وظيفه را بر دوش متولّيان سياست هاي كلي كشور مي گذارد كه در برنامه ريزي هاي كلان خود سياست هايي را برگزينند كه برآورندهِ نيازهاي آيندهِ بشريت نيز باشد.

و دل هاي مسلمانان را آرزومند و شيفتهِ آن كرده بود.بسيار طبيعي است كه مسلمانان رنج كشيده، تشنهِ دانستن هر چه بيشتر درباره آن روز پرشكوه باشند و گاه همين پرسش ها و كنجكاوي ها - مانند پرسش از سرنوشت غير مسلمانان - رسول گرامي (ص) را به سخن وامي داشت و زاويه اي ديگر از زواياي آن روز موعود را آشكار مي كرد.بر همين اساس ردّپاي بحث سرنوشت غير مسلمانان را از همان آغاز طرح بحث ظهور امام مهدي (ع) بايد جست وجو كرد. سرنوشت غير مسلمانان و اتفاقاتي كه بر آن ها مي گذرد بخشي از حوادث آن روز موعود است كه پيامبر اسلام (ص) و امامان معصوم (ع) متعرّض آن مي شدند و زوايايي از آن را آشكار مي كردند و به تبع، محدّثان و مفسّران نيز با طرح آن دامنهِ بحث را وسعت مي بخشيدند.شايد كم تر كتابي را بتوان نام برد كه به مسئله ظهور و حوادث آن پرداخته باشد، اما سخني ولو به اختصار از عاقبت اهل كتاب و ديگر غيرمسلمين به ميان نياورده باشد. بسياري از مفسران نيز در ذيل آيات مربوط به امام مهدي (ع) كم و بيش اشاراتي به اين مسئله كرده اند. ابن عباس، قتاده، علي بن ابراهيم قمي، امين الاسلام طبرسي، علامه طباطبايي، صاحب تفسير نمونه و... از جملهِ اين مفسران هستند. در كتب روايي همچون بصائر الدرجات، اصول كافي، كمال الدين، غيبت شيخ طوسي، بحار و... نيز ولو به اختصار روايات اين مسئله ذكر شده است.از ميان دانشمندان معاصري كه اين مسئله را طرح كرده و پيرامون آن توضيحاتي داده اند مي توان علامه قزويني در كتاب الامام المهدي من المهد الي الظهور، آيت الله ابراهيم اميني در

كتاب دادگستر جهان، آيت الله مكارم شيرازي در كتاب حكومت جهاني مهدي (ع) و آيت الله سيد محمد صدر در موسوعه الامام المهدي جلد سوم (تاريخ ما بعد الظهور) را نام برد كه از اين ميان كتاب اخير از امتيازات و دقت بيش تري در بحث برخوردار است و ما در اين نوشتار از آن بهره هاي فراواني برده ايم.ليكن طراحان اين موضوع عمدتاً به ذكر يك يا چند روايت اكتفا كرده اند و گاه كه در صدد حلّ تعارض روايات برآمده اند بلافاصله و بدون بررسي زواياي مختلف بحث يك دسته را ترجيح داده و دستهِ ديگر را كنار نهاده اند. اما طرح موضوع به صورت مستقل همراه با بررسي جوانب و ابعاد مختلف آن و جمع آوري مجموعهِ آيات و روايات مسئله و نيز بررسي شواهد و قراين بحث و نيز بررسي سندي و دلالي روايات و عرضهِ روايات بر آيات و... كاري تفصيلي است كه در هيچ يك از كتب دانشمندان نيامده است.

اين مباحث آشكارتر شده است. تنها در صورت پيمودن چنين مسيري، مباحث از عمق و دقّت برخوردار خواهد بود.مقالهِ حاضر شامل دو فصل خواهد بود: در فصل اول مجموعه روايات مسئله، جداي از ضعف يا وثاقت آن ها مورد توجه قرار گرفته و قراين و شواهدي كه مسايل مورد نظر را تأ ييد يا تضعيف مي كنند، جمع آوري شده است و در پايان با مقايسهِ مجموعهِ روايات با يكديگر به جمع بندي نهايي پرداخته شده است. در اين فصل كوشش شده است كه از خبرهاي واحدي كه مضمون منحصر به فردي دارند، پرهيز شود و در حد امكان از رواياتي كه مضمون مستفيضي دارند استفاده شود. هم چنين تا آن جا كه مي شد، از رواياتي كه تنها در منابع عامه آمده و در منابع شيعي اشاره اي به آن نشده استفاده نشود. معقول بودن و طبيعي بودن از ديگر شاخصه هايي است كه ما در ارايهِ تصوير عصر ظهور و رويارويي امام مهدي (ع) با اهل كتاب از آن بهره برده ايم.ما در اين فصل بر خلاف ميل باطني خود بدين دليل از دقّت هاي متداول مباحث فقهي و به ويژه بررسي هاي سندي پرهيز كرده ايم كه بسنده كردن به احاديث صحيح السند در اين مباحث به اجمال بحث و مبهم ماندن بسياري از زواياي بحث مي انجامد. از اين رو به ناچار با توجه به شاخصه هايي كه پيش از اين آمد يك نظريه را تأ ييد يا تضعيف كرده ايم.فصل دوم مبتني بر تصوير روشني است كه از مباحث فصل يكم به دست آمده است در اين فصل به دليل حساسيت موضوع سعي بر اين بوده است كه مباحث به صورت دقيق پي گيري شوند و علاوه بر بررسي دلالي

آيات و روايات، تنها از احاديث معتبر استفاده شود. نويسنده بر آن بوده است كه در اين فصل در حدّ بضاعت اندك خويش دقّت هاي متداول در مباحث فقهي را اعمال كند. گرچه نيك مي داند تلاش هايش گامي بيش نيست و براي رسيدن اين بحث به كمال و سرانجام شايسته، لازم است گام هاي بلندتر و استوارتري برداشته شود. به اميد اين كه انديشمندان اين تحقيق را تكميل كنند.

و الصابئين و الزنادقه و اهل الرّده و الكفار في شرق الارض و غربها فعرض عليهم الاسلام.... [5] .... چون بر يهود، نصاري، صابئين، ملحدان، مرتدّان و كفّار شرق و غرب عالم خروج كند، اسلام را بر آن ها عرضه مي كند....

ميان اهل مشرق و مغرب به وسيله آن ها حكم كند و ميان اهل تورات به توراتشان و ميان اهل انجيل به انجيلشان و ميان اهل زبور به زبورشان و ميان اهل قرآن به قرآنشان حكم نمايد.

آن آشكار شده و كاستي ها و ستم هاي نهفته در آن نمايان مي شود و اين مكاتب به جهت اين كه زاييدهِ فكر ناقص بشري - كه محصور ديوارهاي عواطف و زمان و مكان است - مي باشند ضرورهً خالي از كاستي نخواهد بود و آشكار شدن آن نقايص تنها پس از آزمودن و تجربهِ عملي خواهد بود. اين مكاتب يكي پس از ديگري در برابر افكار عمومي و در مقابل ديدگان همگان از دشمن گرفته تا موافق و مخالف در اقيانوس آزمون ها گذر مي كند تا اين كه پوچي و ستم هاي نهفته در آن و نيز ناسازگاري آن با مصالح عمومي و خاص روشن شود....پس از برخورد اين مكاتب با واقعيت ها، نوميدي كشنده اي بر تمام مكاتب عرضه شده سايه مي افكند و در بشريت اين احساس عميق شكل مي گيرد كه اين مكاتب توانايي رفع ستم از بشريت و تبديل آن به سعادت و رفاه را ندارند، ليكن بارقهِ اميد و نوري به شدت كم سو هنوز در دل هاي مردم وجود دارد اين بارقهِ اميد هنوز از ميان نرفته است. از اين رو، اميد كم فروغي نسبت به مبدا ناشناختهِ عادلي كه ممكن است سعادت بشر را تضمين و مشكلاتش را حل كند جان مي گيرد و هر چه ناتواني مكاتب در حل مشكلات آشكارتر شود اين آرزو ريشه دارتر و روشن تر مي شود و لذا در بشريت حالت انتظار مبهمي نسبت به فرداي سرشار از سعادت شكل مي گيرد. آن چنان كه شخص مؤ من انتظار روشني نسبت به آمدن امام مهدي (ع) دارد.» [12] .و اين حقيقتي است كه در روايات نيز به آن اشاره شده است:الف) امام باقر (ص):ان دولتنا اخر الدول و لم يبق

اهل بيت لهم دوله الاملكوا قبلها لئلا يقولوا اذا را وا سيرتنا اذا ملكنا سرنا بمثل هولاء و هو قول الله تعالي و العاقبه للمتقين. [13] .دولت ما آخرين دولت هاست و هيچ خانداني - كه صاحب دولتند - نمي ماند؛ مگر اين كه پيش از حكومت ما به قدرت مي رسند تا وقتي شيوهِ ما را ديدند نگويند ما نيز اگر به قدرت مي رسيديم مانند اينان رفتار مي كرديم و اين همان سخن خداي تعالي است كه مي فرمايد: و عاقبت براي پرهيزگاران است.ب) امام صادق (ع):لا يكون هذا الامر حتي لا يبقي صنف من الناس الاوقد ولّوا علي الناس حتّي لا يقول قائل انا لو ولينا لعد لنا ثم يقوم القائم بالحق و العدل. [14] .اين امر [ظهور] رخ نخواهد داد مگر هنگامي كه همهِ گروه ها بر مردم حكومت كنند تا كسي نگويد اگر ما حاكم بوديم به عدالت رفتار مي كرديم. پس از اين، قائم، به حق و عدالت قيام خواهد كرد.

وسايل ارتباط جمعي به كار مي رود و بر اساس آن حقانيت يك دين و يا يك مكتب فكري باطل به وسيلهِ روش هاي تربيتي به دانش آموزان تلقين مي شود.ب) موانع آشكار و پنهاني كه از سوي حكومت ها براي جلوگيري از آشنايي مردم با تعاليم نجات بخش و انسان ساز اسلام ايجاد مي شود.پ فشارهايي كه از سوي دولت ها، مجموعه ها و افراد منحرف براي گسترش فرهنگ هاي نادرست و نيز رفتارهاي متناسب با آن اعمال مي شود. [15] .اين ها و عواملي از اين دست زمينهِ مساعدي براي گرايش و يا تداوم اعتقاد به اديان منسوخ و مكاتب باطل را ايجاد مي كنند.يكي از شيوه هاي تربيتي حضرت از ميان بردن زمينه هاي تربيت انحرافي بالا است.در سايهِ اين اقدامات و تلاش هايي كه حضرت و ياران خاصش براي تربيت جامعهِ جهاني به كار خواهند بست، جامعهِ جهاني از نظر اخلاقي و عقلاني رشد چشمگيري خواهد يافت و اين رشد و ترقي اخلاقي و عقلاني تأ ثير به سزايي در گرايش مردم دنيا به دين اسلام و پيوستن به امام مهدي (ع) و فرمانبرداري از او خواهد داشت.با بررسي رواياتي كه ترسيم كنندهِ چهرهِ جهان در عصر ظهور هستند، به شواهد و قراين فراواني براي اين رشد و ترقّي دست مي يابيم، ما به عنوان نمونه برخي از آن ها را ذكر مي كنيم:در ارتباط با رشد اخلاقي از جمله رواياتي كه وارد شده عبارتند از:الف) امام علي (ع):ولو قد قام قائمنا لا نزلت السماء قطرها و لا خرجت الارض نباتها و لذهبت الشحناء من قلوب العباد. [16] .چون قائم ما قيام كند، آسمان بارانش را فرو ريزد و زمين گياهانش را بروياند و كينه ها از دل هاي بندگان برود.ب) امام

صادق (ع):... و يؤ لف الله بين قلوب مختلفه و لا يعصون الله عزوجل في ارضه. [17] .... و خداوند ميان قلب هاي پراكنده الفت برقرار مي كند و آن ها خداي عزوجل را در زمين معصيت نمي كنند.اين ها شواهدي بر رشد اخلاقي جامعه بودند و با تأ مل در آن ها مي بينيم كه اين رشد اخلاقي براي گروه يا دستهِ معيني آورده نشده است؛ به تعبير ديگر از نظر موضوع، عام و يا مطلق اند. بنابراين، از آن ها مي توان عموميت رشد اخلاقي را استفاده نمود.در ارتباط با رشد عقلاني نيز مي توان روايات زير را برشمرد:الف) امام باقر (ع):اذا قام قائمنا وضع يده علي روِ س العباد فجمع بها عقولهم و كملت به احلامهم. [18] .چون قائم ما قيام كند، دستش را بر سر بندگان گذارد و عقول شان را متمركز سازد و عقل هاشان كامل شود.روشن است كه واژه العباد در اين روايت عام است و «ال» آن ظهور در استغراق دارد و شامل همهِ بندگان مي شود. بنابراين، تربيت امام و رشد و ترقّي حاصل از آن تمام بشريت عصر ظهور را در بر مي گيرد.ب) امام باقر (ع):«و تؤ تون الحكمه في زمانه؛در زمان مهدي به شما حكمت بياموزند». [19] .پ) تمامي رواياتي كه بر رفع ظلم و جور در زمان ظهور دلالت دارند، نيز مي توانند شاهد خوبي براي رشد عقلاني بشريت باشند. بي ترديد از ميان رفتن ستم، آن هم در همه جاي دنيا و نه بخشي از آن - چنان چه مدلول روايات است - با ايجاد ترس و وحشت و اعمال زور و تهديد نخواهد بود؛ چرا كه عدالت برآمده از اجبار و زور سطحي و ناپايدار خواهد بود. حال آن كه عدالتي كه در عصر

ظهور به وجود خواهد آمد، عدالت ريشه اي و ماندني خواهد بود و مسلماً يكي از مهم ترين راه هاي گسترش عدالت و ماندگاري آن ايجاد زمينه هاي فكري و عقلاني آن است.

را [نزد من] گردن بزنند و من به او خيره مي شوم، ولي لبانش حركت نمي كند تا اين كه نفس او قطع مي شود. شهر گويد: گفتم: خداوند امر امير را اصلاح كند، مطلب آن گونه كه پنداشتي نيست. پرسيد: چگونه؟ گفتم [مراد اين است كه] عيسي پيش از روز قيامت از آسمان فرود مي آيد و پشت سر مهدي نماز مي گزارد. پس هيچ يهودي و نصراني باقي نمي ماند مگر اين كه به عيسي قبل از مرگش ايمان مي آورد. پرسيد: عجب! اين تفسير را از كجا فرا گرفته اي؟ گفتم: از محمد بن علي بن حسين بن علي بن ابيطالب (ع). حجاج گفت: به خدا سوگند آن را از چشمه اي زلال بدست آورده اي. [23] .ب) محمدبن مسلم نيز از امام باقر (ع) چنين نقل مي كند:... ان عيسي ينزل قبل يوم القيامه الي الدنيا فلايبقي اهل مله يهودي و لا غيره الا امنوا به قبل موته و يصلي خلف المهدي. [24] .... عيسي پيش از روز قيامت از آسمان به دنيا فرود مي آيد. پس هيچ يهودي و غير يهودي باقي نمي ماند مگر اين كه پيش از مرگش به او ايمان مي آورد و عيسي (ع) پشت سر مهدي (ع) نماز مي گذارد.با ايمان اهل كتاب به مسيح و اسلام آوردن مسيح و پيروي او از امام مهدي (ع) به يقين بخش عمده اي از اهل كتاب نيز اسلام آورده و به امام خواهند گرويد.اسلام آوردن حضرت عيسي (ع) و پيوستن ايشان به آيين محمدي (ص) را از چند راه مي توان اثبات كرد:اول: دلايلي كه - در جاي خود - بر نسخ دين مسيحيت اقامه شده است و با نسخ آيين مسيحيت تفاوتي ميان آورندهِ آيين مسيحيت -

حضرت عيسي (ع) - و پيروان ايشان نخواهد بود.دوم: آيات و رواياتي كه بر موظف بودن اهل كتاب به اختيار كردن دين اسلام دلالت دارد؛ چرا كه اگر اهل كتاب موظف به پيروي از آيين اسلام هستند، به طريق اولي رهبر ايشان - عيسي (ع) - موظف به اختيار اسلام خواهد بود. امام صادق (ع) در اين زمينه مي فرمايد:لا يأ تون علي اهل دين الا دعوهم الي الله و الي الاسلام و الي الاقرار بمحمد (ص) و من لم يسلم قتلوه حتي لا يبقي بين المشرق و المغرب و مادون الجبل احد الااقرّ. [25] .بر پيروان هيچ ديني وارد نمي شوند، مگر اين كه آن ها را به خدا، اسلام و اقرار به نبوت حضرت محمد (ص) دعوت مي كنند. پس كسي كه اسلام نياورد را مي كشند تا اين كه از مشرق تا مغرب و پشت كوه كسي نباشد مگر اين كه ايمان آورد.سوم: نماز گزاردن حضرت عيسي (ع) به روش مسلمانان و اقتداي ايشان به امام مهدي (ع) در نماز نيز مي تواند گواه خوبي براي اسلام ايشان باشد:در اين باره پيامبر (ص) فرمود:... و قد نزل عيسي بن مريم (ع) كانه يقطر من شعره الماء فيقول له المهدي (ع): تقدّم صلّ بالناس. فيقول: انما اقيمت لك الصلوه فيصلي خلف رجل من ولدي ... [26] .... و عيسي بن مريم (ع) از آسمان فرود آمده است. گويا از موهايش آب مي چكد. پس مهدي (ع) به او مي گويد: مقدّم شو و با مردم نماز بگزار. و او پاسخ مي دهد: نماز براي تو بر پا شده است [تا تو امام جماعت شوي] پس عيسي پشت سر مردي از خاندان من نماز مي گذارد....

كه باعث گرايش اهل كتاب و بلكه همه غير مسلمانان به اسلام و پيروي آنان از امام مهدي (ع) مي شود، شخصيت فوق العاده و استثنايي امام مهدي (ع) است. كدام انسان سليم النفس است كه در رويارويي با آن بزرگ مرد آسماني كه منبع زيبايي، خوبي، پاكي، صداقت، محبت، را فت و... است، دل از كف ندهد و واله و شيفته اش نگردد؟ او تجسم آدم، نوح، ابراهيم، موسي، عيسي و محمد (ص) است؛ با همان خوبي ها و كمالات و هم چنان كه به تعبير قرآن خلق و خوي نيكوي پيامبر باعث گرايش مردمان عصر جاهليت به آن حضرت مي شد:فبما رحمه من الله لنت لهم ولو كنت فظّاً غليظ القلب لانفضّوا من حولك. [27] .به (بركت) رحمت الهي در برابر آنان [: مردم نرم (مهربان) شدي و اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراكنده مي شدند.شخصيت فوق العادهِ امام مهدي (ع) نيز دل هاي مردمان را تسخير و مجذوب خويش خواهد نمود. عدالت گستري [28] ، دانش [29] ، زهد [30] ، جود و كرم [31] ، را فت و رحمت [32] و عبادت [33] برخي از اين ويژگي ها هستند.

و اهل الارض و الطير و الوحوش و الحيتان في البحر.... [34] .اهل آسمان و زمين، پرندگان، حيوانات و ماهيان دريا از او خرسند مي شوند....و از امام علي (ع) نقل شده:هنگامي كه حضرت مهدي (ع) ظهور كند نام مباركش بر سر زبان ها خواهد افتاد و وجود مردم سرشار از عشق به اوست؛ به گونه اي كه جز نام او هيچ نامي در ياد و زبان آنان نيست و با دوستي او روح خود را سيراب مي كنند. [35] .آشكار است كه در روايات بالا اين خرسندي و خشنودي براي مسلمانان و يا گروه و جماعت ويژه اي نيست و تعابيري چون ساكنان زمين و آسمان و يا مردم، عامند و همه را در برمي گيرند. گرچه بي ترديد در اين ميان دشمنان و منحرفاني نيز وجود دارند كه از ظهور او ناخشنود و خشمگين اند، ولي با توجه به عموميت روايات، اين عده بخش اندكي از مجموعهِ عظيم انسان ها خواهند بود.

ما بعد الظهور، ص 333.

[13] محمد صدر، تاريخ ما بعد الظهور، ص 335 به نقل از غيبت طوسي، ص 282.

[14] علي كوراني، معجم احاديث الامام المهدي، ج 3، ص 426.

[15] محمد صدر، تاريخ ما بعد الظهور، ص 532، نقل به مضمون.

[16] لطف الله صافي، منتخب الاثر، ص 592.

[17] علي كوراني، معجم احاديث الامام المهدي، ج 3.

[18] لطف الله صافي، منتخب الاثر، ص 607.

[19] محمد باقر مجلسي، بحار الانوار، ج 52، (تهران: انتشارات اسلاميه، چاپ سوم، 1372) ص 352.

[20] لطف الله صافي، منتخب الاثر، ص 101.

[21] همان، ص 300.

[22] همان، ص 392.

[23] علي كوراني، معجم احاديث الامام المهدي، ج 5، ص 83.

[24] لطف الله صافي، منتخب الاثر، ص 600.

[25] علي كوراني، معجم احاديث الامام المهدي، ج 4، ص 61.

[26] لطف الله صافي، منتخب الاثر، ص 390.

[27] آل عمران، 159.

[28] نهج البلاغه، خطبه 138.

[29] لطف الله صافي، منتخب الاثر، ص 381.

[30] همان، ص 378.

[31] مسعود پورسيدآقايي، تاريخ عصر غيبت، ص 432 (به نقل از صحيح مسلم شرح النووي، ج 18، ص 39).

[32] همان، ص 439 به نقل از الزام الناصب، ص 10.

[33] همان، ص 435 (به نقل از بحارالانوار، ج 86، ص 81).

[34] لطف الله صافي، منتخب الاثر، ص 589.

[35] نجم الدين طبسي، چشم اندازي به حكومت مهدي، ص 66. (به نقل از الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 68).