام، در تفسیر آن به این ظهور بزرگ اشاره کرده اند.

امام علی علیه السلام فرمود:

لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْیا عَلَینَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَی وَلَدِهَا وَ تَلَا عَقِیبَ ذَلِک ((وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ))؛(1)

دنیا، پس از چموشی و سرکشی _ همچون شتری که از دادن شیر به دوشنده اش خودداری می کند و برای بچه اش نگه می دارد _ به ما روی می آورد … سپس آیه «و نرید ان نمن…» را تلاوت فرمود.

 در حدیث دیگری می­فرماید:

این گروه آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم هستند، خداوند سبحانه و تعالی مهدی آن ه__ا را بعد از زحمت و فشاری ک__ه ب__ر آنان وارد می شود، برمی انگیزد و به ایشان عزّت می دهد و دشمنانشان را ذلیل و خوار می کند.(2)

 این آیه به صراحت، از امامت مستضعفان سخن گفته و فرودستان و مستضعفان را میراث برِ آن زمین معرفی کرده است، روشن است که در دوران ظهور و قیام مهدی آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم این وعدة خدایی تحقق می پذیرد و حکومت آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم ؛ یعنی، هم__ان حک__وم__ت م__ردم مستضعف و رسیدن محرومان به حق خود.

 از نظر دیگر، برای اجرای عدالت راستین، حاکمیت فرودستانِ محروم ضرورت دارد؛ زیرا در تمامی دوران گذشته تاریخ، مورد اصلی ظلم و بی عدالتی، طبقات محروم بوده اند و سرانجام باید پدیده ناهنجار و ضد بشری «استضعاف» _ که تعبیری از همة ظلم ها و ستم ها است _ از میان برود و انسان از زیر بار سنگین و

ص:213

شکننده آن آزاد شود.

برای این امر مهم، مبارزه با علل اصلی «استضعاف» ضرورتی اجتناب ناپذیر است. روشن است که زورمندان و زرمداران، دو عامل اصلی استضعاف در گذشته و اکنون بوده اند. هر ظلم و ستمی ک__ه به محرومان و بی پناهان شده است، یا مستقیم به دست حکومت های اشرافی و مرفّه انجام گرفته است و یا به دست طبقات اشراف و سرمایه دار که در زیر چتر حمایت حکومت های مستکبر قرار داشتند و با حکایت قانونی و عملی آن ها، راه ظلم، تحمیل و استثمار را هموار می ساختند.

این نظام ها و جریان های ضد بشری، هنگامی پایان می یابند که حکومت و قدرت سیاسی و نظامی جامعه، به دست طبقات محروم و مستضعف سپرده شود. دفاع از حقوق پایمال شده فرودستان و مستضعفان، آن گاه امکان دارد که حاکمیت به دست آنان سپرده شود. هر حکومتی _ هر چه صالح باشد _ نمی تواند حقوق محرومان را به آنان بازگرداند؛ مگر این که خود از این طبقه باشد و

دردهای این طبقه را با تمام وجود خویش لمس کرده باشد. از این رو، باید مستضعفان حاکمیت یابند و این از شاخه های اصلی اجرای عدالت مطلق است.(1)

- - -

که حکایت آن تولد منجی موعود را به تفصیل گزارش کرده است.

 امروزه دربارة چگونگی ولادت حض_رت مه__دی عجل الله تعالی فرجه الشریف مشهورت___رین گزارشی ک__ه می توان ارائ__ه ک__رد، سخنان ارزشمند این بان__وی بزرگ است.

شیخ صدوق، این حادثه بزرگ را از زبان آن بانوی بزرگ چنین آورده است:

 حکیمه دختر امام جواد علیه السلام گوید: امام حسن عسکری علیه السلام مرا به نزد خود فرا خواند. و فرمود:ای عمه! امشب افطار نزد ما باش! که شب نیمه ی شعبان است و خدای تعالی امشب حجّت خود را _ که حجّت او در روی زمین است _ ظاهر سازد. گوید: گفتم: مادر او کیست؟ فرمود: نرجس. گفتم: فدای شما شوم اثری در او نیست، فرمود: همین است که به تو می گویم. گوید: آمدم و چون سلام کردم و نشستم، نرجس آمد کفش مرا بر دارد و گفت:ای بانوی من و بانوی خاندانم حالتان چطور است؟

گفتم: تو بانوی من و بانوی خاندان من هستی، گوید: از کلام من ناخرسند شد و گفت:ای عمه جان! این چه فرمایشی است؟ گوید: بدو گفتم:ای دختر جان! خدای متعال امشب به تو فرزندی عطا فرماید که در دنیا و آخرت آقا است. گوید: نرجس خجالت کشید و حیاء کرد… (1)

 موسی بن محمد گوید: حکیمه دختر محمد بن علی (امام جواد)á که عمة پدر آن حضرتست به من گفت که خود او آن حضرت را در شب ولادتش و هم بعد از آن دیده است.(2)

 احمد بن ابراهیم گوید: شرفیاب حضور حکیمه دختر محمد بن علی (امام نهم) خواهر ابو الحسن عسکری (امام دهم) گردیدم سال دویست و شصت و دو بود و در مدینه بودم و از پشت پرده با او سخن گفتم و از دین وی پرسیدم. کسی که باید امام بداند برای من نام برد و به من گفت: فلان پسر حسن عسکری علیه السلام نام او را گفت، گفتم قربانت او را معاینه کردی یا خبر او را شنیدی؟ گفت: خبر او را از امام یازدهم شنیدم و برای مادرش

ص:215

نوشته بود، گفتم: آن مولود کجا است؟ گفت پنهانست. گفتم: شیعه به چه کسی مراجعه کند؟ حکیمه گفت: به جدة او مادر امام یازدهم. گفتم: وصیت خود را به زنی واگذاشته است؟! حکیمه گفت: پیروی از حسین بن علی بن ابیطالب علیه السلام کرده است، زیرا آن حضرت به حسب ظاهر وصایای خود را به خواهرش زینب دختر علی بن ابی طالب سپرد (برای پنهان کردن امامت پسرش علی بن الحسین).

سپس فرمود: شما مردمی مطلع از اخبار هستید؛ آیا در روایات به شما نرسیده که نهمین فرزند حسین علیه السلام زنده است و میراثش تقسیم می شود؟(1)

نیز ن.ک: ولادت حضرت مهدی علیه السلام، شاهدان ولادت.

- - -

ص:216

بر زمین خط می کشد. پرسیدم:ای امیرالمؤمنین! چرا شما را اندیشناک می بینم و چرا بر زمین خط می کشید؟ آیا به زمین و خلافت در آن رغبتی دارید؟ فرمود:

نه به خدا سوگند! نه به آن و نه به دنیا هیچ روزی اشتیاقی نداشته ام؛ لکن در فرزندی می اندیشم که از سلالة من و یازدهمین فرزند من است. او مهدی است و زمین را پر از عدل و داد می سازد؛ همان گونه که پر از ستم و جور شده باشد. او را سرگردانی و غیبتی است که اقوامی در آن گمراه شده و اقوامی دیگر در آن هدایت یابند.(1)

البته این احتمال قوی می نماید که مقصود از سرگردانی در این روایت، سرگردانی مردم باشد؛ چرا که فرموده است برای او غیبت و حیرت _ هر دو _ هست و غیبت زمانی معنا پیدا می کند که حضرت در مواجهه با مردم تصور شود. مسلم است حضرت نزد خود غایب نیست و اگر گفته می شود برای او غیبت است، یعنی در مواجهة با مردم پنهان است. حیرت نیز این گونه است؛ یعنی حالتی برای حضرت پدید می آید که حاصل آن برای مردم، سرگردانی و عدم گشایش در کارها خواهد بود. قرینه این معنا در برخی روایات است که در ادامة سخن از گمراهی و هدایت مردم آمده است.

ام هانی ثقفیه گوید: بامدادی خدمت سرورم، امام محمد باقر علیه السلام رسیدم و گفتم: «ای آقای من! آیه ای از کتاب خدای سبحانه و تعالی بر دلم خطور کرده است و مرا پریشان ساخته و خواب از چشمم ربوده است.» فرمود:

ای ام هانی! بپرس.» پرسیدم: «ای سرورم! این قول خداوند: ((فَلا اُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ))، ((الجَوارِ الکنَّسِ))(2) فرمود:

ای ام هانی! خوب مسأله ای پرسیدی. این، مولودی در آخِرُالزّمان است. او مهدی این عترت است و برای او حیرت و غیبتی خواهد بود که اقوامی در آن گمراه شوند و اقوامی نیز هدایت یابند. خوشا بر تو اگر او را دریابی! و خوشا بر کسی که

ص:218

او را دریابد!(1)

با در نظر گرفتن یکی از معانی لغوی و به دور از معنای عرفی و اصطلاحی، اطلاق آن بر خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز بدون اشکال خواهد بود. و آن معنا این است که حیران به کسی می گویند که در کار خود گشایشی نمی بیند(2) و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز در دوران غیبت چنین است. مؤید این معنا روایاتی است که حیرت جز بر خود حضرت قابل تطبیق نیست.

در روایت است که امام صادق علیه السلام پس از نقل داستان حضرت موسی علیه السلام فرمود:

و با قائم، دوازدهمین امامان علیهم السلام نیز چنین کند و در یک شب کارش را اصلاح فرماید؛ همچنان که کار پیامبرش موسی علیه السلام را در شبی اصلاح فرمود و او را از حیرت و غیبت، به روشنایی فرج و ظهور در آورد.(3)

 روشن است که فرمایش فوق فقط مربوط به آن حضرت است و خداوند سبحانه و تعالی است که آن حضرت را از غیبت وارد ظهور می کند. و همو است که آن حضرت را از حیرت وارد نور فرج و گشایش می کند. و البته این روایت مؤید معنایی است که طریحی برای حیرت نمود و این معنا نه فقط با مقام علم و عصمت امام منافات ندارد که نسبت دادن آن به امام بدون اشکال است.

همچنین امام باقر علیه السلام آن گاه که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را در دوران غیبت به حضرت یوسف علیه السلام تشبیه کرد، در پاسخ پرسش راوی در بارة وجه شباهت فرمود: «الْحِیرَةُ وَ الْغَیْبَةُ».(4)

روشن است که حضرت یوسف

ص:219

همواره در مصیبت ها گشایشی در کار خود نمی دید.

بنابراین بدان سبب که حضرت مهدی علیه السلام در کار خود گشایشی نمی بیند، تا آن زمان که خداوند سبحانه و تعالی اراده ظهور فرماید، می توان به آن حضرت حیران گفت.

 نیز ن.ک: غیبت حضرت مهدی علیه السلام .

- - -

ص:220

من خاتم الاوصیاء هستم که خداوند به وسیلة من، بلا را از اهل و شیعیانم دور می سازد.(1)

علاوه بر خاتم الاوصیاء از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان «خاتم الائمه» نیز یاد شده است؛ چنان که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ای مردمان! من پیامبرم و علی جانشین من. آگاه باشید که خاتم الائمه، قائم و مهدی از ما است.(2)

نیز ن.ک: القاب حضرت مهدی علیه السلام .

- - -

البته روایتی نیز خروج او را یکی از نشانه های حتمی قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یاد کرده که به جای خروج یمانی ذکر شده است.(1)

نیز ن.ک: نشانه های ظهور.

- - -

خروج او _ به ویژه میان اهل سنّت _ سخن های فراوانی گفته و گمانه های بسی__اری زده ش__ده است. ب__رخ_ی نوشته اند:

دابه، به معنای جنبنده و ارض به معنای زمین است. بر خلاف آنچه برخی می پندارند، دابه فقط به جنبندگان غیرانسان اطلاق نمی شود؛ بلکه مفهوم وسیعی دارد که انسان ها را نیز در بر می گیرد؛ چنان که در آیه 6 سوره «هود» می خوانیم:

((وَما مِنْ دَابَّةٍ فِی الاَرْضِ اِلاَّ عَلَی اللَّهِ رِزْقُها… ))

هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر این که روزی او بر خدا است.

 در بارة تطبیق این کلمه، بنای قرآن بر اجمال و ابهام بوده و تنها وصفی که برای آن ذکر کرده این است که با مردم سخن می گوید و افراد بی ایمان را اجمالاً مشخص می کند؛ ولی در روایات اسلامی و سخنان مفسران، بحث های فراوانی در این زمینه دیده می شود. در یک جمع بندی می توان آن را در دو تفسیر خلاصه کرد:

1. گروهی، آن را یک موجود جاندار و جنبندة غیرعادی از غیر جنس انسان، با شکل عجیب دانسته اند و برای آن عجایبی نقل کرده اند که شبیه خارق عادات و معجزه انبیا است. این جنبنده در آخِرالزمان ظاهر می شود و از کفر و ایمان سخن می گوید و منافقان را رسوا می سازد و بر آن ها علامت می نهد.

2. جمعی دیگر به پیروی از روایات پرشماری که در این زمینه وارد شده، او را یک انسان می دانند؛ یک انسان فوق العاده، یک انسان متحرک و جنبنده و فعال که یکی از کارهای اصلی اش جدا ساختن صفوف مسلمین از کفار و منافقان و علامت گذاری آنان است. حتی از بعضی روایات استفاده می شود که عصای موسی و خاتم سلیمان، با او است. می دانیم عصای موسی، رمز قدرت و اعجاز، و خاتم سلیمان رمز حکومت و سلطه الهی است؛ بنابراین او یک انسان قدرتمند و افشاگر است.

 در روایات فراوانی دابة الارض بر شخص امیرمؤمنان علی علیه السلام تطبیق شده است. در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام آمده است: مردی به عمار یاسر گفت: «آیه ای در قرآن است که فکر مرا پریشان ساخته و مرا در شک انداخته است.» عمار گفت:

ص:224

«کدام آیه؟» گفت: «آیة ((وَاِذا وَقَعَ القَوْلُ عَلَیْهِمْ اَخْرَجْنا لَهُمْ دابَةً مِنَ الاَرْضِ تُکلِّمُهُمْ…))، ای__ن ک__دام جنبن__ده است؟» عمار گفت: «به خدا سوگند! روی زمین نمی نشینم، غذا نمی خورم و آبی نمی نوشم، تا دابةُالاَرْض را به تو نشان دهم.» پس همراه آن مرد

ص:225

خدمت حضرت علی علیه السلام آمد؛ در حالی که حضرت غذا می خورد. هنگامی که چشم امام علیه السلام به عمار افتاد، فرمود: «بیا.» عمار آمد و نشست و با امام علیه السلام غذا خورد.(1)

 آن مرد سخت در تعجّب فرو رفت و ناباورانه به این صحنه نگریست؛ چرا که عمار به او قول داده بود و قسم خورده بود تا به وعده اش وفا نکند، غذا نخورد. گویی قول و قسم خود را فراموش کرده است.

 هنگامی که عمار برخاست و با حضرت علی علیه السلام خداحافظی کرد، آن مرد رو به او کرد و گفت: «عجیب است! تو سوگند یاد کردی که غذا نخوری و آب ننوشی و بر زمین ننشینی، مگر این که «دابةالارض» را به من نشان دهی.» عمار در پاسخ گفت: «من او را به تو نشان دادم اگر فهمیدی.»(2)

نیز ن.ک: اشراط الساعة، آستانة قیامت.

- - -

برپایی قیامت دانسته شده است؛(1) ولی در منابع روایی شیعه، بیشتر از آن به عنوان حادثه ای مهّم که مقارن ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف رخ خواهد داد؛ یاد شده است.(2)

در بارة دجّال، چند احتمال وجود دارد:

 یک. دجّال، نام شخص معیّنی نیست و هر کس که با ادعاهای پوچ و بی اساس و با توسل به حیله گری و نیرنگ، در صدد فریب مردم باشد، دجّال است. این که در روایات، از «دجّال»های فراوان سخن به میان آم__ده است این احتمال را تقویت می کن__د. پی_امبر اک__رم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:

قیامت، برپا نمی شود، تا وقتی که مهدی از فرزندانم قیام کند. مهدی قیام نمی کند، تا وقتی که شصت دروغ گو خروج کنند و هر کدام بگوید: من پیامبرم.(3)

 در روایات، از این «دجّال»ها و دروغ گویان فراوان نام برده شده است. در بعضی دوازده، در برخی سی و برخی شصت و هفتاد دجّال آمده است.(4) از میان این «دجّال»ها، فردی که در دروغ گویی، حیله گری و مردم فریبی سرآمد همة دجالان و فتنه اش از همه بزرگ تر است، نشانة ظهور مهدی علیه السلام و یا برپایی قیامت است. بر این اساس، دو نوع دجّال هست: یکی همان دجّال حقیقی و واقعی است که پس از همة «دجّال»ها می آید و دیگری گروهی شیّاد و دروغ گویند که دست به فریب کاری، تحمیق و گمراهی مردم می زنند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

پیش از خروج دجّال، بیش از هفتاد دجّال خروج خواهد کرد.(5)

حقیقت داستان دجّال، بیانگر این واقعیت است که در آستانة هر انقلاب__ی، اف__راد فریبکار و منافق که

ص:227

معتقد به نظام های پوشالی گذشته و ح__افظ ضد ارزش ه__ایند، ب__رای نگه داشتن ف__رهنگ و نظ__ام جاهلی گذشته، همة تلاش خود را به کار می گیرند و با سوء استفاده از زمینه های فکری و اجتماعی و احساسات مردم، دست به تزویر و حیله گری می زنند.

 در انقلاب جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، چنین خطری پیش بینی شده است. از آن جا که این انقلاب از همة انقلاب های تاریخ بزرگ تر و گسترده تر است، خطر فریبکاران دجّال صفت نیز به مراتب بیشتر و گسترده تر است. در آستانة ظهور، آنان همة تلاش خویش را به کار خواهند گرفت که مردم را فریب دهند و آن ها را از نتیجة آن، دلسرد و ناامید سازند و سرانجام از پیروزی حتمی آن جلوگیری کنند.

البته در این احتمال می توان گفت: ممکن است یکی از آن دجّال ها _ صفات زشت در او بیشتر از همه متبلور است _ نشانه ظهور باشد.

 دو. احتمال دوم آن است که فردی معیّن و مشخص، به نام «دجّال» در دورة غیبت _ با همان ویژگی هایی که برای وی بیان شده است _ خروج می کند و مردم را به انحراف می کشاند.

 برخی با استناد بعضی از روایات، او را زنده می دانند؛ برای مثال گفته می شود او در زمان حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم زنده بوده و تا هنگام خروج، زنده خواهد ماند.(1)

 برخی از کتاب ها و فیلم ها نام «دجّال» بر خود دارند. «دجّال» لقب دغل بازی است که نزد یهودیان «آرمیلوس» و نزد مسلمانان «صائد بن صید» نامیده می شود.(2)

اصل داستان «دجّال» در کتاب های مقدس مسیحیان نیز آمده است. در انجیل، واژه «دجّال» بارها به کار رفته و از کسانی که منکر حضرت مسیح علیه السلام باشند یا «پدر و پسر» را انکار کنند، «دجّال» یاد شده است:

 دروغ گو کیست، جز آن که مسیح بودن عیسی را انکار کند؟ آن، دجّال است که پسر و پدر را انکار کند.(3)

طرفداران احتمال دوم به روایتی استناد کرده اند که اصبغ بن نباته از

ص:228

حضرت علی علیه السلام پرسید: «ای امیر مؤمنان! دجّال کیست؟» آن حضرت فرمود:

دجّال، صائد بن صائد (صید) است. بدبخت کسی است که او را تصدیق کند و خوشبخت آن است که او را تکذیب کند. از شهری بر آید که آن را اصفهان نامند؛ از دهی که آن را یهودیه گویند.(1) چشم راستش ممسوح و چشم دیگرش بر پیشانی است و مانند ستاره صبح می درخشد. در آن، نقطه عَلَقه ای است که با خون در آمیخته است و میان دو چشمش نوشته است: «کافر» و هر خواننده و بی سواد آن را می خواند. در دریاها فرو می رود و آفتاب با او می گردد. مقابل او کوهی از دود و عقبش کوهی سپید است که مردم تصور می کنند طعام است. در زمان قحطی سختی خروج می کند؛ در حالی که بر الاغ سپیدی سوار است. هر گام حمارش، یک میل است و زمین، منزل به منزل زیر پایش درنَوَردیده شود. بر آبی نگذرد، جز آن که فرو رود، تا روز قیامت. به آوازی که همة جن و انس و شیاطین _ در شرق و غرب _ عالم آن را می شنوند، فریاد کند: «ای دوستان من! نزد من آیید. منم آن که آفرید و تسویه کرد و تقدیر کرد و رهبری نمود. منم پروردگار شما.» دشمن خدا دروغ می گوید. او یک چشمی است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود. به راستی که پروردگار شما نه یک چشم است، و نه غذا می خورد، نه راه می رود و نه زوال دارد. و برتر است خدا از این اوصاف؛ برتری بزرگی. آگاه باشید! بیشترِ پیروانش در آن روزگار، ناپاک زادگانند و صاحب پوستین های سبز. خداوند تعالی او را در شام بر سر گردنه ای که آن را افیق نامند به دست کسی که عی__سی علیه السلام پش__ت س__رش نم__از می خواند هنگامی که سه ساعت از روز جمعه گذشته باشد، خواهد کشت. آگاه باشید پس از آن، حادثه بزرگ و قیامت کبرا باشد.(2)

 سه. برخی نیز این احتمال را مطرح

ص:229

کرده اند که مراد از «دجّال» همان سفیانی است که درکتاب های اهل سنّت بیشتر با عنوان «دجّال» و در کتاب های شیعی با عنوان سفیانی آمده است. البته این احتمال مردود است.(1)

ص:230

چهار. دجّال، کنایه از کفرجهانی و سیطرة فرهنگ مادی بر جهان است. برخی از اهل نظر، این احتمال را تقویت کرده و همه ویژگی هایی را که برای دجّال بیان شده، با ویژگی های استکبار جهانی برابر دانسته اند. «استکبار» به معنای واقعی، دجّال است که خود را قیّم ملت ها می داند و با تکیه به ثروت انبوه و قدرت عظیم، در همه جای زمین دخالت می کند و همه را به زیر سلطه خویش می آورد.(1)

 از نکات شگف آور و تأمل برانگیز در انبوه روایات شیعه و سنّی ارتباط تنگاتنگی است که بین دجّال و یهودیان مطرح شده است. در روایات بیشتر پیروان دجال یهودی معرفی شده اند.(2) در منابع اهل سنّت به صورت عمده، سخن از کشته شدن دجّال به دست حضرت عیسی علیه السلام است.(3)

نیز ن.ک: اشراط الساعة، آستانة قیامت.

- - -

با سپاه امام علیه السلام برخورد می کند و به امر خدا، همة لشکریان وی _ جز چند نفر _ در زمین فرو می روند و هلاک می شوند.(1)

 این که سفیانی کیست و چه ویژگی هایی دارد و چگونه خروج می کند و پرسش هایی از این دست هرگز به گونه ای روشن و قابل قبول در روایات و سخنان بزرگان مورد اشاره قرار نگرفته و به طور صرف، به گمانه هایی بسنده شده است. از جمله این که گفته شده: نام وی عثمان بن عنبسه و از خاندان ابوسفیان است.(2)

 از این رو برخی بر این باورند سفیانی فرد مشخصی نیست؛ بلکه فردی است با ویژگی های ابوسفیان که در آستانة ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به طرفداری از باطل، خروج می کند و مسلمانان را به انحراف می کشاند. این ها در بیان دیدگاه خود می گویند: در حقیقت، ابوسفیان، ب__ه عن__وان س__ر سلسلة سفیانیان، نماد پلیدی است. او غارتگری بود که با رباخواری، زورگویی و چپاول اموال مردم، ثروت های هنگفتی به چنگ آورده بود و از راه فریب و استثمار توده های ستم کشیده و ترویج خرافات و دامن زدن به نظام طبقاتی جاهلی، قدرت فراوانی داشت. ابوسفیان، در جایگاه سردمدار شرک و بت پرستی و سرمایه داری طاغوتی، هر نوع حرکت و جنبشی را که دم از عدالت، برادری و آزادی می زد، دشمن شمارة یک خود می دانست و با قدرت تمام برابر آن به مبارزه بر می خاست.(3)

 بنابراین، در حقیقت سفیانی یک جریان است، نه یک شخص. سفیانی جریان باطل در بستر تاریخ است. بر فرض هم که سفیانی را از نسل ابوسفیان بدانیم، اشکالی پدید نمی آید و واپسین مهرة این زنجیره، همان سفیانی است که در آستانة ظهور قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف خروج می کند.

نیز ن.ک: نشانه های ظهور، خسف به بیدا.

- - -

ص:232

دستش را دراز می کند و سید حسنی و اصحابش بیعت می کنند.(1)

امام صادق علیه السلام فرجام کار وی را این گونه فرموده است:

… و آن گاه که [سیّد] حسنی خروج خود را آغاز می کند، اهل مکه بر او هجوم آورده، او را به قتل می رسانند و سر او را بریده، برای شامی می فرستند. در این هنگام، صاحب الامر ظهور خواهد کرد….(2)

نعمانی نیز می نویسد: یعقوب سراج گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فرج شیعیان شما کی خواهد بود؟» پس فرمود: «آن گاه که فرزندان عباس به اختلاف پردازند و حکومت ایشان سست شود. [راوی] حدیث یاد شده را عیناً ذکر کرده تا رسیده است به ذکر جنگ افزارها و افزوده است:

تا این که بر فراز مکه فرود آید و شمشیر را از نیامش بیرون می کشد، و زره را می پوشد و پرچم و برد را باز می کند. عمامه را به سر می گذارد و عصا را به دست می گیرد و از خداوند سبحانه و تعالی دربارة ظهورش اجازه می خواهد.

یکی از خادمان آن حضرت از آن موضوع آگاه می شود و نزد حسنی آمده او را از خبر آگاه می کند. حسنی در خروج، بر آن حضرت پیش دستی می کند؛ پس مردم مکه بر او شوریده و او را به قتل می رسانند و سرش را به نزد شامی می فرستند. در این هنگام، صاحب این امر ظهور می کند و مردم ب__ا او بیع__ت ک__رده، از او پی__روی می کنند….(3)

برخی، از این دو روایت استفاده کرده اند که «سید حسنی» همان نفس زکیّه است.

نیز ن.ک: نشانه های ظهور، ظهور، قتل نفس زکیه.

- - -

به نام شعیب بن صالح در سمرقند و یا نیشابور است. امام سجاد علیه السلام فرمود:

خروج شعیب بن صالح، پس از عوف سلمی و پیش از خروج سفیانی است.(1)

قطب راوندی نیز روایتی از امام سجاد علیه السلام نقل کرده است که فرمود:

پ__س خ__روج شع__یب صال__ح از سمرقند است.(2)

شیخ صدوق، خروج او را از نیشابور ذکر کرده است.(3)

از ب__رخی روای__ات دیگ__ر استفاده می شود او پرچم دار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و در جایگاه پیش قراول آن حضرت انجام وظیفه می کند.(4)

نیز ن.ک: نشانه های ظهور.

- - -

ک__وفان خ__روج کند. او همچ__ون جوشیدن آب از زمین می جوشد و فرستادگان شما را به قتل می رساند. بعد از آن، در انتظار خروج سفیانی و ظهور قائم باشید.»(1)

نیز ن.ک: نشانه های ظهور.

- - -

…خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و

ص:237

یک روز واقع خواهد شد؛ با نظام و ترتیبی همچون نظام یک رشته که به بند کشیده شده است. هر یک، از پی دیگری [می آید] و جنگ قدرت و هیبت از هر سو فراگیر می شود. وای بر کسی که با آنان دشمنی و ستیز کند! میان پرچم ها راهنماتر از پرچم یمانی نباشد که آن، پرچم هدایت است؛ زیرا به صاحب شما دعوت می کند. هنگامی که یمانی خروج کند، خرید و فروش سلاح برای مردم و هر مسلمانی ممنوع است. چون یمانی خروج کرد، به سوی او بشتاب که همانا پرچم او پرچم هدایت است. هیچ مسلمانی را روا نباشد که با آن پرچم مقابله کند. هر کس چنین کند، از اهل آتش است؛ زیرا او به س__وی ح__ق و راه مستقیم ف__را می خواند.(1)

 خروج یمانی، به طور اجمال از نشانه های حتمی ظهور است؛ هرچند جزئیات و چگونگی خروج وی روشن نیست.

نیز ن.ک: نشانه های ظهور.

- - -

رخت بربندد. خبر به فرمانده سپاه سفیانی رسد که مهدی علیه السلام به سوی مکه بیرون شده است. او لشکری از پی آن حضرت روانه کند، ولی او را نیابد، تا این که مهدی با حالت ترس و نگرانی بدان سنّت که موسی بن عمران داشت داخل مکه شود.

فرمانده سپاه سفیانی در صحرا فرود می آید. آواز دهنده ای از آسمان ندا می کند: «ای دشت! آن قوم را نابود ساز»؛ پس آن نیز ایشان را به درون خود می برد و هیچ یک از آنان نجات نمی یابد، مگر سه نفر….(1)

نیز ن.ک: نشانه های ظهور، خروج سفیانی.

- - -

پدیده هایی را بر خلاف معمول و به گونة معجزه محقق می سازد.

 برخی بر این باورند خسوف و

ک__سوف، ب__ه گ__ونة ی__اد شده، در چهارچوب حوادث طبیعی و عادی نیز قابل بررسی و تبیین است و برای آن، احتمال ها و توجیه هایی ذکر کرده اند. البته به این توجیه ها نیازی نیست؛ زیرا هیچ اشکالی ندارد که پدیدار شدن آن ها به صورت معجزه باشد؛ چون در جهت اقامه حجّت و تقویت حق و هدایت مردم است و با قانون معجزه، ناسازگاری ندارد. به علاوه این نشانه، از نشانه های حتمی ظهور نیست و در روایات، به ناگزیر بودن آن اشاره نشده است؛ از این رو نمی توان خسوف و کسوف غیرعادی را از نشانه های قطعی و مسلم ظهور به شمار آورد.(1)

نیز ن.ک: نشانه های ظهور.

- - -

مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لایشْرِکونَ بی شَیئاً وَ مَنْ کفَرَ بَعْدَ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ))؛(1)

خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین، جانشین [خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد. و آن دینی را که برایشان پسندیده است، به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید؛ آنانند که نافرمانند.

 در آیات پیش از این آیه، سخن از اطاعت و تسلیم برابر فرمان خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و در این آیه، بحث ادامه یافته و نتیجه این اطاعت که همان حکومت جهانی است بیان شده است. بر اساس آن، خداوند سبحانه و تعالی به کسانی که از شما ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، وعده می دهد که آنان را قطعاً خلیفة روی زمین خواهد کرد؛ همان گونه که پیشینی__ان را خ__لافت روی زمین بخشید و دی__ن و آیینی را که برای آنان پسندیده، به طور ریشه دار و پا بر جا در صفحه زمین مستقر خواهد ساخت و خوف و ترس آن ها را، به امنیت و آرامش مبدّل خواهد کرد. مردم فقط خدا را پرستیده و چیزی را شریک او قرار نخواهند داد.

بعد از این برتری و فراگیری حکومت توحید و استقرار آیین الهی و از میان رفتن هر گونه اضطراب، ناامنی و شرک، کسانی که بعد از آن کفر بورزند، به یقین فاسق واقعی خواهند بود!

در ای__ن آی__ه، خداوند سبحانه و تعالی وعدة حکومت روی زمین، برتری دین و آیین و امنیت کامل را به گروهی از مؤمنان و صالحان داده است. اما در این ک__ه منظور از این گ__روه چ__ه کسانی­اند، میان مفسران گفت و گو است.

 برخی آن را اشاره به حکومت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می دانند که شرق و غرب جهان، در زیر لوای حکومت آن

ص:241

حضرت قرار می گیرد، آیین حق همه جا نفوذ می کند، ناامنی و خوف و جنگ از صفحه زمین بر چیده می شود و عبادت خالی از شرک، برای جهانیان تحقق می یابد.(1)

ب__دون ش__ک آی__ه، ه__م شام_ل

ص:242

مسلمانان نخستین و هم حکومت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می­شود. طبق عقیده عموم مسلمانان _ اعم از شیعه و اهل تسنن _ آن حضرت سراسر زمین را پر از عدل و داد می کند و او مصداق کامل این آیه است؛ ولی با این حال، منعی از عمومیت و گستردگی مفهوم آن نیست.

 گفتنی است ثمرة تمام کوشش های پیامبران و تبلیغات مستمر و پی گیر آنان و نمونه کامل حاکمیت توحید و امنیت کامل و عبادت، زمانی تحقق می یابد که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور می­کند.(1)

 همان­گونه که گفته شد، این تفسیرها، به معنای انحصار مصداق آیه نیست؛ بلکه بیان مصداق کامل است. ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که آن حضرت، ذیل این آیه فرمود:(2) «درباره قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف و اصحاب ایشان نازل شده است.»

 یکی از مفسران بزرگ در این باره می­نویسد:

… این مجتمع طیّب و طاهر با صفاتی که از فضیلت و قداست دارد، هرگز تا کنون در دنیا منعقد نشده و دنیا از روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث به رسالت شده، تاکنون، چنین جامعه ای به خود ندیده است. ناگزیر اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود؛ چون اخبار متواتری که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امامان اهل بیت علیهم السلام در خصوصیات آن حضرت وارد شده است، از تشکیل چنین جامعه ای خبر می­دهد. البته این در صورتی است که روی سخن در آیه را متوجه مجتمع صالح بدانیم، نه تنها حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .»

 آن گاه ادامه می­دهد:

خواهید گفت: طبق این نظریه چه معن__ا دارد که روی سخن را در زمان ن__زول آی__ه ب__ه ((الذین آمنوا و عملوا الصالح__ات))؛ کند؛ در ح__ال__ی ک__ه مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آن روز نبود (نه خودش بود و نه یکی از اهل زمانش)؟

 در پاسخ می گوییم: این سؤال، ناشی از این است که پرسش کننده، میان خطاب­های فردی با خطاب­های

ص:243

اجتماعی خلط کرده است؛ چون خطاب ممکن است دو جور متوجه اشخاص شود: یکی این که اشخاصی را مورد خطابی قرار دهند؛ بدین سبب که خصوصیات خودِ آنان مورد نظر است. به طور دیگر این که همان اشخاص را مورد خطاب قرار دهند، نه از این جهت که شخصِ خود آنان مورد نظر باشد، بلکه از این جهت که جمعیتی هستند دارای صفاتی معین. در صورت اول، خطاب، از مخاطبان به غیر مخاطبان متوجه نمی شود و شامل آن ها نمی گردد _ نه وعده­اش، نه وعیدش ونه هیچ چیز دیگرش _ و در قسم دوم اصلاً اشخاص دخالتی ندارند و خطاب متوجه دارندگان صفات کذایی است که در این صورت به دیگران نیز متوجه می شود.

در آیه شریفه، خطاب از قبیل خطاب­های دوم است که بیانش گذشت و بیشتر خطاب­های قرآنی _ که یا مؤمنان را مخاطب کرده و یا کفار را _ از این قبیل است.»(1)

نیز ن.ک: حکومت صالحان، حکومت مستضعفان.

- - -

مخفی کن، مگر از اهلش. (1)

 سلیمان بن اعمش از امام صادق و او از امام باقر و او از امام سجاد علیهم السلام چنین نقل کرده است که فرمود:

 زمین، از آفرینش آدم تا کنون و تا همیشة تاریخ، از حجّت خدا تهی نخواهد بود؛ خواه حجّت حق، ظاهر و آشکار و شناخته شده باشد یا بنا به مصالحی، نهان و پوشیده. تا رستاخیز نیز چنین خواهد بود که اگر جز این باشد، خدای یگانه پرستیده نمی شود.(2)

سلیمان پرسید: «سرورم! مردم چگونه از امام غایب از نگاه، بهره ور می شوند؟» حضرت فرمود: «همان گونه که از خورشید بهره می برند، زمانی که ابرها آن را می پوشانند.»

 نیز در توقیع مبارکی که از سوی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای اسحاق بن یعقوب صادر شده آمده است:

«… اما چگونگی بهره مندی از من در عصر غیبتم، درست همانند بهره مندی، از خورشید است؛ هنگامی که ابرها آن را از چشم ها بپوشاند….(3)

بی گمان این تشبیه، از روی حکم__ت ب__وده است؛ از این رو دانش__وران شی__عه در بی__ان ای__ن تشبیهات، نکته های ارزشمندی را یادآور شده اند که این جا فقط به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

 1. خورشید، در منظومة شمسی محور و مرکز است. امام زمان علیه السلام نیز در منظومة زندگی انسان ها محور، و اساس است.

 2. خورشید، در مجموعة هستی دارای فواید پر شماری است که فقط یکی از آن ها نور افشانی است. امام زمان علیه السلام نیز در نظام آفرینش دارای فواید پر شماری است که فقط بهرة اندکی از آن، وابسته به آشکاری او است.

ص:245

3. ابر، چهرة خورشید را برای زمینی ها می پوشاند؛ ولی هرگز زمین را تاریک نمی کند. پرده غیبت نیز فقط انسان ها را از دیدار مستقیم حضرت محروم می کند و هرگز مانعی بر نورافشانی او بر مردمان نخواهد شد.

 4. ابری شدن، از عوارض زمین و زمینیان است، نه خورشید؛ غیبت نیز نتیجه رفتار انسان ها است.

 5. ابر، فقط برای کسانی مانع است که زیر آن باشند. اگر کسی بر جاذبه زمین غالب شد و از ابرها بالا رفت، دیگر ابر مانع او نخواهد بود. در غیبت نیز اگر کسی بر جاذبه های دنیایی چیره و غالب شد و آن گونه که شایسته است، تعالی یافت، ممکن است از پرده غیبت فراتر رفته، به دیدار آن خورشید پنهان نایل شود.

 6. در بهره مندی از خورشید، میان افرادی که خورشید را باور کرده اند و افرادی که منکر او هستند، تفاوتی نیست. در بهره مندی از فواید تکوینی امام نیز بین منکر و قائل به امام فرقی نیست.

 7. فقط مردمی در انتظار راستین کنار رفتن ابرها به سر می برند که به فواید خورشید آگاهی کامل دارند. در دوران غیبت نیز معرفت به امام، باعث حقیقی تر شدن انتظار می شود.

8. فقط انس__ان ه__ای ک__ور، از نورافش__انی خ__ورشید مح__رومند؛ همان گونه که فقط انسان های کوردل منکر نور وجود پیشوای معصوم و از آن بی بهره هستند.

 بنابراین شکی نیست که میزان بهره مندی موجودات از آفتاب عالم تاب در زمانی که چیزی حایل نباشد، بیشتر و کامل تر است؛ امّا این بدان معنا نیست که وجود پرده بر روی خ__ورشید، تم__ام ی__ا بیشتر بهره مندی ها را از بین ببرد؛ بلکه این مانع، فقط برخی از فواید را از میان برده یا کم می کند.

 وجود ظاهری امام در عصر حضور و ظهور نیز به معنای آن است که تمام منافع امام می تواند به مردم برسد. حال اگر چیزی مانع رسیدن فیض های کامل امام به دیگران شود، بدان معنا نیست که وجود او بی فایده است. وجود امام در پس پردة غیبت، به همان میزان مفید است که وجود او در زندان های حاکمان ستمگر دارای فایده بود. البته بین زندان غیبت و زندان حاکمان مستبد، تفاوت های فراوانی است؛ ولی هر

ص:246

کدام به نوعی مانع رسیدن فیض کامل امام به عالم وجود و انسان ها می شوند.

 فش_رده سخ__ن ای__ن ک_ه مسألة غیبت، فلسفة ضرورت وجود امام

معصوم علیه السلام را نقض نمی کند؛ زیرا امام معصوم در حال غیبت وجود دارد و فواید او هم به دیگران می رسد. فقط بخشی از فواید او است که در اثر تقصیر خود مردم در حال غیبت به آنان نمی رسد؛ ولی وجود او حجت را بر همگان تمام کرده است و این، خود مردم هستند که می بایست با ایجاد آمادگی لازم شرایط را برای ظهور آن حضرت فراهم کنند.

نیز ن.ک: امامت حضرت مهدی علیه السلام، فواید امام غایب.

- - -

ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید؛ فرزندانی که برخی از برخی دیگرند و خدا شنوا و دانا است.

 من بازمانده آدم، ذخیره ا ی از نوح، برگزیده ای از ابراهیم و انتخاب شده ای از محمد صلی الله علیه و آله و سلم هستم. بدانید هر کس در کتاب خدا با من به احتجاج ب__رخیزد، من س__زاوارترینِ مردم به کتاب خدا هستم. بدانید هر کس در سنّت رس__ول خدا ب__ا من محاجّه نماید، من به سنّت رسول خدا سزاوارترینم.

 شما را به خدا سوگند! هر کس سخن را امروز بشنود، به دیگری که حاضر نیست برساند. به حق خدا و حق پیامبرش و به حق خودم که حق من بر شما، حق قرابت من به پیامبر خدا است از شما می خواهم مرا یاری نمایید و برابر کسانی که به ما ظلم کردند، از ما حفاظت کنید. ما را بیم دادند و به ما ستم کردند و ما را از دیار و فرزندانمان راندند. بر ما جور نمودند و حقمان را سلب کردند و اهل باطل بر ما دروغ بستند.

 خدا را؛ خدا را؛ ما را در نظر آورید، ما را رها نکنید و یاریمان کنید که خدای تعالی شما را یاری خواهد نمود.(1)

البته در بیانات نورانی معصومان علیهم السلام خطبه های دیگری نیز به آن حضرت نسبت داده شده است.

نیز ن.ک: ظهور، قیام.

- - -

تاریخی، روایی، قرآنی و ملل و نحل مورد بحث و بررسی قرار دهد.

خورشید مغرب، نخستین بار در51 صفحه در سال 1349ش، از سوی انتشارات غدیر در تهران به چاپ رسید. در سال 1360 مباحث و نکات دیگری بر آن افزوده شده و در همان قط__ع ب__ه همّت دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ شد.

نگارنده در سال1362، آن را درقطع وزیری، با 390 صفحه به شکل کنونی درآورد و از آن زمان

تاکنون بارها چاپ و منتشر شده است. خورشید مغرب، چهارده فصل (به عدد معصومین علیهم السلام ) و یک یادآوری مهمّ دارد:

میلاد، شمایل و سیرت، غیبت، در کتاب های پشینیان، در کتاب های مسلمین، در «قرآن کریم»، در «سوره قدر»، در علوم عقلی، درعلوم تجربی، در فلسفه تربیتی و سیاسی، عینیت مقاومت نه عینیت تسلیم، انتظار و در طلب خورشید عنوان فصل های کتاب است.

 وی در بخشی از کتاب چنین نوشته است: «یکی از ابعاد عظیم تکلیف حساس و بزرگ، در روزگاران غیبت و انتظار، حفظ دین، نگهبانی مرزهای عقیدتی، و حراست از باروهای باورهای مقدس است. جامعة منتظر، نباید در بارة این امر عظیم سستی روا بدارد.

 لازم است فروغ ایمان و نور یقین و پرتو عقیده به حق و تشعشع اعتقادات راستین، همواره در دل و جان مردم محفوظ باشد و پیوسته ژرف­تر و ژرف تر شود و بارورتر و بارورتر گردد. لازم است جان و دل نوباوگان، نوجوانان و جوانان، هردم در برابر تابش اعتقادات حقه قرار گیرد و از این تابش و تجلی آکنده گردد. ایمان، جزء وجود آنان و مایه تقوم هویتِ اصلی آنان باشد؛ تا کم کم، حق و فداکاری در راه اعتلای حق، چون خون، همة وجود آنان را گرم کند و چون روح، جوهر حیات آنان باشد»(1)

 گفتنی است نام کتاب از روایاتی گرفته شده که طلوع خورشید از مغرب را از حوادث مهمّی دانسته است که در آستانة قیامت رخ خواهد داد.(2) شیخ مفید در بارة چگونگی این اتفاق نوشته است: «خورشید هنگام ظهر در آسمان می ایستد و ساعتی تا به هنگام عصر پیدا نباشد؛ آن گاه از

ص:249

مغرب آشکار گردد.»(1) البته تطبیق آن بر ظهور حضرت مهدی علیه السلام نادرست است.

این کت__اب در ای__ن اواخ__ر برای بهره مندی نوجوان__ان و جوان__ان به صورت خلاصه نیز، بازنگ__اری شده است.

- - -

نویسندة کتاب، انگیزة خود را از نگارش رخنه شبهات در اعتقادات جوانان و دانش آموختگان می داند که از سوی نویسندگان، پاسخی مناسب و شایسته نگرفته اند. از این رو ایشان تصمیم می گیرد چنین کتابی تألیف کند و در سال 1346ش، توفیق می یابد آن را منتشر سازد. این کتاب تا کنون افزون بر بیست بار چاپ شده و به برخی از زبان ها نیز ترجمه شده است.

 دادگستر جهان به صورت عمده به شکل پرسش و پاسخ، بین برخی از فرهیختگان تنظیم شده و با استفاده از روایات معصومین علیهم السلام، مطالب ارزنده ای برای استفاده عموم _ به ویژه جوانان _ ارائه کرده است.

نویسنده در دوازده فصل، با استناد به یافته های عقلی و نقلی محدّثان، مفسّران و مورخان امامیه و عامّه و نیز دستاوردهای علوم تجربی، به پرسش های گوناگون دربارة مهدویّت پاسخ داده است. طرح مباحث به شیوة مناظره بوده که بر جذابیت کتاب افزوده است.

 نگارنده شروع عقیدة به مهدویّت را از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می داند و شخصیت و تبار امام را بررسی می کند. او همچنین ادعای مهدی بودن محمد بن حنفیه، اعتقاد زیدیه به مهدویّت محمد بن عبداللّه­ بن حسن و باور واقفیه به عروج امام صادق علیه السلام را ردّ می کند و این نکته را که منشأ مهدویّت از تعالیم یهود و زرتشتی است و عبداللّه بن سبا در ایجاد آن نقش داشته، مردود می­داند.

 عالم غیب و امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، امامت کودک پنج ساله، فلسفة طولانی شدن غیبت، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در کتاب های اهل سنّت، نشانه ها و شرایط ظهور، یاوران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، چگونگی ظهور و احادیث، منابع، نگارش های و سخنان و دیدگاه های بزرگان اهل سنّت در بارة حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، طول عمر، محل زندگی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و جهان در عصر آن حضرت، از مباحث مهمّ دادگستر جهان است.

چاپ چندین بارة ک_تاب، نشان__گر استقبال شایان از ای__ن اث__ر ارزنده است.

- - -

تلاش شده تا دیدگاه های اهل سنّت و روایات ایشان، دربارة اثبات وجود و ظهور حضرت مهدی علیه السلام منعکس گردد.

کتاب با هدف پاسخ به شبهات و تهمت های ناروایی که برخی از علمای اهل سنّت، علیه اعتقادات مذهب شیعه درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مطرح کرده اند، تدوین شده است. نویسنده با بهره گیری از منابع روایی و تاریخیِ دست اوّل اهل سنّت، درباره مطالب ذیل بحث کرده است.

1. مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف از دیدگاه شیعه،

2. وجود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در منابع اولیّه اهل سنّت،

3. کتاب هایی که علمای اهل سنّت درب__اره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به رشته تحریر در آورده اند،

4. اوصاف و شمایل حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف،

5. افسانه سرداب و نام 120 تن از بزرگان اهل سنّت که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را فرزند امام حسن عسکری علیه السلام می دانند.

از ویژگی های مهم کتاب شمارش برخی از دانشمندان اهل سنت است که به زنده بودن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اعتراف کرده اند.

- - -

قرارند: مقدمة مترجم که به تفصیل به مطالبی در بارة کتاب شناسی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و مطالبی در بارة کتاب مورد نظر پرداخته است.

 در بخش اوّل با عنوان موعود شناسی به مقدمة نگارنده اشاره کرده، تعلیقاتی بر آن زده و دارای فصل های زیر است:

 1. سیمای موعود در آیینه ثقلین

 2. مهدی شناخت

 3. لغزشگاه های مهدی پژوهی

 4. جستاری در باب مهدویّت و خردپذیری

 بخش دوم با عنوان «مهدی باوری» دارای هفت فصل با عناوین ذیل است:

 1. مهدی باوری و ضرورت تعمیق پیوندهای عاطفی با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

 2. مهدی باوری و امنیت روانی

 3. کالبدشکافی انتظار

 4. بعثت انبیا، و انقلاب مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

 5. شیعه، قافله سالار کاروان انتظار

 6. توطئه های استکبار جهانی علیه مهدی باوری

 7. مهر نهان در سپهر ادب

- - -

غریقی همانند است که لحظات مرارت باری را می گذراند و با همة هستی خویش، تلاش می کند تا خود را به ساحل برساند… عاقبت روزی می رسد که ناخدای بزرگی، کشتی را به مقصود می رساند و در تاریخ نوع بشر، به نام «قهرمان بزرگ بنی نوع بشر» مشهور خواهد گردید….(1)

- - -

کامل و بی نظیر هنگام عفو و گ__ذشت، و ش__دّت کیف__ر و عقوبت هنگام حساب رسی و نقمت _ و بعضی از علل تأخیر استجابت دعا و بیان مهم ترین نعمت های الهی، سرآغاز این دعای شریف است. سپس درود و صلوات مخصوص بر پیامبر و آل او علیهم السلام با ذکر نام و القاب ایشان، آن گاه دعا برای قیام حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف و اظهار اشتیاق برای برقراری دولت کریمه ای که اسلام و اهل اسلام در آن، عزت یابند و نفاق و منافقان، خوار و زبون گردند و ما از داعیان آن دولت باشیم که دیگران را به اطاعت الهی فراخوانیم و به راه خداوند سبحانه و تعالی راهبری کنیم. پایان دعا شِکوِه ای به درگاه خداوند سبحانه و تعالی است از فقدان پی__امبر و غیبت ام__ام و بسی__اری دشمن، و کمی تعداد و فتنه های شدید، و پس از آن فتح و گشایش از او درخواست می شود.

 برخی از دانش__وران، این دع__ای شریف را شرح کرده اند.

- - -

بخواند، از یاوران حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف

خواهد بود و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خدا او را زنده خواهد کرد، تا همراه آن حضرت جهاد نماید و به شمارة هر کلمه از آن، هزار پاداش برایش نوشته می شود، و هزار کار بد از او پاک می گردد.(1)

مهم ترین آثار مداومت بر این دعا سه چیز است:

 1. ثواب کسانی را خواهد داشت که زمان ظهور، در خدمت امام علیه السلام می باشند؛

 2. تجدید عهد، مایة ثبات و کمال محبت و اخلاص و ایمان شخص می شود؛

 3. مایة توجه خاص و نظر رحمت کامل آن حضرت به بنده می شود.

نیز ن.ک: انتظار، منتظر.

- - -

این دعای گران قدر را معتبر شمرده اند. علامه مجلسی؛ گفته است:

اما دعای ندبه که مشتمل است بر عقاید حقّه و تأسف بر غیبت حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف، به سند معتبر از حضرت صادق علیه السلام نقل شده است.(1)

 سیّدابن طاووس حلی (م 664 ق) در کتاب اقبال الاعمال و کتاب مصباح الزائر و نیز شیخ محمد مشهدی حائری (از علمای قرن ششم) در کتاب مزار خود این دعای شریف را آورده اند. همچنین در مزار قدیم که ظاهراً از نگاشته های قطب راوندی است، این دعا نقل شده است. روشن است این شخصیت های گران قدر و حدیث شناس، دعای غیر معتبر را در کتاب های خود نقل نمی کنند.

 خواندن این دعا خواص زیادی دارد؛ از جمله در هر مکان و موضع که با حضور قلب و اخلاص کامل خوانده شود و ملتف مضامین عالی و عبارات و اشارات آن باشد، نتیجه آن، توجه و التفات مخصوص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن مکان و محل، بلکه حضور به هم رساندن آن حضرت در آن مجلس است؛ چنان که در بعضی مواضع و موارد اتفاق افتاده است. (2)

فرازهای دعا

 این دعا از چهار فراز تشکیل شده است ک__ه با یکدیگر مرتبط بوده و در مجم__وع، یک منظومة منظم و منسجم را سامان داده است:

 فراز اول: حمد و صلوات

ای__ن دع__ا ب__ا حمد و ستایش پروردگ__ار و درود بر پیامبر گرامی اسلام و اه__ل بیت مکرّمش علیهم السلام آغاز می شود.

ستایش، مخصوص پروردگار جهانیان است و درود و سلام مخصوص خداوند سبحانه و تعالی ب__ر آقای م__ا، پیامبرش و خاندان او باد.

 فراز دوم: ثنای بر قضاء

این فراز که با حمد و ثنای دوباره بر ج__ریان قضای الهی نسبت به اولی__ایش شروع می شود، در واق__ع دربردارندة همة دعا به نحو اجمال است که با عباراتی مختصر، مضامین بعدی دعا را مورد اشاره قرار می دهد:

ص:258

بار خدایا! ستایش فقط تو را سزا است بر آن قضا و قدری که دربارة

اولیا و نمایندگانت جاری شد… و آنان را سبب دست آویزی به سویت و وسیله ای برای خشنودی محضت قرار دادی.

 فراز سوم: تاریخ، از آغاز تا تکامل

در سومین فراز از این دعای شریف، ماجرای تفصیلی قضا و حکم الهی در بارة اولیایش بررسی می شود که در آن، نقطة شروع تاریخ بشریت و تحوّلات اساسی و در نهایت، سیر تکاملی آن به سوی عصر حاکمیت حضرت بقیة اللَّه عجل الله تعالی فرجه الشریف که اوج تقرّب جامعه ی بشری به خدای متعال و ه__دف نه__ایی از خلقت است، مورد توجه واقع می شود. این فراز با عبارت «فبعض أسکنته جنتک» آغاز و با جملة «و نحن نقول الحمدللّه رب العالمین» به پایان می رسد.

 فراز چهارم: استغاثه و طلب

استغاثه به درگاه حضرت حق، آخرین فراز از دعای ندبه را به خود اختصاص می دهد:

خ__دای__ا! تویی تنها برطرف کننده گرفتاری ها و سختی ها….

لازم به یادآوری است از آنجایی که ب__رخی در این دع__ا و سند آن پرسش هایی را مط__رح ک__رده اند در پاسخ کتاب های فراوانی نگاشته شده که برخی بدین قرارند: فروغ ولایت در دع__ای ندبه، اث__ر لط__ف الله ص__افی گلپایگانی، موعود شناسی، اثر علی اضغر رضوانی، با دعای ندبه در پگاه جمعه، اثر علی اکبر مهدی پور.

نیز ن.ک: جمعه، انتظار، منتظر.

- - -

اللهم انی اسألک باسمک العظیم الاعظم….

نیز ن.ک: جمعه، انتظار، منتظر.

- - -

امام صادق علیه السلام نیز فرمود:

 در آن هنگام که قائم قیام کند، هیچ سرزمینی باقی نخواهد ماند، مگر این که شهادت به توحید و نبوّت در آن ندا داده خواهد شد. (1)

ص:261

دستورالعمل های نوین در عصر ظهور

از ظاهر برخی روایت ها این انگاره حاصل می شود که آن حضرت، آیین و روش جدیدی خواهد آورد. و این پرسش پیش می آید که با توجه به این که قرآن کریم کتاب جاودان الهی است و اسلام آیین ابدی، چگونه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آیینی جدید و کتابی تازه برای بشریت به ارمغان می آورد؟

 پاسخ این که او تحکیم بخش دین اسلام و گ__سترندة ق__انون قرآن در سراسر گیتی است؛ پس ناگزیر باید اسلام و آموزه ه__ای ق__رآن را به اجتماع__ات بش__ری عرضه کند و مردمان را به پذیرش و باور اصول و فروع آن فرا خواند. آیین نو و کتاب جدید(دستور العمل) و برنامه و راه و روش تازه و دیگر تعبیرهایی از این دست که در احادیث رسیده(1)، برای تبیین مسائلی است:

 1. در گذشته بنا به عللی احکام و معارف فراوانی از مجموعة فرهنگ اسلام، تبیین نگشته یا متناسب با سطح فرهنگ و فکر اجتماع گذشته نبوده است یا زمینة عملی آن ها وجود نداشته است. بازگویی چنین معارف و مسائلی، بی گمان برای جامعة اسلامی ناشناخته خواهد بود. چون امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف این آموزه ها را از ظاهر و باطن قرآن کریم استنباط می کرده و به مردم می آموزد، برای آنان تازگی دارد و آیین نو و کتاب جدید انگاشته می شود.

 2. معارف و احکامی از قرآن کریم و اسلام فراموش شده و از یادها رفته است؛ به گ__ونه ای ک__ه در ج__امعه اسلامی ناآشنا و ب__رای مسلمانان ناشناخته است. طرح این مسائل نیز کتاب و آیین نو پنداشته می شود.

 3. اصول و احکام فراوانی دچار تحریف و دگرگونی معنوی یا موضعی گشته است و امام علیه السلام آن ها را _ چنان که در اسلام اصیل بوده است _ دیگرباره مطرح می سازد و تحریف و انحراف های روی داده را روشن می کند و مفهوم حکم یا جایگ__اه آن را مشخص می سازد. این، با طرز تلقی و برداشت عمومی مردم و برخی از علما سازگاری ندارد؛ از این رو برنامه جدید و راه و روش تازه حساب می شود.

ص:262

بنابراین بیشترین مسائلی را ک__ه امام بدان توجه خواهد کرد و برای جامعه اسلامی تازه و جدید جلوه می کند و ناشناخته و ناآشنا می نماید، مسائل مربوط به عدالت اجتماعی و امور مالی و معیشتی است؛ یعنی، موضوعی که انسان سخت به آن نیازمند بوده و بدان نرسیده است. همین امر نیز مشکل نابسامانی اصلی زندگی بشر امروز را تشکیل می دهد و اجرای آن (برقراری عدل و دادگری در سراسر گیتی) از اقدام های اصلی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود.

 برای مثال امام موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف به موضوع مساوات اسلامی شکل قانونی و الزامی می دهد؛ چنان که اسحاق بن عمّار می گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم. آن حضرت از تساوی مردم با یکدیگر و حقی که هر کس بر دیگران دارد، سخن گفت. من سخت در شگفت شدم. فرمود:

این، هنگام رستاخیز قائم ما است که در آن روزگار، واجب همگانی است که به یکدیگر وسایل رسانند و نیرو بخشند.(1)

 این موضوع، در بسیاری دیگر از آموزه های اسلامی آمده است؛ ولی به نام احادیث اخلاقی کنار گذاشته شده و در فقه مطرح نگشته و در برنامه های الزامی حکومت ها و اجتماعات اسلامی به صورت اصل و قانون تثبیت نشده است! روشن است که چون این آموزه ها عملی شود، به صورت احکامی جدید جلوه می کند و…

 امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از طواف مستحب با وجود کثرت طواف واجب، منع می کند،(2) مساجد و معابد مجلل و تزیین یافته شهرها و آبادی ها را خ__راب می کند و همه زوای__د و تشریفات و کاشی کاری ها و گنبدها و گلدسته ه__ا و زیوره__ای آن ها را می پیراید و بودجه آن ها را برای رفاه حال انسان ها صرف می کند. مساجد و معاب__د را س__اده و ب__ی آرایش و بی آلایش می سازد و…(3)

ص:263

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سود در مبادلات بازرگانی و داد و ستدها را برمی دارد و مردمان را مأمور می کند که هر کس به صورت خدمتگزاری نسبت به جامعه کار کند و در برابر کالای عرضه شده سودی نگیرد. و خود نیازهای خود را همین سان از دیگران تأمین می کند.(1)

 امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر بیشتر تفسیر و تأویل هایی که در قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم علیهم السلام صورت گرفته است، خط بطلان می کشد و آرا و اندیشه ها را پیرو قرآن می سازد و در چارچوب های قرآنی می آورد.(2)

 و بدینسان امام، مسائل و معارف و احکام جدیدی را مطرح می کند که برای مردم ناشناخته است و آن ها را آیین جدید و کتاب تازه می انگارند و گه گاه با امام بر سر این مسائل درگیر نیز می شوند، و در این صورت جنگ با خودی و جامعة اسلامی رخ می دهد.(3)

 فرازهایی از دعای ندبه از این چگونگی، پرده برداشته، می گوید:

کجااست آن کسی که برای تجدید و زنده کردن فرایض و سنن ]آیین اسلام که محو و فراموش شده[ ذخیره شده است؟ کجا است آن کسی که برای برگرداندن ]حقایق[ ملّت و شریعت ]دین مقدّس اسلام[ برگزیده شده است؟ کجا است آن که برای زنده کردن کتاب آسمانی قرآن و حدودش مورد امید و آرزوست؟ کجا است زنده کننده نشانه های دین و اهل آن؟….(4)

ص:264

در بعضی دیگر از روایات آمده است: حضرت پیش از ظهور و در آستانة قیام در ذی طوی به سر می برد. امام باقر علیه السلام می فرماید:

قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف آن روز [ظهور] را در ذی طوی در حال انتظار با 313 نفر به شمار اهل بدر، به سر می برد، تا پشتش را به حجرالاسود تکیه داده، پرچم برافراشته را به اهتزاز در آورد.(1)

و امام صادق علیه السلام نیز در این رابطه می فرماید:

گویی قائم علیه السلام را با چشم خود می بینم که با پاهای برهنه در «ذی طوی» سر پا ایستاده؛ همانند حضرت موسی علیه السلام نگران و منتظر است که به مقام [ابراهیم] بیاید و دعوت خود را اعلام نماید.(2)

 در فرازی از دعای ندبه می خوانیم:

ای کاش می دانستم کجا مسکن گزیده ای یا کدامین سرزمین، تو را در آغوش کشیده است؟ آیا در کوه رضوی هستی یا در ذی طوی؟

 آنچه گفتنی است این که «ارتباط آن حضرت با این دو مکان، مانند ارتباط او با سایر اماکن مقدس و متبرک دیگر است که پرستش و عبادت خدا در آن اماکن فضیلت دارد؛ مثل مسجدالحرام، مسجد مدینة طیبه، مشهد حسینی، مسجد کوفه و مسجد سهله که معلوم شده است حضرت در این مکان ها رفت و آمد دارند. این دو مکان را نیز به واسطة همین دو خصوصیت در دعای ندبه نام می برند. کوه رضوی نیز یکی از مقامات آن حضرت و اماکنی است که گاهی به آنجا تشریف می بردند.(3)

ص:266

البته برخی رجعت را به ظهور حضرت مهدی علیه السلام و بازگشت دولت آل محمد علیهم السلام تأویل کرده و بازگشت امامان علیهم السلام را با بدن های ظاهری خود منکر شده اند.(1) در ردّ این قول جهاتی ذکر شده است:

یک__م. روای__ات متواتر به بازگشت جسمانی امامان علیهم السلام و رجعت کنندگان تصریح ک__رده است و ق__ابل تأویل نیست.

 دوم. رجعت هایی که در امت های گذشته صورت گرفته و در روایات و آیات به آن ها اشاره شده و شیعه آن ها را نیز دلیل بر مدعای خود قرار داده است، به صورت بازگشت مردگان با همان جسم های گذشته ایشان بوده است.

 از روایات معصومان علیهم السلام استفاده می شود اعتقاد به رجعت در مجموعه اعتقادات شیعه، از مرتبه والایی برخوردار است؛ تا جایی که برخی از این احادیث، منکران رجعت را از دایرة تشیّع خارج می داند.

 یکی از این روایات سخن امام صادق علیه السلام است که فرمود:

 از ما نیست کسی که به بازگشت ما باور نداشته باشد….(2)

 در روایتی دیگر نیز آن حضرت اعتقاد به رجعت را یکی از شرایط ایمان دانسته، فرموده است:

 هر کس به هفت چیز بارورمند باشد، از جملة مؤمنان است یکی… و ایمان به رجعت.(3)

 از این رو عدة فراوانی از علمای شیعه، اعتقاد به رجعت را از ضروریات مذهب دانسته اند. عدة اندکی نیز که از ضروریات ندانسته اند، انکار آن را جایز نشمرده اند.(4) البته افراد بسیار اندکی از شیعیان نیز رجعت را انکار

ص:268

کرده اند.(1)

 البته بر خلاف عقیدة شیعه، اهل سنّت عقیدة به رجعت را خلاف عقاید اسلامی می دانند و آن را هیچ نمی پسندند. نویسندگان و شرح حال نویسان آنان، معتقدان به رجعت را طعن و ردّ کرده و آن را نشانة طرد روایت راوی می دانند.(2)