كلمه مسلم بر مرد و زن به هر دو شامل است . بعلاوه آنكه در بعضى كتب حديث كلمه مسلمه هم اضافه شده است ، پس اين حديث ميگويد : طلب علم فريضه است بر همه چه زن و چه مرد ، پيريا جوان و از هر طبقه و صنفى . اختصاص به طبقه خاصّى ندارد .

حديث ديگر : ( اطلبوا العلم من المهد الى اللّحد ) يعنى : در همه عمر از گهواره تا گور در جستجو و طلب علم باشيد . زمان معّين ندارد ، پس اين حديث شرط زمان را لغو كرده است .

حديث سّوم ، فرمود :

( اطلبوا العلم و لو بالصّين ) يعنى علم را جستجو و تحصيل كنيد ولو در چين باشد . يعنى : ولو آنكه مستلزم اين باشد كه به دورترين نقاط عالم مانند؛ چين برويد ، سفر كنيد و در هر كجا باشد آن را بدست بياوريد .

اين حديث مى گويد : تحصيل علم جا و مكان معّينى ندارد ، همانطوريكه وقت و زمان معّين ندارد .

حديث چهارم ، جمله اى از رسول مكرّم صلى الله عليه و آله نقل شده به اين مضمون : ( الحكمة ضالة المؤ من ياخذها ) يعنى : حكمت و علم گمشده مؤ من است و هر كس كه چيزى گم كرده است آن را در هر نقطه كه پيدا كند معظل نميشود و بر ميدارد .

على عليه السلام ميفرمايد : ( الحكمة ضاله المؤ من فاطلبوها و لو عندالمشرك تكونوا احق بها واهله ) يعنى : حكمت گمشده مؤ من هست پس طلب كنيد آن را ولو نزد مشرك

باشد زيرا شما به آن علم و حكمت سزاوارتريد .

خلاصه علم را همچنانكه در اصل متن ميخوانيد بر همه فريضه است ، وبجهت تشويق برادران و خواهران دينى به علم ودانش وداستانهايى كه شامل فضائل علم ودانش است جمع نموده و آن را بنام ( داستانهايى از فضيلت علم ) نهاديم انشاء الله كه مورد قبول حق وعنايات حضرت ولى عصر ( عج ) واقع گردد وثواب آن را نثار تمام شهداء وعلماء وفضلاء وذوالحقوق وامام راحل و برادر شهيدم آشيخ احمد ميرخلف زاده مى نمايم .

قم مقدسه

حقير درگاه حق على مير خلف زاده

را به روز يا روز را به شب آورد مگر آن كه در رحمت خدا درآيد و فرشتگان به او بانگ برآورند كه : آفرين بر آن كس كه به زيارت خدا مى رود . واين چنين كس همين گونه راه بهشت را بپيمايد . ( 2 ) )

على عليه السلام فرمود : ( چرا مردم موقع غذا خوردن در شب چراغ روشن مى كنند تا با چشم خود ببينند چه طعامى مى خورند ولى در تغذيه روحى خود همت ندارند كه چراغ عقل را با شعله علم روشن كنند تا از غذاى آلوده مصون بمانند و دچار عوارض نادانى و گناه نگردند در عقايد و اعمال خود گمراه نشوند . )

حضرت صادق عليه السلام فرمود : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است : ( داناترين مردم كسى است كه دانش ديگران را جمع كرده و بر دانش خود بيفزايد؛ و با ارزش ترين اشخاص كسى است كه دانش او بيشتر باشد و كم ارزش ترين اشخاص كسى است كه دانش او كمتر باشد . )

( اى جوينده علم آن دل كه علم و دانش در آن منزل نداشته باشد مانند خانه خرابه است كه كسى در آن ساكن نباشد ودر تعمير آن سعى نكند . ( 3 ) )

ونيز حضرت امام باقر عليه السلام فرمود :

رسول خدا فرمود : ( استاد و شاگرد هر دو در فضيلت و ثواب تعلم و يادگرفتن شريكند وليكن اجر و مزد معلم افزونتر است پس علم را فرا گيريد از حاملان علم و به برادران خويش نيز ياد بدهيد ، همچنان كه شما از عالمان

ديگر ياد گرفته ايد . ) ( 4 )

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : ( كسى كه به شخصى مساءله اى ياد بدهد مالك او مى شود . عرض كردند يا رسول اللّه ! يعنى مى تواند او را بفروشد ؟ فرمود : نه ، وليكن مى تواند به او امر ونهى كند و دستور و فرمان بدهد ( 5 ) ) .

حضرت صادق عليه السلام فرمود : ( كسى كه قصدش از فراگيرى حديث منفعت دنيايى باشد از آخرت بى نصيب است ولى اگر قصدش خير آخرت باشد خداوند تبارك و تعالى به او خير دنيا و آخرت را عطا مى فرمايد . )

امام باقر عليه السلام فرمود : ( آن كس كه از شما دانش بياموزد ، پاداشى دارد همچون پاداش كسى كه به او مى آموزد و البته آموزگار را بر او برترى است ، دانش را از دارندگان دانش فرا گيريد و همان گونه كه دانشمندان به شما آموخته اند شما نيز به برادران خود بياموزيد . ( 6 ) )

امير المؤ منين عليه السلام فرمود : ( اى مردم ! كمال دين در دانش طلبى است و عمل كردن به دانش است آگاه باشيد ! كه طلب كردن دانش از طلب مال واجب تر است چون مال تقسيم شده و تضمين گشته است كه شخص عادلى آن را بين شما تقسيم كرده و ضامن شده كه به شما برساند و به زودى مى رساند ، ولى علم را بايد به دنبالش برويد واز اهلش طلب نماييد كه شما ماءموريد در جستجوى علم از اهلش آن را طلب

كنيد . ( 7 )

( علم اصل همه صفتهاى نيك است و منشاء همه كارهاى خوب است از اين جهت رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : كسب دانش بر هر مسلمانى واجب است يعنى دانش تقوى و يقين . ) ( 8 )

علم تفرجگاه دانشمندان است . ( 9 )

مردى آمد نزد حضرت رسول صلى الله عليه و آله عرض كرد : يا رسول اللّ ه ! علم كدام است ؟ حضرت فرمود : سكوت . عرض كرد پس از آن ؟ فرمود استماع و گوش كردن . عرض كرد پس از آن چيست ؟ فرمود حفظ كردن و بخاطر سپردن . عرض كرد : پس از آن ؟ فرمود : عمل كردن و به كار بستن علم . عرض كرد : پس از آن چيست يا رسول اللّه ؟ فرمود : انتشار علم و ياددادن به ديگران ( 10 ) ) .

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : ( پناه مى برم به خدا از علمى كه سود نداشته باشد و آن علمى است كه با عمل خالصانه همراه نيست . وبدان كه اندكى از علم نيازمند عمل فراوان است ؛ زيرا علمى كه انسان در يك ساعت مى آموزد او را به عمل كردن بر طبق آن در سراسر عمر ملتزم مى كند ( 11 ) ) .

از بوذر جمهر حكيم پرسيدند : علم بهتر است يا مال ؟ گفت : علم ، گفتند : پس چرا علما به سراغ اغنيا مى روند ولى اغنيا به سراغ علما نمى روند ؟

بوذر جمهر گفت : اين بدان جهت است كه

علما فضيلت و ارزش مال را مى دانند و آثار و فوايد آن را درك مى كنند ولى اغنيا فضيلت علم را نمى دانند و از آثار و فوائد و بركات علم و عالم آگاهى ندارند لذا به سراغ علم وعالم نمى روند . وهمين دليل بر فضيلت و برترى علم وعالم است بر ثروت و ثروتمندان .

دانش گنج بزرگى است كه فانى نشود ( 12 )

حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام فرموده : دين شناسى كليد بينش و دل آگاهى و عبادت كامل است ، آدمى بوسيله علم مى تواند به مدارج عالى دست يابد و در امور دين ودنيا رتبه بزرگى را احراز نمايد ( 13 ) .

امام صادق عليه السلام : فرمود : هر علم كه از اين خانه ( اشاره به خانه خود كرد ) بيرون نيايد آن باطل است .

به بعضى از اصحاب خود فرمود : اگر علم صحيح را خواستى آن را از اهل اين بيت اخذ نما . زيرا كه علم صحيح را روايت مى كنيم شرح حكمت و فصل الخطاب به ما عطاء شده است . ( 14 )

دانش فكر وانديشه را باز كند . ( 15 )

يعنى اى فرزند عزيزم در آموختن علم باطن سخت كوش باش ، كه بيش از آنچه تصور مى رود سودمند و نافع است هر كس كه تنها به علم ظاهر پردازد واز علم باطن و سرّ بى خبر باشد بى آنكه خود بداند موجب هلاك و تباهى خود شده است ، پسركم ! اگر دوست دارى كه پروردگار تو را به زيور علم باطن كرامت بخشد ، بايد كه چشم

نفرت در دنيا بنگرى و به ارزش خدمت به صالحان عارف باشى و كار خويشتن را براى مرگ استوارى دهى . در چنين حالت كه تو را اين سه خصلت فراهم آمد پروردگار متعال تو را به علم سرّ و باطن مفتخر و مكرم خواهد فرمود ( 16 ) .

از پيغمبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه : هر كه دنيا خواهد تجارت كند ، هر كه آخرت خواهد زهد و رزد ، وهر كه دنيا و آخرت خواهد علم آموزد . ( 17 )

پيامبر گرامى اسلام در ضمن خطبه اى فرمود : كسى كه قرآن را ياد بگيرد و در مقابل علم تواضع كند و به بندگان خدا ياد بدهد .

در صورتى كه از خداوند عوض و ثواب بخواهد هيچ كسى در بهشت ثوابش به بزرگى ثواب او نيست و در بهشت منزلت و درجه و مقام رفيعه و نفيسه اى كه او را نصيب است ديگران ندارند ، بدانيد كه عمل از علم بهتر است و ملاك دين ورع و تقوى است و عالم كسى است كه عمل به علم خود كند هرچند عمل كمترى باشد . ( 18 )

پست ترين علم علمى است كه فقط در زبان قرار بگيرد و از زبان به ساير اعضا و جوارح سرايت نكند و بالاترين و بهترين علم آن علمى است كه در اعضا و جوارح بدن خودش را نشان بدهد و در مرحله عمل و كردار آشكار گردد . ( 19 )

پيغمبر صلى الله عليه و آله آنقدر به ترويج خواندن و نوشتن در ميان شاگردان اين مدرسه علاقه مند بود كه پس

از پيروزى در ( جنگ بدر ) از اسراى جنگى كه هنر نوشتن و خواندن را ميدانستند خواست كه به جاى پرداخت غرامت براى آزادى خودشان هر كدام از ايشان به ده نفر از مسلمانان نوشتن را بياموزند و آزاد شوند .

هر وقت پيغمبر صلى الله عليه و آله حاكمى را ماءمور ايالتى مى ساخت مخصوصاً دستور مى داد و تاءكيد مى كرد كه كار تعليم و تربيت مردم را زير نظر مستقيم خود اداره كند ( 20 ) .

اگر اهل علم ، علم را درست و بجا حمل كنند و حقش را ادا كنند خدا و فرشتگان آنها را دوست دارند و چون آنان علم را براى دنيا گرفتند از اين جهت خداوند و فرشتگان آنها را دشمن دارند و آنها در نزد خدا خوار شدند . ( 21 )

علم وديعه و امانتى است از خدا در روى زمين خدا و علما امينان اويند پس هر عالمى كه عمل كند ، امانت خدا را ادا كرده واگر عمل ننمايد از خائنين نوشته شده است .

دانش ريشه و اساس هر خير و جهل و نادانى ريشه و مايه هر شرى است . ( 22 )

رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است خداوند بوسيله علم اطاعت مى شود ، خير دنيا و آخرت با علم است و شر دنيا و آخر در اثر جهل است .

هر كه با هواى نفس مخالفت كرد علم را اطاعت كرده است . ( 23 )

دانش راستين گمشده مؤ من است پس آن را فراگير و بياموز ولو از مردم منافق .

وهم از كلمات آن حضرت است : (

24 )

حكمت را بياموزيد ولو از مشركين .

از امام صادق عليه السلام در معنى اين آيه كه مى فرمايد : براى خدا دليل رسا و قاطع است سؤ ال شد ، فرمود : خداوند در روز رستاخيز به بنده گنهكار خود مى گويد : بنده من چرا تكاليف خود را خوب انجام ندادى ؟ آيا مى دانستى و گناه كردى ؟ واگر بگويد نمى دانستم مى گويد : چرا ياد نگرفتى تا عمل كنى ؟

تمام اعضاى خانواده پيغمبر صلى الله عليه و آله چه زن و چه مرد حتى خدمتگزاران مخصوص او و همچنين دوستان نزديك پيغمبر صلى الله عليه و آله با پيش از اسلام با سواد بودند يا پيغمبر از ايشان مى خواست كه هر چه زودتر خواندن و نوشتن را بياموزند .

علم چراغ عقل و سرچشمه فضل و برترى است . ( 25 )

علم ميراث گرانبها و نعمتى عمومى است ( 26 ) .

على عليه السلام مى فرمايد : كسى كه يك حرف به من بياموزد مرا بنده خودش ساخته است .

دانش بهترين سرمايه است . ( 27 )

نادانى رتبه مالدار را پائين برده علم رتبه فقير را بالا مى برد ( 28 ) .

بهترين ارثى كه پدران براى فرزندان و پسران مى گذارند علم و كمال و ادب است . ( 29 )

به وسيله علم و دانش نادانى و جهل را ريشه كن كنيد .

خردمند ميلش به حكمت و بى خرد همتش به نادانى و حماقت است . ( 30 )

هر كه با دانش خلوت كند هيچ خلوتى او را به وحشت نيندازد . ( 31 )

( گنجى با فايده تر

از دانش نيست ) ( 32 )

( در مقام كسب علم و دانش باشيد جاه و مقام به شما مى رسد ) ( 33 )

مردى آمد نزد دانشمندى گفت : دلم مى خواهد علم ياد گيرم ولى مى ترسم حق علم را ضايع كنم . عالم در پاسخ گفت : همين ترك علم خود تضييع آن است . ( 34 )

على عليه السلام فرمود : به وسيله علم با جهل و نادانى مبارزه كنيد . ( 35 )

امام رضا عليه السلام فرمود : ( علم پيشاهنگ عمل است ( 36 ) ) .

امام على عليه السلام فرمود : ( هر كس به علم خود عمل نكند چيزى نمى داند ( 37 ) ) .

امام على عليه السلام فرمود : ( علم تو را راهنمائى مى كند ، وعمل تو را به سر منزل مقصود مى رساند ( 38 ) ) .

( علم دو قسم است ، علمى بر زبان ، كه حجتى است بر پسر آدم ، وعلمى در قلب كه علم سودمند است ( 39 ) ) .

علم قدم به خشك وترى از زمين نمى گذارد جز اين كه زمين تا هفت طبقه براى او تسبيح مى گويند ( 40 ) . )

) است كه ( 43 ) ؛ ( يعنى ) صرفاً علما و دانشمندان نسبت به خدا حالت خشيت و خضوع دارند . )

سلمان مى رسد چنين مى گويد :

( به به سلمان از خانواده ماست شما كجا مانند سلمان را مى يابيد ، كه او همانند لقمان حكيم است كه علم اول و آخر را مى داند و دريايى است كه پايان ندارد . )

يكى از امتيازات و خصوصيات سلمان اين است كه محدث است ؛ يعنى ، با فرشتگان تماس داشته و فرشتگان برايش حديث مى گفتند و علومى به او مى آموختند . با اين كه اين چنين معنى كرده كه امام است هر چند در بعضى اخبار محدث را چنين معنى كرده كه امام برايش حديث مى كند ولى اين معنا درست نيست چون اين معنا اختصاص به سلمان ندارد بلكه در روايت صحيحى وارد شده كه امام به ابو بصير فرمود : ( على عليه السلام محدث بود و سلمان هم محدث بوده است ، ابو بصير عرض كرد : يابن رسول اللّه معناى محدث چيست ؟

فرمود : خدا فرشته اى مى فرستد و مطالب را در گوش او مى گويد ) .

و نيز در روايت ديگر ابو بصير است كه : سلمان اسم اعظم مى دانست . ( 45 )

!

آن مرد باز كلامش را تكرار نمود كه : ما سيزده نفريم و يك زن داريم ، كه اين زن هر شبى نزد يكى از ما مى ماند .

مرحوم ميرزا بسيار ناراحت شده فرمود : مگر نمى دانيد زن حق ندارد ، بيش از يك شوهر داشته باشد ؟

گفتند : نمى دانيم .

ميرزا فرمود : مگر در شهر شما عالم نيست ؟

گفتند : خير ميرزا دستور داد كه بعضى از آنها در شهر سامراء بمانند براى تحصيل علم و يادگرفتن احكام حلال و حرام .

وفرمود : هر كدام آمادگى داريد كه بمانيد براى تحصيل علم من زندگى او را تاءمين مى كنم ، هم اكنون عده اى از اهل آن شهر در نجف و كربلا و قم مشغول به تحصيل مى باشند . ( 46 )

بدترين بندگان خدا و بهترين آنها

امام سجاد عليه السلام فرمود :

( اگر مردم بدانند كه در تحصيل علم چه خيرهاست در طلب آن كوشش كنند اگر چه با دادن جان و سفر كردن بر سر امواج مرگبار دريا باشد .

خداوند به ( دانيال ) پيمبر وحى كرد كه بدترين بندگان من نزد من انسان نادانى است كه دانايان را سبك شمارد و از آنان پيروى نكند؛ و محبوبترين بندگان من انسان پاكرفتارى است كه در طلب پاداش بزرگ باشد ، پا بپاى دانايان رود و در پى فرزانگان افتد و از حكيمان سخن گويد . . ) ( 47 )

از نظر عملى نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام به دانشمندان احترام فراوان مى گذاشتند ، چنان كه امام جعفر صادق عليه السلام هشام را

با آن كه بسيار جوان بود ، احترام فراوانى مى كرد واو را بر ديگر شاگردان و اصحاب سالخورده خويش مقدم مى داشت و مى فرمود كه : ( اين بزرگداشت به خاطر علم فراوان اوست نفعى كه او از راه علم خويش به جامعه مى رساند ( 48 ) ) .

( بزرگمهر ) را مى خواهد و بدو مى گويد : هم اكنون ساربان را بخواه و شتران بختى ( قوى هيكل دو كوهانه سرخ رنگ ) را به راه انداز تا بروند و صد گنج از مازندران آورند . گفت : راه بسيار است و سپاه اكنون تهى دست و بى خوار بار است ، خوب است در اين شهرهاى نزديك كسانى مايه دار از بازرگانان و مالكان بجوئيم و از آنان وام بخواهيم .

خسرو راءى مرد دانا ، بوذر جمهر را مى پسندد . بوذر جمهر مرد دانا و خردمند و خوب چهرى را مى جويد و مى گويد : با شتاب برو و كسى از نامداران كه به ما وام بدهد بياب و بگو كه خواسته ووام او را از گنج دولتى پس خواهيم داد . فرستاده مى آيد و مردم را گرد مى آورد و وامى را كه خواسته ياد مى كند . در اين ميان كفشگرى موزه فروش گوش تيز مى كند و به سخنان ماءمور خوب گوش مى دهد ، وچون چگونگى را در مى يابد و آرزوى ديرينه خويش را نزديك به برآورده شدن مى پندارد ، از مبلغ مورد نياز مى پرسد به او پاسخ مى دهند ، او مى پذيرد كه آن هزينه را بپردازد آنگاه قپان و سنگ مى آورند و آن ( چهل هزار ) درم را مى كشد و مى دهد .

سپس تقاضا مى كند كه در برابر اين مبلغ بوذر جمهر نزد خسرو و پايمردى و شفاعت كند ، فرستاده خواسته او را مى پذيرد و به هنگام بازگشت چون آن هزينه

سنگين را نزد بوذر جمهر مى برد خواهش وام دهنده را ياد مى كند بوذر جمهر به خسرو مى گويد : خسرو بر مى آشوبد و به حكيم مى گويد : ديو خرد چشم ترا كور كرده است ، برو آن شتران را باز گردان و آن وام را باز پس بده .

آرى در چنين شرايطى سخت و نياز مبرم آن وام را به جرم اين كه وام دهند ه از طبقه پايين و صنعتگر است نه دبيرزاده و موبدزاده و نه از خاندانهاى بزرگ ، اجازه درس خواندن براى فرزند خود خواسته است باز مى گردانند و دوباره به انديشه وام خواهى از ديگران مى افتند و بدين گونه دل مردى را كه آرزو داشت فرزندش درس بخواند پر از درد و غم مى كنند و مرد كفشگر با آن همت و فداكارى و لا به و التماس آروزى درس خواندن فرزند خيش را به خاك مى برد .

اين داستان را فردوسى در ( شاهنامه ) به نظر كشيده و مى گويد :

از اندازه لشكر شهريار

كم آمد درم تنگ سيصد هزار

دژم كرد شاه اندر آن كار چهر

بفرمود تا رفت بوذر جمهر

تا آنكه مى گويد :

يكى كفشگر بود و موزه فروش

بگفتار او تيز مى كرد گوش

بدو كفشگر گفت من اين درهم

سپاسى زگنجور برسر نهم . . .

كه اندر زمانه مرا كودكى است

كه بازار او بر دلم خوار نيست

بگوئى مگر شهريار جهان

مرا شاد گرداند اندر نهان

كه او را سپارد بفرهنگيان

كه دارد سرمايه و هنگ آن ( 50 )

بوديم مردى نزدش آمد و گفت : اى ابى درداء من از مدينه ( مدينة الرسول ) نزد تو آمده ام براى حديثى كه به من رسيده است تو آن را از پيغمبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اى ، گفت : براى تجارت به اينجا آمده اى ؟ گفت : نه . گفت : انگيزه ديگرى غير از اين نداشتى ؟ گفت : نه ، گفت : شنيدم رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمود : كسى كه در راهى قدم بردارد كه در آن راه دانشى بدست آورد خداوند راهى به بهشت برايش معين كند و ملائكه از روى رضا و رغبت بالهاى خود را براى دانشجو مى گسترانند و براى عالم طلب آمرزش كنند آنچه در آسمانها و زمين است حتى ماهيهاى در آب .

و ( برترى عالم بر عابد مانند برترى ماه بر ساير ستارگان است . به درستى كه علما وارث انبيا مى باشند و انبيا درهم و دينارى به ارث نمى گذارن بلكه علم را به ارث مى گذارند ، ) هر كس آن را به دست آورد بهره زيادى به دست آورده است . گفت : بلى .

بعضى از علماء به ابى يحيى بن زكريا بن يحيى بن الساجى نسبت داده اند كه گفت : در بازار بصره با شتاب به در خانه بعضى از محدثين رفتيم و با ما مرد بى حيايى بود از روى مسخره گفت : پاهاى خود را از روى بالهاى ملائكه برداريد تا اين حرف را زد از مكانش تكان نخورد تا هر دو پايش خشك شد .

ونيز به

ابى داوود سجستانى نسبت داده اند كه گفت : در اصحاب حديث مرد مخلوعى بود چون حديث پيغمبر را شنيد كه فرمود : ملائكه بالهاى خود را براى طالب علم مى گسترانند در كف پاهايش دو ميخ آهنين قرار داد و گفت : بر روى بالهاى ملائكه راه مى روم پس دردى در پاهايش پيدا شد وابو عبداللّه محمد بن اسماعيل التميمى اين حكايت را در شرح حال مسلم ذكر كرده و گفته پاهايش و ساير اعضايش خشك شد . ( 51 )

كه به آقازاده ها مى دهد به من بياموزد قائم مقام دلش به حال او سوخت به معلم فرمود تا به او نيز بياموزد .

نامه اى كه سالها بعد قائم مقام به برادرزاده اش ميرزا اسحاق نوشته حد مراقبت او را در تعليم كربلايى تقى آن روز و اميركبير سالهاى بعد مى رساند ، در حقيقت كربلايى تقى ( اميركبير ) را ( امثال كامل شاگردى درسخوان ) آورده ، به پسران خود و برادرزاده اش سركوفت مى زد . بخشى از اين نامه چنين است :

ديروز از كربلايى تقى كاغذى رسيد موجب حيرت حاضران گرديد همه تحسين كردند و آفرين گفتند . الحق ( يكاد زيتها يضى ء ) در حق قوه مدركه اش صادق است يكى از آن ميان سر بيرون آورده تحسينات او را به شاءن شما وارد كرد كه در واقع ريشخندى به من بود گفت :

درخت گردكان با اين درشتى

درخت خربزه اللّه اكبر

نوكر اين طور چيز بنويسد آقا جاى خود دارد . . .

بارى حقيقتاً من به كربلايى قربان ( پدر اميركبير ) حسد بردم و بر پسرش مى ترسم . . . خلاصه اين پسر خيلى ترقيات دارد . و قوانين بزرگ به روزگارم مى گذارد . باش تا صبح دولتش بدمد .

ميرزا تقى خان در حدود سال 1222 ه ، ق در ( هزاوه فراهان ) متولد شد . پدرش كربلايى محمد قربان آش پز ميرزا عيسى قائم مقام اول بود و پس از او همين شغل را در دستگاه پسرش ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانى داشت . ( 53 )

به ابن انبارى ) سيصد هزار بيت شاهد براى قرآن در حفظ داشته و به او مى گفتند مردم در باب حافظه تو بسيار سخن گفتند ، بگو چقدر در حفظ دارى ؟ مى گفت : سيزده صندوق حفظ دارم . و گفته شده كه صد وبيست تفسير قرآن در حفظ داشت و به جهت حفظ قوه حافظه بسيارى از غذاهاى لذيذه را كه ضرر به قوه حافظه داشت ترك كرد ، رطب را مى گرفت و مى گفت : تو طيبى ليكن اطيب از تو حفظ كردن آن چيزى است كه خدا بخشيده به من از علم .

گويند : روزى در بازار مى گذشت جاريه خوشرويى را ديد طالب او شد اين خبر به ( راضى باللّه ) خليفه عباسى رسيد ، امر كرد او را خريدند و براى ابن انبارى بردند ابن انبارى جاريه را امر به صبر براى استبراء نمود . مى گويد : من در طلب حل يك مساءله علمى بودم در اين وقت ناگهان قلبم متوجه جاريه شد و از فكر در آن مساءله بازماندم آن وقت به خادم گفتم : اين جاريه را ببر من نمى خواهم و نمى ارزد به خاطر اين جاريه از طلب علم بازمانم .

غلام خواست او را ببرد جاريه گفت : تو مردى عالم و عاقل و صاحب مقامى بايد بدانى كه اگر مرا بيرون كنى و گناه مرا معين نكنى مردم گمان بد در حق من مى برند .

گفتم كه : از براى تو هيچ تقصيرى نيست جز اين كه ديدم با وجود تو از علمم مى مانم گفت : اين سهل است

؛ چون خبر به ( راضى ) رسيد گفت : سزاوار نيست كه علم در قلب احدى شيرين تر باشد از علمى كه در قلب اين مرد است .

كربلا بروم به من گفته مى شود چرا وظيفه شرعى كه به تو واگذار شده ترك كردى و بيش از حد به زيارت امام حسين رفتى ؟ ( 55 )

، روزى به واسطه شدت سرما گفت : فردا درس تعطيل است ، فرداى آن روز به مجلس درس حاضر شد . طلبه ها علت را پرسيدند . فرمود : ديدم گاوان براى زراعت مى روند ، روا نديدم كه من بحث را ترك گويم ( 58 ) .

على عليه السلام فرموده است :

لا يعدم الصبور الظفّر وان طال به الزمان .

پيروزى نصيب بردبارى و كوشش مى گردد هر چند مدت محروميتش زياد باشد . ( 59 )

چنين كلاسها و مدارسى ترتيب دهند .

در ( صفه ) شاگردان باسنين مختلف تحصيل مى كردند و در هفته يكروز كلاسها مخصوص زنان بود .

پيغمبر صلى الله عليه و آله آنقدر به ترويج خواندن و نوشتن در ميان شاگردان اين مدرسه علاقه مند بود كه پس از پيروزى در ( جنگ بدر ) از اسراى جنگى كه هنر نوشتن و خواندن را مى دانستند خواست كه به جاى پرداخت غرامت براى آزادى خودشان هركدام از ايشان به ده نفر از مسلمانان نوشتن را بياموزند و آزاد شوند .

تمام اعضاى خانواده پيغمبر چه زن و چه مرد حتى خدمتگزاران مخصوص او و همچنين دوستان نزديك پيغمبر صلى الله عليه و آله يا پيش از اسلام با سواد بودند يا پيغمبر از ايشان مى خواست كه هر چه زودتر خواندن و نوشتن را بياموزند .

هر وقت پيغمبر صلى الله عليه و آله حاكمى را ماءمور ايالتى مى ساخت مخصوصاً دستور مى داد و تاءكيد مى كرد كه كار تعليم و تربيت مردم را زير نظر مستقيم خود اداره كند . ( 62 )

ارزانى دارد .

اما گروه ديگر به كسب دانش وتعليم به كسانى كه از آن بى بهره اند سرگرمند و بدين قرار اينها به كار بهترى مشغول مى باشند . در واقع من خود نيز وظيفه تعليم را بعهده دارم و براى تعليم مبعوث شده ام ( بعثت مُعَلّماً ) با گفتن اين كلمات پيغمبر گرامى خود در ميان اين گروه نشست ( 63 ) .

را تحسين كرد .

اطاق نمى خوابم و اگر بخواهم در آنجا بخوابم اول قلم را بيرون مى برم و بعد مى خوابم وقتى يك عالم شيعه اين طور بگويد ، معلوم مى شود كه احترام كردن به كتابهاى فقهى و روائى و مخصوصا احترام به قرآن شريف فوق العاده مهّم است . ( 65 )

نگهبانان و تشويق آنان مى پرداخت ، از تاءليف و تدريس سستى نمى كرد و حتى در همان اوان رساله اى در باره وجوب دفاع از نجف و اينكه نجف كانون اسلام است نوشت و برخى از مجلّدات مفتاح الكرامه را در همان روزگار تاءليف نمود ، مانند مجلّد مربوط به ضمان و شفعه و وكالت و اين در حالى بود كه او در دهه هفتاد از عمر خود بود .

يكى از امورى كه جّد و جهد شبانه روزى او را نشان مى دهد اين است كه در پايان بسيارى از مجلّدات مفتاح الكرامه آورده است كه در شب ، از نوشتن آن فارغ گشته است . چنانچه ذكر كرده است كه نوشتن مجلّد وقف را در نزديكى هاى نيمه شب و جلد دوّم از طهارت را در ربع اخير شب و جلد وكالت را بعد از نيمه شب و دو جلد شفعه و اقرار را در شب و بعض مجلّدات ديگر را در شب قدر يا شب عيد فطر به پايان رسانيده است . او در آخر مجلد اقرار از مفتاح الكرامه نوشته است : ( در ماه رمضان امسال هشت ، يا نه يا ده جزء با اين تتّبع و گستردگى ابحاث نوشتم و اين بدان سبب بوده است كه من بسيارى از اعمالى را كه ديگران در ماه رمضان انجام مى دهند جز اندكى كه چندان مؤ ثر در تعطيل كتابت نبوده ، ترك كردم ) .

نواده آن مرحوم ، سيد جواد بن سيد حسن نقل كرده است كه دختر صاحب مفتاح الكرامه كه بانوئى جليل القدر و مشهور به تقوى و

عيادت بوده است و تا بيش از نود و پنچ سالگى با صحّت حواس و قدرت ادراك زندگى كرد گفت : پدرم جز اندكى از شب را نمى خوابيد و من به ياد ندارم شبى از خواب برخاسته باشم و او را در خواب ديده باشم .

نوه او شيخ رضا بن زين العابدين عاملى مدّتى در خانه او بود و شب ها وقتى مطالعاتش تمام مى شد مى خوابيد و جّدش همچنان بيدار و مشغول به كار خود بود . به نوه اش رو كرده گفته بود : اين عشق به خواب چيست مرا از خواب همين اندازه بس است و سپس سر را بين دوزانوى خود مى گذاشت و مى خوابيد و پيش از آنكه خواب سيرى بكند بيدار مى شد و به كارش بر مى گشت .

گاهى نوه خود را براى نماز شب بيدار مى كرد ولى خود بدون آنكه نماز شب بخواند به كار خود ادامه مى داد .

در ميان علماء زمان خود ، تا روز مرگ معروف به دقّت و ضبط و صفاء ذات بود و علماء بزرگ زمانش براى حلّ مسائل مشكله به او رجوع مى كردند و جواب دريافت مى كردند يا تقاضا مى كردند ، در آن باره تاءليفى بنمايد ، چرا كه به اطلاعات سرشار و نكته بينى و ممارستش با كلمات فقها و خبره بودنش در علم رجال واقف بودند . و شاهد اين مطلب اينكه بيشتر يا تمام كتابهايش را به در خواست بزرگان از علماء نوشته است چنانچه ( مفتاح الكرامه ) و رساله ( العصرة ) را به در خواست استادش شيخ جعفر

و رساله ( المواسعة ) را به در خواست استاد ديگرش صاحب رياض تاءليف نموده است ( 66 ) .

اين حّد به تحصيل علم و درس خواندن توجّه و دقّت دارند . ( 68 )

شد همه اهل مجلس به او زياد احترام كردند ، سكّاكى پرسيد : ( اين آقا چه كاره است كه اين قدر مورد احترام ملك و سايرين است ؟ )

گفتند : ( اين آقا عالم و دانشمند است ) . سكّاكى در همانجا تصميم گرفت كه به دنبال تحصيل علم برود و علم را ياد بگيرد . از آنجا حركت كرد آمد به مدرسه براى درس خواندن در صورتى كه سى سال از عمرش گذاشته بود ، استاد هم به او گفت : سن تو زياد است مشكل است كه بتوانى به جائى برسى .

اتفاقا سكّاكى بسيار كم حافظه بود ، استاد براى امتحان مساءله اى از فتاواى شافعى به او گفت ، بگو : ( قال الشيخ جلد الكلب يطهر بالدّباغه ) يعنى : شيخ گفته پوست سگ با دباغى پاك مى شود .

آن روز اين عبارت را هزار مرتبه تكرار كرد فردا كه آمد درسش را تحويل بدهد گفت : قال الكب جلد الشيخ يطهر بالدّباغه ! يعنى سگ گفته پوست شيخ با دباغى پاك مى شود . همه حاضرين خنديدند استاد درس ديگرى به او داد ، خلاصه ده سال با اين حال درس خواند ولى چيزى ياد نگرفت .

بكلّى از خودش نااميد شد و حوصله اش تنگ شد و سر به بيابان گذاشت تا آنكه روزى در دامنه كوهى مى گشت ديد در جائى از اين كوه آبى قطره قطره بروى سنگى مى ريزد و در اثر ريختن قطرات آب در مدّت طولانى بر روى اين تخته سنگ ، سنگ سوراخ و گود شده از ديدن آن منظره به فكر افتاده

بخود گفت : مگر قلب تو از اين سنگ سخت تر است پس اگر به تحصيل ادامه بدهى عاقبت به جائى مى رسى ، دوباره تصميم گرفت خواندنش را ادامه بدهد آمد با جدّيت و كوشش تمام مشغول شد تا آنكه خداوند درهاى علوم و معارف را بروى باز كرد كه عاقبت گوى سبقت از اقران و امثال خود ربود وبه درجات عاليه از مراتب علوم گوناگون نائل شد . ( 70 )

اصول مشغول بود .

صبحگاهان از خانه خود كه در نزديكى مسجدى بود كه در آن امامت مى كرد به مسجد مى آمد و بعد از تقريبا نيم ساعت كه منتظر رسيدن همه طلاب مى شد در حدود يك ساعت از نوشته خودش كتاب ( مصباح الفقيه ) كه روز و شب قبل نوشته بود درس مى گفت : و سپس به خانه اش مى رفت و به نوشتن درس روز بعد مى پرداخت تا اينكه ظهر مى شد ، پس به مسجد مى آمد و با حاضران در مسجد نماز را به جماعت مى خواند و به خانه باز مى گشت و با خواهرزاده و دامادش شيخ على كه در علم و اخلاق و احوال شبيه او بود و برادرزاده اش كه با او هم خانه بود و براى تحصيل علم از همدان به نجف آمده بود و فرزندش شيخ محّمد غذا ميل مى كرد و غالبا غذايشان حاضرى بود نان بيات عجمى بود كه در بازار فروخته مى شد با مقدارى پنير و سبزيجات آنگاه كمى مى خوابيد و بعد از بيدار شدن مشغول مطالعه و نوشتن درس مى شد .

در خانه ايشان كنار درب ورودى حجره كوچكى بود كه با نردبان به آن وارد مى شدند .

آن حجره كوچك اطاق مطالعه و تاءليف و تصنيف او بود و گاهى اوقات كه من محتاج مى شدم مساله اى از او بپرسم يا معنى عبارتى را از نوشته هايش سؤ ال كنم بر او وارد مى شدم و مى ديدم قلم و كاغذ در دستش است و كتاب جواهر و حدائق و وسائل پيش رويش

گشوده اند .

كاغذ و قلم را زمين مى گذاشت و متوجّه من مى شد و من مساءله ام را مى پرسيدم و او جواب مى داد و چون گفتگوى ما تمام مى شد دوباره كاغذ و قلم را به دست مى گرفت و من فورا خارج مى شدم .

او همچنان به مطالعه و نوشتن ادامه مى داد تا ساعت يازده بعدازظهر ( بساعت غروب كوك قديم ) آنگاه به مسجد مى آمد و تا رسيدن وقت مغرب از كتاب خود مصباح الفقيه درس فقه مى گفت . به هنگام مغرب نماز را امامت مى كرد و بعد از نماز به حرم مطّهر مشرّف مى شد و زيارت مى كرد و نماز مى خواند و دعا مى كرد و گاهى به جحره اى كه مدفن مرحوم سيد جواد عاملى ( صاحب مفتاح الكرامة ) است مى رفت و بعد از مدّتى توقف به خانه اش مى رفت و گاهى هم بعد از زيارت مستقيما به خانه اش مى رفت و به مطالعه مشغول مى شد و . . . بعد از نماز صبح چنانچه فرصتى براى مطالعه و كتابت مى ديد به مطالعه و كتابت مشغول مى شد تا طلوع آفتاب ، آنگاه به مسجد مى آمد و . . . ( 72 )

نيز در همان حال از وى استفاده مى نمودند و در اثر قناعت كه گنجى بى نهايت است با چهار درهم كه سيف الدّوله براى او مقرّر كرده بود امرار معاش مى نمود او در سال 337 هجرى در حدود هشتاد سالگى در دمشق وفات كرد و در خارج باب الصغير آن شهر دفن شد . ( 73 )

درباره اين مرد آن قدر دعا كنى كه حتى اعضاى بدنت از هم جدا گردد هيچ فائده ندارد و دعاى تو مستجاب نمى شود چون من با و نعمت علم را عطا كردم و او نعمت مرا ضايع كرد ) ( 74 )

. فرمود : ( ملارضا من فكر كردم مسئله علمى مشكلى دارى كه اين موقع گرما آمده اى و مراهم از كارم معطل كردى برو بده به صاحبش مگر نمى دانى من از كسى چيزى قبول نمى كنم . اين را فرمود و در را بست . ) من عرض كردم : آقا يك عرض كوچكى دارم فرمود : چيست ؟ عرض كردم : آن مرد به من وعده داده كه اگر شما اين هديه را قبول كنيد يك قواره قبا هم بمن بدهد پس اگر شما قبول نكنيد تكليف قباى من چه مى شود ؟ آن وقت فرمود : اين را قبول مى كنم به شرط آنكه پس از اين اينگونه شفاعتها را قبول نكنى . ( 76 )

گنج و خزانه خدا كم نشده است تا محتاج مخلوق باشم .

ششم آنكه : تا هر دو پاى خود را در بهشت نبينم از عذاب خداى تعالى ايمن نيستم و هنوز خود را در بهشت نديده ام تا از عذاب وى آسوده باشم .

حضرت عيسى فرمود : ( علم اولين و آخرين اين است كه تو خوانده و ياد گرفته اى ) . ( 77 )

نور ديدگان از تاريكيهاست ، و قوت ابدان و علاج ضعف آن است . و بنده به وسيله دانش و علم به منازل ابرار و به درجات بلندى مى رسد . و تفكر علمى هموزن روزه ، و مُدارِستش مقابل نماز است .

به وسيله دانش خداوند را اطاعت و عبادت مى كنند و موحد و خداشناس مى شوند . ورع و تقوا وصله رحم و شناختن حلال از حرام به وسيله علم و دانش است و علم ، امام و پيشواست و عمل تابع اوست ؛ و نيك بختان بختان از علم الهام مى گيرند و بدبختان از آن محرومند .

علم نورى است كه خداوند بر قلب هر كسى كه مى خواهد مى اندازد . پس خوشا به آن قلبى كه محل ورود نور علم باشد و منزل اين امانت الهى باشد . و شكى نيست كه علم و ديعه الهى است در قلب و واجب است گرامى داشتن چنين قلبى بخاطر امانت و وديعه الهى . ( 78 )

آن علم خداوند اقوامى را بلند مى كند و آنها را راهبر خير و سعادت قرار مى دهد . . . ) ( 79 )

على عليه السلام در ستايش علم و دانش فرموده است : ( هر ظرفى تنگ ميگردد و پر مى شود وبه آنچه كه درون او مى گذارند ، مگر ظرف علم و دانش كه چون در آن راه يافت فراخ تر مى گردد . ( و گنجايش دارد براى پذيرفتن علم ديگر ) ) . ( 80 )

را به كيميا چه نظر

زا نكه او كيميا نظر باشد

گرچه از زر تهى است دست حكيم

سينه اش مركز هنر باشد

فخر آدم به علم و معرفت است

نه به سنگى كه سيم و زر باشد

آدمى را كه علم ودانش نيست

سر و كارش به گاو و خر باشد

ص 406 .

22 . همان مدرك ص 29 .

23 . همان مدرك ص 639 .

24 . بحار الانوار حكمت 80 .

25 . همان مدرك ص 60 .

26 . همان مدرك ص 64 .

27 . همان مدرك ص 25 .

28 . غرر الحكم ص 34 .

29 . غرر الحكم ص 34 .

30 . غرر الحكم ص 34 .

31 . غرر الحكم ص 636 .

32 . ناسخ التواريخ ، ج اميرالمؤ منين حائرى ، ص 388 .

33 . كلمات قصار حضرت على ، ناسخ التواريخ .

34 . نور الحقيقة ، ص 70 .

35 . غرر الحكم ، ص 205 .

36 . عدة الداعى ، ص 64 .

37 . غرر الحكم ، ص 308 .

38 . غرر الحكم ، ص 308 .

39 . بحار ، ج 2 ، ص 308 .

40 . الشيعه والتشيع ، محمد جواد مغنيه ، ص 244 .

41 . منية المريد ، ص 53 .

42 . سور ، نور ، آيه 35 .

43 . سور فاطر ، آيه 35 .

44 مردان علم در ميدان عمل

45 . رجال كشى ، ص 18 ، 20 . بحار ، ج 22 ، ص 319 . نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد ج 4 ، ص 306 به نقل پيغمبر و ياوران ، عالمى ، جسوم ، ص 210 .

46 . پندهايى از رفتار علما ، سيد محمد شيرازى ، ص 36 .

47 . الشافى ، ملا محسن فيض ، چاپ سنگى / 25 .

48 . شيخ آقا بزرگ ، محمد رضا حكيمى ، ص 264 .

49 . ايران در زمان ساسانيان ترجمه رشيد ياسمى .

50 . شاهنامه

فردوسى ، چاپ شوروى ، 1975 ج 8 ، ص 296 300 ، به نوشته دانش مسلمين ، محمد رضا حكيمى ، ص 42 .

51 . كتاب العلم ، فيض مترجم دكتر اسداللّه ناصحى ، ص 18 .

52 . سخنرانى شهيد اشرفى اصفهانى از راديو ، صبح جمعه ، سيماى فرزانگان .

53 . داستانهايى از زندگانى اميركبير ، حكيمى ، ص 36 .

54 . پاورقى فوائد الرضويه ، ص 446 .

55 . يكصد داستان ، ص 32 .

56 . يكصد داستان ، ص 18 .

57 . يكصد داستان ، ص 18 .

58 . مقدمه ديوان حكيم به قلم مرتضى مدرسى .

59 . ابن ابى الحديد جلد 18 ، صفحه 366 .

60 . رفيع الدين همدانى اسحاق بن محمد ، سيرت رسول اللّه صلى الله عليه و آله بنياد فرهنگ ايران تهران 1360 ج 2 ص 952 .

61 . واقعه ى محمد بن عمر ، المغارى ، ترجمه محمود مهدوى دامغان ، انتشارات مركز دانشگاهى تهران 1366 ج 3 ص 745 .

62 . مكتب وحى تاءليف استاد جعفر سبحانى ص 18 17 .

63 . مكتب وحى نوشته استاد جعفر سبحانى ص 16 .

64 . مواعظ العدديه 197 .

65 . جهاد با نفس

66 . اعيان الشيعه . ج 4 ، ص 290

67 . ( لغت نامه دهخدا ( ابوريحان ) .

68 . مردان علم در ميدان عمل : صفحه 1/72 .

69 . روضات الجنات 1/28

70 . روضات الجنات 8/220

71 . فوائد الرضويه . 406 .

72 . اعيان الشيعه 10 جلدى ، ج 7 ، ص 20 .

73 . ريحانة الادب ، ج 4 ص 265 .

74 .

تعليم و تعلم به نقل ازمينة المريد شهيد ثانى .

75 . پندهائى از رفتار علماى اسلام ص 17 .

76 . زندگانى وحيد بهبهانى بقلم على دوائى ص 172

77 . رنگارنگ 1 ، 263 .

78 . شجره طوبى ، شيخ محمدمهدى حائرى ص 388 .

79 . كنز ، كراچى 239 .

80 . نهج البلاغة فيض 1169 .

81 . حياة الحيوان ج 2 ص 68 .

82 . نصايح ص 76

83 . مردان علم در ميدان عمل ج 3 ص 34 .