درياى علم بى پايان غرق كند.

كوتاه سخن اين كتاب مجموعه داستانهايى در ارتباط با اشخاصى مى باشد كه علاقه وافرى به علم داشته اند وفرصتها را غنيمت شمرده ودقايق امورشان را در فراگيرى علم قرار داده اند انشاء الله خوانندگان محترم اين كتاب را بخوانند واز اين افراد عبرت بگيرند، و آنها را الگو قرار دهند، اين مجموعة را به ساحت مقدس قطب عالم امكان حضرت صاحب الزمان هديه مى نمايد وثوابش بروح پاك شهدا وعلماء ومتدينين وبرادر شهيدم آشيخ احمد ميرخلف زاده عايد وواصل گردد.قم مقدسه

على ميرخلف زاده

دنيوى همه هيچ است نزد من

در خاطر از تغيّر آن هيچ ترس نيست

روز تنعّم و شب عيش و طرب مرا

غير از شب مطالعه و روز درس نيست (2).

(سيد حسين بروجردى ) در (نخبة المقال ) تاريخ ولادت ومدّت عمر خواجه را بحساب ابجد در ضمن شعرى چنين گفته است .

ثمّ نصيرُالدّين جدّهُ الحسنْ

العالمُ النّحْريرُ قُدْوَةُ الزَّمنْ

ميلادهُ (يا حِرز مَنْ لا حِرزَ له )

وبعدُ (داع ) قد اَجابَ سائلَه

جمله ياحرز من لاحرز له بحساب ابجد مى شود 597 كه حاكى از تاريخ تولد اوست و كلمه (داع ) بحساب ابجد ميشود 75 سال كه مدّت عمر اوست .

را برداشت و استخاره كرد قرآن را باز كرد اين آيه را ديد: (لا تَخافى وَلا تَحْزَنى اِنّا رادُّوُهُ اِلَيْكِ وَجاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلينَ).

مادر از اين بشارت خداوند خوشحال شد، عاقبت براى مسافرت فرزند راضى شد.

شيخ به همراه برادرش شيخ منصور عازم سفر شدند ولى قبل از سفر، شيخ منصور هم با قرآن تفّالى نمود اين آيه آمد: (سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِاَخيكَ). اولين مقصد، شهر بروجرد بود كه در يكى از حجره هاى مدرسه كه معمولاً مسافرين از طلاّب وارد مى شوند وارد شدند و روز استراحت نمودند.

روز بعد در مَدْرَس مدرسه ، فقيه عالى قدر حضرت (آية اللّ ه شيخ اسد اللّه بروجردى ) زعيم حوزه علميّه بروجرد وارد جلسه درس شدند، شيخ اسداللّه پس از درس با اين دو نفر طلبه غريب مصافحه و احوال پرسى نمودند، پس از ساعتى از شيخ تقاضاى ماندن در بروجرد نمود كه در ضمن مُدَرِّس فرزندانش هم باشد.

شيخ انصارى نگاهى به برادرش كرد و گفت : برادر درسهايت را كه در بين راه خوانديم ونوشته اى بياور و به نظر مبارك آقا هم برسان .

نوشته ها حاضر شد شيخ اسد اللّه ياداشتها را مطالعه نمود هنوز چند صفحه اى نديده بود كه گوئى او را برق گرفت يادداشتها از دست او افتاد و به حالت تعظيم در برابر شيخ ايستاد و از گفته قبلى خود پشيمان شد و شروع به معذرت خواهى كرد و آن دو بزرگوار را به خانه اش دعوت كرد و پذيرائى نمود.(3)

به اطاق ديگرى رفتند، ديد براى مطالعه موقع مناسبى است فرصت را غنيمت شمرده بدون تاءمّل مشغول مطالعه شد.

اواخر شب زنها از اطاق عروس خارج گرديدند و به سوى خانه هاى خود رفتند و عروس بيچاره ، تنها ماند، و هر چه منتظر ماند كه سيّد بيايد، نيامد، تا يك وقت متوجّه شد كه صبح شده .

يعنى : جاذبه علم اين مرد را طورى به خود كشيد كه شب زفاف و عروسيش را فراموش كرد.

(اين حسّ علاقه به علم كم و بيش در همه كسى هست البتّه مثل همه حسّهاى ديگر شدّت و ضعف دارد)(4).

شام و مصر و بيت المقدّس مى گشت و در سفر به خدمت دانشمندان مى رسيد.

سپس مى گويد: در زمانى كه در عالم ظاهر و باطن سرآمد روزگار بود از مصر مى آمد و جامه جهان گردان به تن داشت و خويشتن را پنهان مى كرد و فروتنى مى نمود، از او خواستم كه چيزى از وى آموزم ، گفت :

به شرط آنكه نهفته بماند و هندسه و هيئت را بر او خواندم و سپس به شام و از آنجا به ايران رفت و چون به دمشق رسيد در محلّه (خراب ) در سراى يكى از بازرگانان بزرگ فرود آمد و (حافظ حسين كربلائى قزوينى ) ساكن دمشق مؤ لف روضات نزد او رفت و شعر خود را بروى خواند.

شيخ ميل ديدار (حسين بورينى ) را داشت و آن بازرگان وى را به خانه خود خواند عدّه زيادى از دانشمندان شهر را در آن مهمانى دعوت كرد و شيخ بهائى در آن مجلس لباس جهانگردان پوشيده بود و بر بلاى مجلس نشسته و همه او را گرامى مى داشتند و به او احترام مى گذاشتند و بورينى كه وى را نمى شناخت از او به شگفت آمد و چون پى به دانش او برد بزرگش داشت و شيخ بهائى از او خواست كه آمدنش را پنهان دارد و از آنجا به حلب رفت .

(صاحب سلافة العصر) گويد: كه سى سال سياحت كرد و به ديدار دانشمندان بسيار رسيد و سپس به ايران بازگشت و به تاءليف كتب پرداخت و آوازه اش در جهان پيچيد و علماء از هرديار نزد وى آمدند.

خود شيخ بهائى در كتاب

كشكول در مورد سفرهاى خود اشاراتى كرده : در قحطى سال 988 هجرى قمرى در شهر تبريز و ديگر بار در ماه صفر سال 993 هجرى قمرى در تبريز بوده و در ماه ذى القعده سال 1007 هجرى قمرى در شهر مشهد و در ماه محرّم سال 1008 هجرى قمرى در حال بازگشت از سفر مشهد بوده است و چندى در كاشان و نيز مدتى را در هرات گذرانيده و در اشعار خود از اوضاع هرات توصيف كرده .(5)

كه شبى براى او شام آوردند در موقعى كه آقا مشغول مطالعه بود سفره را در كنار او گذارده و رفتند آقا هيچ ملتفت غذا نشد، تا آنكه يكدفعه شنيد كه اذان صبح مى گويند، آقا سر برداشت ديد شام حاضر است گفت : چرا ديرآورديد، گفتند: ما آن را در اول شب آورديم و شما ملتفت نشده ايد.(6)

كتاب را برايش بنويسد و او نوشت و محمد حسين در دكّان پدر به خواندن آن مشغول شد تا اينكه پدرش متوجّه شد و خشمگين گرديده او را بزد كه خواندن اين كتاب تو را از كسب و كار باز مى دارد.

بعد از آن دور از چشم پدر آن را خواند و تمام كرد. سپس از همان اهل علم پرسيد حالا چكار كنم ؟

او گفت : به نجف برو. چهار پائى كرايه كرد و بدون آنكه بيش از مقدار كرايه پولى داشته باشد راهى نجف شد و بين راه از زوائد خوراك هم سفران ، خود را سير مى كرد. چون به نجف رسيد وارد صحن شريف شد و در آنجا نشست تا شب شد و همه مردم از صحن خارج گشتند. دربانان آمدند بيرونش كنند، شرح حال خود را گفت و آنها به او حجره اى دادند و برايش غذا آوردند و در آنجا اقامت كرد و با طلاّب آشنا شد و نزد آنان درس خواند و در آن حجره بود و با استفاده از نور چراغ مستراح ها مطالعه مى كرد تا اينكه فضلش ظاهر گرديد و آوازه اش بلند شد و به مرجعيّت رسيد واموال به سويش فرستاده مى شد و او همه را به طلاّب علم ونيازمندان مى رساند و خود لباس زبر و خشن مى پوشيد و طعام ناگوار مى خورد.

و بعد از مرگش هيچ مالى به ارث نگذاشت . هيچ مانعى از موانع معمولى او را از درس باز نمى داشت و موجب تعطيل درس او نمى شد بطورى كه حتّى در روز وفات شيخ انصارى درس خود

را تعطيل نكرد و در جواب پرسندگان گفت :

درس مى دهيم و ثواب آن را براى شيخ قرار مى دهيم . عيادت بيماران ، تشييع جنازه ها، ديدار واردين و بدرقه مسافرين از او فوت و ترك نمى شد و اهل نجف مى گفتند: قبل از آنكه خانواده كسى از بيمارى او خبردار شود، شيخ محمد حسين از بيمارى او خبردار است !(8)

گذاشت و مشغول به تدريس و بحث مى گرديد مانند دريايى بى پايان بود و غالب اوقات خائف و ترسان واز منافقان و دشمنان پنهان بود.

در سنه 965 دو نفر نزد شيخ به مرافعه آمدند شيخ به نفع يكى حكم فرمود، آن شخص محكوم عليه بر شيخ غضب كرد و نزد قاضى صيدا رفت و از شيخ سعايت كرد.

قاضى كسى را به طلب شيخ فرستاد، بعضى از اهل بلد گفتند كه مدتى است شيخ مسافرت كرده است و شيخ در آن وقت از مردم كناره گرفته و مشغول تاءليف شرح لمعه بود. پس به خاطر شيخ گذشت كه به حج مشرف شود. پس در محمل روپوش دار كه كسى او را نبيند و شناخته نشود به قصد حج حركت كرد.

قاضى صيدا به سلطان نوشت كه در بلاد شام مردى پيدا شده از اهل بدعت و خارج از مذاهب اربعه سنت ، سلطان ، سليمان رستم پاشا را به طلب شيخ فرستاد و گفت : او را زنده مى آورى تا با علماى اينجا مباحثه كند و علما بر مذهب او مطلع شوند تا آنچه مذهب ما اقتضا دارد بدان نحو با او عمل كنيم پس آن شخص آمد و از او استفسار نمود گفتند: او به مكه رفته است ، پس در طلب او روان شد و در اثناى راه مكه به او رسيد.

آن جناب فرمود: با من باش تا من حج بجاى آورم از آن پس هر چه مى خواهى بكن . آن شخص راضى شد، پس چون از حج فراغت يافت او را به روم (تركيّه فعلى ) برد.

در روم شخصى به آن

ماءمور گفت كه اين چه كسى است كه با توست . گفت : او مردى است از علماء شيعه اماميه كه مى خواهم او را به نزد سلطان ببرم . آن شخص گفت : تو در اثناء راه نسبت به او تقصير خدمت كرده اى و آزارش نموده اى بترس از اين كه او به پادشاه از تو شكايت كند و يارانى هم در آنجا دارد آنها هم به او كمك مى نمايند، پس باعث هلاك تو خواهد شد، پس بهتر آن است كه سرش را جدا كنى و به نزد سلطان ببرى ، آن ماءمور ملعون در كنار دريا آن جناب را شهيد كرد.

جماعتى از تركمانان در آنجا بودند در آن شب ديدند كه نورها از آسمان به آن مكان نزول مى نمايد و بالا مى رود پس تركمانها آن بدن طيب را در آن مكان مدفون ساختند وقبه اى بر روى آن بنا كردند.

پس چون قاتل آن سر مبارك را به نزد سلطان رسانيد سلطان از كشتن او ناراحت شد، گفت : من امر كرده بودم تو را كه او را زنده بياورى چرا او را كشتى ؟

سيد عبدالرحيم عباسى كه با شيخ دوستى داشت سعى در قتل آن ملعون نمود پس سلطان او را كشت .(9)

شيخ بهايى عليه الرحمه نقل كرده كه خبر داد مرا پدرم كه روزى وارد شدم بر شيخ خود شهيد ثانى و او را متفكر ديدم . سبب تفكر پرسيدم : فرمود: اى برادر گمان مى كنم كه من دومين شهيد باشم زيرا كه شب گذشته در خواب ديدم كه سيد مرتضى عَلَم الهدى عده اى از علماى

اماميه را مهمان نموده چون من وارد شدم سيد به من فرمود: اى فلان بنشين پهلوى شهيد اوّل ، پس من در كنار شهيد اول نشستم .

اين خواب دلالت دارد كه من شهيد بعد از شهيد اوّل خواهم بود.

كرامات زياد و ارزنده اى از آن بزرگوار سر زده كه مقام را گنجايش درج آنها نيست .

در روضات الجنات نوشته كه آن بزرگوار در سفرش از دمشق به صمر، به منزله رمله كه در آن جا مسجدى بود كه در آن قبور بعضى از انبياء بود رسيد پس به قصد زيارت تشريف برد چون شب بود و در مسجد قفل بود، شيخ دست خود را بقفل گذاشت و كشيد، قفل باز شد.

پس وارد شد و مشغول دعا و نماز گشت آن چنانكه قافله حركت كرد و رفت و شيخ همچنان آن مكان مقدس را غنيمت شمرده به عبادت پروردگار عالم مشغول بود.

پس از مدّتى بلند شده به شهر آمد متوجه شد كه قافله رفته واو جاى مانده است ، پس متحير و سرگردان مانده بود كه چه كار كند ناچار شروع كرد به راه رفتن ، با آنكه قدرت راه رفتن هم نداشت مقدارى كه راه رفت سخت خسته شد، پس در اين هنگامى كه زياد ناراحت بود. ناگهان ديد مردى كه سوار بر استرى بود از راه رسيد به شيخ گفت : بيا با من سوار شو، شيخ سوار شد او مثل برق حركت كرد، چندان نكشيد كه به قافله رسيد شيخ را پياده كرد و گفت : برو به همراهانت برس . شيخ مى گويد: من هر چه نگاه كردم كه دوباره او را

ببينم ممكنم نشد.(10)

پرسيد، گاه مجبور مى شد همه اجناس يك يهودى را بخرد تا از او درباره واژه يا تركيبى سخنى بشنود (زيرا يهوديان در آموزش زبانشان به ديگران بسيار بخيلند) گاه شيرينى و شكلات مى خريد تا بچه اى يهودى را ديده و با دادن آنها به او چيزى بياموزد.(12)

و يا نزد يكى از يهوديان در نهان به آموختن زبان عبرى پرداخت و در اين راه چنان كوشيد كه يكى از دانشمندان زبان عبرى شناخته شده بود و يهوديان و ترسايان گفتارش را در ترجمه از زبان عبرى عجيب دانسته و او را استاد مسلم مى خواندند. (13)

او براى رد وايراد مذاهب باطل با صبر و پشتكار فراوان ابتدا كتب و نوشته هاى آنان را ساعتها و سالها مطالعه نموده وبا همتى فتورناپذير، از عقايدشان آگاهى كسب كرده و با استفاده از معلوماتش تمام سخنان آنها را رد كرده و پوچى و سست بودن دليلشان را هويدا مى نمود.

گويند: همواره كتابها در برابرش باز بود و قلم لابلاى انگشتانش و كاغذ در كنارش يا مى خواند يا مى نوشت ، از فرصتها استفاده مى كرد، از كوشش باز نمى ماند از مطالعه و نوشتن خسته نمى شد و اين سبب دانش و بينش عميق وى در فقه ، اصول ، كلام ، تفسير فلسفه ، درايه ، حديث ، نجوم ، تاريخ ، شعر، رجال و ديگر علوم گرديد.(14)

گرفت و او به معالجه و مداوا و سپس به طب كشيده شد.

مى گويند: او براى آنكه درد چشم خود را درمان كند نزد كحال (چشم پزشك ) رفت . كحال براى درمان او پانصد دينار از او درخواست كردو او ناچار شد كه بپردازد، سپس با خود گفت : (كيمياى واقعى علم طب است نه آن كه تو بدان مشغولى و پس از آن از علم كيميا دورى جستو به علم طلب پرداخت .(15)

) آورده ، به پسران خود و برادرزاده اش سركوفت مى زد. بخشى از اين نامه چنين است :

ديروز از كربلايى تقى كاغذى رسيد موجب حيرت حاضران گرديد همه تحسين كردند و آفرين گفتند. الحق (يكاد زيتها يضى ء) در حق قوه مدركه اش صادق است يكى از آن ميان سر بيرون آورده تحسينات او را به شاءن شما وارد كرد كه در واقع ريشخندى به من بود گفت :

درخت گردكان با اين درشتى

درخت خربزه اللّه اكبر

نوكر اين طور چيز بنويسد آقا جاى خود دارد...

بارى حقيقتاً من به كربلايى قربان (پدر امير كبير) حسد بردم و بر پسرش مى ترسم ... خلاصه اين پسر خيلى ترقيات دارد. و قوانين بزرگ به روزگار مى گذارد. باش تا صبح دولتش بدمد.

ميرزا تقى خان در حدود سال 1222 ه، ق در (هزاوه فراهان ) متولد شد. پدرش كربلايى محمد قربان آشپز ميرزا عيسى قائم مقام اول بود و پس از او همين شغل را دردستگاه پسرش ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانى داشت .(16)

و در علم و عمل به جايى رسيده كه از اقطار بلاد به حوزه درسش آمدند و قريب هشتاد سال عمر نمود.

هيچ گاه كلاه پوست را به عمامه تبديل نكرد مگر در امامت جماعت كه شال بر سر مى پيچيد و اين احقر در سنه 1319 ه، كه از حج بيت اللّه الحرام مراجعت كردم به اصفهان رسيدم ، چنان به خاطرم مى رسد كه به آن مدرسه رفتم آن مرحوم را ديدم كه با كلاه پوست در يكى از حجرات نشسته و فضلاء بر دور او احاطه كرده اند و مشغول تدريس است در سنه 1328 ه رحلت فرمودند(17).

مؤ لف گويد: شغل اولى آن مرحوم (تارزنى ) بوده آمده بود در اصفهان تارش را اصلاح كند چون عبورش به مدرسه (صدر) افتاد شوق تحصيل علم او را وادار كرد شغلش را ترك و به تحصيل علم موفق گردد و استاد فلسفه آيت اللّه بروجردى باشد.

لؤ ) و (اقمشه ) مى آوردند مى خريد و تاجران بلاد (بحرين ) همه از براى خريدن (لؤ لؤ ) به خانه شيخ مى آمدند؛ زيرا كه اهل قريه غير از شيخ به كس ديگر جنس نمى فروختند و او به تجار به نفع مى فروخت و ميان ايشان تقسيم مى فرمود.

روزى شخصى از اهل قريه لؤ لؤ ئى بزرگ به قيمتى اندك به دست او فروخت ناگاه به اصلاح آن امر نمود بسيار خوب برآمد و به قيمت بيشتر فروخته شد پس چون شخص آمد شيخ كيفيت حال او را بيان فرمود و گفت : من از اين قيمت راءس مال خود را مى گيرم و باقى از توست آن شخص قبول نكرد و گفت : اكنون آن همه مال توست ؛ زيرا كه من او را به تو فروختم اگر فاسد ظاهر مى شد نقصان بر تو بود پس زيادت هم از براى توست .

شيخ راضى نشد تا آن كه ديگران چنين قرار دادند كه بعضى از آن زيادت را شيخ بگيرد و بعضى را به آن شخص بدهد، شيخ در سال هزار و هشتاد و پنج در كربلا مدفون گرديد.(18)

درس آمد و درس گفت .

مرتبه دوم : ناگهان باران شديدى در نجف آمد كه در شب تاريك راه عبور و مرور تقريباً بسته شده بود گمان كرد كه آخوند خراسانى به درس نخواهد آمد، از قضا استاد به درس رفته بود.

مؤ لف شعراء الغرى درباره مرحوم اصفهانى نوشته است : هنگامى كه او را ديدم آثار ناشى از مطالعه زياد در چشمهايش نمايان بود بطورى كه چشمهايش ديگر حالت طبيعى خود را نداشت .(19)

خواستم نيايم .

گفتند: چرا؟ گفتم : در اين برف نمى خواستم مزاحم شوم .

آقا فرمود: گداها در سر راهها ننشسته بودند و گدائى نمى كردند؟ گفتم : چرا.

گفتند: امروز آنها بودند يا نبودند؟

گفتم : چرا بودند امروز روز كسب و كار آنهاست ، گفتند: خوب آنها كه تعطيل نكردند، ما چرا تعطيل كنيم (20)

گشته پياده راه دولت آباد را پيش گرفتم در حاليكه پانزده قران پول و يك كتاب جامع المقدمات بيش نداشتم وارد مدرسه دولت آباد شده لب حوض پاهايم را شسته و وضو گرفتم .

يكنفر آقا آنجا به من نگاه مى كرد، نزد ايشان رفته درسى از تصريف گرفتم سپس شرح حال خود را به او گفتم . فرمود: حال كه فرار اختيار كردى به طرف نجف برو.

صبح همان شب روانه نهاوند شده و يك ماه در نهاوند بودم و در حجره به سر مى بردم ، يكى از آقا زاده هاى نهاوند كه با چند تن ديگر عازم كرمانشاه بودند بنده را همراه خودشان بردند و با آنها لقمه غذائى صرف مى نمودم تا وارد كرمانشاه شديم آنهابه منزلهايشان رفتند وليكن من كه نه پولى و نه آشنائى داشتم شب را در پشت ديوار مسجد جمعه ميان خيابان روى خاك خوابيدم و با خداى خود راز و نياز داشتم و عرض مى كردم : خدايا من بساط خودم را بهم زدم و به اين صدمات راضى شدم پس تو مرا موفق گردان و راه را آسان نما، بالاخره آشنائى از اهل شهر پيدا شد چند روزى از من پذيرائى كرد.

عصرها كه به مدرسه رفته و عوامل مى خواندم معلم من كه از حال من با اطلاع شد دلش به حال من سوخت و مرا به نزد آقاى حاج ميرزا محمد مهدى برد و به ايشان معرفى كرد. آن بزرگوار دستور داد يكدست لباس از اندرون آورده باسلام و صلوات عمامه را بر سر گذاشتند وفرمودند: لقمه نانى اينجا هست كه با هم بخوريم آنگاه در

بيرونى خود اطاقى به من دادند و غذاى آماده از اندرون برايم مى آوردند و خود ايشان متكفل درس من بودند.

پس از استقرار در اين شهر نامه اى به پدرم نوشتم : كه من از شما چيزى نمى خواهم فقط اجازه دهيد كه درس بخوانم . او در جوابم نوشت : اگر تو مقدسى من راضى نيستم بايد به بروجرد برگردى . كاغذ را به آقا نشان دادم ، ايشان فرمودند: شما گريخته اى ؟

گفتم : بلى . آن وقت خودش به پدرم نامه اى نوشت و براى پدرم فرستاديم ، جواب آمد كه راضى هستم ، خلاصه مدت چهار سال خدمت آقا بودم و تا شرح لمعه و قوانين خواندم آن وقت آقا مرا با دو نفر به بروجرد نزد پدرم و به زيارت اقوام فرستادند.

متاءسفانه در آن شهر مرض و با آمده بود و در آن چند روز كه من در آنجا بودم پدرم با آن مرض از دنيا رفت به جهت فرار از مرض و با پس از دو روز از فوت پدرم از شهر حركت كرده به كرمانشاه آمديم و آنچه پدرم از مال دنيا داشت همه را جز يك جلد قرآن و يك جلد عين الحيات و كتاب دعا به برادرها و خواهرهايم بخشيدم .

اتفاقاً اين مرض وبا به كرمانشاه هم سرايت كرده و آقا نيز مريض شده بود، مردم متوسل به ختم (امّن يجيب ) شدند تا آقا شفا يافت و مشغول درس شديم تا آنكه آقا سيد على ، آقازاده آيت اللّه سيد كاظم يزدى با عده اى به قصد زيارت بيت اللّه الحرام وارد كرمانشاه شدند و

در اين چند روز آقاى سيد على با بنده انس گرفتند و فرمودند با من بيا به نجف برويم . من بسيار خوشحال شدم ولى از آقا خجالت مى كشيدم ، خودآقا سيد على از آقا اجازه گرفت و بنده را همراه خود به نجف بردند و در بين راه هم مريض شدند و من از ايشان توجه كردم .

پس از يازده روز توقف در كاظمين حال ايشان بهبود يافت آن وقت به نجف اشرف مشرف شديم .

روز ورود حضرت آيت اللّه يزدى با بسيارى از آقايان به استقبال آمده و آقا سيد على بنده را به آقا معرفى نمودند و آقا هم اظهار امتنان كرده به اتفاق همگى وارد منزل شديم . در همان بيرونى آيت اللّه يزدى اطاقى به بنده داده شد تا آنكه به خواهش خودم حجره اى در مدرسه آقا شيخ مهدى تهيه كردند.

تاريخ اول ورودم به نجف 1324 ه بود و در سنه 1330 ه به ايران مراجعت كردم و در همان اوان كه در نجف بودم مرتب به درس فقه آقا سيد كاظم يزدى و اصول حضرت آيت اللّه آخوند ملا كاظم خراسانى و تفسير و اخلاق آقاى آقا شيخ رضاى ترك مى رفتم و به ماديات علاقه اى نداشتم .

پس از مراجعت از نجف در كرمانشاه چند روزى در خدمت آقاى حاج ميرزا محمد مهدى بودم ، ايشان مى فرمودند: درس خواندن فلانى خارق عادت بود...

بالاخره پس از فوت والده مرحوم پدرم را يك شب در عالم خواب ديدم و جايشان خوب نبود، پدرم اظهار كرد پسرجان ما هنوز از گيرودار آن حرفها كه به شما مى

زديم (و به شما اجازه تحصيل علم نمى داديم ) هنوز فارغ نشده ايم ما از تو عذر مى خواهيم و هر دو محتاج به توايم .(21)

يك ساعت به اذان صبح مانده براى ما درس گويد.(23)

و ابتلائات مختلف بود، از يك سو پدرم را از دست داده بودم و از سوى ديگر گرانى شديد مرا و بستگان را تحت فشار قرار داده بود، عصر جمعه مقدارى نان محلى برداشته و پياده روانه گلپايگان مى شدم و در منزل خويشان مى ماندم و در طول هفته درس مى خواندم و عصر چهارشنبه به سوى گوكد مراجعت مى كردم ...

پس از خواندن سطوح بود كه آوازه حوزه علميه اراك و مؤ سس آن مرحوم آيت اللّه العظمى حائرى در همه جا طنين افكن شد و ايشان با يك دنيا شور و شوق در اوائل سال 1336 ق كه نوزده ساله بود بسوى اراك حركت كرد. و در مدرسه آقا ضياء عراقى به فراگرفتن دانش اسلامى پرداخت و پس از فراگيرى سطوح عاليه در سال 1337 در درس مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى مشرف شد. و با مهاجرت مرحوم حائرى به قم در سال 1340 ق وانتقال حوزه علميه بدين شهر ودعوت مخصوص استاد از شاگرد سخت كوش خود، ايشان به قم مشرف شده و در مدرسه فيضيه ساكن مى شود.

استاد: با مشاهده نبوغ و استعداد و فهم و هوش شاگرد تيزبين خود بدو بسيار علاقه مند شده واو را جزو حواريين اصحاب خود قرار داده و توجه مخصوص به او نشان مى دهد.

خطيب شهير مرحوم حجة الاسلام والمسلمين آقاى انصارى 1 فرموده بودند: زمانى اراكيها آمده بودند و از مرحوم آقاى حائرى درخواست مى كردند كه آيت اللّه گلپايگانى را براى اداره امور دينى و تاءسيس حوزه علميه به اراك اعزام نمايند، اما در جوابشان فرموده بود: من مى خواهم او را

آقاى دنيا كنم شما مى خواهيد او را آقاى اراكش كنيد؟

آقا خود مى فرمود: ايامى كه در حجره بودم كسالتى پيدا كردم مرحوم حاج شيخ از منزل خودشان جوشانده درست كرده و براى من در حجره آوردند و براى من بيش از ديگران شهريه مى دادند.

آيت اللّه آقاى حاج شيخ مرتضى اردكانى (صاحب غنية الطالب في شرح المكاسب ) نقل كردند كه مرحوم حاج شيخ با پدرم آشنائى كامل داشت و به همين جهت با من نيز لطف داشتند روزى در حضورشان بودم كه دو سيد جوان وارد شدند و آقا نسبت به آن دو سيد بسيار احترام نمود وقتى آن دو رفتند از ايشان پرسيدم :

اينها چه كسانى بودند؟ فرمودند اينها دو نفر مجتهد عادل مى باشند، يكى آقا سيد احمد خوانسارى و ديگرى آقا سيد محمد رضا گلپايگانى مى باشد.

كوشش در امر تحصيل و شدت علاقه استاد باعث شد كه وى را جزو اصحاب استفتاء خود قرار دهد...

معظم له در سفر چند ماهه خويش به نجف اشرف در درسهاى اساتيد بزرگ نجف شركت كرده و استفاده ها كرد و در همين مدت كوتاه مورد علاقه اساتيد نجف قرار گرفته و توجه همه را به خود جلب كرده بود به طورى كه مرحوم اصفهانى به مرحوم حاج ميرزا مهدى بروجردى گفته بود:

اين آقا از نوابغ فقه است و از ايشان خواسته بود كه در وسيلة النجاة نظر افكند و مواردى كه نياز به اصلاح دارد تذكر دهد. و اين اوج مقام علمى ايشان را مى رساند. در اين سفر بود كه معظم له مورد عنايت و توجه حضرت امير المؤ منين على 7 قرار

گرفت (25).

، شبى در ايام زمستان مشغول مطالعه بودم كه ديدم از طبقه دوم مدرسه پوست هندوانه اى توسط برخى از طلاب به صحن مدرسه پرتاب مى شود و پوست هندوانه را برداشته مى شويد و به دندان مى كشد تا به نفس خود پاسخ گفته باشد.

با اين همه رنج فقر و بى چيزى قادر نبود كمترين خللى در عزم استوار وى كه پيمودن راه دشوار اجتهاد بود بيفكند.

آن مرحوم همانگونه كه در (تحصيل علم ) گرم و پركار بوده در (تزكيه نفس و روح ) و (سلوك معنوى ) نيز كوشش بسيار داشت .

اصولاً دقت در زندگى حجة الاسلام نشان مى دهد كه وى در هر جبهه اى از جبهات نظرى و عملى كه وارد مى شده تلاش و پشتكارى شگرف همراه با شهامت و شجاعتى شگفت از خود نشان مى داد.

فى المثل در عصر پرآشوب مشروطه كه به تعبير شيخ شهيد، كودكان را جوان و جوانان را پير مى ساخت ، از انجام تكليف شرعى كه حكم استقبال از مرگ را داشت ، باز نايستاد و شهر زنجان و حومه شاهد مبارزات سخت آن فقيه استوار و دورانديش بود به يمن همين همت بود كه منطقه حساس زنجان را در كشاكش سخت مشروطه دست كم تا سقوط پايتخت از رخنه آنچه كه به زيان اسلام و ايران مى انگاشت حفظ كرد.

در باب لزوم جديت طلاب به تحصيل علوم تا مقام عالى اجتهاد و ضرورت يارى ديگران به آنان در رساله عمليه خود فرموده اند:

بدان كه اجتهاد در اين زمان ظاهراً واجب عينى شده به جهت اينكه اينقدر مجتهد نيست در اين زمان كه كفايت

مردم كند...

پس اكثر طلاب كه در خودشان صلاحيت استعداد را مى دانند لازم است كه مسامحه در تحصيل ننمايند و بلكه بر ديگران از غير مشتغلين هم لازم است كه اعانت آنها نمايند در تحصيل علم كه آنها هستند حافظ دين و مروج شريعت ...(31)

عليا ادامه مى دهد و شخصاً درمزارع كار مى كرده و امرار معاش مى نمايد و تبه ترويج دين نيز مشغول مى گردد.

او كه در سال 1295 هجرى در نجف متولد شده بود در 57 سالگى يعنى در دوازده ماه شوال 1352 هجرى در زنجان دار فانى را وداع مى گويد و هنوز كه هنوز است در اكثر مساجد مردم او را با سلام ، و صلوات و فاتحه ياد مى كنند.(32)

مدرسه منتظر حكيم بودند كه حكيم تشريف آورده منبر رفت و مشغول درس شدند طلاّب كرمانى كه او را ديدند فهميدند كه او همان داماد خادم مدرسه كرمان است از آن كه او را در آن مدّت مديد نشناخته و از مقام علمى او بى خبر بوده اند متاءثر شده با هم بلند بلند حرف مى زدند به طورى كه حواس ساير طلاّب را پراكنده ساختند.

پس از آنكه درس تمام شد و استاد از مدرسه تشريف برد، طلاب سبزوار به طلاّب كرمان اعتراض كردند، طلاّب كرمانى داستان را از اوّل نقل كردند همه دانستند كه آن حكيم بزرگوار مدّتى را در حالت گمنامى سپرى كرده است (34).

سيد مجاهد در صدر مجلس درس نشست و خود شيخ به اقتضاى سنّ كمش در انتهاى مجلس نشست ، پس از خوش آمد گوئى ، سيد مشغول درس شد.

درباره حرمت نماز جمعه در زمان غيبت (امام زمان )7 بحث طولانى كردند و در آخر بحرمت نماز جمعه قائل شدند پس از تمام شدن حرفهاى سيّد، شيخ با كمال متانت و آرام عرض كرد: حضرت آقا ادلّه در اينجا افاده وجوب مى كند نه حرمت ! وفوراً شروع كرد به اقامه دليل و برهان براى وجوب نماز جمعه در عصر غيبت امام زمان 7.

جالب آنكه سيد مجاهد كه قائل به حرمت شده بود تنظر شيخ را پسنديده و از راءى خود برگشت وقائل به وجوب شد. ناگهان شيخ نظر خود را عوض كرد وادلّه محكمتر از اول اقامه كرد دالّ بر حرمت نماز جمعه ، به طورى كه سيّد و حاضرين همه متحيّر ماندند و جوّ جلسه عوض شد و همه سرها را بطرف شيخ كج كردند.

سيّد مجاهد پس از لحظه هاى چند به حال طبيعى برگشت پرسيد: اين جوان كيست كه اين گونه برمبانى فقه واصول مسلّط است ؟

پدر شيخ فرمود: فرزندم مرتضى است . سيد مجاهد فرمود: چشمت روشن اى شيخ محمد امين در چهره تابناك فرزندت تابندگى عجيبى را مى بينم كه در آينده اُفق حوزه هاى علميّه شيعه بدان منوّر است ، پدر شيخ اين در خواست را پذيرفته خود تنها برگشت .

شيخ با آن استعدادى كه داشت شب و روز در خدمت سيد مجاهد بود و هم در محضر شريف العلماء با جديّت مشغول تحصيل علم شد.(35)

شيخ محمد على اراكى )؛ در وصف مرحوم (آقا نورالدّين عراقى )؛ نقل فرموده است :

اهل كشف و كرامت بود، چون خيلى اهل حقيقت بود. وكفى به كرامت او كه در جبهه جنگ با آنكه در بالاى سرش آلت نارى بود كه صدايش گوش فلك را كر مى كرد و آتش از آسمان مى باريد، و هر آن احتمال داشت توى سينه انسان بنشيند، قلم كاغذ برداشته و تفسير قرآن نوشت ! هر كس ديگر باشد، در حرف زدن يوميّه اش اشتباه مى كند و از حواس پرتى مبتداء و خبر را درست نمى گويد.

توى جبهه جنگ چطور مى شود حواس انسان جمع باشد، ولى اين شخص با كمال دقت كانّه توى اطاق خلوتى نشسته و هيچ كس با او كارى ندارد خودش هست و خودش ، بر مى دارد و همچو تفسيرى مى نويسد (كفى بذلِكَ كرامتا)...

وقتى كه ايشان در اراك بود با تمام شهر و مضافاتش اهل سؤ ال و استفتائات از اطراف و اكناف و دهات مى آمدند و به ايشان مراجعه مى كردند.

مرحوم آقا نورالدّين ، در هيچ مساءله اى محتاج به مراجعه به كتاب نبود. اين همه استفتاآت كه مى آوردند، يك دفعه نشد كه بگويد: كتاب را بياوريد ببينم ، قلمدان حاضر بود و فورى جواب را مى نوشت . حاضر جواب بود. آن تفسيرى كه نوشته ببينيد! در آنجا كتاب لغت ، تفسير و تاريخ هيچ نبود، فقط يك كتاب معالم در پيشش بود كه براى پسرش آقا عطاء درس مى گفت (معالم ) كجا و تفسير كجا؟! بهم مربوط نبود. خودش به عقل و محفوظاتش نوشته است

، چه محفوظاتى داشته كه اين تفسير را نوشته است !!(36)

به سفر نمى روند از هر فرقه اى از ايشان گروهى براى تحصيل علوم فقه در دين تفقه كنند وبترسانند قوم خود را وقتى كه به سوى ايشان مراجعت نمايند، شايد كه قوم ايشان از منهيات الهى حذر نمايند.)و آيه اى صريحتر از آيه مذكوره بر اين مطلب نيست بعد از آن ملا محسن تفاءل گرفت به ديوان اشعارى كه منسوب به امير المؤ منين 7 است ، پس اين ابيات برآمد:

تغرب عن الاوطان فى طلب العلى

وسافر ففى الاسفار خمس فوائد

تفرج هم واكتساب معيشة

وعلم وآداب و صحبة ماجد

يعنى : غربت اختيار كن از وطن براى طلب مدارج عاليه و سفر كن زيرا كه در سفرها پنج فايده است : 1 گشايش اندوه . 2 كسب معاش 3 تحصيل علم . 4 آداب 5 و صحبت ماجد كه صحبت با بزرگان و بزرگواران است . واين ابيات هم به مطلوب مناسبتى بسيار دارند خصوصاً صحبت ماجد كه در آخر بيت دوم واقع است پس ملا محسن به سوى شيراز به خدمت جناب سيد رسيده تحصيل علوم شرعيه از او نمود چنانچه او در اوايل كتاب (وافى ) گفته است كه : من كتب اربعه را از استاد خود سيد ماجد بن سيد هاشم صادقى بحرانى روايت دارم و آن كسى است كه استناد من در علوم شرعيه به سوى اوست و او از شيخ (بهاء الدين عاملى ) روايت داشت .(38)

ششگانه شاه خدمت ايشان رسيدم در حالى كه منزل ايشان در قم از مردم تهران و شهرستانها پر شده بود و منتظر ديدار با ايشان بودند من ديدم ايشان به نوشتن درس خود كه از تدريس آمده بودند مشغولند، من با تعجب گفتم آقا الان مردم شهرستانها در بيت شما منتظر صحبت و ديدار شما تمى باشند، وقت نوشتن درس حالا نيست .

ايشان فرمودند: نه ، ما نبايد از كارهاى علمى و درسى خود كم كنيم ما بايد كار آخوندى خود را كاملا انجام دهيم و اين همان بحثهاى فقه ايشان بود كه چاپ شده است .(39)

از او مى خواهد كه به ده برگردد و زن بگيرد به طورى كه از گفته هاى پدرم مستفاد مى گشت شوق تحصيل علم به حدى بروى غلبه داشته نه مخالف امر پدر و نه مخالفت امر الهى را روا مى داشته و نه حاضر بوده كه ازدواج كند و نه به ده باز گردد و دراين باره با يكى از علماى تربت مشورت بلكه اجازه ندهد اگر بدون اذن پدر ادامه تحصيل بدهد خلاف شرع كرده است ؟

آن آقا گفته اگر آن جوان شما باشيد خلاف شرع نيست بلكه واجب است كه اين كار را بكند. همين كه از جهت شرعى مسئله مطمئن مى گردد تصميم مى گيرد كه براى ادامه تحصيل به مشهد برود و از پدرش هيچگونه كمك نخواهد و با آنكه در آن زمان در مشهد علمائى بودند و مدرسه ها و موقوفه هائى براى طلاب علوم دينى بوده و اگر مى خواست هر يك از علماى تربت حاضر بوده اند برايش به علماى مشهد توصيه كنند او ابداً اين فكر را نكرده بود كه نزد عالمى برود وتوصيه بگيرد يا كمك بخواهد بلكه تصميم مى گيرد و به مشهد مى رود.

او شبها درس مى خواند و روزها به كارگرى مى رفت تا آنكه مى گفت : روزى در حرم مشغول زيارت بودم ديدم دستى از پشت به شانه ام خورد برگشتم ديدم پدرم مى باشد كه براى بردن من آمده است خيلى دقت كردم چون پيرمرد تنها بود و دستيارى نداشت و فرزند پسر تنها من بودم اين بود كه باهمه آن شوق تحصيل كه داشتم همراه پدرم بازگشتم .

اتفاقاً

به هنگام بازگشتن در ميان راه به همان آقاى عالم كه از او استفتاء كرده بودم برخورديم كه عازم مشهد بود چون ما را ديد و مطلب را فهميد تاءسف زياد خورد و به پدرم گفت : حيف است كه اين جوان را مى بريد زيرا او يكپارچه عشق و شوق تحصيل است .

بارى پدرم به محل خود باز مى گردد و به كار زراعت مشغول مى شود ودر هنگام فراغت به گفتن مسائل دينى و موعظه كردن مردم مى پردازد. تا آنكه به راهنمائى آخوند حاج على محمد مزگردى كه از همدوره هاى مدرسه اش بوده با مادرم ازدواج مى كند.

پدرم پس از ازدواج با مادرم وآسوده گردانيدن خيال پدرش در كار زراعت ، براى آنكه بتواند به تحصيل خود ادامه بدهد تدبير ديگرى مى انديشد كه اگر همه مقصود حاصل نشود اقلاً به بعضى از آن نائل گردد. او پنج روز از ايام هفته را به كار زراعت مى پردازد و هر روز پنج شنبه كه مى رسد صبحگاهان مادرم خمير مى كند و چند گرده نان فطير روغنى باروغن كره اعلائى تكه خودشان تهيه مى كردند مى پزد و پدرم آنها را در سفره اى مى بندد و در توبره پشتى اش بدوش كشيده و كتابهايش را زير بغل گرفته اول ظهر نماز ظهر و عصرش را مى خواند و پياده به راه مى افتد به خانه آقاى عالمى كه متن كتابهاى فقه و اصول را در نزد او مى خوانده مى رود و فطيرهاى روغنى را كه فرزندان آقا بسيار دوست مى داشته اند وايام هفته روز شمارى مى كرده اند

تا شب جمعه و روز جمعه تاظهر به اندازه يك هفته از كتابهائى مانند معالم و (قوانين ) در اصول و (شرح لمعه ) و (شرايع ) در فقه درس مى گيرد وظهر جمعه پس از اداى نماز به سوى ده باز مى گردد و از فردا به كار زراعت و در ضمن آن به حاضر كردن درسها تا پنجشنبه ديگر مى پردازد.

مادرم مى گفت : پدرت مرا با خودش به مزرعه مى برد و كتاب را به دست من مى داد كه از روى آن آنچه را كه از بر مى خواند گوش بكنم و او متن بعضى از كتابها را همچنان كه بيل مى زد يا كار ديگرى مى كرد مى خواند ومن از روى كتاب گوش مى دادم گاهى مطلبى را چنانكه براى (هم مباحثه ) اى تقرير مى كنند برايم تقدير مى كرد تا در ياد خودش بماند. از آن جمله مى گفت : روزى يونجه رو مى كرد واشعار (الفيه ابن مالك ) را يكبار از اول تا به آخر و بار ديگر از بيت آخر وارونه تا به اول خواند و من از روى كتاب گوش دادم و هيچ اشتباه نكرد. چنانكه قبلاً گفته شد تمام اين ايام تهجد و نماز شبش و نمازهاى ديگرى كه مى خواند و روزه هائى كه مى گرفت ترك نمى شد.

كارهايش بدين نحو ادامه داشت تا زمانى كه مرحوم (حاج شيخ على اكبر تربتى ) كه از شاگردان مجتهد حوزه درس (آخوند ملا محمد خراسانى ) بوده از نجف به بتربت باز مى گردد و مرحوم آخوند خراسانى او را به عنوان

(مجتهد جامع الشرايط) معرفى مى كند.

مرحوم حاج شيخ على اكبر پس از آنكه به احوال پدرم آشنا مى شود عقيده مفرطى درباره او پيدا مى كند و به او اصرار مى كند كه زندگيش را به شهر تربت منتقل كند. اما پدرم براى رعايت حال پدرش عذر مى آورد. پس از آنكه پدرش فوت مى كند مرحوم حاج شيخ بر اصرار خود مى افزايد تا آنكه بالاخره مى گويد من به عنوان حاكم شرع حكم مى كنم كه بر شما واجب است كه به تربت منتقل شويد و گرنه آدم با شتر مى فرستم كه اثاث شما را بار كنندو بياورند و مطلب ديگرى نيز مى گويد و آن اينكه ترويج دين بر شما واجب است و اين كار در شهر بيشتر مؤ ثر است و اين حرف در پدرم بسيار مؤ ثر واقع مى شود و دستور ايشان را قبول كرده به شهر تربت منتقل مى شود.(42)

مساءله علمى افتادم گفتم جاريه را ببر من نمى خواهم ونمى ارزد به خاطر اين جاريه از طلب علم بازمانم . غلام خواست او را ببرد جاريه گفت : تو مردى عالم وعاقل وصاحب مقامى ، بايد بدانى كه اگر مرا بيرون كنى وگناه مرا معين نكنى مردم گمان بد در حق من مى برند، گفتم كه : از براى تو هيچ تقصيرى نيست جز اين كه ديدم با وجود تو از علمم مى مانم گفت : اين سهل است ؛ چون خبر به (راضى ) رسيد گفت : سزاوار نيست كه علم در قلب احدى شيرين تر باشد از علمى كه در قلب اين مرد است .(45)

فرمود: شما بى خود كرديد كه گفتيد درس نيست غلط كرديد، پاى من از كار افتاده فكر من زبان من كه از كار نيفتاده ، من تا لحظه آخر عمرم درس را مى گويم ولو به مقدار يك كلمة ، اين وظيفه من است كه آنچه را ياد گرفته ام به ديگران بياموزم ولو يك فرع فقهى يا يك مبناى اصولى ، من بايد با درس دادنم با اين حال ضعف وبيمارى وكسالت به طلاب عملاً بفهمانم كه درس خواندن اهميت بسيار دارد پيرى وجوانى وضعيف وقوت ندارد.

ايشان مكرر مى فرمود: (اين نانى را كه طلاب استفاده مى نمايند نان امام زمان عليه السلام است وبراى آن است كه طلاب درس بخوانند ودر خواندنشان نيز اهتمام وجديت داشته باشند وصرف الحضور هم نباشد وحقيقتاً براى استفاده باشد، زيرا كسانى كه در جلسات درس شركت مى كنند ولى جديت در تحصيل ندارند ويا درس را حاضر مى شوند كه مى دانند نمى فهمند، كارشان دو اشكال دارد: يكى استفاده نمودن از سهم امام عليه السلام بدون مجوز شرعى ، ديگرى تلف كردن وقت خودشان .

ونيز مى فرمود: مهمترين امتياز روحانيت شيعه قوّت واستحكام زيربناى علمى آنان است وبا قوّت علمى توانسته اند از اسلام ومذهب تشيع پاسدارى نمايند.(46)

بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الرَّحيْمِ

اللّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الْحُجَّةِ ابْنِ الْحَسَنْ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَعَلى آبائِه في هذِهِ السّاعَةِ وَفي كُلِّ السَّاعَة وَلِيَّاً وَحافِظاً وقاعِداً وَناصِراً وَدَليلاً وَعَيْناً حَتى تُسْكِنَهُ ارْضَكَ طَوْعاً.

وتُمَتِعَهُ فيها طَويلا.

بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحمين .

شيخ مرتضى انصارى

4. حكايتها و هدايتها گردآورى صاحبى .

5. فقهاى نامدار شيعه نوشته عقيقى بخشايشى . ص 219.

6. قصص العلماء. ص 266.

7. قصص العلماء. ص 266.

8. اعيان الشيعه ، ج 9، ص 257.

9. سيد عبدالرحيم كه از مريدان شهيد بود و منصب ، مستوفى الممالكى داشت وقتى شهادت شهيد را شنيد قلمدانش را برد در نزد سلطان به زمين انداخت و گفت مرا از خدمت معاف داريد. سلطان گفت چرا؟ عرض كرد شما ماءمور فرستاديد كه شيخ را زنده بياورند و با او درباره مذهب مباحثه كنند ماءمورين تو رفته سر او را آورده اند شايد روزى هم بدنبال من فرستادى ماءمور سر مرا براى تو آورد پس در اين دولت خدمت صلاح نيست شاه را اين حرف خوش آمد دستور داد ماءمورها را كه هفت نفر بودند كشتند. قصص العلماء ص 262.

10. روضات الجنات ، جلد سوّم ، ص 357).

11. مردان علم در ميدان عمل ج 2 / 243

12. بيدار گران اقاليم قبله ص 204.

13. تاريخ روابط اجتماعى ايران و عراق ص 321.

14. مجله نور علم ، دوره چهارم ، شماره پنجم 41، ص 63 64.

15. فيلسوف رى ، ص 8.

16. داستانهايى از زندگانى اميركبير، حكيمى ، ص 36.

17. فوائد الرضويه ، ص 88.

18. ترجمه نجوم السماء، ص 109.

19. مجله نور علم ، دوره چهارم شماره چهارم .

20. مجله نور علم يادنامه بيستمين سال درگذشت علامه شعرانى شماره 50 51. ص 93.

21 خاتمه كتاب العشرات تاءليف حاج شيخ محمد تقى بروجردى

22. مردان علم 4/105

23. مجله حوزه شماره 24 ص 150.

24. بزرگان را مسر نوشته محمد سمامى حائرى ص 170 171.

25. روزنامه جمهورى اسلامى ،

به مناسبت اولين سالروز رحلت آن بزرگوار.

26. رمز پيروزى مردان بزرگ نوشته استاد جعفر سبحانى ص 21.

27. آدرس فوق ص 19.

28. روحانيت شيعه بقلم على اسماعيلى پور ص 49.

29. تاريخ روابط ايران و عراق بنقل روحانيت شيعه ص 50.

30. روحانيت شيعه ص 46.

31. سلطنت علم و دولت فقر نوشته على ابوالحسنى (منذر) دفتر اول ص 48 45.

32. سلطنت علم 645

33. وفيات الاعيان ج 3 ص 11.

34. حاج ملا هادى سبزوارى .

35. زندگانى شيخ مرتضى انصارى .

36. (مصاحبه با آية الله اراكى در مجلّه (حوزه) شماره 12).

37. فوائد الرضويه . ص 545.

38. نجوم السماء في تراجم العلماء، محمد على كشميرى ص 35.

39. جزوه مصاحبه ، ص 9.

40. مجله نور علم دوره چهارم شماره هفتم و هشتم 44 43.

41. مجله نور علم دوره چهارم شماره هفتم و هشتم 44 43.

42. فضيلتهاى فراموش شده ، ص 160 164.

43. از كتاب احلى من العسل .

44 الشيعة والتشيع ، محمد جواد مغنية ، ص 244

45 مردان علم : ج 2، ص 279

46 يادواره آيت الله العظمى شيرازى ، تهيه شده دفتر علميه امام اميرالمؤ منين ص 277. مردان علم ج 3 ص 106.