نموده اند .

در قرآن کریم و احادیث شریف نیز گفت و شنودهای بسیاری با هدف تعلیم و تربیت نقل شده است ، با این تفاوت که همه آنها گفتگوهای واقعی است نه مثالی و فرضی .

بخشی از احادیث بازتاب گفتگوهای امیرالمؤ منین علیه السلام با افراد گوناگون از دوست و دشمن و خویش و بیگانه است که فراهم آوردن ، ترجمه و ارائه آن ها به مناسبت سال آن حضرت سودمند به نظر آمد و در ارشاد و هدایت و بیان روش حکومت و سیاست راهگشا است .

کتاب حاضر گزینشی است از این گفتگوها که در آغاز کار اندک تصور می شد و با بررسی منابع و مشاهده کثرت موارد ، عرضه کامل آن ها به فرصتی دیگر که باز توفیق الهی رفیق راه شود واگذار گردید .

، امیرالمؤ منین علیه السلام را احضار کرد و پرچم را به دست او سپرد ، و فرمود : برو و باز مگرد تا آن که خداوند پیروزی را نصیب نماید ، امیرالمؤ منین علیه السلام حرکت کرد و اندکی پیش رفت ، آن گاه ایستاد و بدون این که به عقب برگردد فریاد کرد : یا رسول الله بر چه پایه ای با آنها بجنگم ؟ فرمود : با آنها بجنگ تا گواهی دهند که معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده اوست . اگر این شهادت را دادند خون و اموالشان محترم است مگر به حقش ( 2 ) و حسابشان با خدا است . ( 3 )

3 اخلاص علی علیه السلام

وقتی امیرالمؤ منین علیه السلام بر عمرو بن عبدود ( 4 ) پیروز شد ضربه نهایی را وارد نکرد . اصحاب که از دور ناظر بودند درباره آن حضرت سخنانی می گفتند و در آن میان حذیفه از آن حضرت دفاع می کرد . رسول خدا فرمود : ای حذیفه ( 5 ) کوتاه بیا ، چرا که علی علت توقفش را خواهد گفت . آن گاه علی علیه السلام ضربت خود را به عمرو وارد کرد .

هنگامی که برگشت ، پیامبر صلی الله علیه و آله علت را جویا شد . علی علیه السلام گفت : عمرو ، مادرم را دشنام داد و آب دهان به رویم انداخت ، من ترسیدم اگر در آن حال او را بکشم به خاطر خودم باشد . از این رو او را رها کردم تا آنچه ( از خشم و ناراحتی ) در من پدید

آمده بود فرو نشیند ، آن گاه او را به خاطر خدا کشتم . ( 6 )

4 تسبیحات فاطمه زهرا علیها السلام

دستاس کردن ، دست های فاطمه علیها السلام را آزرده بود . علی علیه السلام به او گفت : نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله برو و خدمتگزاری بخواه .

فاطمه زهرا علیها السلام دو مرتبه رفت ، اما ملاقات با پیامبر صلی الله علیه و آله دست نداد . رسول خدا صلی الله علیه و آله به منزل فاطمه آمد و فرمود : با خبر شدم دوبار آمده سراغ مرا گرفته ای ، دخترم ! نیازت چیست ؟ فاطمه شرم کرد و چیزی نگفت . علی علیه السلام گفت : کار با آسیا دست های فاطمه را آزرده است . من پیشنهاد کردم خدمت شما برسد و خدمتکاری طلب کند .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا چیزی که باقی می ماند ، نزد شما محبوبتر است یا آنچه می خواهید ؟ علی علیه السلام عرض کرد : آنچه باقی می ماند .

فرمود : هنگامی که به رختخواب رفتید سی و سه مرتبه سبحان ، سی و سه مرتبه الحمدالله و سی و چهار مرتبه الله اکبر بگویید ، که این صد بار یاد خدا برای شما از آنچه طلب کردید بهتر است .

امیرالمؤ منین می گوید : از هنگام سفارش رسول خدا هرگز آن را ترک نکردم . ( 7 )

5 روش قضاوت

وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله امیرالمؤ منین علیه السلام را به سوی یمن اعزام نمود ، وی عرض کرد : آیا جوان کم

سن و سالی چون مرا که به قضاوت آشنا نیست ، نزد مردمانی کهن سال می فرستی ؟

رسول خدا دست مبارکش را بر سینه علی علیه السلام گذاشت و فرمود : خداوند قلب تو را هدایت کرده و ثبات خواهد بخشید . چون این که حرف دیگری را بشنوی . در این صورت نحوه قضاوت بر تو آشکار خواهد شد .

علی علیه السلام فرمود : بعد از آن هرگز قضاوتی بر من مشکل نشد و هرگز در قضاوت میان طرفین شک و تردیدی بر من عارض نگردید . ( 8 )

6 منزلت علی علیه السلام نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله

در آستانه غزوه تبوک ( 9 ) ، رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به امیرالمؤ منین علیه السلام فرمود : چاره ای نیست ، یا باید من بمانم یا تو بمانی ( 10 ) ، سپس علی علیه السلام را جانشین قرار داد و خود به سوی تبوک حرکت کرد .

میان مردم شایع شد که پیامبر به سبب دل نگرانی از علی او را همراه خود نبرده است . امیرالمؤ منین با شنیدن این خبر پشت سر پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت کرد تا به آن حضرت رسید . رسول خدا فرمود : چرا آمدی ؟ ! عرض کرد شنیدم که مردم می گفتند : به سبب دل نگرانی مرا در مدینه گذاشتی ! حضرت فرمود : آیا راضی نیستی که نسبت به من به منزله هارون به موسی باشی جز این که بعد از من پیامبری نخواهد بود . ( 11 )

7 علی علیه السلام ، وارث

علم پیامبر صلی الله علیه و آله

رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجدش میان گروهی از اصحاب از جمله ابوبکر ، عمر ، عثمان ، عبدالرحمن ، عبدالله بن ام عبدو و ابی بن کعب نشسته بود . دو نفر اخیر که از قاریان بودند آیاتی از قرآن را تلاوت کردند که در مورد نعمت های خداوندی و ایام الله بود ، پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از تذکرات و سخنانی از ایشان پرسید : نظرتان در مورد نخستین نعمتی که خداوند آن را مورد توجه شما قرار داد و به آن آزمایشتان کرد چیست ؟

صحابه همگی شروع به جواب دادن کردند و برخی نعمت های ظاهری از قبیل روزی ، لباس ، فرزندان و همسران را برشمردند .

وقتی گفتارشان پایان پذیرفت رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به امیرالمؤ منین علیه السلام کرد و فرمود : یا اباالحسن تو هم نظرت را بگو یارانت گفتند .

علی علیه السلام عرض کرد : پدر و مادر فدایت باد ، من چگونه سخن بگویم در حالی که خداوند ، ما را به وسیله شما هدایت کرده است .

رسول خدا فرمود : در عین حال نظرت را بیان کن و بگو : اولین نعمتی که خداوند به تو بخشید و به وسیله آن تو را آزمود چیست ؟

علی علیه السلام گفت : این که خداوند جل ثنائه مرا آفرید در حالی که چیزی در خور ذکر نبودم .

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : راست گفتی ، دومین نعمت چه بود ؟

علی علیه السلام : این که مرا مورد محبت خود

قرار داد ، هنگامی که مرا آفرید و زنده ام قرار داد نه مرده .

رسول خدا صلی الله علیه و آله پیوسته سؤ ال می کرد و امیرالمؤ منین علیه السلام پاسخ می داد . تا این که در مرتبه یازدهم عرض کرد : یا نبی الله ، نعمت های خدا فراوان و پاکیزه اند و اگر بخواهید نعمت های خدا را بشمارید نتوانید . ( 12 )

رسول خدا تبسمی کرد و فرمود : یا اباالحسن گوارایت باد حکمت . گوارایت باد دانش . تو وارث علم منی و پس از من آنچه را که امتم در آن اختلاف می کنند تو بیان می کنی . هر کس تو را به خاطر دینت دوست بدارد و از تو سر مشق بگیرد از کسانی است که به صراط مستقیم راه یافته است و هر کس از راهنمایی تو سر بر تابد و تو را دشمن بدارد ، در روز جزا ، در حالی خداوند را دیدار می کند که از خیر بهره ای ندارد . ( 13 )

8 بهترین عمل ماه رمضان و پیشگویی شهادت امیرالمؤ منین علیه السلام

امیرالمؤ منین علیه السلام گوید : هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه معروف خود را در مورد فضایل ماه مبارک رمضان با مطلع اءیها الناس قد اءقبل الیکم شهر الله بالبرکة و الرحمة و المغفرة بیان فرمود ، من بلند شدم و گفتم : یا رسول الله ! بهترین اعمال این ماه کدام است ؟

فرمود : ای ابوالحسن ، بهترین اعمال این ماه پرهیز از محرمات خدای عزوجل است ، و سپس گریست .

گفتم

: یا رسول الله چه چیز موجب گریه شما شد ؟ فرمود : یا علی اشک من به خاطر آن چیزی است که در این ماه از تو حلال می شمارند ، گویا تو را می بینم که برای پروردگارت نماز می گزاری و سنگدل تر از همه پیشینینان و رفیق پی کننده شتر ثمود بر می خیزد و ضربتی بر فرق تو می زند که در اثر آن محاسنت خضاب می شود .

گفتم : یا رسول الله ، آیا در آن حال دینم سلامت است ؟

فرمود : سلامت است . سپس فرمود : یا علی هر کس تو را بکشد مرا کشته است . هر کس تو را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است ، هر کس تو را ناسزا گوید مرا ناسزا گفته است . زیرا تو به منزله نفس من هستی ، روح تو از روح من و سرنوشت تو از سرشت من است . خداوند تبارک و تعالی مرا و تو را آفرید و ما دو تن را برگزید . مرا برای نبوت و تو را برای امامت ، هر کس امامت تو را انکار کند نبوت مرا انکار کرده است .

یا علی تو وصی من و پدر فرزندان من و همسر دخترم و جانشین من در میان امتم در حال حیات و بعد از مرگ من هستی . امر تو امر من و نهی تو نهی من است . سوگند به آن که مرا به نبوت مبعوث کرد و مرا بهترین مردم قرار داد ، که تو حجت خدا بر خلقش و امین او بر سرش و جانشین او بر

بندگانش هستی . ( 14 )

9 فتنه و آزمایش امت بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله

هنگامی که امیرالمؤ منین علیه السلام برای اهل بصره خطبه می خواند و آنها را از پیشامدهای آینده خبر می داد ، مردی به پا خاست و گفت : ای امیرالمؤ منان ، ما را از فتنه آگاه ساز ، آیا در این باره از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسش کرده ای ؟

حضرت فرمود : وقتی آیه شریفه الم . اءحسب الناس اءن یترکوا اءن یقولوا آمنا و هم لا یفتنون ( 15 ) نازل شد ، دانستم که رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان ما باشد فتنه بر ما نازل نخواهد شد . از این رو از وی پرسیدم این فتنه ای که خداوند متعال به تو خبر داده است چیست ؟ فرمود : یا علی امت من بعد از من ( دچار فتنه گردیده و ) آزمایش خواهند شد .

رسول الله ، در جنگ احد که شماری از مسلمانان شهید شدند و شهادت از من باز داشته شد و این امر بر من ناگوار آمد ، آیا نفرمودی : بشارت باد تو را که سرانجام شهید خواهی شد .

حضرت فرمود : چنین است ؛ آیا در آن هنگام صبر تو چگونه خواهد بود ؟ گفتم : یا رسول الله چنین موردی از موارد صبر نیست بلکه از موارد بشارت و سپاس است . ( 16 )

10 سخنان صدیقه طاهره با امیرالمؤ منین بعد از ایراد خطبه در مسجد

فاطمه زهرا علیها السلام پس از ایراد خطبه در مسجد و در

اجتماع مهاجر و انصار ، به منزل بازگشت . در حالی که امیرالمؤ منین علیه السلام چشم به راه بود و طلوع آن ( ماه تابان ) را انتظار می کشید .

فاطمه علیها السلام چون به خانه در آمد ، به امیرالمؤ منین علیه السلام چنین خطاب کرد :

ای پسر ابوطالب ، همانند طفل در شکم مادر پرده نشین شده و چون شخص متهم عزلت گزیده ای . تو که شهپر مرغان شکاری را در هم شکستی اکنون دستخوش پرهای جوجه مرغان بی بال شده ای !

این فرزند ابوقحانه به زور و ستم عطای پدرم و قوت و معیشت دو پسرم را باز ستاند و در مظلومیت من کوشش بسیار کرد و در مقام مجادله دشمنی را به نهایت رساند ، این در حالی بود که انصار یاری خود را از من دریغ داشتند و مهاجران رشته محبت و خویشی را بریدند و مردم از حق من چشم پوشی کردند ، ( اینک ) نه یاوری برای دفاع از حق خود دارم و نه مانعی در مقابل ستم ، انباشته از خشم و اندوه ، برون رفتم و بدون گرفتن حق از ستمگر بازگشتم .

و تو ، آن روز غبار تسلیم بر چهره ات نشست که شدت و جراءت خود را وانهادی و پس از آن که گردن گرگان را در هم شکستی خاک نشین شدی !

نه گوینده ای را باز داشتم و نه مزیتی به دست آوردم و اختیاری ندارم . ای کاش لختی پیش از این حال و قبل از این ذلت جان می سپردم . یاور من در مقابل ستم ابوبکر و

حمایت تو خداست !

وای بر من هر صبح و هر شام ، تکیه گاهم از دست رفت و بازویم سست شد . من به پدر شکایت می برم و انتقام جویی را به خدا واگذار می کنم .

بار خدایا ! حول و قوه تو شدیدتر و بدتر از آنها و عذاب و مجازات تو سخت تر است .

امیرالمؤ منین صلی الله علیه و آله فرمود :

وای و شر برای تو نیست ، بلکه برای دشمن بد خواه توست . خشم خود باز دار ای دخت رسول برگزیده وای یادگار نبوت ، من در وظیفه دینی خود سستی نکرده ام و در حد توان خود کوتاه نیامده ام . اگر قوت زندگی را منظور داری ، روزی تو ضمانت شده و کفیل تو امین است و آنچه از اجر آخرت برای تو فراهم و ذخیره شده از آنچه از تو باز داشته اند بهتر است . همه را به حساب خدا بگذار !

فاطمه علیها السلام گفت : خدا مرا کافی است ؛ و آن گاه سکوت اختیار کرد . ( 17 )

11 چهار چیز موجب سعادت است

امام حسن علیه السلام می گوید : هنگامی که ابن ملجم به امیرالمؤ منین ضربت زده بود و حضرت در حال تسلیم جان بود نزد وی رفتم . ناراحت شدم و بی تابی کردم .

حضرت فرمود : آیا بی تابی می کنی ؟ گفتم : چگونه نکنم که شما را به این حال می بینم ؟

فرمود : آیا چهار چیز تو را آموزش ندهم که اگر آنها را حفظ کنی سعادتمند می شوی و اگر ضایع گردانی دنیا و آخرت

از دست تو می رود ؟

فرزندم هیچ بی نیازی ای بزرگتر از عقل و هیچ فقری همانند جهل و هیچ وحشتی شدیدتر از خودپسندی و هیچ زندگی ای گواراتر از حسن خلق نیست . ( 18 )

12 پیش بینی حکومت مروان و فرزندانش

مروان بن حکم در جنگ جمل اسیر شد . امام حسن و امام حسین علیه السلام از او شفاعت کردند و حضرت رهایش کرد . حسنین گفتند : یا امیرالمؤ منین ( او ) با شما بیعت می کند .

حضرت فرمود : مگر بعد از مرگ عثمان با من بیعت نکرد ؟ من نیازی به بیعت او ندارم ، دست او دست یهودی است ، اگر با دست خود با من بیعت کند با پشت خود بیعت شکنی خواهد کرد . آگاه باشید برای او امارت و حکومتی بسیار کوتاه خواهد بود به اندازه ای که سگی بینی اش را بلیسد . ( 19 ) و او پدر چهار رئیس است . ( 20 )

علیه السلام گفت : اگر آتشی فراوان به خانه من می افکندی از این خوش تر می داشتم . آن گاه شمشیر بر کشید و بر آن جوال ها زد ، جام ها به اطراف پراکنده شدند ، در حالی که از هر یک نیمی یا ثلثی بریده شده بود . سپس فرمان داد که آنها را تقسیم کنند و شروع کرد به خواندن این شعر :

هذا جنای و خیاره فیه

اذ کل جان یده الی فیه ( 23 )

آن گاه فرمود :

ای سیم سپید ، دیگری جز مرا بفریب ؛ وای طلای زرد دیگری جز مرا بفریب .

در بیت المال چند سوزن بزرگ و کوچک بود ، گفت : اینها را هم تقسیم کنید . مردم گفتند ما را نیازی به آنها نیست . علی علیه السلام گفت : سوگند به آن که جانم به دست اوست ، باید بد و خوبش را با هم بستانید . ( 24 )

برخاستند و خداوند مکر آن ها را به سینه هایشان برگرداند و پیش آمد بد برایشان قرار داد . به خدا سوگند ، برای حفظ و مراعات حق رسول خدا صلی الله علیه و آله در هر مکانی همراه تو مجاهده خواهیم کرد .

علی علیه السلام به او خوش آمد گفت و او را در کنار خود نشاند او رفیق و دوستدار حضرت بود و حضرت شروع کرد درباره مردم از او سؤ ال کردن ، تا این که از ابوموسی اشعری ( 27 ) پرسید . عبدالله گفت : من به او اطمینان ندارم ، و خاطر جمع نیستم که اگر کمکی بیابد و ضد تو اقدام نکند .

حضرت فرمود : او در نظر من هم امین و خیرخواه نیست و لیکن آنهایی که پیش از من بودند محبت او را جلب کردند و او را حاکم و بر مردم مسلط نمودند . من تصمیم بر عزل او داشتم . اشتر از من خواست که او را باقی بگذارم و من هم با ناخشنودی پذیرفتم و بر کناری او را به فرصتی دیگر گذاشتم .

در همین حال سیاهی بزرگی از طرف کوه های طی پدیدار شد . امیرالمؤ منین فرمود : ببینید این سیاهی چیست ؟ سواران رفتند و چیزی نگذشت که بازگشتند و گزارش دادند : اینان طایفه طی هستند که به سوی تو می آیند و همراه خود گوسفند ، شتر و اسب دارند . برخی از آنها هدیه و کرامت خود را می آورند و برخی می خواهند همراه تو به سوی دشمن بروند .

علی علیه السلام فرمود : خداوند قبیله

طی را جزای خیر دهد و خداوند مجاهدان را بر نشستگان با اجر عظیم برتری داده است ( 28 ) چون به حضرت رسیدند سلام کردند . عبدالله می گوید : به خدا آنچه از اجتماع و زیبایی شکل و هیاءت ایشان دیدم مرا مسرور کرد و هنگامی که سخنگویشان صحبت کرد چشمم روشن شد . چرا که گوینده ای بلیغ تر از خطیبشان ندیده بودم .

آن گاه عدی بن حاتم طائی ( 29 ) از میانشان بر خاست . حمد و ثنای الهی به جای آورد و سپس گفت : من در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آوردم و زکات پرداخت کردم و پس از آن حضرت با مرتدان جنگیدم و هدفم ثواب پروردگار بود ، و ثواب کسی که نیکوکار و پرهیزکار باشد بر خداوند است . به ما خبر رسید که مردانی از اهل مکه بیعت شکسته و از روی ستم با تو به مخالفت بر خاسته اند . ما آمده ایم تا تو را در مسیر حق یاری کنیم ، اکنون ما تحت فرمان توایم به آنچه دوست داری ما را ماءمور کن .

امیرالمؤ منین علیه السلام فرمود : خداوند قبیله شما را از جانب اسلام و اهلش جزای خیر دهد . همانا شما اسلام را با میل و رغبت پذیرفتید و با مرتدان ستیز کردید و آهنگ یاری مسلمانان دارید .

آن گاه شخصی به نام سعید برخاست و گفت : یا امیرالمؤ منین برخی از مردم به بیان آنچه در دل دارند توانا هستند و بعضی نمی توانند آنچه در دل دارند به زبان بیاورند .

اگر بخواهند این کار را بکنند به زحمت می افتند و اگر سکوت کنند غصه و پیچش آن در دل آزرده شان می کند . من نمی توانم آنچه در دل دارم برای تو به زبان بیان کنم ولیکن تلاش خواهم کرد که مطلب خود را برسانم و الله ولی التوفیق .

من در نهان و آشکار خیر خواه تو هستم و با دشمنان تو در همه جا خواهم جنگید . برای تو حقی را معتقدم که نه نسبت به پیشینیان تو این اعتقاد را داشتم و نه امروز نسبت به کسی از اهل زمان تو دارم . به جهت فضیلت تو در اسلام و نزدیک بودن تو به پیامبر ، و من هرگز از تو جدا نخواهم شد تا پیروز شوی یا در پیش روی تو به شهادت برسم .

امیرالمؤ منین به او فرمود : خداوند تو را رحمت کند . زبانت آنچه را در ضمیرت بود آشکار کرد ، از خدا می خواهیم که عافیت را روزی تو گرداند و بهشت را به تو پاداش دهد . ( 30 )

را تمام کرد و آن کفش را در کنار لنگه دیگرش قرار داد . آن گاه فرمود : این کفش را قیمت کن ! گفتم : ارزشی ندارد ! فرمود : در عین حال . گفتم : پاره ای از درهم ! فرمود : سوگند به خدا این دو لنگه کفش ( بی ارزش ) برای من محبوبتر است از کار ( ریاست ) شما؛ مگر این که حقی را به پا دارم یا باطلی را دور سازم . ( 32 )

همین معنی به نقل دیگری چنین آمده است :

ابن عباس می گوید : هنگام حرکت به سوی بصره ، در ذی قار ( 33 ) به محضر امیر المؤ منین علیه السلام وارد شدم در حالی که پارگی کفش خود را می دوخت ، به من فرمود : این کفش چند می ارزد ؟ گفتم : ارزشی ندارد .

فرمود : سوگند به خدا این کفش از ریاست بر شما برای من محبوبتر است ، مگر این که حقی را اقامه یا از باطلی جلوگیری کنم . ( 34 )

تو و سه نفر پیش از تو ، گروهی افراط و غلو می کردند ، گروهی میانه رو بودند و گروهی مردد و اهل شک ، که نمی دانند پیش بروند یا کوتاه بیایند .

حضرت فرمود : ای برادر همدان بس است ، سپس فرمود : بهترین شیعیان من گروه میانه رو هستند که غلو کنندگان و واپس ماندگان به سوی آنان باز می گردند .

در ادامه فرمود : ای حارث به تو مژده می دهم که هنگام مرگ و در کنار صراط و بر لب حوض ( کوثر ) و هنگام مقاسمه مرا خواهی شناخت . ( 35 )

حارث پرسید : مقاسمه چیست ؟

فرمود : تقسیم آتش ، که من آن را به درستی تقسیم می کنم و می گویم : این دوست من است او را رها کن ، و این دشمن من است ، او را بگیر . ( 36 )

را یاد گرفت و از مشکلات پرسش کرد و آنها را گشود . اگر از او درباره آنها پرسید او را دانشمند خواهید یافت .

گفتند : ابوذر ؟

فرمود : علم را دریافت و بخیل و حریص بود : بخیل در دینش و حریص بر دانش . او زیاد پرسش می کرد . گاهی جواب داده می شد و گاهی از جواب محروم می گشت . وجود او از علم لبریز و سرشار شد .

گفتند : سلمان ؟

فرمود : سلمان مردی از ما اهل بیت است . چه کسی برای شما مثل لقمان حکیم است ؟ علم نخست را اندوخت و دانش آخر را آموخت ، کتاب اول و آخر را خواند و دریای بی پایان است .

گفتند : عمار یاسر ؟

فرمود : او مردی است که خداوند ایمان را به گوشت ، خون ، استخوان ، مو و پوست او آمیخت و لحظه ای از حق جدا نمی شود حق به هر سو که باشد او هم در آن سو است ، و آتش را نسزد که حتی جزئی از او را فراگیرد .

گفتند : یا امیرالمؤ منین ، پس از خودت سخن بگو .

فرمود : بس است . خداوند از خودستایی نهی کرده است .

کسی گفت : خداوند عزوجل می فرماید : و اءما بنعمة ربک فحدث . ( 37 )

فرمود : اینک شما را از نعمت پروردگارم آگاه می کنم : من به گونه ای بودم که هرگاه ( از رسول خدا ) سؤ ال می کردم پاسخ می شنیدم ، و هنگامی که ساکت می شدم ( به وسیله آن حضرت )

سر سخن باز می شد؛ از این رو من دانش فراوانی را در بر گرفته است . ( 38 )

و راه فرار به سوی شام بود ، راه را گشود و آنها از محاصره گریخته به شام رفتند .

چون صبح شد مسیب هیچ کس را در میان چهار دیواری نیافت . یکی از یارانش اجازه خواست تا فراریان را تعقیب کند . مسیب اجازه نداد . آن گاه به سوی امیرالمؤ منین بازگشت .

خبر ماجرا پیشتر به امیرالمؤ منین علیه السلام رسیده بود . از این رو به مسیب چند روز اجازه ملاقات نداد . سپس او را احضار نموده توبیخ کرد و فرمود : سستی کردی و فرصت را از دست دادی . مسیب پوزش خواست و گروهی از بزرگان کوفه وساطت کردند که حضرت از او راضی شود . حضرت جوابی نفرمود و او را به یکی از ستون های مسجد بست و به قولی حبس کرد سپس او را خواست و فرمود : درباره تو افرادی وساطت کردند که تو پیش من از آنها امید بخش تری . من دوست نداشتم کسی از ایشان منتی بر تو داشته باشد . آن گاه از او اظهار رضایت کرد و وی را به همراه عبدالرحمان بن محمد کندی ماءمور جمع آوری صدقات ( زکات ) کوفه نمود . سپس از آنها حسابرسی کرد . چون اشکالی بر آنها نیافت . ماءموریتشان را تمدید کرد و فرمود :

اگر همه مردم مثل این دو مرد صالح بودند هیچ گله داری زیان نمی دید ، اگر ( چه ) گوسفندان خود را بدون چوپان رها می کرد؛ هیچ زن مسلمانی زیان نمی دید اگر ( چه ) در به روی او نمی بستند و او را

حفاظت نمی کردند؛ هیچ بازرگانی دچار ضرر نمی شد اگر ( چه ) متاع خود را در فضای باز قرار می داد . ( 40 )

رکعت نماز به جا آورد . سپس بر منبر رفت و خطبه خواند . در خطبه پس از حمد و ثنا و صلوات و درود ، فضیلت اهل کوفه را یاد آور شد و آنها را از پیروی هوای نفس و آرزوهای طولانی باز داشت و در پایان فرمود : شماری از کوفیان در یاریم کوتاهی کرده اند . من آنها را سرزنش می کنم و شما هم از ایشان دوری کنید و حرف هایی که دوستت ندارند به ایشان بشنوانید تا خود را اصلاح کنند .

مالک بن حبیب یربوعی فرمانده نیروهای انتظامی امیرالمؤ منین علیه السلام به پا خاست و گفت : به نظر من این مقدار مجازات اندک است سوگند به خدا اگر فرمان دهی آنها را می کشیم .

امیرالمؤ منین فرمود : ای مالک از حد گذشتی و در دشمنی فرو رفتی !

مالک گفت : کارآیی برخی سختگیری ها و ستم ها بیشتر است و شما را از مصالحه با دشمنان بی نیاز می کند .

امیرالمؤ منین علیه السلام فرمود : خداوند این گونه حکم نکرده است بلکه یک نفر در مقابل یک نفر قرار دارد ، ستم برای چیست ؟

خداوند می فرماید : هر کسی مظلوم کشته شود برای ولی او سلطه ( و حق قصاص ) قرار دادیم ، اما در قتل اسراف نکند چرا که او مورد حمایت ( 43 ) است و اسراف در قتل این است که غیر از قاتل را بکشی و خداوند از آن نهی کرده است و این همان ستم است . ( 44 )

وقتی حضرت مضروب شد با گروهی از اصحاب به در خانه حضرت رفتیم و در آنجا نشستیم . چون صدای گریه از خانه شنیدیم ما همه گریستیم . امام حسن علیه السلام بیرون آمد و گفت : امیرالمؤ منین می فرماید : به خانه هایتان بروید . دیگران رفتند ، اما من ماندم . صدای گریه در منزل شدیدتر شد ، من هم گریستم . باز امام حسن آمد و فرمود : نگفتم بروید . گفتم : یا بن رسول الله ، من طاقت ندارم . پاهایم نیز یاریی نمی کند که بروم ، مگر این که امیرالمؤ منین را ببینم . باز گریه کردم .

امام حسن داخل شد . طولی نکشید که بازگشت و فرمود : وارد شو . وارد شدم و امیرالمؤ منین علیه السلام را در حالی دیدم که سرش را با عمامه ای زرد بسته بود و چهره حضرت نیز چنان زرد شده بود که نفهمیدم چهره زردتر بود یا عمامه . آن گاه افتادم و آن حضرت را بوسیدم و ناله کردم . فرمود : گریه کن ای اصبغ به خدا سوگند ( سفر من به سوی ) بهشت است .

گفتم : فدایت شوم یا امیرالمؤ منین ، می دانم به سوی بهشت می روی ، من برای خود گریه می کنم که ترا از دست می دهم . یا امیرالمؤ منین فدایت شوم حدیثی از رسول خدا برایم بیان کن که گمان می کنم بعد از امروز هرگز از تو حدیثی نخواهم شنید . فرمود : بلی ، ای اصبغ ، روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله

مرا فرا خواند و فرمود : ای علی بر منبر مسجد من برو و مردم را بخوان . سپس حمد و ثنای الهی را به جای آر و بر من درود فراوان بفرست و آن گاه بگو :

ای مردم من فرستاده رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی شما هستم ، آن حضرت به شما می گوید : لعنت خدا و لعنت ملائکه مقرب و لعنت انبیای مرسل و لعنت من بر کسی که به غیر پدرش نسبت برد ، یا به غیر مولای خودش دعوت کند ، یا در مزد اجیرش ظلم روا دارد .

من هم به مسجد رفته و بالای منبر قرار گرفتم . وقتی قریش و دیگر مردمی که در مسجد بودند مرا دیدند ، به سوی من آمدند . من پیام رسول خدا را رساندم . کسی حرفی نزد جز عمر بن خطاب که گفت پیام را رساندی ولی سخنی مجمل آوردی . گفتم به رسول خدا می رسانم . به حضرت اطلاع دادم . فرمود : برو به مسجدم و بالای منبر قرار بگیر و حمد و ثنای خدا را به جای آور و بر من درود فرست و بگو :

ای مردم ! چیزی برای شما نیاوردیم جز این که تاءویل و تفسیر آن پیش ما است ؛ آگاه باشید همانا من پدر شما هستم ، همانا من مولای شما هستم ، همانا من اجیر شما هستم . ( 46 )

ما شاهد و حاضر هستی ؟

عدی گفت : من شاهد باشم یا غائب آنجایی هستم که تو دوست داری . اسبان ما آماده و نیزه های ما تیز و شمشیرهای ما کشیده و آخته است . اگر نظرت این باشد که پیش بتازیم ، چنین کنیم و اگر راءی تو بر خودداری است چنین کنیم . ما تسلیم امر توایم ، پس به آنچه می خواهی فرمان ده تا در امتثال دستور تو شتاب کنیم . ( 47 )

عاقل در منزل موقتی سامان نمی گیرد . پیش روی ما خانه جاودانی است . ما اثاث منزل را به آنجا فرستاده ایم و خود نیز به زودی به آنجا خواهیم رفت .

سوید گوید : سوگند به خدا سخن حضرت مرا به گریه وا داشت . ( 50 )

و پرکناه ترین مایی . ما تصمیم گرفته ایم که به سوی این گروه برویم و دوستی با آنها را بریده و برائت و دشمنی با ایشان را آشکار کرده ایم . هدف ما از این کار آن مقصدی است که خدا می داند . به خدایی که آنچه را نمی دانستی به تو آموخت سوگندت می دهیم ، آیا ما بر حق نیستیم ؟ و آیا دشمن ما گمراه نیست ؟

حضرت فرمود : شهادت می دهم که اگر برای یاری دینت با نیت صحیح بیرون آمده ای و چنان که گفتی دوستی با آنها را قطع و دشمنی با ایشان را آشکار کرده ای ، تو در بهشت خدایی . مژده باد تو را ای ابوزینت که به خدا سوگند تو بر حق هستی . شک نکن که تو با احزاب جهاد می کنی .

آن گاه ابوزینب چنین سرود :

سیر کنید به سوی احزاب که دشمنان پیامبرند .

همانا بهترین مردم یاوران علی هستند .

این هنگامی است که کشیدن شمشیر مشرفی ( 56 ) زیبا است .

و نیز کشیدن افسار اسبان و حرکت دادن نیزه ها . ( 57 )

داشتی ؟ ! فرمود : خوش نداشتم که شما لعنت کننده و بدگو باشید و آنها را فحش دهید و بیزاری بجویید . لیکن اگر روشنگری کنید و کارهای بد آنها را یادآور شوید و بگویید که روش و کردار آنها و چنان است این صحیح تر است و حجت را به گونه ای رساتر اتمام می کند .

گفتند : یا امیرالمؤ منین ، پند تو را می پذیریم و به ادب تو اقتدا می کنیم . سپس عمرو بن حمق گفت : به خدا قسم یا امیرالمؤ منین ، بیعت و دوستی من نسبت به تو نه به جهت خویشی و به برای مال دنیا و نه به سبب امید به مقام و شهرت بوده است ، بلکه دوستی من به جهت خصال پنجگانه تو است : تو پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و اولین تصدیق کننده اویی : همسر سرور زنان عالم ، فاطمه ، دختر پیامبر صلی الله علیه و آله هستی ؛ و در میان مهاجران در جهاد بیشترین سهم را داری . اگر ماءمور شوم صخره های سخت و سنگین را جا به جا و آب دریاهای بی کران را پیمانه کنم و روزگار من در حالی به سرآید که دوستان تو را نیرومند سازم و دشمن تو را سست گردانم ، باز گمان نمی کنم تمام حقی را که از جانب تو بر عهده دارم ، ادا کرده باشم .

امیرالمؤ منین علیه السلام گفت : خداوندا ، قلبش را با تقوا نورانی کن و به راه راست هدایت فرما . سپس فرمود : ای کاش در

لشکر من صد نفر مثل تو بود .

حجر عرض کرد : در آن صورت سپاهت اصلاح می گردید و شمار نیرنگ بازان و خیانت کاران اندک می شد . ( 60 )

طاعة ) از جان و دل فرمانبر دارم . ( 64 )

شده گام بر می داشت ، تا آن که حضرت را در زیر پرچم های طایفه بکر بن وائل پیدا و عرض کرد : مگر ما نباید تا پای جان مقاومت کنیم ؟ !

حضرت فرمود : نزدیک بیا؛ و او نزدیک رفت تا گوشش نزدیک صورت حضرت قرار گرفت : حضرت فرمود : وای بر تو ، عموم کسانی که با من هستند با من مخالفت می کنند ، و معاویه در میان کسانی است که از او پیروی کرده و با او مخالفت نمی کنند . ( 67 )

حرکت کرد . حضرت به او فرمود : برگرد ، و سپس ایستاد و فرمود : برگرد ، زیرا راه رفتن و همراهی کسی چون تو موجب اغوای والیان و سرافکندگی مؤ منان است . ( 68 )

را که اراده کرده بود نگفت و خطبه را به پایان نبرد . ( 74 )

علی علیه السلام در این خطبه مساءله امامت و موقعیت خود را نسبت به خلفای پیشین مطرحکرده است .

آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله آورده است ، ندیدم . ( 77 )

حتی بردگان و بیابان نشینان شما با آنها هم آهنگند و شما را به هر جایی که می خواهند می کشانند . آیا به نظرتان توانایی برای انجام خواسته شما وجود دارد ؟ این کار ، نادانی است و این گروه تنها نیستند و یاورانی دارند؛ و اگر بر این کار اقدام شود مردم متفرق و دسته دسته می شوند ، گروهی نظر شما را دارند و گروهی با شما هم عقیده نیستند و گروه دیگر نه با شما هستند و نه با آنها .

پس شکیبا باشید تا مردم آرام شوند و دل ها ساکن گردند و حقوق به آسانی گرفته شود . آرامش را حفظ کنید و ببینید فرمان من چیست ؟ و کاری نکنید که نیرومندی را از میان ببرد و توانایی را نابود کند و موجب سستی و خواری شود . تا ممکن باشد من این کار را با مدارا اصلاح می کنم و وقتی چاره ای نباشد آخرین علاج داغ کردن است . ( 79 )

آن آخرت را کسب کرده ای .

علاء عرض کرد : از برادرم عاصم به تو شکایت می کنم .

فرمود : چرا ؟

گفت : گلیمی پوشیده و از دنیا دوری گزیده است .

حضرت فرمود : او را پیش من بیاورید . چون آمد ، فرمود : ای دشمنک خود ، شیطان پلید در تو راه یافته آیا به زن و فرزندت رحم نکردی ؟ ! آیا گمان می کنی خداوند طیبات و پاکیزه ها را بر تو حلال کرده ولی دوست ندارد تو از آنها استفاده کنی ؟ تو پست تر از آنی .

عاصم گفت : یا امیرالمؤ منین ، تو خودت این گونه لباس زبر و خشن می پوشی و از غذای بی مزه و ناگوار استفاده می کنی !

حضرت فرمود : وای بر تو ، من مانند تو نیستم ، خداوند بر پیشوایان حق واجب گردانید است که خود را با ضعفای مردم برابر نهند تا فقر و نداری ، نیازمندان را به هیجان و اضطراب نکشاند . ( 80 )

منافق که اظهار ایمان می کند و خود را مسلمان جلوه می دهد ، از گناه خودداری نمی کند و باکی ندارد که از روی عمد به رسول خدا صلی الله علیه و آله دروغ ببندد .

اگر مردم می دانستند او منافق و دروغگو است از او نمی پذیرفتند و تصدیقش نمی کردند ، ولی مردم می گویند صحابه پیامبر است . آن حضرت را دیده و از وی شنیده . از این رو از او اخذ حدیث می کنند و از حال او بی خبرند ، در حالی که خداوند از حال منافقین گزارش کرده و ظاهر زیبای آنها را شناسانده و فرموده است : چون آنها را مشاهده کنی ظاهرشان تو را به شگفت افکند و اگر لب به سخن بگشایند گفتارشان را بشنوی ( 86 ) . آنان پس از حضرت پراکنده شده و باقی ماندند؛ با پیشوایان گمراهی وداعیان به سوی دوزخ رفت و آمد کرده با نا حق و دروغ به آنها تقرب جستند . ایشان نیز منافقان را به کار گماشتند و حکم و قضاوت را بدیشان سپردند و بر گردن مردم سوارشان کردند و به وسیله آنها دنیا را به دست آوردند و تو می دانی که ( میل ) مردم با پادشاهان بوده و تابع دنیایند . این دنیا هدف نهایی آنها است مگر کسی را که خدا نگهدارد .

2 کسی که چیزی از رسول خدا شنیده ولی اشتباه فهمیده و درست حفظ نکرده ، و از روی عمد دروغ نگفته است ، حدیث پیش او است و طبق آن عمل می کند و می گوید :

آن را از رسول خدا شنیدم ؛ و اگر مردم بدانند اشتباه کرده است از او نمی پذیرند ، و اگر خود او هم بداند اشتباه کرده آن حدیث را ترک نموده و طبق آن عمل نمی کند .

3 شخصی که چیزهایی از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده که حضرت به آنها امر کرده و سپس از آن نهی کرده و لیکن آن شخص از نهی مطلع نشده است . یا این که رسول خدا از چیزهایی نهی کرده ، سپس به آنها امر کرده و آن شخص از امر آگاه نشده است . حکم نسخ شده را حفظ کرده و ناسخ را یاد نگرفته است . اگر مردم بدانند حدیث او نسخ شده آن از کنار می گذارند ، خود او نیز چنین کند .

4 مردی که به خدا و رسول دروغ نبسته است . از ترس خدا و برای احترام پیامبر دروغ را دشمن می دارد . غلط هم یاد نگرفته فراموش هم نکرده است . بلکه آنچه را شنیده حفظ کرده و به صورت صحیح نقل کرده است . نه چیزی به آن افزوده و نه چیزی کاسته است . ناسخ را آموخته و بدان عمل نموده و منسوخ و محکم و متشابه دارد . رسول خدا امری می فرمود که دو وجه داشت : عام و خاص همانند قرآن ، و خداوند جل و عز می فرماید : آنچه را که رسول برای شما آورده بگیرید و از آنچه شما را نهی کرده باز ایستید ( 87 ) گفتار رسول خدا را افرادی می شنیدند که درست درک

نمی کردند و مقصود خدا و رسول را تشخیص نمی دادند؛ و چنین نبود که همه اصحاب آنچه را نمی دانند از آن حضرت سؤ ال کنند و بفهمند؛ و برخی از آن حضرت می پرسیدند ولی نمی فهمیدند . به طوری که دلشان می خواست عربی بیابانی یا تازه رسیده یا ذمی بیاید و سؤ ال کند تا آنها بشنوند و بفهمند . . . ( 88 ) .

نتافتند و از این که پنجه عدالت تو گریبانشان را می گرفت غمگین شدند . اما بخششهای معاویه همه به مالداران و اشراف است .

نفوس مردم به دنیا مشتاق است و در میان مردم دوستداران دنیا اندک نیست . بیشترین مردم حق را نا خوش دارند . و باطل در کامشان شیرین آید و دنیا را بر هر چیزی برتری دهند . اگر تو نیز دست به بذل مال گشایی ، مردم در برابر تو سر فرود آرند و از روی صدق و صفا خیر خواه تو شوند و خالصانه دوستی ورزند . یا امیرالمؤ منین خدایت خیر دهاد و دشمنت را سرنگون گرداند و جمعشان بپراکند و کیدشان سست کند و پیوندشان بگسلد که او به آنچه می کنند آگاه است .

علی علیه السلام پس از حمد و ثنای پرودگار گفت : آنچه در رفتار و شیوه دادگری ما گفتی ، خداوند می فرماید : هر کسی کاری نیک کند سودش به خود او می رسد و هر که کاری بد کند زیانش به خود او رسد و پروردگار تو در حق بندگان ستم نمی کند ( 91 ) . ترس من بیشتر از این است که با این همه باز هم در امر عدالت قصور ورزیده باشم . اما این که گفتی جمعی نتوانستند حق را برتابند و از ما جدا شدند ، خدا می داند که آنان اگر از ما جدا شده اند به سبب جور ما نبوده و اگر رفته اند ، نه برای دست یافتن به عدالت بوده است . بلکه ایشان چیزی جز دنیا نمی طلبیدند و چنان می

نمودند که از دنیا دوری می کنند . در روز رستاخیز از ایشان خواهند پرسید که آیا قصدشان دنیا بوده یا برای خدا عمل کرده اند .

اما در مورد بذل اموال و دلجویی از مردان به مال ، ما نمی توانیم به هیچ کس بیش از آنچه حق اوست از بیت المال چیزی دهیم . خدای تعالی می فرماید : چه بسا گروهی اندک بر گروهی بسیار به اذن خدا غلبه کند و خدا با صابران است . ( 92 )

خدا ، محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث داشت و او تنها یک تن بود . از آن پس بر شما یاران او افزود و آنها را بعد از ذلت ، عزت بخشید . اگر خدا بخواهد که ما این مهم را بر عهده داشته باشیم ، ما را بر کارهای سخت چیره گرداند و ناهمواری های راه را هموار سازد . من از راءی تو آنچه خشنودی خدا را در برداشته باشد می پذیریم . تو یکی از با ایمان ترین یاران من هستی و اعتماد من بر تو بیش از همه است . تو در نزد من نیکخواه ترین یاران منی و اندیشه و راءیت از همه به صواب نزدیکتر است . ( 93 )

لشکری به مصر درآیی که دشمنت را بیشتر بترساند و دوستت را عزیز گرداند . چون به خواست خدا به مصر فرود آمدی ، با نیکوکاران نیکی کن و بر آن که در دل تردیدی دارد سخت بگیر و با خواص و عوام به مدارا رفتار کن که خجسته تر است .

قیس گفت : یا امیرالمؤ منین خدایت رحمت کند آنچه گفتی دریافتم . اما این که گفتی با لشکری به مصر بروم ، من لشکر را برای تو باقی می گذارم تا اگر تو را به آن نیاز افتد در دسترس باشد و اگر خواستی آن را به سویی بفرستی تحت فرمان تو باشد و من تنها همراه خانواده ام به مصر می روم . اما سفارشی که در مورد مدارا و احساس کردی ، خدای تعالی یار و یاور من در این مهم است . ( 94 )

: ای پسر برادر ، چنین کن ، به خدا سوگند ، امیدوارم که تو برای پیروزی حق و سرکوب گروه ستمکار از یاوران من باشی . عرض کردم : یا امیرالمؤ منین ، به خدا سوگند ، من چنین خواهم بود و در زمره آنان ، آن گونه که تو دوست می داری .

ابن واءل گوید : به خدا حاضر نیستم این گفتار علی علیه السلام را با عزیزترین ثروت ها معاوضه کنم . ( 97 )

سوگند یک نفر هم کم و یا زیاد نبود . گفتم : الله اکبر راست ! خداوند و رسولش . ( 99 )

و آله خبر داد که من با مردی از امتش به نام اویس قرنی ملاقات خواهم کرد که از حزب خدا و رسولش به شمار آمده و پایان عمرش به شهادت ختم می گردد وعده زیادی به اندازه قبیله ربیعه و مضر از شفاعت او ، بهره مند خواهند شد . ابن عباس می گوید : غصه ما بر طرف شد . ( 102 )

که خود می خورید . آن گاه ( حضرت ) جامعه ( خود ) را بر تن کرد و دست در آستین نمود ، از انگشتانش افزون بود .

گفت : ای پسر این تکه را ببر ، پسر ببرید و سپس گفت : ای پیرمرد بگذار لبه اش را بدوزم . علی علیه السلام گفت : همان گونه که هست رهایش کن که شتاب در کار بیش از اینهاست . ( 103 )

هجوم بیاورند بر آنها هجوم بر . حضرت فرمود : از خداوند بر ضد آنها یاری می طلبیم .

ابن عباس می گوید : از سر جایم حرکت نکرده بودم که تیرهای آنها همانند انبوه ملخ ها از هر سو فرو ریخت . گفتم : یا امیرالمؤ منین نمی بینی اینها چه می کنند ؟ اجازه بده ایشان را دفع کنیم . حضرت فرمود : ( صبر کنید ) تا یک مرتبه دیگر حجت را برایشان تمام کنم .

سپس فرمود : کیست که این قرآن را بگیرد و آنها را به سویش دعوت کند ، او کشته خواهد شد و من بهشت را بر او ضمانت می کنم ؟ کسی بر نخاست جز جوانی کم سن و سال و سفید پوش از طایفه عبد القیس به نام مسلم که گفت : من قرآن را به ایشان عرضه می کنم ای امیر مؤ منان ، و این کار را به خاطر خدا انجام می دهم .

امیرالمؤ منین از روی دلسوزی از او روی گرداند و برای مرتبه دوم ندا کرد : کیست که این قرآن را بگیرد و بر آن قوم عرضه کند و بداند که کشته خواهد شد و بهشت بر او واجب خواهد شد ؟ باز هم همان جوان برخاست و گفت : من عرضه می کنم . امیرالمؤ منین این بار نیز به او توجه نکرد و برای بار سوم ندا کرد . باز جز آن نوجوان کسی بر نخاست .

حضرت قرآن را به او داد و گفت : به سوی ایشان برو و قرآن را بر ایشان عرضه کن و به آنچه در

آن است فرا بخوان .

جوان پیش رفت و مقابل صف ها ایستاد و مصحف را گشود و گفت : این کتاب خدای عزوجل است ، و امیرالمؤ منین شما را به آنچه در آن است دعوت می کند ، عایشه گفت : او را با نیزه بزنید خدا او را زشت گرداند . پس به وسیله نیزه ها بر او هجوم بردند و از هر طرف او را زخمی کردند . مادرش که در صحنه حاضر بود . فریاد کرد و خود را روی او انداخت و او را از صحنه بیرون کشید . عده ای از لشکریان امیرالمؤ منین به او کمک کردند تا پیکر ( بی جان ) او آورده در مقابل امیرالمؤ منین نهادند مادر مسلم می گریست و چنین می سرود :

خدایا مسلم آنها را ( به خیز و صلاح ) فرا خواند .

کتاب خدا بر ایشان تلاوت کرد و از آنها نترسید .

ولی ایشان نیزه های خون را از خون او رنگین کردند .

در حالی که مادرشان ( عایشه ) ایستاده بود و نظاره می کرد .

و آنها را به کشتار فرمان می داد و بازشان نمی داشت . ( 108 )

کفش در دست داشت آمد . ابن عباس گفت : یا امیرالمؤ منین ، می خواهی با این بند چه کنی ؟ حضرت فرمود : قسمت پاره زره را ببندم ، ابن عباس گفت : آیا در چنین روزیی این زره را به تن می کنی ؟ ! حضرت فرمود : چه اشکالی دارد ؟ گفت : برایت می ترسم . حضرت فرمود : نترس ، کسی از پشت سر من نمی آید . ای ابن عباس ، سوگند به خدا ! هرگز در جنگ فرار نکرده ام ( 109 ) .

داری بهتر است از آنچه در آن هستی .

حبیب می گوید : هنوز از نزد حضرت خارج نشده بودم که روحش به ملکوت اعلی پرواز کرد . ( 110 )

بیعت کنی .

حضرت فرمود : شیر را بدوش تا سهمی برای تو باشد ! امروز کار او را تقویت کن تا فردا به سوی تو برگرداند ، نه به خدا سوگند سخن تو را نمی پذیرم و با او بیعت نمی کنم .

ابوبکر گفت : من مجبورت نمی کنم .

ابو عبیده ( 111 ) گفت : یا ابا الحسن ، تو جوانی و اینها بزرگان قومت ، قریش ، هستند . تو مثل آنها تجربه و شناخت به امور نداری ، و به نظر من ابوبکر برای این کار از تو نیرومندتر و تحملش بیشتر است . کار را به او بسپار و راضی شو و چنانچه تو زنده ماندی و عمرت طولانی شد ، تو به جهت فضل ، خویشاوندی ، سابقه و جهادت ، لایق تر و سزاوارتری .

علی علیه السلام فرمود : ای گروه مهاجران ، خدا را خدا را ، حکومت محمد صلی الله علیه و آله را از خانه و خاندان او به سوی خانه و خاندان خود بیرون نبرید . و خاندان او را از مقامی که او در میان مردم و خاندانش دارد مانع نشوید . سوگند به خدا ، ای گروه مهاجران ما اهل بیعت به این امر سزاوارتر از شماییم . آیا قاری کتاب خدا ، فقیه در دین خدا و عالم به سنت پیامبر و توانا به امر اداره مردم از ما نیست ؟ ! سوگند به خدا این چنین شخصی در میان ما است ، از هوای نفس پیروی نکنید که دوری از حق را افزون می کنید .

بشیر بن سعد ( 112 )

گفت : اگر انصار این سخنان را پیش از بیعت با ابوبکر از تو شنیده بودند دو نفر هم در مورد تو اختلاف نمی کردند ، ولیکن بیعت کردند .

امیرالمؤ منین علیه السلام بیعت نکرد و به خانه بازگشت و در خانه نشست تا آن گاه که فاطمه زهرا علیها السلام از دنیا رفت و آن موقع بیعت کرد . ( 113 )

کعبه را به حال خود واگذاشت . ( 114 )

فراهم نماید .

حضرت پیش عثمان رفت و فرمود : مردم پشت سر من هستند و مرا میان خود و تو نماینده قرار داده اند . سوگند به خدا نمی دانم به تو چه بگویم ؟ ! چیزی از آنچه من می دانم بر تو پوشیده نیست . . . پسر ابوقحافه و پسر خطاب در عمل به حق از تو اولی تر نیستند ، و تو از جهت خویشاوندی ، از آن دو به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک تری و به دامادی پیامبر صلی الله علیه و آله مرتبه ای یافتی که آن دو نیافتند . خدا را ! خدا را ! درباره خودت ، زیرا تو دانسته به خلاف رفتار می نمایی با اینکه راه ها آشکار و نشانه های دین بر پاست .

بدان که بهترین بندگان در پیشگاه خداوند امام عادل هدایت یافته و هدایتگر است که سنت معلوم را بر پا دارد و بدعت باطل را بمیراند . همانا سنت ها آشکار و برای آنها نشانه هایی است و بدعت ها نیز آشکار و برای آنها نیز نشانه هایی است .

بدترین مردم در پیشگاه خدا پیشوای ظالمی است گمراه و گمراه کننده ، که سنت اخذ شده ( از پیامبر ) را بمیراند و بدعت فراموش شده را زنده بدارد . من از رسول خدا شنیدم که فرمود : روز قیامت پیشوای ظالم را می آورند در حالی که یاور و عذر خواهی ندارد و در آتش جهنم فرو می افکنند او در میان آتش همانند آسیا چرخ می زند . آن گاه در قعر جهنم محبوسش می

کنند .

من تو را سوگند می دهم که پیشوای کشته شده این امت نباشی ، زیرا پیشتر گفته می شد : در میان این امت پیشوایی کشته می شود که با کشته شدن او کشتار و جنگ تا روز قیامت آغاز می شود ، و امور بر امت مشتبه شده و فتنه ها بر انگیخته می شود و حق را از باطل تشخیص نمی دهند و در فتنه ها فرو می روند و دچار هرج و مرج می شوند . بعد از افزونی سن و گذشت عمر شتر رام مروان مباش که به هر کجا بخواهد ترا بکشد .

عثمان گفت : با مردم صحبت کن ، مهلتی دهند تا من ستم هایی که به ایشان شده جبران نمایم .

حضرت فرمود : اما آنچه در مدینه است مهلت نمی خواهد و اما آنچه دور از مدینه است ، مهلت آن رسیدن دستور تو به آن جا است . ( 116 )

با همسران پیامبر و اصحاب ملاقات کرده و آنها را در جریان امر قرار دادند . آنها اجازه دادند که وارد شهر شوند . سپس با علی علیه السلام دیدار کردند . حضرت پرسید : آیا پیش از من با کسی ملاقات کرده اید ؟ گفتند : بلی ، عایشه و دیگر همسران پیامبر و اصحاب دستور دادند که این گروه وارد شهر شوند .

حضرت فرمود : ولی من به این کار امر نمی کنیم ( بلکه می گویم : ) آنها عثمان را از این کارهایی که انجام داده توبه دهند و باز دارند . اگر پذیرفت برای ایشان بهتر است و اگر نپذیرفت خود می دانند .

آن دو نفر برگشتند شماری از مردم صاحب نام و نشان اهل مدینه هم به آنها پیوستند .

عثمان چون از جریان مطلع شد ، سراغ امیرالمؤ منین فرستاد که یا ابا الحسن به سوی این گروه برو و آنها را از مقصودشان بازدار .

علی علیه السلام به سوی ایشان رفت . تا امیرالمؤ منین را دیدند خوش آمد گفته و اظهار داشتند : یا اباالحسن خود می دانی که این مرد چه کارهای ناروایی انجام داده است و مسلمانان از دست او و کار گزارانش چه می کشند ، ما پیشتر او را ملاقات کرده از کارهای ناشایست باز داشتیم او اعتنا نمود و به حرف های ما گوش فرا نداد؛ و این کار بیشتر او را بر ضد ما بر انگیخت اکنون آمده ایم و می خواهیم از حکومت مسلمانان کنار بروید و از همسران رسول اکرم صلی الله علیه و آله و مهاجر و انصار

اجازه گرفتیم برای وارد شدن به مدینه و الآن هم بر این نظر هستیم .

حضرت فرمود : صبر کنید و در کاری که عاقبت آن معلوم نیست شتاب نکنید . ما پیشتر در مورد چیزی او را باز داشتیم و او برگشت . شما هم برگردید .

گفتند : یا اباالحسن ، هرگز ! ما قانع نمی شویم جز این که کنار رود و مسؤ ولیت را کسی به عهده بگیرد که امانت داری او مورد اطمینان باشد .

حضرت برگشت و عثمان را از گفتار آنان آگاه کرد . عثمان بیرون آمد و منبر رفت و خطبه خواند و مردم را به یاری خود و دفع آن گروه فراخواند . عمر و عاص از پای منبر گفت : ای عثمان مردم را به هلاکت افکنده ای و آنان نیز با تو چنین کرده اند . پس در پیشگاه خدا توبه کن . . . سرانجام عثمان دست هایش را بلند کرد و سه مرتبه اظهار توبه کرد .

امیرالمؤ منین علیه السلام ، جریان کار و توبه عثمان را به اطلاع آن گروه رساند . ولی آنها راضی نشده وارد شهر شدند و از مهاجران ، طلحه و زبیر به آنها پیوستند و عامه انصار نیز بر این نظر بودند .

باز هم علی علیه السلام پا در میانی کرد و گفت : ای گروه ، از خدا بترسید . از این مرد چه می خواهید ؟ ! آیا بازگشت نکرد ؟ آیا بر بالای منبر آشکارا توبه نکرد ؟ ! حضرت پیوسته با آنها با رفق و مدارا صحبت کرد تا این که خشم ایشان را فرو

نشاند .

آن گاه اهل مصر تقاضا کردند که حضرت وساطت کند تا عثمان عبدالله بن سعد بن ابی سرح ( 117 ) را از حکومت مصر عزل کند . اهل کوفه نیز چنین تقاضایی در مورد سعید بن عاص ( 118 ) ، و اهل نهروان در مورد ابن کریز ( 119 ) داشتند .

امیرالمؤ منین بر عثمان وارد شد و با او صحبت کرد تا او را به قبول تقاضای ایشان راضی نمود و عثمان در آن موارد عهد و میثاق سپرد . حضرت به سوی قوم برگشت و آنها را از تضمین عثمان باخبر ساخت و مراقبت کرد تا آنها متفرق شدند و هر گروهی به وطن خود بازگشت .

اهل مصر در مسیر بازگشت خود با سواری شتابان مواجه شدند . چون دقت کردند دیدند غلام عثمان است که بر شتری از شتران او سوار است . چون از او بازجویی کردند ، گفت : عثمان مرا پی کاری فرستاده است ؛ و از جواب دادن امتناع می کرد . سرانجام فهمیدند که به مصر می رود و نامه ای همراه دارد . نامه را گشودند و دیدند که از عثمان است . به عبدالله بن ابی سرح به این مضمون : وقتی نامه من به تو رسید گردن عمرو بن بدیل و عبد الرحمن بلوی را بزن و دست و پای علقمه ، کنانه و ( 120 ) عروه را قطع کن . سپس بگذار در خون خودشان غوطه ور شوند . وقتی مردند آنها را بردار بکش .

چون چنین دیدند غلام را دستگیر کرده به سوی مدینه بازگشتند و در آن

جا با امیرالمؤ منین علیه السلام ملاقات و نامه را تقدیم کردند . حضرت با دیدن نامه نگران شد و نزد عثمان رفت و فرمود : مرا در کاری واسطه قرار دادی و من نهایت تلاش خود را کردم و برای تو خیرخواهی نمودم و تو را از دست آن گروه رهایی بخشیدم !

عثمان گفت : حالا چه شده است ؟

حضرت نامه را بیرون آورد و خواند . عثمان انکار کرد . حضرت فرمود : آیا این خط را می شناسی ؟ گفت شبیه است . حضرت فرمود : مهر را می شناسی ؟ گفت : مهر زده می شود ! فرمود : این شتر که در بیرون خانه است می شناسی ؟ گفت : شتر من است . ولی من دستور نداده ام کسی آنرا بگیرد و سوار شود .

فرمود : غلامت را چه کسی فرستاده است ؟ گفت : بدون دستور من فرستاده شده است . ( 121 )

حضرت فرمود : من دیگر کنار می کشم و تو خود می دانی با کار خودت و اصحاب و یاوران خودت .

حضرت به خانه رفت و در را به روی خود بست و به کسی اجازه ملاقات نداد . ( 122 )

امروز او را بکشیم مسلمانان محزون می شوند ، و دیگر این که ممکن است کار حکومت خود او نیز آشفته شود . بالاخره گفت که هرمزان مرد غریبی است که ولی ( دم که مطالبه خونش کند ) ندارد و من ولی کسی هستم که ولی نداشته باشد و نظر من عفو قاتل اوست .

حضرت فرمود : امام نمی تواند حدی را که حق مردم است عفو کند؛ و تو نمی توانی فرزند عمر را عفو کنی . اگر می خواهی قصاص را از دور کنی ، دیه اش را به مسلمانان که ولی هرمزان هستند بپرداز و همراه بیت المال در میان مستحقان تقسیم کن .

امیرالمؤ منین چون تعلل عثمان در اجرایی حد و امتناعش از انجام حکم خدا را ملاحظه کرد ، خطاب به او فرمود : در روز حساب خون هرمزان از تو مطالبه خواهد شد . و من قسم می خورم که اگر چشمم به عبیدالله بن عمر بیفتد ، علی رغم کسانی که نمی خواهند ، حق خدا را از او خواهم گرفت .

عثمان شبانه عبیدالله را خواست و به او گفت که از دست امیرالمؤ منین علیه السلام فرار کند؛ و او شبانه از مدینه خارج شد و عثمان نامه ای به او داد و در کوفه محلی را تیول او کرد که به کویفه ابن عمر مشهور شد و او در آنجا بود تا وقتی که حضرت علی علیه السلام به حکومت رسید . آن گاه به سوی معاویه فرار کرد و در جنگ بر ضد امیرالمؤ منین علیه السلام شرکت جست . ( 124 )

کوفه از ولید بن عقبه ( 125 ) ، حاکم کوفه ، به عثمان شکایت برده و شهادت دادند که ولید شراب خورده ، مست شده و نماز صبح را در حال مستی خوانده است . در محراب استفراغ کرده و در همانجا خوابیده و به جای قرائت قرآن ( در نماز ) شعر مشهوری را خوانده است .

عثمان ناراحت شد و به شهود تندی کرد و دستور داد آنها را بزنند . کوفیان از رفتار عثمان به امیرالمؤ منین علیه السلام شکایت کردند .

حضرت بلند شد و نزد عثمان رفت . تا عثمان چشمش به آن حضرت افتاد ، گفت : پسر ابوطالب چه شده ؟ آیا کاری پیش آمده ؟

فرمود : بلی امر بزرگی اتفاق افتاده است .

گفت : چیست ؟

فرمود : حدود الهی را تعطیل کرده و شهود را تنبیه کرده ای ؟

گفت : نظر تو چیست ؟

فرمود : نظر من این است که برادرت را بر کنار کنی و فرا بخوانی و حد را اقامه کنی .

گفت : در این باره فکر می کنم .

وقتی ولید جهت اقامه حد در مدینه حاضر شد ، عثمان در حال خشم تازیانه را در حضور صحابه انداخت و گفت : هر کدام از شما می خواهد ، بر برادرم اقامه حد کند . ایشان از این کار خودداری کردند . امیرالمؤ منین علیه السلام تازیانه به دست بلند شد . ولید متوجه گردید ، از جای خود حرکت کرد تا برود . امیرالمؤ منین سرعت کرد و او را گرفت . ولید به آن حضرت ناسزا گفت . حضرت نیز در جوابش آنچه مستحقش

بود بیان کرد و او را بازداشت تا حد بر او اقامه شود . عثمان ناراحت و به علی علیه السلام گفت : تو حق نداری او را باز داری و به او بد گویی .

حضرت فرمود : بلی من حق دارم او را جهت اقامه حد مجبور کنم و من نسبت به او بد نگفتم مگر بعد از این که او به باطل مرا فحش داد و من در جواب حقیقت را گفتم . سپس او را با تازیانه دو سر ، چهل تازیانه زد و هشتاد تازیانه حساب کرد . ( 126 ) .

هنگام رحلت هم او را بر نگرداند . دو یار تو نیز روش رسول خدا را در دور نگهداشتن او از مدینه در پیش گرفتند ، اما کار تو در برگرداندن حکم و پناه دادنش ، بر مسلمانان گران آمده است . او را از مدینه بیرون کن و روش رسول خدا / الله علیه و آله را در این زمینه ادامه بده .

عثمان گفت : یا علی تو منزلت این فرد را پیش من و این که عموی من است میدانی . رسول خدا او را شبانه از مدینه اخراج کرد به خاطر مطالب غیر صحیحی که به آن حضرت رسیده بود . پیامبر رحلت کرد ، ابوبکر و عمر نیز راءی او را اعمال کردند . اما نظر من این است که صله رحم کنم و حق عمویم را ادا نمایم ، عموی من هم بدترین اهل زمین نیست ، در میان مردم بدتر از او هم هستند .

امیر مؤ منان فرمود : و الله ، اگر او را در مدینه نگاه داری مردم درباره تو بدتر از این خواهند گفت . ( 127 )

که پیش از من به یگانگی خداوند ایمان آورده باشد ؟

گفتند : نه .

فرمود : آیا در میان شما کسی هست که پیش از من نماز خوانده باشد و به سوی دو قبله به جا آورده باشد ؟

گفتند : نه .

آیا در مʘǙƠشما کسی هست برادر رسول خدا باشد به جز من ؟

گفتند : نه .

آیا در میان شما پاکیزه ای به جز من وجود دارد که رسول خدا درب خانه اش را به سوی مسجد باز گذاشته باشد ؟ آن هنگام که درب منازل شما را به سوی مسجد بست و درب خانه مرا باز گذاشت و من با رسول خدا در منازل و مسجدش همراه بودم ؟

گفتند : نه .

آیا در میان شما کسی محبوبتر از من نزد خدا و رسولش وجود دارد ؟ که در روز خیبر فرمود : فردا پرچم را به دست کسی می سپارم که خدا و رسول را دوست دارد ، و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند .

گفتند : نه .

آیا در میان شما کسی جز من هست که پیش از نجوای با رسول خدا صدقه داده باشد ؟

گفتند : نه .

آیا در میان شما جز من کسی هست که مشرکان قریش و عرب را هلاک کرده باشد ؟

گفتند : نه .

آیا در بین شما از جهت خویشاوندی کسی نزدیکتر از من به رسول خدا هست ؟ کسی که آن حضرت او را به منزله نفس خودش و فرزندانش را فرزندان خودش تلقی کرد .

گفتند : نه .

آیا در میان شما کسی هست که همانند من همسری مثل فاطمه دختر رسول خدا و سرور زنان

عالم داشته باشد ؟

گفتند : نه .

آیا شما فرزندانی مثل حسن و حسین سرور جوانان بهشت و برادری مثل جعفر طیار و عمویی مثل حمزه سید الشهدا شیر خدا و رسول خدا دارید ؟

گفتند : نه .

آیا کسی از شما جز من متولی غسل پیامبر به همراه ملائکه بوده است ؟

گفتند : نه .

آیا در میان شما کسی جز من قرض ها و وعده های رسول خدا را ادا کرده است ؟

گفتند : نه .

حضرت در نهایت این آیه شریفه را قرائت فرمود : و ان اءذری لعله فتنه لکم و متاع الی حین ( 128 ) . ( 129 )

دارد . حق خویشی و حق ولایت . او در پیش ما از تو گله می کند که علی از من ایراد می گیرد و دستورات مرا رد می کند . ما برای خیر خواهی برای تو و برای جلوگیری از اتفاق ناگوار بین شما ، که برای هیچ کدامتان خوش نداریم ، پیش تو آمده ایم .

علی علیه السلام در پاسخ ، حمد و ثنای الهی به جا آورد و بر حضرت رسالت پناه درود فرستاد و سپس گفت : سوگند به خدا من اعتراض و ایراد بر او را دوست ندارم مگر این که از حقی که برای خداست امتناع کند و من نتوانم از گفتن سخن حق در آن باره خودداری کنم . به خدا سوگند تا آن جایی که امکان داشته باشد دست از او بر می دارم و کوتاه می آیم .

مغیرة که مرد جسور و بی شرمی بود گفت : یا دست بر می داری یا بر این کار مجبور می شوی ، زیرا عثمان نسبت به تو تواناتر است و این عده را احتراما فرستاده تا در پیش آنها علیه تو حجت و دلیلی داشته باشد .

امیرالمؤ منین فرمود : ای پسر ملعون ( 130 ) ابتر و بی ریشه و شاخه ، تو مرا مجبور می کنی ؟ ! سوگند به خدا ، کسی را که تو یاورش باشی خداوند عزیز نگردانیده است ؛ خارج شو خداوند خیرت ندهد ، آن گاه تلاش خود را به کار بند ، خدا به تو و اصحابت فرصت ندهد چنانچه بخواهید مرا فرصت دهید . ( 131 )

بر سر علی علیه السلام فریاد کشیدند که ای علی کار ما را فاسد کردی و مردم را بر ضد ما شوراندی . ای پسر ابوطالب ، زندگی را بر ما ناگوار کردی و کار ما را فاسد نمودی و خوبی های رئیس ما را زشت جلوه دادی .

حضرت فرمود : ای سفیهان ، شما می دانید که من در این کار دخالتی ندارم ، و من بودم که اهل مصر را از عثمان بازداشتم و کار او را بارها اصلاح کردم ، تقصیر من چیست ؟ !

سپس حضرت از ایشان کناره گرفت و عرض کرد : خدایا من از آنچه می گویند و از خون عثمان چنانچه برایش اتفاقی بیفتد مبرا هستم . ( 132 )

قاتلان رئیس ما را مجازات کنی .

حضرت غضبناک شد و فرمود :

اما این که گفتی من شما را دچار ناراحتی و ناخشنودی کردم ، باید بگویم ، این حق بود که شما را گرفتار کرد ، اما این که جرم ها و خطاهای شما در گذرم ، این در اختیار من نیست که از حق الله بگذرم ، نه در مورد شما و نه دیگران . اما این که اموالی که در دست شما است نگیرم . آنچه برای خدا و مسلمانان است عدالت در آن باره شامل شما هم می شود . اما مجازات قاتلان عثمان . اگر امروز کشتن آنها بر من لازم شود فردا باید با آنها بجنگم ! لیکن بر من است که شما را بر کتاب خدا و سنت پیامبر وا دارم و آن کس که حق بر او سخت باشد ، باطل بر او سخت تر خواهد بود . و اگر دلتان می خواهد به هر جایی که دوست دارید بپیوندید . مروان گفت : بیعت می کنیم و پیش تو می مانیم تا ببینیم چه می شود . ( 133 )

فکر کردم دیدم اشتباه است و رای و نظر تو صحیح تر است .

حضرت فرمود : آنچه مقصود تو بود بر من نهان نیست در مرتبه اول تو خیر خواهی کردی و در مرحله دوم خیانت ورزیدی ! لیکن من برای صلاح و سود دنیا کاری را که موجب فساد دینم شود انجام نمی دهم . ( 134 )

با دستش بیعت کند یا با پشتش .

چون اگر هم بیعت بکند آن را خواهد شکست . سپس مروان بن حکم پیش آمد در حالی که به شخصی تکیه کرده بود . حضرت پرسید آیا زخمی هستی ؟ گفت : بلی یا امیرالمؤ منین ، و گمان می کنم که مرا خواهد کشت ! حضرت تبسم کرد و فرمود : نه و الله این زخم ها تو را نخواهد کشت و این امت از دست تو و فرزندانت روز سرخی را خواهند دید ، سپس مروان بیعت کرد و برگشت .

عبد الرحمن بن حارث بن هشام پیش رفت ، حضرت چون او را دید فرمود : به خدا سوگند ، تو و خاندانت صاحب آسایش و ثروت بودید ! و لیکن من از شما می گذرم ، اما بر من ناگوار بود که شما را در میان اینان می دیدم ، دوست داشتم این جریان بر غیر شما رخ می داد . عبد الرحمن عرض کرد : اکنون متاءسفانه این گونه شد . سپس بیعت کرد و برگشت . ( 135 )

. نزد وی رفته اجازه خواستیم . اجازه داد . وقتی در مقابلش قرار گرفتیم گوینده ما شروع به صحبت کرد . حضرت فرمود :

ساکت باشید من شما را کفایت می کنم ، من بشری هستم مثل شما ، اگر حق گفتم ، مرا تصدیق کنید ، و اگر باطل گفتم به خودم برگردانید .

شما را قسم می دهم به خدا ! آیا می دانید هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت کرد من نزدیک ترین فرد به آن حضرت و به مردم بودم ؟ گفتند : بلی ، فرمود : اما از من رو برگرداندید و با ابوبکر بیعت کردید . من خودداری کردم و نخواستم همگرایی مسلمین را بشکنم و میان جماعتشان تفرقه ایجاد کنم .

سپس ابوبکر پس از خود عمر را معرفی کرد . باز خودداری نمودم و مردم را تحریک نکردم ، در حالی که من می دانستم . من به خدا و رسولش و به مقام رسولش اولی ترم . صبر کردم تا عمر کشته شد و مرا یکی از شش نفر قرار داد . باز من دوست نداشتم تفرقه بیندازم .

آن گاه با عثمان بیعت کردید ، سپس بر او خرده گرفتید و او را کشتید ، و من در خانه نشسته بودم ، که آمدید با من بیعت کردید ، چنانکه با ابوبکر و عمر بیعت کردید پس چه شد که به آن دو وفادار ماندید و با من وفا نکردید ؟ ! و چه چیزی شما را از شکستن بیعت آن دو باز داشت و به شکستن بیعت من فرا خواند .

گفتیم : یا

امیرالمؤ منین همانند بنده صالح خداوند ، یوسف باش هنگامی که گفت : لا تثریب علیکم الیوم یغفر الله لکم و هو اءرحم الراحمین ( 137 )

حضرت فرمود : لا تثریب علیکم الیوم .

در میان شما کسی است که اگر با دستش با من بیعت کند با پشت بیعت شکنی خواهد کرد . منظور حضرت ، مروان بود . ( 138 )

ابن عمر نه حق را یاری کردند و نه باطل را مخذول و منکوب ساختند ( آیا تو هم مثل آنان می شوی ؟ ! ) . ( 141 )

الا بالله پیش رفت و بدون مهلت ضربتی به او زد که افتاد و در خون غلتید . آن گاه حضرت مبارز طلبید دو نفر دیگر به نوبت پیش آمدند و هر دو به درک واصل شدند . امیر مؤ منان باز هم مبارز خواست کسی پیش نیامد .

آن گاه ندا داد : ای گروه مسلمانان : الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمات قصاص فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم . . . ( 143 ) وای بر تو ای معاویه بیا با من مبارزه کن و مردم را برای آنچه بین ما است به کشتن مده .

عمر و عاص به معاویه گفت : فرصت را غنیمت شمار ، سه نفر از شجاعان عرب را کشته ( و خسته شده ) من امیدوارم که خدا تو را بر او پیروز گرداند ! معاویه گفت : وای بر تو عمرو ، سوگند به خدا مقصود تو این است که من کشته شوم و تو بعد از من به خلافت برسی ، دور شو ، کسی چون من فریب نمی خورد . ( 144 )

دانستید . پس بر او هجوم برده وی را به قتل رساندید . اکنون کشندگان او را به ما تسلیم کن تا قصاص کنیم ، و اگر می گویی تو نکشته ای پس از کار مردم کناره بگیر تا خودشان شور کنند و کسی را به اجماع برای ولایت خود برگزینند .

علی علیه السلام فرمود : مادر برایت مباد ! ولایت و کناره جویی از آن و دخالت در این کار به تو ارتباطی ندارد . ساکت شو . جایگاه تو اینجا نیست و این امور به تو نیامده است . حبیب برخاست و گفت : سوگند به خدا مرا در جایی که دوست نداری خواهی دید .

علی علیه السلام فرمود : تو کاره ای نیستی هر چند نیرو و لشکرت را هم فراهم کنی ! برو آنچه از دستت بر می آید انجام بده .

شرحبیل بن سمط گفت : من نیز اگر صحبت کنم همانند سخنان رفیقم را خواهم گفت ، آیا برای من غیر از این جوابی داری ؟

علی علیه السلام فرمود : غیر از جوابی که به او دادم جوابی برای تو و رفیقت دارم . پس ، حمد و ثنا به جا آورد و گفت : اما بعد ، همانا خداوند ، پیامبر صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد و به وسیله او مردم را از گمراهی نجات بخشید و از هلاکت دور کرد و جدایی ها را به هم پیوست . آن گاه خداوند او را به سوی خود پذیرفت در حالی که حضرتش وظیفه خود را ادا کرده بود . . . .

پس از ابوبکر و عمر

، عثمان عهده دار امور مردم شد ، و کارهایی انجام داد که مردم بر او ایراد گرفتند و به سویش رفته او را کشتند .

آنگاه مردم به سوی من که از کارشان کناره گرفته بودم آمدند و گفتند بیعت ما را بپذیر چون امت به غیر تو راضی نیست و ما می ترسیم اگر نپذیری مردم متفرق و گروه گروه بشوند ، پس بیعت را پذیرفتم و جز به مخالفت دو نفر ( طلحه و زبیر ) که با من بیعت کردند و معاویه نیم اندیشیدم . معاویه ای که سابقه ای در دین و پیشینه ی راستین در اسلام ندارد . آزاد شده فرزند آزاد شده است و حزبی از احزاب ، که پیوسته خود و پدرش با خدا ، پیامبر و مسلمانان دشمنی ورزیدند تا آن که از روی ناچاری پذیرای اسلام گشتند .

جای شگفتی است همراهی و پیروی شما نسبت به او ، در حالی که اهل بیت پیامبرتان را رها کرده اید؛ اهل بیتی که جدایی از آنها و مخالفت با ایشان برای شما سزاوار نیست و نه این که دیگران را با آنها برابر شمارید . من شما را به کتاب خدای عزوجل و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و از بین بردن باطل و احیای معالم دین دعوت می کنم . این سخنان را می گویم و برای خود و هر مؤ من و مسلمانی استغفار می کنم .

شرحبیل و معن بن یزید گفتند : آیا گواهی می دهی که عثمان مظلوم کشته شد ؟

حضرت فرمود : من این را نمی گویم . آن دو گفتند

: هر کس شهادت ندهد که عثمان مظلوم کشته شده است ، ما از او بیزار هستیم . سپس بلند شدند و رفتند . حضرت این آیه شریفه را قرائت کرد : همانا تو نمی توانی هر که را دوست داری راهنمایی کنی ، لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایی می کند ، و او به راه یافتگان داناتر است . ( 148 )

سپس رو به یاران خود کرد و فرمود : تلاش اینها در گمراهیشان از تلاش شما در حقتان و اطاعت امامتان ، بیشتر نباشد . ( 149 )

این رو اطراف قضیه را بررسی کردم تا به این نتیجه رسیدم که دو راه بیشتر وجود ندارد :

یا جنگ یا انکار آنچه خداوند بر محمد صلی الله علیه و آله نازل فرموده است . همانا خداوند از دوستانش خشنود نمی شود در صورتی که در روی زمین معصیت انجام گیرد و آنها سکوت و مداهنه کنند . به معروف و اندارند و از منکر باز ندارند . از این رو من جنگ را برای خود از چاره جویی درباره زنجیرهای دوزخ آسان تر یافتم . ( 150 )

و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد . ( 151 )

سعد گفت : یا علی به من شمشیری بده که کافر را از مؤ من باز شناسد . من می ترسم مؤ منی را بکشم و در نتیجه داخل آتش شوم .

علی علیه السلام فرمود : آیا نمی دانید عثمان پیشوایی بود که با او بیعت کرده بودید که از او بشنوید و اطاعت کنید . اگر او نیکوکار بود چرا او را واگذاشتید و اگر گناهکار بود چرا با او مقاتله نکردید ؟ ! اگر عثمان آنچه را انجام داده درست بود ، شما که پیشوایتان را یاری نکردید ستم کرده اید و اگر کارهایش خلاف بود باز شما ستم کرده اید ، چون کسانی را که امر به معروف و نهی از منکر کرده اند یاری نکرده اید . شما ( در کناره گیری از جنگ جمل و صفین ) که در رابطه با ما و دشمن ما به وظیفه الهی خود قیام نکردید ، نیز ستم روا داشتید چرا که خداوند می فرماید :

قاتلوا التی تبغی حتی تفی الی اءمر الله ( 152 ) ( با گروه متجاوز بجنگید تا به حکم خدا باز گردد ) .

آن گاه آنان را برگرداند و چیزی به ایشان عطا نکرد . ( 153 )

نزدیکتر هستم . من حق خود را طلب می کنم و شما بین من و حقم مانع می شوید و مرا از آن باز می دارید . چون حضرت با دلیل و برهان او را در میان گروه حاضران منکوب ساخت . مبهوت شد به گونه ای که نمی دانست چه بگوید . ( 154 )

بازگشت به دین خدا خواهند زد آن چنان که شما در آغاز آنان را برای پذیرش دین زدید .

مغیره ضبی گوید : امیرالمؤ منین نسبت به موالی ( عجم ها ) تمایل داشت و به آنها مهربان بود بر عکس عمر که شدیدا از آنها دوری می کرد . ( 157 )

از تشنگی می کشند ، اما مرگ با سلاح بهتر است . حضرت بیرون آمد و در حالی که دست در دست مسور بن مخرمه زهری ( 160 ) داشت به منزل طلحه رفت . طلحه خوش آمد گفت و احترام کرد . علی علیه السلام فرمود : عثمان به من رسانده که شما او را از تشنگی می کشید و این خوب نیست و او کشته شدن با سلاح را ترجیح می دهد . من با این که تصمیم گرفته بودم بعد از جریان اهل مصر کسی را از عثمان باز ندارم ، اما دوست می دارم که او به آب برسانید تا سپس ببینید نظرتان چیست .

طلحه گفت : نه به خدا سوگند ، چشم او روشن نخواهد شد و نخواهیم گذاشت بخورد و بیاشامد .

حضرت فرمود : من گمان نمی کردم شخصی از قریش تقاضای مرا رد کند . این طلحه ، از این کار دست بردار .

گفت : یا علی تو در این زمینه کاره ای نیستی .

امیرالمؤ منین خشمگین برخاست و فرمود : ابن حضرمیه ( طلحه ) به زودی خواهد فهمید که من کاره ای هستم یا نیستم . ( 161 )

83 طلحه و زبیر نخستین بیعت کنندگان

هنگامی که امیرالمؤ منین علیه السلام برای امتناع از پذیرش بیعت به اطراف مدینه پناه برده بود ، طلحه و زبیر بر آن حضرت وارد شدند و گفتند : دستت را بده تا با تو بیعت کنیم ، زیرا مردم به غیر تو راضی نمی شوند . حضرت فرمود : من نیاز به این کار ندارم . من وزیر و مشاور شما

باشم بهتر از این است که امیر شما باشم . گفتند : مردم غیر تو را انتخاب نمی کنند و جز به تو تمایلی ندارند . دست بازکن تا در بیعت تو نخستین کس باشیم .

فرمود : بیعت من پنهانی نمی شود . صبر کنید تا به مسجد بروم . گفتند : ما در اینجا بیعت می کنیم ، سپس در مسجد نیز بیعت را تکرار می کنیم .

آنان به عنوان اولین کسان بیعت کردند و در مسجد نیز همراه مردم دست بیعت دادند ، که باز هم نخستین بیعت کننده طلحه بود . ( 162 )

84 شرط طلحه و زبیر در بیعت

طلحه و زبیر به امیرالمؤ منین علیه السلام گفتند : ما با تو بیعت می کنیم به این شرط که در این کار با تو شریک باشیم .

فرمود : نه ، بلکه ( 163 ) شما باید با کمک خویش مرا نیرو ببخشید و هنگام ناتوانی و سختی یاورم باشید .

85 خودداری امیرالمؤ منین از پذیرش بیعت

پس از مرگ عثمان شهر مدینه امیری نداشت جز غافقی ( 164 ) که فرمانده مصریان بود مردم به دنبال کسی بودند که مسؤ ولیت را بپذیرد ولی پیدا نمی کردند .

مصریان به سراغ علی علیه السلام می رفتند و آن حضرت خود را از ایشان مخفی می کرد و به اطراف مدینه پناه می برد و چون او را می یافتند ، امتناع می کرد و نمی پذیرفت .

ابن ابزی ( 165 ) می گوید : به خشم خود دیدم و به گوش خود شنیدم هنگامی که مردم در کنار بیت المال اجتماع کردند ، علی

علیه السلام به طلحه گفت : دست خود را باز کن تا با تو بیعت کنم ، طلحه گفت تو به این کار سزاوارتری ، علاوه بر این علاقه ای که مردم نسبت به تو دارند به من ندارند ، حضرت فرمود : ما از غیر تو واهمه نداریم ، طلحه گفت : نترس به خدا از جانب من تهدید نمی شوی !

سپس عمار یاسر و ابو هیثم بن تیهان و دیگر صحابه و بزرگان انصار اصرار کردند ، باز هم امیرالمؤ منین زیر بار نرفت و فرمود :

شما ملاحظه کردید که با من چگونه رفتار شد و از نظر و راءی مردم آگاه شدید ، من نیازی به آنها ندارم .

سرانجام مردم و صحابه چون کسی را جز علی بن ابی طالب علیه السلام شایسته این مقام پیدا نکردند ، بر اصرار خود افزوده ، نظارت بر کارشان را خواستار شده و بیعت و اطاعت خود را ارزانی داشتند . حضرت فرمود : غیر مرا بجویید . گفتند : ترا به خدا ! آیا فتنه را نمی بینی ؟ آیا نمی ترسی که این امت نابود شود ؟ چون اصرار از حد گذشت ، حضرت فرمود : من اگر بپذیرم بر آنچه می دانم شما وادار می کنم . ولی اگر مرا رها کنید مانند یکی از شماها هستم . گفتند : ما به حکم تو راضی شدیم ، و مخالفی در میان ما نیست پس آنچه نظر و راءی تو است ما را به آن وادار . آنگاه مردم بیعت کردند . ( 166 )

86 ناخشنودی طلحه و زبیر از مساوات در تقسیم

بیت المال

حضرت امیرالمؤ منین علیه السلام ، عمار یاسر و عبیدالله بن ابی رافع ( 167 ) و ابو هیثم بن تیهان ( 168 ) را ماءمور کرد مالی را بین مسلمانان قسمت کرده و با رعایت عدالت کسی را بر دیگری ترجیح ندهند . آنها حساب کردند . دیدند به هر کدام از مسلمانان سه درهم می رسد . آن گاه پرداخت را شروع کردند . طلحه و زبیر هر کدام با پسرشان آمدند . به آنها هم نفری سه درهم دادند . آنها گفتند : عمر به ما این گونه عطا نمی داد ، آیا این نحوه تقسیم تصمیم خودتان است یا این که صاحبتان ( علی علیه السلام ) دستور داده است ؟ گفتند : فرمان امیرالمؤ منین است .

طلحه و زبیر سراغ امیرالمؤ منین را گرفتند و او را در مزرعه اش یافتند که در زیر آفتاب ایستاده بود و بر کار عمله ای که داشت نظارت می کرد .

آن دو خطاب به حضرت گفتند : صلاح می دانی که با هم زیر سایه برویم فرمود : بلی .

گفتند : ما پیش کارگزارانت رفتیم به ما هم مثل سایر مردم پرداخت کردند . فرمودند : شما چه می خواهید ؟ گفتند : عمر به ما این گونه عطا نمی داد . فرمود : رسول الله صلی الله علیه و آله چگونه عطا می داد . ساکت شدند . حضرت فرمود : آیا رسول خدا بیت المال را بین مردم مساوی و بدون تبعیض تقسیم نمی کرد ؟ گفتند : چرا . فرمود : آیا سنت و روش رسول خدا برای پیروی

سزاوارتر است یا روش عمر ؟ گفتند : سنت رسول خدا ، ولیکن یا امیرالمؤ منین ما درای سابقه و شاءن و موقعیت هستیم و خویشاوندیم . اگر صلاح بدانی ما را با مردم مساوی قرار ندهی ، چنین کن .

فرمود : سابقه من بیشتر است یا سابقه شما ؟ گفتند : سابقه تو . فرمود : خویشاوندی من نزدیکتر است یا خویشاوندی شما ؟ گفتند : خویشاوندی شما . فرمود : موقعیت و شاءن شما بزرگتر است یا موقعیت من ؟

گفتند : بلکه شما یا امیرالمؤ منین .

فرمود : سوگند به خدا من و این کارگرم با دست اشاره به کارگری که مقابلش کار می کرد نمود در این مال مثل هم و به یک منزلت هستیم .

گفتند : ما برای کار دیگری هم آمده بودیم . فرمود : چیست ؟

گفتند : تصمیم عمره داریم ، آمدیم اجازه بگیریم . فرمود : بروید شما قصد عمره ندارید ، همانا من از جریان کار شما آگاه شده ام و محل کشته شدن شما به من نشان داده شده است !

آن دو از نزد حضرت بیرون آمدند در حالی که حضرت به گونه ای که آنها می شنیدند ، این آیه شریفه را تلاوت کرد : فمن نکث فانما ینکث علی نفسه و من اوفی بما عاهد علیه الله فسیؤ تیه اءجرا عظیما

( پس هر که پیمان شکنی کند ، تنها به زیان خود پیمان می شکند ، و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند به زودی خدا پاداش بزرگ به او می بخشد ) . ( 169 )

87 گلایه طلحه و

زبیر و اعتراض به مساوات در تقسیم

طلحه و زبیر بعد از این که با علی علیه السلام به عنوان بیعت شد از آن حضرت گلایه کردند که چرا در کارها با آنها مشروت نمی کند و از آنها مدد نمی جوید ( و اموال را به مساوات تقسیم می کند . )

حضرت فرمود : از اندک اظهار نارضایتی کردید و بسیار را پشت سر انداختید . آیا نمی گویید چه حقی را از شما بازداشته ام و در چه نصیب و بهره ای خود را بر شما برتری داده ام ؟ یا در چه حق و دعوایی که یکی از مسلمانان به من مراجعه کرده ضعف نشان داده یا حکم آن را نداشته یا اشتباه کرده ام ؟

به خدا قسم در خلافت راغب و به حکومت مایل نبودم ، شما مرا دعوت کردید و مرا به آن وادار نمودید . و چون خلافت به من رسید به کتاب خدا نظر کردم و از آنچه برای ما مقرر فرموده و ما را به حکم کردن طبق آن دستور داده ، تبعیت کردم و به سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله نظر کردم و پیروی نمودم .

بنابراین در این مورد به راءی شما و غیر شما نیازی نداشتم و مساءله ای پیش نیامد که حکم آن را ندانم تا با شما و دیگر برادران مسلمانم مشورت کنم ، و اگر چنین می بود از شما و دیگران رو نمی گردانیدم .

اما این که گفتید : چرا در تقسیم بیت المال به مساوات رفتار کرده ام . این حکمی نبوده که من به راءی خود صادر

کرده و مطابق خواسته دلم انجام داده باشم . بلکه من و شما می دانیم که این همان دستور العملی است که رسول خدا آورده و انجام داده و در آنچه خداوند سهم بندی آن را مشخص نموده و حکم آن را صادر کرده به شما نیازی نداشتم .

پس و الله شما و غیر شما در این مورد حق اعتراض بر من ندارید . خداوند دل های ما و شما را به حق متوجه کند و به ما و شما صبر و استقامت الهام نماید . سپس فرمود : خدای رحمت کند آن شخص را که وقتی حقی را ببیند یاری کند و چون ستمی را ببیند از آن باز دارد و یاور حق و صاحب حق باشد . ( 170 )

88 انتظارات نابجای طلحه و زبیر

طلحه و زبیر که سر سختانه با عثمان مخالفت نموده و حتی او را از دسترسی به آب محروم کردند ، امیدها و انتظاراتی داشتند .

ولی چون عموم مردم به جانب امیرالمؤ منین علیه السلام متمایل شدند آن دو نیز اظهار موافقت کردند . حتی در این کار شتاب نمودند تا بدینوسیله بتوانند در نزد امیر علیه السلام مقامی کسب کرده و به برخی از آرزوهایشان برسند .

از این رو بعد از اتمام بیعت و استقرار حکومت امیرالمؤ منین علیه السلام ، با حضرت ملاقات کرده طلحه حکومت عراق و زبیر حکومت مصر را طلب نمود . حضرت تقاضای آنها را نپذیرفت . آن ها خشمگین بیرون آمدند و فهمیدند امیرالمؤ منین آنچنان است که از پیش گمان می کردند . دو سه روز صبر کردند باز به سراغ

حضرت رفتند و اجازه خواستند . حضرت در بالا خانه بود و اجازه فرمود . آن دو بالا رفتند و در مقابل آن حضرت نشستند و گفتند : یا امیرالمؤ منین تو به وضع زمانه آگاهی و گرفتاری های ما را می دانی . ما به محضر شما آمدیم تا چیزی به ما عطا کنی تا امورمان را اصلاح و دیون و حقوقی که به عهده ما است ادا کنیم .

امیرالمؤ منین فرمود : از مال من در ینبع اطلاع دارید . اگر می خواهید آن مقدار که ممکن است از آن برایتان بنویسم ؟

گفتند : ما نیازی به مال شما نداریم .

فرمود : پس چه کنم ؟

گفتند : از بیت المال چیزی به ما بده که ما را کفایت کند .

فرمود : سبحان الله ! من چه اختیاری در بیت المال دارم . این مال مسلمانان است و من نگهبان و امین آنها هستم . اگر می خواهید بالای منبر بروم و تقاضای شما را مطرح کنم اگر پذیرفتند پرداخت می کنم اما من خود راهی به این کار ندارم ، بیت المال متعلق به همه مسلمانان حاضر و غائب می باشد ولیکن من عذرم را روشن کردم .

گفتند : ما کسی نیستم که شما را به این کار وا داریم . اگر همه این کار را بکنیم مسلمانان اجازه نمی دهند .

فرمود : پس من چه کنم ؟

گفتند : مطلب شما را شنیدیم . سپس پائین آمدند . خادمه حضرت شنید که می گفتند : سوگند به خدا ما با دل هایمان بیعت نکردیم بلکه با زبان بیعت نمودیم . حضرت آیه شریفه

را قرائت کرد : ان الذین یبا یعونک . . . ( 171 ) کسانی که با تو بیعت می کنند همانا با خدا بیعت می کنند ، دست خدا بالای دست ایشان است هر کس بیعت شکند بر خود شکسته است ، و کسی که وفا کند به عهد خود با خدا ، پس به زودی خداوند پاداش بزرگ به او خواهد داد . ( 172 )

89 در خواست اجازه برای سفر عمره و عزم پیمان شکنی

طلحه و زبیر تا دو روز پس از ماجرای پیشین اقدامی نکردند ، تا این که از موضع عایشه و اجتماع کارگزاران عثمان در مکه با اموالی که از محل حکومت خود دزدیده بودند و نیز پیوستن مروان به آنها با خبر شدند . باز در خلوت با امیرالمؤ منین علیه السلام ملاقات کرده برای رفتن به عمره اجازه خواستند . حضرت اجازه نفرمود .

گفتند : ما مدتی است به سفر عمره نرفته ایم اجازه بفرمایید .

فرمود : سوگند به خدا شما قصد عمره ندارید . شما عزم پیمان شکستن و رفتن به بصره را دارید .

گفتند : خدایا ما را ببخش ! ما جز عمره قصدی نداریم .

حضرت فرمود : به خدای بزرگ قسم یاد کنید که امور مسلمین را به زیانم تباه نسازید ، بیعت نشکنید و فتنه انگیزی نکنید .

آن دو زبان گشودند و سوگندهای اکید یاد کردند . هنگام خروج از محضر امیرالمؤ منین علیه السلام ، با ابن عباس رو به رو شدند . ابن عباس گفت : امیرالمؤ منین به شما اجازه فرمود ؟ گفتند : بلی .

ابن عباس به حضور امیرالمؤ

منین علیه السلام رسید . حضرت پرسید : ابن عباس چه خبر ؟ گفت : طلحه و زبیر را دیدم .

فرمود : آن دو اجازه عمره خواستند ، من هم بعد از این که قسمشان دادم و تعهد مستحکم از ایشان گرفتم که بیعت نشکنند و فساد انگیزی نکنند ، اجازه دادم . سوگند به خدا ای ابن عباس ، اینان جز فتنه قصدی ندارند . گویا می بینم به مکه رفته اند و برای جنگ با من کمک می جویند . چون یعلی بن منیه ( 173 ) خائن فاجر ، اموال عراق و فارس را به مکه برده تا در این راه هزینه کند ، و این دو تن به زودی در کار من فساد انگیزی خواهند کرد و خون شیعیان و یاوران مرا خواهند ریخت .

ابن عباس گفت اگر مساءله این طور است چرا اجازه دادی ؟ و چرا محبوسشان نکردی ؟ و به زنجیر نکشیدی ؟ و مسلمانان را از شر ایشان ایمن نگردانیدی ؟ حضرت فرمود : ابن عباس به من می گویی آغاز گر ستم باشم و قبل از نیکی کردن ، بدی کنم و به ظن و تهمت مجازات و پیش از ارتکاب جرم مکافات کنم . هرگز ! سوگند به خدا هرگز از رویه حکومت به عدل و کفتار به حق که خدا از من پیمان گرفته ، عدول نخواهم کرد . ابن عباس ! من به آن دو اجازه دادم و آگاهم چه خواهند کرد . و لیکن از خدا در پیروزی بر ایشان یاری خواستم . و الله من آن دو را خواهم کشت و

آنان به آروزیشان نخواهند رسید . چرا که خداوند آنها را به جهت ستمشان بر من و شکستن بیعت خواهد گرفت . ( 174 )

90 واگذاری حکومت یمن و یمامه به طلحه و زبیر

در برخی نقل ها آمده است که علی علیه السلام پس از رسیدن به خلافت ظاهری ، حکومت یمن را به طلحه و یمامه ( 175 ) و بحرین را به زبیر واگذار کرد و فرمان نامه حکومت را نوشت و به آنان داد . آن دو گفتند : اینک صله رحم کردی .

حضرت فرمود : شما را به ولایت امور مسلمانان برگزیدم ! آن گاه فرمان نامه را از ایشان پس گرفت . آن دو ناراحت شدند و گفتند : دیگران را بر ما ترجیح دادی .

حضرت فرمود : درباره شما دو نفر تصمیماتی داشتم ولی حرص و از شما عقیده ام را تغییر داد . ( 176 )

91 ملاقات امیرمؤ منان با زبیر در بین دو صف و پشیمانی زبیر

در جریان جنگ جمل امیرالمؤ منین علیه السلام سر برهنه و بدون سلاح بیرون آمد و مکرر زبیر را فرا خواند .

زبیر زره پوشیده و مسلح بیرون آمد . حضرت فرمود : ای ابو عبدالله ، به جانم سوگند سلاح فراهم کرده ای و چه خوب ! آیا در پیشگاه خداوند هم عذری مهیا کرده ای ؟ !

زبیر گفت : بازگشت ما به سوی خداست ( 177 ) . حضرت فرمود : در آن روز خداوند جزای شایسته آنان را به طور کامل می دهد و خواهند دانست که خداوند همان حق آشکار است ( 178 ) .

سپس فرمود : ای

زبیر تو را فرا خواندم تا حدیثی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله به من و تو فرمود یادآور شوم . آیا به خاطر داری روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را دید که با من معانقه می کردی ، پس به تو فرمود : آیا او را دوست داری ؟ و تو گفتی چرا دوست نداشته باشم ، او برادرم و پسر دایی ام می باشد . آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : همانا تو با او ستیز خواهی کرد در حالی که ستمگری !

زبیر گفت : انا لله و انا الیه راجعون به یادم آوردی آنچه را روزگار از خاطرم برده بود . پس به حالت پشیمانی و سکوت به سوی یارانش بازگشت . امیرالمؤ منین نیز خوشحال و مسرور به سوی اصحاب بازآمد . یارانش گفت : یا امیرالمؤ منین بدون زره و سلاح مقابل زبیر که پوشیده از سلاح است و تو شجاعت او را می دانی قرار می گیری ؟ حضرت فرمود : او قاتل من نیست . مرا مردی گمنام از خاندانی پست و حقیر غافلگیرانه ، در غیر میدان جنگ و آوردگاه مردان ، خواهد کشت . ( 179 )

92 عفو عایشه و اعزام او به مدینه

وقتی آتش جنگ جمل فرو نشست حضرت به سوی هودج عایشه آمد و با نیزه بر آن زد و فرمود : ای خواهر ارم ( عایشه ) ! کار خدا را چگونه دیدی ؟ !

عایشه گفت : چیره شدی ، در گذر و عفو کن .

حضرت به محمد بن ابی بکر فرمود

: خواهرت را همراهی کن و به بصره ببر .

محمد او را در خانه صفیه دختر حارث بن طلحه وارد کرد . چند روز در آنجا ماند . سپس امیرالمؤ منین دستور حرکت صادر کرد . عایشه چند روز مهلت خواست ، و حضرت مهلت داد . چون مهلت سر آمد ، حضرت او را همراه عده ای از زنان و مردان به سوی مدینه گسیل داشت . ( 180 )

به آنها از تو داناترم ، شاید آنچه را اکنون در نظر خود منکری بازشناسی و آنچه را نسبت به آن جاهلی ، درک کنی و آگاه شوی .

گفت : پس من پیش تو باز می گردم .

حضرت فرمود : شیطان تو را نفریبد و نادانی سبک و بی مقدارت نکند سوگند به خدا اگر طالب رشد و نصیحت باشی و از من بپذیری تو را به راه رشد هدایت می کنم .

آن بد بخت همان شب از کوفه خارج شد و بر نگشت . ( 182 )

94 بی تقوایی خریت بن راشد

وقتی خریت بن راشد کشته شد و خبر به حضرت علی علیه السلام رسید ، فرمود : مادر برایش بگرید ، چقدر عقلش ناقص و نسبت به پروردگارش گستاخ بود . زیرا او یک مرتبه پیش من آمد و گفت در میان اصحابت کسانی هستند که واهمه دارم از تو جدا شوند ، نظر تو درباره آنان چیست ؟

گفتم : من با اتهام کسی را نمی گیرم و از روی گمان کسی را تعقیب نمی کنم و جز با کسی که با من مخالفت و دشمنی کند نمی جنگم . آن هم پس از این که او را بخوانم و حجت را بر او تمام کنم . اگر توبه کرد و به سوی ما برگشت از او می پذیریم و او برادر ماست و اگر جز جنگ به چیزی رضایت نداد ، از خدا مدد می جوییم و با او نبرد می کنیم .

حضرت فرمود : مدتی از من دست برداشت تا این که مرتبه دیگر پیش من آمد و گفت : من

می ترسم عبدالله بن وهب راسبی ( 183 ) و زید بن حصین ( 184 ) کار تو را فاسد کنند ، من از آن دو مطالبی درباره تو شنیده ام که اگر به گوش تو رسیده بود از آنها جدا نمی شدی تا این که آنها را به قتل می رساندی یا در حبس ابد گرفتار می کردی .

حضرت فرمود : گفتم : من با تو درباره آنها مشورت می کنم ، نظر تو چیست ؟ گفت : نظر من این است که آنها را بخوانی و گردنشان را بزنی .

حضرت می فرماید : فهمیدم که او نه تقوا دارد و نه از عقل برخوردار است . آنگاه گفتم : سوگند به خدا من گمان نمی کنم تو فرد متقی و عاقل سودمند باشی ؛ و الله ، اگر من تصمیم بر قتل آنها داشتم سزاوار این بود که بگویی : پروا پیشه کن چرا کشتن آنها را حلال می شماری ، در حالی که نه کسی را کشته اند و نه با او ستیزه کرده اند و نه از طاعت تو خارج شده اند . ( 185 )

95 توجیه علی علیه السلام و بازگشت برخی از خوارج به سوی حضرت

در ماجراهایی که بعد از حکمیت پیش آمد امیرالمؤ منین علیه السلام سراغ یزید بن قیس اءرحبی ( 186 ) را گرفت . خوارج دور او را گرفته اند و او را بزرگ می شمارند .

حضرت بیرون آمد و به سوی خیمه یزید بن قیس رفت و در آنجا دو رکعت نماز به جا آورد . سپس ایشان را مورد خطاب قرار داد و

فرمود :

شما را سوگند می دهم آیا می دانید من بیش از شما حکمیت میان خود و شامیان و دست برداشتن از جنگ را ناخوش داشتم ؟ و شما را آگاه کردم که منظور ایشان از بلند کردن قرآن ها خدعه و فریب است . اما راءی و دستور من اطاعت نشد . آن گاه در عهدنامه حکمیت قید کردم که داوران آنچه را کتاب خدا احیاء کرده آنرا احیا کنند و آنچه را کتاب خدا نابود کرده ، از بین ببرند . پس اگر موافق قرآن حکم کردند ما حق مخالفت نداریم و اگر مخالفت کردند و لغزیدند ما از حکم آنها تبری می جوییم و ما در حقیقت قرآن را حکم قرار داده ایم نه مردان را .

گفتند : پس چرا در عهدنامه نامت را نوشتی و خود را امیرالمؤ منین نخواندی ؟ فرمود : وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله در جریان صلح حدیبیه ( 187 ) نوشت این مصالحه ای است میان محمد رسول الله و سهیل بن عمرو ، اهل مکه گفتند : اگر می دانستیم تو رسول خدا هستی با تو نمی جنگیدیم ! پس پیامبر نوشت : محمد بن عبدالله .

خوارج گفتند : گفتی آنچه گفت ، و از میان ما آنان که به حکمیت مایل بودند به سوی خدا توبه کرده اند و آماده نبرد با شامیان هستند و تو اگر توبه کنی همراه تو هستیم وگرنه از تو کناره جویی خواهیم کرد . حضرت فرمود : اءتوب الی الله و اءستغفره من کل ذنب . ( 188 ) آن گاه خطاب به ایشان فرمود

وارد شهرتان شوید خدای شما را رحمت کند . پس وارد شهر شدند و با آن حضرت برای بازگشت به جنگ بیعت کردند . ( 189 )

96 تشابه صلحنامه حدیبیه و قرار داد حکمیت در صفین

وقتی صلحنامه و عهدنامه حکمیت نوشته شد ، معاویه و شامیان از این که اسم علی علیه السلام با لقب امیرالمؤ منین باشد امتناع کردند و گفتند اگر ما می پذیرفتم که او امیرالمؤ منین است با او جنگ نمی کردیم .

امیرالمؤ منین علیه السلام یادآوری کرد . در صلح حدیبیه وقتی نوشته شد این آن چیزی است که محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و سهیل بن عمرو بر آن مصالحه کردند .

سهیل گفت : اگر من شهادت می دادم که تو رسول خدایی با تو جنگ نمی کردم علی علیه السلام گفت : من خشمگین شدم و گفتم : علی رغم تو او رسول الله است .

رسول خدا فرمود : آنچه می گوید آنرا بنویس ، همانا برای تو مثل این جریان واقع خواهد شد و تو خواهی پذیرفت در حالی که مجبور هستی . ( 190 )

97 اصرار بر قبول صلح و حکمیت و سپس اعتراض به آن

وقتی اشعث نامه صلح را میان صفوف لشکریان شام و عراق قرائت می کرد ، در گوشه و کنار لشکر عراق از جانب افرادی که پیشتر اصرار بر قبول درخواست معاویه و پذیرش حکمیت ابوموسی داشتند اعتراضاتی بلند شد که لا حکم الا لله نمی پسندیم افراد در دین خدا حکم کنند ، خداوند حکم خودش را در مورد معاویه و اصحابش امضا کرده یا بایدی کشته شوند

یا اینکه حاکمیت ما را بپذیرند . ما وقتی حکمیت را پذیرفتیم اشتباه کردیم و گمراه شدیم و الان توبه کردیم و بازگشتیم . ( و خطاب به علی علیه السلام گفتند : ) تو هم مثل ما توبه کن و الا ما تو برائت می جوییم .

علی علیه السلام فرمود : وای بر شما ! بعد از رضایت و بستن عهد و قرارداد برگردم ؟ آیا خداوند نمی فرماید : وفا کنید به عهد خدا وقتی معاهده کردید و سوگندها را پس از استوار کردن آنها نشکنید . . . ( 191 ) . ولی خوارج نپذیرفتند و از آن حضرت برائت جسته به او نسبت شرک دادند . ( 192 )

98 اصرار خوارج بر پیمان شکنی

گروهی از خوارج که در محلی به نام حروراء اجتماع کرده بودند به حضور علی علیه السلام آمدند و گفتند : در روز جمل بر چه مبنایی می جنگیدیم ؟ !

حضرت فرمود : بر مبنای حق . گفتند با اهل بصره چرا جنگیدیم ؟ فرمود : به جهت بیعت شکنی و یاغی بودن ایشان . گفتند : اهل شام چگونه بودند ؟ فرمود : اهل بصره و اهل شام تفاوتی ندارند . گفتند : پس چرا درخواست آتش بس معاویه را پذیرفتی ؟ فرمود : با من مخالفت کردید و من از فتنه ترسیدم . گفتند : پس به کار پیشین خود برگرد . فرمود من به آنها عهدی سپرده ام که مدت مشخصی دارد ، و تا مدت به پایان نیامده برای من جنگ با ایشان جایز نیست و با داوران شرط کرده ایم که مطابق کتاب

خدا حکم برانند . اگر این گونه کردند که من به امر حکومت از همه مردم سزاوارترم . گفتند : معاویه هم ادعایی مثل تو دارد سپس حضرت را ترک کردند . ( 193 )

99 پذیرش بیعت بر مبنای کتاب خدا و سنت پیامبر

مردم پس از جنگ صفین بر سرکوب خوارج اصرار می ورزیدند ولی همت و تصمیم امیرمؤ منان علیه السلام بعد از این که حکمیت به نتیجه نرسید . ادامه جنگ با معاویه و شامیان بود و در این مورد خطبه خواند و مردم را روشن کرد . مردم فریاد بر آوردند : یا امیرالمؤ منین ، ما یاران تو ایم هر کجا می خواهی ما را ببر با هر کسی که تو دشمن باشی ما دشمنی می کنیم . از این رو با حضرت بر مبنای تسلیم و رضایت بیعت کردند و حضرت کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله را شرط کرد .

مردی از طایفه خثعم ( برای بیعت ) پیش آمد ، حضرت فرمود : بیعت کن بر مبنای کتاب خدا و سنت پیامبر . آن مرد گفت : نه ولیکن بر مبنای کتاب خدا و سنت پیامبر و سنت ابوبکر و عمر بیعت می کنم . حضرت فرمود : سنت ابوبکر و عمر در کنار کتاب خدا و سنت پیامبر قرار نمی گیرد؛ آن مرد جز با سنت ابوبکر و عمر بیعت را نپذیرفت و علی علیه السلام هم جز بر مبنای کتاب خدا و سنت پیامبر بیعت را قبول نکرد . بعد از اصرار حضرت و امتناع او ، حضرت فرمود : سوگند به خدا

گویا می بینم در این فتنه به راه افتاده ای ، و گویا می بینم سم اسبان لشکرم چهره تو را شکافته اند !

بلی آن مرد به خوارج پیوست ، راوی می گوید : در روز نهروان کشته او را دیدم که زیر سم اسبان مانده و سر او شکافته بود ، یادم از سخن علی علیه السلام آمد گفتم : خدا خیرت دهد ای ابوالحسن ، لب ها را به سخنی نگشودی مگر این که همان گونه شد که فرمودی ! ( 194 )

100 امام علیه السلام از شهادت خود خبر می دهد

جماعتی از مردم بصره نزد علی علیه السلام آمدند؛ که از جمله آنان مردی از رؤ سای خوارج به نام جعد بن نعجه بود . او به حضرت ایراد گرفت که چرا جامعه بهتر نمی پوشد ؟ حضرت فرمود : این گونه لباس مرا از خود پسندی دورتر می دارد و برای تاءسی کردن مسلمانان به من شایسته تر است . آن خارجی گفت : از خدا بترس ، تو خواهی مرد ، علی علیه السلام گفت : خواهم مرد ؟ ! نه به خدا ، من کشته می شوم . ضربتی بر سرم فرود می آید و محاسنم به خونم خضاب می شود . این قضایی است که خواهد رسید و عهدی است دیرین ، و آن که دروغ بندد نومید شود . ( 195 )

بر تو ، آیا نبردی که من امیر و فرماندهش هستم فتنه است ؟ ! سوگند به آن که محمد صلی الله علیه و آله را به حق مبعوث کرد و او را سرفراز نمود ، من دروغ نمی گویم و به من هم دروغ گفته نشده است ، من گمراه نیستم ، مرا گمراه نیز نکرده اند و من اشتباه نکرده و منحرف نشده ام مرا به اشتباه نیز نینداخته اند . من برهان آشکاری از جانب پروردگارم درام که آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله ابلاغ کرده و پیامبر نیز برای من بیان نموده است ؛ و در روز قیامت فراخوانده می شوم در حالی که گناهی ندارم . اگر گناهی داشته باشم ، جنگ با آنها موجب بخشش گناهانم می شود . ( 196 )

مگر آن مقداری که در نبرد از آن سود جسته اند ( سلاح ، اسب و مانند آن ) .

پس آن چیزی را که نمی دانید رها کنید و به آنچه ماءمور می شوید ملتزم گردید . ( 198 )

جنگیدیم . اما زنها و بچه ها ، ما سلطه ای بر آنها نداریم چون مسلمان بوده و در دار هجرت قرار دارند و شما راهی برای آنها ندارید . آنچه در میدان جنگ آوردند و در نبرد با شما به کار گرفتند و آنچه در لشرگاه است ، از آن شما است . اما آنچه در خانه هایشان است ، میراث است ، که طبق حکم خداوند به فرزندانشان می رسد و زنان آنها ( یی که کشته شده اند ) باید عده نگهدارند و شما بر آنها و فرزندانشان راهی ندارید .

چون در این زمینه گفت و گو و مراجعه زیاد شد . حضرت با ناراحتی فرمود : پس تیرها ( ی قرعه کشی ) را بیاورید و قرعه بزنید ببینید عایشه در سهم چه کسی قرار می گیرد ، که او در راءس ( این فتنه ) است ؟ ! گفتند : استغفر الله ، از خدا بخشش می خواهیم ، حضرت فرمود : من نیز از خدا بخشش می خواهم . ( 201 )

عفو در پیشگاه رب العالمین پسندیده تراست .

حضرت فرمود : از شما در گذشتم ، از فتنه بپرهیزید . چون شما اولین کسان بودید که بیعت شکستید و اتحاد امت را شکافتید . از گناه خود برگردید و در پیشگاه خدای خود از روی اخلاص توبه کنید . ( 202 )

بر زمین نهاد . به خدا قسم یا امیرالمؤ منین برای ما مهم نیست چه کسی با حق عناد می ورزد ، پسر یا پدر . حضرت فرمود : ای عمار خدا ترا بیامرزد و جزای خیر دهد . ( 204 )

و آله جهاد کرد؛ ولیکن اینک کشته شدن و فرجام بد ! سپس به چهره زبیر نگاه کرد و فرمود : با رسول خدا مصاحب و خویش بودی ولیکن شیطان وارد دماغت شد و تو را به اینجا کشانید ! ( 206 )

ام !

حضرت جرعه ای آب به او نوشانید و بقیه را میان زره و تن او ریخت ، در حالی که خون از حلقه های زره بیرون می زد .

امیرالمؤ منین علیه السلام اندکی به او مهلت داد سپس فرمود : فرزندم به جناح چپ حمله کن . محمد بر جناح چپ لشکر معاویه یورش برد و آنها را کنار زد و با زخم هایی باز گشت در حالی که می گفت : آب ! آب ! پدر جان ! حضرت باز هم جرعه ای آب به او داد و بقیه را میان زره و بدن او ریخت و فرمود : بر قلب لشکر هجوم ببر . محمد به قلب لشکر دشمن حمله برد و افرادی از شجاعانشان را به هلاکت رساند . سپس برگشت در حالی که اشک می ریخت و زخم ها پیکر او را سنگین کرده بود . امیرمؤ منان بلند شد و میان دو چشم او را بوسید و خطاب به او فرمود : پدرت فدایت باد ، سوگند به خدا فرزندم با این جهادی که در پیش روی من انجام دادی مرا مسرور کردی ، چرا گریه می کنی ؟ از خوشحالی است یا از ناراحتی ؟ !

محمد گفت : چگونه گریه نکنم ، سه مرتبه مرا در معرض مرگ قرار دادی و خدا مرا حفظ کرد و اینک مشاهده می کنی که من مجروح هستم و هر وقت به سوی تو بازگشتم تا اندکی مهلت به من بدهی مهلت ندادی اما به دو برادرم ، حسن و حسین ، چیزی از کارهای جهاد را وا نمی گذاری . امیرالمؤ

منین علیه السلام روی او را بوسید و فرمود : تو ، فرزند من هستی و این دو فرزندان رسول خدا . آیا آنها را از کشته شدن محافظت نکنم ؟ محمد گفت : بلی پدر جان ، خداوند در مقابل هر آسیبی ، مرا فدایی تو و آن دو گرداند . ( 210 )

می شناسم ، هم در کودکی و هم در بزرگسالی با آنها مصاحب بودم . آنها شرروترین کودکان و بدترین مردان بودند . این که به قرآن دعوت می کنند این کلمه حقی است که باطل را از آن اراده نموده اند . به خدا سوگند بالا بردن قرآن ها به این معنی نیست که قرآن را می شناسند و به آن عمل می کنند بلکه خدعه و فریب است . بازوها و جمجمه هایتان را یک ساعت به من امانت دهید همانا حق به مقطع و موقعیت خود رسیده و چیزی نمانده که دنباله ظالمان بریده و قطع شود .

حدود بیست هزار زره پوش ، غرق در سلاح ، و شمشیر به دوش که چهره شان در اثر کثرت سجده سیاه شده بود ، به فرماندهی ، مسعر بن فدکی ، زید بن حصین ( 214 ) و تنی چند از قاریان ، که بعدا جزء خوارج شدند ، پیش آمدند و آن حضرت را امیرالمؤ منین نخواندند . بلکه به اسم خطاب کرده گفتند :

یا علی ! وقتی این گروه ترا به کتاب خدا فرا می خوانند اجابت کن وگرنه تو را می کشیم ، آنسان که عثمان را کشتیم ، سوگند به خدا اگر اجابت نکنی حتما این کار را انجام می دهیم .

امیرالمؤ منین علیه السلام فرمود : وای بر شما ! من اول کسی هستم که به کتاب خدا فرا خوانده ام و اول شخصی هستم که آن را پذیرفته ام . برای من جایز نیست و دینم اجازه نمی دهد که به کتاب خدا فرا خوانده شوم و آن

را نپذیرم . اصولا جنگ من با آن ها برای این است که به حکم قرآن ایمان بیاورند . چون آنها از فرمان خدا سر بر تافته اند و پیمان او را شکسته اند و کتابش را به دور انداخته اند . من شما را آگاه کردم که آنها با شما حیله کرده اند ، آنها عمل به قرآن را مقصود ندارند .

گفتند : بفرست اشتر برگردد ، مالک اشتر در صبح لیلة الهریر می خواست داخل لشکرگاه معاویه شود .

علی علیه السلام ، یزید بن هانی را به سراغ اشتر فرستاد که برگردد و او پیام حضرت را به اشتر رساند . اشتر گفت : به حضرت برسان ، موقعیت ایجاب نمی کند که در این ساعت مرا از جایگاهم دور سازی . من به پیروزی امیدوار شده ام ، عجله نکن . یزید بن هانی برگشت و جریان را باز گفت و این در حالی بود که صداها از جانب اشتر بلند شده و نشانه های فتح و پیروزی اهل عراق و شکست و عقب نشینی شامیان آشکار شده بود . قاریان گفتند : سوگند به خدا ، گمان می کنیم اشتر را فرمان به ادمه جنگ داده ای . حضرت فرمود : آیا شما دیدید که من با فرستاده ام مخفیانه سخن بگویم ؟

مگر نه این است که در حضور شما آشکارا و در حالی که شما می شنیدید با او حرف زدم ؟

گفتند : پس بفرست تا برگردد وگرنه از تو جدا می شویم .

حضرت خطاب به یزید بن هانی فرمود : وای بر تو ای یزید . به مالک بگو

برگردد که فتنه رخ داده است .

یزید پیام را رساند ، اشتر گفت : آیا به جهت قرآن بر سر نیزه کردن این گونه شده است . یزید گفت : بلی .

مالک گفت : والله وقتی قرآن ها را بالا بردند من به وقوع اختلاف و تشتت پی بردم . این از کارهای ابن نابغه ( عمروعاص ) است . سپس به یزید بن هانی گفت : وای بر تو ! نمی بینی دشمن چگونه گرفتار شده است ؟ نمی بینی چگونه خداوند به ما کمک می کند ؟ آیا سزاوار است این موقعیت را رها کنیم و بر گردیم ؟

فرستاده حضرت گفت : آیا دوست داری تو اینجا پیروز شوی و حضرت در جایگاه خودش حفاظت نشده و به دشمن تحویل داده شود ؟ ! اشتر گفت : سبحان الله من هرگز این را دوست ندارم .

یزید گفت : آنها به حضرت گفتند که به سراغ اشتر بفرست تا بیاید والاترا خواهیم کشت ، چنانکه عثمان را کشتیم یا این که تو را تسلیم دشمن می کنیم .

اشتر با ناراحتی تمام برگشت و بر سر آن گروه فریاد زد و ساده لوحی ایشان و حیله شامیان در حال شکست را یاد آور شد و به آنها گفت : به اندازه فاصله دو بار شیر دوشیدن به من مهلت دهید که من پیروزی را می بینم . گفتند : نه .

گفت : به اندازه یک تاخت اسب به من فرصت دهید . گفتند : نه .

هر چه اشتر ایشان را نصیحت کرد ، مؤ ثر واقع نشد . اشتر تندی کرد و به ایشان بد

گفت . آنان نیز چنین کردند و با اشتر درگیر شدند . تا اینکه امیرالمؤ منین علیه السلام بر سرشان فریاد زد و کوتاه آمدند .

اشتر گفت : یا امیرالمؤ منین لشکر را بر حمله به شامیان وادار که شامیان در حال شکستند .

قاریان فریاد کردند : علی ، امیرالمؤ منین ، حکمیت را پذیرفته به حکم قرآن راضی شده است و جز این نمی تواند بکند .

اشتر گفت : اگر امیرالمؤ منین راضی شده باشد من هم به آنچه آن حضرت رضایت دارد راضی هستم .

مردم می گفتند : امیرالمؤ منین راضی شده است ، امیرالمؤ منین پذیرفته است ، و این در حالی بود که حضرت ساکت بود و به زمین نگاه می کرد و کلمه ای سخن نمی گفت .

در این میان نامه هایی میان امیرالمؤ منین علیه السلام از یک سو و معاویه و عمروعاص از سوی دیگر رد و بدل شد .

اشعث بن قیس به حضور علی علیه السلام آمد و گفت : نمی بینم مگر این که مردم راضی شده اند و از این که دعوت به حکم قرآن را پاسخ مثبت داده اند خشنودند ، اگر خواسته باشی پیش معاویه بروم و مقصود و در خواست او را دریافت کنم .

امیرالمؤ منین فرمود : اگر می خواهی برو . اشعث پیش معاویه رفت و گفت : ای معاویه برای چه این قرآن ها را بالای نیزه ها بردید ؟ معاویه گفت : برای این که ما و شما به حکم قرآن مراجعه کنیم . یک نفر که مورد رضایت شما است بفرستید . ما هم یک نفر می

فرستیم و از آنها تعهد می گیریم که به حکم قرآن عمل کنند و از آن تجاوز ننمایند . سپس هر چه آن دو بر آن اتفاق کردند پیروی می کنیم . اشعث گفت : این مطلب حقی است و پیش امیرالمؤ منین برگشت و ماجرا را گفت .

شامیان گفتند ما به عمروعاص رضایت داریم و او را انتخاب می کنیم .

اشعث بن قیس و گروهی از قاریان که بعدا جزو خوارج شدند ، گفتند ما هم به ابوموسی اشعری ( 215 ) رضایت داریم و او را انتخاب می کنیم .

امیرالمؤ منین علیه السلام فرمود : من به ابوموسی رضایت ندارم و صلاح نمی دانم او این مسؤ لیت را به عهده بگیرد .

اشعث و قاریان گفتند : ما جز او به کسی رضایت نمی دهیم . چون او پیشتر ما را از آنچه پیش آمد بر حذر داشته بود .

امیرالمؤ منین فرمود : او مورد رضایت من نیست ، از من جدا شده و مردم را از یاری من باز داشته و فرار کرده است ، تا این که بعد از چند ماه من او را امان دادم ، لیکن من ابن عباس را بر می گزینم .

گفتند : برای ما تو و ابن عباس فرقی ندارید . ما کسی را می خواهیم که نسبت به تو و معاویه بی طرف باشد و به هیچ کدام نزدیکتر از دیگری نباشد .

امیرالمؤ منین فرمود : پس من اشتر را برگزیدم .

اشعث گفت : مگر آتش جنگ را کسی جز اشتر بر افروخته است ؟ و آیا جز در حکم اشتر هستیم ؟ علی علیه

السلام فرمود : حکم اشتر چیست ؟ اشعث گفت : این که ما با شمشیر آن قدر به همدیگر بزنیم تا این که آنچه تو و اشتر می خواهید تحقق پیدا کند .

در نقل دیگر آمده است که وقتی مردم حضرت را برای قبول حکمیت مجبور کردند ، حضرت فرمود : معاویه برای این کار مطمئن تر و مناسب تر از عمروعاص را ندارد و جز او را معرفی نمی کند؛ و در مقابل قرشی جز قرشی سزاوار نیست . شما هم به وسیله ابن عباس با او مقابله کنید ، چرا که عمروعاص هیچ گرهی نمی زند مگر این که ابن عباس آن را باز می کند و هیچ گرهی را نمی گشاید مگر این که ابن عباس آن را می بندد ، و هیچ امری را محکم نمی کند مگر این که ابن عباس آن را سست می کند و هیچ امری را سست نمی کند مگر این که ابن عباس آن را مستحکم می کند .

اشعث گفت : نه به خدا سوگند ، هرگز دو نفر مضری ( قریشی ) در این کار حکومت نخواهند کرد ، فردی از اهل یمن را قرار بده ، در صورتی که آنها فرد مضری قرار می دهند .

حضرت فرمود : می ترسم یمنی شما گول بخورد . چون عمروعاص اگر هوای نفسش در چیزی باشد خدا را در نظر نمی گیرد .

اشعث گفت : به خدا سوگند ، اگر نتیجه حکومت آنها به دلخواه ما نباشد ، در حالی که یکی از آنها یمنی است ، این برای ما محبوب تر است از این که

هر دو آنها مضری ( قرشی ) باشند و به دلخواه ما حکم کنند .

حضرت فرمود : پس ، جز به ابوموسی رضایت نمی دهید ؟

گفتند : بلی . فرمود : پس آنچه می خواهید انجام دهید . رفتند ابوموسی را که از جنگ کناره گرفته بود آوردند .

اشتر آمد و گفت : یا امیرالمؤ منین ، مرا در مقابل عمروعاص قرار بده . سوگند به خدایی که جز او معبودی نیست اگر چشمم به او بیفتد او را به قتل می رسانم .

سپس احنف بن قیس آمد و عرض کرد : یا امیرالمؤ منین با شخص حیله گری ( عمروعاص ) که در اول اسلام با خدا و پیامبر جنگیده ، مواجه شده ای ؛ و من این شخص ( ابوموسی ) را آزموده ام ، فرد ساده لوحی است و قبیله او با معاویه هستند ، او صلاحیت این کار را ندارد . اگر کسی را حکم قرار می دهی مرا قرار می دهی مرا قرار بده و اگر نمی پذیری که من حکم باشم . مرا فرد دوم یا سوم ( در هیاءت حکمیت ) قرار بده ، برای این که عمروعاص گرهی نمی زند مگر این که من آن را می گشایم و گرهی را باز نمی کند مگر این که آن را می بندم و گرهی دیگر به نفع تو می زنم که از اولی محکمتر باشد .

چون پیشنهاد احنف به مردم ارائه شد ، گفتند : جز ابوموسی را نمی پذیریم . ( 216 )

گفتند : اشتر به آنچه در این نامه نوشته شده راضی نیست و نظری جز جنگ با شامیان ندارد .

امیرالمؤ منین فرمود : بلی وقتی من راضی شوم اشتر راضی می شود . و من رضایت دادم ، شما هم راضی شدید و بازگشت بعد از رضایت ، و تبدیل و تغییر بعد از اقرار ، جایز و به صلاح نیست ، مگر این که معصیت خدا انجام گیرد و از آنچه در کتاب خدا است تجاوز شود .

اما آنچه گفتید که اشتر دستور مرا و آنچه من بر آن رضایت دادم ، وا نهاده است ، او از چنین اشخاصی نیست و من اشتر را چنین نمی شناسم . ای کاش در میان شما دو نفر مثل او بود ، بلکه کاش یک نفر در دشمن شناسی مثل او بود و نظر او را داشت ، که در آن صورت زحمت شما بر من اندک می گشت و من امیدوار می شدم که برخی کژی هایتان راست گردد . ( 217 )

هر وقت شاخی از آنها آشکار شود بریده خواهد شد ، تا این که آخرشان دزد و راهزن می شوند . ( 219 )

کنیم .

فرمود : شما خود را کفایت نمی کنید ( و از آزار باز نمی دارید ) چگونه دیگران را کفایت می کنید . اگر رعیتهای پیشین از ستم حکمرانشان شاکی بودند ، من از دست رعیت خود شاکی هستم . گویا من پیرو ، و ایشان پیشوا ، یا من فرمانبر و ایشان فرمانده اند .

پس از سخنان حضرت دو مرد پیش حضرت آمدند یکی از آنها گفت : من جز بر خود و برادرم تسلطی ندارم . به هر آنچه می خواهی ما را فرمان بده .

فرمود : کجا آنچه من می خواهم از شما دو نفر برآید ؟ ! ( 223 )

نمی برند و شما بدین وسیله روح و جسم خود را به زحمت وا می دارید . دیگر این کار را تکرار نکنید . اما این چهار پایان را اگر خواستید از شما می گیریم و از باب بدهی مالیاتی حساب می کنیم . و اما غذایی که فراهم کرده اید ، دوست نداریم چیزی را از اموال شما بدون پرداخت بهای آن بخوریم .

گفتند : یا امیرالمؤ منین قیمت می کنیم و بهای آن را می گیریم . فرمود : در این صورت قیمت واقعی آن را حساب نمی کنید و ما به کمتر از آن قناعت می ورزیم .

گفتند یا امیرالمؤ منین : ما دوستان و آشنایانی از عرب داریم ، آیا ما را از هدیه دادن و ایشان را از پذیرش آن باز می داری ؟ !

فرمود : همه عرب دوست شما هستند و برای کسی از مسلمانان سزاوار نیست هدیه شما را بپذیرد . اگر کسی از شما گرفت به ما اطلاع دهید . گفتند : یا امیرالمؤ منین ! ما دوست داریم هدیه و کرامت ما را بپذیری ، فرمود : وای بر شما ما غنی تر از شما هستیم . ( 226 )

به ذی قار رسیدیم و با حضرت ملاقات کردیم ، پرسید : بزرگ بنی راسب کیست ؟ گفتم : فلانی . پرسید : پس رئیس بنی قدامه کیست ؟ گفتم : فلانی . فرمود : آیا تو نامه های مرا به آن دو می رسانی ؟ گفتم : بلی . سپس فرمود : آیا با من بیعت نمی کنید ؟ آن دو پیرمرد که با من بودند بیعت کردند و من بیعت نکردم .

مردانی که آثار سجده در سیمای آنان مشخص و همراه حضرت بودند می گفتند : بیعت کن ، بیعت کن ، حضرت فرمود :

رهایش کنید . گفتم : مرا قبیله ام به عنوان خبرگیری فرستاده اند و من آنچه را دیده ام به اطلاعشان می رسانم . اگر بیعت کردند بیعت می کنم و اگر کناره جویی کردند من هم چنین کنم .

حضرت فرمود : اگر قبیله ات تو را برای یافتن آب و مرتع بفرستند و تو به نهر آب و مرغزاری برسی و قومت را خبر کنی ولی آنان از آمدن و استفاده خودداری کنند آیا تو خود نیز استفاده نمی کنی ؟

من یکی از انگشتان حضرت را گرفتم و گفتم : بیعت می کنم با تو که مطیع تو باشم ، مادامی که تو در طاعت خدایی و هنگامی که خدا را معصیت کردی پس اطاعتی نسبت به تو در گردن من نباشد .

حضرت با صدای کشیده فرمود : بلی ؛ و من به عنوان بیعت ، دست به دست حضرت زدم .

سپس حضرت به شخصی به نام محمد بن حاطب که در کناری بود توجه کرد و فرمود

: وقتی به سوی قبیله ات رفتی نامه ها و گفتار مرا به ایشان . آن شخص آمد و در حضور امیرالمؤ منین علیه السلام نشست و گفت : وقتی به سوی قبیله ام رفتم خواهند گفت که نظر صاحب تو درباره عثمان چیست ؟ کسانی که در اطراف حضرت بودند عثمان را ناسزا گفتند . دیدم که کارشان حضرت را خوش نیامد و پیشانی اش عرق کرد و فرمود : خودداری کنید . از شما که نمی پرسد . ( 227 )

من تمام شد نتوانستم از بیعت خودداری کنم ؛ و با آن حضرت بیعت کردم .

نام آن مرد کلیب جرمی گفته اند . ( 228 )

امثال این کار وادار مکن . ( 229 )

بچه ها می گذاشت و می گفت : پسرم علی را حلال کن .

چون خمیر آماده شد ، زن گفت : ای بنده خدا تنور را روشن کن حضرت تنور را روشن کرد و چون شعله آن به صورتش رسید .

فرمود : بچش ای علی این سزای کسی است که در حق بیوه زنان و یتیمان کوتاهی کند .

زنی از همسایگان حضرت را دید و شناخت و صاحب خانه گفت : وای بر تو ! این امیرالمؤ منین است !

زن چون متوجه شد با شتاب پیش آمد و گفت : وای ! چقدر از تو شرمنده ام ای امیرمؤ منان !

حضرت فرمود : بلکه من از این کوتاهی که در کار تو داشتم خجلم ای کنیز خدا . ( 230 )

انداخت و فرمود : اما مخنف بن سلیم و طایفه اش تخلف نکردند و مانند آن گروهی نبودند که خداوند می فرماید : و از شما کسی هست که پا سست می کند و چون مصیبتی به شما رسد می گوید : خدا به من رحم کرد که همراه آنان حاضر نبودم و چون به شما خیر و خوبی ای از خداوند برسد ، چنان که گویی بین شما و او هیچگونه دوستی نبوده است می گوید ای کاش من همراه ایشان بودم تا به سعادت بزرگی نایل می شدم ( 232 ) ( 233 )

کنی ؟ ! غذای عراق بیش از این ها است .

حضرت فرمود : سوگند به خدا ، مهر زدن من به این کیسه از روی بخل نیست بلکه من به مقدار کفایت خود تهیه می کنم و می ترسم کیسه را باز کنند و چیز دیگری در آن قرار دهند . مراقبت من برای این است و من دوست ندارم جز غذای پاک چیزی وارد معده من شود . سپس فرمود : من در میان آنها ( اهل عکبرا ) نمی توانستم غیر از آنچه گفتم بگویم . زیرا آنها گروهی حیله گر هستند ولیکن اکنون به تو دستور می دهم که چگونه با آنها برخورد کنی که اگر آن گونه عمل کردی چه بهتر وگرنه تو را بر کنار می کنم . آن گاه فرمود :

رزق و روزی ای که می خورند و لباسی که زمستان و تابستان می پوشند از ایشان مگیر و تازیانه ای به جهت دریافت پولی به کسی نزن و چارپایی که وسیله کار آنان است مفروش ، زیرا ما به این کارها امر نشده ایم بلکه ما ماءموریم زیادی را از ایشان دریافت کنیم .

گفتم : یا امیرالمؤ منین در این صورت پیش تو بر می گردم به همان حال که از پیش تو می روم ( چیزی به دست نمی آورم ) حضرت فرمود : اگر چه این گونه باشد . ( 235 )

گفتند : ما شیعیان شما هستیم یا امیرالمؤ منین . پس با دقت به چهره شان نظر انداخت و فرمود : چرا من سیمای شیعه را در شما نمی بینم ؟ گفتند : سیمای شیعه چیست یا امیرمؤ منان ؟

فرمود : در اثر شب زنده داری رنگشان پریده ، در اثر گریه دیدگانشان تار گشته ، در نتیجه کثرت قیام به عبادت پشتشان خمیده ، در پی روزه داری شکم هایشان به پشت چسبیده ، و لب هایشان به جهت بسیاری دعا خشکیده و غبار خشوع بر چهره شان نشسته است . ( 236 )

من آنچه بین دو لوح است خواندم ، فضیلتی برای فرزندان اسماعیل نسبت به فرزندان اسحاق مشاهده نکردم حتی به اندازه پر پشه ای . ( 238 )

شدند .

حضرت فرمود : ای نرسا ، خداوند خلق را به حق آفرید و از کسی جز به حق خشنود . هیچ کشوری بدون تدبیر پا برجا نمی ماند ، و از وجود امیر و حاکم گزیری نیست ، و کارهای ما تا زمانی هماهنگ و به سامان است که پسینیان ما از پیشینیان ما بدگویی نکنند . پس چون تازه به دوران رسیده ها با سابقه دارها مخالفت کرده و فساد آفریدند ، هم خود هلاک می شوند و هم دیگران را به هلاکت می کشانند . سپس حضرت ، امیران ایشان را مشخص و معین فرمود . ( 242 )

از آن دو ( عثمان یا عبدالرحمن ) را دارم . ( 248 )

رسول خدا در مورد او حفظ نشد و حق رسول خدا و حق خدای عزوجل درباره او مراعات نگردید . خداوند برای داوری و انتقام از ستمگران کافی است . من از تو ( ای عمو ) تقاضا می کنم که به من اجازه دهی به پیشنهادت عمل نکنم زیرا فاطمه وصیت کرده که امر او را پوشیده بدارم .

وقتی فرستاده عباس برگشت و پیام امیرالمؤ منین علیه السلام را به او ابلاغ کرد . عباس گفت : خداوند فرزند برادرم را ببخشد که بخشیده است در نظر و راءی او ایرادی نیست . برای عبدالمطلب فرزندی مبارک تر از علی به دنیا نیامده جز پیامبر صلی الله علیه و آله ؛ علی در هر کار نیکی پیشتازترین خاندان و به هر جریان داناترین و در هر سختی شجاعترین و در جهاد با دشمنان و یاری دین حنیف نیرومندترین است . او اول کسی است که به خدا و رسولش ایمان آورد . ( 249 )

وادارتان نکند که عدالت نورزید ، عدالت ورزید که به تقوا نزدیکتر است . ( 253 )

طارق از نزد علی علیه السلام خارج شد و چنان می نمود که هر چه آن حضرت گفته پذیرفته است و او را از این کار معذور می داشت . اشتر نخعی او را دید و پرسید : ای طارق آیا تو به امیرالمؤ منین گفته ای که دل های ما را از خشم انباشتی و کارهای ما را در هم و پریشان ساختی ؟

طارق گفت : آری من گفته ام . اشتر گفت : به خدا سوگند؛ چنین نیست که گفته ای . دل های ما گوش به فرمان او نهاده و کارهای ما همه در مسیر اطاعت اوست . طارق در غضب شد و گفت : ای اشتر خواهی دانست که خلاف آن چیزی است که می گویی .

چون تاریکی شب فرا رسید طارق ( 254 ) و نجاشی بی درنگ به نزد معاویه رفتند . ( 255 )

از من کسی به آن گرفتار شود .

امیرالمؤ منین فرمود : آیا آنچه را در اثر این بیماری به تو رسیده است خیر حساب می کنی ؟

گفت : بلی .

امیرالمؤ منین علیه السلام فرمود : مژده باد تو را به رحمت پروردگارت و آمرزش گناهانت ، تو کیستی این بنده خدا ؟

گفت : من صالح بن سلیم هستم .

امیرالمؤ منین فرمود : از کدام قبیله ؟

گفت : در اصل از قبیله سلامان بن طی هستم ولی با قبیله بنی سلیم بن منصور هم پیمانم .

حضرت فرمود : سبحان الله : چه زیبا است اسم تو و اسم پدرت و اسم هم پیمان هایت و اسم کسی که به او نسبت داری . آیا در این نبرد با ما شرکت داشتی ؟ گفت : نه والله حاضر نبودم ، البته تصمیم داشتم ولی آتش این تب که می بینی مرا باز داشت .

حضرت آیه شریفه لیس علی الضعفاء و لا علی المرض و لا علی الذین لا یجدون ما ینفقون حرج اذا نصحوا لله و رسوله . ما علی المحسنین من سبیل و الله غفور رحیم ( 256 ) قرائت فرمود . آن گاه از او پرسید : مردم درباره آنچه بین ما و اهل شام واقع شد چه می گویند ؟

گفت : برخی خوشحالند و آنها آدم هایی دارای غل و غش اند و برخی از نتیجه کار ناراحت و متاءسفند و آنها خیرخواه تواند .

امیرالمؤ منین آماده حرکت شد و فرمود : راست گفتی . خداوند کسالت تو را موجب ریزش گناهان تو قرار دهد . زیرا مرض اجرای ندارد ولیکن برای بنده گناهی

نمی گذارد ، مگر اینکه او را می ریزد . پاداش ، در گفتار با زبان و عمل کردن با دست و پا است ، و خداوند متعال به واسطه صدق نیت و صلاح باطن عده زیادی از بندگانش را وارد بهشت می کند . ( 257 )

امیرالمؤ منین هم در نظر من دروغگو نیست .

شریح به امیرالمؤ منین گفت : آیا شاهد دارید ؟ فرمود : نه . شریح به نفع نصرانی حکم کرد .

نصرانی زره را گرفت و اندکی دور شد سپس برگشت و گفت : شهادت می دهم که این قضاوت پیامبران است ، امیرالمؤ منین پیش قاضی منصوب خودش برود و قاضی علیه او حکم کند ؟ !

گواهی می دهم معبودی جز الله نیست ، تنها و بی شریک است و شهادت می دهم محمد بنده و فرستاده اوست . یا امیرالمؤ منین :

به خدا سوگند این زره مال شما است .

حضرت فرمود : اکنون که اسلام پذیرفتی ، زره مال تو باشد .

آن گاه او را بر اسبی ( که به او بخشید ) سوار کرد .

راوی می گوید : کسی که او را دیده بود به من خبر داد که در نهروان همراه علی علیه السلام با خوارج می جنگید . ( 261 )

آله و خواهر امیرمؤ منانم از خانه من برگرد . حضرت فرمود : آن ها را بیرون کنید . ام هانی گفت : به خدا سوگند از دست تو به رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت خواهم کرد . امیرمؤ منان علیه السلام کلاه خود را از سر برداشت ام هانی او را شناخت با شتاب آمد و او را در آغوش گرفت و گفت : فدایت شوم قسم خوردم از تو به پیامبر صلی الله علیه و آله شکایت کنم ! علی علیه السلام گفت : برو و از سوگند خود بیرون بیا ، رسول خدا در بالای دره است .

ام هانی به محضر رسول خدا رسید . حضرت فرمود : ای ام هانی آمده ای از علی شکایت کنی ، او دشمنان خدا و پیامبر را ترسانده است ، خداوند تلاش وی را پاداش دهد . سپس فرمود به خاطر نسبت ام هانی با علی پناه دادم که هر که را او پناه داده است . ( 263 )

. مرد مهمان خود را به زمین انداخت و گفت : یا امیرالمؤ منین تو آب به دست من بریزی و خدا در آن حال مرا ببیند ؟ ! حضرت فرمود : بنشین و دستت را بشوی . همانا خداوند عزوجل تو را و نیز برادرت را می بیند برادری که نسبت به تو تشخص و فاصله ای برای خود قائل نیست و تو را خدمت می کند . . .

مرد در جای خود نشست و حضرت قسمش داد که دستش را راحت بشوید مثل این که قنبر آب می ریزد . پس از آن که مرد دستش را شست حضرت تنگ را به دست محمد حنفیه داد و فرمود : فرزندم اگر این پسر همراه پدرش نیامده بود من خود آب به روی دستش می ریختم و لیکن خدای عزوجل اجازه نمی دهد که بین پدر و پسر در یک محل به طور مساوی برخورد شود ، پدر روی دست پدر آب ریخت اینک پسر هم روی دست پسر آب بریزد ، محمد حنفیه روی دست پسر آب ریخت .

در پایان حدیث امام عسکری علیه السلام فرمود : هر کس در این کار علی علیه السلام را پیروی کند شیعه واقعی است . ( 264 )

فرمود : چرا . گفت : راه کوفه را جا گذاشتی . فرمود : می دانم . گفت : اگر می دانی پس چرا همراه من شدی ؟ فرمود : اتمام همراهی و مصاحبت نیک به این است که انسان هنگام جدایی از همراه خود اندکی او را بدرقه کند ، پیامبر ما این گونه به ما دستور داده است . ذمی گفت : این گونه ؟ ! فرمود : بلی . گفت : به یقین پیروان او به خاطر رفتارهای نیک او از او تبعیت کرده اند و من تو را گواه می گیرم که بر دین تو هستم . آن گاه همراه علی علیه السلام به کوفه آمد و چون حضرت را شناخت اسلام آورد . ( 266 )

من همراه شما بیایم ) اندیشه بد و نامناسبی است ! ( 277 )

278 ) .

نقل شده است که حضرت در همان ساعت حرکت و پیروزی قاطع به دست آمد ، به گونه ای که جز نه نفر از خوارج رهایی نیافتند و از یاران حضرت تنها هشت نفر به شهادت رسیدند . ( 279 )

قبله و راهنما هستی ، وقتی ما گمراه شویم ؛ و نور هستی ، هنگامی که مادر ظلمت ( جهل ) قرار گیریم ، ولیکن من سؤ الی در مورد قول خداوند : ادعونی اءستجب لکم ( 282 ) دارم ، اشکال ما چیست که دعا می کنیم مستجاب نمی شود .

حضرت فرمود : همانا دل های شما به هشت خصلت گرفتار است : اول این که خداوند را شناختید اما حق او را چنان که بر شما واجب کرده ادا نکردید . از این رو شناخت شما برایتان حاصلی نداشت .

دوم این که به پیامبرش ایمان آورید سپس با سنتش مخالفت کردید و شریعتش را فراموش نمودید ، پس ثمره ایمانتان چیست ؟ !

سوم این که کتابش را که بر شما نازل شده خواندید و عمل نکردید و گفتید : شنیدیم و اطاعت کردیم ، سپس مخالفت ورزیدید .

چهارم این که گفتید : از آتش می ترسید ولی در هر زمان به وسیله گناهانتان به سوی آن پیش می روید ، پس خوف و ترستان کجا است ؟ !

پنجم این که گفتید : شوق بهشت دارید ولی همیشه کارهایی انجام می دهید که شما را از آن دور می کند . پس شوق و تمایلتان کجا است ؟ !

ششم این که از نعمت های الهی استفاده کردید و شکر او را به جای نیاوردید .

هفتم این که خداوند شما را به دشمنی با شیطان فرا خوانده و فرمود : ان الشیطان لکم عدو فاتخذوه عدوا ( 283 ) ، ولی شما در گفتار با او دشمنی کردید و در عمل به سبب مخالفت با

امر خدا با او دوستی کردید .

هشتم این که عیب مردم را در پیش چشمتان و عیوب خود را پشت سرتان قرار دادید ! دیگران را ملامت می کنید در حالی که خود به ملامت سزاوارید .

پس چه دعایی با این حال مستجاب شود ؟ شما که درها و راه های آن را بسته اید ! از خدا پرهیز کنید و اعمالتان را اصلاح نمایید و نیت و درونتان را خالص و پاک گردانید ، امر به معروف و نهی از منکر کنید تا خداوند دعای شما را مستجاب کند . ( 284 )

، رفیق ، وارث و وزیر من باشد ؟ هیچ کس بر نخاست ، ولی من کوچکترین آن گروه بودم برخاستم . حضرت فرمود : بنشین . سپس حرف خود را سه بار تکرار کرد . در هر مرتبه من بر می خواستم و حضرت فرمود : بنشین . تا در مرتبه سوم دستش را به دست من زد و فرمود : تو برادر ، رفیق ، وارث و وزیر من هستی .

از این رو وارث پسر عمویم من شدم ، و نه عمویم . ( 285 )

که درباره خداوند درست است این است که گفته شود : خداوند واحد است یعنی شبیهی در اشیا ندارد ، خداوند ما این گونه است .

و این که گفته شود : خداوند متعال احدی المعنی است یعنی نه در وجود و نه در عقل و نه در و هم انقسام پذیر نیست ( و دارای اجزاء نمی باشد ) ( 291 )

نزد خدا نیست ، ستمن به بندگان است و اما آنچه برای خدا نیست شریک است .

یهودی گفت : اءشهد اءن لا اله الا الله و اءن محمدا رسول الله و اءنک وصی رسول الله صلی الله علیه و آله . ( 292 ) .

برگشت به وسیله توبه از گناهی که از آن استغفار کردی و آن اول درجه عابدان است و ترک گناه و استغفار کلامی است به شش منظور : 1 پشیمانی از گذشته 2 تصمیم بر باز نگشتن بدان گناه برای همیشه 3 پرداختن هر حق که میان خود و مردم داری 4 ادای حق خداوند در هر واجبی 5 آب کردن هر گوشتی که از ناروا و حرام بر تنت روییده تا پوست به استخوان بچسبد سپس گوشت تازه بروید 6 درد و ناراحتی طاعت را به بدنت بچشانی آن چنان که لذت گناه را به او چشانده ای . ( 294 )

از حضرت پرسیدند : توبه نصوح چیست ؟

فرمود : پشیمانی از دل ، استغفار به زبان و تصمیم به این که تکرار نکنی . ( 295 )

به خواست و اراده پروردگارمان . ( 302 )

عمل

شیر حق را دان منزه از دغل

در غزا بر پهلوانی دست یافت

زود شمشیری بر آورد و شتافت

او خدو انداخت بر روی علی

افتخار هر نبی و هر ولی

او خدو انداخت بر رویی که ماه

سجده آرد پیش او در سجده گاه

در زمان انداخت شمشیر آن علی

کرد او اندر غزایش کاهلی

گشت حیران آن مبارز زین عمل

از نمودن عفو و رحم بی محل

گفت بر من تیغ تیز افراشتی

از چه افکندی مرا بگذاشتی ؟

گفت من تیغ از پی حق می زنم

بنده حقم نه ماءمور تنم

چون خدو انداختی بر روی من

نفس جنبید و تبه شد خوی من

نیم بهر حق شد و نیمی هوا

شرکت اندر کار حق نبود روا

مثنوی مولوی ، دفتر اول

7 ) انساب الاءشراف : حدیث 169 .

8 ) انساب الاشراف : حدیث 32و33 .

9 ) غزوه تبوک ، در سال نهم هجرت رخ داد ، و تبوک ، سرزمینی است در شمال شبه جزیره عربستان که لشکر اسلام برای جنگ با رومیان تا آن محل آمدند . تاریخ پیامبر اسلام 618 و المنجد .

10 ) این امر به خاطر تحرکات منافقین بود که می خواستند در غیاب پیامبر صلی الله علیه و آله که طولانی هم بود در مدینه دست به کارهایی بزنند ، از این رو می بایست شخصی جانشین حضرت باشد که بتواند با توطئه منافقان مقابله کند . طبیعی است شایعات بعدی هم از طرف منافقین بود به این امید که امیرالمؤ منین را هم روانه کنند تا مانعی در راه اجرای نقشه هایشان نباشد .

11 ) انساب الاشراف : حدیث 16 و 17 و 18 .

12 ) ابراهیم : 34

13 ) نهج السعادة 1/ 24

.

14 ) بحارالانوار : 96/358 ، نقل به تلخیص .

15 ) عنکبوت : 1و2 الم ، آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم ، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند ؟

16 ) نهج البلاغه : 490

17 ) الاءحتجاج ، طبرسی : 108؛ الاءمالی ، شیخ طوسی : 684 .

18 ) نهج السعادة : 7/127 .

19 ) مدت خلافت مروان کمتر از یک سال بود و چهار نفر از فرزندان او به نام های عبدالملک ، عبدالعزیز ، محمد و بشر ریاست یافتند . اولی خلیفه و سه دیگر به ترتیب حکمران مصر ، جزیره و عراقین شدند . نیز احتمال دارد که منظور چهار فرزند عبدالملک نوادگان مروان به نام های ولید ، سلیمان ، یزید و هشام باشند که هر چهار برادر به خلافت رسیدند . ( تتمه المنتهی : 79 ) .

20 ) نهج البلاغه : 170

21 ) ز اذان ابو عمرة الفارسی : از اصحاب امیرالمؤ منین علیه السلام بلکه ازخواص است ، حضرت ، اسم اعظم در گوش او خواند و او حافظ قرآن شد در حالی کهپیشتر نمی توانست قرآن بخواند . الکنی والالقاب : 1/122 .

22 ) قنبر : غلام امیرالمؤ منین علیه السلام است ، او را از ارکان اربعه تابعین دانسته اند ، حجاج از او پرسید غلام چه کسی هستی ؟ گفت : مولی من ضرب بسیفین و طعن بر محین وصلی القبلتین و بایع البیعتین و هاجر الهجرتین و بسیاری از اوصاف امیرالمؤ منین علیه السلام را بر شمرد . حجاج دستور داد سر او را بریدند و او در راه

محبت امام این گونه به شهادت رسید . تنقیح المقال ، ج 2 ، بخش دوم ، ص 30 .

23 ) این دست چین من است که خوب و بدش با هم است ، در حالی که دیگر چینندگان دستشان به دهانشان بود و خوب هایش را می خوردند .

24 ) الغارات : 55 .

25 ) ربذه : سه روز راه با مدینه فاصله دارد و قبر ابوذر غفاری رضی الله عنه در آن جا است . معجم البلدان : 3/43 .

26 ) فید : شهری بوده است میان راه مکه به کوفه . معجم البلدان : 4/282 .

27 ) ابوموسی اشعری عبدالله بن قیس : در زمان عمر و عثمان ، والی بصره و ازطرف امیرالمؤ منین علیه السلام والی کوفه بود در جریان جنگجمل مردم را از یاری امام علیه السلام باز می داشت ، حضرت او را از حکومت بر کنار کرد . در جریان حکمیت ، خوارج و منافقان او را به عنوان نماینده بر امام علی علیه السلامتحمیل کردند ، او که فرد ساده لوحی بود از عمر و عاص فریب خورد و حکمیت به نتیجهنرسید . الکنی و الالقاب : 1/155 .

28 ) نساء : 95

29 ) الجمل : 270 .

30 ) نهج السعادة : 1/262

31 ) ابن عباس عبدالله بن عباس : پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و علیعلیه السلام و از یاوران امیرالمؤ منین و راویان حدیث است .

32 ) نهج السعادة : 1/249 .

33 ) ذی قار ذوقار : محل آبی است در نزدیکی کوفه به طرف واسط . المنجد فی الاعلام .

34

) نهج البلاغه : 111 .

35 ) سید حمیری در این زمینه می گوید :

یا حار همدان من یمت یرنی

من مؤ من او منافق قبلا

و نیز در شعر فارسی آمده است :

ای که گفتی فمن یمت یرنی

جان فدای کلام دلجویت

کاش روزی هزار مرتبه من

مردمی تا بدیدمی رویت

36 ) نهج السعادة : 2/667 .

37 ) الضحی : 11 ، اما از نعمت پروردگار خویش ( با مردم ) سخن بگو .

38 ) نهج السعادة : 2/630

39 ) تیما : سرزمینی است در شمال جزیرة العرب .

40 ) نهج السعادة : 2/557

41 ) رحبه : به معنی زمین باز و با وسعت و فاصله بین خانه ها یا محوطه میان خانه ها و مسجد است و رحبه خنیس نام محله ای بوده است در کوفه ( معجم البلدان ) .

42 ) انساب الاشراف ، حدیث 232 .

43 ) اسراء : 33

44 ) وقعة صفین : 3 .

45 ) اصبغ بن نباته : از خواص یاران امیرالمؤ منین علیه السلام است و در جنگ صفین فرماندهی شرطة الخمیس را بر عهده داشت ، او مردی شجاع و عابد بود . سفینة البحار : 2/8 .

46 ) نهج السعادة : 7/131 .

47 ) الجمل : 270 .

48 ) احنف بن قیس : از بزرگان اهل بصره ، در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمان شد ولیکن به محضر آن حضرت شرفیاب نشد ، او از یاران امیرالمؤ منین علیه السلام و شخص بزرگوار ، حلیم و بردبار بود . الکنی و الالقاب : 2/9

49 ) نهج السعادة : 2/48

50 ) نهج السعادة : 2/53 .

51 ) هاشم

بن عتبه : معروف بن مرقال از نیکان صحابه و از یاران خاص امیرالمؤ منین علیه السلام و پرچمدار آن حضرت در صفین بود . او به جهت سرعت در جنگ مرقال نامیده شد و در صفین نیز به سختی جنگید و در همان جنگ به شهادت رسید . الکنی و الالقاب : 3/180 .

52 ) عمار یاسر ابوالیقظان : از مسلمانان نخستین است که پدر و مادرش زیر شکنجهقریش به شهادت رسیدند . او از یاوران امیرمؤ منان بود و در جنگ صفین در رکاب آنحضرت شهید شد ، و شهادت او موجب تزلزل در سپاه شام گردید ، زیرارسول خدا ( ص ) خبر داده بود که : عمار را گروه ستمکار خواهند کشت . سفینة البحار : 2/275 .

53 ) قیس بن سعد : صحابی شجاع و بخشنده و از یاوران امیرمؤ منان بود و بعد از آن حضرت نیرومندترین مردم به شمار می آمد . پدرش سعد بن عباده رئیس طایفه خزرج بود که با ابوبکر بیعت نکرد . قیس از جانب امیرمؤ منان به حکومت مصر منصوب شد و در تمام جنگهای آن حضرت شرکت داشت و بعد از شهادت امام از یاوران امام حسن علیه السلام بود . سفینة البحار : 2/475 .

54 ) سهل بن حنیف : از انصار و از اصحاب نیک امیرالمؤ منین است ، او هنگام بازگشت از صفین در کوفه از دنیا رفت و امیرالمؤ منین از فقدان او به شدت متاءثر شد و پنج مرتبه بر او نماز خواند . سفینة البحار : 1/676 .

55 ) وقعه صفین : 92 ، نقل به

تلخیص .

56 ) مسرفی : نوعی شمشیر منسوب به محلی به نام مشارف .

57 ) الجمل : 270 ، مشابه این ماجرا در ص 100 وقعه صفین آمده و در آنجا نام این شخص ابوزبیب گفته شده است .

58 ) حجربن عدی : از یاوران و فرماندهان لشکر امیرالمؤ منین علیه السلام و معروف به زهد و عبادت بود . حجر و یارانش توسط معاویه به شهادت رسیدند و پیشتر پیامبر صلی الله علیه و آله از شهادت آنها خبر داده بود . سفینة البحار : 1/224 .

59 ) عمروبن حمق : از بزرگان شیعه و یاوران امیرالمؤ منین علیه السلام است ، همراه حضرت در جنگ جمل ، صفین و نهروان شرکت کرد و در سال 50 هجری به دست معاویه به شهادت رسید . سفینة البحار 2/260 .

60 ) وقعة صفین : 103 .

61 ) زیاد بن نضر : از اصحاب امیرالمؤ منین علیه السلام و از فرماندهان لشکر آن حضرت در صفین بود . وقعه صفیه : 117 و 118 .

62 ) عبدالله بن بدیل ورقا : از صحابه و یاران شجاع امام علی علیه السلام است ، در صفین بعد از این که به جانب معاویه حمله کرد و او را از جایگاه خود فراری داد ، به شهادت رسید . سفینة البحار : 1/69 و2/ .

63 ) وقعه صفین : 111 .

64 ) وقعة صفین : 133 .

65 ) دخان : 2529 .

66 ) وقعة صفین : 142 .

67 ) وقعة صفین : 379 .

68 ) وقعة صفین : 531 .

69 ) بحارالانوار : 41/55 .

مسهر : از دوستان امیر مؤ منان است و حضرت او را از بعضی اسرار آگاه کرد . زیاد بن ابیه در زمان معاویه دست و پای جویریه را برید به دار آویخت . سفینة البحار : 1/191 .

71 ) همان : 41/58 .

72 ) شقشه : چیزی است مانند شش که هنگام غضب شتر از دهانش بیرون می آید . و در اینجا کنایه از : نا گفته راز بنهفته ای است که ناگاه آشکار شود و باز به پنهانی روی آورد .

73 ) مصدق بن شبیب نحوی می گوید : وقتی این خطبه را بر استادم ابن خشاب قرائت کردم و به این گفته ابن عباس رسیدم ، گفت : اگر من در آنجا حاضر بودم به ابن عباس می گفتم ، مگر پسر عمویت در این خطبه چیزی را نا گفته گذاشته ؟ ! او چیزی برای پیشینیان و پسینیان باقی نگذاشته است . ( شرح نهج البلاغه ابن میثم : 1/169 ) .

74 ) نهج البلاغه : 53 .

75 ) نهج البلاغه : 63 .

76 ) جریربن عبدالله : نقل شده حضرت علی علیه السلام جفت نعلین خود را به جریر بن عبدالله دادند و فرمودند : هر دو اینها را حفظ کن که با رفتن این دو دینت خواهد رفت ؛ در جمل یکی از آن دو مفقود شد و چون حضرت او را نزد معاویه فرستاد دیگری از دست رفت . جریر از جنگ کناره گرفت و در نهایت به معاویه پیوست از این رو امیرالمؤ منین خانه او را در کوفه خراب کرد . تنقیح المقال : 1/210

77

) نهج البلاغه : 129 .

78 ) تحف العقول : 181 .

79 ) نهج البلاغه : 546 .

80 ) نهج البلاغه : 662 .

81 ) نهج البلاغه : 782

82 ) نهج البلاغه : 1133 .

83 ) مغیرة بن شعبه : در زمان جاهلیت با عده ای مصاحبت کرد و با حیله آنها را کشت و اموالشان را برداشت و فرار کرد و سپس به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و اظهار اسلام نمود ، حضرت فرمود : اسلامت را پذیرفتم اما این اموال ، اموال عذر است ما را نیازی به آن نیست . او در زمان عمر نیز مرتکب فجور و فحشا شد و بعدها با معاویه همکاری جدی داشت . علی علیه السلام فرمود :

از وقتی که مغیره ادعای اسلام نموده کسی حالت خشوع و خضوع را در او ندیده . سفینة البحار : 2/305 و 339 .

84 ) نهج البلاغه : 1376 .

85 ) همان : 1393 .

86 ) منافقون : 4 .

87 ) حشر : 7 .

88 ) تحف العقول : 189 .

89 ) گویا شکوه حضرت از جریان حکمیت است .

90 ) الغارات : 68 ، ترجمه الغارات : 36 .

91 ) فصلت : 46

92 ) بقره : 249 .

93 ) الغارات : 71؛ ترجمه الغارات : 37 .

94 ) الغارات : 208 ، ترجمه الغارات : 74 .

95 ) زیاد بن خصفه : از یاران مخلص امیرالمؤ منین و امام حسن علیه السلام است . علی علیه السلام او را برای جنگ با خریت بن راشد که به سوی مدائن رفته بود ، فرستاد . و

او با خریت و دیگر خوارج که با او بودند درگیر شد و آنها را از مدائن راند . تنقیح المقال : 1/455 .

96 ) عبدالله بن واءل تمیمی : از رؤ وسای توابین است که به خوانخواهی امام حسین علیه السلام قیام کردند . الغارات : 774 .

97 ) الغارات : 342 ، ترجمه الغارات : 124 .

98 ) الغارات : 587؛ ترجمه 213 .

99 ) نهج السعادة : 1/276 .

100 ) از تاریخ معلوم می شود که در جنگ جمل تعداد لشکریان امیرالمؤ منین علیه السلام از شهر کوفه حدود هفت نفر بوده اند ، که با روایت پیشین سازگار است اما آنچه در این روایت آمده و تعداد را هزارر نفر مشخص کرده ممکن است مربوط به یک دسته از اهل کوفه باشد که در یک مرحله آمده و با شرط خاصی یعنی پایداری تا پای جان بیعت کرده اند و مجموع این گروه با گروهای دیگر که در چند مرحله و احیانا در چند روز آمده اند 6560 نفر بوده است .

101 ) اویس قرنی : از کسانی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله اهل بهشت بودن آنها را گواهی کرده است . او موفق به دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله نشد ولی همراه امیرالمؤ منین علیه السلام در صفین شرکت کرد و در همان جنگ به شهادت رسید . سفینة البحار : 1/53 .

102 ) بحارالانوار : 42/147

103 ) الغارات : 106؛ ترجمه الغارات : 42 .

104 ) نهج البلاغه : 1239 .

105 ) لیلة الهریر : در یکی از روزهای سخت جنگ صفین ،

نبرد شب هنگام نیز ادامه پیدا کرد که شب بسیار سختی برای لشکریان بود ، آن شب را ، لیلة الهریر نامیده اند . 106 ) بحارالانوار : 83/23 .

107 ) الجمل : 336 ، نقل به تلخیص .

108 ) الجمل : 339 .

109 ) الجمل : 355 .

110 ) نهج السعادة : 7/128 .

111 ) ابو عبیدة بن الجراح : از همکاران ابوبکر و عمر بود ، در روز سقینه ابوبکر پیشنهاد کرد با ابوعبیده یا عمر بیعت کنید . الکنی و الالقاب : 1/115 .

112 ) بشیربن سعد : در روز سقیفه با سعد بن عبادة مخالفت کرد و وقتی عمر و ابو عبیده به ابوبکر گفتند ما با تو بیعت می کنیم ، بشیر گفت : من سومی شما هستم ، بلکه هنگام بیعت اولین نفر بود . سفینة البحار : 1/83 .

113 ) نهج السعادة : 1/44 .

114 ) نهج البلاغه : 1217 .

115 ) نهج السعادة : 1/161 .

116 ) نهج البلاغه : 525 .

117 ) عبدالله بن سعد بن ابی سرح : ابن ابی سرح : او نخست ایمان آورد و سپس مرتد و مشرک شده و نزد قریش بازگشت . در فتح مکه از جمله چند نفری بود که رسول خدا به مسلمانان دستور داده بود هر کجا آنها را بیابند بکشند . عثمان که برادر شیری او بود او را پنهان کرد و سپس به حضور رسول خدا آورد و به هر وسیه ای بود برایش امان گرفت ، او در زمان عصر و عثمان به کار گماشته شد . تاریخ پیامبر اسلام : 526 .

118 )

سعید بن عاص : از بنی امیه است ، عثمان بعد از عزل ولید بن عقبه او را به حکومت کوفه منصوب کرد . بعد از مرگ عثمان از سیاست کناره گیری و در جنگ جمل و صفین شرکت نکرد . در زمان معاویه دوباره به کار گماشته شد و حکومت مدینه به تناوب به او و مروان واگذار گردید . سفینة البحار : 1/622 .

119 ) ابن کریز عبدالله بن عامبر بن کریز : پسر دایی عثمان و از جانب او حاکمبصره بود در جمل همراه عایشه شرکت کرد . تهذیب التهذیب : 4/354 .

120 ) این پنج نفر مصری و از سر کردگان گروهی بودند که بر ضد عثمان قیام کرده بودند .

121 ) از قرائن معلوم می شود مروان نامه را تهیه کرده و به وسیله غلام عثمان فرستاده بود .

122 ) الجمل : 137 .

123 ) هرمزان : ایرانی است و در زمان عمر مسلمان شد .

124 ) الجمل : 176 .

125 ) ولید بن عقبه : مشهور به فاسق برادر ناتنی عثمان ، از دشمنان امیرالمؤ منین و رسول خدا است پدرش را امیرالمؤ منین در بازگشت از بدر به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله به هلاکت رساند .

126 ) الجمل : 177 .

127 ) الجمل : 181 .

128 ) انبیا : 111 ، و نمی دانم شاید آن برای شما آزمایشی و تا چند گاهی ( وسیله ) بر خورداری باشد .

129 ) نهج السعادة : 1/127 .

130 ) این که حضرت فرمود : پسر ملعون ، زیرا مغیرة فرزند اخنس بن شریق است که از بزرگان

منافقین می باشد و از کسانی است که روز فتح مکه به زبان اظهار اسلام کردند و در باطن مسلمان نشدند ، و رسول خدا برای تاءلیف قلب اخنس صد شتر از غنیمت های جنگ حنین را به او بخشید یکی از فرزندان او در جنگ احد توسط امیرالمؤ منین علیه السلام کشته شد به همین جهت برادرش مغیره با حضرت علی علیه السلام کینه می ورزید .

131 ) نهج السعادة : 1/162

132 ) نهج السعادة : 2/174 .

133 ) نهج السعادة : 1/216 .

134 ) نهج السعادة : 1/226 .

135 ) الجمل : 413 .

136 ) مساحق بن عبدالله بن مخرمه : قرشی است و از تابعین به شمار می آید . الاصابة : 3/406 .

137 ) امروز بر شما سرزنشی نیست ، خداوند شما را می آمرزد و او مهربانترین مهربانان است یوسف 92 .

138 ) الجمل : 416 .

139 ) انساب الاشراف ، حدیث 301 و 369 .

140 ) سعد بن ابی وقاص : صحابی و از قریش است و از اعضای شورای 6 نفره که عمر برای انتخاب خلیفه بعد از خود تعیین کرده بود . او با امیرالمؤ منین بیعت نکرد در عین حال روایات متعددی در فضیلت زز علیه السلام از او نقل شده است . عمر بن سعد فرمانده لشکر یزید در کربلا فرزند همین سعد است . سفینة البحار : 1/619 .

141 ) نهج البلاغه : 1213 .

142 ) نهج السعادة : 7/129 .

143 ) بقره : 194 . ماه حرام در برابر ماه حرام و حرمت ( شکنی ) ها را باید مقابله به مثل کرد

، پس هر کس که ستم بر شما کرد ، به همان گونه که بر شما ستم می کند ، بر او ستم روا دارید .

144 ) نهج السعادة : 2/223 .

145 ) حبیب بن مسلمه : از طرفداران معاویه است و از جانب او حکومت ارمینیه ( ارمنستان ) را داشت . تقریب التهذیب : 1/153 .

146 ) شرحبیل بن سمط : اهل شام و از طرفداران معاویه بود . حمص را فتح کرد و کارگزار معاویه در آن شهر بود . تقریب التهذیب : 1/335 .

147 ) معن بن یزید : صحابی و اهل مدینه است ، او در کوفه ، مصر و شام زندگی کرد و در سال 46 هجری در گذشت . تقریب التهزیب : 2/273 .

148 ) قصص : 56 .

149 ) وقعه صفین : 200 ، با تلخیص .

150 ) وقعه صفین : 474 .

151 ) حجرات : 9 .

152 ) حجرات : 9

153 ) وقعه صفین : 551 .

154 ) نهج البلاغه : 554 ، نقل به معنی .

155 ) صعصعة بن صوهان :

156 ) اشعث بن قیس : بعد از رسول خدا از دین برگشت و در جنگ اسیر شد؛ ابوبکر او را بخشید و خواهرش را به او تزویج نمود . از جانب عثمان حاکم آذربایجان بود . ابن ابی الحدید می گوید : پایه هر فساد و مشکلی که در حکومت امیر مؤ منان پیش می آمد از اشعث بود . سفیند البحار : 1/702 .

157 ) الغارات : 498 .

158 ) بحارالانوار : 42/146؛ امالی شیخ صدوق ، مجلس 28 .

159 ) بحارالانوار :

10/115 .

160 ) مسور بن مخرمه : پسر خواهر عبدالرحمن بن عوف است ، تا کشته شدن عثمان در مدینه بود سپس به مکه رفت و بعد از مرگ معاویه با ابن زبیر همراه و در حمله حصین بن نمیر به مکه کشته شد . او حامل نامه امیرالمؤ منین به معاویه بود و گویا حکومت حضرت را خوش نداشت ولی از برخی نقلها علاقه او به حسنین علیهما السلام و گریه او بر امام شهید استفاده می شود . سفینة البحار : 1/672 .

161 ) الجمل : 145 .

162 ) الجمل : 130 .

163 ) نهج البلاغه : 1178 .

164 ) غافقی بن حرب : سر کرده مصریان در قیام علیه عثمان بود . طبری : 3/454 .

.

169 ) نهج السعادة : 1/228 .

170 ) نهج البلاغه : 656 .

171 ) فتح : 48

172 ) الجمل : 163 .

173 ) یعلی بن منیه یعلی بن امیه : از جانب عثمان فرماندهی سپاه را عهده دار شد وبعد از مرگ عثمان با زبیر همراهی کرد . تهذیب التهذیب : 9/418 .

174 ) الجمل : 166 .

175 ) یمامه : نام بخشی از ناحیه نجد عربستان است .

176 ) تاریخ الیعقوبی : 2/180 .

177 ) غافر : 43

178 ) نور : 25 .

179 ) نهج السعادة : 1/308 .

180 ) انساب الا شراف : حدیث 316 و 317 .

181 ) خریت بن راشد : از طایفه بنی ناجیه می باشد همراه سیصد نفر از بصره آمد و در جنگ جمل و صفین به همراه علی علیه السلام شرکت کرد ، در جریان حکمیت با امیرالمؤ منین به مخالفت برخاست و دار و دسته ای جمع کرد . امیرالمؤ منین مقعل بن قیس را با لشکری به سوی او فرستاد؛ معقل بسیاری از یاران خریت را امان داد و از او جدا کرد و سرانجام در سرزمین اهواز درگیر شدند و خریت کشته شد و فتنه او پایان یافت ( الاعلام : 2/303 ) .

182 ) نهج السعادة : 2/480 .

183 ) عبدالله بن وهب : از طایفه ازد و از رؤ سای خوارج است در جنگ نهروان فرماندهی خوارج به عهده داشت و در همان جنگ کشته شد . ( الاعلام : 4/143 ) .

184 ) زید بن حصین : از مهاجران و یاران علی علیه السلام بود ، سپس از خوارج گشت .

185

) نهج السعادة : 2/484 .

186 ) یزید بن قیس ارحبی : از اصحاب امیرالمؤ منین علیه السلام است و از جانب آن حضرت حکومت ری ، همدان و اصفهان را داشت ، در صفین همراه امام و در مبارزه با دشمنان دارایی ثبات و موضع مناسب بود . تنقیح المقال : 3/327 .

187 ) حدیبیه : محلی است در نه میلی مکه که در سال ششم هجرت قرار داد صلح بین پیامبر صلی الله علیه و آله و قریش در آن محل منعقد شد . نماینده قریش در امضای صلح ، سهیل بن عمرو بود . تاریخ پیامبر اسلام : 460 و 466 .

188 ) استغفار و توبه معصومان علیهم السلام به معنی انجام گناه از سوی ایشان نیست ، روایت شده که حضرت رسول اکرم از هیچ مجلسی بر نمی خاست مگر اینکه 25 مرتبه استغفار می کرد . سفینة البحار : 2/322 .

189 ) انساب الاءشراف : حدیث 443 .

190 ) وقعه صفین : 508 .

191 ) نحل : 91 .

192 ) وقعه صفین : 512 تا 518 ، نقل به تلخیص .

193 ) انساب الاءشراف : حدیث 451 .

194 ) نهج السعادة : 2/364 .

195 ) الغارات : 108 ، ترجمه الغارات : 44 .

196 ) نهج السعادة : 1/316 .

197 ) الجمل : 382 .

198 ) نهج السعادة : 1/315 .

199 ) اهل بغی یا بغات : به کسانی گفته می شود که بر ضد امام عادل قیام کنند .

200 ) الجمل : 405 .

201 ) نهج السعادة : 1/328 .

202 ) الجمل : 407 .

203 ) کعب سور ازدی

: از جانب عمر قاضی بصره بود ، در جریان جنگ جمل قصد کناره گیری داشت ولی به اصرار عایشه در جنگ شرکت کرد و افسار شتر عایشه به دستش بود .

204 ) الجمل : 392 .

205 ) الجمل : 388 .

206 ) همان : 390 .

207 ) در کتاب جمل ، ص 283 آمده است که حکیم بن جبله عبدی قبل از رسیدن حضرت امیر علیه السلام به بصره علیه اصحاب جمل قیام کرد ، در نتیجه خود ، برادر و پسرش به همراه عده ای دیگر به شهادت رسیدند ، به نظر می رسد آنچه در متن روایت آمده اشتباه راوی است ، و صحیح آن حکیم بن جبله عبدی است نه اخوربیعه عبدی .

208 ) ابو برده اگر چه به گمراهی اهل بصره و حقانیت امیرالمؤ منین اعتراف کرد و در جنگ صفین هم شرکت کرد اما با معاویه هم سر و سری داشت و از جانب او جوایزی دریافت نمود . وقعه صفین : 5 .

209 ) وقعه صفین : 4 .

210 ) سفینة البحار : 1/321 .

211 ) مالک اشتر مالک بن حارث نخعی : از بزرگان شیعه و یاران شجاع و مخلصامیرالمؤ منین بود . آن حضرت آرزو می کرد کاش در میان اصحابش دو نفرمثل او بود و نیز آن حضرت فرمود مالک برای من آنچنان بود که من برایرسول خدا . الکنی و الاءلقاب : 2/24 .

212 ) عمرو بن حمق از بزرگان شیعه و یاوران امیرالمؤ منین است ؛ همراه حضرت درجنگ جمل ، صفین و نهروان شرکت کرد . و در سال 50 هجری به

دست معاویه به شهادترسید . سفینة البحار : 2/260 .

213 ) ابی ابی معیط عقبة ابن ابی معیط : از سر سخت ترین دشمنان اسلام و پیامبربود . در جنگ بدر اسیر شد و به دستور پیامبر به هلاکت رسید . تاریخ پیامبر اسلام : 109 .

214 ) زید بن حصین اسلمی : از مهاجران و اصحاب علی علیه السلام به شمار آمده است . تنقیح المقال : 1/462 .

215 ) ابوموسی اشعری عبدالله بن قیس : از جانب عمر و عثمان حاکم بصره بود و ازسوی امیرالمؤ منین علیه السلام به حکومت کوفه منصوب شد . او در جریان جنگجمل مردم کوفه را از یاری علی علیه السلام باز می داشت ، از این رو حضرت او را برکنار کرد . در جریان حکمیت فریب عمروعاص را خورد و حکمیت به نتیجه نرسید . الکنی والاءلقاب : 1/155 .

216 ) وقعه صفین : 481 501 ، نقل به تلخیص .

217 ) وقعه صفین : 521 .

218 ) نهج البلاغه : 149 .

219 ) همان : 150 .

220 ) نهج السعادة : 1/277 .

221 ) انبار : شهری در کنار رود فرات که پیش از تاءسیس بغداد پایتخت عباسیان بود .

222 ) نخیله : محلی است در نزدیکی کوفه به طرف شام .

223 ) نهج البلاغه : 1212 .

224 ) نهج البلاغه : 1132 .

225 ) نهج البلاغه : 1104 .

226 ) وقعه صفین : 143 .

227 ) الجمل : 290 .

228 ) نهج البلاغه : 550 .

229 ) بحارالانوار : 41/57 .

230 ) بحارالانوار : 41/52 .

231 ) مخنف بن سلیم : از یاران

امیرالمؤ منین بود و در جنگ جمل و صفین همراه حضرت شرکت کرد .

232 ) نساء : 72و73 .

233 ) وقعه صفین : 7 .

234 ) سویق : آرد سرخ کرده گندم یا جو .

235 ) نهج السعادة : 2/44 .

236 ) نهج السعادة : 3/412 .

237 ) کر : کیل یا وزنی بوده است برای طعام .

238 ) انساب الاءشراف : حدیث 139 .

239 ) عقیل : برادر بزرگ علی بن ابی طالب علیه السلام است .

240 ) الغارات : 549؛ ترجمه الغارات : 206 .

241 ) بحارالانور : 41/107 ، از . . .

242 ) وقعه صفین : 14 .

243 ) الغارت : 63؛ ترجمه الغارات : 35 .

244 ) طائف : شهری است در نزدیکی مکه .

245 ) عبدالله بن جعفر : پسر برادر امیرمؤ منان و فرزند جعفر طیار است .

246 ) نهج السعادة : 1/318 .

247 ) نهج السعادة : 3/276 .

248 ) نهج السعادة : 1/114؛ نقل به تلخیص .

249 ) نهج السعادة : 1/67 .

250 ) نجاشی نام او قیس بن عمرو است .

251 ) الغارت : 535 ، ترجمه الغارت : 201 .

252 ) بقره : 45 .

253 ) مائده : 8 .

254 ) طارق را با معاویه سخنان جالبی است برای اطلاع مراجعه کنید به الغارات : 541 و ترجمه آن ، ص 203 .

255 ) الغارت : 539 ، ترجمه الغارات : 202 .

256 ) توبه : 91 . بر ناتوانان و بر بیماران و بر کسانی که چیزی برای انفاق ( در راه جهاد ) پیدا نمی کنند گناهی نیست در صورتی که برای

خدا و پیامبرش خیر خواهی نمایند . و بر نیکوکاران ایرادی نیست ، و خداوند آمرزنده مهربان است .

257 ) وقعه صفین : 528 .

258 ) نهج البلاغه : 160 .

259 ) بحارالانوار : 41/58 .

امیرالمؤ منین علیه السلام و دارای زبانی و قلبی شجاع بود . تنقیح المقال : 1/421 .

275 ) نهج البلاغه : 528 .

276 ) نهج البلاغه : 430

277 ) نهج البلاغه 368 .

278 ) نهج البلاغه : 177 .

279 ) شرح نهج البلاغه ، ابن میثم : 1/326 .

280 ) لقمان : 34

281 ) نهج البلاغه : 398 .

282 ) غافر : 60

283 ) فاطر : 6 .

284 ) نهج السعادة : 3/245 .

285 ) نهج السعادة : 2/419 .

286 ) عایشه ، طلحه و زبیر هر سه از مخالفان عثمان و از تحریک کنندگان بر ضد او بودند و طلحه قبل از مرگ عثمان بیت المال را تصرف کرده بود . با این حال به بهانه خون عثمان همدست شدند و بر ضد

امیرالمؤ منین علیه السلام قیام کردند .

287 ) انساب الاشراف : حدیث 303 .

288 ) تحف العقول : 210 .

289 ) تحف العقول : 212 .

290 ) همان : 216 .

291 ) بحارالانوار : 3/206 .

292 ) نهج السعادة : 1/80 .

293 ) کمیل بن زیاد نخعی : از بزرگان اصحاب علی علیه السلام و از خواص و صاحبان سر آن حضرت بود . دعای مشهور کمیل به او نسبت دارد . سفینة البحار : 2/496 .

294 ) تحف العقول : 192 .

295 ) همان : 209 .

296 ) جابر بن عبدالله انصاری : از اصحاب جلیل القدر رسول خدا صلی الله علیه و آله و از دوستان اهل بیت بود . او تا زمان امام باقر علیه السلام زندگی کرد و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله به آن حضرت

رساند . سفینة البحار : 1/140 .

297 ) تحف العقول : 208 .

298 ) نهج السعادة : 2/707 .

299 ) نهج البلاغه : 151 .

300 ) انساب الاشراف : حدیث 234 .

301 ) نهج البلاغه : 610 .

302 ) وقعه صفین : 322 .

303 ) بحارالانوار : 41/75 .