كنم و مطمئن هستم قرآن كريم، دل و راه آنان را روشن و صاحب قرآن به عمرشان بركت مي دهد، و از امام عصر (عج) مي خواهم كه همانگونه كه لطف

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 12

كردند و راه را گشودند، ما و اين عزيزان و اين نوشتار و خوانندگان محترم را مورد لطف و دعاي خير خويش قرار دهند. انشاء اللَّه.

از خوانندگان عزيز تقاضا داريم كه پس از مطالعه ي اين نوشتار، ما را مورد لطف قرارداده و راهنمايي كنند و اگر جوانان عزيز پرسش هاي قرآني دارند، به آدرس ما بفرستند. «1»

با سپاس

محمدعلي رضائي اصفهاني

قم- 24/ 3/ 84

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 13

در آيات متعددي واژه ي تأويل آمده، از جمله در آيه ي 7 سوره ي آل عمران مي فرمايد: «مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ»؛ «1» «تأويل قرآن را جز خدا و كساني كه راسخ در علم باشند (: عميق و ژرف نگر باشند) نمي دانند»

قدماي از مفسرين «2» واژه ي تأويل را به معناي تفسير امروزي به كار مي بردند ولي امروزه واژه ي تأويل به آن معنا به كار نمي رود بلكه معناي جديدي پيدا كرده؛ اكنون معناي مخالف ظاهر لفظ را تأويل مي گويند. به عبارت ديگر برگرداندن ظاهر لفظ به معناي مرجوح.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 17

مثال: قرآن مي فرمايد: «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» «1»

دست خدا بالاتر است از دست هاي آنها.

ظاهر اين آيه ي شريفه، اين است كه «خدا دست دارد» ولي وقتي ما به آيات ديگر قرآن مثل آيه ي شريفه ي «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ» «2»

مراجعه مي كنيم با قرينه ي «3» اينگونه آيات، اين آيه را تاويل مي كنيم، يعني آن را از ظاهرش به يك معناي ديگري بر مي گردانيم، و مي گوييم مقصود، دست نيست بلكه مقصود، قدرت خداست و «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» يعني قدرت خدا برتر است و در ترجمه مي نويسيم: «دستِ (قدرتِ) خدا بالاي دست آن هاست.» نه اينكه خدا دست داشته باشد، چون هيچ چيزي مثل خدا نيست، و دست ما هم مثل دست خدا نيست و اينجا چيز ديگري از دست مقصود است.

و يا با قرينه ي عقلي مي دانيم كه، چون خدا جسم نيست، نمي تواند دست داشته باشد زيرا اگر جسم باشد، لازمه اش محدوديت است و خدا محدود نيست. «4»

بنابراين واژه ي «يد» نمي تواند به معناي همين دست ما باشد.

البته براي واژه ي تأويل، صاحب نظران علوم قرآن و

تفسير، معاني ديگري هم ذكر كرده اند از جمله علامه طباطبائي رحمه الله و برخي از اهل سنت آن را به معناي، «حقيقت عيني» معنا كرده اند، «5» و يا برخي ديگر تأويل

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 18

را به معناي «توجيه متشابهات» دانسته اند و آيه ي شريفه «مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّهُ» «1»

را چنين معنا كرده اند: «توجيه متشابهات را غير از خدا كسي نمي داند.»

و برخي ديگر گفته اند: تأويل در اين آيه، به معناي تفسير مي آيد.

اگر در كلمات، صاحب نظران علوم قرآن و تفسير جستجو بكنيم، براي تاويل حدود 12 معنا ذكر شده است؛ ولي مشهورترين آن همان دو معناي اول بود كه گذشت يكي به معناي «تفسير» در نظر قدما و يكي هم به معناي «خلاف ظاهر» در نظر مفسران معاصر، و بقيه بحث هاي فني و دقيقي است كه مجال آن اينجا نيست، و در كلاس هاي علوم قرآن، و تفسير اين مباحث مطرح مي شود.

ولي در مجموع به نظر مي رسد واژه ي تأويل يك مشترك لفظي است؛ يعني مي تواند در جاهاي مختلف معاني متعددي داشته باشد.

تفاوت تأويل با تفسير چيست؟

از لابلاي بحث قبل اين مطلب روشن شد، كه تفسير آن معناي ظاهري الفاظ است ولي تأويل جايي است كه معناي خلاف ظاهر را با كمك قرينه ي عقلي يا نقلي بيان كنيم.

البته اگر تمام معاني تأويل را در نظر بگيريم كه نزديك 12 معنا و كاربرد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 19

دارد، گاهي اوقات برخي از معانيِ تفسير، با تأويل يكي مي شود و در پاره اي معاني با هم متفاوت مي شوند. «1»

همانطور كه بيان شد مفسرين گذشته واژه ي تفسير را با تأويل يكي

مي دانند، ولي در زمان ما، واژه ي تفسير با تأويل كاملًا متفاوت معنا مي شود: تفسير يعني معناي ظاهري، تأويل يعني معناي خلاف ظاهر كه با كمك قرينه بدست مي آيد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 20

پرسش:

داشتن عقيده صحيح است پس در اين صورت واجب مي شود.

- تأويل نيز گاهي واجب مي شود آن موقعي كه فهم صحيح آيات، متوقف بر تأويل باشد مانند همان تعبير «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» «1»

كه اگر تأويل نكنيم، ممكن است مفسر، يا مخاطب مفسر به اشتباه بيفتد. زيرا اگر آيه ي «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» را با توجه به آيه ي «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ» «2»

معنا نكنيم و نگوييم كه در اين آيه مقصود از «يد» قدرت است، و معناي واژه ي يد را به ظاهرش اكتفا كنيم و به جاي خودش باقي بگذاريم ممكن است كسي فكر كند كه خدا نعوذ باللَّه دست دارد. و با اين نوع تفسير است كه عقيده ي انحرافي «تجسيم و تشبيه» پيدا مي شود.

نتيجه گيري:

از آنچه گذشت معلوم شد، كه اگر در تفسير و تاويل قرائن و منابعي داشته باشيم و با توجه به آن تفسير و تأويل كنيم هم «تأويل» و هم «تفسير» هر دو جايز است. و اگر تأويل يا تفسير مقدمه ي فهم صحيح آيات الاحكام يا عقايد شود واجب مي شود.

و اگر قرائن قطعي از عقل يا نقل يا منابعي معتبر براي تفسير يا تأويل نداشته باشيم، در اين حالت حرام مي شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 22

كه تفسير به رأي حرام است.

نظر شما را به نمونه هايي از اين روايات جلب مي كنيم:

در مقدمه ي تفسير برهان حكايت شده: هر كس قرآن را به رأي خويش تفسير كند جايگاهي از آتش براي خود فراهم كرده است.

و از اهل سنت هم شبيه همين روايت نقل شده كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: «مَن قال في القرآن برايه» كسي كه در مورد قرآن به رأي خودش سخن بگويد، جايگاهي از آتش دارد كه اين روايت در سنن ترمذي و منابع ديگر اهل سنت آمده و حتي از آن به عنوان «حديث حسن» ياد كرده اند. «1»

در منابع شيعه بهترين روايتي كه در اين زمينه داريم حديث قدسي از امام رضا عليه السلام مي باشد كه از پدرانشان از اميرالمؤمنين عليه السلام، از پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله از خداوند تبارك و تعالي نقل مي كند كه مي فرمايد:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 23

«ماء آمن بي مَن فَسَّر برأيه كلامي»؛ «1» «كسي كه كلام من را، (يعني كلام خدا را) به رأي خودش تفسير كند، به من ايمان ندارد.»

البته روايات در اين زمينه با عبارات متعدد فراوان است. برخي فرمودند:

هر كس، بدون علم، در مورد قرآن چيزي بگويد اين تفسير به رأي است.

برخي هم به آيات قرآن در اين مورد تمسك كرده اند از جمله، به آيه ي 33 سوره ي اعراف كه مي فرمايد: «پروردگار كارهاي زشت را چه ظاهر چه باطن حرام كرده» و در آخر آيه آمده: «و يكي از چيزهايي كه حرام شده اين است كه انسان چيزي را كه نمي داند به خدا نسبت بدهد.» «2» و تفسير به رأي عبارت

است از چيزي كه انسان نمي داند، و به خدا نسبت مي دهد، به عبارت ديگر كسي بدون اينكه به تفاسير و منابع روايي رجوع كند و ببيند چه رواياتي در مورد اين آيه از پيامبر و اهل بيت عليهم السلام آمده است رأي و نظر خود را به جاي تفسير قرآن، به ديگران ارائه كند (: تفسير بدون توجه به قرائن نقلي و عقلي) اين تفسير به رأي است.

برخي افراد، از رواياتي كه براي تفسير به رأي وعده ي آتش داده، استفاده كرده اند كه تفسير به رأي از گناهان كبيره است.

بعد از دلائلي كه بر حرمت تفسير به رأي از قرآن و روايات بيان شد به نظر مي رسد دليل ديگري براي حرمت تفسير به رأي وجود دارد و آن هم

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 24

بناء عقلا است. توضيح اينكه روش عقلا در عالم اين است كه براي هر كاري به متخصص آن رجوع مي كنند مثلًا اگر كسي بيماري قلبي داشته باشد براي معالجه نزد متخصص قلب مي رود. و اگر كسي در مورد قلب تخصص نداشته باشد، و به معالجه ي بيمار قلبي اقدام كند، اگر هم به طور اتفاقي اين شخص درمان شود، باز هم مستحق سرزنش است زيرا در كاري كه تخصص نداشته دخالت كرده است. چرا كه چنين دخالت هايي غالباً خسارت هاي جبران ناپذيري به بار مي آورد و گاهي به مرگ افراد مي انجامد.

از اين رو عقلاي عالم و خردمندان جهان آن را سرزنش مي كنند، و در چنين مواردي مراجع ذي صلاح او را به دادگاه مي برند، محاكمه مي كنند، و با او برخورد قانوني مي كنند و مجازات هاي مناسبي براي او در نظر مي گيرند؛ چرا

اينقدر سخت گيري مي كنند؟! چون كسي كه تخصص در كاري ندارد حق دخالت در آن گستره ي كاري را ندارد؛ موقعيت تفسير به رأي نيز چنين است آري كسي كه متخصص تفسير نيست و آگاهي از مسائل تفسيري ندارد يا به منابع و قرائن معتبر عقلي و نقلي مراجعه نكرده حق دخالت در تفسير قرآن و اظهار نظر، ندارد به همين خاطر فرمودند:

«تفسير به رأي حرام است». «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 25

كه قرآن، به زبان عربي نازل شده است؛ هر چند امروزه قرآن به بسياري از زبان هاي دنيا ترجمه شده ولي ترجمه ي قرآن نمي تواند مبناي يك تفسير صحيح و معتبر قرار گيرد زيرا ساختار كلام عرب و به ويژه نكات ظريفي كه در اين كلام الهي موجود است، همه اش در ترجمه ها منعكس نمي شود.

2. آگاهي از علوم قرآن:

علوم قرآن، علومي است كه درباره ي قرآن است، مثل شناخت آيات مكي، مدني و تأويل آيات، متشابه، محكم، ناسخ و منسوخ و ... هر چند موارد نسخ در قرآن محدود است ولي عدم آگاهي از آنها موجب مي شود تا مفسر در تفسير بعضي آيات دچار اشتباه شود.

3. اطلاع از شان نزول آيات قرآن: (تاريخ آيات)

از اين مطلب در آثار قدما به «اسباب النزول» نيز تعبير شده است. «1» و آن عبارت است از واقعه اي كه در طي آن، يك آيه يا مجموعه اي از آيات قرآن نازل شده و ممكن است آن واقعه يا شرايط زماني و مكاني خاص، بتواند در روشن شدن معناي آيه كمك كند.

4. علم فقه:

يعني شخص بتواند احكام شرعي را از آيات قرآن و روايات اهل بيت استخراج كند به عنوان مثال اگر قرآن در مورد ارث سخن مي گويد، بايد قدرت فقهي در مورد استنباط آن حكم را داشته باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 27

5. آگاهي از اصول الفقه:

اصول الفقه مقدمه ي فقه است و به تعبير ديگر اصول استنباط است كه البته اين علم اصول الفقه هم در فقه و هم در تفسير كارآيي دارد هم در موارد ديگر، و در حقيقت اصول الفقه مِتُد و منطق فهم متن است، از اين

روي شخصي كه مي خواهد قرآن را تفسير كند ضروري است كه منطق فهم متن را بداند كه بخش عظيم آن در بحث اصول الفقه بيان شده است.

6. علم الحديث:

يعني آگاهي از احاديث وشناخت احاديث پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله وائمه اطهار عليهم السلام تا بتواند در مواقع لزوم از اين احاديث در تفاسير آيات استفاده كند.

7. علم به قرائت هاي مختلف:

گاهي اوقات يك آيه ي قرآن به قرائت هاي مختلفي خوانده مي شود.

به عنوان مثال «يَطهُرنَ و يَطَّهرنَ» «1»

به هر دو قرائت خوانده شده كه لازم است مفسر از اين قرائت ها اطلاع داشته باشد تا در جايي كه در تفسير يا در احكام نقشي دارد، بتواند از آن استفاده كند. البته امروزه مفسرين به قرائات قرآن كمتر توجه مي كنند، زيرا قرائات خبر واحد هستند از اين رو صاحب نظران آنها را معتبر نمي دانند و آن قرائتي را معتبر مي دانند كه اصطلاحاً به آن قرائت متواتر مسلمين مي گويند كه قرائت «حفص از عاصم» از آن ياد مي شود اين قرائت غالبش مطابق، با قرات متواتر مسلمين است، و تقريباً عموم مسلمين بر اين قرائت «حفص از عاصم» تكيه مي كنند و لذا

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 28

امروزه به قرائت هاي ديگر كمتر توجه مي شود؛ و حق هم با مفسرين معاصر است چرا كه كمتر بايد اين مسائل مطرح شود. ولي در عين حال مفسر قرآن بايد آگاهي هائي در اين زمينه داشته باشد.

8. آگاهي از بينش هاي فلسفي، علمي، اجتماعي، و اخلاقي:

مفسر قرآن در عصر ما نمي تواند بدون اينكه، مكاتب فلسفي يا مكاتب اخلاقي را بشناسد يا اطلاعات مختصري از، علوم تجربي و جامعه شناسي و روان شناسي داشته باشد

به تفسير قرآن بپردازد.

از اين رو اين شرط را بعضي از بزرگان معاصر، «1» قرار داده اند. و شرط لازمي، براي يك تفسير كامل و معتبر است هر چند تخصص در فلسفه يا علوم تجربي و ... لازم نيست ولي براي فهم آيات مربوط به آفرينش كائنات، دستورات اخلاقي و اجتماعي، خوب است و بدون آن ممكن است رموز آيات و اعجاز قرآن در مسائل علمي كشف نشود و مفسر از آنها غافل بماند.

و همچنين بسياري از آيات مانند آيات اول سوره ي حج يا اوائل سوره ي مؤمنون را اگر مفسر از علوم پزشكي آگاهي نداشته باشد نمي تواند تفسير خوبي از اين آيات ارائه بكند و گاهي ممكن است اگر آگاهي نداشته باشد به كج راهه برود.

9. آگاهي هاي تاريخي:

مفسر قرآن غير از اينكه بايد شأن نزول را بداند لازم است تاريخ صدر اسلام را تا حدي بداند، و از جغرافياي جزيرة العرب تا حدي اطلاع داشته

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 29

باشد، تا بتواند مكان هاي نزول قرآن، زمان هاي نزول قرآن، آيات مكي و مدني، و امثال آن را در تفسير تشخيص بدهد و از اين علوم در تفسير قرآن استفاده كند.

10. طهارت و علم الموهبه (علمي كه خداوند به هر كس بخواهد مي بخشد):

برخي گفته اند: مفسر قرآن بايد «طهارت روحي» داشته باشد، زيرا قرآن را غير از مطهرين لمس و درك نمي كنند. «لا يمسَّهُ الا المطهرون» «1» آنها مي گويند: «علم الموهبه» «2» جزء شرايط مفسر است. ولي به نظر مي رسد كه اين جزء شرايط «تحقق» تفسير و مفسر شدن نيست، بلكه جزء شرايط «كمال» مفسر و «كمال» تفسير است. آري هر چه انسان طهارت

روحي بالاتري داشته باشد، و تزكيه ي نفس بيشتري كرده باشد وقتي كه به محضر قرآن مي رسد مي تواند از قرآن بهره هاي بيشتري ببرد همانطوري كه قرآن مي فرمايد:

«هُديً لِلنَّاسِ» «3» «هُديً لِلْمُتَّقِينَ» «4» «هُديً لِّلْمُحْسِنِينَ» «5» پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 30

قرآن گاهي مي فرمايد: هدايت براي مردم است. گاهي مي فرمايد:

هدايت براي با تقوايان است اين يك مرتبه بالاتر از هدايت قبلي است و هدايت بالاتر، هدايت براي نيكوكاران است. اگر كسي بخواهد به مراتب عالي هدايت قرآني، و به فهم مراتب عالي قرآن دست پيدا بكند لازم است يك شرايطي را با تزكيه ي نفس براي كمالات روحي، در خودش ايجاد كند، اما به نظر مي رسد اين شرط تحقق تفسير نيست بلكه اين شرط كمال تفسير و مفسر است.

همچنين «علم الموهبه» نيز شرط كمال تفسير است، و موجب كمال مفسر مي شود ولي از آنجايي كه معيارِ مشخصي ندارد، يعني ممكن است هر كس ادعا بكند كه خداوند به من «علم الموهبه» داده و تفسير خود را از الهامات غيبي بداند؛ بنابراين چون معيار مشخصي ندارد نمي تواند براي مفسر و تفسير شرط قرار بگيرد، ولي اگر كسي داشته باشد باعث كمال تفسيرش، خواهد بود.

11. پرهيز از هر نوع پيش داوري «1» و اجتناب از تفسير به رأي:

مفسر بايد تابع دلالت لفظي آيات قرآن باشد، نه آن كه دلالت آيه را تابع رأي و فهم خويش سازد، يعني عقيده اي را قبلًا انتخاب نمايد و بعد با استمداد از آيه اي آنرا توجيه كند و به اصطلاح، قرآن را بر رأي خود تطبيق كند و به عبارت ديگر، راي خود را بر قرآن تحميل نمايد.

پرسش و پاسخ هاي

قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 31

به عنوان مثال در موضوع «جبر و اختيار» اگر قبلًا موضع «اشاعره» را انتخاب كنيم وقتي وارد قرآن مي شويم آياتي كه از ظاهرش جبر بر مي آيد را براي تاييد نظر خود انتخاب مي كنيم.

و اگر موضع «معتزلي» را انتخاب كنيم كه انسان اختيار تام و كامل دارد.

نيز آياتي را در اين راستا بر مي گزينيم.

ولي اگر بي طرفانه به محضر قرآن وارد شويم و مجموع آيات را بنگريم به اين نتيجه مي رسيم كه قرآن نه مؤيد جبر است، و نه اختيار تام را تاييد مي كند بلكه قائل به «امر بين الامرين» است.

بنابراين نبايد مفسر قبل از ورود به تفسير پيش داوري و پيش فرض هايي داشته باشد تا موجب تحميل نظر بر قرآن و تفسير به رأي شود كه از آن نهي شده است. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 32

است، كه مي تواند به ما در فهم آيات كمك نمايد.

دوم: سنت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام: هم يكي از منابع تفسير است.

سوم: عقل: عقل و قرائن عقلي هم مي تواند يكي از منابع تفسير باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 33

چهارم: برخي از آموزه هاي قطعي علوم تجربي: گاهي علوم تجربي مي توانند به استخدام فهم قرآن در بيايند، نه اينكه بر قرآن تحميل بشوند، و نه به معناي استخراج علوم از قرآن باشد؛ بلكه برخي از مطالب علمي قطعي در فهم آيات قرآن مي توانند، به ما كمك بكنند.

يادآوري:

البته منابع ديگري هم شمرده شده كه، بعضاً معتبر نيست، مثل «شهود».

آيا شهود عرفاني مي تواند منبع تفسير باشد؟! جواب ما منفي است زيرا شهود و مكاشفات عرفاني، اولًا شخصي است، و قابل انتقال به غير نمي باشد و ثانياً معيار و ضابطه ندارد، و همچنين گاهي اوقات همراه با خطاهايي است و از طرفي ممكن است مكاشفات رحماني با مكاشفات شيطاني آميخته شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 34

هر چند محال نيست، ولي خيلي مشكل است.

از اين رو در اجماع اختلاف است كه آيا اجماع يكي از منابع، در تفسير مي تواند باشد، يا نمي تواند باشد. به نظر مي رسد اجماع مفسرين در يك آيه نمي تواند منبع تفسير باشد به عنوان مثال در مورد يك آيه اگر همه ي مفسرين كلام واحدي را گفته باشند، ولي شما دليل قطعي به دست بياوري كه اين سخن درست نيست، مي شود اجماع را كنار گذاشت.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 35

بنابراين در تفسير قرآن، دليلي بر اعتبار اجماع نداريم. به عبارت فني تر اگر اجماع را يك دليل لبّي، بدانيم، قدر متيقّني دارد كه قدر متيقن اعتبارش، همان مسائلِ فقهي است.

لذا برخي از افراد كه اجماع را به عنوان، منبع تفسيري پذيرفته اند گفته اند: فقط در مورد آيات الاحكام مي توانيم از اجماع استفاده كنيم و آن هم اجماعي مي شود كه در فقه، از آن بهره مي برند، و همان شرايط و ضوابط را دارد. طي بررسي كه انجام گرفت معلوم شد معمولًا كساني كه از اجماع استفاده كرده اند در آيات الاحكام مي باشد مثلًا ذيل آيه ي «متعه» «1» يا ذيل آيه ي «كلاله» «2» برخي از مفسرين ادعاي اجماع كرده اند كه اينجا بحث آيات الاحكام است، ولي در بقيه ي آيات بعيد است كه بتوانيم از اجماع به عنوان يك منبع ياد كنيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 36

يا «ابن عباس» صحابه ي بزرگ پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مطلبي را از نظر لغوي بيان مي كنند، و واژه اي را معنا مي كنند، كه در اين صورت به عنوان يك نفر از اهل عرف، كلام اينها معتبر است، مثل بقيه ي لغويين، بلكه بالاتر از آن ها، زيرا اهل آن زمان و مخاطب آيات بوده اند؛ بنابراين كلامشان مي تواند در لغت معتبر باشد.

2. اگر صحابي يا تابعي شأن نزول آيه اي را بيان كند، با دو شرط معتبر است، يكي اينكه آن صحابي در آن حادثه- به عنوان مثال در جنگ بدر- حضور داشته و مي گويد اين آيه به اين مناسبت نازل شد، و ديگر اينكه موثق هم باشد، در اين دو صورت اگر مطلبي را در مورد شأن نزول آيه اي بيان كند، معتبر است.

3. اگر صحابي، يا تابعي، مطلبي را از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله يا معصوم ديگري نقل كند، در اينجا اگر اين شخص موثق و راستگو باشد،- لازم هم نيست كه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 37

عادل باشد- كلامي كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نقل كند اين معتبر است و مي تواند در تفسير مورد استفاده واقع شود. به عنوان مثال مي گويد: پيغمبر در ذيل اين آيه اين حديث را فرمود؛ ما از اين حديث در تفسير آيه استفاده مي كنيم.

4. حالت چهارم اجتهاد شخصي اين افراد است. مثلًا ابن عباس يا يكي از تابعين در آيه اي اجتهاد شخصي كند، در اين موارد ما دليلي بر حجيت قول صحابه و تابعين نداريم بلكه اقوال صحابه و تابعين در اينجا مثل قول بقيه ي مفسرين است البته نكته اي

را كه بايد در نظر داشت اين است كه صحابه و تابعين چون به عصر نزول نزديك بودند، ممكن است يك قرائني را، ديده باشند و در نظر داشته اند و بيان كرده اند، از اين رو مي طلبد كه بر كلمات آنها در فهم آيات، توجه ويژه اي داشته باشيم، ولي اين بدين معنا نيست كه كلامشان حجت باشد.

يادآوري:

البته يك تفاوتي را برخي از صاحب نظران علوم قرآني قائل شده اند و گفته اند:

اگر صحابي، معصوم باشد كلامش حجت است مثل اميرالمؤمنين علي عليه السلام هم صحابي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله است و هم معصوم است لذا در تفسير قرآن كلامش هم معتبر و هم حجت است، ولو نظر شخصي اش را گفته باشد.

اما در جايي كه صحابي، معصوم نباشد، ما دليلي از آيات و روايات، يا

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 38

عقل نداريم بر اينكه كلامش حجت است، به اين معنا كه نشود با آن مخالفت كرد؛ از اين رو اگر ما دليلي عليه كلام كسي مثل ابن عباس پيدا كرديم كلام ابن عباس را مثل كلام بقيه ي مفسرين مورد نقد و بررسي قرار مي دهيم، و دليلي نداريم كه چون ابن عباس گفته بنابراين نبايد كلام او را نقد و بررسي كرد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 39

داريم و آيات متشابه نيز وجود دارد و تعبير آيه اين است كه «هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ» يعني آيات محكم مثل مادر هستند و مرجع واقع مي شوند، يعني محل رجوع اند و آيات متشابه را بايد به آيات محكم برگردانيم كه اين همان «تفسير قرآن به قرآن» است.

علامه طباطبائي رحمه الله در مقدمه ي تفسير الميزان، دلائل ديگري هم آورده از جمله اينكه قرآن: «تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ» «2»

است و مثال هاي ديگر.

بنابراين قرآن كه بيان كننده ي همه چيز است قطعاً بيان كننده ي خودش نيز مي باشد از اين رو از خود آيات قرآن استفاده مي شود، كه آيات قرآن مي تواند تفسير آيه ي ديگر باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 40

البته طبيعت هر كتابي اين است كه گوينده در جايي ممكن است عام سخن بگويد، در جايي خاص، در جايي مطلق و در جايي مقيد، بايد صدر و ذيل كلام را جمع كرد، اول سخن و آخر سخن و وسط سخن را در نظر گرفت مطالب را كنار هم گذاشت تا مقصود نهائي گوينده را به دست بياوريم، اين يك سير طبيعي است كه براي فهم كتاب هاي نويسندگان بكار مي بريم، در فهم قرآن هم از همين روش استفاده مي كنيم. بنابراين علاوه بر اينكه اين سير طبيعي وجود دارد، خود آيات قرآن هم رهنمود دارد البته در برخي از احاديث هم اين مطالب يادآوري شده است.

2. سنت پيامبر و روايات ائمه معصوم عليهم السلام

قرآن كريم خطاب به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ»؛ «1» «ما ذكر [: قرآن را، به سوي تو نازل كرديم، تا براي مردم بيانش

كني.»

تفسير قرآن يعني «بيان» و آشكار كردن، اينجا هم مي فرمايد: ما قرآن را به سوي تو [: پيامبر صلي الله عليه و آله فرستاديم تا براي مردم آن چيزي كه نازل شده است را بيان و تفسير كني. بنابراين اگر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آيات قرآن را تبيين و تفسير كند، ولي اين تفسير حجت نباشد، خلاف حكمت لازم مي آيد، يعني خداوند دستور به چيزي داده، باشد و آن را معتبر نداند، بنابراين براساس اين آيه شريفه ي اگر حديثي از پيامبر در بيان و تفسير آيه اي از قرآن به ما برسد براي ما حجت است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 41

در مورد اهل بيت عليهم السلام ذيل همين آيه علامه طباطبائي رحمه الله مي نويسند:

ما از اين آيه حجيت بيان پيامبر را در تفسير مي فهميم و از حديث ثقلين، به دست مي آيد كه اهل بيت عليهم السلام ملحق به پيامبرند كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به طور متعدد از طريق شيعه و اهل سنت نقل شده «1» كه «من دو چيز گرانبها، يا سنگين را در ميان شما گذاشتم، كتاب خدا قرآن و عترتم را»، بعد فرمود:

«ما إن تمسكتم بهما» اگر از هر دو استفاده كنيد و به هر دو تمسك بجوئيد، شما نجات پيدا مي كنيد.

حضرت مي فرمايد: «ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا» اگر به هر دو، هم قرآن و هم اهل بيت عليهم السلام تمسك پيدا كنيد گمراه نمي شويد لذا مفهوم حديث اين است كه «ما إن تمسكتم باحدهما أولا تمسكتم بهما»: اگر به يكي تمسك پيدا كنيد يا به هيچ كدام تمسك پيدا

نكنيد گمراه خواهيد شد. پس نه قرآن بدون اهل بيت انسان را به مقصد مي رساند، نه اهل بيت بدون قرآن، بايد هر دو، با هم باشد تا انسان را به سر منزل مقصود برساند. بدين ترتيب علامه طباطبائي از اين روايت استفاده مي كند كه بيان و تفسير اهل بيت عليهم السلام براي ما معتبر است.

البته دلائل ديگري هم وجود دارد مثل عصمت اهل بيت عليهم السلام، و دلائل خاصي كه دارد و همچنين روايات ديگري كه در اين زمينه وارد شده كه مجال ذكر آنها نيست.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 42

3. عقل:

حجيت عقل ذاتي است يعني در حقيقت عقل پايه ي معارفِ بشري است، و خود عقل دليلي بر اعتبارش نمي خواهد. در مورد حجيت عقل مثال مي زنند به تر بودن آب. آب تر است و چيزهاي ديگر بوسيله ي آب تر مي شود و اين تري آب از كجاست از خود ذات آب است.

حجيّت عقل هم ذاتي است علاوه بر اين كه در احاديث و آيات هم اشاراتي بر اين حجيت داريم مثلًا در سوره ي مباركه نحل مي فرمايد: «قرآن را نازل كرديم تا پيامبر براي مردم بيان بكند، و به خاطر اينكه تفكر بكنند.

«لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ» «1»

در آيات متعددي از قرآن به تدبر، تفكر، تعقل دعوت شده، وقتي آياتي ما را به تدبر و تفكر مي خواند، اگر ما تفكر و تدبر را، معتبر ندانيم خلاف حكمت لازم، مي آيد. علاوه بر اينكه در احاديث نيز آمده كه ما دو حجة داريم، «حجة ظاهرة و حجة باطنة»؛ حجت ظاهري پيامبر و اهل بيت عليهم السلام هستند و حجت باطني عقل ماست. بنابراين علاوه بر اينكه، حجيت عقل ذاتي است

در آيات و روايات هم به اعتبارش اشاره شده است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 43

پرسش:

نقش علوم تجربي در تفسير قرآن چيست؟ آيا علوم تجربي منبع تفسير قرآن هستند يا تفسير قرآن منبعي براي شناخت علوم تجربي مي باشد؟!

پاسخ:

موضوع قرآن و علوم تجربي نياز به بحث مفصلي دارد تا ابعاد مختلف آن روشن شود كه در اين مجال نمي گنجد «1» از اين رو ناچاريم نگاهي گذرا به اين بحث داشته باشيم:

قرآن كريم در آيات متعددي، به مسائل طبيعت، كيهان شناسي، ساختار بدن انسان و غيره اشاره كرده بعضي از معاصرين مصر آيات مربوط به مسائل طبيعي در قرآن را 1322 مورد شمرده اند: «2» كه البته در تحقيقات ما بيش از اين به شمار آمده است. بنابراين حدود 15 قرآن مباحثي است كه مربوط به اشارات علمي قرآن است گاهي به حركت خورشيد اشاره كرده «وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا» «3» گاهي نيروي جاذبه را مطرح مي كند «رَفَعَ السَّماوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا» «4» پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 44

گاهي زوجيت گياهان مورد توجه واقع مي شود، «1»

گاهي به مراحل خلقت انسان اشاره كرده است «2» و مانند آن.

كه فهم اين آيات نياز دارد كه مفسر، با علوم تجربي روز آشنائي داشته باشد، اگر انسان با علوم مربوط به هر آيه آشنائي نداشته باشد ممكن است برخي از اين آيات را حتي اشتباه تفسير كند.

يادآوري: درست است كه قرآن اشارات علمي دارد و اشارات علمي قرآن موجب رشد علوم تجربي شده، ولي اين بدان معنا نيست كه همه ي علوم تجربي در قرآن وجود دارد، قرآن كتاب فيزيك يا شيمي، يا كتاب پزشكي يا دايرة

المعارف علمي نيست، ولي اشاراتي دارد كه گاهي اوقات در حد اشارات اعجازآميز است؛ و از آن طرف اگر انسان اين اشارات را در كنار آموزه ها و دستاوردهاي علوم تجربي به تتبع ننشيند و به عبارت ديگر علوم تجربي را در فهم قرآن استخدام نكند، ممكن است خوب مطلب را متوجه نشود و در فهم آيه به بي راهه برود.

مثال: قرآن كريم مي فرمايد: «وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا» «3»

خورشيد جريان دارد تا محل استقرار خودش «4»

برخي از قدماي مفسرين اين آيه ي شريفه را اين طور معنا مي كردند كه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 45

«مقصود همين حركت كاذب است» چون در علم كيهان شناسي در آن زمان تفكر «هيئت بطلميوس» حاكم بود و فكر مي كردند كه زمين مركز جهان است، و خورشيد به دور زمين مي گردد، حس كاذب انسان هم همين را تأييد مي كرد، كه صبح خورشيد از شرق طلوع مي كند و پايان روز در غرب غروب مي كند. برخي از مفسرين نيز همين حركت كاذب خورشيد را از آيه استفاده كردند، در حالي كه مفسرين امروز مي گويند: با توجه به اينكه ما مي دانيم كه خورشيد مركز منظومه ي شمسي است و زمين به دور خورشيد مي چرخد و اين ديدن طلوع و غروب ما، حس كاذبي است پس معلوم مي شود كه قرآن به حركت واقعي خورشيد اشاره مي كند كه يا اين حركت به طرف مركز كهكشان راه شيري و به دور مركز كهكشان مي چرخد، يا به طرف ستارگان دور دستي مي رود مثلًا تا زماني كه انرژي آن تمام شود و به سياه چاله ها ملحق شود، برخي گفته اند، به ستاره اي مثل (وُگا) ملحق مي شود و ...

بنابراين

حركت واقعي خورشيد مطرح است حركتي كه خورشيد به همراه منظومه شمسي دارد، يا حركت خورشيد به دور خودش يعني حركت وضعي يا حركت انتقالي؛ بنابراين حركت واقعي خورشيد مد نظر است نه اين حركت كاذب خورشيد. با اين مثال ها روشن شد كه علوم تجربي در فهم قرآن مؤثر است. و حداقل در اين 1322 آيه ما بايد به علوم تجربي توجه داشته باشيم ولي بايد مواظب باشيم كه:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 46

1. نظريه ها و فرضيه هاي اثبات نشده ي علمي را بر قرآن تحميل نكنيم؛

2. از طرفي دچار استخراج علوم از قرآن نشويم و به دام اين مسائل نيفتيم؛

3. مطالب علمي كه به حد بداهت حسي رسيده باشد و قطعي باشد مثل كرويت زمين و ... را مي توان در تفسير قرآن از آن به عنوان قرينه استفاده كرد كه گاهي اعجاز علمي قرآن را نيز نشان مي دهد چنانچه از مثال ها معلوم شد. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 47

روش تفسير مي شود:

اول: تفسير قرآن به قرآن

دوم: تفسير روايي؛ يعني تفسير قرآن با سنت پيامبر صلي الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام.

سوم: تفسير عقلي؛ يعني تفسير قرآن به كمك قرائن عقلي.

چهارم: تفسير علمي؛ يعني تفسير قرآن با كمك علوم تجربي قطعي.

پنجم: تفسير اشاري يا تفسير باطني؛ كه گاهي به آن تفسير عرفاني نيز گفته مي شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 48

ششم: كه در حقيقت جمع بين اين روش ها به شمار مي آيد، روش تفسير اجتهادي جامع و كامل است. كه يك آيه ي قرآن در صورت اقتضاء، با روش هاي مختلفي تفسير شود كه همه ي اين روش ها را شامل بشود.

يادآوري:

روش ديگري هم وجود دارد كه چون روش باطل و غيرمعتبري است جزء اين روش ها آورده نشد كه در حقيقت روش هفتمي به شمار مي آيد و آن «تفسير به رأي» است، كه در احاديث پيامبر صلي الله عليه و آله از طريق شيعه و اهل سنت از آن نهي شده است و همچنين در روايات اين روش تفسيري، باطل و مذموم معرفي شده و حتي وعده ي آتش بر آن داده شده و حرام شمرده شده است. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 49

آيه تصور مي شود كه خدا جسمي است كه افراد به آن نگاه مي كنند، در حالي كه ما قرينه ي عقلي بر خلافش داريم، برهان داريم بر اينكه خداوند جسم نيست چون اگر جسم باشد محدوديت دارد و محدوديت مستلزم مخلوق بودن است و ... بنابراين خداوند تبارك و تعالي، جسم نيست، پس معلوم مي شود اين نظر در آيه ي شريفه نظر با چشم سر نمي باشد بلكه شهود باطني است، يا نگاه به ثواب و عقاب الهي است، و توجيهاتي كه ذيل اين آيه و مانند آن آمده است.

بنابراين ما به وسيله ي يك قرنيه ي قطعي عقلي، ظاهر آيه را تأويل مي كنيم، يا ظاهر آيه را تفسير مي كنيم، و اين روش تفسير عقلي مي باشد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 50

كه غير از تفسير به رأي است، زيرا تفسير به رأي آن است كه بدون توجه به قرائن عقلي و نقلي تفسير شود، پس اين دو كاملًا با هم متفاوت است.

تذكر:

1. خلط اين دو مبحث از جايي شروع شده كه برخي افراد «1» براي اولين بار تفسير به رأي را به دو نوع ممدوح و مذموم تقسيم كردند و نوشتند كه تفسير به رأي مذموم يعني تفسير به رأيي كه جايز نيست و در روايات نكوهش شده، و تفسير به رأي ممدوح مثل تفسير عقلي يا تفسير اجتهادي كه جايز است.

و كم كم بسياري از نويسندگان، اين مطلب را گرفتند و نقل كردند در حالي كه اصل مطلب مخدوش است، زيرا رواياتِ تفسير به رأي، مطلق است يعني همه نوع تفسير به رأي را جايز نمي داند، و تفسير به رأي ممدوح، و مذموم نداريم.

بنابراين تفسير عقلي، اصلًا

تفسير به رأي نيست در حقيقت تفسير به رأي آن است كه بدون توجه به قرائن عقلي و نقلي باشد، و تفسير عقلي با توجه به قرائن عقلي مي باشد؛ از اين رو تفسير عقلي، تخصصاً از تفسير به رأي خارج است و نمي شود آن را تفسير به رأي ممدوح ناميد.

از مطالب گذشته پاسخ اين كه آيا تفسير اجتهادي، با تفسير به رأي تفاوت دارد نيز مشخص مي شود:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 51

تفسير اجتهادي صحيح، اين است كه مفسر، اول به قرائن عقلي و نقلي آيه مراجعه كند رواياتش را بررسي كند، آيات ديگر را ببيند، اگر برهان هاي عقلي براي آن هست ببيند، بعد در پايان، جمع بندي كند و در نتيجه، برداشتي از آيه داشته باشد، اين اجتهاد در تفسير مي باشد. در حالي كه تفسير به رأي اين است كه قبل از مراجعه به قرائن عقلي و نقلي، اظهار نظر شود. پس اين دو تا با هم تفاوت دارند، چنانچه اگر در تفسير اجتهادي، مجتهدِ تفسير، بدون مراجعه به قرائن عقلي و نقلي اظهار نظر بكند به دام تفسير به رأي مي افتد، پس اجتهاد مي تواند دو نوع باشد اجتهاد صحيح، اجتهاد غيرصحيح؛ اجتهاد صحيح آن است كه مفسر بعد از مراجعه به قرائن عقلي و نقلي نظرش را اعلام كند و اجتهاد غيرمعتبر و غيرصحيح اين است كه قبل از مراجعه به قرائن عقلي و نقلي اعلام نظر كند.

2. يكي از مواردي كه موجب اشتباه در اين بحث شده، اين است كه برخي گمان كرده اند: واژه ي «رأي» به معناي «عقل» است برخي از معاصرين مثل «شيخ آل عبدالرحمن العك» و همچنين آقاي

«ذهبي» در «التفسير و مفسرون» و ديگران گفته اند: كه رأي در اينجا به معناي «عقل» و تفسير به رأي به معناي تفسير به عقل مي باشد، بنابراين اگر كسي تفسير عقلي كرد، مي شود تفسير به رأي ممدوح، چون تفسير عقلي را نمي توانيم بگوئيم بد است. اين تفسير به رأي ممدوح است و غير از آن تفسير به رأي است كه در روايات مذموم شمرده شده.

در حالي كه چنانچه گذشت، اولين بار اين تقسيم را راغب اصفهاني كرد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 52

كه ممدوح و مذموم را جدا كرده و اين خلاف اطلاق روايات است علاوه بر اينكه لغت هم اين مطلب را ياري نمي كند و از طرفي خود آقاي راغب اصفهاني در مفرداتش مي گويد: رأي، اعتقادي است كه از غلبه ي گمان پيدا مي شود. به عبارت امروزي، «رأي» يعني، «گمانه زني» بنابراين اگر كسي بدون استناد و بدون توجه به قرائن عقلي و نقلي گمانه زني كرد اين تفسير به رأي است، پس اين كه گفته شده تفسير به رأي، يعني تفسير عقلي، چون رأي به معناي عقل است، مطلب درستي به نظر نمي آيد. حتي برخي از معاصرين ادعا كرده اند كه هيچ موردي در كتاب و سنت، و لغت، «رأي» به معناي عقل نيامده و نمي شود بگوئيم كه تفسير به رأي، يعني تفسير عقلي.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 53

پرسش:

آيا بين تفسير عقلي و اجتهادي تفاوتي وجود دارد؟

پاسخ:

آري، تفسير اجتهادي با تفسير عقلي متفاوت است چنانچه گذشت ما روش ها را به 6 روش تفسير كرديم: تفسير قرآن به قرآن، تفسير روائي، تفسير علمي، تفسير عقلي، تفسير اشاري يا باطني، و تفسير اجتهادي

جامع.

در يك تقسيم بندي جامع، تفاسير را به دو دسته تقسيم مي كنند:

مي گويند تفاسير نقلي و اجتهادي.

تفاسير نقلي آنهايي است كه براساس تفسير مأثور، تفسير قرآن به قرآن، تفسير روائي باشد. و بقيه ي تفاسير اعم از تفسيرهاي علمي و عقلي را تفاسير اجتهادي مي گويند.

يادآوري:

به نظر مي رسد كه واژه ي اجتهاد به يك معناي اعمي، شامل تفسير علمي و عقلي نيز مي شود، منتها تفسير عقلي يك اصطلاح خاص است، كه استفاده ي از قرائن عقلي و برهان هاي عقلي در فهم آيات قرآن را تفسير عقلي گويند. كه اين «تفسير عقلي خاص» قسمتي از تفسير اجتهادي به

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 54

معناي عام است، بنابراين نمي توان گفت: تفسير عقلي، همان تفسير اجتهادي است.

از اين رو لازم است قلمرو «تفسير اجتهادي به معناي اعم» و «تفسير اجتهادي به معناي اخص» و «تفسير عقلي به معناي خاص» از همديگر جدا شود.

زيرا اجتهاد به معناي اعم در تفسير قرآن به قرآن و در تفسير روايي هم به كار مي رود، به اين معنا كه ما آيه اي را كنار آيه اي مي گذاريم و يا روايتي را ذيل آيه اي مطرح مي كنيم و استنباط و نتيجه گيري مي كنيم لذا در تفسير قرآن به قرآن و تفسير روايي، استنباط و اجتهاد به معناي اعم راه دارد.

و حتي در «تفاسير روايي محض» مثل «البرهان»، «در المنثور» و «نورالثقلين» كه فقط روايات را ذيل آيات آورده اند و نتيجه گيري هم نكرده اند، همان هم مبتني بر يك اجتهاد بوده است كه اين روايت مربوط به اين آيه و تفسير آن است.

نتيجه گيري:

بنابراين به نحوي مي توان گفت:

- تفسير اجتهادي به معناي اعم در تمام روش هاي تفسيري كاربرد دارد.

- و روش تفسير عقلي

به معناي خاص، استفاده از قرائن عقلي و برهان هاي عقلي در فهم آيات قرآن مي باشد، كه اين روش در كنار بقيه ي روش هاي تفسيري مطرح است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 55

- و روش تفسير اجتهادي به معناي اخص اين است كه مفسر همه ي قرائن عقلي و نقلي آيه را در نظر بگيرد و نگاهي جامع داشته باشد به آيات، روايات، علم، عقل به معناي برهاني و حتي باطن، و در پايان با ملاحظه ي همه ي اين موارد، به نتيجه گيري برسد.

اين روش، روش اجتهادي جامع مي باشد، كه در مقابل ديگر روش هاي تفسيري برشمرديم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 56

پرسش:

روش تفسير قرآن به قرآن را با مثال توضيح فرماييد؟

پاسخ:

روش تفسير «قرآن به قرآن» در كلمات پيامبر صلي الله عليه و آله و رواياتي كه از ائمه اطهار عليهم السلام نقل شده، به چشم مي خورد كه گاهي يك آيه اي را شاهد براي آيه ي ديگر، مي آوردند، و از آن مطلب جديدي را بدست مي آوردند.

مثال: «إِنَّا انزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» «1»

با آيه ي كريمه ي: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ» «2»

و آيه ي شريفه ي «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» «3»

وقتي كنار هم قرار گيرند به اين نتيجه مي رسيم كه اولًا قرآن در شب قدر نازل شده و دوم اينكه شب قدر، در ماه مبارك رمضان است و سوم اينكه شب قدر شب با بركتي است و مثال هاي ديگري هم در روايات است كه از اهل بيت عليهم السلام نقل شده است كه براي نمونه يكي از آنها را مي آوريم:

در روايتي حكايت شده كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله سوال شد كه

آيه ي شريفه مي فرمايد:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 57

«الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلئِكَ لَهُمُ الأَمْنُ وَهُم مُهْتَدُونَ» «1»

كساني هدايت يافتند كه، ايمانشان را با ظلم آلوده نكرده باشند در حالي كه كدام يك از ما (اصحاب) تا به حال ظلم نكرديم، بالاخره هر كسي در ارتباط با همسايه اش يا خويشاوندانش يا دوستانش ممكن است گرفتار ظلمي شده باشد با توجه به اين آيه اينها هدايت پيدا نكردند؟ در پاسخ طبق اين نقل «2» پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله اين آيه را به وسيله آيه ي 13 سوره ي لقمان تفسير كرد، و فرمود:

در آنجا مي فرمايد: «شرك ظلم بزرگي است» يعني يكي از مصاديق ظلم شرك است؛

و اينجا مي فرمايد: «كساني كه ايمانشان را با ظلم آلوده نكردند.»

يعني كساني كه ايمانشان را با شرك آلوده نكردند، اينها أهل هدايت هستند.

اين بود نمونه اي كه پيامبر از آيه اي براي تفسير آيه اي ديگر استفاده كرد همچنين در كلمات اميرالمؤمنين عليه السلام، اين مطلب آمده و ائمه ي ديگر نيز اين روش را داشته اند و اين روشي است كه امروزه هم در بسياري از تفاسير، استفاده مي شود مشهورترين آن تفسير الميزان

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 58

علامه طباطبايي رحمه الله است. البته ايشان در مقدمه ي تفسير الميزان مي نويسند: «روش تفسير قرآن به قرآن، روش تفسيري اهل بيت است.» و ايشان اين روش را براي خودش در طول تفسير به عنوان روش اصلي، انتخاب كرده است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 59 پرسش:

روش تفسير روايي را با مثال توضيح دهيد.

پاسخ:

تفسير روايي- كه امروزه در تفاسير فراوان به كار مي رود-

اين است كه ما از روايات پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام در تبيين و تفسير آيات قرآن استفاده كنيم. به اين صورت كه گاهي آيه اي عام است مطلب خاصي در روايت مي آيد، و گاهي آيه اي مطلق است مطلب مقيدي از روايات مي آيد و آن را تفسير مي كند و همچنين جزئيات آيات الاحكام در روايات بيان مي شود.

به عنوان مثال ما در آيات داريم «أَقِمِ الصَّلَاةَ» نماز بخوانيد ولي در ظاهر آيات بيان نشده چند ركعت بخوانيم. بديهي است كه تفسير اين آيات را سنت پيامبر بيان مي كند كه نمازها هر كدام چند ركعت است، و حتي جزئيات اين مسائل در روايات بيان مي شود. پس روايات، هم مي تواند يك منبع تفسيري باشد، و هم در حقيقت يك روش است كه ما از روايات براي تفسير قرآن بهره ببريم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 60

پرسش:

روش تفسير علمي را با مثال توضيح دهيد.

پاسخ:

هر چند كه مدت زيادي است كه از روش استفاده مي شود و بسياري از مفسرين معاصر از اين روش استفاده مي كنند و حق هم همين است كه ما در فهم حدود 1322 آيه- كه برخي از معاصرين مصري، ليست كرده اند- آياتي كه اشاره به طبيعت، كيهان شناسي، انسان شناسي و مانند آنها دارد، ناچاريم كه، از مطالب قطعي علمي استفاده كنيم و نمونه هاي زيادي هم در اين مسئله هست.

مثلًا در مورد آيه ي شريفه ي «رَفَعَ السَّماوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا» «1»

گفته شده است كه اين آيه اشاره به نيروي جاذبه دارد، در حالي كه نيروي جاذبه، قرن 17 و 18 با ظهور نيوتن، كشف شد. ولي قرآن حدود ده قرن قبل به اين موضوع اشاره

كرده و فرموده: «خداوند آسمان ها را بدون ستون ديدني آفريد.»

و در روايتي هم ذيل اين آيه از امام رضا عليه السلام نقل شده كه «آنجا، ستون هايي است منتها شما اين ستون ها را نمي بينيد.» «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 61

بنابراين آيه ي شريفه اشاره دارد كه بين كرات آسماني و بين آسمان ها ستون هايي است، كه ما آن ستون ها را نمي بينيم و حداقل آن اشاره به نيروي جاذبه دارد. كه همچون ستون هايي اين كرات آسماني را بر همديگر نگه مي دارد، زمين به دور خورشيد مي چرخد زيرا نيروي جاذبه همچون ستوني اين را به خورشيد وصل كرده است.

در صدر اسلام اگر مي خواستند تعبيري براي ما به كار ببرند كه نيروي جاذبه را بفهميم شايد از اين تعبير زيباتر ممكن نبود.

حتي اين اعجاز علمي قرآن هم هست كه قرن ها قبل از تولد نيوتون اشاره به نيروي بين كرات آسماني كرده؛ از اين نمونه ها ما در فهم آيات قرآن داريم كه ناچاريم به مسائل علمي مراجعه كنيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 62

پرسش:

روش تفسير اشاري را معرفي نماييد؟

پاسخ:

تفسير اشاري را با عنوان هاي «تفسير عرفاني» و «تفسير باطني» هم از آن ياد مي شود و گاهي هم به آن «تفسير صوفي» نيز مي گويند چون صوفيه از اين روش زياد استفاده كرده اند.

البته در كلمات اهل بيت عليهم السلام از روش تفسير باطني هم استفاده شده است. و اهل بيت عليهم السلام ما را توجه داده اند كه قرآن علاوه بر اينكه ظاهري دارد، باطني هم دارد و ما نبايد فقط به ظاهر قرآن اكتفاء كنيم. البته، برخي از نحله هاي انحرافي، گفته اند: «ما بايد فقط باطن قرآن را بگيريم.»

كه به باطنيه مشهور شدند و اين تفكر باطلي است، بلكه ما بايد با كمك روايات اهل بيت و قواعد و ضوابطي كه در تفسير وجود دارد، هم به ظاهر قرآن توجه كنيم و هم از باطن قرآن غافل نشويم و به عبارت ديگر به نكات باطني، و اشارات عرفاني قرآن نيز توجه داشته باشيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 63

پرسش:

آيا «روش هاي تفسيري» با «مكاتب تفسيري» تفاوت دارند؟

پاسخ:

بله! در مباحث تفسيري، علاوه بر روش هاي تفسيري مكاتب، يا گرايش هاي تفسيري نيز مطرح است و اين دو با هم متفاوت هستند.

توضيح: «روش» يعني استفاده از منبعي خاص، مانند قرآن يا روايت يا علم ... در تفسير آيات قرآن.

اما «گرايش»- كه گاهي با عنوان هاي گوناگوني مثل مكتب يا مكاتب يا مذاهب تفسيري يا اتجّاهات عنوان مي شود- عبارت است از آن رويكرد خاص مفسر قرآن در تفسير خود؛ به عنوان مثال ممكن است مفسر قرآن چون اديب بوده مثل «زمخشري» در «كشاف» به مسائل ادبي در تفسير بيشتر پرداخته است كه اين را تفسير ادبي مي نامند.

گاهي مفسر قرآن، چون فقيه بوده و به مسائل فقهي علاقه داشته، مسائل فقهي را در تفسير بيشتر عنوان كرده كه اين مي شود تفسير قرآن با گرايش فقهي مثل تفسير قُرطَبي، و تفسير زبدة البيان محدث اردبيلي و فقه القرآن راوندي.

و يا چون نويسنده ي آن تفسير، متكلم بوده و در مباحث كلامي و

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 64

اعتقادي تخصص داشته، تفسيرش به مباحث اعتقادي و كلامي گرايش پيدا مي كند مثل تفسير كبير فخررازي، كه بيشتر مباحث كلامي و اعتقادي در آن مطرح است اين را مي گويند تفسير

قرآن با گرايش كلامي.

گاهي تفسير، به خاطر فضاي حاكم بر جامعه يا گرايش و تخصص خاص مفسر به يك بحث، رنگ مي پذيرد. از اين رو تفسيري مي شود سياسي، يا جهادي، يا اخلاقي يا تقريبي؛ يا فلسفي مثل تفسير ملاصدرا، بنابراين تفاسير گاهي به خاطر نويسنده اش و گرايش يا تخصصي كه دارد، رنگ خاصي پيدا مي كند يعني آن نوع مطالب بيشتر در آن مطرح مي شود، كه از اين فرايند به «گرايش تفسيري» ياد مي كنند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 65

پرسش:

آيا از گرايش هاي تفسيري هم مثل روش هاي تفسيري، مي شود تعداد خاصي نام برد يا اينكه هر گرايشي ممكن است مكتب تفسيري خاصي ايجاد كند؟

پاسخ:

گرايش هاي تفسيري محدود نيست، و ممكن است گرايش هاي جديدي هم در مباحث تفسيري پيدا شود، مثل رويكردهاي علمي كه امروزه پيدا شده؛ ولي در روش ها، ديرتر تحولي ايجاد مي شود، اما در گرايشات تحولات سريعتر است و ممكن است به اقتضاي زمان هاي مختلف، مذاهب و مكاتب مختلف، و همچنين به خاطر علوم مختلف گرايش هاي جديدي پديد مي آيد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 66

پرسش:

چند منبع براي مطالعه ي روش هاي تفسيري بيان كنيد.

پاسخ:

در مورد روش هاي تفسيري كتاب هاي متعددي نوشته شده كه طي تحقيقي، حدود 133 كتاب در اين زمينه جمع آوري، و در كتاب «درسنامه ي روش ها و گرايش هاي تفسيري» اين 133 كتاب را معرفي كرديم.

از جمله منابعي كه مي تواند در مبحث روش ها و گرايش هاي تفسيري مورد استفاده قرار بگيرد عبارتند از:

«مباني و روش هاي تفسيري» استاد عميد زنجاني؛

«التفسير و المفسرون في ثوبه القشيب» استاد آيةاللَّه معرفت؛

«درسنامه روش ها و گرايش هاي تفسيري» از نگارنده؛

«روش ها و گرايش ها» حسين علوي مهر؛

«آشنايي با مكاتب تفسيري»

از استاد بابائي؛

و كتاب هاي ديگري كه در اين زمينه نوشته شده و به معرفي روش ها، و گرايش هاي تفسيري پرداخته اند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 67

نقلي در نظر گرفته بشود سپس براي ديگران بيان شود.

تا گرفتار تفسير به رأي نشود، مبادا نظر خودش و فهم خودش را بدون توجه به قرائن عقلي و قراين نقلي يعني آيات و روايات، براي ديگران بيان كند.

نتيجه گيري:

با توجه به مطالبي كه گذشت:

تدبر در آيات قرآن كه مقدمه ي تفسير است؛

تفسير صحيح، كه بيان معاني آيات و مقاصد خدا با توجه به قرائن عقلي و نقلي مي باشد؛

تفسير به رأي كه تفسير قرآن بدون توجه به قرائن عقلي و نقلي است.

بين اين سه مقوله تفاوت مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 69

هرمنوتيك

مفهوم شناسي هرمنوتيك:

واژه ي هرمنوتيك «» از معني يوناني «» به معناي «تفسير كردن» است.

اين واژه از زمان افلاطون به كار مي رفته است و به معناي به فهم در آوردن چيزي يا موقعيتي مبهم است. ارسطو از اين لفظ براي نام گذاري بخشي از كتاب «ارغنون» (كه در باره ي منطق قضايا است) استفاده كرد.

معمولًا در ريشه يابي لغوي هرمنوتيك ربط روشني ميان واژه و «هرمس» خداي پيام رسان يونانيان، برقرار مي كنند. اين تا قبل از قرن هفده ي ميلادي شاخه اي خاص از دانش را سراغ نداريم كه به نام هرمنوتيك ناميده شده باشد. و تنها از قرن هفدهم به بعد هرمنوتيك شاخه اي از دانش بشري شد. «1»

هرمنوتيك در بستر تاريخ:

هرمنوتيك به طور رسمي از قرن هفدهم ميلادي شروع شد.

دان هاور «2» نخستين كسي است كه واژه ي هرمنوتيك را در عنوان كتابش گنجاند، نام كتاب او «هرمنوتيك قدسي يا روش تفسير متون مقدس» بود. «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 71

برخي صاحب نظران نهضت اصلاح ديني را نقطه ي آغاز هرمنوتيك مي دانند، اما شلاير ماخر «1» (1768- 1834 م) را بنيانگذار هرمنوتيك جديد مي دانند. «2» و نخستين بار در حدود صد سال پيش ويليام ديلتاي «3» (1833-. 1911 م) هرمنوتيك به عنوان يك روش انديشه تدوين شد كه هدف آن بالا بردن ارزش علوم انساني و هم رديف كردن آن با علوم تجربي بود.

تا اينجا دانشمندان هرمنوتيك بر نيّت مؤلّف در فهم متن تأكيد مي كردند.

اما به دنبال آنان ديدگاه ديگري در هرمنوتيك پيدا شد كه مارتين هايدگر (1889- 1976 م) و گادامر (1900 م) پايه گذار آن بودند و بر كاوش فلسفي در موضوع فهم تأكيد مي كردند و

از نقش نيّت مؤلّف در متن كاست.

تذكر: هر چند كه بيان شد هرمنوتيك از قرن هفدهم ميلادي به عنوان شاخه ي علمي مطرح گرديد اما برخي مباحث هرمنوتيكي در لابه لاي كتاب هاي دانشمندان قبل از قرن هفدهم نيز آمده است كه تحت عنوان «هرمنوتيك بي نام» از آنها ياد مي كنند، از جمله:

سنت اگوستين، فيلسوف و متكلّم مسيحي (430- 454 م) كه خلط معناي حقيقي با معناي مجازي و استعماري، را دليل اصلي ابهام كتب مقدس مي دانست. «4»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 72

و در ميان دانشمندان مسلمان نيز در مبحث تفسير و اصول الفقه، مباحثي مشابه نظريات هرمنوتيكي مطرح شده است يعني برخي مباحث اصول الفقه به قواعد فهم متن مي پردازد و نيز مفسّران در مقالات تفسير به مباحثي پيرامون فهم و تفسير فهم و تفسير قرآن مي پردازد و نيز مباحث شيوه هاي تفسير قرآن گونه اي از مباحث هرمنوتيكي به شمار مي آيد. از جمله تفيسر اشاري (رمزي، كنايي و تمثيلي و ...) «1».

ديدگاه ها درباره ي هرمنوتيك:

براي هرمنوتيك تعريف هاي متعدّدي شده است از جمله:

1. جان مارتين كلادينوس (1759- 1710 م) علوم انساني را مبتني بر «هنر تفسير» مي دانست و هرمنوتيك را نام ديگر آن قلمداد مي كرد.

هرمنوتيك هنر دست يابي به فهم كامل و تامّ عبارات گفتاري و نوشتاري است البته در مواردي كه ابهام رخ مي دهد.

2. فردريك آگوست ولف (در سخنراني هاي 1785 تا 1807 م) هرمنوتيك را اين چنين تعريف كرد: «علم به قواعدي كه به كمك آن، معناي نشانه ها درك مي شود». هدف از اين علم، درك انديشه هاي گفتاري و نوشتاري شخص مولّف يا گوينده، درست مطابق آنچه مي انديشيده است.

3. فردريش ارنست دانيل شلايرماخر (1834- 1767 م) به

هرمنوتيك به مثابه ي «هنر فهميدن» مي نگريست.

او به مسأله ي بدفهمي توجه كرد و بر آن بود كه تفسير متن دائماً در

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 73

معرض خطر ابتلاء به سوء فهم قرار دارد. از اين رو هرمنوتيك بايد به منزله ي مجموع قواعدي روش مند و روش آموز براي رفع اين خطر به استخدام در آيد.

او هدف تفسير را كشف نيّت مولّف مي دانست «1» و بر دو محور تأكيد مي كرد:

اول: فهم دستوري انواع عبارات و صورت هاي زباني و فرهنگي كه مولّف در آن زيسته و تفكّر او را مشروط و متعيّن ساخته است.

دوم: فهم فني يا روان شناختي ذهنيّت خاص يا نبوغ خلّاق مؤلّف. «2»

4. ويلهلم ديلتاي (1833- 1911 م) هرمنوتيك را دانشي مي دانست كه عهده دار ارائه ي روش شناسي علوم انساني است. هدف اصلي تلاش هرمنوتيكي او ارتقاي اعتبار و ارزش انساني و همطراز كردن آن با علوم تجربي بود.

او بر تمايز «فهميدن» و «تبيين» تكيه دارد، تبيين حوادث طبيعي بر استخدام قوانين كلي تكيه دارد، ولي مورخ در پي فهم اعمال عاملان حوادث است تا از طريق كشف نيّات و اهداف و آمال و منش و شخصيت آنان به فهم افعالشان نايل آيد.

فهميدن يعني «كشف من در تو» و اين به دليل ماهيت بشري عام امكان پذير است. از پيروان او ماكس وبر آلماني (1864- 1920 م) و يواخيم واخ آلماني است. «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 74

5. بابنر؛ از نويسندگان معاصر آلماني، هرمنوتيك را «آموزه ي فهم» تعريف كرد.

البته اين تعريف؛ با هرمنوتيك فلسفي مارتين هايدگر (1976- 1889 م) و هانس گادامر (1901 م) تناسب دارد، كه به مطلق فهم نظر دارد

و در صدد تحليل واقعه ي فهم و تبيين شرايط وجودي حصول آن است و خود را در مقوله ي فهم متن يا در چارچوب فهم علوم انساني محدود نمي كند.

هايدگر، معتقد است كه در جمع بشري، جهان را از راه پيش ساخت فهم- يعني مفروضات، انتظارات و مفاهيم- مي فهمند، اينها تشكيل دهنده ي فهم هستند. گادامر باورهاي فوق (نظرات هايدگر) را تأييد مي كرد و معتقد بود: هر متن يا چيزي كه از ديدگاه خاص مورد تفسير قرار گيرد خود به سنّتي خاص تعلّق دارد و افق خاصي را مي سازد كه در چارچوب آن هر چيزي قابل فهم مي شود.

اين افق در اثر مواجهه با اشيا، دائماً تعديل مي يابد ولي هيچ گونه تفسير نهايي و عيني وجود ندارد. «1»

اين تعاريف نشان مي دهد كه گستره ي هرمنوتيك و تلقّي ها از آن بسيار متنوّع است و قلمرو مباحث آن همراه با سير تاريخي آن گسترده تر شده است. و از حدّ معرّفي هرمنوتيك به مثابه ي راهنمايي براي تفسير ديني و حقوقي تا حدّ آن به منزله ي تأمّلي فلسفي در باب ماهيت فهم و شرايط وجودي حصول آن، ارتقاء يافته است. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 75

سوم: رابطه ي هرمنوتيك با تفسير قرآن:

برخي دانشمندان مصر همچون محمد ابراهيم شريف در كتاب «اتجاهات التجديد في تفسير القرآن» و عفت محمد شرقاوي در كتاب «الفكر الديني في مواجهة العصر» و نصرحامد ابوزيد در كتاب «نقد الخطاب الديني» به كاربرد هرمنوتيك در تفسير قرآن روي آوردند، سپس در ايران نيز افرادي همچون محمد مجتهد شبستري در كتاب «هرمنوتيك كتاب و سنّت» بدان پرداختند. به عقيده ي برخي نويسندگان، متفكّران هرمنوتيك مسلمان اصول روشن تفسير متون خود

را از دانشمند زبان شناس سوئيسي به نام «فرديناند سوسير» (1857- 1931) گرفته اند. «1»

در اينجا لازم است مهم ترين مشخصات و آموزه هاي تفسير قرآن مشهور را در برابر تفسير هرمنوتيكي بيان كنيم تا دعاوي طرفين روشن شود و داوري آسان گردد:

الف) ويژگي ها و آموزه هاي تفسير قرآن مشهور:

1. مفسّر در جستجوي معناي متن است و معناي متن همان مقصود و مراد جدّي متكلّم و مولّف است، و متون مقدّس پيام هاي الهي براي بشر هستند كه هدف مفسّر درك پيام نهايي متن است. «2»

2. رسيدن به معناي متن (مقصود متكلّم ومولّف) از طريق پيمودن روش متعارف و عقلايي فهم متن ميسّر است كه بر اساس حجّيت ظواهر

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 76

الفاظ استوار است. و دلالت الفاظ تابع وضع لغوي و اصول و قواعد عقلايي محاوره و تفهيم و تفاهم است كه هر متكلّم و مخاطبي در هر زبان بر اساس آنها سخن مي گويند و مي فهمند.

3. مفسّر گاهي به فهم تعييني از متن مي رسد (مثل فهم نصوص) و گاهي به فهم ظنّي از متن مي رسد (مثل فهم ظواهر) و گاهي در فهم متن خطا مي كند.

4. معيارهايي براي تشخيص خطاهاي مفسّران وجود دارد كه از جمله ي آنها قوانين منطق، قواعد عقلايي محاوره (اصول الفقه) و قواعد تفسير است كه برخي از آنها توسط پيشوايان ديني بيان شده است (همچون قاعده ي تفسير به رأي) و برخي توسط دانشمندان تدوين شده است. هر گاه فهم و تفسير متن مطابق قواعد فوق بود حجّت و معتبر است. بنابر اين نسبي گرايي در فهم متن بي معناست چون فهم هاي صحيح و فهم هاي نادرست قابل تشخيص است.

5. فاصله ي زماني عصر مفسّر با

زمان پيدايش متن مانع جدّي براي دست يابي به مقصود و مراد جدّي متن قرآن نيست.

چرا كه اوّلًا: برخي قراين از طريق احاديث و شأن نزول ها و تاريخ به ما رسيده است و مي توانيم تا حدود زيادي معناي اصيل لغات را دريابيم.

ثانياً: ظهور الفاظ متن قرآن حجّت است و اگر با توجه به قراين ظهوري در زمان ما منعقد شود معتبر است.

6. مفسّر حق ندارد ذهنيّت ها و پيش داوري هاي خود را بر متن تحميل

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 77

كند و گرنه گرفتار تفسير به رأي مي شود كه ممنوع و حرام است و تفسير او را غير معتبر مي سازد. و بايد تا حد امكان خود را از اين پيش داوري ها تهي نمايد (هر چند كه به طور كامل ممكن نيست).

7. متن قرآن از خداست و پيامبر صلي الله عليه و آله نقشي در تعيين لفظ و محتواي وحي نداشته است بلكه بارها از طرف خدا تهديد شده كه اگر كلمه اي كم و زياد كند مجازات مي شود. «1»

ب) ويژگي ها و آموزه ها و پيامدهاي تفسير هرمنوتيكي از قرآن:

1. فهم متن محصول تركيب و امتزاج افق معنايي مفسّر با افق معنايي متن است، بنابر اين دخالت ذهنيّت مفسّر در فهم، نه امري مذموم، بلكه شرط وجودي حصول فهم است و واقعيتي اجتناب ناپذير است.

2. درك عيني متن، به معناي امكان دست يابي به فهم مطابق با واقع، امكان پذير نيست. زيرا عنصر سوبژ كتيو (يعني ذهنيت و پيش داوري مفسّر) شرط حصول فهم است و در هر دريافتي، لاجرم پيش دانسته هاي مفسّر دخالت مي كند.

3. فهم متن عملي بي پايان و امكان قرائت هاي مختلف از متن، بدون هيچ محدوديتي وجود

دارد. زيرا فهم متن، امتزاج افق معنايي مفسّر با متن است و به واسطه ي تغيير مفسّر و افق معنايي او، قابليت نامحدودي از امكان تركيب فراهم مي آيد.

4. هيچ گونه فهم ثابت و غير سيّالي وجود ندارد و درك نهايي و غيرقابل تغييري از متن نداريم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 78

5. هدف از تفسير متن، درك «مراد مولّف» نيست، ما با متن مواجه هستيم نه با پديد آورنده ي آن. نويسنده يكي از خوانندگان متن است و بر ديگر مفسّران يا خوانندگان متن رجحاني ندارد.

متن، موجود مستقلّي است كه با مفسّر به گفتگو مي پردازد و فهم آن محصول اين مكالمه است، براي مفسّر اهميتي ندارد كه مولّف و صحب سخني، قصد القاي چه معنا و پيامي را داشته است. «1»

6. نص قرآن متني زباني است كه يك محصول فرهنگي است و زبان آن مختصّ اولين دريافت كننده است، و زبان هرگز از فرهنگ و واقعيت هاي زمان جدا نيست. «2» نصّ قرآن از واقعيت ها و فرهنگ زمان شكل گرفته است. «3»

يادآوري: مطالبي كه تحت عنوان قرآن و فرهنگ زمانه، مطرح مي شود و برخي به قرآن نسبت مي دهند كه عناصر فرهنگ جاهلي عرب را اخذ كرده است، نتيجه و پيامد همين مطلب است.

7. برخي نصوص قرآن شواهد تاريخي است كه به شرايط خاص صدور آن اختصاص دارد همچون: جن، شيطان، حسد، ربا، دعا، تعويذ و احكام مربوط به بردگي، كه قابل تسرّي به شرايط متفاوت زمان ما نيست. «4»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 79

تذكر: هرمنوتيك با موضوعات ديگر قرآن همچون تأويل و نيز در مبحث پلوراليسم (تكثّر گرايي) و مانند آن

پيوند و تعامل دارد كه از بيان همه ي اين موارد صرف نظر مي كنيم.

چهارم: بررسي پيامدهاي هرمنوتيك در تفسر قرآن:

بررسي لوازم و آثار و پيامدهاي مثبت و منفي هرمنوتيك در تفسير قرآن نيازمند تأليفي مستقل و بررسي همه جانبه ي موضوع است كه در اين مختصر نمي گنجد، از اين رو در اينجا به ذكر چند نكنه بسنده مي كنيم، و تفصيل سخن را براي فرصت ديگري وا مي نهيم.

1. يكي از مسايلي كه مورد توجه طرفداران هرمنوتيك قرار نگرفته و نقش تعيين كننده اي در موضوع دارد، تفاوت قرآن كريم با متون تاريخي و حتي متن كتاب مقدس (تورات و انجيل و ملحقات آنها) است.

قرآن كتابي است كه همه ي كلمات و حروف آن از طرف خداي متعال نازل شده و مولّف، به معناي متعارف، ندارد، يعني سخن بشري نيست.

همان طور كه خود قرآن بارها تكرار كرده است. پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله كه نقل كننده ي اين سخن براي ماست، حق ندارد كلمه اي از وحي را كم يا زياد كند و گرنه مجازات مي شود. «1»

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آن قدر در مورد نقل كلام الهي دقت دارد و مواظبت مي كند كه «واژه ي قل» را حكايت مي كند. يعني اگر من به كسي بگويم «به پدرت بگو فلان كار را انجام بده» او به پدرش مي گويد: «آقاي رضايي گفت:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 80

فلان كار را انجام بده» و نمي گويد: «بگو: فلان ....».

ولي پيامبراسلام صلي الله عليه و آله در هنگام نقل سخن خدا مي فرمايد: «قل هواللَّه احد» (بگو: خدا يكتاست) يعني به من گفته اند كه «بگو».

در حالي كه مسيحيان و يهوديان در مورد

متن تورات و انجيل چنين ادّعايي ندارند. انجيل توسط چهار نفر (لوقا- متي- يوحنّا- مرقس) نوشته شده از اين رو به چهار صورت متفاوت در آمده است. آنان پس از عيسي و در زمان هاي تقريباً متفاوت زندگي مي كرده اند؛ از اين رو برخي زبان و فرهنگ زمانه آنان در انجيل بازتاب يافته است.

تورات نيز پس از فوت موسي نوشته شده و برخي قسمت هاي آن هشتصد سال پس از او توسط افراد مختلف تهيه شده است. «1»

از اين رو مي تواند برخي عناصر فرهنگي و حتي خرافي در آن راه يافته باشد. اما با توضيحي كه بيان شد قرآن اين گونه نخواهد بود، قرآن كتابي تحريف نايافته است، كلامي بشري نيست و نمي تواند بازيافت فرهنگ زمانه باشد.

2. در برخي متون تاريخي، از جمله تورات تحريفه شده، مسايل خرافي و ضد اخلاقي (همبستر شدن لوط با دخترانش) و مطالب ضد علم (مثل ممنوعيت آدم از درخت علم) و ... يافت مي شود.

اما قرآن كريم با خرافات و انحرافات جامعه عرب جاهلي (همچون شرك، شراب خواري، زنا، برخي اقسام طلاق، دختر كشي، و ...) مخالفت كرد. و اگر مطالبي از فرهنگ عرب (همچون حجّ و ...) را تأييد كرد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 81

(و در همان حال تصحيح هم نمود) به خاطر آن بود كه ريشه ي اين مطالب الهي بود، يعني حجّ ابراهيمي را تأييد كرد كه يادگار پيامبر بزرگ الهي بود.

پس اگر جن، شيطان و مانند آنها واقعيت نداشت آنها را تأييد نمي كرد و همچون خرافه «غول» كه در فرهنگ عرب موجود بود ولي قرآن از آن يادي نكرد.

بنابر اين مي توان گفت كه قرآن تابع

فرهنگ زمانه نشد بلكه عناصر مثبت و صحيح آن را تأييد و عناصر منفي آن را ردّ كرده است. «1»

3. همان طور كه در بخش قبل گذشت تأثير پيش دانسته ها و ذهنيّت مفسّر (و هر پژوهشگر علوم تجربي يا علوم انساني) بر مورد مطالعه امري مسلم است و اگر اين تأثير زياد باشد منتهي به تفسير به رأي و تحميل نظر بر متن مورد مطالعه مي شود و تفسير را غير معتبر مي سازد.

از اين رو همه ي پژوهش گران و مفسّران لازم است كه تلاش كنند اين تأثير را به حدّاقل برسانند، ولي اين تأثير حداقل پژوهش و تفسير را غير معتبر نمي سازد. هر شخص پژوهشگر و دستگاه و فضاي اطراف بر حركت الكترون در آزمايشگاه اثر دارد ولي اين مطلب موجب بي اعتباري آمار و ارقام و نتايج پژوهش در اين مورد نمي شود، و نيز دانش هاي قبلي پژوهشگر ذهن او را تا حدودي جهت دار مي كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 82

و همين گونه در پژوهش هاي علوم انساني و تفسير كتب مقدّس داوري مي كنيم، يعني درصدي از خطا در همه ي علوم وجود دارد و اين موجب نمي شود كه فهم هاي ما غير معتبر و غير مطابق با واقع باشد و گرنه بايد خط بطلان بر همه ي علوم بشري كشيد.

البته در مورد تأثيرات باورها و ذهنيت هاي مفسّران در تفسير در مبحث گرايش ها (مكاتب و مذاهب تفسيري) مطالب مبسوطي بيان شده و راه جلوگيري از آن نيز بيان شده است يعني مفسّر بايد تلاش كند بدون عينك خاصّي به سراغ متن برود و عقايد و پيش فرض هاي خود را بر متن تحميل نكند و گرنه تفسير او

غير معتبر و نوعي تفسير به رأي خواهد بود كه در اسلام گناهي بزرگ به شمار مي آيد. «1»

4. در مورد قرائت هاي مختلف و نامحدود متن چند نكته قابل ذكر است:

اول: آن كه قرآن داراي بطون و لايه ها و سطوح مختلف فهم است (همان طور كه در احاديث متعدّد به اين مطلب اشاره شده است). «2»

بنابر اين اگر قرائت هاي مختلف بدين معنا باشد اين موافق طبيعت قرآن است و مانعي ندارد كه قرائت هاي مختلف و فهم هاي متنوعي از آن به وجود آيد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 83

دوم: آن كه وجود تفسيرهاي متنوع از قرآن كريم واقعيتي مبارك است و موجب رشد فهم ما از قرآن مي شود. يعني هر روز فهم هاي عميق تر و دقيق تر كلام الهي حاصل مي آيد و لايه هاي جديدي از آن روشن مي شود.

سوم: آن كه فهم ها و تفسيرهاي قرآن هر چقدر كه زياد شود بي ضابطه و معيار نيست بلكه قواعد و ملاك هايي براي تشخيص تفسيرهاي صحيح و باطل وجود دارد. (همان طور كه در بخش قبل بيان كرديم).

يعني بر اساس قواعد منطق، اصول عقلايي محاوره (اصول الفقه) و قواعد تفسيري به ويژه قاعده ي تفسير به رأي، مي توانيم سره را از ناسره تشخيص دهيم. بنابر اين فهم ها و تفسيرهاي نامحدود به وجود نمي آيد. و قرائت پذيري متن بي انتها و بي معيار و دلخواه نخواهد بود بلكه تفسيرهاي معتبر و محدودي در قلمرو و چارچوب قواعد تفسير باقي مي ماند و هر كس حق ندارد و نمي تواند تفسير دلخواهي از قرآن ارايه كند.

5. در مورد فهم هاي سيّال و غيرثابت چند نكته قابل ذكر است:

اول: آن كه فهم بشري تحت تأثير پيشرفت هاي بشري و علوم

قرار مي گيرد و رشد مي كند، اين مطلب به صورت موجبه ي جزئيه صحيح است.

اما اين به معناي رشد علم و فهم بشري است و چيزي مبارك و نيكو است.

دوم: آن كه قبلًا بيان شد كه ما سه گونه فهم و تفسير داريم، تفسيرهاي قطعي (مثل نصوص) تفسيرهاي ظنّي (مثل ظواهر) و تفسيرهاي خطا كه مفسّر به دلايل مختلف خطا مي كند.

براي مثال: جمله ي «كل بزرگ تر از جزء است» يا جمله ي «جمع

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 84

متناقضين محال است» از اصول ثابت فكر بشري است كه تغيير نمي كند.

و نيز نصوص قرآن كريم (مثل وحدانيت خدا) در گرايش ها و مذاهب و مكاتب مختلف تفسيري تغيير نمي كند.

پس ما فهم ها و تفسيرهاي مختلف و سيّال از متون داريم و وجود يكي ديگري را نفي نمي كند. البته اين به اين معنا نيست كه فهم ما از متن خطا ناپذير و نهايي است چرا كه علوم بشري و فهم ما از قرآن در حال تكامل است ولي در هر مرحله اگر تفسير بر اساس معيارهاي صحيح انجام شده باشد معتبر و حجّت است.

سوم: اين كه اگر بنا باشد كه همه ي فهم ها و تفسيرهاي بشري متغيّر و غيرثابت باشد، پس خود همين ادعاي هرمنوتيكي كه «هيچ گونه فهم ثابت و غير سيّالي وجود ندارد» نيز خودش در معرض تغيير است يعني اين جمله تناقض نما و پارادوكس است كه اول خودش را معرض بطلان قرار مي دهد.

بنابر اين، اگر ما نسبيّت فهم بشري را به طور كلي بپذيريم هيچ فهم ثابتي نخواهد بود و همه ي علوم بشري زير سؤال مي رود از جمله خود اين ادّعا.

6. همان طور كه ملاحظه شد

در مورد نيّت مؤلف در فهم متن، دو ديدگاه متضاد در بين دانشمندان هرمنوتيك وجود داشت:

الف. دانشمندان هرمنوتيك همچون جان مارتين كلادينوس و فردريك آگوست ولف و شلاير ماخر تا ويلهلم ديلتاي بر نقش نيّت مؤلّف در فهم متن تأكيد داشتند و هدف تفسير را فهم نيّت و مقصود مؤلّف مي دانستند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 85

اين ديدگاه بانظرگاه مفسّران قرآن كريم نزديك است و همان طور كه بيان شد هدف تفسير قرآن نيز فهم معناي متن و مقصود خداي متعال يعني مراد جدّي گوينده است.

البته اين مطلب روشن است كه قرآن مولّف (به معناي متعارف بشري) ندارد و پيامبر واسطه اي بيش نيست، پس مقصود از نيّت مولّف در مورد قرآن، مقصود خدا از آيات قرآن خواهد بود.

ب. دانشمندان هرمنوتيك فلسفي همچون هايدگر و گادامر، نقش نيّت مولّف را در فهم متن نفي كردند. و گفتند براي مفسّر اهميتي ندارد كه گوينده قصد القاي چه معنايي دارد.

البته اين سخن ممكن است در برخي موارد در مورد متون تاريخي و ادبي مفيد و قابل تطبيق باشد اما در مورد كلام الهي صحيح و قابل تطبيق نيست؛ چون هدف قرآن هدايت بشر به وسيله ي پيام ها و سخنان خدا است، پس مفسّر بايد تلاش كند تا پيام و هدف الهي را به درستي درك كند و به ديگران انتقال دهد.

اگر بر فرض، خدا قصد القاي مطلب «الف» را داشته باشد و تفسير قرآن مطلب «ب» را بيان كند اين تفسير موفق نبوده است.

نتيجه گيري و جمع بندي:

از مطالب گذشته به اين نتيجه رسيديم كه برخي ديدگاه ها در هرمنوتيك متون، مي تواند با تفسير قرآن سازگار باشد (همچون تأكيد بر

فهم نيّت گوينده كه در تفسير قرآن نيز مورد تأكيد است).

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 86

ولي برخي ديدگاه ها كه منتهي به نسبت در فهم و عدم تطابق فهم با واقع يا بي اعتنايي به نيّت مؤلّف مي شود با تفسير قرآن ناسازگار است.

و نيز روشن شد كه نتايج هرمنوتيكي تفسير متون ادبي همچون تأثيرپذيري مطلق از فرهنگ زمانه در مورد قرآن صادق نيست.

البته براي هرمنوتيك و رابطه ي آن با تفسير قرآن نيازمند بحث و تحقيق بيشتري است.

منابع جهت مطالعه بيشتر:

1. درآمدي بر هرمنوتيك، احمد واعظي مؤسسه ي فرهنگي دانش وانديشه معاصر، 1380 ش.

2. كتاب نقد، ش 5 و 6، ويژه نامه ي تفسير به رأي، نسبيت و هرمنوتيك، زمستان 76 و بهار 1379 ش.

3. مباني و روش هاي تفسيري، عباسعلي عميد زنجاني، چاپ چهارم، انتشارات ارشاد اسلامي، 1379 ش.

4. هرمنوتيك مدرن، بابك احمدي، مهران مهاجر، محمد نبوي، نشر مركز، تهران، 1377 ش.

5. مجله معرفت، ش 26، پاييز 1377، مقاله ي قرآن و فرهنگ زمانه.

6. هرمنوتيك كتاب و سنّت، محمد مجتهد شبستري، 1375 ش.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 87

«1»

2. «بي شك، بالاترين و والاترين عنصري كه در موجوديت هر جامعه دخالت اساسي دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هويت و موجوديت آن جامعه را تشكيل مي دهد.» (امام خميني رحمه الله) «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 89

3. «فرهنگ يعني: مجموعه تعليم و تربيت و عقل و خرد و دانش و حكمت و هنر و معرفت يك انسان يا يك جامعه كه در رفتار و نحوه زندگي و شكل حيات او تجلي نموده و درعمق جان او نفوذ كرده و همه اعمال و كردار او را متأثر از خود مي سازد. و در واقع، فرهنگ مجموعه بينش ها و گرايش ها و ارزش هاي يك ملت است.» «1»

اكنون كه معناي لغوي و اصطلاحي فرهنگ تا حدود زيادي روشن شد، لازم است بگوييم: اگر مراد از فرهنگ زمانه عرب عناصري مثل ادبيات باشد اين عناصر فرهنگي به ناچار، در هر كتاب با سخنراني- كه براي ملت (كساني كه آن فرهنگ متعلّق به آنان است) ارائه شود- نفوذ مي كند و به كارگيري آن براي تفهيم مطالب لازم است. قرآن نيز از اين مساله مستثنا نيست. از اين رو، خود قرآن هم از واژگان و ضرب المثل هاي عرب استفاده كرده است.

اما اگر مراد از فرهنگ زمانه عرب موضع گيري هاي فكري و هنري و آداب و سنن و رسوم اجتماعي است، اين شامل خرافات و مطالب باطل و شرك آلود نيز مي گردد. در اين صورت، بايد گفت كه قرآن كريم متأثر از اين فرهنگ نشده است؛ چرا كه باطل در قرآن راه ندارد: «لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ»؛ «2» حتي در موارد متعددي، با اين عناصر

فرهنگي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 90

مقابله كرده است؛ مثل مذمت زنده به گور كردن دختران «1» و يا عقيده به بت پرستي و شرك.

قبول عناصر مثبت فرهنگ و طرد عناصر منفي

آنچه نزديك به صواب به نظر مي رسد اين است كه بگوييم: قرآن كريم با عناصر فرهنگ زمان خويش سه گونه برخورد داشته است:

الف. قرآن عناصر مثبت فرهنگي عرب را، كه ريشه در اديان ابراهيمي داشته و براساسي صحيح بوده، پذيرفته، آن ها را پيرايش كرده و تكامل بخشيده است. مثال آن در احكام، مسأله حج ابراهيمي و لعان است. و از همين قبيل، در عقايد، اعتقاد به جن، سحر و مانند آن مي باشد. البته لازم به يادآوري است كه عدم اعتقاد برخي از عالمان يا علوم امروزي به ماوراي طبيعت (اعم از خدا، جن، فرشتگان و ...) دليل بطلان اين عقايد نمي شود؛ زيرا اين مطالب حقايق ديني است كه در جاي خود و به روش خاص آن ها، مستدل شده است، هر چند كه در اصل اين ادعا سخن بسيار مي توان گفت؛ چرا كه علوم «فرا روان شناسي» در جهان امروز به همين مطلب مي پردازد و نه تنها آن ها را نفي نكرده، بلكه مورد مطالعه و تحقيق قرار داده است. «2»

همان گونه كه صرف احتمال اين كه در آينده علم، بطلان اين مسائل را اثبات مي كند و آن ها را از مصاديق تعارض علم و قرآن قرار خواهد داد،

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 91

نمي تواند دليل دست برداشتن از عقايد و ظواهر قرآن باشد، به نظر مي رسد كه ناتواني برخي در پاسخ گويي به تعارضات ظاهري علم و دين باعث طرح اين

مباحث مي شود، به طوري كه براي جلوگيري از اتفاقي كه نيفتاده و چيزي كه ثابت نشده، حاضرند زودتر تسليم شوند. و بگويند: قرآن در اين مسائل تابع فرهنگ زمانه و زبان مردم بوده است.

ب. قرآن عناصر منفي و خرافات اعراب جاهلي را نمي پذيرد، بلكه با آن ها مقابله مي كند و يا نامي از آن ها نمي برد.

قرآن از عصر قبل از نزول قرآن به «الجاهليةُ الاولي» «1» تعبير مي كند و مي فرمايد:

«أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً»؛ «2» آيا حكم جاهليت را مي جويند؟ براي گروهي كه اهل يقين اند، حكم چه كسي از حكم خدا بهتر است؟

مثال ها و نمونه ها

مواردي كه از اعتقادات و احكام جاهلي و فرهنگ عرب زمان نزول آيات قرآن بوده و قرآن كريم به مقابله با آن ها برخاسته عبارتند از:

1. عبادت اعراب جاهلي: «3» «وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ»؛ «4» دعايشان نزد خانه كعبه جز صفير كشيدن و دست برهم زدن نيست. پس به كيفر كفري كه مي ورزيديد، عذاب بچشيد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 92

2. ردّ قانون ظهار: در دروان جاهليت، هر كس به زنش مي گفت: «ظَهرُكَ عَليَّ كظهرِ امّي» (پشت تو بر من، هم چون پشت مادرم است) همسرش بر او حرام مي شد. قرآن كريم در اين باره فرمود:

«مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِن قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللّآئِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ»؛ «1» خداوند زنانتان را كه نسبت به ايشان ظهار مي كنيد، مادران شما نساخت و پسر خوانده هايتان را پسر شما قرار نداد. «2»

3. رد عقايد جاهلانه در مورد جن يا پسر و دختر قراردادن براي خدا: قرآن

عقايد مشركانه و جاهلانه عرب را درباره «اجنه» مردود شمرده و فرموده است:

«وَجَعَلُوا لِلّهِ شُرَكَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَي عَمَّا يَصِفُونَ»؛ «3» براي خدا شريكاني از جن قرار دادند و حال آن كه جنيان را خدا آفريده است. و براي او بدون هيچ دانشي، پسران و دختران ساختند.

منزّه و برتر است از آن چه وصفش مي كنند. «4»

4. تخطئه احكام و آداب جاهلي: قرآن كريم بحيره، سائبه، وصيله و حام را رد مي نمايد (مائده: 103)، قراردادن نصيب براي خدا، از كشت ها و چهارپايان را پندار باطل معرفي مي كند (انعام: 136)، «5» از به فحشا كشاندن كنيزان باز مي دارد (نور: 33)، رباخواري بويژه به صورت اضعاف مضاعفه را طرد مي نمايد (آل عمران: 130) و زنده به گور كردن دختران نوزاد را مردود

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 93

مي شمارد. (انعام: 151/ اسراء: 31/ تكوير: 9- 8) «1»

5. قرآن عقايد اعراب را در مورد اين كه فرشتگان دختران خدا هستند، مردود شمرده است. «2»

6. مذمت اخلاقيات پست جاهلي مثل زنده به گور كردن دختران. «3»

ج. قرآن از زبان قوم و تشبيهات و لغات آن ها براي تفهيم بهتر مقاصد بلند خود استفاده كرده است.

پيامبران الهي عليهم السلام براي آن كه بتوانند مطالب بلند و مفاهيم عالي معنوي و عقلاني خويش را براي مردم عوام بيان كنند، به طوري كه آنان با توجه به بي سواد بودن و عدم اطلاع از مسائل علمي، متوجه مقصود آن ها شوند، از تشبيهات، استعاره ها، كنايه هاي رايج و نيز لغات و كلمات معمول در جامعه استفاده مي كردند. به عبارت ديگر، با مردم به اندازه عقل آنان سخن مي گفتند. قرآن

نيز اين روش را ادامه مي دهد. و اين همان چيزي است كه تحت عنوان فرهنگ قوم و زمانه از آن ياد مي شود.

به عنوان مثال، محاجّه حضرت ابراهيم عليه السلام با نمرود و نيز تعبيرات قرآن در مورد ديوانگان و تشبيه ميوه زقّوم به سرهاي شياطين و قَسَم ها و نكوهش هاي لفظي و نيز استفاده از لغات دخيل (لغات غيرعربي كه جزو زبان عربي آن عصر شده و معمولًا از آن ها استفاده مي گرديده) از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 94

اين قبيل است.

در اين جا، تذكر يك نكته لازم است:

آن كه استفاده هر شخص از كنايه ها و تعبيرات و عناوين رايج زبان (كه هر گوينده ناگزير از به كارگيري آن است) به معناي پذيرش لوازم كلامي و علمي آن نيست. براي مثال، لفظ «ديوانه»، كه در فارسي رايج است، به معناي پذيرش ديوزدگي افراد مبتلا به جنون نيست. به عبارت ديگر، قرآن يا هر گوينده اي وجه شبه را قبول ندارد، بلكه از اين عناوين به عنوان مشير استفاده مي كند. و البته اين مطلب بدان معنا نيست كه قرآن مطالبي ضد علمي بيان كرده و براساس نظريه هاي علمي زمانه- مثل هيئت بطلميوسي و طب جالينوسي- سخن گفته است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 95

به عبارت ديگر فهم و تفسير متن مقدس مسلمانان نيز از اين قاعده مستثني نيست. بنابراين لازم است كه در پي ريزي نظام واره اي براي منطق فهم و تفسير قرآن باشيم.

البته فقدان فهم و تفسير قرآن يا عدم رعايت آن موجب لغزش ها و آسيب هايي مي شود، كه در برخي از تفسيرها شاهد آن بوده ايم، بنابراين لازم است كه سنجش هاي فهم و تفسير روشن شود و آسيب ها و موانع فهم مشخص گردد تا مفّسر قرآن گرفتار آن دام ها نگردد.

منطق تفسير قرآن، موضوعي نو پديد است كه در حوزه تفسير مطرح شده است هر چند كه در مورد زير مجموعه هاي آن در برخي كتاب ها مطالبي بيان شده و ريشه هاي اصلي بحث را در برخي آيات و احاديث و

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 96

برخي مقدمه هاي تفسيرها و مقالات مي توانيم پيدا كنيم. كه در ادامه به مناسبت به آنها اشاره مي كنيم:

منطق فهم و تفسير قرآن يا شيوه صحيح برداشت از قرآن:

براي آنكه برداشت صحيحي از قرآن داشته باشيم، ناچاريم كه حداقل مراحل زير را طي كنيم:

اول: آماده سازي زير ساخت هاي تفسير و كسب آمادگي ها و مقدمات:

1. بدست آوردن شرايط مفسر قرآن:

از جمله: تسلّط بر ادبيات عرب (صرف، نحو، لغت، ...)، آگاهي از شأن نزول آيات، اطلاع از علوم قرآن، علم فقه، علم اصول فقه، آگاهي از احاديث و مراجعه به آنها، علم به قرائات قرآن، آگاهي از بينش هاي فلسفي، علمي، اجتماعي و اخلاقي، آشنايي با تفاسير.

البته روشن است كه تفسير قرآن همچون هر علم ديگر نيازمند تخصص است و كسي كه بدون شرايط لازم به سراغ تفسير قرآن برود همچون كسي است كه بدون تخصص به جراحّي قلب

بپردازد كه البته كاري ناپسند در نظر عقلاء است و در نتيجه قرآن چنين كاري موجب تفسير به رأي مي گردد كه ممنوع است. براي اطلاع از كميت و كيفيت اين شرايط و ديدگاههاي ديگر در اين زمينه به كتاب هاي زير مراجعه كنيد: الاتقان في علوم القرآن، سيوطي، درآمدي بر تفسير علمي قرآن، از نگارنده، روش شناسي تفسير، رجبي و ديگران، شروط و آداب تفسير و مفسر، كامران ايزدي.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 97

2. تفكر و تعقّل و تدّبر در آيات قرآن:

قرآن كريم در موارد متعدد افراد را به تفكر در آيات «1» يعني انديشه ورزي در جزئيات و مقدمات و علل و زمينه ها فرا مي خواند.

و در برخي از آيات، افراد را به تعقّل در آيات «2» يعني انديشه ورزي در امور كلّي فرا مي خواند.

و گاهي افراد را به تدّبر يعني پيامدهاي امور فرا مي خواند. «3»- «4»

البته هر سه مورد فوق براي فهم آيات و برداشت از آنها لازم است.

براي مثال اگر قرآن به سرگذشت عذاب آلود قوم عاد اشاره مي كند ما بايد در مورد زمينه ها و علل جزئي اين حادثه تفكر كنيم. و نيز در مورد سنت و قانون كلي الهي در مورد اقوام سركش در طول تاريخ تعقّل نماييم و نيز در مورد پيامدهاي اين حادثه تاريخي و تأثير آن در سرنوشت افراد و ملت ها تدّبر كنيم و در مجموع عبرت هاي اين حادثه را بدست آوريم و بيان كنيم. اين نوع برخورد با آيات منتهي به برداشت هاي جالب مي شود كه اگر با رعايت ضوابط صورت گيرد قابل انطباق با هر زمان و مكان مشابه است.

دوم: انتخاب مباني در تفسير:

در اين مورد لازم است

به اين پرسش هاي اساسي پاسخ داده شود:

1. آيا تفسير قرآن جايز است؟ (جواز بمعني امكان يا جواز بمعناي جواز شرعي).

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 98

2. آيا ظواهر قرآن حجّت است؟

3. آيا قرآن علاوه بر ظاهر، باطن يا باطن هايي دارد، يعني آيا قرآن داراي ساخت هاي معرفتي و چند لايه است يا يك ساخت دارد؟

4. آيا قرآن تحريف شده است يا از تحريف مصون مانده است؟

5. آيا استعمال لفظ در بيشتر از يك معنا جايز است؟

6. كدام منابع در تفسير قرآن معتبر است؟ مثل قرآن، سنت پيامبر صلي الله عليه و آله و اهل بيت عليه السلام، عقل، شهود و اجماع و اقوال صحابه و تابعين و ...

7. آيا خبر واحد در ضوابط تفسير قرآن (همچون فقه) حجّت است يا نه؟

8. آيا قرآن كلامي منسجم و حكيمانه است و در هر سوره اهداف مشخصي را دنبال مي كنند؟

انتخاب يك نظر و مبنا در مورد هريك از موارد بالا، براي مفسّر لازم است، چرا كه خط اساسي او را در تفسير و برداشت هاي قرآني مشخص مي سازد. و اين مبنا همچون پيش فرض در تمام مراحل يك مفسّر ياري مي رساند.

براي مثال: اگر كسي ظاهر قرآن را حجّت نداند و فقط تفسير را منحصر به معصوم بداند در نتيجه هر كجا كه قرائن روائي وجود ندارد، نمي تواند با استفاده از قرائن عقلي تفسير كند و از آيات برداشت نمايد.

مثال ديگر: اگر كسي شهود عرفاني و اجماع و اقوال صحابه و تابعين را در تفسير معتبر و حجّت بداند، تفسير او رنگ خاصي به خود مي گيرد اما اگر اينها را معتبر نداند و در پي قرائن عقلي و

سنت پيامبر صلي الله عليه و آله و اهل بيت صلي الله عليه و آله باشد تفسير و برداشت او جهت و رنگ ديگري مي گيرد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 99

يادآوري: براي اطلاع از مباني تفسير و ديدگاهها در اين زمينه به كتاب هاي زير مراجعه شود: روش شناسي تفسير، رجبي و ديگران، درآمدي بر تفسير علمي قرآن، از نگارنده، اصول التفسير و قواعده، شيخ خالد عبدالرحمن العك و مباني و روشهاي تفسير، دكتر محمد كاظم شاكر.

سوم: قواعد فهم و ضوابط تفسير قرآن:

قبل از برداشت و تفسير قرآن لازم است قواعد تفسيري يا مؤثر در تفسير قرآن را بشناسيم تا بتوانيم فهم معتبري از قرآن داشته باشيم؛ از جمله:

1. قاعده سياق يعني فضاي حاكم بر آيه با توجه به آيات مرتبط قبل و بعد كه در فهم آيه و تفسير آن مؤثر است.

2. قواعد ادبي كه معمولًا در علوم صرف ونحو ومعاني و بيان، تبين مي شود.

3. قواعد اصول الفقه مثل عام و خاص، مجمل و مبين، مطلق و مقيد و ... كه معمولًا در علم اصول الفقه توضيح داده مي شود.

4. قواعد فقهي و معلومات فقهي براي فهم آيات الاحكام.

5. قاعده ممنوعيت كاربرد اسرائيليات در تفسير، يعني مفسر حق ندارد از مطالب يهود و مسيحيت براي تفسير آيات كمك بگيرد. همانطور كه كعب الاحبارها در طول تاريخ اين كار را كرده اند و در برخي تفاسير مثل تفسير طبري وارد شده است. «1»

6. قاعده عدم جواز كاربرد غير علم (عادي) در تفسير: چرا كه تفسير بيان كلام خداست امور غير علمي به خدا جايز نيست. از اين رو برخي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان،

ج 1، ص: 100

مفسران تفسير قرآن با خبر واحد ظني را معتبر ندانسته اند. «1»

7. ضوابط فهم تفسير معتبر قران مثل اينكه:

الف: تفسير قرآن مخالف آيات ديگر قرآن نباشد.

ب: تفسير قرآن مخالف سنت قطعي نباشد.

ج: تفسير قرآن مخالف عقل نباشد.

د: تفسير قرآن مخالف علم تجربي قطعي نباشد.

اگر مفسر قرآن اين قواعد و ضوابط را نشناسد، نمي تواند برداشت صحيح و معتبري از قرآن داشته باشد.

براي مثال اگر مفسر قرآن، قاعده پنجم را نداند يا رعايت نكند. ممكن است در داستان آدم و حوا روايتي را بپذيرد كه مي گويد: زن از دنده چپ آدم پيدا شد، در حالي كه اين روايت اسرائيلي است و اصل آن در تورات است. «2»

مثال ديگر: اگر مفسر قرآن قواعد ادبي يا اصول يا فقهي را نداند در تفسير آيات با مشكل جدّي روبرو مي شود. و حتّي در ترجمه قرآن نيز با مشكل روبرو مي شود. «3» (البته ترجمه قرآن نوعي خلاصه تفسير است.)

يادآوري: براي اطلاع بيشتر از قواعد و ضوابط تفسير به كتاب هاي زير مراجعه كنيد: مباني و روش هاي تفسير، دكتر محمد كاظم شاكر، روش شناسي تفسير، رجبي و ديگران، درآمدي بر تفسير علمي قرآن، از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 101

نگارنده، قواعد التفسير، خالد بن عثمان السبت، اصول التفسير و قواعده، شيخ خالد عبد الرحمن العك.

چهارم: شناخت روش هاي تفسيري معتبر و بهره گيري از آنها:

مفسران قرآن بر اساس منبع خاصي كه در تفسير قرآن استفاده مي كنند، روش خاصي را در تفسير مي پويند، اين روشها متفاوت است پس براي فهم قرآن و تفسير آن لازم است كه روش هاي صحيح و معتبر شناخته شود و نيز روش هاي غير صحيح و غير معتبر مشخص گردد،

تا برداشت و تفسير ما به بيراهه نرود و گرفتار خطاي روشي نشويم.

چرا كه انتخاب روش صحيح در تفسير موضوعيت دارد همانطور كه علامه طباطبائي قدس سره ذيل آيه 7/ آل عمران از اين حديث:

«من قال في القرآن برأيه فاصاب فقد اخطاء» «1»

(هركس در مورد قرآن بر اساس برداشت شخصي سخني بگويد و به واقع برسد [و مطلب صحيح باشد] باز هم خطا كرده است.) استفاده كرده اند. «2»

يعني اگر كسي با روش غلط، اقدام به جراحي قلب بيمار كند و اتفاقاً نتيجه خوب باشد، باز هم مورد سرزنش عقلاء قرار مي گيرد و از ادامه كار او جلوگيري مي شود، چرا كه نزد عقلاء وجود پزشك متخصص و ابزار و اتاق عمل و شيوه صحيح عمل براي هر جراحي لازم است؛ و روش تفسير نيز همينگونه است.

روش هاي معتبر فهم و تفسير قرآن عبارتند از:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 102

1. روش تفسير قرآن با قرآن (مثل تفسير الميزان علامه طباطبائي و تفسير القرآني للقرآن، عبدالكريم خطيب.)

2. روش تفسير قرآن با احاديث (مثل تفسير البرهان، محدث بحراني و تفسير الدّر المنثور، سيوطي.)

3. روش تفسير قرآن با عقل (برهان هاي قطعي عقل) (مثل تفسير القرآن و العقل، نورالدين اراكي.)

4. روش تفسير قرآن با علوم تجربي قطعي (مثل تفسير الجواهر، طنطاوي.)

5. روش تفسير اشاري قرآن (با طلني صحيح) (مثل تفسير حقايق التفسير سُلّمي و تفسير القرآن العظيم، تستري و كشف الاسرار، ميبدي.)

و روش غير معتبر در تفسير قرآن همان روش تفسير به رأي است كه گاهي در شيوه هاي فرعي برخي روش هاي فوق نيز سايه مي افكند. و در احاديث اسلامي به شدّت محكوم شده است. «1»

روش تفسير

به رأي بدان معناست كه مفسر قرآن بدون توجه به قرائن عقلي و نقلي (آيات ديگر قرآن و احاديث) به تفسير قرآن بپردازد و يا نظر خود را بر قرآن تحميل كند، يعني تفسير او برداشت شخصي باشد نه برداشت علمي. «2»

توضيح كامل هم از اين روش ها در حوصله اين نوشتار نيست ولي تأثير

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 103

آنها در فهم آيات قرآن قابل انكار نيست از اين رو كاربرد آنها در تفسير و احتراز از تفسير به رأي كاملًا ضروري است تا بتوانيم تفسير معتبر و برداشت صحيحي از آيه داشته باشيم.

مثال:

إِنَّا انزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ (قدر/ 1)

اگر اين آيه تفسير بر اساس هر كدام از روش هاي فوق تفسير شود نكته و برداشت خاص تفسيري را بدنبال دارد.

الف: تفسير قرآن به قرآن آيه، با مراجعه به آيه: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» (بقره/ 185) روشن مي شود كه شب قدر در ماه رمضان است، همانطوركه بركت آن شب وجداسازي امور از آيه 3- 4/ دخان استفاده مي شود.

ب: تفسير روائي آيه: با مراجعه به احاديث و تفسير روائي آيه روشن مي شود كه اين شب بيست و يكم يا بيست و سوم ماه رمضان است. «1»

ج: تفسير باطني آيه: در برخي از احاديث آمده است كه شب ليلة القدر فاطمه عليها السلام است «2» كه شايد اشاره به آن باشد كه همانطور كه شب قدر ظرف نزول قرآن صامت است فاطمه ظرف نزول قرآن هاي ناطق يعني ائمه عليه السلام است و يا اينكه همانطور كه شب قدر نامعلوم است، قبر فاطمه عليها السلام نيز مجهول است.

د. تفسير علمي آيه: در تفسير نمونه،

مورد توجه واقع شده كه با طرح يك پرسش شروع مي شود: با توجه به اختلافات طلوع و غروب خورشيد در

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 104

مناطق مختلف زمين، شب قدر در آمريكا چه موقع است و در نهايت نتيجه مي گيرند كه شب كره زمين هنگامي است كه سايه آن يك دور مي چرخد پس مقصود از شب قدر 24 ساعت است. «1» البته مانعي ندارد كه يك آيه با روش هاي مختلف تفسير شود و همه تفاسير لازم و صحيح باشد چون سطح معرفتي اين روشها با همديگر متفاوت است بلكه تفسير كامل آيه با اعمال روش هاي معتبر امكان دارد و در آن صورت كه ما به تفسير جامع آيه دست مي يابيم.

يادآوري: براي مطالعه بيشتر در مورد روش هاي تفسيري مي توانيد به كتاب هاي زير مراجعه كنيد:

مباني و روش هاي تفسير قرآن، عباسعلي عميد زنجاني، درسنامه روشها و گرايشهاي تفسير قرآن، از نگارنده، روشها و گرايشهاي تفسيري، حسين علوي مهر، اتجاهات التفسير في القرآن الرابع عشر، فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومي، درآمدي بر تفسير علمي قرآن، از نگارنده (در مورد روش تفسير علمي)، التفسير العلمي للقرآن في الميزان، دكتر احمد عمر ابوحجر، التفسير و المفسرون، دكتر ذهبي، التفسير و المفسرون في ثوبه القشيب، آيةاللَّه معرفت، اصول التفسير و قواعده، شيخ خالد عبدالرحمن العك، مذاهب التفسير الاسلامي، گلدزيهر، روش هاي تفسير قرآن، دكتر سيدرضا مودب. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 105

پنجم: شناخت گرايش هاي تفسيري مفسران و استفاده از آنها در جاي مناسب:

مفسران قرآن براساس باورهاي مذهبي، كلامي و جهت گيري هاي عصري و تخصص هاي علمي و سليقه و علاقه شخصي، رنگ خاصي به تفسير خود مي دهند كه

موارد زير را شكل مي دهد:

1. مذاهب تفسيري: مثل تفاسيراسماعيليه، تفاسير شيعه، تفاسير اهل سنت.

2. مكاتب تفسيري: مثل تفاسير معتزله همچون متشابه القرآن، قاضي عبدالجبار و تفسير ابومسلم و تفاسير اشاعره همچون تفسير نسفي و تفسير كبير فخررازي و تفاسير شيعه همچون متشابه القرآن ابن شهر آشوب.

3. سبك هاي تفسيري (الوان تفسيري):

الف. تفاسير ادبي همچون كشاف زمخشري؛

ب. تفاسير فقهي مثل تفسير قرطبي و زبدة البيان (مقدس اردبيلي)؛

ج. تفاسير فلسفي همچون تفسير قرآن كريم، ملاصدراي شيرازي؛

د. تفاسير اجتماعي همچون تفسير في ظلال القرآن سيد قطب و تفسير نمونه آيةاللَّه مكارم شيرازي؛

ه. تفاسير اخلاقي همچون تفسير من وحي القرآن، علامه سيد محمدحسين فضل اللَّه؛

و. تفاسير تاريخي همچون تفسير طبري (كه علاوه بر روائي بودن به جنبه تاريخي نيز پرداخته است)؛

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 106

ز. تفاسير علمي همچون تفسير الجواهر الطنطاوي. «1»

4. جهت گيري هاي تفسيري (اتجاهات) همچون تفاسير جهادي، تقريبي، سياسي، معنوي و تربيتي. مثل تفسير الكاشف مغينه و من وحي القرآن، علامه فضل اللَّه.

شناخت گرايش هاي تفسيري براي استفاده از تفاسير و مفسران پيشين بسيار ضروري است، براي مثال كسي كه مي خواهد آيات فقهي قرآن را تفسير كند لازم است تفاسير فقهي مذاهب پنج گانه را بشناسد و بدانها مراجعه كند تا بتواند مجتهدانه آيات الاحكام را تفسير كند.

و نيز براي بررسي آيات العقايد قرآن لازم است به تفاسير مذاهب مختلف اسلامي و مكاتب كلامي مراجعه كند يا از ديدگاههاي آنها اطلاع يابد. وگرنه تصويري ناقص از مباحث خواهد داشت.

البته روشن است كه در مورد هر آيه ممكن است چند روش يا گرايش خاص مورد استفاده قرار گيرد و همه روشها يا گرايشهاي مناسب يك آيه نباشد.

ولي استفاده مناسب از گرايشهاي مختلف در تفسير آيات، برداشت تفسيري را كامل و مفسر را جامع نگر مي كند.

يادآوري: براي اطلاع از ويژگي ها و تاريخچه و منابع گرايشهاي تفسيري مراجعه به منابعي كه ذيل روشهاي تفسيري معرفي كرديم مناسب است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 107

ششم: شناخت آسيب هاي تفسير قرآن و پرهيز از آنها: «1»

آسيب هاي تفسير قرآن به چند دسته اساسي تقسيم مي شود:

الف: آسيب هاي معرفتي: همچون انحراف عقيدتي مفسر و ارائه تفسيرهاي غيرصحيح از قرآن.

ب: آسيب هاي اخلاقي: همچون عدم طهارت روح و در نتيجه عدم پايبندي به ضوابط تفسير قرآن و تحميل نظرات خويش بر قرآن كه منتهي به تفسير به رأي مي شود.

ج: آسيب هاي علمي: همچون نداشتن شرايط علمي مفسر و در نتيجه ضعف علمي در ناحيه ادبيات، علوم قرآن و ... كه موجب بي اعتبار شدن تفسير مي شود.

د: آسيب هاي روشي: همچون عدم آگاهي از روشهاي تفسير قرآن و عدم شناخت نسبت به تفسير به رأي كه نتيجه آن گرفتار شدن در دام تفسير به رأي است.

در مجموع مي توان گفت مهمترين آسيب تفسير قرآن همان تفسير به رأي است (كه در مباحث قبل بيان شد) تفسير به رأي مي تواند بر همه روشها و گرايشهاي تفسيري سايه گستر شود و تفسير را از اعتبار ساقط كند. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 108

تذكر: روشهاي تفسير متن را به دو شيوه سمانتيك و هرمنوتيك تقسيم مي كنند، «1» روش سمانتيك (: سنتي) تفسير كتاب هاي مقدس از جمله قرآن، در پي كشف قصد مولف است، يعني مفسر مي خواهد مراد خداي متعال (: دلالت تصديقي) را از آيات قرآن بدست آورد.

و روش ديگر هرمنوتيك «2» ()

است كه در پي كشف نيّت مولف نيست بلكه بر مطلق فهم تاكيد دارند و معتقدند كه هر متن از ديدگاه خاص مفسر مورد تفسير قرار مي گيرد؛ اين نوع دوم همان تفسير به رأي است يعني محور فهم متن رأي و ديدگاه مفسر است و هدف مفسر آن است كه نظر خود را بجاي مؤلف متن بيان كند. در حالي كه در ديدگاه سمانتيك (و براساس تعريفي كه ما از تفسير بيان كرديم) مفسر در پي فهم هدف و قصد مولف است كه با توجه به قرائن عقلي و نقلي بدست مي آورد.

نتيجه گيري:

برداشت از قرآن مستلزم طي مراحل شش گانه كلي فوق است كه منتهي به تفسير معتبر مي گرد، كه اين مراحل منطق فهم و تفسير قرآن است البته هر كدام از اين مراحل نيازمند توضيح و تفصيل بيشتر و مقاله مستقل است كه مجال ديگري را مي طلبد. ما در اين نوشتار نماي كلي مطالب را بيان كرديم، اميد است توفيق توضيح و تفصيل بيشتر را بيابيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 109

مشهور و مصطلح است كه با «تسبيح» يا با «قرآن» انجام مي دهيم. يا اينكه منظور از استخاره در روايات چيز ديگري است؟!

پاسخ:

استخاره اي كه در روايت آمده «طلب خير» «2» كردن از خداست يعني هر

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 110

كاري را مي خواهيم شروع كنيم اول از خدا بخواهيم، كه خدايا! خير مرا در اين كار قرار بده! خدايا مرا در اين كار راهنمائي كن! خدايا عاقبت اين كار را ختم به خير كن! اين طلب خير كردن و استخاره كردن است مثل اينكه ما در اول هر كاري «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» مي گوئيم و از خدا طلب خير مي كنيم اين موجب بركت مي شود و موجب راهنمايي خدا مي شود.

و از امام صادق عليه السلام حكايت شده: «اگر كسي از خدا طلب خير كند خداوند به او خير مي دهد «1» (اگر چه در آن كار مشكلاتي براي او واقع شود و (به ظاهر) نامطلوب باشد ولي عاقبت كار را خدا خير قرار مي دهد.»)

روش و چگونگي استخاره

در روايات از امام صادق عليه السلام حكايت شده: دو ركعت نماز بخوانيد بعد استخاره كنيد، طلب خير كنيد «2» يا با دعا طلب خير بكنيد. «3»

و در روايت ديگري از امام صادق عليه السلام آمده: اگر عبدي و بنده اي از خدا طلب خيري (استخاره) كند اگر چه يك مرتبه، خداوند به او الهام مي كند كه چه كاري را انجام بدهد. و او را به طرف كار خير، و چيزي كه خيرش در اوست راهنمائي مي كند. «4»

اين همان طلب خير و استخاره كردن در هر كاري است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 111

ولي چيزي

كه امروزه انجام مي شود مثل استخاره با تسبيح و مانند آن اين ها را بزرگان مي فرمايند: «نوع من القرعه» نوعي قرعه كشي است يعني اگر كسي بين دو كار، مشورت كرد و طلب خير نمود، ولي نتوانست تشخيص بدهد كه كدام بهتر است و متحير ماند اينجا مي گويند استخاره كند كه «نوعٌ من القرعه» نوعي قرعه كشي است، كه اين راه را انتخاب بكنم يا آن راه را، و اين كه «قرعه راه حل هر مشكلي است» در قواعد فقهي هم مطرح است. «1»

استخاره با قرآن

از امام صادق عليه السلام حكايت شده: اگر نتوانستي كاري را تشخيص دهي قرآن را باز كن اولين چيزي كه به چشمت آمد طبق آن عمل كن. مثلًا اگر آيه ي بهشت بود طبقش عمل كن اگر آيه ي عذاب بود طبقش عمل نكن. «2»

اما در رواياتي نيز آمده كه به قرآن تفال نزنيد. «3»

تفال يعني اينكه انسان، عاقبت چيزي را ببيند كه در فارسي از آن به فال گيري تعبير مي شود همانطور كه فال حافظ مي گيرند آيا ما حق داريم با قرآن هم نوعي فال گيري انجام دهيم و تفال بزنيم.

در روايات آمده است كه تفال به قرآن نزنيد.

ولي استخاره با قرآن اين است كه اگر واقعاً انسان بر سر دو راه متحير

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 112

ماند بعد از طلب خير از خدا و مشورت با اهلش و ... باز هم نتوانست راهي را انتخاب كند قرآن را باز كند راهش را خدا نشان مي دهد.

تذكر: برخي علما نسبت به انجام همين هم اكراه دارند يا اينكه در مورد رواياتش تشكيك مي كنند و به تعبيري قرآن را بزرگ تر از آن مي بينند كه

در معرض چنين كاري قرار گيرد. ولي برخي نيز عمل مي كنند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 113

پرسش:

آيا استخاره با قرآن، يا تفأل با قرآن، نوعي تفسير به رأي نيست؟!

پاسخ:

لازم است بين چهار مفهوم زير تفاوت قائل شويم:

1. تفسير به رأي كه حرام است؛

2. تدبر تفكر و تعقل و برداشت هاي شخصي قبل از بيان كه مطلوب است و توصيه شده است؛

3. استخاره كه نه تفسير است و نه برداشت از قرآن، بلكه نوعي راه جويي از قرآن است كه انسان ببيند آيه ي عذاب آمد يا نه ولي اين برداشت تفسير نمي باشد، و نبايد هم به آن مرحله برسد.

4. تفال كه نوعي فال گيري يا عاقبت بيني از قرآن، يا جويا شدن احوال غائب از قرآن مي باشد و مانند آن كه در روايات مورد نهي و منع قرار گرفته است.

با آشكار شدن تفاوت اين چهار موضوع پاسخ اين پرسش و پرسش هاي مانند آن معلوم مي شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 114

انجيل اصلي (تحريف نشده) و كتاب هاي آسماني ديگر را تأييد مي كند پس دو مطلب تا اينجا روشن شد:

1. اينكه قرآن مؤيّد كتاب هاي انبياء قبلي است.

2. ما بايد به همه ي كتاب هاي آسماني ايمان داشته باشيم.

در اينجا پرسش ديگري هويدا مي شود كه: چرا اينگونه است؟

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 115

پاسخ آن است كه:

اديان الهي و كتاب هاي آسماني اصول مشتركي مانند توحيد، نبوت و معاد را دنبال مي كنند. از اين رو در كتاب هاي آسماني به اين سه مطلب اشاره شده البته بعد از پيامبران الهي تحريفات و انحرافاتي كه در كتاب هاي آسماني پيدا شده موجب شده تا بر روي برخي از آيات الهي و وحي اي كه بر پيامبران نازل شده غباري گرفته شود و اين غبار مانع از اين شده كه ما حقايق را بصورت كامل در تورات و انجيل كنوني ببينيم.

ولي بسياري از مطالب حقي را كه پيامبران قبلي مانند، موسي و عيسي عليهما السلام فرموده اند را قرآن تأييد مي كند، لذا ايمان به كتاب هاي آسماني يعني ايمان به اصول مشترك اديان الهي؛ كه ما همه ي اينها را تاييد مي كنيم.

از طرف ديگر خداوند تبارك و تعالي هر پيامبري را كه فرستاده در حقيقت تكميل كننده ي معارف پيامبر قبلي بوده و هر كتاب جديدي مرتبه اي بالاتر از معارف كتاب قبلي را بيان كرده به عبارت ديگر انسان ها همچون دانش آموزاني هستند كه گاهي در كلاس پنجم ابتدايي و گاهي در كلاس سوم راهنمايي و گاهي در كلاس سوم دبيرستان هستند و هر كدام از اين مراتب نياز به معلم خاص و كتاب خاص و برنامه ي خاصي دارد از اين رو پيامبران الهي پشت سر هم

آمدند تا كلاس معارف بشري را بالا ببرند و كتاب هاي آسماني برنامه و متن اين كلاس ها قرار گرفت.

خود به خود وقتي كسي در «دبيرستان» قرار مي گيرد مطالبي كه در «راهنمايي» يا «ابتدايي» خوانده را نفي نمي كند بلكه مطالب او تكميل آن

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 116

مطالب قبلي است و لذا كتاب هاي دبيرستان مؤيد كتاب هاي راهنمايي و ابتدايي است.

در برنامه الهي هم همين گونه عمل شده يعني پيامبران الهي آمدند به ترتيب كلاس هاي معرفت بشري را براي بشر گذاشتند و كتاب هاي آسماني آورده شد تا به پيامبر اسلام رسيده كه بالاترين كلاس، با والاترين كتاب و با آخرين دستاوردهاي الهي، معارف الهي را براي بشر به ارمغان آورد كه قرآن معجزه ي جاويد است.

به همين خاطر اگر كتاب دبيرستاني را ببري در كلاس اول ابتدايي، و بگويي اين كه بايد اين كتاب را 12 سال بعد بخواني، الآن بخوان! اين ممكن نيست زيرا دانش آموز اول ابتدايي هنوز استعدادهايش شكوفا نشده هنوز آمادگي دريافت آن معارف بلندي را كه در دبيرستان مطرح مي شود را ندارد. بشر هم همين گونه بوده از زمان حضرت آدم عليه السلام به بعد آرام آرام اين كلاس هاي معارف را گذرانده تا الان توانسته، برنامه ي كاملي همچون قرآن را دريافت كند.

پس چيزي كه باعث شد قرآن در آخر قرار گيرد همين ظرفيت و استعداد و تكامل عقل و فكر بشري مي باشد. زيرا برخي از احكام و معارف الهي را آن بشر اوليه شايد گنجايش لازم را جز تعداد انگشت شمار نداشتند تا معارف را دريافت كنند، چنانچه برخي از آيات براي مردم آخرالزمان نازل شده مثلًا سوره ي «توحيد» و

اوائل سوره ي «حديد» «1» را در روايات ذيل اين

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 117

آيات آمده كه خداوند اين آيات را براي ژرف انديشان آخرالزمان نازل كرده معلوم مي شود كه برخي از معارف قرآن هم هنوز براي برخي افراد قابل هضم كامل نيست و هنوز هم بايد زمان بگذرد تا به عمق برخي از آيات و معارف قرآن پي ببريم و راز اينكه قرآن تفاسير جديدي دارد و خواهد داشت همين است، كه هر چه عقل بشر رشد مي كند و علم بشر پيشرفت مي كند مي تواند مطالب جديدتري از قرآن دريافت كند. و البته فرق اين كتاب با كتاب هاي قبلي در همين است كه اين كتاب عمق دارد و چند لايه است و داراي بطون است. هر چه از آن برداشت شود باز هم ما به عمقش پي نمي بريم و مي توانيم معارف جديدتري از آن برداشت كنيم.

از اين رو در برخي روايات آمده:

«فهو في كل زمان جديد و عند كل قوم غض الي يوم القيامة»؛ «1» «قرآن در هر زماني جديد است و تا روز قيامت براي هر گروهي تازه است»

از اين رو هر چه زمان بگذرد نكات جديدتري را مي توان از قرآن برداشت كرد و اينچنين كتابي شايسته است كه در آخر قرار بگيرد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 118

قرآن ظرفيت لازم را براي فهم و حفظ اين كتاب پيدا كرد ممكن است يكي از جهات فرعي باشد؛ ولي اصل مسئله ي تحريف به حفظ الهي برگشت مي كند «وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» «1»

كه خداوند اين كتاب را حفظ مي كند. و رمز اعجاز قرآن در همين است و دلائل عقلي و نقلي متعددي نيز براي عدم تحريف قرآن وجود دارد. «2»

البته اين مطلب را مي توان به صورت يك احتمال مطرح كرد كه در گذشته انبياء الهي كتاب هايي كه مي آوردند مردم به حفظ، كتابت و نگهداري آن اهميت لازم را نمي دادند لذا كم كم بخشي از آن به فراموشي سپرده مي شد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 119

بر اين ديدگاه پاي فشاري مي كنند كه نزول قرآن كريم در شب قدر شروع شد و آيات ديگر به مناسبت

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 120

در طول 23 سال بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نازل شد. بنابراين شب قدر، شب آغاز نزول قرآن بوده است. «1»

نتيجه گيري:

اگر ديدگاه دوم را بپذيريم كه پاسخ روشن مي شود و اگر ديدگاه اول را كسي پذيرفت بايد توجيه شود كه مقصود اين بوده كه قبل از نزول قرآن در مناسبت هاي مختلف، به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله يك اطلاع كلي داده شده و بعد براساس موارد خاص اين آيات به ايشان يادآوري شد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 121

همين روش ترتيب نزول استفاده مي كنند و تا حد امكان و تا آنجايي كه دسترسي باشد اين موضوع رعايت مي شود. از اين رو اگر آيات قرآن را جابجا كنيم مشكلي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 122

را حل نمي كند چنانچه برخي از تفاسير اين كار را كرده اند. «1»

تذكر: نكته مهمي كه نبايد از آن غافل شويم و لازم به يادآوري است مسئله ي «مصلحت جهان اسلام» است. توضيح اينكه: امروزه قرآني كه در جهان به چاپ مي رسد براساس قرائت (حفص از عاصم) و به اين ترتيب خاص است يعني از سوره ي حمد شروع مي شود و تا سوره ي ناس به اتمام مي رسد. و در تمام جهان اسلام به يك صورت عمل مي شود- البته در برخي از كشورها قرائت هاي ديگري را هم چاپ مي كنند- ولي عموم مسلمين همين قرآني كه ما داريم را در اختيار دارند و اين در حقيقت، نقطه ي وحدت مباركي بين امت اسلامي است و صلاح نيست ما اين نقطه وحدت را به عامل تفرقه تبديل كنيم.

و قرآن هاي متعددي به صورت هاي گوناگون كه سوره ها يا آيات را جابجا بكنيم به چاپ برسانيم و زمينه هايي براي تحريف قرآن، يا حداقل تهمت تحريف قرآن، پيدا شود.

بنابراين صلاح مسلمين هم در تغيير اين وضيعت نيست، زيرا مسلمان ها اجماعي مربوط به قرآن هاي موجود دارند، به خلاف مسيحيت كه انجيل هاي متعدد دارند، و در مورد تحريف تورات بحث هاي جدي مطرح است. ولي در مورد قرآن و تحريف ناپذيري قرآن همه ي مسلمان ها و به ويژه علماي اسلام تأكيد دارند، و اين قرآن هم اكنون در دست همه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 123

به صورت يكسان

است كه نعمت بزرگي است و اين نعمت را ما نبايد از دست بدهيم.

علاوه بر مطالب فوق اين نكته را هم اضافه كنيم كه در مورد جمع قرآن، دو ديدگاه عمده وجود دارد:

ديدگاه اول: حضرت آيةاللَّه خوئي رحمه الله در البيان و برخي از محققان ديگر با دلايل متعدد بر اين باورند كه اين قرآني كه در دست داريم در زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله همين گونه جمع شده بوده يعني از سوره ي حمد تا سوره ي ناس. و همين قرآن مورد تأييد ائمه قرار گرفته است و در احاديث حكايت شده كه: اين قرآن موجب نجات است و صحيح است و به عبارت ديگر تحريف نشده است.

ديدگاه دوم: برخي از مفسران و صاحب نظران علوم قرآني معاصر بر آن هستند و اكثر اهل سنت هم همين ديدگاه دوم را دارند كه قرآن كريم در زمان عثمان جمع آوري شده اين ترتيبي هم كه در سوره ها قرار گرفته شده، ترتيبي بوده كه در زمان عثمان مشخص شده ولي بعدها همين قرآن مورد تأييد ائمه عليهم السلام نيز قرار گرفته است. «1»

بنابراين طبق برخي روايات ترتيب آيات به دستور خود پيامبر بوده كه حضرت مثلًا مي فرمودند: اين آيه را در كجا قرار دهيد. «2»

اما در مورد ترتيب سوره ها چنانچه گذشت دو نظر وجود دارد يكي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 124

اينكه در زمان پيامبر اين كار صورت گرفته، و ديگر اين كه بعد از زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله زمان عثمان اين كار انجام شده است در هر دو صورت مهم اين است كه اين قرآن مورد

تأييد ائمه عليهم السلام بوده است.

و همان طور كه بيان شد به هم زدن اين ترتيب، نه به مصلحت جهان اسلام است و نه فايده اي دارد، چون در تفسير آيات، مسئله ي ترتيب نزول آيات، مد نظر است و رعايت مي شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 125

مقابل، برخي از مفسران اهل سنت مثل زمخشري در تفسير كشاف معتقدند: اولين سوره اي كه نازل شد، سوره ي «حمد» بود. بنابر اين نظر، اولين بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ كه در قرآن نازل شده همان بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سوره ي حمد مي باشد. «1»

نتيجه گيري:

جمع بين اين دو نظر به اين صورت است كه، اولين آيات كه بر پيامبر نازل شد، آيات اول سوره ي علق بود كه سوره ي كامل نبود، ولي با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، و همراه چند آيه ي اول سوره ي علق، نازل شد.

سپس پنجمين سوره اي كه بر پيامبر، نازل شد، سوره ي حمد بود كه گفته شده اولين سوره ي كامل قرآن بود، كه بر پيامبر صلي الله عليه و آله نازل شد. و در نمازها هم خوانده مي شود. بنابراين بايد از اولين سوره هايي باشد كه بر پيامبر صلي الله عليه و آله نازل شده است. از اين رو نتيجه ي بحث اين مي شود كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ جزئي از قرآن است كه اولين بار با سوره ي «علق» نازل شد و با اولين سوره ي كاملي كه نازل شد سوره ي حمد بود.

پاسخ بخش دوم: از آيه ي 30 سوره ي «نمل» كه ذكر شد به دست مي آيد كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مخصوص پيامبر اسلام، و قرآن كريم نيست، بلكه از زمان حضرت سليمان عليه السلام بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مرسوم بوده و اول نامه ها نيز مي نوشتند، و اين عظمت آيه ي شريفه ي بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را نشان مي دهد حتي در برخي از روايات آمده است:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 127

«كل امر ذي بال لم يذكر فيه اسم اللَّه فهو ابتر» «1»

هر كار مهمي كه بدون

نام خدا شروع شود آن كار ابتر «2» است. يعني آن كار نتيجه نمي دهد و به عبارت ديگر آن عمل بركت لازم را كه بايد داشته باشد، ندارد.

در حقيقت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ علاوه بر اينكه يك آيه ي قرآن است، يك شعار اسلامي نيز مي باشد و اين منافاتي ندارد با اينكه اين شعار و اين مُهر الهي كه بر كارهاي ما زده مي شود آيه ي قرآن باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 128

بطوري كه انسان به معنا اطمينان پيدا كند، اين را مي گويند آيه ظهور دارد. چنين آياتي را آيات محكم مي نامند.

آيات متشابه يعني چه؟

آياتي كه به عنوان مثال دو احتمال مساوي در آن وجود داشته باشد اين آيات متشابه است يعني اينها مشابه يكديگرند و انسان را به اشتباه مي اندازند. حدود 200 آيه در قرآن شمرده اند، كه از آيات متشابه است. «1»

روش تفسير آيات متشابه:

در مورد تفسير آيات متشابه وظيفه مفسر اين است كه آيات متشابه را به محكمات برگرداند براي مثال اگر شما به آيه ي شريفه ي «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» «2»

دست خدا بالاي دست هاي آن هاست ظاهر واژه ي «يد» يعني دست، ممكن است كسي توهم كند كه مقصود اين است كه خدا مثل ما دست دارد، چون اين احتمال در آيه وجود دارد و احتمال دومي هم وجود دارد، كه بگوئيم «نه مقصود از دست اينجا قدرت است» چون عقلًا دليل داريم كه «خداوند جسم نيست» بنابراين مقصود اينجا «دست جسماني نيست» بلكه مقصود قدرت خداست كه فراي همه قدرت هاست، يا معناي ديگري را در آن احتمال بدهيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 130

در اين موارد كه آيه متشابه مي شود و چند احتمال در آن وجود دارد، بايد آيه را به آيات محكم ارجاع بدهيم. به عنوان مثال اين آيه ي شريفه را ارجاع مي دهيم به آيه ي «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ» «1»

در سوره ي شوري مي فرمايد «يداللَّه» و اينجا مي فرمايد: «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ» هيچ چيزي مانند خدا نيست يعني خدامثل ما دست ندارد يعني جسم نيست، پس معلوم مي شود كه ظاهر اين آيه «يداللَّه» مراد نيست و بايد آيه را به معناي «قدرت» تأويل

كنيم. بنابراين آيات متشابه را بايد به محكمات برگردانيم.

در همين آيه ي هفتم سوره ي آل عمران هم، ما را راهنمايي مي كند و مي فرمايد: «هنّ امّ الكتاب» «2»

يعني اين آيات محكم، مادر «كتاب» است. «ام» يعني «محل رجوع» به امام جماعت هم كه مي گوئيم «امام» چون ديگران به او رجوع مي كنند و اقتدا مي كنند و محل رجوع ديگران است. آيات محكم محل رجوع و اساس است و بقيه به او بر مي گردند. به «مادر» هم كه «ام» مي گويند به اين علت است كه فرزند به سوي او باز مي گردد. بنابراين محكمات در آيات قرآن حكم مادر را دارند و بايد آيات ديگر به آن ها برگردند تا معناي آن ها روشن شود.

مثال ديگر: در سوره ي قيامت مي فرمايد: «إِلَي رَبِّهَا نَاظِرَةٌ» «3»

برخي انسان ها روز قيامت به پروردگارشان نگاه مي كنند. اگر ظاهر اين آيه ي شريفه را بگيريم نتيجه اين مي شود كه يا «خداوند جسم است كه ديگران مي توانند

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 131

به آن نگاه كنند» يا نه مقصود از «ناظره»، در اينجا «شهود دل» است يعني با چشم دل او را درمي يابند؛ چون دو احتمال در آيه وجود دارد، بنابراين آيه از آيات متشابه مي شود و براي تفسيرش بايد آنرا به آيات محكم ارجاع بدهيم. آيه ي محكمي مثل: «لَاتُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ» «1»

خداوند را چشم ها دركش نمي كنند ولي او چشم ها را درك مي كند. از اين آيه فهميده مي شود كه خداوند ديدني نيست، چون جسم نيست كه كسي او را ببيند، اگر جسم باشد محدود است و مخلوق است، بنابراين «إلي ربها ناظرة» كه دو احتمال در آن بود يكي «شهود با چشم» و

يكي «شهود با دل» معلوم مي شود معنايش شهود با چشم نمي باشد كه انسان با چشم سر خدا را ببيند زيرا ديدن با چشم سر لازمه اش اين مي شود كه خداوند جسم باشد از اين رو با توجه به آيه ي محكم 103 سوره ي انعام، معناي آيه ي متشابه «الي ربها ناضره» روشن شد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 132

فراموشي نمي سپاريم مگر اينكه بهتر از آن يا همانند آن را مي آوريم.» «1» اين آيه ي شريفه را مفسرين سه گونه تفسير كرده اند:

اول: اينكه اين آيه مربوط به مسلمان ها باشد و همانطور كه گذشت، جايگزيني احكام دائمي به جاي احكام موقت، كه احكام دائمي جانشين موقت مي باشد يعني نسخ آيه اي كه حكم موقتي را در برداشته، به وسيله ي آيه اي ديگر كه حكم دائمي را به همراه دارد.

مثال: به پيامبر صلي الله عليه و آله دستور داده شده بود به سوي بيت المقدس نماز بخوانند بعد از مدتي كه شرائط عوض شد زمان اين حكم موقت نيز پايان يافت لذا اين حكم برداشته شد و حكم دائمي كه نماز به سوي مسجد الحرام است بيان شد. كه در آيه ي 144 سوره ي بقره تغيير قبله از بيت المقدس به مسجد الحرام آمده است.

دوم: اينكه اين آيه به يهوديان و مسئله ي تورات مربوط مي باشد زيرا يهوديان گاهي برخي آيات تورات را تغيير مي دادند يا به فراموشي مي سپردند در اينجا مي فرمايد: «اگر چنين چيزي اتفاق افتاد ما بهتر از آن را مي آوريم.» در حقيقت اين آيه به تورات و نسخ و فراموشي آيات آن اشاره دارد.

سوم: آيه مربوط به تغيير و جايگزيني معجزات و نشانه هاي الهي در بين مردم باشد كه اصطلاحاً به آن «نسخ تكويني» مي گويند.

توضيح: به عنوان مثال يك رهبر الهي در جامعه ظهور مي كند و بعد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 134

شهيد مي شود يا رحلت مي كند، خدا شخص ديگري را مثل او يا بهتر از او جايگزين او مي كند. و اينطور نيست كه اگر پيامبري يا امامي يا ولي خدايي از دنيا برود و به اصطلاح

نسخ شود، خداوند جايگزين بهتر يا مثل او را نداشته باشد.

اين سه تفسير در مورد اين آيه ي شريفه مطرح شده است. «1» البته مانعي ندارد كه اين آيه به هر سه معنا اشاره داشته باشد چون ما «استعمال لفظ در اكثر از معنا» را در قرآن قبول داريم.

اگر نسخ در آيه ي مذكور به معناي اول باشد يا به هر سه معنا باشد به هر حال معناي اول را هم در بر مي گيرد از اين رو پرسش «قانون خدا مگر بد و خوب دارد يا ضعيف و قوي دارد؟ و يا اينكه مگر تمامي قوانين خداوند از نظر خوبي يكسان نيستند.» را چنين پاسخ مي دهيم:

همانطوري كه گذشت نسخ يعني تغيير يك قانون، قانوني كه در اصل، موقت و براي شرايط خاصي قرار داده شده بود. قوانين هم معمولًا تابع مصلحت ها هستند، يعني هر مصلحتي كه پديد مي آيد يك قانوني را مناسب با آن قرار مي دهند.

به عنوان مثال: همان طور كه گذشت گاهي در شرايط جنگي يك قانوني مي آيد كه در شرايط عادي، ديگر آن قانون كارآئي ممكن را ندارد يعني مصلحت ها و ضرورت ها تغيير كرده لذا قانوني مي آيد كه از جهاتي ممكن است بهتر از آن باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 135

از اين رو اين تعبير آيه «خير منها او مثلها» يعني چه؟ يعني قانون دومي كه مي آيد آيا قانوني است كه مثل اوست يا بهتر؟ اگر قانوني بهتر است، چرا از اول نيامد پاسخش اين است كه، همانطوري كه آن حكم در شرايط جنگي بهترين حكم و بهترين قانون است، اين حكم هم در شرايط صلح بهترين قانون است. اگر قانونِ

زمان صلح را ببريم در زمان جنگ، قانونِ خوبي نخواهد بود و موجب ضرر است؛ و اگر قانون جنگي را در زمان صلح اجرا كنيم، مردم اذيت مي شوند چون سخت گيرانه است. پس هر قانوني در شرايط خودش خوب است. ممكن است اين دو قانون كاملًا مثل هم باشد، ولي آن قانون در آن شرايط بهترين است و قانون دوم در شرايط عادي بهترين است. «1»- «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 136

عليهما السلام و همچنين داستان ميهماني حضرت ابراهيم و نيز آيه ي «يقولون متي هذا الوعد» «2»

كه در چند جاي قرآن آمده است در اين زمينه مفسران دو ديدگاه دارند:

ديدگاه اول: برخي از مفسران و متفكران اسلامي معتقدند، كه در قرآن «تكرار» وجود ندارد بلكه بعضي از اين واژه ها، لفظاً تكرار شده اما در حقيقت در معنا تكرار وجود ندارد. بدين صورت كه ما هر مورد را مثلًا «فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» يا آيه ي «و يقولون متي هذا الوعد» با قبل و بعدش كه در نظر بگيريم، معناي جديدي را به ما منتقل مي كند در يك آيه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 138

مي فرمايد: «كدام نعمت را شما تكذيب مي كنيد؟» مثلًا اشاره مي كند به آسمان ها و زمين و جاي ديگر اشاره مي كند به انسان و همين طور موارد ديگر. در حقيقت سوال جديد و مطلب تازه اي است.

يا داستان آدم و موسي عليهما السلام و انبياي ديگر كه تكرار شده، در هر بار از زاويه ي خاصي، به اين داستان نگاه شده، و مطالب تازه و نويني را به خواننده معرفي مي كند. بنابراين هر چند به نظر مي رسد گاهي الفاظ تكرار شده، ولي معاني تكراري نيست!

ديدگاه دوم: برخي معتقدند: تكرار در قرآن هست، ولو لفظاً ولي ما بايد ببينيم «چرا در قرآن مطالبي مكرر آمده است؟» قبل از پاسخ به اين پرسش بنگريم كه «قرآن چگونه كتابي است؟» قرآن كتاب تربيت است، كتاب تربيت و هدايت مستلزم آن است كه گاهي اوقات، مسائل تربيتي براي كسي كه مورد تربيت قرار مي گيرد تكرار شود، هر مربي و هر معلمي، هر پرورشگري مطالبي را مكرر

بري شخص مورد تربيت مي گويد، تا اينها برايش ملكه شود و در ذهن و جان او جاي گيرد و به صورت ثابت در آيد. و اين اشكال ندارد.

و در نظام تعليم و تربيت امروزي، تكرار را كسي منع نمي كند البته نبايد تكرار ملال آور و خسته كننده باشد بلكه لازم است در حد ضرورت و مصلحت باشد.

قرآن هم چون كتاب تربيتي است از همين روش استفاده كرده است.

بنابراين بايد گفت: اولا تكرارهاي قرآن فايده هاي تربيتي دارد، و هر تكراري ناپسند نمي باشد. دوم اينكه به مناسبت هاي مختلف و در حد ضرورت تكرار شده است و سوم اينكه در هر قسمتي از اين تكرارها همانطور كه اشاره شد از زاويه ي خاصي نگاه شده مثلًا همين دو موردي كه در پرسش آمده

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 139

داستان ميهماني حضرت ابراهيم در سوره ي هود آيه ي 69 آمده و در سوره ي عنكبوت آيه ي 31 هم اين مطلب را مي بينيد اما در سوره ي هود، ميهمان نوازي حضرت ابراهيم و آداب ميهمان داري مورد تاكيد واقع شده است، و در سوره ي عنكبوت اصلًا بحث ميهمان نوازي حضرت ابراهيم مطرح نشده است بلكه بُعد ديگري از مطلب مورد توجه واقع شده است كه اين فرشتگان آمدند خانه ي حضرت ابراهيم عليه السلام و چي گذشت! و چه كاري انجام دادند!

يعني در هر كدام از اين آيات مي بينيم به مناسبت آن استفاده اي كه مي خواستند از اين داستان بكنند يك پنجره اي از اين داستان باز شده است. چهارم اينكه تكرار اين داستان و امثال آن نشان مي دهد اين ماجرا خيلي مهم است يعني خود تكرار، نشان مي دهد كه اين مطلب مهم است

و بايد به آن توجه ويژه شود و از زاويه هاي مختلفي به اين موضوع نگاه شود.

لذا در مورد «يَقُولُونَ مَتَي هذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ» موضوع آيات در مورد رستاخيز و انكار مخالفين است كه چه موقعي اين وعده ي رستاخيز واقع مي شود؟ و مي بينيم در آيه هاي مختلف كه در هر موردي يك واقعه اي بوده و اين سوال از طرف مخالفين تكرار شده و پاسخ مناسب همان واقعه هم داده شده است.

لذا امكان دارد افراد متعددي، در وقايع گوناگوني يك سوالي را از پيامبر كرده باشند، و پاسخ هاي مناسب خودشان را در همان واقعه، گرفته باشند.

از اين رو اگر به موارد سوال در آيات مراجعه شود متوجه مي شويم كه مسئله ي تكرار در اين موارد حداقل كمتر به ذهن مي رسد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 140

كرده اند و اين عمل را تخميس و تعشير مي گويند. به اين تقسيم بندي ها در حاشيه ي قرآن اشاره شده است. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 141

4. «ركوع»: از جمله ي اين تقسيم بندي ها ركوع هاي قرآن است. ركوع ها، بر خلاف ساير تقسيم بندي هاي قرآني، طول و اندازه ي مساوي و معين ندارند، بلكه هر ركوع فرازي چند از آيات قرآن مجيد است كه معمولًا داراي محور موضوعي واحد مي باشد. براي مثال آيات 30 تا 37 سوره ي مباركه بقره يك ركوع از قرآن مجيد مي باشد، كه داستان خلقت حضرت آدم عليه السلام را بيان مي كند.

شيعيان در نمازها بعد از قرائت حمد يك سوره كامل مي خوانند اما برخي مذاهب اسلامي در ركعات نماز پس از قرائت حمد، يك ركوع از قرآن مي خوانند و نام گذاري ركوع نيز به همين موضوع بر مي گردد. در قرآن براي نشان دادن پايان هر ركوع از حرف (ع) استفاده شده است. عدد ركوعات قرآن طبق نظر مشهور 540 فقره است. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 142

پرسش:

ملاك مشخص شدن سوره ها و آيات قرآن چگونه بوده است؟

پاسخ:

سوره ها: حكايت شده كه تعيين سوره هاي قرآن، به وسيله ي «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» بوده است يعني هر گاه كه «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» جديدي نازل مي شد، معلوم مي شد كه سوره ي جديدي شروع شده، و سوره ي قبلي پايان يافته است مگر در مورد سوره ي «برائت» كه از اين قاعده مستثني است. چون «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» ندارد.

اما آيه ها: آيات قرآن، به دستور پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله هر كدام در جاي خود قرار مي گرفت. «1»

در برخي از نقل ها آمده كه هر جا پيغمبر اسلام صلي الله

عليه و آله در حال قرائت توقف مي كردند و نفس تازه مي كردند، آنجا را به عنوان رأس يك آيه قرار مي دادند.

از روايات متعددي بدست مي آيد، كه جاي آيات قرآن را خود پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله مشخص مي كردند، و اندازه ي آيات را، هم به اميرالمؤمنين عليه السلام و هم به پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله استناد داده اند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 143

و حتي در روايات آمده: وقتي آيه اي نازل مي شد پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله دستور مي دادند كه اين آيه را در فلان سوره در فلان جا قرار دهيد.

مثلًا آيه ي «وَاتَّقُوْا يَوْمَاً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَي اللّهِ» «1»

وقتي نازل شد- برخي گفته اند: اين آخرين آيه اي بود كه نازل شد- در سوره ي بقره قرار گرفت، «2» پس اين بدان معنا نيست كه سوره ي بقره آخرين سوره اي است كه به پيامبر نازل شده بلكه جاي اين آيه در آن جا قرار گرفته است.

پس آيات و سوره ها را مي توان گفت كه «توقيفي» است؛ يعني تعيين سوره ها، مقدار سوره ها و آيات، به دستور پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و وحي بوده و به استناد معصومين عليهم السلام مي باشد. «3» مثلًا مشهور است كه مجموع آيات قرآن كه تعداد آن 6236 آيه مي باشد به اميرالمؤمنين علي عليه السلام و قرائت اين حضرت نسبت مي دهند كه آن هم طبق قرائت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله بوده است.

هر چند كه در اين مورد تحقيقات بيشتري مورد نياز است كه اميدواريم برخي از محققان قرآني اين بحث را به عنوان موضوع پايان نامه و كتابي انتخاب كنند و تحقيق كامل تري در

اين زمينه انجام دهند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 145

«2» خداوند نور آسمان ها و زمين است.

در برخي از آيات ديگر قرآن نيز اشاره شده كه ايمان نور است و انسان را از ظلمات به سوي نور خارج مي كند. «3»

و در سوره ي مائده قرآن كريم را نور ناميده است. «4»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 148

و در سوره ي انبياء هدايت الهي را نور معرفي مي كند. «1»

و همچنين در برخي آيات آئين اسلام را به عنوان نور مطرح مي كند. «2»

و نيز شخص پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به نام چراغ، و نور روشني بخش معرفي مي شود «سِرَاجاً مُّنِيراً» «3» و در برخي از احاديث هم آمده است كه «علم نور است» «4» يا امامان معصوم عليهم السلام نور هستند. «5»

با توجه به مطالب فوق لازم است بدانيم كه «نور» چيست؟ نور يك پديده اي است كه در ذات خودش آشكار است و چيزهاي ديگر را هم آشكار و روشن مي كند. نور داراي ويژگي هايي مي باشد كه برخي از آن ها را بر مي شماريم:

«نور زيباست.»

«و سرچشمه ي زيبايي هاست.»

«بالاترين سرعت ها از نور است.»

«نور وسيله ي مشاهده ي موجودات است.»

«نور پرورش دهنده ي گياهان و گل ها است.»

«نور موجب پيدايش رنگ ها مي شود»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 149

«نور باعث نابودي ميكروب ها مي شود.»

«انرژي هاي زمين از نور تأمين مي شود.»

«و افراد گمشده بوسيله ي نور راه خودشان را پيدا مي كنند و هدايت مي شوند.»

با توجه به مطالب فوق روشن شد كه نور ويژگي حيات بخشي و هدايت گري دارد پس اگر قرآن مي فرمايد: «خدا نور است.» در حقيقت اين يك نوع تشبيه است يعني خدا همچون نور هدايتگر و حيات بخش است و هر موجودي به

هر اندازه اي كه با او ارتباط برقرار كند از نورانيّت او برخوردار مي شود. كه گاهي يك موجودي مثل پيامبر صلي الله عليه و آله اكرم نور مي شود، يا قرآن كريم كه كلمات خداوند تبارك و تعالي است نور است و يا امام و علم نور مي باشند؛ در حقيقت اينها همه به خاطر ارتباطشان با خدا و به تعبيري آيينه بودن براي خدا و واقع نمايي شان نور هستند چرا كه انسان را به سوي نور، و سرچشمه ي نور واقعي كه خداست رهنمون مي شوند. آري در حقيقت اين نور الهي است كه به همه جان تازه مي بخشد حركت و پرورش مي دهد و افراد را هدايت مي كند.

يادآوري:

نكته اي كه لازم است يادآور شويم اين است كه ما دو نوع «نور» داريم:

نور مادي و نور معنوي.

نور ماديِ حسي ظاهري: همين نوري است كه به وسيله ي الكتريسته

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 150

ايجاد مي شود و ما آن را مي بينيم. آيا به خدا كه نور مي گويند يعني همين نور؟! كه با آيه ي «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ» «1»

روبه رو مي شويم كه هيچ چيز مثل خدانيست پس خدا نمي تواند جسم باشد ولو به صورت يك جسم لطيفي مثل نور باشد.

پس در حقيقت اين يك نوع تشبيه، براي نور معنوي است كه قسم دوم نور مي باشد، لذا مي گوييم: خدا نور است اما نوري معنوي، همان طور كه پيامبر و امام و قرآن نور هستند اما نور معنوي؛ بنابراين در اينجا هدف اين بوده كه نقش هدايتي خداوند تعالي را بوسيله ي «مثال نور» به ما معرفي كنند نه اينكه مي خواهند بگويند كه خداوند تبارك و تعالي نور ظاهري و حسي و مادي است.

نتيجه گيري:

با توجه

به مطالب فوق به دست مي آيد كه آيه ي «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ» مي خواهد «مثليث» و اينكه خدا مثل چيزي باشد مثلًا جسم باشد را نفي كند، نه تشبيه كردن خدا به چيزي را، بلكه ما گاهي براي فهم معارف عالي نياز به تشبيه معقولات به محسوسات داريم تا مطلب را خوب درك كنيم.

به عنوان مثال ما براي اينكه خدا را به كودكان معرفي كنيم تا او را

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 151

بيشتر بشناسد برايش مثال مي زنيم و اين اشكال ندارد؛ اما اين بدين معنا نيست كه خدا مثل دارد. مثل داشتن خدا، يك مطلب است، و اينكه خدا را تشبيه بكنيم به چيزي كه درك آن ممكن و راحت تر شود مطلب ديگر مي باشد. كه اين آيات درصدد بيان اين دو مطلب مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 152

دوم اينكه بالاخره ما مي خواهيم خدا را ياد كنيم و يا خداوند خودش را معرفي كند و براي اين كار يا بايد صيغه مذكر به كار رود يا مونث؛ لذا اگر صيغه ي مونث هم به كار مي رفت همين سوال مطرح بود كه چرا مونث بكار رفته است؛ در حقيقت اين عرفِ ادبيات عرب است كه اينطور شكل گرفته است. و دليل خاص عقلي يا نقلي ندارد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 153

3. نكته سوم اينكه با توجه به مطالب بالا صحيح نيست كه اگر صفات خدا مذكر به كار رفته، بگوييم: پس خدا از جنس مردان است و مردان احساس برتري كنند، يا بالعكس.

زيرا اين روش به كار بردن الفاظ باصطلاح يك عادت و عُرف است يعني يك قاعده ي ادبي است نه يك قاعده ي واقع نما كه نشانگر واقعيت هاي خارجي باشد. و به عبارت ديگر كاربرد اين الفاظ به معناي ارزشي نيست بلكه كاربرد اين الفاظ صرف كاربرد ادبي و عرفي است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 154

اين رو بايد بين «بقاء بالذات» و «بقاء بالغير» تفاوت قائل شويم، يعني خداوند تبارك و تعالي، اگر باقي مي ماند بقائش بقاء بالذات است، ذاتش هميشگي است، ازلي و ابدي است؛ اما اگر انسان ها در بهشت جاودان و هميشگي مي شوند، اين بقاء انسان ها، بقاء بالغير است يعني بقائشان، بوجود خداوند تبارك و تعالي است كه علت اصلي است. به عبارت ديگر اگر انسان در بهشت جاودانه مي ماند، يا در جهنم جاودانه مي شود اين بقاءش به اراده ي خداوند تبارك و تعالي است و از خودش نمي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 155

كه علم به رستاخيز و آينده ي افراد و مرگ انسان ها و ساعت دقيقش مخصوص خداوند است ولي امروزه جنس جنين

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 156

دختر و پسر بودن را مي توان با خبر شد و يا در مورد بارش باران در علم هواشناسي پيش بيني هاي نسبتاً خوبي داريم. بنابراين بين يافته هاي علوم تجربي و اين آيه ي شريفه در حقيقت توهم تعارض است كه براي رفع توهم نظر شما را به مطالب زير جلب مي كنيم:

براي آيه ي شريفه ي مورد بحث مفسرين دو تفسير ذكر كرده اند:

تفسير اول: مقصود اين باشد كه اين علوم مخصوص خداست، اما جزئيات آن مراد است؛ به عبارت ديگر جزئيات بارش باران مانند مكان و زمان دقيق آن، و همچنين در مورد فرزندي كه در رحم است خصوصيات جسمي و خصوصيات روحي اش و استعدادهاي نهفته در وجود كودك و مانند آن را كسي نمي تواند به طور دقيق پيشگويي كند.

آري ممكن است ما با سونوگرافي به صورت كلي اطلاع پيدا كنيم دختر است يا پسر و حتي برخي از متخصصان بتوانند تشخيص دهند كه حدوداً چند روز ديگر به دنيا مي آيد، ولي جزئيات دقيق در مورد خصوصيات جسمي و روحي و امثال آن از دسترس بشر خارج است ولي خداوند تمام اين جزئيات را مي داند.

تفسير دوم: اين كه عبارت «وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ» و جمله قبل از آن «وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ» دو جمله ي معترضه است.

بنابراين تفسير، علم به نزول باران و خصوصيات آن مخصوص پروردگار نيست و انحصار آن از آيه استفاده نمي شود. و معناي جمله «وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ» هم اين است كه خدا آنچه را كه در رحم مادران است مي داند

ولي از آنجا كه اين دو جمله معترضه است سياق انحصار علم امور مذكور به

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 157

خدا، شامل اين قسمت آيه نمي شود. «1» و ديگران هم مي توانند از داخل رحم ها و نزول باران اطلاع يابند.

اگر ما تفسير دوم را در آيه بپذيريم ديگر اين آيه درصدد بيان اين نكته نمي باشد، كه فقط خداوند مي داند كه فرزند در رحم مذكر است يا مونث؛ بلكه آيه مي فرمايد: «خداوند به اين مسئله علم دارد و اين، علم ديگران را نفي نمي كند. بلكه انسان ها نيز مي توانند با كاوش در زمينه هاي مختلف در روابط با پديده ها و واكنش هاي شيمائي كرموزوم ها و سلول هاي جنين، تاثير غذاها و داروها، به جنس جنين پي ببرند و مقدماتي را براي اين كار فراهم كنند كه بچه پسر يا دختر شود و حتي مي تواند اين مساله قبل از انعقاد نطفه يا بعد از انعقاد نطفه اتفاق بيفتد و آيات تعارضي با يافته هاي علوم پزشكي نخواهد داشت.

دكتر «دَيّاب» در كتاب «طب در قرآن» بنابر فرضي كه تفسير اول را در آيه بپذيريم چند تفاوت بين علم خدا و علم بشر بر مي شمارد و مي گويد:

1. علم خداوند معمولًا نياز به واسطه ندارد اما بشر نياز به دستگاه و واسطه دارد.

2. علم خداوند در معرض سهو و خطا نمي باشد ولي انسان ها گاهي مرتكب سهو و خطا و اشتباه مي شوند. «2»

3. خداوند تمام خصوصيات جنين را مي داند ولي ما برخي از آن را مي دانيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 158

جمع بندي و نتيجه گيري:

براي آيه ي شريفه مورد بحث دو تفسير ارائه شده:

1. مقصود از علم خداوند به جنين علم به

جزئيات جنين مي باشد (ويژگي هاي جسمي، روحي و استعدادها و ...) و همچنين منظور از علم خداوند به نزول باران، علم به جزئيات آن مي باشد (زمان و مكان دقيق باران و مقدار دقيق آن و ...)

2. عبارت «وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ» و «ينزل الغيث» دو جمله معترضه مي باشند بنابراين تفسير علم به «آنچه در رحم ها مي باشد» و علم به «نزول باران» مخصوص خداوند نيست بلكه ديگران نيز مي توانند از آن مطلع شوند.

نتيجه: هر كدام از اين دو تفسير را كه بپذيريم در مي يابيم كه آيه با يافته هاي علمي تعارض ندارد و در حقيقت توهم تعارض شده بود كه با اندكي دقت رفع توهم مي شود.

ما در كتاب «پژوهشي در اعجاز علمي قرآن» اين آيات و آيات رعد/ 8 و فاطر/ 11 را مطرح كرديم و نظرات پزشكان مختلف از جمله دكتر (پاك نژاد) و دكتر (دَيّاب) و ديگران را آورديم ديدگاه هاي تفسيري و صاحب نظران مثل تفسير شريف «الميزان» «نمونه» و «اطيب البيان» و ... را آورديم و مورد نقد و بررسي قرار داديم كه ذكر همه ي آن ها در اين مجال ممكن نيست، علاقه مندان مي توانند به كتاب مذكور رجوع فرمايند و مطلب را به طور مفصل پي گيري كنند. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 159

آمد» بعد در ادامه ي آيات روي سخن را به پيامبر مي كند و مي فرمايد: «چه چيز تو را آگاه كرد شايد او رُشد يابد و شايد او متذكر شود پس يادآوري به او سود بخشد، كسي كه توانگري مي كند به او روي مي كني در حالي كه اين ممكن است پاك نشود و اگر پاك نشود ايرادي بر تو نيست اما كسي كه با كوشش به سراغ تو مي آيد، در حالي كه مي هراسد؛ پس تو از او غافل مي شوي و به ديگري مشغول مي شوي.»

داستان اين آيات را چنين حكايت كرده اند: شخصي از بني اميه نزد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 160

پيامبر صلي الله عليه و آله آمده بود و در همان حال يكي از اصحاب به نام «عبداللَّه بن مكتوم» وارد شد، و چون شخص فقير و نابينائي بود آن شخص اموي چهره درهم كشيد و صورت خود را برگرداند در اين هنگام اين آيات نازل شد و فرمود:

«عبس و تولي او چهره درهم كشيد و روي برتافت «ان جاء الأعمي» به خاطر اينكه يك نابينائي به سراغ او آمد.

اين شأن نزول از امام صادق عليه السلام نقل شده و مرحوم سيد مرتضي و بسياري از مفسرين هم اين را پذيرفته اند.

افرادي كه خدمت پيامبر مي آمدند دو گروه بودند برخي ثروتمند و صاحب مقام بودند، برخي هم مثل «عبداللَّه بن مكتوم» فقير بودند. مشي و روش پيامبر، چنين بود كه به فقرا و به افراد مومن خيلي احترام مي گذاشت ولي گاهي افرادي دور انسان جمع مي شوند و با انسان صحبت مي كنند، با اين كه نسبت به ديگران لطف و مرحمت دارد ولي صحبت با

اين افراد ممكن است باعث كم توجهي به ديگران شود از اين رو اين آيات به پيامبر يادآور مي شود كه سزاوار نيست تو از افراد تلاشگر مومن، و خدا ترس مانند «عبداللَّه مكتوم» غافل شوي! مواظب باش كه پرداختن به افراد ديگر شما را از اينها باز ندارد! اين آيات تذكري نسبت به پيامبر بود؛ و صدر آيات در مورد آن شخص اموي بود.

برخي شأن نزول ديگري براي اين آيات نقل كرده اند كه:

عده اي از سران قريش نزد پيامبر آمدند و با پيامبر صحبت مي كردند و

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 161 در همين حال «عبداللَّه بن مكتوم» وارد شد و چون نابينا بود و متوجه مجلس نبود، مكرر سخنان پيامبر را قطع مي كرد و تقاضاي تعليم قرآن مي كرد- طبق اين شأن نزول- پيامبر ناراحت شد و آثار ناراحتي در چهره اش نمايان شد كه اين آيات فرود آمد و ارزش افراد مومن را يادآوري كرد.

البته اين شأن نزول با اخلاق كريمانه ي پيامبر كه «إِنَّكَ لَعَلَي خُلُقٍ عَظِيمٍ» «1»

سازگار نيست و علاوه بر آنكه با آياتي مانند «إِنَّكَ لَعَلَي خُلُقٍ عَظِيمٍ» منافات دارد؛ با خود تعابير آيات نيز، هماهنگ نمي باشد زيرا در اوائل آيات مي فرمايد: «عبس و تولي» از شخصي ديگر صحبت مي كند، بعد دنبال آيه خطاب به پيامبر مي كند «وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّي «2»

يعني شان نزول دوم با سياق آيات سازگاري چنداني ندارد، بنابراين ما شأن نزول اول را ترجيح مي دهيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 162

الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ» از اين آيات فهميده مي شود كه انبيا را به حق مي توان كشت و اين با عصمت انبيا منافات دارد؟

پاسخ:

مضمون اين آيه ي شريفه حداقل 5 بار در قرآن كريم به صورت هاي مختلف آمده است «1». اين آيه در رابطه با يهود است كه قرآن آن ها را سرزنش مي كند زيرا پيامبران الهي را بي گناه و به ناحق مي كشتند.

اما از اين كه مي فرمايد: «پيامبران را به ناحق نكشيد.» برخي پنداشته اند:

پس «به حق مي شود آن ها را كشت.» مثلًا اگر پيامبري گناه يا خطايي بكند، و در دادگاهي محكوم شود، او را مي شود كشت؛ در پاسخ به اين نكته بايد توجه داشت كه عبارت «به غيرحق» آيا قيد و صفت توصيفي و توضيحي است، يا قيد و صفت احترازي؟ به نظر مي رسد: قيد توصيفي است، يعني اين كه پيامبران را نمي شود كشت، كه اين كشتن پيامبران، به ناحق است.

اما «اگر پيامبران گنه كار شوند و اينها را بكشند»، آيه متعرض اين مطلب نمي باشد.

به عبارت ديگر قيد و صفتي كه در اين آيه آمده است به صورت احترازي نيست، وقتي كه مي فرمايد: آنها را به ناحق نكشيد معنايش اين نيست كه به حق بكشيد، چون اين قيد احترازي نمي باشد، بلكه اين قيد توضيحي است، يعني آن ها را نكشيد، كه اين كشتن پيامبران در هر صورت به ناحق است. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 163

و ممنوع شده مثل مردار، خون، گوشت خوك و امثال آن و در ادامه ي آيه آمده است: «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلَامَ دِيناً» «1»

مضمون آيه ي شريفه اين است كه، امروز كافران از دين شما مأيوس شدند، پس از آن ها نترسيد و از من خشيت داشته باشيد و بترسيد، امروز دين شما را براي شما كامل كردم، و نعمت خودم را براي شما تمام كردم و اسلام را به عنوان دين براي شما، پسنديدم.

مفسرين قرآن و بسياري از محدثين و در روايات متعددي، از پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله ائمه اطهار عليهم السلام و صحابه پيامبر صلي الله عليه و آله نقل شده كه پيغمبر اسلام در روز 18 ذي الحجه هنگامي كه از حجة الوداع «2» برمي گشتند، بعد از خروج از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 164

مكه به منطقه اي رسيدند كه امروزه معروف به «جحفه» است كه بخشي از آنجا را غديرخم «1» مي نامند. پيامبر اسلام در آنجا توقف كردند و به حاجياني كه، پيشاپيش حركت كرده بودند و از آن منطقه عبور كرده بودند، دستور بازگشت دادند، و مقداري صبر كردند تا حاجياني كه در راه هستند به آن مكان برسند، زيرا آنجا منطقه اي بود كه راه مردم از هم جدا مي شد و هر گروهي از يك مسير به طرف شهر و ديار خود مي رفت و به اصطلاح چهار راهي بود كه افراد از آنجا به بخش هاي مختلف جزيرة العرب مي رفتند.

وقتي همه حاضر شدند جهازهاي شترها را بر روي هم گذاشتند و حضرت بالا رفتند،

پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله، براساس دستوري كه از طرف خدا، به او داده شده بود، خطبه ي مفصلي خواندند كه اين خطبه در منابع حديثي، مثل بحارالانوار، و همچنين الغدير و كتاب هاي ديگر نقل شده، پيامبر اسلام، در آن خطبه به صورت مفصل از مردم اقرار گرفتند و فرمودند:

آيا من نسبت به شما، اولي به خودتان نيستم، مردم گفتند: بلي، و در نهايت دست اميرالمؤمنين علي عليه السلام را بالا بردند، و فرمودند: «من كنت مولاه فهذا عليٌ مولاه» هر كس كه من مولاي اويم، اين علي مولاي اوست، بعد از اينكه، خطبه ي پيامبر تمام شد، «حصان بن ثابت» كه يكي از شعراي صدر اسلام و از ياران پيامبر بود شعري در اين زمينه سرود و بسياري از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 165

اصحاب پيامبر از جمله «عمر» به اميرالمؤمنين عليه السلام اين مقام خلافت، و ولايت امت را، تبريك گفت كه پيغمبر اسلام، او را به جانشيني خودش، و به سرپرستي و ولايت مردم، انتخاب كرد، و به اصطلاح او را امام مردم و جانشين خودش قرار داد و بسياري از افراد با حضرت در آن روز بيعت كردند بعد از اين جريان، آيه ي شريفه ي «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن دِينِكُمْ» «1»

نازل شد.

امروز كه جانشين پيامبر مشخص شد! و امروز كه مسئله ي نبوت و دين اسلام بوسيله ي خلافت و امامت، اميرالمؤمنين عليه السلام ادامه پيدا خواهد كرد، و منقطع نخواهد شد و دين، الي يوم القيامة مستمر خواهد بود. امروز كساني كه كافر شدند از دين شما مأيوس شدند، پس ديگر از آن ها نترسيد! آن ها نمي توانند به اين

دين ضربه اي بزنند و نمي توانند اين دين را به صورت دين موقت مطرح كنند؛ پس، فقط از خدا بترسيد، (انسان مومن نبايد غيراز خدا از كسي بترسد)، «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» «2»

امروز با مسأله ي امامت و ولايت دين شما را كامل كردم، و نعمت خودم را بر شما تمام كردم، و اسلام را به عنوان دين كامل براي شما پسنديدم.

بنابراين، آيه ي شريفه ي مذكور، در رابطه با روز 18 ذي الحجه، روز غديرخم، در جريان حجة الوداع است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 166

اين جريان در كتاب هاي متعددي از شيعه و سني، نقل شده حتي برخي نوشته اند تا صد نفر از صحابه وقوع اين جريان را نقل كرده اند. «1»

همچنين از اهل سنت افراد متعددي نقل كرده اند از جمله آقاي «نسائي» كه يكي از نويسندگان شش گانه اهل سنت است در كتاب خصائص علي بن ابي طالب عليه السلام، همين جريان را متعدد نقل كرده است. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 167

در حجة الوداع، بود.

پاسخ:

بخش اول: چرا ده روز فاصله؟

اين پرسش به دو آيه از آيات قرآن كريم مربوط مي شود، زيرا در حجةالوداع دو آيه در مورد ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام نازل شده يكي آيه ي سوم سوره ي مائده «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي» «1»

و ديگري آيه ي 67 سوره ي مائده كه مي فرمايد: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ من ربك».

ذيل همين آيه احاديث و شأن نزول هايي وارد شده كه در روز عرفه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 168

آيه ي «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» بر پيامبر نازل شده كه مسئله ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام را براي مردم بيان مي كند و مي گويد دين اسلام به ولايت حضرت علي عليه السلام كامل شده است و در همان روايت آمده نزول اين آيه روز عرفه بوده و روزي كه حضرت اعلام كرد، روز غدير بود؛ روز عرفه روز 9 ذي الحجه است و روز غدير روز 18 ذي الحجه، بنابراين، فاصله 9 روز بوده است.

بخش دوم: علت فاصله؟

در همان روايات حكايت شده كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله خوف داشتند از اينكه اميرالمؤمنين را معرفي كنند و آنها بگويند پسرعمويش علي را حمايت مي كند؛ و با توجه به تعصبات قومي و قبيلگي بعضي اصحاب مطلب را برنتابند و مشكلاتي را بوجود بياورند.

از اين رو پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در ابلاغ و اعلام اين مسئله تأملي داشت و جالب اينكه در آيه ي 67 سوره ي مائده نيز به اين مطالب اشاره شده است كه:

«يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ من ربك»؛ «1» «اي پيامبر آن چيزي را كه از

طرف پروردگار به تو نازل شد تو براي مردم بيان كن»؛ «وَإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ»؛ «اگر اين مطلب را به مردم نرساني رسالتت را انجام ندادي.»

اين يك نوع تهديد است براي پيامبر اكرم اين مسئله آنقدر مهم است

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 169

كه مساوي رسالت توست، چون ادامه ي نبوت و در حقيقت ادامه بقاء اسلام به ولايت و امامت و جانشيني تو بستگي دارد.

بعد در ادامه ي آيه مي فرمايد: «وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ»؛ «1» «خداوند تو را از مردم حفظ مي كند.» اين اشاره دارد كه يك خطري نسبت به پيامبر صلي الله عليه و آله بوده يا خوف خطر وجود داشته يا احتمال چنين خطري را پيامبر اكرم مي داده، كه خداوند وعده مي دهد كه ما شما را حفظ مي كنيم اين مطلب را اعلام كن و نگران نباش!

بعد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در روز 18 ذي الحجة طبق احاديث مردم را در غدير خم جمع كردند و دستور دادند افرادي كه جلو رفته اند برگردند و صبر نمودند قافله هاي بعدي بيايند و بر فراز جهازهايي از شتران رفتند و آن خطبه طولاني را خواندند و اعلام كردند «من كنت مولاه فهذا علي مولاه» هر كه را من مولاي اويم اين علي مولاي اوست ...

بنابراين به نظر مي رسد علت فاصله طبق احاديث و طبق نكته اي كه در خود آيه ي 67 سوره ي مائده هست به خاطر آن خوف خطر بود كه احياناً برخي اين موضوع را برنتابند.

اين كه خداوند در آيه مي فرمايد: «وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» «2»

مگر پيامبر از مردم يا از جانش مي ترسيد كه بيان اين مطلب را

ده روز به تاخير انداخت؟

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 170

در روايات نيز آمده است كه پيامبر نسبت به اين مسئله و واكنش هايي كه ممكن است برخي افراد در مورد ولايت اميرالمؤمنين علي عليه السلام نشان دهند خوف داشت. «1»

در حقيقت اينجا ترس به خاطر «دين و اسلام» بود. پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله مي ترسيد كه زحمات 23 ساله ي او در اثر مخالفت هاي با ولايت اميرالمؤمنين علي عليه السلام با خطر روبرو شود، و به خاطر خطري كه به اسلام مي رسيد، و خطري كه متوجه نبوت و ولايت مي شد خوف داشت؛ نه اينكه پيامبر اسلام ترس شخصي داشته باشد. در حقيقت اينجا «ترس بر مكتب» بود مثل اينكه شما مي گوييد: «من از فلان دشمن مي ترسم كه به اسلام ضربه بزند.» اين ترس مقدس و نيكويي است و اين ترس باعث مي شود كه انسان تاملي كند و راهكاري بينديشد تا اين خطر را بر طرف كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 171

بهما لن تضلوا ابداً» «2» بنابراين اهل بيت عليهم السلام نيز مفسر قرآن هستند و از اين باب قرآن ناطق مي باشند؛ اگر جايي از قرآن براي ما مبهم بود يا نياز به توضيح و تفسير داشت اهل بيت عليهم السلام براي ما بيان مي كنند و چنانچه در روايت آمده: اگر به اهل بيت تمسك نكنيم از قرآن هم محروم مي شويم، و بالعكس اگر به قرآن تمسك نكنيم از اهل بيت محروم مي شويم، زيرا اين دو در حركت به سوي كمال لازم و ملزوم يكديگرند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 172

پرسش:

چرا آيات قرآن شفاعت را منحصر به خدا مي كنند آيا اصلا شفاعتي داريم؟

بعضي از آيات قرآن شفاعت را رد مي كند مثل آيات 48، 123 و 254 از سوره ي بقره، و در سوره ي زمر آيه ي 44 شفاعت را در اختيار خدا مي داند آيا اصلًا شفاعتي داريم يا اينكه شفاعت فقط در اين دنيا هست و همچنين با توجه به آيه ي 18 سوره ي يونس و آيه ي 3 سوره ي زُمر كه ظاهراً شفيع گرفتن و كفيل گرفتن را رد مي كند شفاعت ائمه معصومين عليهم السلام چگونه است؟

پاسخ:

موضوع شفاعت از جمله موضوعاتي بوده كه در طول تاريخ اسلام بين متكلمان و مفسران قرآن موضوع سخن بوده و در مورد آن مطالب فراواني بيان شده است.

قبل از پرداختن به موضوع لازم است يك نكته ي روش شناسي ذكر كنيم و بعد وارد بحث شويم:

نكته: در برخي موضوعات، آيات قرآن ديدگاه هاي متفاوتي بيان مي كند مثلًا در مورد جبر و اختيار برخي از آيات دلالت بر جبر دارد، برخي از آيات دلالت بر اختيار انسان دارد؛ يا در مورد شفاعت برخي آيات

موافق شفاعت است و برخي از آيات در ظاهر مخالف شفاعت است.

در اين موارد از لحاظ روش شناسي تفسير قرآن چگونه بايد عمل كنيم؟

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 173

به نظر مي رسد در اين موارد بايد از روش تفسير قرآن به قرآن استفاده كنيم؛ به عبارت ديگر تفسير موضوعي قرآن در اينجا راه گشاست؛ به اين صورت كه آيات موافق، مخالف، مقيد و مشروط را كنار هم بگذاريم و مجموعه ي آنها را ملاحظه كنيم بعد با توجه به روايات يك برداشت كلي و استنباط نهايي داشته باشيم. زيرا با يك آيه يا دو آيه نمي شود نظر قطعي قرآن را در اين موارد بيان كرد.

در مورد شفاعت نيز آيات متعددي داريم كه ظاهر برخي از آيات، چنانچه در پرسش آمده شفاعت را نفي مي كند.

آيه ي 48 سوره ي بقره كه مي فرمايد:

«وَاتَّقُوا يَوْماً لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ»؛ «1» «خودتان را حفظ كنيد از عذاب روزي كه هيچ كس به جاي ديگري عذاب و مجازات نمي شود و هيچ شفاعتي پذيرفته نمي شود و هيچ عوضي هم از كسي گرفته نمي شود.»

مثل دنيا نيست كه انسان بتواند پارتي بازي بكند يا مثلًا گناه كسي را به عهده بگيرد و جريمه اش را بپردازد، چنين چيزي در رستاخيز وجود ندارد.

در حقيقت در اين آيات همه ي راه هايي كه در دنيا انسان ها براي فرار از مجازات استفاده مي كنند نفي شده، جريمه به عهده گرفتن، وساطت و شفاعت گري، پارتي بازي كردن، غرامت پرداختن براي خطاكار و همچنين به ياري آمدن دوستان همه و همه نفي شده است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان،

ج 1، ص: 174

در آياتي مثل آيه ي 254 بقره و 48 مدثر هم چنين روشي پيش گرفته شده است.

اما در مقابل دسته ي ديگري از آيات قرآن كريم شفاعت را مي پذيرد ولي شرايطي را براي شفاعت كننده يا شفاعت شونده بيان مي كند از جمله در سوره ي زمر آيه ي 44 مي فرمايد: «قُل لِلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعاً» اين آيه شفاعت را نفي نمي كند و مي گويد شفاعت هست ولي شفاعت از آنِ خداست.

و در آيه ي 28 انبياء مي فرمايد: «لَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَي ؛ «شفاعت نمي كنند مگر براي كسي كه مورد رضايت باشد.» يعني شفاعت را مي پذيرد ولي مشروط به رضايت خداوند تبارك و تعالي.

و در آيه ي 255 بقره مي فرمايد: «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ» «1»

؛ «چه كسي نزد خدا شفاعت مي كند مگر با رخصت الهي.» «2» يعني شفاعت هست ولي با رخصت الهي.

پس اين آيه در حقيقت دو نوع شفاعت را مطرح مي كند يكي شفاعتي كه بدون اجازه ي خدا باشد كه جايز نيست، و انجام نخواهد پذيرفت و ديگر شفاعتي كه با اجازه ي خدا و رخصت الهي باشد كه اين شفاعت انجام مي گيرد.

در آيه ي 87 مريم باز شفاعت را مي پذيرد ولي يك شرطي برايش قرار مي دهد «لَّا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمنِ عَهْداً» كسي كه بخواهد شفاعت كند، بايد نزد خداوند عهد و پيمان قبلي داشته باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 175

نتيجه گيري:

از آنچه گذشت به دست مي آيد كه آيات شفاعت دو دسته است: يك دسته به ظاهر شفاعت را نفي مي كند، يك دسته شفاعت را با شرايطي اثبات مي كند. جمع بين اين آيات چنين مي شود كه شفاعت دو قسم است قسمي كه

بدون اذن خدا باشد و شبيه به پارتي بازي هاي دنيا باشد اين قسم ممنوع است و در قيامت انجام نمي شود. قسم دوم شفاعتي كه با اجازه ي خدا و با شرايطي كه در آيات و روايات بيان شده و اين قسم انجام مي شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 176

پرسش:

آيا در روايات نيز اين دو قسم شفاعت بيان شده است؟

پاسخ:

بله روايات متعددي در مورد شفاعت از پيامبر صلي الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام نقل شده كه شفاعت را توضيح داده اند و حتي فرموده اند كه شفاعت براي چه كساني ممكن است و براي چه كساني ممكن نيست و چه شرايطي دارد.

به عنوان مثال از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله حكايت شده: «لاينال شفاعتنا من استحف بالصلوة» «1»

شفاعت ما به كسي كه نماز را سبك بشمارد، نمي رسد.

توضيح: اين روايت اولًا شفاعت را اثبات مي كند كه شفاعت در قيامت وجود دارد بعد مي فرمايد: اين شفاعت شرايطي دارد يكي از شرايطش اين است كه انسان نماز را سبك نشمرده باشد، و برعكس كسي كه نماز را بزرگ بشمارد و اهميت بدهد به شفاعت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي رسد.

بنابراين در روايات نيز بصورت متعدد هم به شفاعت و هم به شرايط شفاعت اشاره شده است. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 177

پرسش:

شرايط شفاعت را توضيح دهيد؟

پاسخ:

در مورد شفاعت بايد دو مطلب از هم جدا شود نخست اينكه شفاعت از چه كساني است؟ يعني روز قيامت چه كساني مي توانند شفاعت كنند؟ دوم اينكه براي چه كساني مي توانند شفاعت كنند؟

در مورد شفيع يا كسي كه مي خواهد شفاعت كند

در آياتي كه گذشت و برخي از روايات، اشاره شده كه اولًا بايد با اذن خدا باشد، يعني شفاعت بدون رخصت الهي صورت نمي گيرد مثلًا اگر پيامبر صلي الله عليه و آله مي خواهد شخصي را شفاعت كند بايد خداوند اجازه بدهد شفاعت استقلالي نيست، بلكه با اجازه ي پروردگار است. «1»

و همچنين در روايات بيان شده است كه چه كساني مي توانند روز قيامت شفاعت كنند: «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 178 نخست: پيامبران به ويژه پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام، دوم: علما و دانشمندان، سوم: شهدا، چهارم: مؤمنين خالص، پنجم: ملائكة اللَّه.

همچنين بيان شده كه «قرآن» هم مي تواند روز قيامت شفيع قرار بگيرد و خويشاوندان نيز براي خويشاوندان ممكن است شفاعت بكنند و حتي در برخي روايات آمده كه روز قيامت «روزه»، شفاعت مي كند. و همچنين روز قيامت امانت شفاعت مي كند به عبارت ديگر كسي كه خوب امانتداري كرده باشد يا روزه ي خوبي گرفته باشد و شرايط روزه را رعايت كرده باشد و حق روزه را ادا كرده باشد، روز قيامت مورد شفاعت آن قرار مي گيرد. و يا كسي كه قرآن را تلاوت كرده و به آن عمل كرده و همچنين باعث نشر آن شده باشد، قرآن چنين اشخاصي را شفاعت مي كند.

اين بود برخي از شفيعان روز قيامت.

يادآوري:

خداوند خودش اولين شفيع «1» است. ولي خداوند كارهايش را با واسطه انجام مي دهد به خاطر اينكه هم احترامي باشد به كساني كه شفاعت مي كنند مثل پيامبر صلي الله عليه و آله و قرآن كريم؛ و همچنين نوعي قدرداني از علما و شهدا مي باشد. اين نوع شفاعت جايگاه اين افراد را به مردم

نشان مي دهد كه در دنيا اگر كسي مي خواهد پيامبر صلي الله عليه و آله شفيعش باشد يا

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 179

علما و شهدا شفيعشان باشند بايد راه اين افراد را برود و به اينها نزديك شود.

چه كساني مورد شفاعت واقع مي شوند؟

در آيات قرآن گاهي تعبير شده است به «لِمَنِ ارْتَضَي «1»

يا «لِمَن يَشَاءُ وَيَرْضَي «2»

يعني خداوند شفاعت را اجازه مي دهد براي كساني كه مورد رضايت خداوند تبارك و تعالي باشد، يعني زندگي و مشي آنها در مسير الهي و در راه مستقيم قرار داشته ولي لغزش هايي پيدا كرده كه اين لغزش ها با شفاعت مورد بخشش واقع مي شود.

و نيز در احاديث بيان شده كه اهل شرك و كفر مورد شفاعت واقع نمي شوند. در دنيا شخص مي تواند از شرك و كفر توبه كند اما رستاخيز ديگر جاي برگشت از شرك و كفر نمي باشد؛ از اين رو شرك و كفر مورد شفاعت قرار نمي گيرد.

همچنين در روايات هم از پيامبر صلي الله عليه و آله هم از امام صادق عليه السلام حكايت شده كه «لاينال شفاعتنا من استخف بالصلوة»؛ «3» «شفاعت ما به كسي كه نماز را سبك بشمارد نمي رسد.»

پس كسي كه مي خواهد مورد شفاعت واقع شود بايد با آن شخص

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 180

شفيع ارتباطي برقرار بكند و به نوعي شبيه آن بشود و در مسير او قرار بگيرد. مثلًا كسي كه مي خواهد مورد شفاعت امام حسين عليه السلام قرار بگيرد بايد حسيني باشد، نمي شود انسان يزيدي باشد و شفاعت امام حسين عليه السلام را طلب كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص:

181

پرسش:

بيان شد كه شفاعت دو نوع است شفاعتي كه با اذن خداوند است، شفاعتي كه بدون اذن خداوند است، آن شفاعت كه مورد تاييد آيات قرآن است شفاعتي مي باشد كه با اذن خداوند است: آيا شفاعتي كه مورد تاييد قرآن است و شامل گنه كاران مي شود نوعي پارتي بازي نيست و باعث نمي شود كه افرادي كه گناه نكرده اند با آنهايي كه مرتكب گناه شدند، در يك سطح قرار بگيرند؟

پاسخ:

اين سوال دو بخش دارد:

اول اينكه آيا شفاعت پارتي بازي هست يا نه؟

دوم اينكه آيا كساني كه مورد شفاعت واقع شدند با كساني كه اصلًا گناه نكردند اينها در رستاخيز در يك درجه هستند؟!

جواب پرسش دوم روشن است، مسلماً كسي كه گناه نكرده با كسي كه گناه كرده و بخشيده شده يا مورد شفاعت قرار گرفته در يك درجه نخواهند بود.

در مورد پرسش اول كه شفاعت پارتي بازي هست يا نه بايد گفت:

شفاعت دو نوع داريم: يكي شفاعت صحيح و يكي غيرصحيح.

شفاعت غيرصحيح يعني شفاعتي كه شفاعتگر با استفاده از نفوذ خودش مجازات خلافكار را تغيير بدهد مثل اينكه برخي در دنيا مثلًا از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 182

نفوذ اقتصادي يا سياسي خودشان استفاده مي كنند و شخص را از مجازات و دادگاه نجات مي دهند، بدون اينكه تغييري در شفاعت شونده حاصل شود. به عبارت ديگر اين نوع شفاعت، موجب جرأت و جسارت بيشتر مجرم نيز مي شود چرا كه اطمينان مي يابد كه هر بار لغزش و خطائي داشته و به حقوق ديگران تجاوز كرده كسي هست كه از من حمايت بكند. از اين رو، علاوه بر اينكه نوعي پارتي بازي غيرعادلانه است، اثر منفي تربيتي

هم در شخصي كه مورد شفاعت واقع شده دارد. كه چنين شفاعتي را شفاعت باطل و غيرصحيح مي گوييم. و اين نوع شفاعت در قرآن جايي ندارد.

نوع دوم شفاعتي است كه شفاعت شونده، در اثر ارتباط با شفاعتگر، تغييري در خودش ايجاد مي كند و در مسير رضايت الهي و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و قرآن قرار مي گيرد. و اگر در اين مسير، لغزش هايي از او سر زد، همان در مسير قرار گرفتن و ارتباط با آن شفاعتگر مانند پيامبر يا شهدا، باعث مي شود كه وضع نامطلوب خودش را تغيير دهد و شايسته ي بخشش شود، آن وقت اين تغييري كه در او ايجاد مي شود زمينه را ايجاد مي كند كه خداوند به شفاعتگر اجازه دهد كه اين شخص را شفاعت بكند. به عبارت ديگر شفاعت از واژه «شفع» به معناي «جفت شدن» مي باشد يعني شفاعت كننده جفت شفيع مي شود و كمبودهاي او را جبران مي كند به تعبير ديگر دست او را مي گيرد بالا مي آورد، و در مسير كمال، او را رشد مي دهد، نقصان هاي او را جبران مي كند نه اينكه آن شخص را به همان صورتي كه ناقص است و مشكلات دارد مورد عفو و بخشش قرار بدهد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 183

و تفاوت شفاعت نوع اول و دوم همينجا روشن مي شود كه شفاعت نوع اول، موجب جسارت بيشتر مجرم مي شود، و اثرات سوء تربيتي دارد اما شفاعت نوع دوم، موجب مي شود كه مجرم و خطاكار، در مسير كمال قرار بگيرد، رشد كند و نااميد نشود، بلكه نقطه ي اميدي در دل او زنده شود.

آري «شفاعت» باعث ايجاد اميد در افراد است. فردي

كه گناه كرده اگر راهي مثل توبه و شفاعت براي او نباشد نااميد مي شود و همان مسير غلط خودش را تا آخر عمر ادامه مي دهد. ولي خداوند تبارك و تعالي با روش حكيمانه، راه هايي را براي تربيت گنه كاران قرار داده كه وقتي گناه مي كنند نااميد و مأيوس نشوند، و حتي مأيوس شدن از رحمت الهي را از گناهان بزرگ شمرده است. و به شخص خطاكار فرصت مي دهد مسيرش را به طرف قرآن، شهدا، علما و در مسير پيامبران و اولياي الهي تغيير دهد و در نتيجه مورد شفاعت آنها قرار بگيريد و آن لغزش ها جبران شود. پس در حقيقت شفاعت نوعي ايجاد اميد در گنه كار است كه اثرات مثبت تربيتي دارد! نه نوعي پارتي بازي كه اثرات منفي تربيتي دارد!

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 184

پرسش:

آيا شفاعت در روز قيامت شامل حال توبه كنندگان مي شود يا نه اگر كسي گناه كرده باشد و به معصومين هم اعتقاد داشته باشد و فرصت توبه نيافته باشد باز هم ممكن است مورد شفاعت قرار بگيرد؟

پاسخ:

توبه يكي از راه هاي بخشش است، شفاعت هم يكي از راه هاي بخشش گناهان است. البته ممكن است كسي هر دو را جمع بكند هم توبه بكند و هم مورد شفاعت واقع شود.

و اين نكته را توجه داشته باشيم كه هيچكس نمي داند كه آيا توبه ي او مورد قبول واقع شده يا نشده! بنابراين ما ناچاريم به سوي شفاعت برويم و علاوه بر توبه از اولياي الهي بخواهيم، كه نزد پروردگار شفيع بشوند و ما را نجات بدهند.

بنابراين، اين دو منافي يكديگر نيست.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 185

پرسش:

آيا اعتقاد ما

به شفاعت، باعث ركود، سستي، تنبلي و واگذار كردن كارها به شفيع نيست؟!

پاسخ:

اگر ما تصوّر درستي از شفاعت داشته باشيم اينگونه نمي شود، البته ممكن است كسي شفاعت را نوعي پارتي بازي تصوّر كند از اين رو اميد كاذب پيدا كند و بدون اينكه در خودش تغييري ايجاد نمايد و در مسير رضايت الهي قرار بگيرد خيال كند كه شفاعت شامل او مي شود كه اين تصوّر صحيح نمي باشد.

اما تصوّر صحيح از شفاعت ما را به فرايندي ديگر رهنمون مي شود زيرا كسي كه مي خواهد مشمول موهبتِ شفاعت بشود همانطوري كه آيات و روايات اشاره داشت، بايد در مسير رضايت الهي قرار بگيرد و در مسير رشد و كمال واقع شود، كسي كه شفاعت شهيد را مي خواهد لازم است در مسير شهيد حركت كند و اين شفاعت است كه موجب اميد او مي شود كه اگر لغزش داشته، خدا مي بخشد. ولي اين بدين معنا نيست كه انسان مسيرش به طرف كفر باشد بعد انتظار داشته باشد مثلًا شهيدي او را شفاعت كند.

بنابراين اگر تصور صحيحي از شفاعت داشته باشيم موجب اميدهاي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 186

كاذب، تنبلي و سستي نخواهد شد بلكه از طرفي نور اميد در او زنده مي شود و به حركت مي افتد و به عنوان مثال به نماز اهميت مي دهد چون مي داند اگر اهميت ندهد از شفاعت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام محروم مي شود لذا نه تنها شفاعت باعث تنبلي و سستي نمي شود بلكه انگيزه ايجاد مي كند براي اينكه به عبادت ها بيشتر بپردازد و در مسير الهي بيشتر قرار بگيرد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه

جوانان، ج 1، ص: 187

پرسش:

با توجه به آياتي كه ظاهراً شفيع گرفتن را رد مي كند آيا توسل به ائمه معصومين جايز است و فايده اي دارد يا خير؟

پاسخ:

بله زيرا آيه ي 18 سوره ي يونس «1» و آيه ي سوم سوره ي زمر كه مي فرمايد:

«وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَي اللَّهِ زُلْفَي ؛ «2» «كساني كه غير از خدا را ولي و سرپرست خودشان قرار مي دهند، و (مي گويند:) ما آنان را نمي پرستيم جز براي اينكه ما را به خدا نزديك كنند.»

در حقيقت اين دو آيه و آيات مشابه براي نفي بت پرستي و شفاعت بتهاست در مورد كساني است كه غيرخدا را عبادت مي كنند، بت مي پرستند و فكر مي كنند اين بت آنها را شفاعت مي كند كه البته اين تصور غلطي است و چنين چيزي تحقق پيدا نخواهد كرد.

همانطور كه در توضيح آيه ي 255 سوره ي بقره «3» گذشت، كسي كه خداوند از او راضي باشد، و اجازه ي شفاعت به او بدهد ديگر مشمول

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 188

اينگونه آيات نيست. آري بت ها و كساني را كه خداوند اجازه ي شفاعت به آن ها نمي دهد ما نبايد انتظار شفاعت از آنها داشته باشيم.

پس اين آيات به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام ارتباطي ندارد زيرا خداوند به آنها اجازه ي شفاعت مي دهد. و چنانچه در روايات تصريح شده پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام جزء شفيعان روز قيامت هستند و در خود قرآن نيز نمونه هايي از توسل به پيامبران الهي وجود دارد.

مثال: در سوره ي يوسف آيه ي 98 و 99 داستان طلب استغفار برادران يوسف را مي بينيم كه از پدرشان مي خواهند

كه براي آنها، استغفار كند.

و در مورد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در سوره ي نساء آيه ي 64 مي خوانيم:

«وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرَوا اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوَّاباً رَحِيماً» اگر اين گنه كاران وقتي به خودشان ستم كردند و گناه كردند نزد تو [: پيامبر] مي آمدند و استغفار مي كردند و تو هم براي آنها استغفار مي كردي حتماً خدا را توبه پذير و مهربان مي يافتند.»

در حقيقت خداوند تبارك و تعالي در اين آيه به ما خط مي دهد كه وقتي گناهي كرديد و مشكلي پديد آمد خدمت پيامبر صلي الله عليه و آله برويد و از او بخواهيد كه براي شما استغفار و طلب بخشش كند كه اين نوعي توسل و شفاعت طلبي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله است و حضرت هم اين شفاعت را انجام مي دهد، و خدا هم وعده مي دهد كه من توبه پذير و مهربان هستم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 189

روز قيامت سه گروه خواهيد بود، گروهي افراد با بركت هستند كه مشهورند به اصحاب دست راست، و اصحاب با بركت كه اعمال نيكشان بيشتر است و اهل بهشت هستند و گروه ديگر افراد شوم و افراد بدبختي هستند كه اهل دوزخ مي باشند و گروه سوم «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ» «1»

هستند پيشگامانِ امت، و سابقين در ايمان و عمل، كه اينها همان مقربان درگاه الهي هستند و در بهشت پر نعمت جاي دارند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 190

بعد مي فرمايد: كه اينها گروه زيادي از پيشينيان و گروه اندكي از امت هاي بعدي خواهند بود.

بنابراين آيات شريفه در مقام اين است كه ما را به سه گروه تقسيم كند يك گروه بهشتي و يك گروه جهنمي و گروه سوم پيشگامان در ايمان و عمل هستند كه اندكي از آن ها، از امت هاي بعدي مثل امت اسلام مي باشد و بسياري از آن ها از امت هاي پيشين هستند.

اين مروري بود بر آيات، حال در تفسير اين آيات بايد ملاحظه شود كه مقصود از اين پيشگامان، كه گروه اندكي از آن ها، از امت پيغمبر اسلام هستند چه كساني هستند؟

تفسير اول:

در برخي از روايات آمده كه «سابقين» هابيل- مومن آل فرعون- حبيب نجار- و اميرالمؤمنين علي عليه السلام هستند كه از پيشگامان امت ها در ايمان آوردن به پيامبران الهي بودند.

در اين روايت مي بينيم سه نفر از سابقين از امت هاي قبلي هستند و يكي از آن ها از امت اسلام، كه حضرت امير عليه السلام است، اگر اينگونه روايات و اينگونه تفسير ملاك باشد افرادي كه سابقه در نيكي و ايمان دارند يعني آن اصحاب خاص مثل اميرالمؤمنين علي عليه السلام در امت

اسلام اندك بودند، و در امت هاي پيشين زيادتر بودند.

چرا پيشگامان ايمان در امت هاي پيشين زيادتر بودند؟ چون تعداد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 191 پيامبران قبلي زيادتر بوده پيغمبر اسلام يك نفر است و يك صحابي خاص مثل اميرالمؤمنين علي عليه السلام دارد يا تعداد اندكي صحابه ي پيشگام مثل اميرالمؤمنين علي عليه السلام دارد، اما امت هاي پيشين، تعدادشان فراوان است، پيامبرانشان زياد است و اصحاب سابقين آن ها، به صورت طبيعي نسبت به امت اسلام، زيادتر خواهد بود.

تفسير دوم:

در روايت ديگري حكايت شده كه از پيغمبر صلي الله عليه و آله سوال شد: «مقصود از اين سابقين چه كساني هستند؟» حضرت پاسخ فرمودند: «علي عليه السلام و پيروان او سابقون هستند!»

بنابراين مطلب كه اميرالمومنين علي عليه السلام و پيروان او سابقين باشند معنا چنين مي شود گروه زيادي پيشينيان شيعه و گروه اندكي از پيشينيان شيعه كه از مقرّبين هستند.

اين دو تفسيري بود كه در مورد اين آيات مطرح است ولي آن چه كه در پرسش آمده بود آيا واقعاً عده ي كمي از مردم آخرالزمان به بهشت مي روند اين با هر دو تفسير آيه ناسازگار است! زيرا معناي آيه اين است كه يك عده اي از سابقين در امت هاي پيشين نسبت به امت اسلام زيادتر بودند، يا در صدر اسلام نسبت به آخرالزمان زيادتر بودند؛ اما اين بدين معنا نيست كه افراد كمي از امت آخر الزمان به بهشت مي روند بلكه بدين معنا است كه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 192

در آخر الزمان، افرادي كه جزء سابقين باشند، يا در امت اسلام، افرادي كه جزء سابقين باشند و به بهشت بروند

كم خواهند بود، ولي مي توانند از اصحاب يمين باشند و به بهشت بروند زيرا دو گروه به بهشت مي روند: يكي «اصحاب الميمنة»، يكي «السابقون السابقون.»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 193

زن بستگي ندارد و در آيات قرآن به اين مطلب اشاره شده از جمله در آيه ي 97 سوره ي نحل مي فرمايد:

«هر كسي عمل صالحي انجام بدهد چه مرد باشد چه زن (چه مذكر باشد چه مونث) و مومن باشد ما حيات پاك و طيب به او مي دهيم و براساس بهترين چيزي كه عمل كرده اعمالش را پاداش مي دهيم.» «1»

بنابراين اگر انسان «مومن» باشد، و «عمل صالح» انجام بدهد چه مرد باشد چه زن پاداش خودش را دريافت مي كند و پله هاي تكامل را مي گذراند، و به درجات عالي مي رسد، و اين به مرد بودن، يا زن بودن ارتباطي ندارد. چه خانم هايي مثل حضرت زهرا عليهما السلام به عالي ترين درجات انسانيت رسيدند مثل حضرت مريم، حضرت خديجه، آسيه همسر فرعون و

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 195

مانند آنها و چه بسيار از مرداني كه بهترين شرايط برايشان فراهم بوده ولي از آن شرايط استفاده نكردند و مراتب كمال را طي نكردند و به بهشت نرفتند و بالعكس هم بوده است.

بنابراين تكامل انسان و سعادت و بهشت و دوزخ رفتن، به نژاد و جنس زن و مرد بستگي ندارد بلكه به «ايمان» و «عمل صالح» بستگي دارد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 196

رواني نيز مطرح است. به عنوان مثال:

خداوند در قيامت با جهنميان سخن نمي گويد اين خودش عذاب است.

گاهي خداوند كلمات تندي «1» به آنها مي گويد كه اينها نوعي عذاب هاي روحي و رواني است.

محرويت از بهشت عذابي بالاتر است.

بنابراين عذاب جهنم منحصر در آتش نيست. و يكي از عذاب هاي الهي آتش است!

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 197

دوم: ممكن است بگوييم آتش جهنم و آتش هاي ديگر مراتب تشكيكي دارند، به عبارت ديگر، ممكن است يك آتش ضعيف باشد و آتش ديگر قوي تر باشد و آتش قوي تر بر آتش ضعيف تر غلبه كند و آن را به نابودي بكشد.

بيان داستان:

شخصي به سخنان امام صادق عليه السلام اعتراض مي كرد و مي گفت: چگونه امام صادق عليه السلام مي گويد: «شيطان با آتش عذاب مي شود در حالي كه هيچ موجودي با جنس خودش عذاب نمي شود؟» نقل شده «بهلول»- كه در آن زمان مي زيسته- يك جواب نقضي جالبي به او داد به اين ترتيب كه وقتي با اين شخص روبرو شد كلوخي را برداشت و بر سر او كوبيد، سر او به شدت درد گرفت، و او نزد قاضي يا خليفه شكايت كرد. وقتي بهلول را خواستند بهلول گفت: اين كار براساس مبناي خود اين شخص انجام شده و اين كه مي گويد درد دارم درست نيست، چرا كه خود ايشان مي گفت: چگونه هم جنس هم جنسش را مي تواند آزار بدهد يا بوسيله همجنسش عذاب شود و من با كلوخي به سر او زدم كه خاك سفت شده بود و خود اين آقا هم از جنس خاك است.

در حقيقت با اين عملش خواست به اين شخص پاسخ نقضي بدهد كه

پرسش

و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 198

چنانچه كلوخ- كه انسان هم از آن جنس است- مي تواند به سر انسان صدمه وارد كند و اذيت كند همان طور هم مي تواند آتشي موجب عذاب آتش ديگر بشود؛ يعني جنس آتش مي تواند مايه ي عذاب شيطان و جنيان بشود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 199

فيض كاشاني، بيروت، موسسة الاعلمي للمطبوعات، 1402 ق.

14. الميزان في تفسير القرآن، سيد محمدحسين طباطبايي، قم، موسسة مطبوعاتي اسماعيليان، 1393 ق، 20 جلدي.

15. روش ها و گرايش هاي تفسيري، حسين علوي مهر، انتشارات اسوه، چاپ اول، 1381 ش.

16. درآمدي بر هرمنوتيك، احمد واعظي، موسسه فرهنگ دانش و انديشه معاصر، تهران، چاپ اول، 1380 ش.

17. كتاب نقد، شماره 5 و 6، (ويژه نامه تفسير به رأي، تسبيت، هرمنوتيك)

18. مجله معرفت، شماره 26، مقاله «قرآن و فرهنگ زمانه» از محمدعلي رضايي اصفهاني.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 201

19. التفسير و المفسرون في ثوبه القشيب، محمدهادي معرفت، مشهد، الجامعة الرضوية للعلوم الاسلامية، 1418 ق.

20. اصول كافي، محمدبن يعقوب كليني، دارالكتب الاسلاميه.

21. الاتقان في علوم القرآن، جلال الدين سيوطي، بيروت، دارالكتب الاسلاميه، 1407 ق.

22. علم و دين، ايان باربور، ترجمه بهاءالدين خرمشاهي، نشر دانشگاهي، 1362 ش.

23. لغت نامه دهخدا، علي اكبر دهخدا.

24. فرهنگ انقلاب اسلامي، محمدجواد باهنر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1371 ش.

25. صحيفه نور، امام خميني رحمه الله.

26. تهاجم فرهنگي از ديدگاه آيات و روايات و فقه، حسن علي اكبري، تهران، سازمان تحقيقات خود كفائي بسيج، 1375 ش.

27. جامع تفاسير شيعه حاوي تفاسير شيعه، و مكتبة التفسير و علوم القرآن، حاوي تفاسير اهل سنت.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 1، ص: 202

انتشارات تفسير و علوم قرآن تقديم مي كند:

الف: كتاب هاي منتشر شده:

1. پرسش هاي قرآني جوانان (1) ترنم مهر- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از پژوهشگران

2. پرسش هاي قرآني جوانان (2) شميم مهر- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از پژوهشگران

3. پرسش هاي قرآني جوانان (3) باران مهر- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از پژوهشگران

4. فلسفه احكام (2) حكمت ها و اسرار نماز- احمد اهتمام

ب:

كتاب هاي در دست انتشار:

1. پرسش هاي قرآني جوانان (4)- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از پژوهشگران

2. فلسفه احكام (3) خداشناسي از راه كيهان شناسي- احمد اهتمام

3. ترجمه آموزشي قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از اساتيد حوزه و دانشگاه

4. ترجمه تفسيري قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از اساتيد حوزه و دانشگاه

5. اعجاز و شگفتي هاي علمي قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني و محسن ملاكاظمي

6. قرآن و علوم پزشكي- حسن رضا رضايي

7. قرآن و مديريت- محسن ملاكاظمي

8. سيماي سوره هاي قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني

يادآوري: مراكز پخش كتاب هاي فوق در صفحه شناسنامه همين كتاب آمده است.

دوستان و عزيزان فاضل و ارجمند تشكر كنم و مطمئن هستم قرآن كريم، دل و راه آنان را روشن و صاحب قرآن به

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 12

عمرشان بركت مي دهد، و از امام عصر (عج) مي خواهم كه همانگونه كه لطف كردند و راه را گشودند، ما و اين عزيزان و اين نوشتار و خوانندگان محترم را مورد لطف و دعاي خير خويش قرار دهند. انشاء اللَّه.

از خوانندگان عزيز تقاضا داريم كه پس از مطالعه ي اين نوشتار، ما را مورد لطف قرارداده و راهنمايي كنند و اگر جوانان عزيز پرسش هاي قرآني دارند، به آدرس ما بفرستند. «1»

با سپاس

محمدعلي رضائي اصفهاني

قم- 24/ 3/ 84

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 13

مگر براي اينكه عبادت كنند.»

پس هدف خلقت عبادت است البته به معناي وسيع آن يعني تسليم خدا بودن و بندگي او را انجام دادن كه نماز و روزه و ... مظاهري از آن مي باشد، خدمت به خلق دانش اندوزي و هر گونه كمال جوئي و كمال خواهي و در راه خدا تلاش كردن، مي تواند به نوعي عبادت باشد.

مفسرين ذيل اين آيه ي شريفه از امام صادق (ع) حكايت كرده اند: كه خداي بزرگ انسان ها را نيافريد مگر براي معرفت. «2»

در حقيقت معرفت مقدمه اي براي عبادت است.

2. در سوره ي هود مي فرمايد:

«مردم همواره در حال اختلاف و كشمكش هستند مگر كسي را كه پروردگارت رحم كند و براي همين (پذيرش رحمت) آنها را آفريد!» «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 17

برخي از اين آيه استفاده كرده اند كه هدف خلقت «وحدت» است.

برخي ديگر از مفسرين گفته اند: هدف خلقت «رحمت» است.

البته منافاتي هم ندارد چون در حقيقت «وحدت» جامعه نوعي «رحمت» الهي است ولي آن چيزي كه با سياق آيه سازگارتر است همان بحث «رحمت» است؛ يعني خداوند مي خواهد رحمتش را به مردم برساند و به تعبير ديگر خداوند مردم را آفريد تا جلوه اي از رحمت او باشند و رحمت او را تجلي دهند.

3. در برخي ديگر از آيات هدف خلقت انسان «آزمايش» معرفي مي شود و مي فرمايد:

«خداوند مرگ و حيات را آفريد به خاطر اينكه ببيند شما كدام يك نيكوتر عمل مي كنيد.» «1»

نكته ي جالب اينكه نمي فرمايد: «أكثر عملا» نمي خواهيم ببينيم چه كسي بيشتر عبادت

انجام مي دهد، بلكه مي خواهيم ببينيم چه كسي بهتر عمل مي كند «أحسن عملا» نه «أكثر عملا». البته «عمل بهتر» با «كثرت عمل» منافاتي ندارد.

بنابر اين آيه يكي از اهداف آفرينش انسان ها، «آزمايش» است كه كيفيت عمل افراد معلوم شود.

4. در آيه ي ششم سوره ي انشقاق هدف خلقت انسان را ملاقات پروردگار معرفي مي كند و مي فرمايد:

«يَاأَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَي رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلَاقِيهِ»؛ «اي انسان تو تلاش مي كني در راه پروردگارت، آن هم تلاش فراواني تا اينكه او را ملاقات كني» «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 18

5. در برخي ديگر از آيات قرآن هدف خلقت را «علم» معرفي مي كند و مي فرمايد:

«خداوند آسمان هاي هفتگانه و زمين ها را همانند آنها آفريد و امر را در بين آنها جاري كرد به خاطر اينكه بدانيد كه خداوند بر همه چيز تواناست» «1»

در اين آيه مي فرمايد: ما عالَم را آفريديم. تا شما به قدرت خدا پي ببريد در حقيقت علم، معرفت و دانش انسان، هدف خلقت است. «2»

و آن هم علم به قدرت و علم به صفات خدا مي باشد.

6. در برخي ديگر از آيات هدف خلقت و به تعبير بهتر، نهايت، غايت و مقصدي كه انسان به سوي آن در حركت است را «خدا» معرفي مي كند «إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ» «3»

ما از خدائيم و به سوي خدا (حركت مي كنيم و) و باز مي گرديم و در آيه ديگر مي فرمايد:

«آيا مي پنداريد كه شما را بيهوده و بدون هدف آفريديم و شما به سوي

ما بازگشت داده نمي شويد و برگشت نمي كنيد.» «4»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 19

در حقيقت اين آيه هدف نهائي خلقت انسان را «بازگشت به سوي خدا» معرفي مي كند و اين هم مي تواند يكي از اهداف آفرينش باشد.

جمع بندي و نتيجه گيري:

قرآن كريم مي فرمايد: «هدف آفرينش انسان» علم- رحمت- ملاقات- آزمايش- پرستش و بازگشت به سوي خدا مي باشد.

حال بايد ديد كدام يك از موارد فوق اصلي است و كدام يك فرعي مي باشد.

مفسرين در اينجا احتمالات متعددي داده اند ولي به نظر مي رسد «ملاقات با خداوند» و «به سوي خدا رفتن» اصل باشد زيرا خود خداوند تبارك و تعالي به عنوان هدف عالي خلقت انسان و هدف نهائي كمال انسان، مطرح است.

انسان به سوي او حركت مي كند و به عنوان مقدمه اي براي اين حركت به انسان «علم» داده مي شود؛ و در اين مسير «آزمايش» مي شود؛ وقتي در آزمايش ها موفق شد و به «پرستش» پروردگار نائل آمد «رحمت الهي» بر او نازل مي شود و به «كمال نهائي» كه خداوند تبارك و تعالي و ملاقات اوست خواهد رسيد.

بنابراين مي توان گفت: كه اين اهداف در طول همديگر هستند، به عبارت ديگر هر كدام مقدمه اي است براي تحقق ديگري، و مي تواند همراه همديگر نيز مطرح بشود.

و گاهي هر كدام در مراحلي، مقدمه ي يكديگر واقع مي شود تا انسان به هدف نهايي يعني «ملاقات پروردگار» نائل شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 20

پرسش:

اگر هدف از آفرينش انسان عبادت «1» است، خدا چه نيازي به عبادت ما دارد؟

پاسخ:

خداوند تبارك و تعالي، غني بالذات است و نياز به چيزي بيرون از ذات خودش ندارد تا او را هدف و مقصد خودش قرار دهد، يا به تعبير ديگر كمالي بيرون از ذات خدا نيست تا خدا بخواهد آن كمال را بدست بياورد.

بنابراين لازم است بين، هدف فاعل و هدف فعل فرق بگذاريم، به عنوان مثال: باغباني كه گلي يا درخت ميوه اي را مي كارد مي خواهد از زيبايي و ميوه هاي آن استفاده كند اين هدف فاعل است؛ اما خود آن فعل، يعني خود آن گل يا درختي كه كاشته شده يك غايت، هدف و كمالي دارد كه بايد به آن كمال برسد؛ وقتي مي گوئيم هدف خدا، مقصودمان هدف فاعل نيست، زيرا خداوند اصلًا نيازي ندارد تا هدفي داشته باشد، پس مقصود هدف و غايت فعل است؛ به عبارت ديگر

من نكردم خلق تا سودي كنم بلكه تا بر بندگان جودي كنم

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 21

است و فياض محض است، لذا مي خواهد جلوه اي از اين فياضيت خودش را در جهان به نمايش بگذارد و آن مخلوقاتي است كه خدا ايجاد مي كند، و در حقيقت جهان، جلوه ي خالق خودش است. بنابراين در اينجا بحث مفصلي مطرح است به نام عشق به مخلوق خود، و عشق به موجودات، حال اين «عشق» به چه معناست؟! اين فياضيت به چه معناست؟! از بحث قرآني خارج مي شود، و مجال خود را مي طلبد.

پرسش: در ادامه ي بحث قبل اين پرسش نيز مطرح مي شود كه اگر هدف فقط پرستش بود، خداوند كه موجودات ديگري مانند فرشتگان عبادتگر را آفريده بود، چرا ديگر انسان فتنه گر و سركش خلق شد؟

پاسخ: اين پرسش در حقيقت براساس دو پيش فرض شكل گرفته به اين ترتيب كه «هدف آفرينش فقط پرستش بوده» و ديگر اينكه «اين هدف هم خارج از ذات خدا، وجود داشته باشد». به عنوان مثال: فرض شده كه خدا كسي است كه نياز به پرستش ديگران دارد حال كه نياز به پرستش ديگران دارد بايد ديد چه كسي بهتر پرستش مي كند؟ فرشتگان يا انسان ها؟!

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 22

در پاسخ هاي قبلي پيش فرض هاي اين پرسش را از اصل باطل كرديم و گفتيم: هدف آفرينش انسان تنها پرستش نبوده و از طرفي اصلًا هدفي خارج از ذات خدا و نياز به پرستش وجود ندارد. و بيان شد كه خداوند غني بالذات است و هيچ كمبودي ندارد كه بخواهد با پرستش جبران كند و اين انسان

است كه براي تكاملش نياز به بندگي و پرستش خدا دارد.

اما در مورد علت اينكه چرا خداوند موجودات مختلفي آفريد، چرا برخي را به صورت فرشته و بعضي را به صورت انسان آفريده است؟ بايد گفت: ظرفيت هاي اين موجودات متفاوت است، مثلًا، ظريفت انسان ها اين است كه مي توانند به مقام انسان كامل برسند، مي توانند به جائي برسند كه جلوه ي حضرت حق بشوند، و به صورت آگاهانه و با اختيار و آزادي كه دارند، مي توانند مراحل تكامل و كمال را بپيمايند ومظهر اسماء خداوند بشوند. و عبادت آزادانه و شخص مختار، با عبادتي كه فرشته انجام مي دهد كه اختيار سرپيچي ندارد اين دو قابل مقايسه نيست.

چنانچه حكايت شده پيامبر فرمودند: «ضربه ي شمشير اميرالمؤمنين (ع) در روز خندق از عبادت جن و انس برتر است.» علت چيست؟! به خاطر اينكه اين عبادت، عبادت آزادانه و عبادت با اختيار و آگاهانه است؛ در حالي كه فرشته اگر عبادت مي كند در حقيقت، از اين آزادي برخوردار نيست، زيرا قوه ي شهوت و غضب ندارد، راه هاي انحرافي به رويش بسته است يك راه بيشتر ندارد، و آن عبادت خدا و اطاعت از پروردگار است. و عصمتش هم از اينجا ناشي مي شود و تفاوت عصمت فرشته با عصمت پيامبران نيز، در همين

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 23

جاست كه پيامبر، با توجه به اينكه مثلًا قوه ي شهوت و غضب دارد و مي تواند راه انحرافي برود، ولي با اختيار نمي رود.

بنابراين هر چند برخي از انسان ها ممكن

است خونريزي كنند و همچنين آلوده به گناه شوند و افرادي مثل صدام و هيتلر در انسان ها پيدا شود، ولي آن گل هاي سرسبدي كه در اين اجتماع انساني پيدا مي شوند، انسان هاي كاملي مانند پيامبران و اميرالمؤمنين علي (ع) و امثال آنها يك لحظه عبادتشان، گاهي از عبادت تمام فرشتگان برتر است.

پس چنين نيست كه خدا:

اولًا: نيازي به پرستش فرشتگان يا غير فرشتگان داشته باشد تا بگوييم: حالا كدام يك بهتر پرستش مي كنند، او را بيافريند.

ثانياً: سركشي برخي از افراد، دليل نمي شود كه ما بتوانيم آن انسان هاي كامل، و عبادت هاي آنها را با ديگران حتي با فرشتگان مقايسه كنيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 24

عقلي كه به انسان داد، يك نوع عهد غيررسمي با انسان بسته، كه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 25

انسان مي تواند با عقلش درك كند توحيد خوب است پيروي از شيطان بد است، و اين عقل، او را از پيروي شيطان منع مي كند، پس در حقيقت همان گواهي عقل بر توحيد و منع عقل از پيروي و عبادت شيطان، خود نوعي پيمان غيررسمي خدا، با بشر است.

2. برخي تفسير كرده اند كه اين عهد، همان «ايمان فطري» بشر با خدا مي باشد، كه انسان را خدا فطرتاً طوري آفريده كه خدا جوست و توحيدگراست و از اطاعت و پرستش غيرخدا دوري مي كند. در حقيقت اين عهد و پيمان نانوشته بين انسان و خدا موجود است، كه در سرشت انسان قرار گرفته كه توحيدگرا باشد و از پرستش و اطاعت غيرخدا دوري كند.

3. بعضي نيز گفته اند: مقصود «پيمان» الهي از طريق «پيامبران الهي و كتاب هاي الهي» است، همين كه پيامبر اسلام (ص) به انسان ها گفت: «از شيطان اطاعت نكنيد.» و در قرآن به اين مسئله پرداخته شد، و در كتاب هاي آسماني ديگر هم به اين مطلب اشاره شده، اين نوعي پيمان بين خدا و انسان است؛ كه انسان ها حق ندارند غير از خدا را بپرستند و اين در حقيقت پيماني بين صاحب قرآن و انسان هاست ولي نه به صورت پيمان هاي رسمي بشري، بلكه نوعي از پيمان مي باشد.

البته مي تواند يك آيه ي قرآن چند معنا داشته باشد، بنابراين مانعي ندارد كه عهدي كه در آيه آمده هم «پيمان عقلي» هم «پيمان فطري»، و هم «پيمان از طريق پيامبران و كتاب هاي آسماني»، مراد باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني

ويژه جوانان، ج 2، ص: 26

چنين دلالتي از آيه استفاده نمي شود.

پس اگر شخصي راه خطايي برگزيد همسرش مي تواند راه او را انتخاب نكند زيرا اين يك عمل اختياري است و حتي مي تواند همسر خود را نهي از منكر كند و راه خودش را از او جدا نمايد. پس آيه به اين معنا نيست كه افراد از خمير مايه ي همسرشان مي باشند و چه بسيار زناني كه در طول تاريخ بر خلاف راه شوهرانشان رفتند.

مثال: آسيه زن فرعون كه قرآن از او تمجيد مي كند، مؤمن شد و راه كفر و طغيان شوهرش را نپيمود و همچنين همسر برخي پيامبران كه راه باطل را در پيش گرفتند و با شوهر خود مخالفت كردند و قرآن آنها را يادآوري كرده است.

بنابراين انسان اختيار دارد، و مي تواند از قبل با چنين شخصي ازدواج نكند؛

يا اينكه اگر ازدواج كرد او را نهي از منكر نمايد؛

يا اگر به مراتبي رسيد كه هيچ راهي براي اصلاح نبود از او جدا شود.

از اين رو مي بينيم كه اجباري در چنين مواردي وجود ندارد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 28

است كه خداوند مي خواسته عظمت آموزش قرآن را يادآوري كند كه اينقدر مهم است كه قبل از نعمت خلقت انسان به آن اشاره شده است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 29

آري ارزش انسان به تعليم قرآن است، و به عبارت ديگر ارزش انسان به ارتباط او با وحي بستگي دارد.

و مي دانيم كه قرآن هم از جهت اصل آموزش و تعليم و تربيت مهم است، و هم از جهت محتوا، و بديهي است كه آموزش قرآن، مقدمه ي معرفت به قرآن و عمل به محتواي آن است.

يادآوري: قابل توجه است كه در اين آيات «عطف ترتيبي» نيامده چنانچه برخي پنداشته اند، و نفرموده، «علم القرآن فخلق الانسان» يا «وخلق الانسان» تا ترتيب را برساند و تقدم و تأخري را ثابت كند؛ بلكه چينش اين جملات، به خاطر اهميت قرآن، مقدم و موخر شده، و شايد خداوند ترتيبي خاص را اراده نكرده باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 30

پرسش:

اينكه مي فرمايد «علمه البيان»؛ «خداوند بيان را به انسان آموخت» مقصود از «بيان» چيست؟

پاسخ:

واژه «بيان» يك مفهوم گسترده اي دارد كه گاهي همين «سخن گفتن» از آن اراده مي شود. ولي اينجا مقصود عام است يعني به انسان «سخن گفتن» و انواع «استدلالات عقلي و منطقي» آموخت.

آري يكي از موارد آن معناي عام، «سخن گفتن» است و البته مي دانيم كه سخن گفتن يكي از پيچيده ترين و مهم ترين نعمت هاي الهي است كه بسياري از علوم بشر از همين طريق نقل و انتقال و رشد مي يابد و همچنين خود لغات و دستگاه هاي صوتي و نيز زبان هايي كه در دنيا وجود دارد، اينها همه از نشانه هاي عظمتِ پروردگار است.

پرسش

و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 31

نازل نكرده است، و چيزهايي را كه علم و آگاهي به آن ندارند.»

در حقيقت در اين دو آيه مي فرمايد: اينهايي كه شما مي پرستيد، يعني اين بت ها، ناتوان هستند و نمي توانند چيزي را خلق كنند، و كسي كه نمي تواند چيزي را خلق كند، شايسته ي پرستش نيست و نبايد معبود شما قرار بگيرد.

لذا اين آيه مربوط به ناتواني بت هاست نه مربوط به انسان ها.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 33

- برخي نيز مي گويند: در قرآن كريم آياتي داريم كه مساله ي خلقت را شامل انسان ها نيز مي داند. در سوره ي آل عمران آيات مربوط به حضرت عيسي (ع) مي فرمايد:

«وَرَسُولًا إِلَي بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُم بِآيَهٍ مِن رَبِّكُمْ»؛ «1»

«و (او را به عنوان) رسول و فرستاده به سوي بني اسرائيل (قرارداده، كه به آنها مي گويد:) من نشانه اي از طرف پروردگار شما، برايتان آورده ام؛ من از گل، چيزي به شكل پرنده مي سازم؛ سپس در آن مي دمم و به فرمان خدا، پرنده اي مي گردد.»

پس از تعبير «اني اخلق» من خلق مي كنم استفاده مي شود كه، مسئله ي «خلق» مخصوص خداوند متعال نيست بلكه انسان ها هم ممكن است خلق بكنند.

پرسش: فرق بين خلق و ايجاد چيست؟

پاسخ: «ايجاد» يعني چيزي نباشد، و انسان آن را از عدم به وجود بياورد.

ولي «خلق» يعني انسان چيزي را بر كيفيت مخصوصي درست نمايد و ساماندهي كند. به عبارت ديگر ايجاد همان «ابداء» يا «انشاء» است چيزي را از «عدم» به «وجود» آوردن است كه اين كار خدائي است و علت تامه مي خواهد تا از نيستي به هستي بيابد.

اما چيزي را كه وجود دارد و انسان همان را تقدير و اندازه زني كند و به شكل جديد

درآورد مثل همين كه حضرت عيسي مي فرمايد: «من اين

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 34

خاك ها را به شكل يك پرنده در مي آورم.» اين در حقيقت، تقدير و اندازه زني است و حضرت عيسي از «عدم» به «وجود» نياورده بلكه آن را سامان داد.

بنابراين «خلق» مخصوص خداوند نيست، بلكه بشر هم مي تواند خلق كند. و آنچه از بشر بر نمي آيد «ايجاد» است.

ب. از نگاه علم:

در پرسش آمده بود كه آيا لازم است هميشه موجودي از يك «نر و ماده» بوجود بيايد، چنانچه در قرآن آمده كه: «شما را از يك «مرد و زن» آفريديم.» انسان ها معمولًا اين گونه آفريده مي شوند ولي آيا اين يك قانون كلي است كه هميشه بايد موجودات اينگونه آفريده شوند؟ خير، زيرا هم در قرآن نمونه داريم و هم در طبيعت كه لازم نيست، هميشه تولد موجودات از يك «نر و ماده» باشد.

به عنوان مثال حضرت آدم (ع) بدون پدر يا مادر خلق شده يا در قرآن آمده كه حضرت عيسي (ع) بدون پدر خلق شده است. پس لازم نيست كه حتماً پدر و مادري باشند.

پس اين قانون عام «زوجيت» چه مي شود؟ اين كه اين موارد چگونه براي آن قانون استثناء شوند اين بحثي است كه در اين مجال نمي گنجد ولي به طور مختصر بايد گفت: لازم نيست كه هميشه پدر و مادري (نر و ماده) باشند و بعد فرزندي از آنها بوجود آيد. به عبارت ديگر به اصطلاح اين آيه در مقام اثبات شي ء است و نفي ما عدا نمي كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 35

را از حيوان يا انساني بگيرند و يك حيوان يا انسان شبيه آن توليد كنند بدون اينكه جنس مخالف در كار باشد آيا جايز است؟

پاسخ:

لازم است به اين موضوع از سه جهت پرداخته شود:

اول: اينكه نظر اسلام در مورد اصل علم، تجربه و آزمايش در اين موارد چگونه است؟ اسلام جلوي پيشرفت علم را نمي گيرد بلكه انسان را براي دانش و پيشرفت ترغيب و تشويق مي كند، و اين آزمايشات علمي مفيد است و براي انجام آن مانعي نيست؛ و لازم است علم پيشرفت خودش را داشته باشد آزمايشات هم بايد صورت بگيرد.

دوم: اينكه اگر چنين اتفاقي افتاد چه مي شود؟ اگر چنين اتفاقي افتاد، و به صورت گسترده اي انجام گرفت، مثلًا صدها هزار انسان، به اين شكل بوجود آورند معلوم است كه با مشكلاتي اخلاقي مواجه مي شويم به عنوان مثال افراد يكديگر را به خوبي نمي شناسند چون شبيه همديگر هستند؛ مسئله ي خويشاوندي دگرگون مي شود؛ احساسات و عواطفي كه باعث رشد و شكوفايي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 36

استعدادها مي شود در اينجا تحت الشعاع قرار مي گيرد؛ و از لحاظ حقوقي نيز، براي مسائلي مثل ارث و مانند آن مشكلات زيادي بوجود مي آيد.

سوم: مطالبي كه گذشت بر فرضي بود كه چنين اتفاقي بيفتد، ولي هنوز موردي براي ما ثابت نشده است كه چنين اتفاقي در مورد انسان ها افتاده باشد. البته آزمايش ها و ادعاهايي در مورد حيوانات شده كه بعضي از مراكز آزمايشگاهي و بعضي متخصصين به چنين پيشرفت هائي دست يافته اند و چنين موجوداتي را در عالم حيوانات شبيه سازي كرده اند، ولي هنوز، هم از لحاظ علمي ثابت نشده، و هم اينكه در عالم انسان ها چنين

اتفاقي افتاده باشد و آنچه رسيده در حد ادعا و خبر خبرگزاري هاست؛ و هنوز به صورت علمي و قانونمند در مجامع علمي مطرح نشده است.

نتيجه: اگر انسان بتواند خلق جديد انجام دهد، اين با آيات قرآن ناسازگار نيست.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 37

ج 2، ص: 40

يعني نفس انسان در حالتي قرار دارد كه نسبت به خوبي و بدي يكسان است مي تواند نيكي ها را بپذيرد مي تواند بدي ها را بپذيريد و به تعبير بهتر هم كارهايي كه در راستاي تقوي قرار گرفته به آن الهام مي شود و هم فجور و بدي ها.

در برخي از روايات ذيل آيات سوره ي ناس حكايت شده: گويا انسان ها دو گوش دارند كه در گوشي فرشته مي دمد و در گوشي شيطان الهام مي كند، يكي انسان را به كارهاي بد دعوت مي كند و يكي به سوي كارهاي خوب. اين مطلب را ما نيز بالوجدان درك مي كنيم كه وقتي در مقابل كاري قرار مي گيريم چه خوب باشد چه بد گويا از طرفي كسي به ما مي گويد انجام بده و گويا كسي مي گويد انجام نده.

بنابراين انسان فطرت دارد و فطرتش پاك است خداجو است خدا طلب، زيبايي طلب و كمال طلب است ولي گاهي انسان از اين فطرت پاك منحرف مي شود، يعني نفسش در اثر عوامل و موانعي يا الهامات و وسوسه هاي شيطاني، يا ميل هاي شهواني و انحرافات دروني كه خودش در اثر شهوات پيدا مي كند، و تأثيرپذيري از دوستان بد و يا توهمات و خيالات ... موجب مي شود كه انسان از آن راه اصلي منحرف شود.

برخي از آيات قرآن كه انسان ها را «ظلوم» و «جهول» و مانند آن معرفي كرده. در حقيقت به انسان هاي تربيت نايافته در پرتو وحي اشاره دارد؛ اگر انساني اين نفس معتدل خودش را در پرتو وحي الهي با الهامات الهي پرورش

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 41

بدهد به قله هاي كمال مي رسد ولي اگر او را همچون علف هرزي رها بكند

و يا اينكه به دنبال عوامل انحرافي برود كم كم به صفات رذيله گرفتار مي شود.

نتيجه:

برخي از پيروان اديان ديگر مي گويند: انسان گنه كار به دنيا مي آيد و ما بايد او را شستشو بدهيم و غسلش بدهيم تا از اين حالت گنه كاري نجات پيدا كند.

ولي اسلام مي گويد: انسان پاك به دنيا مي آيد و بالذات گناهكار نيست ممكن است خودش با اراده ي خودش و انتخاب خودش نفس پاكش را آلوده نمايد زيرا نفس او كه همچون لوح و صفحه ي سفيدي است با هر گناهي كه همچون نقطه هاي سياهي هستند كم كم آن صفحه را آلوده مي كند و در نهايت تمام صفحه سياه مي شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 42

ص: 43

و اين در حالي ممكن است كه نفس را تحت تربيت وحي الهي و الهامات نيك قرار بدهيم؛ از آن طرف هم ممكن است انسان به «اسفل السافلين» برود يعني نفس خودش را در معرض گناهان و آلودگي ها قرار دهد، كم كم نفس انسان سقوط مي كند و به جايي مي رسد كه «أمّاره بالسوء» مي شود يعني نفس انسان، امير انسان مي شود و انسان را به بدي دستور مي دهد.

به عنوان مثال: كودكي را به شما مي سپارند كه با دلسوزي و تحت تعاليم الهي او را تربيت مي كنيد و يك انسان خير انديش، نيكوكار و نوع دوست پرورش مي يابد، كه اگر او را رها بكنيد به سوي كارهاي نيك بيشتر پيش مي رود؛ اما اگر اين كودك را به دست يك مربي ناپاك بسپارند، آن مربي ناپاك مي تواند اين كودك را انسان بزهكار پرورش دهد، كسي كه زندگي خودش را صرف آزار و اذيت ديگران مي كند، حال اگر اين شخص آلوده به گناه را رهايش كني، در همين مسير پيش مي رود.

در حقيقت نفس انسان، مانند همان كودك، در اختيار انسان است، در ابتدا هم پاك و هم به حالت تعادل است كه مي توان آن را به سوي تقوي و راستي پرورش داد و يا به سمت «فجور و ناپاكي» پرورش داد تا برسد به مرتبه ي «أمّاره ي بالسوء» كه انسان را به سوي كارهاي بد دستور بدهد.

و در پايان بايد اضافه كرد كه نفس انسان دائم در حال خطر است اگر به مراتب بالا رسيد و انسان در مورد آن كوتاهي كرد، امكان سقوط دارد؛ و اگر به مراتب پايين و «اماره ي بالسوء» هم رسيد مي تواند با اراده ي محكم

و عزمي راسخ از باب توبه به آغوش حضرت حق بازگردد. كه اين «سقوط» و «صعود» هم دليل بر وجود اختيار انسان مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 44

مردم را همچون جان خودش حفظ مي كند و آن را بر مي گرداند، و اگر با كسي پيماني بست به پيمانش وفادار است.

ششم: مؤمنين مراقب نمازشان هستند و اول وقت نمازشان را مي خوانند، سستي و كاهلي در نمازشان نمي كنند. «5»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 46

و در پايان مي فرمايد: «أُولئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ» «1»

اين افراد وارثان بهشت هستند.

البته صفات ديگر مؤمنان در سوره هاي ديگر هم ذكر شده كه نظر شما را به برخي از آنها جلب مي كنيم:

هفتم: در سوره ي انفال مي فرمايد: «مؤمنون كساني هستند كه وقتي ياد خدا را مي شنوند دل هاي آنها برافروخته مي شود.» «2» در حقيقت تحت تاثير قرار مي گيرند، و نسبت به ياد خدا بي تفاوت نمي باشند.

هشتم: در سوره ي مائده مي خوانيم: «اينها كساني هستند كه بر خدا توكل مي كنند.» «3»

نهم: باز در سوره ي انفال آمده است: «آنها كساني هستند كه به ديگران پناه مي دهند و رهبران الهي و مردان الهي را ياري مي كنند.» «4»

دهم: و در سوره ي آل عمران مي فرمايد: «آنها سرپرستي كافران را نمي پذيرند» «5» يعني ولايت و رهبري دشمنان خدا و كافران را نمي پذيرند.

يازدهم: در سوره ي نساء مي فرمايد: «مومنان كساني هستند كه به قرآن، و كتاب هاي آسماني قبل از آن ايمان مي آورند.» «6»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 47

دوازدهم: و در سوره بقره مي خوانيم: «مومنان كساني هستند كه فساد مالي و اقتصادي ندارند (رباخوار) نيستند.» «1»

اين بود برخي از صفاتي كه در قرآن براي مؤمنان راستين آمده است.

و در تمجيد آنها در سوره ي توبه مي فرمايد: «اين مؤمنان اهل بهشت اند، و خدا جان و مال آنها را مي خرد و با آنها معامله مي كند.» «2»

و در سوره منافقون مي فرمايد:

«عزت از آن خدا، و پيامبر و مؤمنان است.» «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 48

نمي بينند، دريا را تماشا مي كنند، ولي دريا آفرين را نمي بينند، به كهكشان ها و ستارگان نگاه مي كنند، ولي آسمان آفرين را نمي بيند.

ولي برخي به مرحله اي مي رسند كه مي گويند:

به صحرا بنگرم صح- را ت-- و بينم ب- ه دري- ا بنگرم دريا تو بينم

به هر جا بنگرم كوه و در و دشت نشان از روي زيباي تو بينم

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 50

2. گاهي غفلت از آخرت است، يعني همه ي توجه انسان به دنيا باشد و از آخرت و رستاخيز، از زندگي ديگري كه در پس اين جهان است، غافل شود. از اين رو در سوره ي روم مي فرمايد:

«آنها فقط ظاهر دنيا را مي بينند، ولي از آخرت غافل مي شوند.» «1»

عوامل غفلت:

براي درمان غفلت بايد ديد عواملِ غفلتِ از خداوند چيست؟

1. قرآن كريم يكي از عوامل غفلت را دنياگرايي مي داند و مي فرمايد:

«اي كساني كه ايمان آورده ايد، اموال و ثروت شما و فرزندان شما، شما را از ياد خدا غافل نكند، هر كس چنين كند، او زيانكار است.» «2»

در اين آيه به دو عامل غفلت زا اشاره شده كه يكي: اموال است، ديگري فرزندان؛ يعني ممكن است انسان، آنقدر سرگرم اموال و سرمايه اش بشود، كه از يادش برود خدائي هم وجود دارد ... يا ممكن است فرزندان مانع ياد خدا بشوند!

البته اين دو، نمونه اي است، از مسائل دنيوي، و مواردي كه انسان را سرگرم مي كند و از ياد خدا غافل مي كند. پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 51

2. دومين عامل از عوامل غفلت «تسلط شيطان بر انسان است» كه در سوره ي مجادله مطرح شده و مي فرمايد:

«اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِكْرَ

اللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ»؛ «1»

«شيطان بر آنان (: منافقين) مسلط شد، و ياد خدا را از خاطر آنها برد و آنها را به فراموشي انداخت» يكي از كارهايي كه شيطان مي تواند انجام دهد، اين است كه ياد خدا را از ذهن انسان ببرد، و انسان را دچار غفلت از ياد خدا كند! بعد مي فرمايد: «چنين افرادي «حزب شيطان هستند!»

و در همين راستا در سوره ي مائده مي فرمايد:

«شيطان مي خواهد بين شما دشمني بيندازد، و لذا شما را به سوي شراب و قماربازي مي برد «وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللّهِ» او مي خواهد مانع ياد خدا بشود.» «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 52 پرسش:

آيا دنيادوستي يا دوست داشتن فرزند باعث غفلت است؟!

پاسخ:

اينكه انسان فرزندش را دوست داشته باشد در طول دوستي خدا، اين اشكال ندارد، ولي اگر كسي دنيا را هدف خودش قرار دهد اين اشكال دارد. اينكه من ثروتم را دوست داشته باشم و در راهش تلاش كنم، اين مانع من نمي باشد و اشكالي ندارد، آنچه مهم است اين است كه ما نبايد دنيا را هدف خودمان قرار دهيم، اگر دنيا و مظاهر مختلف آن هدف شد، آن وقت انسان را از ياد خدا، آيات خدا، و آخرت غافل مي كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 53

پرسش:

راه درمان غفلت چيست؟

پاسخ:

اگر در همين آياتي كه گذشت دقت نماييم، راه درمان معلوم مي شود، به اين ترتيب كه:

1. انسان چشم دارد، گوش دارد لذا بايد پرده ها را كنار بزند، حقايق را ببيند و تفكر كند اگر ما ژرف انديش شويم بصيرت پيدا كنيم، حق را بنگريم و بپذيريم، مي توانيم

از غفلت خارج شويم.

2. قرآن كريم مي فرمايد: «شيطان بر اينها مسلط مي شود.» اگر انسان بتواند، كاري كند كه شيطان از او دور شود يعني پناه به خدا ببرد، و بر خدا توكل كند، و همچنين ايمان بياورد، با ايمان و توكل و پناه بردن بر خدا، كه در آيه 98 تا 100 سوره ي نحل بيان شده انسان مي تواند از شيطان نجات پيدا كند، و غفلتش برطرف شود.

چنانچه در سوره ي حجر مي فرمايد:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 54

«إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ»؛ «1»

بر بندگانم تسلط نخواهي يافت؛ مگر گمراهاني كه از تو پيروي مي كنند.» و در آيه ي ديگر به نقش ايمان اشاره مي كند و مي فرمايد:

«إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا»؛ «به درستي كه شيطان بر كساني كه ايمان دارند تسلطي ندارد»

3. راه بعدي، درمان غفلت كه خيلي مهم است مسئله ي «تقوا» و به ياد خدا بودن است. قرآن كريم در آيه ي 200 و 201 اعراف مي فرمايد:

اگر حيله هاي شيطاني به سراغ شما آمد و شيطان خواست شما را، به غفلت بياندازد، و فريب بدهد (مواظب باشيد) «فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» «2»

به خدا پناه ببريد چرا كه خدا هم شنواست هم داناست، شما را تحت نظر دارد و شما را مي پذيرد.

و در ادامه مي فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ» «3»

در اين آيه خداوند به ما آموزش مي دهد كه، كساني كه با تقوا هستند وقتي كه گروهي از شياطين به آنها نزديك مي شوند كه با آنها تماس برقرار كنند و آنها را وسوسه كنند ناگهان به

ياد خدا مي افتند و يك مرتبه بيدار مي شوند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 55

آري مثل بانكي كه آژير خطر برايش قرار داده اند وقتي سارقي سراغ آن مي آيد اين آژير خطر به صدا درمي آيد و چراغ ها روشن مي شود و عرصه بر سارقين تنگ مي شود و آنگاه زمينه هاي سرقت و گناه از بين مي رود. همچنين هنگام تماس شيطان با انسان اگر انسان خدا را ياد كند با ياد خدا دل نوراني مي شود و انسان مي تواند شيطان را دفع كند تا اين غفلت برطرف شود، و در نتيجه زمينه ي گناه از بين مي رود. از اين آيه استفاده مي شود كه مسئله ي «تقوا» زمينه سازي مي كند تا غفلت ها برطرف شود و گويا انسان هاي با تقوا دستگاه محافظ دارند، آژير خطر دارند كه وقتي گرفتار غفلت شدند و شيطان به سراغشان آمد يك مرتبه بيدار مي شوند «فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ» يك مرتبه بينا مي شوند بصيرت پيدا مي كنند، بصيرت نه فقط ديدن با چشم سر است، بلكه قلب و عقل آنها بينا مي شود، و ابرهاي وسوسه و گناه، كنار مي رود، و حقايق را آنطور كه هست، مي بينند. و اينها همه از نتايج تقوا و ياد خداست.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 56

برخي اوقات عملي است.

توضيح: انسان گاهي با زبانش مي گويد: «يالله» يا با زبانش پناه به خدا مي برد و مي گويد: «أعوذ بالله» اين ها ذكرهاي زباني است مانند: «سبحان الله»، «الحمد لله»، «الله اكبر» ...

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 57

مرحله ي بالاترش، ذكر قلبي است كه انسان در درون و دل، نيز به ياد خدا باشيد، لقلقه ي زبان نباشد، اگر قرآن مي خواند، مطلب را، هم بفهمد و هم به دلش منتقل كند و در حقيقت از درون به ياد خدا باشد و دل را آئينه ي تجلي حضرت حق قرار دهد.

مرحله ي بالاتر، ذكر عملي است يعني انسان ياد خدا را در زندگي عملي خودش پياده بكند، بدين معنا كه هر كار و برنامه اي را كه مي خواهد در زندگي اش عمل كند با معيار خدا بسنجد، اگر خدا اين برنامه را دوست دارد، عمل كند اگر دوست ندارد عمل نكند.

بنابراين ذكر گاهي در مرحله ي لفظ است گاهي قلبي است و گاهي اوقات عملي، و چه بهتر كه هر سه با هم باشد.

راهكارهاي به ياد خدا بودن:

1. توجه به آيات الهي: يكي از راه هايي كه انسان، مي تواند به ياد خدا باشد توجه به آيات الهي است، در سوره ي بقره مي فرمايد: «خدا آياتش را براي مردم بيان مي كند، شايد مردم متذكر شوند.» «لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ» «1» جالب اين است كه در قرآن كريم واژه ي «لعّل» براي «زمينه سازي» به كار مي رود به عبارت ديگر «اقتضاي چيزي را بوجود آوردن» يعني خداوند مي فرمايد: ما آيات خودمان را براي مردم بيان كرديم، تا زمينه اي باشد براي بيدار شدن آنها، و براي اينكه، «متذكر» شوند و به ياد خدا بيفتند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني

ويژه جوانان، ج 2، ص: 58

زمينه بيداري انسان و به ياد خدا افتادن «تفكر» است تفكر در آيات الهي و مثالهايي كه در قرآن آمده مثال هاي زيبايي كه در قرآن آمده مثال هاي زيادي در قرآن زده شده و اين مثال ها در خور تفكر و تعمق و به ياد خدا افتادن است.

2. يادآوري نعمت ها: اين كه انسان نعمت هاي خدا را يادآوري كند. از اين رو در سوره ي احزاب مي فرمايد: «اي كساني كه ايمان آورده ايد، نعمت هاي خدا بر خودتان را به ياد آوريد، و فراموش نكنيد» «1»

3. تلاوت قرآن: يكي از منابعي كه انسان را به ياد خدا مي اندازد و بيدار مي كند و از غفلت دور مي كند، خود قرآن كريم است. «2» از اين روست كه در روايات حكايت شده و بسياري از بزرگان نيز توصيه كرده اند، كه انسان صبح ها حداقل چند آيه ي قرآن تلاوت نمايد. و آن آياتي هم كه مي فرمايد: وقتي قرآن مي خوانيد يا در موارد ديگر «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم» بگوييد در همين راستاست كه ياد خدا احياء شود.

4. توجه به هشدارهاي قرآن: در سوره ي قصص، آيه ي 46 يادآور مي شود كه توجه به هشدارهاي رهبران الهي و پيامبران، باعث بيداري و زنده شدن ياد خدا مي شود و غفلت را مي زدايد.

5. خردورزي و تفكر: قرآن كريم در آيات متعددي انسان ها را به تفكر و تعقل دعوت مي كند «3» و در آيه ي 7 سوره ي آل عمران و 26 سوره ي بقره

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 59

مطرح شده كه اگر انسان تعقل و تفكر كند، خود خردورزي انسان را به طرف خدا رهنمون مي شود و به ياد خدا مي اندازد و غفلت ها را برطرف

مي سازد، يعني بيشتر غفلت ها به خاطر اين است كه انسان از فكر و عقل خودش استفاده ي كافي نمي كند.

6. آيينه ي مشكلات: انسان وقتي مشكلاتي برايش پيش مي آيد، اين مشكلات را وسيله ي توجه به خدا قرار بدهد، در همين راستا در سوره ي اعراف در مورد قوم فرعون مي فرمايد: «ما فرعونيان را به خشكسالي و نقص در ثمرات گرفتارشان كرديم» يا به تعبيري ميوه ها و محصولات آنها را دچار آفت كرديم «لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ» «1»

تا شايد آنها متذكر شوند، بيدار شوند و به ياد خدا بيفتند.

7. نماز: در سوره ي طه مي فرمايد: «أَقِمِ الصَّلَاهَ لِذِكْرِي» «2»

نماز بخوانيد تا به ياد من باشيد، اگر انسان در شبانه روز حداقل 5 بار درون استخري رود جسم او پاك مي شود، همانطور نيز اگر با آب حيات نماز جانش را شستشو دهد زنگارهاي غفلت از او زدوده مي شود و به ياد حق مي افتد و از گناهان دور مي شود.

ذكر مداومي كه در نماز هست، در كمتر عبادتي وجود دارد، و در آيه ي معروف «إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ» «3»

روي ذكر بودن نماز تاكيد خاص شده است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 60

كه محبت ديگران را ترك كنيم بلكه خواسته كه بيشترين محبت را نسبت به خداوند متعال داشته باشيم در سوره ي بقره مي فرمايد:

«وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِدُ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْدَاداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبَّاً لِلَّهِ»؛ «1»

«بعضي از مردم، معبودهايي غير از خدا براي خود انتخاب مي كنند و آنها را همچون خدا دوست دارند اما كساني كه ايمان آوردند محبتشان نسبت به خدا شديدتر است!»

مؤمنين «أشد حب الله» هستند نه اينكه نسبت به ديگران محبت ندارند. آري قرآن كريم نه تنها از ما نخواسته كه محبت ديگران را ترك كنيم بلكه در

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 61

برخي آيات بعضي را تاييد و به پاره اي از محبت ها و دوستي ها نيز توصيه مي كند كه نمونه هايي از آنرا در اينجا مي آوريم:

در سوره ي زخرف مي فرمايد:

«الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ»؛ «1»

«آنهايي كه با هم در دنيا دوست هستند در آخرت بعضي آنها با بعضي دشمنند به جز آنان كه تقوي دارند.» اين آيه نشان مي دهد كه حتي «خُلَّت» كه از درجات بالاي محبت است منافاتي با تقواي الهي ندارد.

- در برخي از آيات قرآن از محبت و دوستي مهاجرين سخن گفته شده است. «2»

- احسان و نيكي به پدر و مادر لازمه اش دوستي است. «3»

- و همچنين محبت و دوستي نسبت به اهل بيت به عنوان اجر رسالت سفارش شده است كه «لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِي الْقُرْبَي» «4»

و اين «مَوَدَّت» مرتبه اي از محبت است يا در روايت حكايت شده: «أحبَّ الله من أحب حسينا» كسي كه به امام حسين (ع) محبت داشته باشد خداوند او

را دوست دارد.

از اين مجموعه به دست مي آيد كه اين محبت ها با محبت خدا منافاتي ندارد بله اگر ديگران راهي غيرالهي انتخاب كنند و انسان بخواهد آنها را دوست داشته باشد با محبت الهي ناسازگار است وگرنه محبت اهل بيت و

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 62

محبت پدر و مادر و محبت به افراد نيك، در طول محبت خداست نه در عرض محبت خداوند، بنابراين هر چه انسان پيامبر و اهل بيت او را بيشتر دوست داشته باشد خدا را بيشتر دوست خواهد داشت چون اينها مظاهر الهي هستند. و اين محبت در طول محبت خداست خدا و پيامبر هم به اين نوع محبت ها توصيه كرده اند اما اگر محبتي در عرض محبت خدا و يا در مقابل محبت خدا باشد يعني جهتي غيرالهي بگيرد اين ناپسند است و در روز قيامت هم مايه ي پشيماني است و قرآن كريم مي فرمايد:

«يَا وَيْلَتَي لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَاناً خَلِيلًا» «1»

برخي روز رستاخيز مي گويند: «كاش من فلاني را دوست خودم انتخاب نكرده بودم.»

و در سوره ي توبه در مورد اين نوع محبت مي فرمايد:

«بگو به مردم كه اگر پدران و مادران شما و فرزندان شما و برادران شما و همسران شما و طايفه شما، و اموالي كه به دست آورده ايد، و تجارتي كه از كسادش ميِ ترسيد و خانه هايي كه به آن علاقه داريد، در نظرتان از خدا و پيامبر و جهاد در راه خدا دوست داشتني تر باشند (اين خوب نيست و آن وقت) بايد منتظر باشيد تا فرمان خداوند بر (تنبيه) شما فرا رسد؛ و خداوند گروه نادرستان را هدايت نمي كند» «2»

بنابراين محبتي كه در مقابل

محبت خدا قرار بگيرد، چه به فرزند باشد چه به ثروت باشد اين محبت، محبت منفي است. اما اگر همين محبت ها در طول

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 63

محبت خدا باشد يعني ما فرزند و ثروت و ... را براي خدا دوست داشته باشيم اين نه تنها بد نمي باشد بلكه چيزي است كه خداوند به آن توصيه كرده است.

راه هاي شناخت محبت هاي الهي:

حال ممكن است اين پرسش مطرح شود كه از كجا معلوم مي شود كه اين محبت براي خداست، و مي تواند با محبت خدا در دل انسان جاي بگيرد؟ و يا اين محبت در مقابل خداست و بايد از دل بيرون برود؟!

پاسخ وقتي روشن مي شود كه انسان بر سر دو راهي ها در مقام انتخاب قرار بگيرد. مثلًا اگر انسان فرزندش را براي خدا دوست داشته باشد موقع جهاد موقع جهاد در راه خدا- كه در اين آيه اشاره شده بود- حاضر است او را در راه خدا قرباني كند و دستور خدا، (جهاد) را بر محبت فرزندش مقدم مي كند اما اگر اين محبت در مقابل خدا و محبتي منفي باشد، حاضر نيست از فرزند و اموالش در راه خدا بگذرد. در مورد منافع قبيله يا حزب و گروه هم همين معيار مطرح است.

در آيه ي آخر سوره ي مجادله اشاره ي صريحي به اين مطلب دارد و مي فرمايد:

«هيچ قومي را كه ايمان به خدا و روز رستاخيز داشته باشند نمي يابي كه با دشمنان خدا و دشمنان پيامبر دوستي داشته باشند هر چند پدران يا فرزندان يا برادران يا خويشاوندان باشند.» «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 64

اگر كسي ايمان به خدا

و رستاخيز دارد نمي تواند با كساني كه دشمن خدا و پيامبر هستند دوستي داشته باشد، اين دو دوستي با هم منافات دارد و در حقيقت اين دو دوستي با هم قابل جمع نمي باشد و در ادامه ي آيه به نكته ي بسيار ظريفي اشاره مي كند و مي فرمايد: كساني كه ايمان به خدا و پيامبر دارند با دشمنان شان رابطه دوستي ندارند ولو اينكه اين افراد دشمن، پدران يا فرزندان خودشان باشند يا برادرانشان، يا قبيله آنها باشند.

اگر انسان به اصطلاح «تولي» و «تبري» پيدا كرد يعني با خدا و پيامبر و دوستانش دوست بود و با دشمنان آنها دشمن بود خداوند در موردش مي فرمايد:

«آنان كساني هستند كه خدا ايمان را بر صفحه ي دل هايشان نوشته و با روحي از ناحيه ي خودش آنها را تقويت فرموده، و آنها را در باغ هايي از بهشت وارد مي كند كه نهرها از زير درختانش جاري است، جاودانه در آن مي مانند؛ خدا از آنها خشنود است، و آنان نيز از خدا خشنودند؛ آنها «حزب الله» اند؛ بدانيد «حزب الله پيروزان و رستگارانند.» «1»

پس اگر كسي مي خواهد حزب الله باشد بايد با خدا و رسولش دوست باشد و با دشمنان خدا و دشمنان رسولش دوست نباشد بلكه با آنها مبارزه كند.

اين مجموعه آيات، نشانگر دو دسته محبت يكي در مقابل محبت خدا و ديگري در طول محبت خدا مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 65

و مذموم.

- آرزوهاي پسنديده: اميد زندگي را در اين آرزوها بايد جستجو كرد چرا كه اگر انسان به آينده ي خودش اميدوار نباشد در زندگي حركتي نخواهد داشت و در حقيقت زندگي انسان بي هدف و بي معنا مي شود. زندگي بدون آرزو، بدون اميد و فاقد حركت مي شود كه انسان را دچار گرفتاري هاي روحي و رواني مانند افسردگي مي كند و گاهي اوقات ممكن است حتي انسان را به مرز خودكشي نزديك كند.

از اين رو قرآن كريم مي فرمايد:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 66

«لَا تَيْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِن رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ»؛ «1»

«از رحمت خدا مأيوس و نااميد نشويد كه تنها گروه كافران، از رحمت خدا مأيوس مي شوند.»

و در سوره ي كهف از آرزوهاي خوب سخن مي گويد و مي فرمايد:

«باقيات و صالحات و كارهاي نيكي كه باقي مي ماند اينها نزد پروردگار از نظر پاداش و از نظر آرزو و اميد بخشي بهتر است.» «2»

- آرزوهاي ناپسند: بخش ديگر از آرزوها آن حالت آرزومندي و آرزو انديشي است كه در منابع ديني از آن به «طول أمل» تعبير شده است. آرزوانديشي و خيال بافي آن است كه انسان آنقدر غرق در آرزوهاي طولاني بشود كه واقعيت هاي زندگي را فراموش كند. لذا قران كريم خطاب به پيامبر مي فرمايد:

«كافران را رها كن تا بخورند و بهره برداري كنند و مشغول آرزوهاي خودشان باشند كه به زودي نتيجه ي اعمالشان را بيابند.» «3»

در حقيقت علت اينكه اينگونه آرزوها سرزنش شده همين است كه انسان را از واقعيت ها دور مي كند و از هدف زندگي باز مي دارد، و يك حالت خيال

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه

جوانان، ج 2، ص: 67

بافي و خيال انديشي در انسان ايجاد مي كند و چنين افرادي وقتي متوجه خسارت مي شوند كه كار از كار گذشته است.

در برخي ديگر از آيات قرآن اين گونه آرزوها و آرزومندي ها و آرزو انديشي ها را حاصل كار شيطان مي داند و مي فرمايد:

«... وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ»؛ «1»

«من حتماً يك عده از بندگان تو را سهم خودم بر مي دارم و آنها را گمراه مي كنم و آنها را به آرزوهاي دور و دراز مي كشانم»

و در آيه ي بعدي خداوند متعال مي فرمايد: «به آنها وعده مي دهد و آنها را به آرزو مي افكند، در حالي كه آرزوها و اميدها و وعده هاي شيطان وعده هاي فريبكارانه است!» «2»

از اميرالمؤمنين علي (ع) حكايت شده:

«اي مردم! من بيشترين چيزي كه بر شما مي ترسم دو چيز است: يكي پيروي كردن از هواي نفس، و دوم آرزوهاي طولاني.» و در ادامه مي فرمايد: «پيروي از هواي نفس شما را از حق باز مي دارد، اما طول أمل باعث مي شود كه شما آخرت را فراموش كنيد.» «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 68

نتيجه گيري:

از آنچه گذشت معلوم شد كه اسلام برخي از آرزوها را پسنديده و حتي به آن تشويق مي كند زيرا اميد آفرين است از اين رو در حديثي از پيامبر اكرم (ص) مي خوانيم:

«اميد مايه ي رحمت امت من است، اگر آرزوها نبود هيچ مادري فرزند خود را شير نمي داد و هيچ باغباني نهالي نمي كاشت.» «1»

پيامبر اكرم با اين تعبير بلند و زيبا مي فرمايد: حركت هاي انسان با آرزوهاي نيكو شكل مي گيرد مثل آرزويي كه مادر نسبت به آينده ي فرزندش دارد؛ همچنين آرزويي كه باغبان نسبت به آينده ي

كشتزار خودش دارد.

و از طرفي آرزوهايي مورد نكوهش قرار گرفته است مثل آرزوهاي دور و دراز، آرزوهايي كه بيش از عمل و يا بدون عمل باشد، آرزوهاي سرگرم كننده، آرزو نسبت به كارهاي زشت و مانند آن زيرا اينگونه آرزوها انسان را از حق باز مي دارد و از آخرت غافل مي كند.

آري آرزوها مثل باران است، باران وقتي كم باشد رحمت است اما وقتي زياد شود سيل ايجاد مي كند و ممكن است خانه و كاشانه را آب ببرد. آرزو نيز به اندازه ي معقولش خوب است و براي زندگي هدف ساز است، ولي آرزوهاي طولاني و خيال انديشانه انسان را از واقعيت دور مي كند و چون سيل، بناي اهداف زندگي را ويران مي كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 69

بگيرد.» يا «بيش از توانش نماز بخواند.» يا «بيش از توانايي خود بخشش كند.» اين افراطو تفريطها در حقيقت برخاسته از آرزوهاي غيرمعقول است. چنين فردي از آن اول هدفي كه در نظر گرفته و آرزويي كه در ذهنش بوده، يك آرزوي غير واقع بينانه بلكه همراه با خيال بافي بوده است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 70

و مسائل معنوي به او آرامش مي دهد؛ و بالعكس اگر انسان دنيازده شود در روايات حكايت شده: «مثل تشنه اي است كه هر چه از آب شور مي خورد باز هم تشنه تر مي شود.» «1»

سوم: واقع بيني: براي نجات از اين نوع آرزوها و خيال بافي ها بايد از اوهام و آرزوهاي طولاني و غيرواقعي بپرهيزد و به واقعيت ها و امكانات خودش توجه نمايد كه چه استعدادهايي دارد و در زندگي چه امكاناتي در اختيارش است و سپس براساس آنها برنامه ريزي كند، نه اينكه براساس خيالات و آرزوها و توهم ها برنامه ريزي و آرزوپردازي كند كه در اين صورت است كه شخص فريب نفس خودش و يا فريب شيطان را خورده و فرصت ها از دست او رفته و متاعي نخريده.

مثال: جواني مي خواهد براي زندگي خودش برنامه ريزي كند: يك حالت اين است كه به صورت واقع بينانه زندگي فعلي خودش را در نظر مي گيرد امكانات و استعدادهاي خود و امكانات پدر و مادرش كه مي توانند به او كمك كنند و وضعيت فعلي جامعه را در نظر مي گيرد، و يك برنامه ريزي واقع بينانه انجام مي دهد و از عمرش بهترين استفاده را مي كند و طي اين برنامه ريزي به

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 72

اهداف كوتاه مدت و بلند مدت خودش مي رسد و زندگي خوب و سعادتمندي را براي خودش رقم مي زند.

اما همين جوان مي تواند گرفتار آرزو انديشي و خيال بافي شود كه اي كاش من ميلياردها تومان پول داشتم، اي كاش فلان قدرت و مقام را داشتم، در حالي كه الان امكانات، استعداد و ظرفيت و زمينه ي اين كارها براي او فراهم نيست.

آري وقتي انسان اسير اينگونه آرزوها شود با برنامه ريزي هاي غيرواقع

بينانه، ناكامي هاي مكرر نصيب او مي شود و سرخورده و ناموفق نسبت به هم رديفان خود باقي مي ماند.

و گاهي براي بدست آوردن و نائل شدن به آرزوهايش، به صورت طبيعي نمي تواند برنامه ريزي كند و از برنامه هاي غيرطبيعي كمك مي گيرد و مسير انحرافي خود را آغاز مي كند و انساني كه در بيراهه افتاد هر لحظه و هر روز كه مي گذرد از مسير اصلي و صراط مستقيم فاصله مي گيرد، تا آنكه گرفتار مشكلاتي مانند سرقت و مسائل بدتر از آن مي شود؛ زيرا ويژگي هر انحرافي اين است كه انحرافات بعدي را به دنبال مي آورد، تا آنجا كه آخرت را به كلي فراموش مي كند و سعادت دنيا و آخرت خود را از دست مي دهد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 73

پرسش:

اگر انسان امكان رسيدن به امكانات مادي را داشته باشد آيا آرزوي دراز (طول امل) بد نيست؟

پاسخ:

ما بايد به دو نكته توجه كنيم:

اول اينكه طول املي كه در روايات و دعاها و حتي در قرآن كريم نكوهش شده آيا اين بدين معناست كه انسان در زندگي خودش برنامه ريزي نكند؟ مسلماً بدين معنا نيست بلكه انسان بايد براي زندگي هر روز خودش برنامه داشته باشد و يك برنامه ي كوتاه مدت و بلند مدت (ماهيانه- ساليانه) داشته باشد. يكي از بزرگان و اساتيد (از مراجع تقليد) مي گفتند:

«اگر من 70 سال ديگر زنده باشم، مي دانم اين برنامه ريزي كه كردم چگونه پيش خواهد رفت.»

اين نشان مي دهد كه ما بايد در زندگي «برنامه ريزي» داشته باشيم و از ما خواسته اند كه در كارهاي مان نظم داشته باشيم، برنامه هاي كوتاه مدت و بلند مدت بريزيم كه حتي دقيقه اي از عمرمان هم تلف نشود. پس اگر

آرزو انديشي و خيال بافي را سرزنش كردند به اين معنا نيست كه انسان براي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 74 آينده ي خود برنامه ريزي نداشته باشد. همان طور كه براي كشور برنامه ريزي بلند مدت و كوتاه مدت لازم است در زندگي فردي و خانوادگي هم برنامه ريزي لازم است و همچنين آن برنامه ريزي همراه با خيال بافي نباشد دور از واقعيت و امكانات نباشد، بلكه با توجه به امكانات و استعدادها برنامه ريزي كنيم.

دوم اينكه آيا اگر آرزوانديشي و خيال بافي و طول امل، در آيات و روايات سرزنش شده، بدين معناست كه انسان به دنيا بي توجه باشد و از امكانات دنيوي استفاده نكند؟ قطعاً بدين معنا نيست بلكه از منابع اسلامي استفاده مي شود، كه انسان بايد براي معاش خودش تلاش و برنامه ريزي داشته باشد كه اگر اين تلاش براي معاش نباشد آخرت خوبي هم در انتظار او نيست. چنانچه بيان كرديم تلاش براي به دست آوردن دنيا، خوب است، به شرطي كه دنيا اصل و هدف، قرار نگيرد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 75

روح الهي نااميد نمي شوند.» «2»

به اميد و رحمت الهي «روح» «3» گفته شده يعني از رحمت الهي و اميد به خداوند مأيوس نشويد زيرا يكي از صفات كافران اين است كه از رحمت الهي نااميد مي شوند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 76

اين بسيار مهم است كه «قنوط»، يعني نااميدي از رحمت پرودگار، جزء «گناهان كبيره» شمرده شده است.

شهيد دستغيب- رحمه الله- در كتاب گناهان كبيره اين بحث را مطرح كرده اند كه يكي از گناهان كبيره «نااميدي از رحمت پروردگار» است بلكه از بزرگترين گناهان كبيره است.

از آنچه بيان شد نتيجه مي گيريم كه:

1. انسان غيرمعصوم گاهي به طور طبيعي گرفتار لغزش مي شود؛

2. طبق آيات قرآن انسان نبايد نااميد شود؛

3. بعد از ارتكاب گناه راه توبه و جبران باز است و خدا بسيار توبه پذير است؛

بنابراين انسان نبايد وقتي گناهي انجام داد نااميد و مأيوس شود و به گناهان قبلي اش ادامه دهد بلكه با توبه به آغوش رحمت الهي بازگردد.

زيرا خداوند تواّبِ غفاّرِ رحمنِ رحيمِ است و گويا به بنده ي گناهكار خود چنين پيام مي دهد:

هر چه بودي هر چه كردي

آن گذشت حال بيا

از نو عمل آغاز كن

باب عشق ديگري را باز كن در آيات متعددي از «يأس» ياد شده و در همه ي اين موارد يأس و نااميدي را سرزنش مي كند و در برخي آيات نااميدي و ياس را از ويژگي هاي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 77

كفار مي داند. و از طرفي در آيات فراواني از قرآن، به انسان اميد مي دهد و راه بازگشت را براي انسان گناهكار باز مي داند، و مي فرمايد: اگر از باب توبه وارد

شدي آغوش پروردگار غفور رحيم باز است. يعني خداوند هم مي بخشد (غفور) هم بعد از بخشش مهرباني (رحيم) مي كند.

و مكرر در آيات قرآن با تعابير گوناگون به مومنان وعده ي بهشت مي دهد، وعده ي ملاقات پروردگار مي دهد و قرآن كريم با اين نوع برخورد روح اميد را در زندگي انسان مي دمد و بهداشت رواني افراد را تأمين مي كند. زيرا هنگامي كه انسان به آينده ي خودش و به رحمت پروردگار و به آخرت و بهشت اميدوار باشد، و از آن طرف نااميدي را از خودش دور كند زندگي خويش را داراي هدف و معناي بلند مي يابد و چنين كسي به وادي هاي خطرناكي مثل پوچي ... و احياناً خودكشي ها نمي رسد.

چرا انسان از پروردگار نااميد مي شود؟! هنگامي انسان از لطف و گشايش الهي در كارها نااميد مي شود كه اعتماد به قدرت خدا و رحمت او نداشته باشد. و يا به وعده هاي او اعتماد نداشته باشد، و خود اين عدم اعتماد به قدرت و رحمت الهي در حقيقت نوعي كفرورزي است و لذا فرمود:

«انسان هايي كه كافر هستند از رحمت الهي مأيوس مي شوند.» «1»

چون اعتمادي به قدرت خداوند و وعده هاي الهي، و اميدي به رحمت واسعه ي او ندارند!

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 78

تاريخ اسلام اين اتفاق افتاده كه مشركان و كافران توبه كردند و ايمان آوردند و پيامبر اسلام پذيرفتند. حتي در صدر اسلام بسياري از اصحاب پيامبر مشركاني بودند كه بعداً ايمان آوردند و به اسلام وارد شدند.

اين آيه كه مي فرمايد: «شرك آمرزيده نمي شود» «1» مقصود «شرك بدون توبه» است ولي بقيه ي گناهان را ممكن است خدا بدون توبه هم بيامرزد!

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 79

كوچك تر به دامن گناهان و خطاهاي بزرگ تر مي اندازد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 80

بدنامي را از بين ببرد، و دوباره اطمينان اجتماع و مردم را به خودش جلب نمايد اين چيزي نيست كه توبه آن را به راحتي بردارد. «2»

بنابراين توبه: مجازات هاي قراردادي و الهي را بر مي دارد و در حقيقت در اين بخش از آثار گناه مي كاهد، و حتي گاهي اوقات آنها را به حسنات تبديل مي كند.

اما برخي از آثار و پيامدهاي ديگر مثل «آثار وضعي» را بر نمي دارد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 82

اگر گناه از باب حق الناس باشد مثل سرقت يا فريب در معامله و ... اصلاحش اين است كه مال مردم را برگرداند.

گاهي در گناهان اجتماعي، انسان ضربه اي به آبروي كسي مي زند مثلًا تهمت مي زند، با توبه پيامد گناه خودش را از بين مي برد و عذاب الهي برداشته مي شود، اما آبروي مسلماني از بين رفته و اصلاحش به اين است كه عذرخواهي كند و به مردم اعلام كند كه اين واقعيت نداشته و تهمت بوده است و سعي كند آبروي ريخته شده را باز گرداند.

گاهي اين گناهان اجتماعي، به وسيله ي عذرخواهي و حلاليت طلبيدن قابل جبران است، اين هم اصلاحش به همين است مثلًا در مورد غيبت، هم بايد توبه كرد كه آثار گناهش برداشته شود، هم بايد از آن شخص حلاليت طلبيد و در حقيقت اصلاحش به آن حلاليت طلبيدن است.

اگر گناهان اجتماعي قابل جبران نباشد مثلًا غيبتي كه انجام داده يا ظلمي كه كرده، به شخص مقابل دسترسي ندارد كه از او حلاليت بطلبد، در اين موارد اصلاح بعد از توبه به استغفار است يعني براي آن شخصي كه به او دسترسي ندارد يا الان او را نمي شناسد و مالي را از او برده از جانب او صدقه بدهد و يا براي او استغفار بكند كه در اين موارد اميد است اين «اصلاح بعد از توبه» محسوب شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 84

توبه، مثلًا گناهي كرده كه براي او يك بيماري صعب العلاج بوجود آورده، يا عبادتي مثل نماز انجام نداده و او را از كمال واقعي و آن قرب معنوي بازداشته، كه يقيناً اثر وضعي خودش را خواهد داشت، در اين موقع انسان بايد چه كند آيا صرف توبه كردن از گناه كفايت مي كند يا خير؟

پاسخ:

اين همان «آثار وضعي» است كه گفته شد: ممكن است قابل برداشتن نباشد، مثلًا اگر كسي مرتكب عمل منافي عفت شد و به بيماري هاي تناسلي يا مانند ايدز مبتلا شد، در حقيقت «خود كرده را تدبير نيست». در اين موارد بايد از راه هاي پزشكي و يا موارد ديگر به دنبال اصلاح باشد و اصلاحش به اين است كه به پزشك مراجعه كند و بيماري خودش را بهبود بخشد؛ و به اين صورت نيست كه با يك توبه مشكل حل شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 85

يعني بين او و كسي كه اصلًا گناهي نكرده

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 86

تفاوت است در حقيقت يك عمري از او به گناه تلف شده، و آن عمر به زيانكاري گذشته و قابل جبران نمي باشد.

سرمايه زكف رفت و متاعي نخريديم

ولي در عين حال چه بسا انسان وقتي توبه كرد، با تلاش و اصلاح خودش و عباداتي كه انجام مي دهد، بتواند از آن انساني كه گناه نكرده سبقت بگيرد، و اين بستگي دارد به توبه كننده، كه بعد از توبه تا چه حد تلاش كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 87

تعبير «ظلم و ستم» نسبت به فرزندان، صحيح به نظر نمي رسد. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 88

از اين رو چون احتمال چنين چالشي مي رود قرآن كريم به بيان راهكار آن مي پردازد و مي فرمايد:

«ما به انسان سفارش مي كنيم درباره ي پدر و مادرش بويژه مادر كه دوران بارداري و مشكلات آن و دوران شيردادن را مي گذراند، (آري به او توصيه كرديم:) كه براي من و براي پدر و مادرت شكر به جا آور، كه بازگشت (همه ي شما) به سوي من است.» «1»

يعني جايگاه پدر و مادر آنقدر مهم است كه سپاسگزاري پدر و مادر در كنار سپاسگزاري از خدا مطرح شده است.

در حديثي از امام رضا (ع) وارد شده است كه: «هر كس پدر و مادرش را شكرگزاري نكند و سپاس نگويد شكر خداي را به جاي نياورده است!» «2»

و از پيامبر اكرم (ص) حكايت شده كه فرمودند: «پدر و مادرت را اطاعت كن و به آنها نيكي نما چه زنده باشند و چه از دنيا رفته باشند.» «3» و در حديث ديگري حكايت شده سه بار از پيامبر پرسيدند به چه كسي نيكي كنيم؟ پيامبر فرمودند: «به مادرت!» و بار چهارم فرمودند: «به پدرت!» «4»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 89

و در آيه ي بعد مي فرمايد:

«وَإِن جَاهَدَاكَ عَلَي أَن تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفاً»؛ «1» «اگر پدر و مادر تلاش كردند كه تو را مشرك كنند شركي كه هيچ دليلي ندارد. از پدر و مادر اطاعت نكن»

يعني هيمشه اطاعت پدر و مادر لازم است مگر در موردي كه پدر و

مادر بخواهند انسان را به گناه يا شرك وادار كنند. بلافاصله تذكر مي دهد: پدر و مادري كه مي خواهند تو را مشرك يا گنه كار كنند حق نداري با آنها برخورد نامناسب داشته باشي «وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفاً» يعني در دنيا با آنها به روش پسنديده همراهي و مصاحبت كن و با آنها برخورد نيك داشته باش.

بنابراين ما حق نداريم نسبت به پدر و مادر خودمان تندي كنيم و قرآن بالاترين مرحله را بيان كرده كه اگر پدر و مادر شما را به شرك دعوت كردند شما حق برخورد تند نداري، با اين مطلب تكليف موارد ديگر را روشن كرده است.

و حتي در آيه ي مي فرمايد:

«فَلَا تَقُل لَهُمَا أُفٍّ»؛ «2» «به پدر و مادر اف نگو.»

«اف»: كوچك ترين كلمه اي است كه دلالت بر ناراحتي داشته باشد. بنابراين انسان در برابر پدر و مادر چاره اي جز صبر و بردباري و برخورد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 90

مناسب و نيكو ندارد. و لازم است كه اگر برخورد نامناسبي از پدر و مادر ديد از او خواهش كند كه اين كار را ترك كند. و نبايد با پدر و مادر برخورد نامناسب داشته باشد چون ممكن است به «عاق والدين» برسد كه يكي از گناهان كبيره مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 91

پرسش:

در امر به معروف و نهي از منكر مراتبي داريم، نسبت به پدر و مادر تا چه مراتب را مي شود عملي كرد و كدام را نمي شود؟!

پاسخ:

اولين مرتبه ي امر به معروف و نهي از منكر اين است كه انسان از چيز منكر، بد و گناه به صورت دروني و قلبي ناراحت شود.

مرتبه دوم

اين است كه آثار اين ناراحتي در صورتش ظاهر شود، كه من از اين گناه ناراحتم و از آن گناه استقبال نكند.

مرتبه سوم اين است كه به زبان ابراز كند و با نرم خويي تذكر دهد.

مرتبه چهارم اين است كه عملًا مانع انجام گناه شود.

مرتبه پنجم و ششم كه مي رسد برخوردهاي بالاتر كه در حقيقت نياز به «اذن» حاكم شرع و دادگاه اسلامي دارد.

در مورد پدر و مادر ممكن است بتوانيم صحبتي با آنها بكنيم و يا با هديه ي كتاب يا خواندن آيه ي قرآن يا روايت اهل بيت يا موعظه اي از اوليا خدا و ... به طور غيرمستقيم آنها را متوجه اشتباه خود بكنيم. اما حق نداريم طوري برخورد كنيم كه آنها از دست ما ناراحت شوند، بيشتر بايد سعي كنيم

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 92

با تحمل و اخلاق خوش و احترام «قول ميسور» و روش پسنديده آنها را متوجه كار ناپسند خودشان بكنيم اما اگر در مورد گناه اصرار كردند فقط اطاعت نكنيم.

تعبير جالب قرآن در آيه ي 15 سوره ي لقمان اين است «و ان جاهداك»؛ «و اگر پدر و مادر تلاش كنند كه تو را مشرك كنند» مفسرين مي گويند: مقصود اين است: آنها تلاش مي كنند و اين تلاش آنها هم از روي دلسوزي است گويا مي خواهند سعادت تو را تأمين كنند اما راه را اشتباه كرده اند؛ فكر مي كنند كه سعادت فرزند در گناه و شرك است؛ كه لازم است آرام آرام آنها را متوجه كرد كه اينگونه نيست. ولي فرزند حق توهين ندارد.

نكته:

در آيات سوره ي لقمان و عنكبوت كه در مورد رفتار نيك با پدر و مادر مي باشد

اين مطلب آمده است:

«إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ»؛ «1» «بازگشت شما به سوي من است و شما را از آنچه انجام مي داديد با خبر خواهم ساخت.»

از اين تعبير كه فرزندان را متذكر مي شود كه «من به آنچه عمل مي كنيد شما را خبر مي دهم» بر مي آيد كه: مي تواند از طرفي هشدار نسبت به فرزندان باشد كه روز قيامت و حساب در پيش است؛ پس مراقب رفتار خود با

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 93

پدر و مادر باشيد و از طرفي شايد اشاره به اين نكته باشد كه چون صبر در مقابل برخي اعمال بعضي پدر و مادرها، طاقت فرسا و سخت است، خداوند تلخي آن صبر را با حلاوت نظاره گري خود جبران مي كند و به تعبيري مي فرمايد: «اگر صبر و تحمل، و در مقابل رفتار بد، نيكي كردن، سخت است؛ بدانيد كه من اين رفتار نيك شما را مي بينم و در روز قيامت بر مي شمارم و پاداش مي دهم.»

آري اگر انسان بداند كه خدا مي بيند سختي ها به خاطر خدا شيرين مي شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 94

لازم است.

در موارد مستحب مثل نماز جماعت يا موارد مباح مثل تفريح سالم كه گناهي در آن نيست، در اين موارد اگر پدر و مادر نهي كردند، انسان بايد از پدر و مادر اطاعت كند چون اطاعت از پدر و مادر واجب است و دستور آنان بر امور مستحب و مباح مقدم است. و تنها راهي كه باقي مي ماند اين است كه فرزند دلايل كارش را محترمانه براي آنها بگويد اگر قبول كردند كه بحثي نيست و اگر قبول نكردند همان اطاعت از پدر و مادر براي انسان كمال آفرين تر است از برخي كارهايي كه انسان ممكن است در نظرش مباح و يا مستحب بيايد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 95

لذا وقتي در امور مستحب (مثل زيارت حرم ائمه (ع)) ما اجازه نداريم از آنها سرپيچي كنيم ديگر تكليف بقيه موارد روشن است كه اگر دخالت كردند، فرزند حق ندارد برخورد تند يا توهين آميزي داشته باشد بلكه مي تواند خيلي محترمانه و مؤدبانه از آنها خواهش كند كه اين امور را به من و اگذار كنيد. اگر هم قبول نكردند باز بايد تحمل كرد و حق تندي ندارد.

زيرا رعايت حريم پدر و مادر در اسلام خيلي مهم است، تا حدي كه اگر فرزند بدون اذن پدر و مادر مسافرت رفت آن سفر، سفر معصيت مي شود و نماز در آن سفر، طبق فتواي مراجع محترم كامل مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 96

نسبت به بعضي مقدم مي دارند و بين آنها تبعيض قائل مي شوند چگونه با آنها برخورد كنيم؟!

پاسخ:

در مورد بخشش هايي كه پدر و مادر نسبت به فرزندان دارند لازم است مساوات را رعايت كنند زيرا از لحاظ رواني روحيه ي آنها تضعيف مي شود و ممكن است آثار سوء بدنبال داشته باشد، و حتي انسان اگر بصورت طبيعي يك فرزندش را بيشتر از فرزند ديگرش دوست داشته باشد، اگر اظهار بكند ممكن است حسادت ديگران را برانگيزد و اين به مصلحت هيچكدام نيست.

اما به هر حال فرزند حق ندارد نسبت به پدر و مادر در مقابل اين رفتار اعتراض بكند و برخورد غيرمودبانه داشته باشد، چنانچه بيان شد: حتي اگر آنها به شرك دعوت كنند نبايد پيروي كند ولي فرمود: «صاحبهما في الدنيا معروفا» فرمود با آنها رفتار پسنديده و نيكوئي داشته باشيد. بنابراين انسان حق ندارد با آنها بد رفتاري كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 97

يادآوري:

اين نكته را نيز لازم است فرزندان توجه داشته باشند كه:

با توجه به اختلاف سني و بين فرزندان، نيازهاي آنها هم متفاوت مي شود، لذا پدر و مادرها با توجه به اقتضاي سن فرزندان و سطح تحصيلي آنان به تناسب نياز هر كدام امكاناتي در اختيار آنها قرار مي دهند. لذا بهتر است به جاي واژه «تبعيض» واژه «تفاوت» به كار رود و اگر تفاوت به اين صورت باشد كه ذكر شد، گاهي لازم هم مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 98

پرسش:

آيا پدر و مادر مي توانند ارث دختر و پسر را تغيير بدهند و ديگر اينكه آيا مي توانند وصيت كنند كه به يكي بيشتر و به ديگري كمتر

بدهند؟

پاسخ:

بخش اول پاسخ را به وصيت، سپس به ارث مي پردازيم:

وصيت: آيا پدر و مادر حق دارند وصيت كنند كه اضافه ي بر ارث به كسي داده شود؟ پدر و مادر مي توانند تا از اموال خودشان را بلكه حق هر انساني است تا از اموال خودش را وصيت كند كه در چه راهي مصرف شود. مثلًا در امور خير مصرف شود، و يا اينكه به شخص خاصي داده شود، فرزندش باشد يا غيرفرزندش.

بنابراين، اينكه پدر و مادر يا هر شخص ديگري حق دارند كه وصيت كنند اموالشان را به كسي بدهند اين مورد اختلاف نمي باشد. در سوره ي نساء «1» اين مطلب اشاره شده كه قبل از تقسيم ارث اول بايد وصيت هاي شخص را انجام دهند، كه همان اموال است، و يا اينكه اگر بدهكاري دارد بدهكاريش را بپردازند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 99

ارث: ارث دختر و پسر، ارث پدر و مادر و همچنين ارث همسر از همسر، در قرآن كريم معين شده از جمله در آيه ي 11 از سوره ي نساء مي فرمايد:

«يُوصِيكُمُ اللّهُ فِي أَوْلَادِكُم لِلْذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ»؛ «خداوند به شما سفارش مي كند در تقسيم ارث، به پسر دو برابر دختر بدهيد.»

به عنوان مثال: اگر يك برادر باشد و يك خواهر، دو برابر به پسر مي رسد. حال آيا پدر و مادر مي توانند اين سهم را تغيير دهند مثلًا بگويند دختر برابر پسر ببرد؟ خير اين كار از عهده ي پدر و مادر خارج است و چنين حقي را ندارند چون اين از احكام الهي است همانطوري كه در مورد همسر و پدر و مادر معين شده كه چقدر ارث ببرند و با شرايط

خاصي اين تقسيم ارث آمده و كسي نمي تواند آنها را تغيير بدهد، چون اينها حدود و قوانين الهي است و ما حق تغيير آنها را نداريم. «1»

چنانچه بيان شد هر شخصي حق دارد كه تا اموال خودش را وصيت كند كه مقداري از آن را به فلان فرزندم مثلًا براي خرج تحصيلش بدهيد، يا فرزندي كه نياز به مسكن دارد مبلغي را به او پرداخت نمائيد. ولي همين را هم حق ندارد بيش از وصيت بكند، و اگر بيش از شد مقدار بيشترش صحيح نيست، مگر اين كه بقيه ي وارث ها اجازه بدهند. يا مثلًا فرزندان او اجازه بدهند كه نصف اموالش را در راه خير مصرف كنند. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 100

خلاصه ي بحث:

1. در وصيت نمي شود سهام ارث را تغيير داد.

2. ولي شخصي كه وصيت مي كند مي تواند تا حدود از اموال خودش را براي كارهاي خير، يا براي شخص خاص از فرزند و غيرفرزند وصيت كند.

3. اگر بيشتر از وصيت كرد، منوط به اجازه ي وارثان است و اگر اجازه ندادند، آن مقدار اضافه از وصيت باطل است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 101

حرام! يعني انسان بايد صله ي رحم به جا آورد و نبايد قطع رحم كند و رابطه ي خودش را با پدر و مادر يا خويشاوندان قطع بكند اگر انسان صله ي رحم را ترك كند و طوري باشد كه عرفاً بگويند با خويشاوندان اش قطع رابطه كرده، اين شخص گرفتار گناه كبيره شده است.

نكته ي دوم: برخي افراد صفات بدي دارند، مثلًا اهل غيبت و فتنه گري و ... هستند در مقابل اينگونه افراد، وظيفه ي انسان نهي از منكر است و نهي از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 102

منكر مراتبي دارد، و يك مرتبه اش اين است كه شخص، آثار ناراحتي را در چهره اش نمايان كند، مرتبه ي ديگر اين است كه مثلًا با زبان خوش، و نرم خويي به او تذكر دهد و معايب كارش را يادآوري كند. و همين طور مراتب بالاتر ... بنابراين، انسان بايد امر به معروف و نهي از منكر بكند كه از واجبات، اسلامي است، البته بايد به يك نكته توجه داشت و آن اينكه در جايي كه امر به معروف و نهي از منكر تاثير داشته باشد يا احتمال يك نوع تاثير بدهيم، آنجا امر به معروف لازم است. اما اگر جايي باشد، كه يقيين داريم امر به معروف و نهي از منكر تاثيري نخواهد گذاشت آنجا ديگر اين تكليف از انسان ساقط مي شود، بلكه ممكن است گاهي بدون اينكه تاثير مثبتي داشته باشد موجب فتنه شود.

و برخي اوقات لازم است با اينگونه افراد برخورد منفي شود، مثلًا خويشاوندي كه غيبت مي كند انسان روابطش را با او كاهش دهد، اين خودش نوعي نهي از منكر است. بنابراين مي توانيم بين وظايف شرعي خودمان

و اينكه قطع رحم نكنيم جمع بكنيم بلكه صله رحم بكنيم.

و از طرفي انسان مي تواند، با خويشاوندان خوبش رابطه ي بيشتري داشته باشد، و با خويشاونداني كه صفات بدي دارند، اگر مي تواند آنها را اصلاح بكند، كه اصلاح بكند، اما اگر نمي تواند اصلاح كند روابطش را كاهش بدهد، ولي قطع رابطه در اين موارد باز موجب قطع رحم مي شود، و مشكلات ديگري را براي انسان به وجود مي آورد.

بنابراين چنين نيست كه انسان تنها يك راه داشته باشد، و آن قطع رابطه با اينگونه افراد باشد، بلكه مي تواند با آنها رفت و آمد كند، ولي رفت و آمد و صله ي رحم اندك، و اميد است خود به خود همين كاهش روابط، روي آنها تاثير بگذارد و كم كم آنها متوجه ي رفتار زشت خودشان بشوند و دست از آن رفتارشان بردارند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 103

داشته باشد؟ و اين مسئله، هم بسيار ساده است و هم بسيار مهم. وقتي حكمت هاي رعايت حجاب بيان شود كه در آيات قرآن هم اشاره شده موجب مي شود كه خود خواهران با اشتياق بيشتري به رعايت حجاب بپردازند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 104

در مورد حجاب آياتي در قرآن وجود دارد كه در دو آيه ي آن به اين موضوع توجه ويژه شده است يكي آيه ي 31 نور كه مي فرمايد:

«وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَي جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ»؛ «و به زنان با ايمان بگو: چشم هاي خود را (از نگاه هوس آلود) فرو گيرند، و دامان خويش را حفظ كنند، و زينت خود را- جز آن مقدار كه نمايان است- آشكار ننمايند، و (اطراف) روسري هاي خود را بر سينه ي خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود)، و زينت خود را آشكار نسازند مگر براي شوهرانشان، يا ...»

در اين آيه از يك طرف به خانم ها تأكيد مي كند كه مواظب باشند پاكدامن باشند و چشمشان را مواظبت كنند و از طرفي هم مي فرمايد: مواظب باشيد مواضع زينت و جاهاي تحريك آميز بدن تان را براي نامحرم آشكار نكنيد.

كه البته خانم هاي مؤمن و متقي اين مسائل را رعايت مي كنند و اكثريت خواهران جامعه ما همين طور هستند.

و در ادامه آيه يادآور مي شود كه زينت هاي زن براي چه كساني مي تواند ظاهر شود.

استاد شهيد مطهري در كتاب «مسئله حجاب» بحث مفصلي در مورد اين آيه دارند و نكات دقيق فقهي و تفسيري اين آيه را مورد بحث قرار داده اند.

آيه ي مهم ديگر در مورد

حجاب آيه ي 59 سوره ي احزاب است كه مي فرمايد:

«يَا أَيُّهَا الْنَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلَالبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنَي أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِيماً»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 105

«اي پيامبر به خانم هاي خودت و دختران خودت و زن هاي مومن بگو- يعني اين حكم هم براي خانواده ي پيامبر هم براي زن هاي مومن است- اين چادر يا روسري بلندي كه خانم ها روي سر مي اندازند و لباسشان را به خودشان نزديك كنند، اين كار براي اينكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است؛ (و اگر تاكنون خطا و كوتاهي از آنها سرزده توبه كنند) خدا همواره آمرزنده ي رحيم است.»

به عبارت ديگر مي فرمايد: خانم محترم به صورت نامناسب از خانه خارج نمي شود مثلًا با همان لباس داخل خانه خارج نمي شود بلكه يك لباس اضافي دارد مثل چادر، كه وجه كامل حجاب است يا مثلًا مانتوي بسيار مناسب با روسري بلند، كه وقتي از خانه خارج مي شود كاملًا معلوم است كه اين خانم عفيف و پاكدامن است. و در حقيقت به اين صورت شخصيت خودش را به نمايش مي گذارد.

و ادامه ي آيه مي فرمايد: «ذلِكَ أَدْنَي أَن يُعْرَفْنَ» اين حجاب بهتر و نزديك تر است به اينكه شناخته بشوند، يعني انسان هاي لا ابالي و هرزه و دگر آزاري كه در جامعه وجود دارند و احياناً مزاحم خانم ها مي شوند، اگر خانمي را با حجاب كامل ببينند ديگر طمع نمي ورزند و متوجه مي شوند كه اين زن پاكدامني است. بنابراين آيه مي فرمايد فايده و حكمت رعايت حجاب اين است كه افراد شناخته مي شوند، و كسي ديگر آنها را اذيت نمي كند.

نتيجه گيري:

بنابر آنچه از آيه

بدست مي آيد اگر خانمي حجابش را رعايت كرد، در جامعه به عنوان زني پاكدامن شناخته مي شود و از برخي مشكلات و خطرات

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 106

محفوظ مي شود از اين رو حجاب «محدوديت» نيست بلكه «مصونيت» است و با رعايت حجاب «بهداشت رواني» جامعه تأمين مي شود، و علاوه بر اين كه خود خانم ها از آرامش رواني برخوردار مي شوند براي مردان جامعه هم اين آرامش را به ارمغان مي آورند، و دست و چشم طمع ورزان آلوده را هم كوتاه مي كنند و از طرفي باعث تحكيم خانواده ها مي شود و از تزلزل نظام خانواده جلوگيري مي كند.

بنابراين رعايت حجاب يكي از مسائل مهمي است كه در قرآن مطرح شده و در احاديث نيز بر آن تاكيد شده و روحانيت و غيرروحانيت وظيفه دارند از طريق رسانه هاي مختلف اعم از صدا و سيما و مطبوعات و مساجد، و ... به اين موضوع بپردازند و همچنين بايد مسئولين در مقام قانون گذاري و اجرا به اين موضوع مهم توجه ويژه داشته باشند.

زيرا بخش قابل توجهي از افراد جامعه «حجاب» را رعايت مي كنند و عده اي كه رعايت نمي كنند «بي حجاب» نيستند بلكه «بدحجاب» اند، كه:

برخي ممكن است در شرايط نامناسب خانوادگي و محيط، چنين پرورش يافته اند؛

و برخي از آنها نمي دانند كه «حجاب» از ضروريات اسلام است؛

و بعضي نيز از احكام رعايت حجاب آگاه نيستند؛

و برخي آنها از حكمت ها و فايده هاي آن آگاهي ندارند و رعايت آن را مهم نمي دانند و ...

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 107

بنابراين افراد گناهكار و عصيانگر كه قصد سرپيچي و مخالفت با احكام الهي را دارند، عده ي اندكي هستند.

و چنانچه بيان

شد بقيه ي اينها، علل و انگيزه هاي خاص خود را دارند كه به مرور زمان «اين نوع پوشش» به يك «عادت اجتماعي» براي آنها تبديل شده است.

لذا به نظر مي رسد براي فراگير شدن اين حكم الهي در جامعه به يك پژوهش «جامعه شناختي و روانشناختي» نياز داريم، تا علل و انگيزه ها و چالش ها و راهكارهاي آن كشف شود و با يك برنامه ريزي دقيق در زماني مشخص و بدون عجله، اين موضوع به شكل معقول و مشروع و بدور از «افراط و تفريط» در جامعه نهادينه شود و الگويي باشد براي جوامع ديگر.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 108

مريض در موردش قضاوت

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 109

منفي مي كنند و ممكن است مورد طمع ديگران واقع شود و از راه بي تقوايي چشم به اين خانم بدوزند و پيامدهاي منفي اي به دنبال داشته باشد كه در نهايت خود اين خانم مورد آزار و اذيت واقع مي شود.

اين حداقل فايده و پاداش شخصي است كه با حجاب و عفت در جامعه حضور مي يابد و هر چه اين مراتب حجاب و عفت بيشتر باشد امنيت اجتماعي براي او بيشتر خواهد بود كه قرآن به عنوان يكي از مؤلّفه هاي امنيت اجتماعي براي زنان معرفي كرده است.

- اگر مقصود از پاداش، پاداش دنيوي باشد در اين راستا بايد گفت: حجاب از طرفي موجب مصونيت و امنيت شخص عفيف و با حجاب است و از طرف ديگر باعث تحكيم خانواده و جلوگيري از تزلزل نظام خانواده مي شود كه خود بركات بي شماري براي زن و شوهر و فرزندان و جامعه و ... دارد و اين پاداش كمي نيست.

- و اگر مقصود پاداش اخروي باشد در اين باره در روايتي از پيامبر (ص) حكايت شده كه دو گروه اهل آتش اند يكي از آنها كساني هستند كه حجاب خود را رعايت نمي كنند «كاسيات عاريات» «1» از اين روايت معلوم مي شود كه رعايت حجاب شرط ورود به بهشت است. پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 110

حتي در همان روايت آمده: «بوي بهشت به مشام آنها نخواهد رسيد.» «1»

بنابراين اگر كسي بخواهد به ثواب و بهشت الهي برسد لازم است حجاب و عفت و پاكدامني خود را رعايت كند.

و از طرفي شخص با حجاب، يكي از دستورات الهي را رعايت

كرده و اين جزيي از تقواي عام است كه دستور داده شده؛ زيرا تقوا، حداقل مراتبش اين است كه انسان گناه انجام ندهد، و واجبات الهي را انجام دهد، پاداش چنين شخص با تقوايي بهشت خواهد بود بنابراين از كليات مفاهيم قرآني و روح قرآن برداشت مي شود: افرادي كه حجاب دارند و عفت عمومي را رعايت مي كنند جزء افراد با تقوا هستند، در نتيجه آن پاداش هايي را كه براي افراد با تقوا گفته شده (اگر شرايط ديگر هم رعايت شود) براي آنها خواهد بود. مثل بهشت، راحتي، بخشش گناهان، رستگاري و ... «2»

البته به نظر مي رسد اين پرسش ريشه در اين دارد كه بعضي پنداشته اند: انجام واجبات چون وظيفه ي انسان است «اجر و پاداشي» ندارد، و فقط مستحبات است كه پاداش دارد در حالي كه اينگونه نيست و اگر كسي محرمات را ترك كند و واجبات را انجام دهد و با تقوا باشد، خدا به او پاداش خواهد داد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 111

آري هر اطاعتي از پروردگار، پاداش او را به دنبال دارد، مثلًا كسي كه در راه خدا جهاد مي كند واجبي را انجام مي دهد و در قرآن پاداش عظيمي براي مجاهدان در راه خدا وعده داده شده است. «1»

يادآوري:

البته اين نكته را بايد توجه داشته باشيم كه پاداش هاي الهي لطف خداست نه استحقاق بنده! يعني وظيفه ي عبد و بنده در برابر مولا، اطاعت است ولي مولاي ما اينقدر كريم و مهربان است كه ما با وسايلي كه او در اختيار ما قرار داده، با دست با فكر و با زباني كه او در اختيار ما قرار داده تلاش مي كنيم،

عبادت و اطاعت مي كنيم، و او به ما اجر و پاداش مي دهد و اين نهايت لطف الهي را نسبت به بندگانش نشان مي دهد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 112

فرهنگ ها زنده شده است.

به عنوان مثال «زن» كالايي براي سرمايه داران شده است. اين كه به نام آزادي، زن به كالاي تبليغاتي تبديل شده براي هيچ كس پوشيده نيست.

و همچنين فرهنگ برهنگي در دنيا ترويج مي شود و اينها همان ويژگي هايي است كه در فرهنگ جاهليت عرب وجود داشت، كه دوباره به نوع ديگر و با آب و رنگ جديدي امروزه در برخي از جوامع هويدا شده و روز به روز شأن و منزلت زن را پايين مي آورند. و در حقيقت قرآن هشدار مي دهد: مواظب باشيد كه خانم ها گرفتار، همان جاهليت نشوند، ولو با نام نوين!

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 114

در طول تاريخ بشر اين مسئله سابقه داشته و حتي برخي افراد حرمسرا تشكيل مي دادند مخصوصاً پادشاهان و ثروتمندان.

در حقيقت قرآن كريم با اين مسئله روشمند برخورد كرد و آن را محدود و قانونمند كرد، يعني طوري برنامه ي اسلام و اين قانون بيان شد كه از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 115

تشكيل حرمسراهاي بزرگ و شهوت راني ها جلوگيري شود، ولي از طرف ديگر با شرايط سختي، كه قرار داده شد، براي كساني كه واقعاً نياز دارند يا جامعه اي كه به تعدد زوجات نياز دارد، اين راه را مسدود نكرد لكن شرايطي برايش قرارداد و قانونمندش كرد و فرمود: اگر مي توانيد عدالت را رعايت بكنيد بيش از يك همسر هم اگر كسي انتخاب كند اشكالي ندارد البته شرطش خيلي مشكل است. فرمود كه «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا» اگر مي ترسيد كه عدالت را رعايت نكنيد نه اينكه «عدالت را رعايت نكنيد» وقتي كه شما احتمال مي دهيد و مي ترسيد كه عدالت رعايت نشود حق نداريد يك همسر بيشتر انتخاب كنيد.

حال چه كسي مي تواند بيشتر از يكي انتخاب كند؟ كسي كه نياز دارد؟ مثلًا در جوامع بشري، گاهي اوقات مردها در معرض حوادث قرار مي گيرند. از دنيا مي روند خانم هايي بي سرپرست مي شوند و يا اينكه گفته شده كه طول عمر جنسي زنان كمتر از مردان است، مردان به صورت متوسط طول عمر جنسي آنها زيادتر است بنابراين نياز به ازدواج هاي بيشتري خواهند داشت؛ يا اينكه خانم ها معمولًا عادات ماهيانه دارند كه آميزش جنسي جايز نيست؛ و دوران حمل دارند كه معمولًا 9 ماه طول مي كشد و در اين دوران ممكن است ممنوعيت هاي جنسي باشد؛ و اينها مستلزم اين

است كه برخي از مردان نياز جنسي شان برطرف نشود و نيازمند به ازدواج با همسران ديگر باشند. گاهي اوقات حوادثي اتفاق مي افتد مثل جنگ ها و حوادث مانند آن، و مرداني از دنيا مي روند و تعداد خانم ها زياد مي شود كه در اين موارد تعدد زوجات يك راه حل است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 116

پرسش:

در برخي آيات قرآن «1» مي بينيم كه اين شرطي كه براي عدالت گذاشته اند اصلًا به طور كلي نفي شده يعني گفته شده شما اصلًا نمي توانيد عدالت را در اين زمينه رعايت كنيد؟

پاسخ:

در حقيقت مقصود اين پرسش اين است كه قرآن «تعليق بر محال نموده است»؛ يعني مي خواسته بفرمايد كه اصلًا چنين كاري امكان ندارد كه كسي عدالت را رعايت كند.

البته رعايت عدالت مشكل است ولي محال نمي باشد، يعني ممكن است مرداني عدالت رفتاري ظاهري را بين خانم هايشان رعايت بكنند و شرايط جامعه هم اجازه بدهد و تعدد زوجات ضروري باشد كه در چنين شرايطي اسلام راه را نبسته است.

و مقصود از رعايت عدالت در آيه ي سوم نساء، رعايت حقوق همسران يعني عدالت ظاهري در رفاه و وسايل زندگي است. رفتار شوهر به گونه اي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 117

باشد كه تساوي ظاهري بين اين خانم ها و شئونات آنان كاملًا رعايت شود. البته روشن است كه تساوي در برخي از مسائل اصلًا امكان ندارد. مثلًا تساوي در محبت قلبي از اراده ي انسان خارج است و شايد مقصود آيه ي 129 سوره ي نساء همين مطلب باشد. آري انسان نمي تواند دل خود را طوري تنظيم كند كه محبت قلبي اش به دو نفر كاملًا يكسان باشد، ولي اگر اين عدم

تساوي محبت نسبت به دو همسر تأثيري در زندگي عملي بگذارد و در رفتار او ظاهر شود يعني موجب بشود كه مثلًا براي يكي از اين خانم ها وسائلي بخرد يا رفاهي آماده بكند كه براي ديگري نمي كند اين شوهر از عدالت خارج شده است.

پس در حقيقت در اينجا مقصود از عدالت، تساوي محبت و مانند آن نيست كه امكان عملي ندارد.

اما عدالت هاي رفتاري بين همسران لازم است و همانطور كه روشن است اين كار مشكل مي باشد و چه بسا برخي از مراحلش براي بعضي افراد محال عادي باشد. بنابراين شرايط تعدد زوجات سخت است.

به عبارت ديگر اسلام مسئله ي تعدد زوجات كه در تاريخ بشر سابقه داشته را قانونمند كرده و شرط اين قانون را هم بسيار مشكل كرده، كه تحقق خارجي آن اندك شود؛ ولي در عين حال راه را نبسته است. چون گاهي اوقات در جوامع بشري شرايطي بوجود مي آيد كه تعدد زوجات يك راه حل اجتماعي است كه از فحشا و منكرات جلوگيري مي كند و در حقيقت يكي از راه حل هاي نجات جامعه از بعضي از مشكلات فرهنگي مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 118

آري انسان به صورت طبيعي يك همسر انتخاب مي كند و مرد و زن، كنار هم آرامش پيدا مي كنند همانطور كه قرآن مي فرمايد: «خَلَقَ لَكُم مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا» «1»

خدا همسران را از جنس شما آفريد براي اينكه آرامش پيدا كنيد قرآن زندگي زناشويي را مايه ي بهداشت روان و آرامش و سكون انسان مي داند يعني جواني كه ازدواج مي كند زندگي اش به يك آرامش و بهداشت رواني، مي رسد در مورد خانم ها هم همينگونه است. و اين در

زندگي مشترك

دو نفر تحقق پيدا مي كند.

ولي در يك شرايط استثنائي ممكن است كه مردها چند همسر انتخاب كنند مثل خود پيامبر اكرم (ص) با مطالعه ي زندگي پيامبر مي بينيم كه تعدد زوجات حضرت در يك بخش استثنائي از عمر ايشان بوده و الّا وقتي كه ايشان همسر انتخاب كرد در دوران جواني كه دوران شادابي و نشاط انسان است حضرت خديجه را انتخاب نمود و سال ها در كنار ايشان بود و صاحب تعدادي فرزند شد تا وقتي كه به سوي مدينه هجرت كرد آن وقت شرايط مدينه شرائط خاصي بود گاهي اوقات مسائلي پيش مي آمد كه لازم بود پيامبر از برخي از افراد يا قبائل يا خانم ها دلجويي هايي داشته باشد، برخي از خانم هاي پيامبر اكرم (ص) مثل ام سلمه و حفصه زن هاي بي سرپرست بودند و در محيط مدينه كه تعداد زيادي افراد در اثرحوادث جنگ و امثال آن شهيد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 119

شده يا از دنيا رفته بودند، و زن هاي بي سرپرست زياد شده بودند، تشويق مي كردند كه ازدواج هاي مجدد بشود. به خاطر اينكه اين خانم ها بچه هايشان بي سرپرست نمانند كه مشكلات متعدد آن براي جامعه بر هيچ كس پوشيده نيست، از طرف ديگر گاهي اوقات روابط سياسي پيامبر اكرم (ص) يا هدايايي كه از طرف سران كشورها براي پيامبر، فرستاده مي شد اقتضا مي كرد كه پيامبر اكرم (ص) ازدواج هاي مكرري داشته باشد. همانطور كه ماريه ي قبطيه از طرف پادشاه مصر به همراه جواب نامه ي ايشان هديه فرستاده شد. و پيامبر براي احترام به پادشاه مصر با ماريه ازدواج كرد.

البته اين مقطعي كه پيامبر (ص) ازدواج مجدد كرده اند، حدود 10 سال آخرعمرش در

مدينه است، كه دوران كهولت سن پيامبر (ص) است. يعني دوران شهوت راني نيست، دوران شادابي پيامبر اكرم (ص) يك دوراني بود كه يك خانم بيشتر نداشت آن هم حضرت خديجه بود. بنابراين نتيجه مي گيريم كه تعدد زوجات يك راهكار است براي شرايط خاصي در جامعه، و براي افرادي كه نتوانند به خاطر شرائط ويژه، به يك همسر اكتفا كنند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 120

كند همجنس با همجنس پرواز پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 121

اگر فردي با ايمان و پاك باشد به سراغ افراد آلوده نمي رود، يعني به صورت تكويني و فطري انسان هاي خوب، و مومن به دنبال، همسران پاك و شايسته مي روند.

ناريان مر ناريان را طالبند

نوريان مر نوريان را جاذبند تفسير دوم: اين است كه، اين آيه يك حكم شرعي را بيان مي كند به اين ترتيب كه مؤمنان حق ندارند با افرادي كه مشهور به بدكارگي هستند، قبل از توبه ازدواج كنند، و اين كار بر مؤمنان حرام است. اما اگر، فرد زناكار و بدكار، توبه كند، ازدواج با او براي مؤمنان اشكالي نخواهد داشت.

تفسير دوم، هم موافق شأن نزول، و هم موافق برخي از احاديث اهل بيت است. «1»

در برخي از احاديث از امام باقر و امام صادق (ع)، حكايت شده كه اين آيه در مورد مردان و زناني است كه در عصر پيامبر اكرم (ص) آلوده بودند، و خدا مسلمانان را از ازدواج با آنها منع كرد و اكنون هم مردم مشمول اين قانون هستند، پس هر كس كه مشهور به عمل منافي با عفت شود، و حد زنا بر او جاري شود، سزاوار نيست كه مؤمني با او، ازدواج كند، مگر اينكه توبه كند و توبه اش ثابت شود. «2»

در حديث ديگري از امام باقر (ع) حكايت شده كه، اين آيه در مدينه نازل شده، ولي زن و مرد زناكار را مؤمن نناميد، و فرمود: «الزاني لاينكح الا زانيه»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 122

يعني عنواني كه براي اين افراد آورد عنوان «زاني و زانيه» بود و

مؤمنين را جدا كرد، و فرمود «حُرّم ذلك علي المومنين».

در همين حديث از امام باقر (ع) حكايت شده كه پيامبر فرمود: شخص زناكار، به هنگامي كه مرتكب اين عمل مي شود در حقيقت مؤمن نيست، و نيز شخص سارق به هنگامي كه مشغول دزدي مي شود، مؤمن نيست، چرا كه به هنگام انجام اين عمل، ايمان از او بيرون مي رود، همان طوري كه پيراهن را از تن بيرون مي آورد. «1»

در حقيقت اين روايت اهميت اين موضوع را نشان مي دهد.

نتيجه گيري: به هر ترتيب ما چه تفسير اول چه تفسير دوم آيه را بپذيريم، بين افرادي كه ازدواج كرده اند با افرادي كه ازدواج نكرده اند تفاوتي وجود ندارد و مطلب براي هر دو گروه يكسان است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 123

پرسش:

چرا قرآن ازدواج زنان آلوده و مردان آلوده را سخت گيري كرده است؟

پاسخ:

برخي از حكمت هاي اين دستور عبارتند از:

1. معمولًا افراد آلوده به عمل نامشروع زنا، گرفتار بيماري هاي آميزشي مي شوند، و ازدواج با آنها مومنان پاكدامن را گرفتار برخي از بيماري ها مي كند يا احياناً موجب انتقال آن بيماري و شيوع آن مي شود.

2. همچنين ممنوعيت ازدواج با چنين افرادِ ناپاكي، باعث مي شود كه اين افراد تحريم اجتماعي بشوند و همين موجب مي شود تا تحت فشار رواني در اجتماع قرار بگيرند تا دست از اين كارها بردارند و عفت عمومي، و عفت و پاكدامني خودشان را حفظ كنند.

3. و از طرفي بيان اين حكم باعث مي شود كه افراد ديگر هم، عبرت بگيرند و بدانند اگر دامن خود را آلوده كردند با چنين تحريمي روبرو مي شوند.

يادآوري: البته معلوم است كه حكمت ها و ظرايف معنوي و رواني اين حكم الهي آنقدر

فراوان است كه با اين حكمت هاي مادي و جسمي قابل مقايسه نيست.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 125

«1» براي روشن شدن پاسخ پرسش فوق لازم است كه تفسير آيه فوق را بررسي كنيم تا معنا و مقصود آيه فوق و آيات مشابه روشن شود كه قرآن پلوراليسم را نمي پذيرد.

از اين رو تفسير آيه 62 سوره ي بقره را توضيح مي دهيم:

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَاري وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.

در حقيقت كساني كه (به پيامبر اسلام) ايمان آورده اند، و كساني كه به (آيين) يهود گرويدند و مسيحيان و صابئان (پيرو يحياي پيامبر)، كساني (از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 128

آنان) كه به خدا و روز باز پسين ايمان آوردند، و [كار] شايسته انجام دادند، پس پاداششان نزد پروردگار آنان براي ايشان است؛ و نه هيچ ترسي بر آنان است و نه آنان اندوهگين مي شوند. شأن نزول: برخي از مفسران حكايت كرده اند كه در صدر اسلام پرسشي براي برخي از مسلمانان مطرح شد كه: اگر تنها اسلام راه حق ونجات است پس تكليف نياكان ما چه مي شود؟ آيا آنان به خاطر عدم حضور در زمان پيامبر اسلام (ص) و ايمان نياوردن به او مجازات مي شوند؟ آيه فوق بدين مناسبت نازل شد و اعلام كرد كه هر كس در عصر خويش به پيامبر خويش و كتاب آسماني او ايمان آورده و عمل شايسته انجام داده است اهل نجات است و نگراني ندارد، پس يهوديان و مسيحيان مؤمن و شايسته كردار كه قبل از ظهور پيامبر اسلام زندگي كرده و مرده اند اهل نجات هستند. «1»

نكات و اشارات: 1. مشابه آيه فوق در سوره بقره/ 112 و مائده/ 69 و حج/ 17

آمده است، و اين آيات پاسخي است به كساني كه راه نجات را در پناه نژاد و مليت خاص مي جويند. همانطور كه يهوديان دين و نژاد خود را از ديگران بهتر

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 129

دانسته و بهشت را مخصوص خود مي دانستند، ولي قرآن به آنان پاسخ مي دهد كه راه نجات منحصر در ايمان و عمل شايسته است. و تنها نام مسلمان، يهودي «1» و مسيحي (: نصاري «2») بر خود نهادن موجب سعادت و نجات نمي شود.

2. مفسران قرآن چند تفسير عمده براي آيه فوق ارائه كرده اند:

الف: مقصود آيه ايمان و اعمال شايسته پيروان اديان الهي قبل از اسلام است كه از دنيا رفته اند و موجب نجات آنان خواهد شد همانطور كه در شأن نزول بدان اشاره شد. «3»

ب: مقصود آيه ايمان و اعمال شايسته يهوديان و مسيحيان وصائبان در زمان حاضر است اما منظور ايمان به اسلام و عمل صالح بر طبق دستورات قرآن است يعني اگر آنان محتواي كتاب هاي خويش و بشارت هاي پيامبرانشان در مورد پيامبر اسلام پيروي كنند مسلمان مي شوند و ايمان و عمل صالح آنها پذيرفته خواهد شد. «4»

البته مانعي ندارد كه هر دو معنا مقصود آيه باشد. پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 130

3. ممكن است از آيه فوق استفاده شود كه افرادي همچون اديسون كه پيرو اديان ديگر هستند ولي آگاهي كافي از اسلام ندارند (جاهل قاصرند) وبه بشريت خدمت كرده اند پاداش مناسب عمل خويش را دريافت مي كنند، و يا حداقل از عذاب كفر آنان كاسته مي شود.

4. آيا اين آيه و آيات مشابه آن، بدان معناست كه در عصر حاضر نيز همه پيروان

اديان الهي اهل نجات هستند و تكثر گرائي و پلوراليسم صحيح است؟

پاسخ منفي است چرا كه آيات قرآن همديگر را تفسير مي كند و در آيات ديگر وعده عذاب به غير مسلمانان داده شده است. پس اديان ديگر منسوخ شده و پيروان آنها وظيفه دارند تا در مورد حقانيت اسلام تحقيق كنند تا مسلمان شوند. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 131

برخي مباني و اصول و مسائل اقتصادي مي پردازد و اصل مالكيت زن و مرد را مي پذيرد (نساء/ 32)، معامله را حلال و ربا را حرام اعلام مي كند (بقره/ 275)، مسائل ارث و وصيت و ... را بيان مي كند (نساء/ 2 و 7 و 12 و مائده/ 106 و ...)، وفاي به عقدها را لازم مي شمارد (مائده/ 1)، كم فروشي را سرزنش مي كند (مطففين/ 1 و شعراء/ 181)،

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 133

بر توزيع و تعديل ثروت تاكيد مي ورزد (حشر/ 7) و به تعاون و همكاري راهنمايي مي كند. (مائده/ 2) و ...

تذكر: تعيين و توجه به اين قوانين دخالت در امور دنياي مردم و برخي آنها مستلزم تشكيل حكومت است.

6. قرآن برخي اصول و مباني و مسائل نظام سياسي را طرح مي كند از جمله:

حق قانون گذاري از آن خداست (انعام/ 57 و 62 و يوسف/ 40 و ...)، اطاعت از رهبران الهي لازم است (نساء/ 59)، ولايت و سرپرست مردم را مشخص مي سازد (مائده/ 3 و 55 و 67)، سخن رهبر الهي را فصل الخطاب معرفي مي كند (احزاب/ 6) و اصول سياست خارجي مسلمانان را تعيين مي كند. (نساء/ 141)

تذكر: توجه قرآن به اين امور دخالت در دنياي مردم و زمينه سازي تشكيل حكومت الهي است.

7. حكم جهاد و دفاع و چگونگي برخورد با اسيران و مخالفان در قرآن مطرح شده است كه دخالت مستقيم در امور دنيوي و سياسي- نظامي است (بقره/ 190 و 191 و 216 و حج/ 78 و نساء/ 74 و 95 و برائت/ 5 و انفال/ 65 و ...)

8. تعيين قوانين حقوقي خانواده مثل احكام زناشويي و طلاق و ...

(سوره نساء و نور)

9. تعيين قوانين جزايي و كيفري در مورد قصاص، زنا، سرقت و ... (نور/ 2 و 4 و مائده/ 38 و 33 و ...)

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 134

10. قرآن برخي پيامبران الهي مثل سليمان را داراي مُلك و حكومت معرفي مي كند. (و البته زمينه حكومت براي برخي رسولان الهي فراهم نشد.) (نمل/ 14- 34)

نتيجه: با توجه به آيات فوق و موارد مشابه در قرآن و سنت پيامبر (ص) و امام علي (ع) و حكومت اسلامي آنها، روشن مي شود كه جدايي دين و دنيا و جدايي دين و سياست و حكومت با اسلام ناسازگار است، پس سكولاريسم از منظر قرآن قابل قبول نيست. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 135

هم احتمال حيات وجود دارد.

برخي ديگر از مفسران اين احتمال را نمي پذيرند و مي گويند: مثليت ممكن است معاني ديگري داشته باشد مانند: مثليت در خلقت يا مثليت در جنس آفرينش.

در راستاي احتمال اول روايتي از ائمه (ع) نقل شده به اين مضمون كه:

«همانطور كه شما در شهرهاي زمين زندگي مي كنيد شهرهايي مشابه ديگري هم وجود دارد كه آفريده است.» «1»

اگر اين روايات را با احتمال اول در آيه بپذيريم و بتوانيم قول اول را تقويت كنيم، مي توانيم بگوييم: غير از عالمي كه ما در آن زندگي مي كنيم عالم هاي ديگري هم وجود دارد.

ولي اين نظريه به تحقيق بيشتري نياز دارد و ما در برخي از تحقيقاتي كه داشتيم نتوانستيم اين مسئله را به صورت كامل بپذيريم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 137

«مواضع سمع» يعني جايگاه هاي شنوايي.

4. برخي بر اين باورند كه «سمع» به ضمير «هم» اضافه شده و چون در رديف جمع ها قرار گرفته است خودش بر جمع دلالت مي كند و ديگر لازم نبوده است كه جمع بيايد.

5. عده اي نيز احتمال داده اند به خاطر كوتاهي كلام و ايجاز، و تفنن در عبارت، «سمع» آمده بنابراين اشكالي ندارد كه واژه «سمع» بصورت مفرد و «أبصار» و «قلوب» به صورت جمع آمده است.

حكمت ها و اسرار علمي

برخي از مفسرين براي اين مطلب حكمت ها و اسرار علمي نيز ذكر كرده اند، كه در اينجا مي آوريم:

1. اينكه واژه «سمع»، يعني گوش در قرآن كريم بصورت مفرد آمده، اما چشم به صورت جمع «ابصار» آمده به خاطر اين است كه ادراكات و مشاهدات انسان با چشمش نسبت به مسموعات و چيزهايي كه مي شنود خيلي بيشتر است؛ چرا كه اولًا: امواج صوتي كه قابل استماع است تعدادي نسبتاً محدود است در حالي كه امواج نورهايي كه قابل رويت و ديدن است، از ميليون ها مي گذرد اما امواج صوتي به ده ها هزار مورد مي رسد از اين رو قرآن كريم براي اشاره به اين مطلب، يعني محدوديت قلمرو شنيدني ها، واژه ي «سمع» را مفرد آورده، و براي اشاره به گستردگي قلمرو دريافت هاي قلبي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 139

انسان يا مشاهدات چشمي انسان، واژه ي «قلب» و «بصر» را به صورت جمع آورده است.

2. احتمال ديگر اينكه مُدرك سمع انسان واحد است يعني معمولًا انسان در يك لحظه يك صدا را بيشتر نمي شنود اما در يك لحظه با چشمانش مي تواند دو تا تصوير را ببيند، و يا حتي بيشتر، اما با گوش هايش با اينكه

دو تا گوش دارد اما يك صدا را عملًا بيشتر نمي تواند بشنود؛ بنابراين، سمع را مفرد آورده و چشم را جمع بسته و متعدد آورده كه اشاره كند به اين كه مدرَك انسان ها در مورد سمع و شنيدن يكي است، اما مدرك انسان در مورد ديدني ها، متعدد است.

البته اين دو مطلب علمي اخير در حد دو احتمال است و نمي شود به صورت يقيني به قرآن نسبت داد، ولي به هر حال دو احتمال علمي، زيبايي است كه نسبت به اين واژه ها گفته شده است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 140

شود و در حقيقت اين رمز ورود به آن برنامه است. و همانطور كه رمز را در

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 141

برنامه هاي مختلف، سازنده و مهندس آن با توجه به ويژگي هاي آن قرار مي دهد، در مورد انسان هم مهندس عالم هستي و خالق انسان با توجه به ويژگي ها و نيازهاي جسمي و معنوي او، اين رمزها را قرار داده است كه گاهي اين گره گشايي ها با عدد 7 است، گاهي با 40 مانند مناجات حضرت موسي با خدا «1» و گاهي عدد اذكار 33 است مانند تسبيحات حضرت زهرا (س) است و گاهي در ركعات و چگونگي عبادات تجلي پيدا مي كند كه گاهي حكمت هايي براي اين عبادات و اسرار آن بيان مي شود و گاهي بيان نمي شود.

نكته ي دوم: عدد نوعي ظرف است و اصل آن مضروف عدد است، و مهم اين است كه داخل ظرف عدد 7 چه چيزي ريخته مي شود و اين 7 به چه چيزي تعلق مي گيرد.

به عبارت ديگر خود عدد، «تقدس» يا «نحسي» ندارد و اينكه برخي گمان مي كنند كه مثلًا عدد 13 نحس است يا فلان عدد خوب است اين صحيح نيست. عدد ظرف است و آن چيزي كه داخل اين ظرف ريخته مي شود مهم است اگر آن ذكر خدا باشد، خوب است اگر كار ناروا باشد بد است. مثلًا هفت سين مبنا ندارد عدد 13 و نحوست روز سيزده مبنا ندارد.

نكته ي سوم: اگر به جاي عدد هفت، هر عدد ديگري هم مي آمد همين سؤال مطرح مي شد كه مثلًا چرا عدد 12 يا 15 آمده است؟ و گاهي اين اعداد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 142

براي آزمايش

افراد است كه اين مطلب ريشه ي قرآني دارد كه در آيات 30 و 31 سوره ي مدثر سخن از دوزخ است و خداوند مي فرمايد:

«بر آن نوزده فرشته مأمور و نگهبانند.». «1»

اينجا هم اين سؤال به ذهن مي آيد كه چرا نوزده نگهبان؟ چرا تعدادشان هيجده يا 20 نيست جالب اين است كه خداوند تبارك و تعالي در ادامه ي آيه پاسخ همين سوال را مي دهد و مي فرمايد:

«مأموران آتش را جز ملائكه قرار نداديم، و تعداد آنها را كه نوزده قرار داديم اين نيست مگر براي آزمايش كساني كه كافر شدند و براي كساني كه صاحب كتاب هستند تا يقين پيدا كنند و كساني كه مؤمنند ايمانشان اضافه شود.» «2»

در حقيقت يك نوع تطبيق است كه مثلًا در كتاب هاي آسماني قبلي آمده، كه چنين خبري توسط پيامبر آخرالزمان بيان مي شود، آن وقت اهل كتاب يقيين پيدا بكنند، و مؤمنين ايمانشان اضافه شود و اين امتحاني باشد براي كساني كه كفر ورزيدند.

بنابراين چنانچه در آيه آمده، گاهي اعداد مايه ي «فتنه» و آزمايش افراد بوده كه معلوم شود چه كساني در مورد اين اعداد به مجادله مي پردازند و انكار مي كنند، يا اگر مي پذيرند روح تسليم آنها تا چه حد است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 143

مسجد ضرار است كه عده اي از منافقين مدينه در مقابل مسجد پيامبر اكرم (ص) مسجدي بنا كردند كه پايگاه منافقين باشد و برخي هم احتمال داده اند كه با دشمنان بيروني اسلام مثل مسيحي هاي روم در ارتباط بودند، به هر حال اين مسجد پايگاهي شد در مقابل پايگاه اصلي اسلام، كه مسجد پيامبر اكرم (ص) بود.

در آيه ي 107 و 108 ويژگي هاي اين دو مسجد و افرادش را بيان مي كند و در آيه ي 109 كه مورد بحث ماست اين دو مسجد را مقايسه مي كند و مي فرمايد:

«آيا كسي كه بنيانش را بر تقوي مي نهد و كارش را براساس تقوي انجام مي دهد و دنبال رضوان و رضايت و خشنودي خداوند است اين بهتر است. [يعني كساني كه مسجد پيامبر را ساختند.] يا كساني كه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 144

بنيانشان بر لبه هاي پرتگاه جهنم است، در حالي كه در آن سقوط مي كنند و خداوند ستمكاران را هدايت نمي كند.» «1»

در اين آيه چند كلمه وجود دارد كه موجب اين پرسش شده است كه عبارتند از:

«بُنْيَانَهُ عَلَي شَفا جُرُفٍ هَارٍ»؛ «بنيان» به معناي ساختمان؛ و «شَفا» به معناي لبه ي چيزي است؛ و «جُرُف» كنار نهر آب يا چاه را مي گويند كه زير آن را خالي كرده باشند؛ و «هار» به معناي شخص يا ساختمان سستي است كه در حال سقوط است.

يعني نفاق و منافقان، ظاهري زيبا دارند اما محتوي و بنيان آنها سست است و در حال سقوط است در حقيقت اينجا يك تشبيه روشني شده به اينكه:

كار بي ثبات منافقين مثل كسي است كه در لب پرتگاهي ايستاده و زير پايش خالي شده و به

زودي سقوط مي كند. كه اشاره به جريان مسجد ضرار است و افرادي كه بنيان كارشان براساس تقوا است در حقيقت جاي پاي محكمي دارند و براساس «رضايت الهي» و تقوا كارشان را انجام مي دهند. آن يكي در جهنم سقوط مي كند و آن يكي نجات پيدا مي كند و سعادتمند مي شود. چنانچه معلوم است اين آيه تشبيه و مقايسه اي، بين مؤمنان و منافقان كرده است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 145

بنابر آنچه گذشت، اين آيه، از لحاظ تفسيري به جرياني مثل 11 سپتامبر ارتباطي ندارد، كه برخي گفته اند: خياباني كه اين اتفاق در آن افتاده از لحاظ اسم شبيه بوده به «جُرُفٍ هَارٍ» «1»

و برخي براي تاييد گفته اند: آيه ي «109» كه دو عدد كشيده دارد «1» و «9» شبيه برج هاي دوقلو مي باشد.

به نظر مي رسد اينها نوعي برداشت هاي شخصي و تشبيهاتي مي باشد كه دليلي برايش نداريم ما آيات قرآن را نمي توانيم براساس نظر شخصي و برداشت شخصي خودمان تفسير بكنيم و گرنه «تفسير به رأي» مي شود و تفسير به راي حرام است و در روايات متعددي از شيعه و اهل سنت وعده ي آتش بر آن داده شده است.

بنابراين نمي توانيم بدون دليل عقلي يا نقلي آيات قرآن را تفسير كنيم. و حق نداريم به علت تشابه لفظي بدون اينكه معناي «لغت» ما را ياري كند و يا روايتي در اينجا باشد يا آيه ي ديگري آن را تفسير كند، يا دليل علمي يا عقلي قطعي آن را حمايت كند، چيزي را به قرآن نسبت بدهيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 146

آيه 109 سوره ي توبه دارد؟ آيا مي شود گفت: بنيان كفر بنياني است كه شامل اين آيه نيز مي شود كه «أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَي شَفا جُرُفٍ هَارٍ» مي باشد؟

پاسخ:

چنانچه بيان شد سياق اين آيات در مورد منافقين است، البته به نحوي مي توانيم بگوييم: جريان نفاق در درون خودش كفر را نيز دارد چنانچه از بعضي از آيات هم استفاده مي شود. بنابراين، كفار هم جزء كساني هستند كه بنيانشان براساس ساختمان هاي بسيار سستي است كه گويا زندگي شان را براساس بنيانهاي سستي نهادند كه بر لب پرتگاه دوزخ هستند.

بنابراين اين افراد از نظر شاكله ي فكري و اعتقادات و اعمال و رفتار مي توانند يكي از مصاديق آيه باشند.

ولي اين نوع مصداق يابي است كه روش خاص خود را دارد كه بايد مواظب بود انسان دچار تفسير به رأي نشود؛ و نمي توان از آن باب كه واژه هايي به طور تصادفي با هم شباهت داشته باشند، يا اعدادي از نظر شكلي شبيه هم باشند، دستمايه اي براي تفسير قرآن قرار گيرد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 147

در معرض خطر او قرار داريم.

ولي در قرآن كريم «شيطان» گاهي اعم از «ابليس» است لذا در سوره ي ناس مي فرمايد: «الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّهِ وَالنَّاسِ»؛ «كساني كه وسوسه مي كنند برخي از جنيان هستند و برخي از انسان ها هستند.» و در رواياتي ذيل اين آيه وارد شده كه «براي دل هر مومني دو

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 148

گوش هست (دو راه انتقال اطلاعات و الهام است) كه يكي را فرشته الهام مي كند، و ديگري را شيطان الهام و وسوسه مي كند.»

از اين رو اين وسوسه گر ممكن است از جنس انسان ها باشد و ممكن است از جنس شيطان ها باشد.

نتيجه: ابليس يكي از شياطين است و شيطان، اعم از جن و انسان است.

شيطان در آينه ي قرآن:

كه ابليس خودش از نوع جن بود.

قرآن كريم در مورد شيطان تعبيرات بسيار تندي دارد و صريحاً اعلام مي كند كه:

«إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً»؛ «1» «شيطان دشمن شماست، شما هم او را دشمن خود بگيريد.»

و در جاي جاي قرآن خطرات شيطان را براي انسان گوشزد مي كند زيرا اگر بخواهيم با چنين دشمني مبارزه كنيم حتماً بايد او را بشناسيم و از اسرار كار او با خبر شويم تا در مبارزه موفق شويم لذا براي بدست آوردن اين شناخت قرآن كريم شيطان را در آيات متعددي براي انسان چنين معرفي مي كند:

- شيطان دشمن آشكار شماست. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 149

- شيطان دوست و همنشين بدي است. «1»

- شيطان آدم و حوا را فريب داد و موجب لغزش آنها شد و آنها را بيرون كرد. «2»

- شيطان (به هنگام انفاق) وعده ي فقر

به شما مي دهد و شما را از آن مي ترساند. «3»

- شيطان به فحشا (و زشتي ها) دستور مي دهد. «4»

- رباخواري را قرآن، نتيجه ي ارتباط با شيطان مي داند. «5»

- شيطان خواهان گمراهي انسان است و تلاش مي كند تا انسان را به گمراهي و بيراهه هاي دور دستي بيفكند. «6»

- هر كسي شيطان را وليّ خود برگزيند، دچار زيانكاري آشكاري مي شود.» - شيطان فريبكارانه به انسان وعده مي دهد، و آرزو انديشي انسان را تقويت مي كند او را به سوي آرزوهاي دور و دراز و غيرواقعي و سرگرم كننده سوق مي دهد. «8» پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 150

- قرآن شراب خواري و قمار بازي را از وسائل و دام هاي شيطاني معرفي مي كند «1» و مي فرمايد: «شيطان مي خواهد به وسيله ي شراب و قمار، در ميان شما عداوت و كينه ايجاد كند و شما را از ياد خدا و نماز باز دارد.» «2»

- شيطان برخي چيزها را براي انسان زينت مي دهد و كارهاي بد و ناپسند را در نظر انسان نيكو جلوه مي دهد. «3»

- شيطان يكي از عوامل فراموشي ياد خداست و حتي عامل فراموشي خود انسان است. «4»

- شيطان وسوسه گر پنهان است. «5»

- شيطان مي خواهد انسان را خوار كند. «6»

- شيطان مانع راه خداست. «7»

- شيطان انسان را به سوي آتش فرا مي خواند. «8»

- شيطان انسان را به سوي كفر مي كشد. «9»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 151

- و يكي ديگراز دام هاي شيطان اسراف كاري است و اسرافكاران برادران شيطان هستند. «1»

يكي از فضلا به نام دكتر «فتح الله نجارزاده» كتابي را تحت عنوان «جنگ بي پايان» نوشته كه نبرد انسان با شيطان را كه در آيات متعدد

قرآن مطرح شده جمع آوري و تحليل نموده است كه كتاب بسيار مفيد و ارزنده اي است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 152

حالت و چگونگي انسان نظردارد كه در يك جمع بندي به انسان مي فرمايد: اين شيطان دشمن پيچيده و خطرناكي است كه از راه هاي مختلف سعي در نفوذ دارد و بايد انسان در رويارويي با او به خدا پناه ببرد. «6»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 154

3. ياد خدا:

قرآن كريم مي فرمايد:

«إنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا»؛ «1»

«انسان هاي با تقوا هنگامي كه گرفتار وسوسه هاي شيطان شوند، به ياد (خدا و پاداش و كيفر او) مي افتند و (در پرتو ياد او، راه حق را مي بينند و) ناگهان بينا مي گردند.»

خداوند در اين آيه به ما آموزش مي دهد كه افراد با تقوا وقتي شيطان به آنها نزديك مي شود، گويا آژير خطري به صدا در مي آيد. مثلًا اتومبيلي كه دزدگير دارد وقتي دزدي نزديك او بشود و قصد سوئي داشته باشد اولين حركاتي را كه داشته باشد آژير خطر به صدا در مي آيد و چراغ ها روشن مي شود آن وقت دزد ناكام مي ماند.

انسان هاي با تقوا هم به هنگام وسوسه ي شيطان به ياد خدا مي افتند و با ياد خدا دل آنها روشن مي شود و در پرتو روشني دل، خطر شيطان را درك مي كنند و شيطان را ناكام مي گذارند.

در حقيقت انسان بايد اين آمادگي را داشته باشد كه هر گاه شياطين به او نزديك شدند به ياد خدا بيفتد و درون خودش را با ياد خدا روشن كند تا عرصه بر شيطان تنگ شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 155

4. شناسايي سياست گام به گام شيطان:

خداوند متعال در سوره ي بقره آيه ي 208 مي فرمايد:

«وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيَطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ»؛ «از گام هاي

شيطان پيروي نكنيد كه او دشمن آشكار شماست!»

يعني شيطان برنامه هايش را مرحله به مرحله و گام به گام به پيش مي برد؛ بايد از همان گام اول از او پيروي نكرد.

به عنوان مثال: ممكن است اول انسان را با شخصي ناباب دوست كند و در گام بعدي به يك مجلس نامناسب بكشد، بعد دوستان ناباب و كم كم انحرافات بزرگ تر پيش مي آيد تا انسان را به سقوط بكشد. در حالي كه روز اول اصلًا فكر نمي كرد روزي دچار چنين انحراف بزرگي بشود و به خود مطمئن بود ولي سياست گام به گام شيطان يكي يكي خطهاي قرمز را رد كرد تا به اينجا رسيد كه غيرقابل جبران يا جبران آن سخت مي شود.

لذا جاي تعجب نيست كه قرآن هشدار مي دهد مواظب باشيد شيطان پرست نشويد. «1» چطور ممكن است؟! آري انساني كه گام به گام به دستورات شيطان عمل كرد به جايي مي رسد كه هر دستوري به او مي دهد بدون چون و چرا انجام مي دهد. يعني انسان به طوري پيرو شيطان مي شود كه گويا او را

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 156

«اله» و «معبود» خود انتخاب كرده و هرچه او مي گويد گوش مي دهد و جامه ي عمل مي پوشاند آري اين است نتيجه ي نهائي پيروي كردن از گام هاي اول شيطان.

5. غني سازي اوقات فراغت:

انسان بايد ميدان جولان را از شيطان بگيرد؛ اگر مي بينيم شيطان به هنگام خلوت بيشتر ما را وسوسه مي كند يا به هنگام بي كاري بيشتر به سراغ ما مي آيد، راه درمان را زود انتخاب كنيم و سعي كنيم كمتر در مكان هاي خلوت تنها باشيم؛ و از طرفي اوقات بي كاري خود را به مطالعه يا

مشغول كار شدن و يا ... غني سازي كنيم.

نتيجه گيري:

از آنچه گذشت به دست مي آيد كه شيطان دشمن قطعي انسان است و قسم خورده كه او را به گمراهي بكشد لذا در اين مسير بايد با دو بال در آسمان معنويت پرواز كنيم و آنقدر بالا برويم تا دست او به ما نرسد.

بال اول: پناه بردن به خداست و از او استمداد جستن و اينكه با ياد خدا دل را روشن كنيم و با توكل بر خدا عرصه را بر او تنگ كنيم.

بال دوم: اين است كه بعد از تكيه بر خدا با اراده و آگاهي خود از گام هاي حساب شده ي شيطان پيروي نكنيم.

و در پايان با ذكر خدا ميدان جولان را از او بگيريم و چه ذكري بالاتر از «تلاوت قرآن» و خواندن «نماز» و عشق بازي با «اهل بيت» كه زينت و مايه ي حيات اوقات فراغت است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 157

مي كند به رانده شدن شيطان. چه كرد شيطان كه از درگاه الهي رانده شد؟ «شيطان» در مقابل آدم (ع) تكبر ورزيد و سجده نكرد او نژادپرست بود مي گفت: «من از آتش خلق شدم انسان از خاك خلق شده است» و به مقام انسان حسادت ورزيد. و بعد از اين همه سرپيچي باز توبه نكرد و به دشمني خود ادامه داد و آدم را فريب داد تا از بهشت اخراج

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 158

شد. حال خداوند مي فرمايد: وقتي مي خواهيد قرآن بخوانيد از اين شيطان رانده شده پرهيز كن و به خدا پناه ببر و اين پيام را هم براي ما دارد كه شيطاني كه تكبر ورزيد و از فرمان من سرپيچي كرد مواظب باشيد كه شما اينگونه نباشيد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 159

پرسش:

چرا به هنگام قرآن خواندن بايد به خدا پناه ببريم؟

پاسخ:

آيه خطاب به پيامبر مي فرمايد: «و اذا قرأت» يعني «وقتي تو [: پيامبر] قرآن مي خواني به خدا پناه ببر.» در اين آيه به پيامبر اكرم خطاب شده، ولي مقصود همه ي انسان ها مي باشند و اين درس و آموزه اي است براي همه ي انسان ها، كه وقتي مي خواهيد قرآن بخوانيد به خدا پناه ببريد چرا به خدا پناه ببريم؟! به خاطر اينكه با اين پناه بردن توجه به خدا را در نفس خود بيشتر كنيم، كه از برخي از هوس ها، تكبرها، نژادپرستي ها، انحرافاتي كه شيطان در دامش افتاد ما دچارش نشويم به عبارت ديگر آن تكبر و حسد و هواهاي نفساني، كه شيطان داشت هر كسي كه داشته باشد مانع فهم قرآن مي شود. لذا با پناه بردن به خدا

و توجه بيشتر مي توانيم شناخت بهتري از قرآن پيدا بكنيم و تدبر و تفكر ما ديگر مانعي نخواهد داشت، فهم حقايق قرآن ديگر مانعي نخواهد داشت و از وسوسه هاي ويرانگر شيطان هم در امان مي مانيم و در نتيجه پرده و حجابي ميان ما و قرآن قرار نمي گيرد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 160

چرا كه اگراين حالت توجه و پناهندگي به خدا نباشد و شيطان در مقام «قرائت قرآن» حضور بيابد حضور قلب نداريم، و از قرآن بهره ي كافي نمي بريم و در مقام «فهم و درك قرآن» نيز با حضور شيطان، پرده و حجابي ايجاد مي شود و ممكن است به انحرافي مثل «تفسير به رأي» دچار شويم و در دامي كه شيطان افتاد ما نيز گرفتار شويم.

پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 162

«إِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ»؛ «1»

«من اين مريم را و فرزندان و نسل حضرت مريم را [كه عيسي باشد] از شيطان رجيم به تو پناه مي دهم.»

در حقيقت وقتي فرزندي از او متولد مي شود اين فرزند را از شر شيطان رجيم به خدا مي سپارد و نقل اين مطلب براي ما از قرآن به اين منظور است كه ما هم آموزش ببينيم و فرزندانمان را به خدا بسپاريم و از شر شيطان ها و توطئه ها و دام هاي شيطاني به خدا پناه ببريم. بنابراين اين موضوع مخصوص قرآن نمي باشد. و در تمام زندگي، انسان بايد توجه به خدا داشته باشد و به او تكيه كند زيرا در آيه ي بعدش مي فرمايد:

«إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَي رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»؛ «2»

«چرا كه او [شيطان ، بر كساني كه ايمان دارند و بر پروردگارشان توكل دارند تسلطي ندارد.»

آري در آيه ي قبل فرمود: وقتي كه قرآن مي خوانيد از شر شيطان رانده شده به خدا پناه ببريد و در آيه ي بعد علت اين مطلب را بيان مي كند كه چرا به خدا پناه ببريم به خاطراينكه شيطان بر كساني كه ايمان مي آورند و بر پروردگارشان توكل و تكيه مي كنند، تسلط نخواهد داشت. پس كسي كه به

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 163

خدا پناه مي برد در حقيقت هم به خدا ايمان دارد و هم به خداوند تكيه و توكل مي كند و در نتيجه شيطان ديگر بر چنين انساني تسلطي نخواهد داشت.

زيرا سلطه ي شيطان بر كساني است كه يا ايمان ندارند و يا بر خداوند توكل نمي كنند و با خداوند

ارتباط برقرار نمي كنند؛ و به عبارت ديگر به خداوند پناه نمي برند.

و يا كسي به طرف دوستي شيطان رفت و پيرو شيطان شد، اين شخص تحت تسلط شيطان قرار خواهد گرفت.

نتيجه گيري:

جمع بندي اين سه آيه چنين مي شود:

- در آيه ي اول فرمود: از شر شيطان رانده شده به خدا پناه ببريد. «1»

- در آيه ي دوم فرمود: اگر شما ايمان بياوريد و تكيه و توكل بر خداوند كنيد شيطان نمي تواند بر شما مسلط شود به همين دليل به خدا پناه ببريد. «2»

- و در آيه ي سوم فرمود: شيطان بر كسي مسلط مي شود كه از او پيروي بكند او را به دوستي و سرپرستي بگيرد و از دايره ي ايمان خارج شود. «3» به آن اميد كه گفتن «أعوذ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» به هنگام قرائت قرآن مقدمه اي باشد براي پناه بردن به خدا در همه ي كارهايمان هم در «قول» هم در «عقيده» و هم در «عمل».

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 165

قسمت هايي از اين داستان را كه آموزنده است نقل مي كند و از آن نتيجه گيري مي كند.

قرآن كريم چنين كرده، چون هدفش تربيت بوده، گاهي اوقات از برخورد موسي (ع) با فرعون سخن مي گويد؛ گاهي از برخورد موسي با شعيب پيامبر و ازدواجش با دختر شعيب در سوره ي قصص سخن مي گويد، گاهي از

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 166

بهانه جويي هاي بني اسرائيل در سوره ي بقره سخن مي گويد، و از اين موارد نتيجه گيري مي كند.

به عبارت ديگر، قرآن كريم، در هر سوره اي از يك زاويه به داستان موسي و فرعون نگاه كرده، و در همان رابطه هم، نتايجي گرفته كه آن نتايج متفاوت است و به مناسبت در سرنوشت مسلمان ها تاثيرگذار بوده است.

در بخش دوم پرسش آمده چرا مثل داستان حضرت يوسف يكجا نيامده است؟

در پاسخ بايد گفت: آري اكثر داستان حضرت يوسف در سوره ي يوسف آمده ولي اينطور نيست كه همه ي مطالب مربوط به حضرت يوسف (ع) در سوره ي يوسف آمده باشد، بلكه در سوره ي انعام آيه ي 84 و سوره ي غافر آيه ي 34 نيز در مورد حضرت يوسف (ع) سخن گفته شده است.

بنابراين اولًا اين طور نيست كه همه ي مطالب مربوط به حضرت يوسف (ع) در يك سوره آمده باشد.

و از طرفي همه ي حوادث زندگي حضرت موسي هم در قرآن نيامده بلكه بخشي از آن آمده است.

ثانياً ممكن است كه داستان حضرت يوسف يك پيوستگي خاصي داشته و قرآن كريم از آن پيوستگي نتايج ويژه اي را دنبال كرده از اين رو به صورت يكجا نقل كرده. يعني همان انگيزه ي هدايت و تربيت قرآن، اينجا اقتضا كرده كه مطلب را به طور پيوسته نقل كند.

پرسش و پاسخ هاي

قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 167

پرسش:

چند مثال از مواردي كه خداوند داستان ها را به صورت قطعه قطعه بيان كرده، و از آنها نتايجي خاص را دنبال كرده بيان بفرماييد؟

پاسخ:

به عنوان مثال در سوره ي بقره از آيه ي 30 به بعد مباحث مربوط به حضرت آدم (ع) و سجده ي فرشتگان را مطرح مي كند؛ از آيه 39 گفتار فرشتگان را مطرح مي كند كه چرا خليفه اي قرار مي دهي كه در زمين فساد كند؛ بعد داستان عرضه ي اسماء نقل شده؛ در ادامه سجده ي فرشتگان و سجده نكردن ابليس مطرح مي شود؛ و بالاخره داستان خروج و هبوط حضرت آدم (ع) از بهشت نقل مي شود.

همين داستان در سوره ي اعراف از آيه ي 11 به بعد آمده ولي آنجا داستان سجده ي فرشتگان و سركشي آدم خيلي مختصر، در آيه ي 11 مطرح شده، و از آيه ي 12 به بعد به اين بحث مي پردازد كه چرا شيطان سجده نكرد؟ و در ادامه بحث برتري جوئي شيطان، و در حقيقت اينكه شيطان نژاد پرست بود كه گفت: «مرا از آتش آفريدي و آدم را از خاك آفريدي من از او برترم» «1» و

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 168

بعد اينكه ابليس از درگاه الهي بخاطر اين تكبر و نژادپرستي رانده شد، و گفت كه تا روز قيامت من در راه مستقيم الهي مي مانم، و انسان ها را فريب مي دهم.

همانطور كه ملاحظه مي شود بيشتر بحث در اينجا در رابطه با شيطان و تكبر شيطان است، و از آن طرف معرفي شيطان و اينكه شيطان اقواگري و وسوسه گري مي كند و انسان ها را فريب مي دهد و منحرف مي سازد.

در حقيقت عناصر اصلي داستان واحد است ولي از دو

ديدگاه و دو دريچه ي متفاوت به داستان نظاره شده كه هر كدام اهداف ويژه ي خود را دنبال مي كند.

مثالي ديگر: داستان حضرت موسي از آيه ي 40 سوره ي بقره شروع مي شود و در اين آيات به برخورد بني اسرائيل با حضرت موسي مي پردازد و بيشتر به بهانه جويي هاي بني اسرائيل، و گوساله پرستي بني اسرائيل مي پردازد.

و همين داستان حضرت موسي (ع) در سوره ي طه آيه ي 9 به بعد نيز آمده ولي در اين آيات برانگيخته شدن حضرت موسي (ع) به نبوت و ماجراهايي كه در پي آن مي آيد و انتخاب شدن هارون به وزيري او و برخورد آنها با فرعون و معرفي معجزات حضرت موسي (ع) مطرح مي شود.

لذا مي بينيم كه به داستان حضرت موسي پرداخته شده ولي از دو زاويه ي متفاوت. و جالب اينكه در سوره ي قصص داستان حضرت موسي از تولد تا رشد در كاخ فرعون و جواني و مبارزات او و خروج از شهر و آشنايي او با حضرت شعيب و ... همه اين مجموعه به دنبال هم مطرح شده است كه اهداف تربيتي خود را دنبال مي كند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 169

در عصر كورش زندگي مي كردند و به سرزمين هاي ايران نيز هجوم آوردند كه با اتحاد حكومت «ماد» و «فارس» شكست خوردند و حتي مردم «قفقاز» از «كورش» خواستند كه در مقابل اينها سدّي بنا كند. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 170

در قرآن آمده كه «ذو القرنين» در آنجا سدّي آهنين بنا كرد تا مردم آن منطقه از شرّ «يأجوج و مأجوج» در امان باشند. «1»

در آيه ي 94 سوره ي كهف مي فرمايد:

«قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَلَي أَن تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدّاً»؛ « (آنها به او) گفتند: اي ذوالقرنين! يأجوج و مأجوج در اين سرزمين فساد مي كنند آيا ممكن است ما هزينه اي براي تو قرار دهيم كه ميان ما و آنها سدي ايجاد كني.»

و در آيه ي 96 و 97 مي فرمايد:

« (ذوالقرنين گفت:) قطعات بزرگ آهن برايم بياوريد (و آنها را روي هم بچينيد) تا وقتي كه كاملًا ميان دو كوه را بپوشانيد، (او) گفت: (در اطراف آن آتش افروزيد، و) در آن بدميد. (آنها دميدند) تا قطعات آهن را سرخ و گداخته كرد، گفت: اكنون مس مذاب برايم بياوريد تا بر روي آن بريزم.

(سرانجام چنان سد نيرومندي ساخت) كه آنها [: طايفه ي يأجوج و مأجوج قادر نبودند از آن بالا روند؛ و نمي توانستند نقبي در آن ايجاد كنند.»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 171

جنس يأجوج و مأجوج و زمان خروج آنها

آن چيزي كه از ظاهر قرآن استفاده مي شود اين است كه اينها، از جنس غيرانسان شمرده نشدند بنابراين دليلي نداريم كه اينها را از جنيان بدانيم؛ بلكه آنچه

از روايات و نظر مفسرين به دست مي آيد آنها قومي وحشي بودند كه ديگران را اذيت مي كردند، و در آن موقع سركوب شده اند.

در مورد قيام آنها در سوره ي انبياء آيه ي 96 مي فرمايد:

«تا آن زمان كه «يأجوج و مأجوج» گشوده شوند و آنها از هر محل مرتفعي به سرعت عبور كنند.»

«آيا منظور از گشوده شدن اين دو طايفه، شكسته شدن سد آنها و نفوذشان از اين طريق به مناطق ديگر جهان است؟ يا منظور نفوذ آنها به طور كلي در كره ي زمين از هر سو و هر ناحيه مي باشد؟ آيه ي فوق صريحاً در اين باره سخن نگفته، تنها از انتشار و پراكندگي آنها در كره ي زمين به عنوان يك نشانه ي پايان جهان و مقدمه ي رستاخيز و قيامت ياد كرده است.» «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 172

مسلمان ها به طرف بيت المقدس نماز بخوانند كه در حقيقت يكي از مساجد مهم و قبله ي بسياري از اديان الهي است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 173

ولي هنگامي كه مسلمان ها به مدينه هجرت كردند و حكومت اسلامي تشكيل داده شد و صفوف آنها از مشركان و يهوديان و مسيحيان جدا شد و به عنوان يك ملت ممتاز و مشخصي، مطرح شدند و ديگر احتمال اين نبود كه كسي فكر بكند كه اينها، بت پرست هستند، دستور داده شد كه به سوي كعبه نماز بگذارند.

قرآن كريم در سوره ي بقره اين مطلب را به عنوان يك آزمايش مطرح مي كند و مي فرمايد:

«... و ما آن قبله اي را كه قبلًا بر آن بودي، تنها براي اين قرار داديم كه افرادي كه از پيامبر پيروي مي كنند، از آنها كه به عقب باز مي گردند مشخص شوند. و مسلماً اين حكم جز بر كساني كه خداوند آنها را هدايت كرده، دشوار بود. (اين را نيز بدانيد كه نمازهاي شما در برابر قبله ي سابق، صحيح بوده است؛) و خدا هرگز ايمان [: نماز] شما را ضايع نمي گرداند زيرا خداوند، نسبت به مردم، رحيم و مهربان است.» «1»

در حقيقت اين يك آزمايش بود براي مسلمان ها كه صفوف مسلمانان واقعي را از مسلمان هاي ظاهري جدا بكند. چه كساني پيرو راه خدا و پيامبر هستند و اگر گفتند: «به طرف بيت المقدس نماز بخوانيد، بخوانند»، و اگر

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 174

گفتند: «خداوند مي فرمايد: به طرف كعبه نماز بخوانيد، بخوانند.» در حقيقت با اين آزمايش صف مسلمانان واقعي از بهانه جويان و كساني كه در ظاهر مسلمانند ولي در واقع تسليم

نيستند جدا مي شود.

نكته:

دستورات خدا و پيامبر در حقيقت همچون نسخه ي پزشك است كه ممكن است يك روز اين دارو براي انسان ها تجويز شود و روز ديگر داروي ديگري، و نسخه تغيير كند. انساني كه مي خواهد سلامت خودش را باز يابد و سالم باشد و تكامل پيدا كند، بايد به اين پزشك اعتماد كند و از آنجا كه پيامبر اسلام در حقيقت پزشك معنوي است از اين رو لازم است به نسخه هاي او عمل شود.

در اين موضوع هم بايد گفت: كعبه در حقيقت قديمي ترين مركز توحيد است، و اصل اين است كه ما به سوي آنجا نماز بخوانيم، و اگر يك مدتي به سوي بيت المقدس نماز خوانده شد، در حقيقت يك دستور موقت بود و آن دستور نسخ شد؛ «1» يعني دستور و حكمي موقت صادر شد و تا مدتي اين حكم باقي بود، و هنگامي كه مصلحت تغيير كرد حكم جديد آمد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 175

و در آيه ي 150 سوره ي بقره مي فرمايد:

«و از هر جا خارج شدي، روي خود را به جانب مسجد الحرام كن، و هر جا بوديد روي خود را به سوي آن كنيد؛ تا مردم، جز ظالمان (كه دست از لجاجت بر نمي دارند) دليلي بر ضد شما نداشته باشند؛ (زيرا از نشانه هاي پيامبر، كه در كتب آسماني پيشين آمده، اين است كه او، به سوي دو قبله، نماز مي خواند) از آنها نترسيد و (تنها) از من بترسيد! (اين تغيير قبله، به خاطر آن بود كه) نعمت خود را بر شما تمام كنم، شايد هدايت شويد.» «1»

در حقيقت مسلمان ها بين دو راه قرار داشتند:

اگر به سوي بيت المقدس

نماز مي خواندند يهودي ها بر آن ها شماتت مي كردند و مي گفتند: شما مستقل نيستيد، و قبله ي شما، همان قبله ي ماست. و نكته ي مهم تر اينكه در كتاب هاي آسماني خودشان، در نشانه هايي كه از پيامبر اكرم (ص) خوانده بودند اين بود كه نشانه ي پيامبر موعود اين است كه به طرف دو قبله نماز مي خواند ولي اين نشانه در وجود پيامبر (ص) تا آن زمان تحقق نيافته بود و لذا زبان به شماتت مسلمان ها مي گشودند كه

شايد آن پيغمبر موعودي كه در كتاب هاي مقدس قبلي آمده است اين پيغمبر نيست. چون اين نشانه [: به طرف دو قبله نماز خواندن را ندارد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 176

از طرف ديگر مشركان ايراد مي گرفتند كه اگر پيامبر اسلام ادعا مي كند كه براي احياء ابراهيم (ع) آمده پس چرا خانه ي كعبه را واگذاشته و به سوي بيت المقدس نماز مي خواند؟ آيا كعبه و آئين ابراهيم را فراموش كرده است كه به طرف بيت المقدس نماز مي خواند؟ در حقيقت هم مشركان او را سرزنش مي كردند و هم با بيان ديگري يهودي ها شماتت مي كردند. و اين فرايند تغيير قبله، زبان هر دو گروه را بست.

در اين آيه به سه مورد از اسرار تغيير قبله اشاره شده:

- يكي اينكه توجه به مسجد الحرام جلوي بهانه جويي هاي دشمنان اسلام را گرفت.

- دوم اينكه تغيير قبله موجب تكميل نعمت هاي الهي شد. «وَلأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ» «1»

زيرا اين يك نوع تكامل تربيتي بود چون مسلمان ها با انضباط اسلامي آشنا مي شدند.

- سوم اينكه توجه مسلمان ها به مسجد الحرام و كعبه، زمينه ساز هدايت آنها شد و مسلمان ها را از بركات معنوي راه ابراهيم برخوردار ساخت.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه

جوانان، ج 2، ص: 177

پرسش:

در چه حالتي و در چه مكاني اين تغيير قبله اتفاق افتاد؟

پاسخ:

خداوند متعال در آيه ي 144 سوره ي بقره مي فرمايد:

«نگاه هاي انتظارآميز تو را به سوي آسمان (براي تعيين قبله نهايي) مي بينيم. اكنون تو را به سوي قبله اي كه از آن خشنود باشي باز مي گردانيم پس روي خود را به سوي مسجد الحرام كن و هر جا باشيد روي خود را به سوي آن بگردانيد و كساني كه كتاب آسماني به آنان داده شده به خوبي مي دانند اين فرمان حقي است كه از ناحيه پروردگارشان صادر شده؛ (و در كتاب هاي خود خوانده اند كه پيغمبر اسلام، به سوي دو قبله نماز مي خواند) و خداوند از اعمال آنها (در مخفي داشتن اين آيات) غافل نيست.»

از آيه ي فوق استفاده مي شود كه پيامبر اكرم (ص) علاقه ي خاصي به كعبه داشت و انتظار مي كشيد تا فرمان تغيير قبله به سوي آن صادر شود. زيرا او مي دانست كه «بيت المقدس» قبله ي موقتي مسلمانان است و آرزو داشت قبله ي اصلي و نهايي زودتر تعيين گردد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 178

اما از آنجا كه پيامبر اكرم (ص) تسليم فرمان خدا بود، حتي اين تقاضا را بر زبان نياورد، تنها نگاه هاي انتظار آميزش به آسمان «1» نشان مي داد كه او شوق شديدي در دل دارد. «2»

براساس روايات تاريخي، تغيير قبله ي مسلمان ها از بيت المقدس به سوي كعبه، در حال نماز ظهر انجام گرفت. روزي پيامبر اسلام (ص) براي نماز به مسجد قبيله ي بني سالم، تشريف برده بودند و پيامبر اكرم (ص) در حال نماز ظهر بودند و دو ركعت نماز را به جا آورده بودند كه پيك وحي نازل

شد و دستور داد كه از سوي بيت المقدس به طرف كعبه باز گردند، و اين در حالي است كه بيت المقدس در شمال مدينه و كعبه در جنوب مدينه واقع شده است؛ لذا پيامبر بايد 180 درجه از طرف شمال كه بيت المقدس بود بر مي گشتند به طرف جنوب كه مكه بود و همين كار را انجام دادند. مسجدي كه پيامبر اكرم (ص) در آن اين نماز را به جا آوردند به مسجد ذوقبلتين «3» مشهور شد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 179

نكات:

1. آن محرابي كه پيغمبر اسلام در نماز برگشتند و به طرف مكه نماز خواندند، امروزه با دقيق ترين وسائل جهت يابي اندازه گيري شده و با اينكه هيچ وسيله ي تعيين قبله اي نداشتند بسيار دقيق به طرف مكه است. كه برخي اظهار داشته اند: اين يكي از كارهاي بسيار شگفت آور و معجزه آساي پيامبر اكرم (ص) مي باشد.

2. موضوع قبله و تعيين جهت آن، در اسلام يكي از انگيزه هايي شده كه مسلمان ها به مسايل مربوط به جغرافيا، نجوم و مسايل قبله شناسي و جهت يابي روي آورند و به همين خاطر برخي از علوم در بين مسلمان ها مثل علم هيئت و جغرافيا رشد كرد زيرا محاسبه ي جهت قبله در نقاط مختلف زمين، بدون آشنايي با اين علوم امكان نداشت.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 180

مي كند:

الف: آنهايي كه پيشگام در اسلام و هجرت بودند. (السابقون الاولين من المهاجرين)

ب: گروهي كه پيشگام در ياري پيامبر و ياران مهاجرش بودند. (و الانصار)

ج: افرادي كه بعد از اين دو گروه آمدند، و از برنامه هاي آنها پيروي كردند. (والذين اتبعوهم باحسان)

و در ادامه مي فرمايد: خدا از اين افراد راضي است «رضي الله عنهم» زيرا هم ايمان داشتند و هم اعمال شايسته انجام دادند و «رضوا عنه» و اينها نيز از خداوند راضي هستند.

معرفي سابقين و مهاجرين:

به صورت طبيعي در هر انقلابي مثل انقلاب پيامبر (ص) عده اي پيشگام هستند، يعني در آن روزهايي كه روزهاي خطر محاصره و مشكلات و جنگ و درگيري است، و هنوز اسلام قدرتي پيدا نكرده، در آن مرحله ي سخت، اينها

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 181

به ياري پيامبري شتافتند. افرادي مثل اميرالمومنين علي (ع) اباذر سلمان، اين افرادي كه در موقعيت هاي سخت به پيامبر كمك كردند اينها پيشگاماني هستند كه در حقيقت عشق سوزاني به پيامبر داشتند، هنوز پيامبر حكومتي نداشت و مقام ظاهري دنيوي و حكومتي نداشت كه كسي به او چشم طمع داشته باشد، بلكه به خاطر ايمانشان و سوز عشقشان بود كه دور پيامبر، پروانه وار جمع شدند، و برخي نيز خودشان را فداي پيامبر كردند.

و بعد هم به حمايت از پيامبر، خانه و كاشانه ي خود را رها كردند و همراه پيامبر به مدينه هجرت كردند.

و افرادي نيز در مدينه از پيامبر استقبال كردند و خانه و كاشانه ي خود را در اختيار او و اصحاب او گذاشتند، و آن هم در زماني كه حكومت پيامبر هنوز مستقر نشده بود و از طرفي جنگ هاي سختي مانند

جنگ احد، بدر، خيبر، خندق و جنگ هاي ديگر بر پيامبر تحميل مي شد و اينها شجاعانه دفاع مي كردند و نام پرافتخار «انصار» را براي خود ثبت كردند.

معرفي تابعين:

تابعين كساني هستند كه بعد از پيامبر و اين دو گروه آمدند و از آنها پيروي كردند. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 182

تابعين در اينجا معناي عامي دارد «1» و همه ي كساني كه بعد از پيامبر حتي تا زمان ما آمدند و از پيامبر و اصحاب پيامبر، پيروي نيكويي كردند جزء تابعين به حساب مي آيند. به تعبير ديگر هر كسي كه هجرت، جهاد و شهادت داشته باشد، و از برنامه هاي الهي پيامبر، حمايت كند، اگر چه در زمان ما باشد، جزء تابعين مي باشد.

با سابقه ترين مسلمان كيست؟

در برخي از روايات و همچنين در اقوال مفسران و مورخان اين بحث مطرح شده كه بين سابقين، با سابقه ترين آنها چه كساني بودند كه اين آيه حتماً شامل حال آنها مي شود، در پاسخ همه اتفاق دارند كه نخستين مسلمان زن، خديجه (س) همسر فداكار پيامبر بود و دانشمندان و مفسران شيعه به اتفاق گروه عظيمي از دانشمندان اهل سنت بر اين باورند كه نخستين مرد مسلمان، اميرالمؤمنين علي (ع)، بود كه به پيامبر اسلام ايمان آورد. بنابراين به طور يقين اين دو بزرگوار جزء سابقين اولين هستند. «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 183

آيا همه ي اوصاف و فضائل در اين آيه، شامل حال همه ي صحابه پيامبر مي شود؟

صحابه و ياران ديگر پيامبر هم اگر داراي صفاتي باشند كه اين آيه بر آن تأكيد دارد مشمول اين آيه هستند به عبارت ديگر بسياري از ياران پيامبر افراد نيك

و فداكاري بودند و قابل احترام هستند، ولي اين نكته را هم نبايد از نظر دور داشت كه برخي از اصحاب پيامبر، راهشان را در همان زمان پيامبر از پيامبر جدا كردند، و برخي بعد از رحلت پيامبر راهشان را از ايشان جدا كردند.

در آيه ي مورد بحث كه سه گروه سابقين از مهاجرين و انصار و تابعين را مطرح مي كند بدون فاصله در آيه ي بعد خطاب به پيامبر اكرم (ص) مي فرمايد:

«از اطرافيان شما از اعراب و همچنين از اهل مدينه و باديه نشين ها افرادي هستند كه منافق اند.» «1»

يعني از كساني كه به ظاهر مسلمان بودند، و در مدينه يا اطراف آن، در سلك اصحاب پيامبر بودند، آنها در واقع منافق بودند.

از اين آيه و آيات ديگر بدست مي آيد كه برخي از اصحاب پيامبر، ولو تعداد اندكي، افرادي بودند كه راهشان را از پيامبر جدا كردند و در باطن منافق بودند و از نظر تاريخي هم اين مسئله ثابت شده، و در منابع تاريخي آمده است كه برخي از افراد راهشان را از پيامبر جدا كردند.

مثلًاعبدالله بن ابي سرح، شخصي بود كه در زمان پيامبر مرتد شد، و از مدينه فرار كرد و به مكه رفت. در حالي كه او جزء اصحاب پيامبر بود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 184

و همچنين برخي از اين افراد با اميرالمومنين علي (ع) مبارزه و جنگ كردند. بنابراين نمي توانيم بگوييم همه ي اصحاب پيامبر در يك درجه هستند، و همه ي آنها حتي منافقين را خدا از آنها راضي بوده است. لذا آيات بعد از آيه 100 استثناهاي اين آيه محسوب مي شود.

و نيز در آيه ي 107 همين سوره،

مسئله ي مسجد ضرار مطرح شده، منافقيني كه در مدينه پايگاهي بر ضد پيامبر ايجاد كرده بودند در حالي كه اينها به ظاهر در سلك اصحاب پيامبر بودند. بنابراين هر چند بين اصحاب پيامبر افراد بزرگي همچون اميرالمومنين علي (ع) ابوذرها، سلمان ها، مقدادها وجود داشته، ولي افرادي هم بودند كه، از اين راه جدا شدند و نبايد بگوييم كه همه ي آنها مشمول اين آيه هستند.

و در پايان بايد گفت: يك موضوعي را كه ما نمي توانيم منكر آن شويم، اين است كه در قرآن، از سه جريان سخن گفته شده:

الف. جريان مؤمنان

ب. جريان كافران

ج. جريان منافقان

از همان اوايل سوره ي بقره، اين مسئله مطرح است و در سوره ي منافقون اين بحث خيلي اوج مي گيرد و همچنين در سوره ي توبه مطرح مي شود كه خط نفاق، در ميان اصحاب پيامبر، وجود داشته و اين يك واقعيتي است كه قرآن آن را تأييد مي كند و بر روي آن تأكيد دارد. هر چند اين به معناي آن نيست كه ما اصحاب نيك پيامبر را كه خداوند، رضايت خود را از آنها در قرآن

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 185

اعلام كرده، ناديده بگيريم. زيرا در ميان اصحاب پيامبر، افراد معصوم هم بودند، اميرالمومنين و حضرت زهرا و امام حسن و امام حسين (ع) جزء اصحاب پيامبر (ص) بودند و اصحاب نيك ديگري كه جزء صحابه شمرده مي شوند.

مهم اين است كه اين جريان نفاق جرياني است كه در قرآن، بارها از آن ياد شده است، و وجود آن در كنار خط كفار، و مؤمنان، قطعي است.

ولي اين سوال مطرح است كه آيا جريان نفاق از مكه شروع

شد يا از مدينه؟ كه لازم است در مورد نفاق در قرآن جريان شناسي كنيم و حتي شايد يك پايان نامه يا كتاب مي طلبد كه، نوشته شود و اين موضوع تحليل شود.

برخي از مفسرين به دلايل خاصي معتقدند كه جريان نفاق از مكه شروع شد ولي آن چيزي كه مسلم است اين است كه در مدينه وجود داشته كه آيه ي 101 سوره ي توبه نيز به طور صريح از اين مطلب پرده بر مي دارد كه در مدينه، افراد منافق وجود دارد و مدينه زماني بود كه پيامبر اسلام كم كم به حكومت و مقامات دنيوي رسيده بود، و طبيعي است كه جريان ها و افرادي به طمع مقامات دنيوي به پيامبر نزديك شوند، همانطور كه در هر انقلابي اين حادثه اتفاق مي افتد، در انقلاب اسلامي ما نيز اين حادثه رخ داد و در جاهاي ديگر هم معمولًا بعد از انقلاب ها اين مسئله اتفاق مي افتد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 186

به اين مسئله اعتراف كرده اند از جمله «ايان بار بور» در مقدمه ي كتاب «علم و دين» مي نويسد:

برخي از قسمت هاي تورات 800 سال بعد از وفات حضرت موسي (ع) نوشته شده «1» و داستان رحلت حضرت موسي در تورات نگاشته شده «2» و

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 187

خود به خود اين مطالبي كه صدها سال بعد از رحلت حضرت موسي جمع آوري شده، برخي از مطالب عاميانه ي انحرافي در آن داخل شده، يا كم شده يا برخي مطالب به آن اضافه شده است.»

حال پرسش اين است كه با اين اوصاف چرا قرآن مي فرمايد: «اگر نمي دانيد از اهل كتاب سوال كنيد؟»

براي پاسخ لازم است اول اين آيه را معرفي و بررسي كنيم تا معلوم شود چرا قرآن اين جمله را فرموده است؟

خداوند متعال در سوره ي نحل مي فرمايد: «فَسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُم لَا تَعْلَمُونَ» «1» در مورد اينكه «اهل ذكر» چه كساني هستند؟ مفسران قرآن چند ديدگاه دارند: نظر مشهور اين است كه «ذكر» يعني تورات و اهل ذكر يعني دانشمندان يهود، كه قرآن مي فرمايد: اگر نمي دانيد از آنها بپرسيد!

براي فهم اين آيه لازم است كه فضاي آيه و آيات قبل و بعد اين آيه را در نظر بگيريم، با دقت و بررسي در اين آيات در مي يابيم كه روي سخن در اين آيات با مشركان است، زيرا مشركان مي گفتند:

«چرا خدا پيامبري فرستاده كه مي خورد، در بازار راه مي رود و ... چرا خدا يك فرشته اي نفرستاد، كه براي ما پيامبري كند، و آيا مي شود بر بشر هم وحي شود؟»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 188

اينگونه سوالات مطرح بوده كه در

اين سوره و سوره هاي ديگر به آن اشاره شده است.

آيه ي مذكور در مقام پاسخ گويي به مشركان است و مي فرمايد: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ» «1» اي پيامبر اسلام قبل از تو نيز مرداني فرستاديم كه به سوي آنها وحي مي شد موسي را فرستاديم انسان بود و به او وحي مي شد عيسي را فرستاديم انسان بود و به او وحي مي شد، و همچنين پيامبران ديگري كه هم بشر بودند پس خطاب به مشركان مي فرمايد: «اي مشركان شما كه اشكال مي كنيد كه آيا ممكن است به انسان ها وحي شود؟ برويد از كساني بپرسيد كه قبل از شما پيامبراني به سوي آنها فرستاده شد: «فَسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُم لَا تَعْلَمُونَ»؛ «اگر نمي دانيد برويد از يهود بپرسيد!»

يهود و مسيحيت در جزيره العرب همسايه ي مشركان بودند در بخش هايي از جزيره العرب مثل مدينه ساكن بودند، و از لحاظ فرهنگي و علمي از عرب جاهلي سطح بالاتري داشتند و حتي مرجعيت علمي يهود و مسيحيت را قبول داشتند زيرا اينها از لحاظ فرهنگ و سطح علمي نسبت به مشركان، بالاتر بودند چرا كه آنها جاهل بودند و اهل كتاب نسبت به آنها عالم بودند لذا قرآن به مشركين مي فرمايد: شما چرا اين اشكال را مي كنيد كه پيامبر چرا فرشته نمي باشد ما قبل از اين پيامبر، نيز پيامبراني فرستاديم كه از جنس

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 189

بشر بودند، اگر شما شك داريد برويد از اهل كتاب بپرسيد از يهودي ها و مسيحي ها بپرسيد كه آيا پيامبران قبلي فرشته بودند يا انسان بودند.

و اين موضوع با تحريف يا عدم تحريف تورات ارتباطي ندارد.

زيرا در اين آيه خطاب

به مسلمان ها نمي باشد، كه مسلمان ها بروند از اهل ذكر يعني مسيحي ها و يهودي ها سوال كنند؛ بلكه خطاب به مشركان است كه از اهل كتاب در مورد يكي از اصول كلي و مشترك اديان سوال كنند كه پيامبران قبلي هم، بشر بودند.

ديدگاه دوم: تفسير ديگري از آيه شده، كه برخي بزرگان بر اين باورند كه اين تفسير، به نوعي باطن آيه است، كه در برخي روايات اشاراتي به مصاديق آن شده است.

توضيح اينكه: قرآن كريم در موارد فراواني آياتي دارد كه ظاهرش مربوط به يك واقعه ي خاصي است اما با الغاء خصوصيت (يعني خصوصيات زمان و مكان را كنار بگذاريم) يك قاعده ي كلي بدست مي آيد.

برخي مفسرين از اين آيه يك قاعده ي كلي بدست آورده اند به اين ترتيب كه آيه مي فرمايد:

«فَسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ»؛ «سوال كنيد از كساني كه اهل ذكرند!» در حقيقت آيه مي فرمايد: «انسان هاي جاهل، به انسان هاي عالم مراجعه كنند.» كه يكي از مصاديق رجوع جاهل به عالم، مراجعه ي مشركان به اهل كتاب مي باشد. نمونه ي ديگر رجوع جاهل به عالم، همان رجوع افراد به متخصص است اگر فردي از ناحيه ي قلب بيمار است به متخصص قلب مراجعه كند، و همچنين در مسائل شرعي نيز اگر توانايي استنباط احكام را ندارد به متخصص آن يعني

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 190

به مراجع تقليد مراجعه كند. و اين يك قاعده ي كلي مي باشد. از اين روست كه در برخي از روايات شيعه و اهل سنت اين مطلب وارد شده كه «اهل ذكر همان اهل بيت (ع) هستند.» «1» و اگر در اين آيه آمده «فَسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ» يعني «از اهل بيت (ع) بپرسيد.» و اين

همان قاعده ي كلي است كه ما بدست آورديم كه يكي از مصاديق بارزش اهل بيت (ع) مي باشند.

اهل بيت به عنوان دانايان امت هستند كه اگر شخصي پرسشي دارد و در موضوعي جاهل است از آنها سوال كند. بنابراين اين آيه، يك قاعده ي كلي رجوع به متخصص را براي ما بيان مي كند كه مصاديق متعددي دارد در يك زمان، يكي از مصاديقش مراجعه ي مشركان به اهل كتاب بوده يا مراجعه ي هر انسان غيرمتخصص به افراد متخصص بوده است و مصداق بارزش مراجعه ي مسلمان ها به اهل بيت مي باشد.

يادآوري:

هر كدام از اين ديدگاه ها را بپذيريم اين آيه ارتباطي با تحريف يا عدم تحريف تورات و انجيل ندارد البته آياتي از قرآن كريم، اشارتي به تحريف معنوي از تورات و انجيل دارد و علاوه بر آن در روايات پيامبر اكرم (ص) هم از اينكه ما مراجعه بكنيم به اهل كتاب نهي شده است.

و چنانچه بيان شد صاحب نظران يهودي و مسيحي نيز ادعاي عدم تحريف تورات و انجيل را ندارند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 191

در عربي به معناي «سيلاب» مي باشد و در فارسي به معناي «گردباد» است و همين مطلب، برخي از مترجمين ما را هم به لغزش انداخته و طوفاني كه در قرآن است را به همان لفظ فارسي آورده اند در حالي كه طوفان در عربي به معناي «سيلاب» است و حال آنكه در فارسي به معناي «گردباد» است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 192

همين مشكل در آيه ي مذكور نيز خودنمايي مي كند، زيرا «نفر» در فارسي با «نفر» در عربي از لحاظ شكلي و لفظي مشترك هستند ولي از نظر معنا متفاوتند، «نفر» در فارسي «واحد شمارش» است مثلًا مي گوييم: يك نفر انسان، دو نفر انسان.

اما «نفر» در عربي به معناي «عده» و «گروه» مي باشد. و صاحب نظران واژه شناس گفته اند: «نفر» دلالت مي كند بين 3 تا 10 برخي هم گفته اند: 3 تا 7 به هر حال جماعتي بيش از سه نفر را «نفر» مي گويند.

از اين رو وقتي مي فرمايد: «نفرٌ من الجن فقالوا» يعني: جماعتي از جنيان گفتند يا گروهي از جنيان گفتند. بنابراين فعلِ «قالوا» هم، مطابق با «نفر» كه به معناي جماعت است بايد جمع بيايد. و جالب اين است كه واژه شناسان گفته اند: واژه ي «نفر»، جمعي است كه در عربي مفرد ندارد يعني اسم جمع است و مفرد ندارد. «1»

بنابراين يك اشتراك لفظ در فارسي و عربي موجب اين پرسش شده بود و ديديم كه تناقضي در آيه وجود ندارد. از اين رو توصيه مي شود كه در ترجمه و تفسير آيات، به معاني در ذهن، اعتماد و تكيه نكنيم بلكه براي ترجمه و تفسير آيات، لازم است به كتاب هاي لغت معتبر رجوع شود.

پرسش

و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 193

احتمال داده اند كه اين ضمير به عيسي (ع) برگردد كه در اين حالت معناي آيه چنين مي شود: «ما در وجود حضرت عيسي (ع) كه در درون حضرت مريم (س) تشكيل شده بود از روح خودمان در او دميديم.»

البته به نظر مي رسد معناي اول ظهور بيشتر داشته باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 195

محمدعلي رضايي اصفهاني، سازمان چاپ و انتشارات اسوه، 1375 ش.

16. درسنامه روش ها و گرايش هاي تفسير قرآن (منطق تفسير قرآن)، محمدعلي رضايي اصفهاني، انتشارات مركز جهاني علوم اسلامي، 1382 ش.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 2، ص: 197

انتشارات تفسير و علوم قرآن

الف. كتاب هاي منتشر شده: 1. پرسش هاي قرآني جوانان (1) ترنم مهر- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از پژوهشگران

2. پرسش هاي قرآني جوانان (2) شميم مهر- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از پژوهشگران

3. پرسش هاي قرآني جوانان (3) باران مهر- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از پژوهشگران

ب. كتاب هاي در دست انتشار:

1. پرسش هاي قرآني جوانان (4) اشارات علمي قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از پژوهشگران

2. فلسفه احكام (3) خداشناسي از راه كيهان شناسي- احمد اهتمام

3. ترجمه آموزشي قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از اساتيد حوزه و دانشگاه

4. ترجمه تفسيري قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني و جمعي از اساتيد حوزه و دانشگاه

5. اعجاز و شگفتي هاي علمي قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني و محسن ملاكاظمي

6. قرآن و علوم پزشكي- حسن رضا رضايي

7. قرآن و مديريت- محسن ملاكاظمي

8. سيماي سوره هاي قرآن- محمدعلي رضايي اصفهاني

يادآوري: مراكز پخش كتاب هاي فوق در صفحه شناسنامه همين كتاب آمده است.

و زمينه رشد علوم را فراهم مي سازد.» پرسش كليد دانش است، «4» و ذهن پرسشگر ارجمند است، و وظيفه دانشمندان استخراج پاسخ از منابعِ قرآن، حديث، عقل و علوم تجربي و ارائه آن به تشنگان حقيقت است.

از اين رو چندين سال است كه جمعي از پژوهشگران حوزه و دانشگاه گردهم آمده و با تأسيس «واحد پاسخ به پرسش هاي نور»، و ارسال پرسش نامه به مناطق

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 10

مختلف، به گردآوري پرسش ها و ارائه پاسخ پرداخته اند و اينك بخشي از اين پرسش و پاسخ ها را در اين مجموعه گردآوري و ارائه مي كنند.

بنده كه چند سال با اين عزيزان همراهي داشته ام، شاهد تلاش علميِ همراه با تعهد آنها بوده ام، كه در حد توان كوشيده اند پاسخ هاي مناسب و متين ارائه كنند و به طور نسبي موفق بوده اند.

اميدوارم خداي متعال اين خدمت علمي و قرآني را از همه ي ما بپذيرد و در پرتو قرآن و اهل بيت عليهم السلام پاداش نيك عطا فرمايد!

در ضمن از خوانندگان محترم درخواست داريم كه ما را از راهنمايي خويش محروم نفرمايند و از جوانان عزيز مي خواهيم كه اگر پرسش هايي دارند، به آدرس ما ارسال فرمايند.

والحمد للَّه رب العالمين

محمدعلي رضائي اصفهاني

قم- 2/ 11/ 1383

-

آدرس: قم، خيابان معلم، معلم 9، جنب هتل يثرب، كوچه شهيد محمدحسن احمدي، كوي نور، پلاك 91

تلفن، پيام گير، نمابر: 7739002- 0251 ص. پ: 416- 37185- قم

..:..

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 11

شك در مورد خدا نقطه ي آغاز يا توقف؟

2. آيا خداوند بزرگ روح است يا جسم او را چگونه پيش خودمان مجسم كنيم؟

3. از منظر قرآن و حديث چگونه مؤمنين در ايمانشان با هم تفاوت دارند؟

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 13

ندارد و نبايد از او ترسيد، ولي هنوز در انسان ترس وجود دارد و باور عقلي به قلب او راه نيافته است؛ در حقيقت «عقل» او مطمئن است ولي «قلب» او هنوز مطمئن نشده است.

در رابطه با قسم اول يعني نياز عقلي، كه شايد منظور شما از سوال فوق اين قسم باشد؛ عرض مي كنيم كه «شك»، هم خوب است و هم خوب نيست.

- شك، خوب است چون انسان وقتي متولد مي شود با يقين و ايمان متولد نمي شود زماني كه بالغ مي شود با يقين و علم بالغ نمي شود. يقين چيزي است كه بايد براي انسان پيدا شود اما تا انسان شك نكند به سوي يقين رانده نمي شود.

شك براي بشر خوب است اما نه اينكه هدف خوب و منزل خوبي باشد. بلكه دالان و محل عبور خوبي براي رسيدن به علم و يقين است تا انسان از اين دالان عبور نكند به آن سرمنزل بسيار عالي، كه يقين نام دارد نمي رسد.

مثال: ممكن است به ظاهر، درد دندان بد باشد اما در عين حال خوب است؛ زيرا وقتي دندان درد گرفت، انسان به دندان پزشك متخصص رجوع مي كند و به علت وجود درد پي مي برد و از فساد آن دندان و دندان هاي مجاور نيز جلوگيري مي كند. حالا اگر درد نبود ما از فساد و خرابي پنهاني دندان بي خبر مي مانديم، و بقيه دندان ها هم خراب مي شدند. شك نيز چنين موقعيتي در مورد باورهاي انسان دارد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 15

قرآن كريم وقتي دعوت مي كند به اينكه، رشته ي تقليد از گذشتگان را از گردن باز كنيد؛ يعني در آنچه كه از پدران و مادران و محيط

خودتان فراگرفته ايد و به آن باور داريد ترديد كنيد. قرآن كه مي گويد: در اين باورها ترديد كنيد منظورش اين نيست كه ترديد خوب است. بلكه ترديد كنيد تا بتوانيد تحقيق كنيد و به يقين برسيد. زيرا انسان تا زماني كه در دانسته هاي خود شك نكند از راهي كه مي رود بر نمي گردد، و به دانسته هاي خود «دلخوش» مي باشد همانطور كه اگر درد دندان نباشد انسان به دندان فاسد خود دلخوش مي باشد.

و از اين رو قرآن از زبان مردم مي گويد: ما گذشتگان و اسلاف خودمان را بر يك طريقه اي يافته ايم و دنبال همان عقايد و باورهاي پدران خودمان مي رويم.

(زخرف/ 23)

و در جاي ديگر مي فرمايد: ممكن است پدران اينها اهل تعقل و هدايت نبوده باشند [باز هم بايد از پدرانشان پيروي كنند]. (بقره/ 170)

- اما شك بد است چون علامت نبودن علم و آگاهي است، و نشان مي دهد كه انسان به هدف اصلي كه يقين است نرسيده است و در راه سرگردان مانده است. با اين حال بايد تلاش كند و خود را به يقين و سرمنزل مقصود برساند.

در رابطه با قسم دوم يعني «نياز قلبي» بايد گفت: بعضي از انسان ها در مورد وجود خدا و وحدانيت باري تعالي و اعتقاد به عالم غيب سوالاتي دارند كه موجب شك آنها شده، كه هر چه زودتر بايد به افراد آگاه و متخصص در اين باره رجوع كنند وخود را از درد اين «شك ابتدايي» نجات دهند و از فاسد شدن بقيه ي باورها و عقايد جلوگيري كنند؛ و عقل خود را از دلايل عقلي سيراب كنند، و بعد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 16

نوبت به «عمل»

مي رسد كه اگر انسان اعمال و رفتار خود را مطابق عقايد و باورهاي خود مديريت كند و به دانسته هاي خود عمل كند، نور تقوا همه ي وجود او را فرا مي گيرد و اگر شكي هم وجود داشته باشد در پرتو تقوا بر طرف مي شود.

چنانكه قرآن كريم مي فرمايد: «تقوا پيشه كنيد تا خداوند به شما علم عطا كند.» «1»

و اگر تقوا نباشد و نافرماني شود كار آنها به شك در مورد خداوند و شرك و كفر مي انجامد.

چنانكه قرآن مي فرمايد: «سپس عاقبت كساني كه كارهاي زشت انجام دادند، تكذيب آيات الهي شد.» «2»

خلاصه آنكه بايد ببينيم كه شخص در قبال شك بوجود آمده چه مي كند؟ اگر شك را چراغ قرمز قرار دهد براي توقف و درجا زدن، اين شك تخريب كننده عقائد و بد است، و اگر شك را چراغ سبزي قرار دهد براي عبور و بالا بردن سطح آگاهي، نه تنها گناه نيست، بلكه سبب كمال انسان نيز مي باشد.

در پايان راهكارهايي را در اين باره پيشنهاد مي كنيم:

1. اگر شك پيدا شد سعي كنيم در اسرع وقت با سوال كردن از متخصصين فن، آن را رفع كنيم. زيرا باقي ماندن شك در ذهنِ انسان، موجب نابودي ايمان، و بوجود آمدن شك هاي ديگر است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 17

2. با تفكر در خلقت آسمان و زمين و نظم آنها و تفكر در مورد انسان، سعي كنيم اعتقادات خود را در مورد خداوند استحكام بخشيم و با تذكر و يادآوري نتائج تفكرات؛ خود را به درجه ي يقين، روز به روز نزديك كنيم. در روايات اهلبيت و بويژه در قرآن كريم، به طور متعدد، به تفكر در

آمد و رفتِ شب و روز و دقائق و لطائفي كه در شب و روز است توصيه شده است. «1»

3. انجام عبادت همراه با دقت و با خلوص نيت، موجب مي شود باورهاي ما تقويت شود و به درجه ي يقين برسيم. قرآن كريم مي فرمايد: «وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّي يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ» «2» 4. و در پايان بايد عرض كنيم همانطور كه وسوسه هاي شيطاني و نافرماني خدا و تعلقات مادي و بي تقوايي و ... باعث ايجاد زنگار بر قلب و قساوت قلب مي شود؛

رعايت تقوا

ذكر خدا

و قرائت و تدبر در قرآن

و شركت در مجالس اهلبيت عليهم السلام

و مجالست با علما

و همنشيني با دوستان عاقل و با تقوا و ...

باعث جلاي قلب و در نتيجه بر طرف شدن شك و رسيدن به يقين مي شود. «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 18

معرفي كتاب:

1. چهل حديث حضرت امام خميني رحمه الله

2. ده گفتار شهيد مطهري رحمه الله

3. مجموعه مقالات شهيد مطهري رحمه الله

4. اخلاق در قرآن آيت اللَّه مصباح يزدي

علاوه بر كتاب هاي فوق براي جستار بيشتر مراجعه فرماييد به:

1. قلب سليم شهيد دستغيب رحمه الله

2. مباني شناخت استاد محمدي ري شهري

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 19

از طرفي تمام كمالات و ارزش هاي والا را دارا مي باشد.

نشانه هاي مخلوق بودن عبارتند از:

1. وابستگي به شرائط:

يكي از نشانه هاي مخلوق اين است كه در بوجود آمدن و همچنين در ادامه ي حياتش، نيازمند شرائط و ويژگي هاي خاصي است. با دقت در تك تك پديده هاي عالم ماده، اين نكته ي مهم قابل مشاهده است. يك گل را در نظر بگيريم كه براي بوجود آمدن، نيازمند شرائط خاص خود (كاشتن دانه يا قلمه زدن) مي باشد، همچنانكه در ادامه ي زندگي نيز نيازهاي جديد دارد. شبيه همين مطلب را در انسان ها و حيوانات نيز مي بينيم. اما خالق و پروردگار عالَم، خالق و بوجود آورنده ي شرائط است وخود هيچ قيد وشرطي ندارد چون غني وبي نياز محض است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 20

2. تغيير و دگرگوني:

بي شك موجودي كه در شرائط مختلف، تغيير و دگرگوني مي يابد و حالات و كيفيات جديدي را كسب مي نمايد، در بدست آوردن و تحصيل اين حالات گوناگون و جديد، احتياج به علتي غير از خود دارد، چرا كه خود بخود اين تغيير و دگرگوني هرگز در او حاصل نمي شود.

3. محدوديت:

موجودي كه از نظر زماني، مكاني يا غير آن محدود باشد بدين معنا كه در تمام حالات از حدود و مرزبندي هاي خاص تبعيت مي كند، مثلًا اگر موجودي مادي است از حدود زمان و مكان برخوردار مي باشد پس در مكاني هست و در مكان ديگر نيست و در يك زمان هست و در زمان ديگر نيست؛ و اگر موجودي مجرد (مثل روح) باشد همچنان از حيث وجودي محدود مي باشد به اين معنا كه وجودش در پرتو وجود علت موجود است و به اصطلاح، وجودش «عين ربط و تعلق» است.

با

يك مثال مطلب روشن مي شود: لامپي كه در اختيار ماست و روشن است تا زماني نور مي دهد كه از طرف منبع، به آن برق داده شود، اما به محض اين كه برق قطع شود، نور هم از بين مي رود پس اين نور يك «وابستگي وجودي» به برق دارد كه «محدوديت» آن محسوب مي شود.

حال موجوديت همه ي موجودات جهان اين چنين است و در سوره ي فاطر در اين مورد مي خوانيم: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَي اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ» «1»

با اين حساب خداي جهان نه «جسم» است و نه «روح» چون دانستيم

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 21

كه اگر جسم يا روح باشد (به معنايي كه ما درك مي كنيم) ديگر مقام خالقيت را ندارد و مخلوقي از مخلوقات است. پس خدا موجودي از موجودات است كه هيچ قيد، شرط و نقصي ندارد و محدود به آنها نيست و تمام كمالات را در سطح بالا دارا مي باشد.

اما در جواب اينكه: چگونه خدا را تصور كنيم؟

بايد عرض كنيم كه علم ما بر دو قسم مي باشد:

1. گاهي انسان به موجودي علم پيدا مي كند كه داراي حدود و قيود مي باشد، كه در اين صورت بوسيله ي حواس خود، تصويري از آن مي گيرد و در ذهن خود مجسم مي كند. مثل تصويري كه از يك انسان مي گيريم. اگر دقت كنيم مي يابيم كه داشتن تصوير ذهني از يك شي ء، زماني ممكن است كه آن شي داراي «حدود و قيودي» باشد تا بتوان از آن تصويري در ذهن بياوريم.

2. گاهي انسان مي خواهد به موجودي علم پيدا كند كه از همه جهت مطلق است و هيچ حد و مرزي در

وجود و كمالات ندارد، همچنانكه قابل درك حواس نيست تا بتوان آن را به صورتي در ذهن حاضر نمود و لذا هر چه در ذهن بياوريم ساختگي است و حكايت از واقعيت ندارد. و قرآن كريم مي فرمايد: «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ»؛ «1» «هيچ چيز همانند او نيست و او شنوا و بيناست!» و در آيه ديگر مي فرمايد: «لَاتُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ»؛ «2» «چشم ها او را نمي بينند؛ ولي او چشم ها را مي بيند و او بخشنده (انواع نعمت ها، و با خبر از دقائق موجودات) و آگاه (از همه چيز) است.»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 22

در اين آيه ي كريمه عدم امكان مشاهده ي خداوند با چشم ظاهر مورد توجه قرار داده شده است و حتي در برخي از احاديث كه ذيل اين آيه ي كريمه است مي فرمايند: «شما شهرهايي را كه داخل نشده اي و نديده اي را بوسيله قوه ي واهمه مي تواني تصور كني در حالي كه با چشم نديده اي اما خداوند متعال را با خطورات قلبي و قوه ي واهمه نمي توان درك كرد و تصور نمود.» «1»

و بالاتر اين كه در حديثي آمده است: «حقيقت شناخت خداوند و توحيد اين است كه هيچ تصوري از او در قوه ي واهمه نداشته باشي.» «2»

در حديث ديگري حكايت شده: «هر چه را شما در دقيق ترين توهمات خود آنرا مشخص كنيد كه او خداست، او خدا نيست، او مخلوق و ساخته و پرداخته ي ذهن شما است. شايد مورچه هاي ريز تصورشان اين باشد كه خداوند مانند خود آنها دو شاخك (ولي بزرگ تر) دارد.» «3»

از امام علي عليه السلام در مورد خداوند متعال نقل شده: «الذي لايدركه

بُعدُ الهمم و لايناله غوصُ الفطن» «4»

«همت ها هر اندازه دورپروازي كنند او را نمي يابند، و زيركي ها هر اندازه در ژرفاي درياي انديشه فرو روند به او نائل نمي گردند.»

نكته ي قابل توجه اين كه: اين گونه نيست كه انسان نتواند هيچگونه معرفتي به خداوند داشته باشد زيرا انسان با تركيب يك سلسله از مفاهيم كلي و انتزاعي مي تواند شناختي را در مورد او پيدا كند چنانكه شخصي كه هرگز شهر بزرگي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 23

مثل نيويورك را نديده و مي خواهيم آن شهر را براي او توصيف كنيم مي گوييم نيويورك آبادي است لكن نه از اين آبادي ها، كوچه دارد نه از اين كوچه ها، خانه دارد نه از اين خانه ها.

در مورد خداوند مي گوييم: خداوند موجود است، علم دارد، قدرت دارد، حيات دارد ولي نه از اين علم ها و نه مثل اين قدرت ها و نه مانند اين حيات ها و زندگاني ها.

نتيجه: تصور خداوند به معناي اينكه آن ذات متعالي را بتوانيم در ذهن خود به تصوير بكشيم يا با قوه ي واهمه آنرا تصور كنيم اشتباه است اما معرفت پيدا كردن به خدا از راه شناخت اجمالي صفات او ممكن است از اين رو در قرآن كريم و روايات و ادعيه اي «1» كه از اهلبيت روايت شده خداوند را با صفاتش به ما معرفي كرده اند تا نسبت به او از طريق شناخت صفاتش معرفت پيدا كنيم.

معرفي كتاب

1. اصول فلسفه و روش رئاليسم علامه طباطبائي

2. اصول اعتقادات استاد محسن قرائتي

3. مباني خداشناسي استاد محمدي ري شهري

4. التوحيد شيخ صدوق

5. الالهيات في مدرسة اهل البيت عليهم السلام استاد علي رباني گلپايگاني

6. توحيد (سلسله جهانبيني)

استاد مطهري

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 24

جان نثاري است.»

بدين ترتيب اسلام به سراغ روشن ترين نشانه هاي ايمان رفته است: ايستادگي و ثبات قدم، و عدم شك و ترديد از يك سو و ايثار مال و جان از سوي ديگر؛ زيرا چگونه ممكن است ايمان در قلب راسخ نباشد در حالي كه انسان از دادن مال و جان در راه محبوب مضايقه نكند. «2» پس جمله «إِنَّمَا المُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ» مؤمن بودن را منحصر در كساني مي داند كه به خدا و رسول او ايمان دارند سپس مي فرمايد: «ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا» يعني پس از اينكه ايمان به خدا و رسولش آوردند ديگر در حقانيت آن چه ايمان آورده اند شك و ترديد نكنند و در آخر مي فرمايد: «وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ» مؤمنين واقعي كوشش مي كنند تا تكاليف مالي و بدني اسلامي خود را انجام دهند. «3»

3. آخرين درجه ي ايمان باورهاي بدون ترديد و شك است كه به همراه

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 26

كشف و شهود (يعني ديدن بوسيله ي چشم دل) و محبت كامل به حضرت آفريدگار مي باشد و شاهد اين مطلب آيه ي 54 سوره ي مائده مي باشد كه صفات اين افراد را چنين شرح مي دهد: «اول اينكه آنها به خدا عشق مي ورزند و جز به خشنودي او نمي انديشند هم خدا آنها را دوست دارد، هم آنها خدا را دوست دارند و در برابر مؤمنان خاضع و مهربان، و در برابر دشمنان و ستمكاران سرسخت و با قدرتند. و چهارم اينكه جهاد در راه خدا بطور مستمر از برنامه هاي آنهاست و آخر اينكه در راه فرمان خدا و دفاع از حق از ملامت و سرزنش هيچ ملامت كننده اي نمي هراسند.» «1» از اين

مرتبه ي ايمان به درجه ي يقين نيز تعبير مي شود. «2»

بخش دوم پرسش: درجات ايمان با توجه به روايات اهلبيت عليهم السلام

در روايتي از امام رضا عليه السلام نقل شده است: «الايمان فوق الاسلام بدرجة و التقوي فوق الايمان بدرجة و اليقين فوق التقوي بدرجة و ما قُسِّم في الناس شئيٌ اقل من اليقين.» «3» ترجمه: ايمان يك درجه بالاتر از اسلام است، و تقوا يك درجه بالاتر از ايمان است، و يقين يك درجه بالاتر از ايمان است و چيزي كمتر از يقين بين مردم تقسيم نشده است.

براي اين كه معناي اين روايت به خوبي معلوم شود روايات ديگر كه اسلام و ايمان را معنا كرده اند را در اينجا مي آوريم:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 27

اسلام: ازپيامبر صلي الله عليه و آله نقل شده: «الايمان اقرارٌ وعملٌ والاسلام اقرار بلاعمل.» «1» يعني ايمان بيان شهادتين و عمل در راستاي آن است ولي اسلام بيان شهادتين ولي بدون عمل مي باشد.

در حقيقت اسلام يك امر ظاهري و حد و مرز قانوني يك مسلمان را بيان مي كند. [كه جان و مال و ... محفوظ باشد ...] ولي ايمان مساله اي مهم تر و مربوطِ به باور قلبي مي باشد.

ايمان: و در روايتي ديگر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در مورد ايمان توضيح بيشتر مي دهند:

الايمان معرفة بالقلب و قول باللسان و عمل بالأركان. «2» يعني: ايمان باور و معرفت قلبي مي باشد و همين باور را بايد بر زبان جاري كند، و با اعضا و جوارح خود در راستاي ايمان و اعتقادات خود عمل كند.

در حقيقت آياتي كه در قسمت اول سوال مطرح شد مواردي را كه انسان با

ايمان بايد به آن ايمان داشته باشد (خدا و رسول و ...) و مواردي كه بايد به آن عمل كند (جهاد با مال و جان) را بيان كرده بود. «3»

تقوي: هر چه انسان بيشتر بر انجام تكاليف خود (انجام واجبات و انجام ندادن حرام ها) دقت كند و به هنگام گناه خود نگهداري كند ايمان او افزايش مي يابد و به مقام تقوا مي رسد.

يقين: بعد از تقوا نوبت به يقين مي رسد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 28

و در روايتي از حضرت علي عليه السلام مي خوانيم: «1» يقين بر چهار ركن پا برجاست:

1. توكل (اعتماد بر خدا)؛ 2. تفويض (واگذاري امور به خدا)؛ 3. تسليم فرمان هاي الهي شدن؛ 4. رضا (بعد از صبر بر مشكلات، خشنودي نسبت به قضا و قدر الهي)

نتيجه: مقام اول انسان در دين از «اسلام» شروع مي شود و بعد به ايمان مي رسد و بعد به تقوا و بعد به يقين مي رسد و در هر مرحله انسان وظايف و تكليف هايي دارد. هر چه انسان به وظايفش [كه در آيات و روايات آمده بود] بيشتر و بهتر عمل كند از درجات بيشتري از ايمان برخوردار مي شود و اين شدت و ضعف و كم و زياد بودن ايمان در اصحاب پيامبر هم وجود داشته است از اين رو در روايتي از پيامبر صلي الله عليه و آله نقل شده: «سلمان» در درجه ي «دهم» ايمان «ابوذر» در درجه ي «نهم» ايمان و «مقداد» در درجه ي «هشتم» ايمان بود. «2»

منابع جهت مطالعه بيشتر:

1. تفسير نمونه؛ ذيل آيات فوق.

2. تفسير الميزان؛ ذيل آيات فوق.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 29

1. آفرينش جهان و زمين چگونه بوده است؟

2. غير از دنيا چه جهان هاي ديگري وجود دارد؟

3. مقصود از عالم ذر چيست؟

4. با توجه به عالم ذر، آيا انجام تكاليف و بندگي ما لازم است؟

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 31

قرار داديم؟ آيا ايمان نمي آورند؟» «1»

در مورد پيدايش جهان چند نظريه در بين كيهان شناسان جديد وجود دارد كه يكي از اين ديدگاه ها كه از سوي اكثر اخترشناسان به عنوان بهترين نظريه موجود تلقي مي شود نظريه «مهبانگ» (انفجار بزرگ) است كه به دانشمند روسي «ژرژگاموف» نسبت داده شده است. خلاصه اين ديدگاه آن است كه حدود 20 بيليون سال پيش تمام ماده و انرژي موجود در جهان در نقطه اي بسيار كوچك و فشرده متمركز بوده است. اين نقطه كوچك و بي نهايت چگال و مركب از ماده- انرژي منفجر شد و به فاصله چند ثانيه پس از انفجار اين آتشگوي، ماده- انرژي با سرعتي نزديك به سرعت نور در همه سو منتشر شد، پس از مدت كمي (احتمالًا چند ثانيه تا چند سال)، ماده و انرژي از هم تفكيك شدند و تمام اجزاء گوناگون جهان امروز، از دل اين انفجار نخستين بيرون ريخته اند. «2»

در تفسير نمونه ذيل آيه اول، (فصلت/ 11) اينطور آمده است:

جمله «هي دخان»: «آسمان ها در آغاز به صورت دود بود.» نشان مي دهد كه آغاز آفرينش آسمان ها از توده گازهاي گسترده و عظيمي بوده است و اين با آخرين تحقيقات علمي در مورد آغاز آفرينش كاملًا هماهنگ است. هم اكنون نيز بسياري از ستارگان آسمان به صورت توده فشرده اي از گازها و دخان هستند.

همچنين تفسير نمونه در ذيل آيه دوم (انبياء/ 30) سه تفسير در مورد «رتق»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 33

و «فتق» (پيوستگي و جدائي) آورده است كه ما يكي از آنها را نقل مي كنيم:

به هم پيوستگي آسمان و زمين اشاره به آغاز خلقت است، كه طبق نظرات دانشمندان، مجموعه

اين جهان به صورت توده واحد عظيمي از بخار سوزان بود كه بر اثر انفجارات دروني و حركت، تدريجاً تجزيه شد و كواكب و ستاره ها از جمله منظومه شمسي و كره زمين بوجود آمد و باز هم جهان در حال گسترش است. «1»

3. «او كسي است كه آسمان ها و زمين را در شش روز (شش دوران) آفريد و عرش (قدرت) او بر آب قرار داشت.»» كلمه «ماء» معناي معمولي آن «آب» است اما گاهي به هر شي ء مايع «ماء» گفته مي شود، مانند فلزات مذاب و امثال آن.

از آنچه در تفسير كلمه «ماء» آمد چنين استفاده مي شود كه در آغاز آفرينش جهان هستي به صورت مواد مذابي بود (يا گازهاي فوق العاده فشرده كه شكل مواد مذاب و مايع را داشت) سپس در اين توده ي آبگونه حركات شديد و انفجارات عظيمي رخ داد و قسمت هايي از سطح آن پي در پي به خارج پرتاب شد. اين اتصال و به هم پيوستگي به جدائي گرائيد و كواكب و سيارات و منظومه ها يكي بعد از ديگري تشكيل يافتند. «3»

4. «وَالأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحَاهَا» «4»

زمين را بعد از آن گسترش داد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 34

«دحا» از ماده ي دَحو (بر وزن محو) به معناي گستردن است. بعضي نيز آن را به معناي تكان دادن چيزي از محل اصليش تفسير كرده اند و چون اين دو معنا لازم و ملزوم يكديگرند به يك ريشه باز مي گردد.

به هر حال منظور از «دحو الارض» اين است كه در آغاز، تمام سطح زمين را آب هاي حاصل از باران هاي سيلابي نخستين فراگرفته بود اين آب ها به تدريج در گودال هاي زمين

جاي گرفتند و خشكي ها از زير آب سربرآوردند و روز به روز گسترده تر شدند تا به وضع فعلي درآمد (و اين مسأله بعد از آفرينش زمين و آسمان روي داد). «1»

5. «وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الأَرْضَ» «2»

او كسي است كه زمين را گسترش داد.

و در ذيل اين آيه آمده است: شايد «مد الارض» اشاره به همان مطلبي باشد كه دانشمندان زمين شناسي مي گويند كه تمام زمين در آغاز زير آب پوشيده بود سپس آب ها در گودال ها قرار گرفت و خشكي ها به تدريج از آب سر برآوردند و روز به روز گسترده شدند تا به صورت كنوني درآمدند.

6. «وَالأَرْضَ مَدَدْنَاهَا» «3»

و زمين را گسترانديم.

«مدد» در اصل به معناي گسترده ساختن و بسط دادن است و به احتمال قوي در اينجا اشاره به سربرآوردن خشكي هاي زمين از زير آب است. زيرا مي دانيم در آغاز سطح كره ي زمين بر اثر باران هاي سيلابي زير آب پنهان بود و ساليان درازي بر اين منوال گذشت، باران هاي سيلابي فرو نشستند، آب ها در گودال هاي زمين

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 35

جاي گرفتند و خشكي ها به مرور زمان از زير آب نمايان گشتند اين همان چيزي است كه در روايات اسلامي به عنوان «دحو الارض» معروف شده است. «1»

بررسي و نتيجه گيري:

معلوم است كه هر كدام از اين آيات ممكن است به مرحله اي از تحولات و شكل گيري آغاز خلقت جهان اشاره داشته باشد. ظاهر آيات قرآن در مورد آغاز خلقت كه از «دخان» شروع شده است، با نظريه مشهور خلقت جهان يعني نظريه مهبانگ تا حدود زيادي همخواني دارد و در نقاطي با هم مشترك است. يعني از ظاهر

قرآن و علم بر مي آيد كه جهان در ابتدا از گازهاي داغ تشكيل شده است. اما آيات قرآن در مورد عناصر ديگر نظريه مهبانگ (مثل انفجار اوليه) مطلب صريحي ندارد. با توجه به «تعدد نظريه ها در مورد آغاز خلقت» و «عدم اثبات قطعي آنها» در حال حاضر نمي توان هيچكدام را به صورت قطعي به قرآن نسبت داد بلي اگر بگوئيم احتمال دارد كه مقصود از دخان همان مراحل گاز بودن جهان باشد و ... اشكالي ندارد.

اگر روزي نظريه مهبانگ به صورت قطعي اثبات شود اين مطلب «اعجاز علمي قرآن» را اثبات مي كند چرا كه نوعي رازگوئي علمي قرآن كريم است. اما اين مطلب به صورت كنوني آن، بيش از يك هماهنگي شگفت انگيز ظاهر قرآن و علم نيست. «2»

اما در مورد آيات ديگر (آيات دوم تا ششم) قرآن صريحاً به پوشيده بودن

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 36

سطح زمين از آب اشاره نكرده است و همانطور كه گذشت مفسران با كلمه ي احتمال نظرات دانشمندان را با آيات قرآن تطبيق داده اند نه به صورت قطعي و حتمي.

معرفي كتاب:

1. تفسير نمونه ذيل آيات ذكر شده و همچنين ذيل آيات 9 الي 12 سوره ي فصلت و ذيل آيه ي 54 سوره ي اعراف.

2. كتاب پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمدعلي رضائي اصفهاني، ج 1.

3. كتاب قرآن و طبيعت، گذشته و آينده جهان، دكتر عبدالكريم بي آزار شيرازي.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 37

بندي ارائه مي كنيم كه قلمرو هر كدام از همديگر جداست:

اول: عالم ذر- عالم دنيا- عالم برزخ- عالم آخرت:

1. عالم ذر:

جهاني كه پيش از دنيا بوده و خدا از بندگان خود بر توحيد اعتراف گرفت كه در پاسخ پرسش بعدي مطالب بيشتري در اين مورد بيان مي شود.

2. عالم دنيا:

عالمي است كه بعد از عالم ذر قرار دارد و محلي براي آزمايش انسان است؛ به طوري كه موفقيت در اين آزمايش ها توشه اي براي آخرت او به حساب مي آيد. به عبارت ديگر «دنيا مزرعه ي آخرت است» و محلي براي كاشتن و مراقبت كردن است تا در آخرت محصول آن برداشت شود.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 38

3. عالم قيامت:

قيامت- يوم الحسرت- يوم الدين- يوم الحساب و ساعة و ... اسامي «1» متعددي هستند كه خداوند در قرآن از آن نام برده و منظور همه ي اين اسامي، همان عالم قيامت مي باشد.

در قرآن آمده در آستانه ي آن روز خورشيد تاريك مي شود، ستارگان رو به خاموشي مي روند كوه ها همچون پنبه زده مي شوند «2» و ... سپس در صور اسرافيل دميده مي شود و همگي مي ميرند و با دميدن دوباره ي حضرت اسرافيل، همگي زنده مي شوند و در صحنه قيامت حاضر مي شوند. آري در اين روز است كه هر كس مي داند چه چيزي براي خود آماده كرده است. «3» و در اين روز است كه انسان تك تك اعمال خود را مشاهده مي كند و مي بيند كه هيچ عمل كوچك و بزرگي از قلم نيفتاده و همگي در پرونده ي اعمال او ثبت شده است. «4»

4. عالم برزخ:

توضيح: واژه برزخ به معناي چيزي است كه ما بين دو چيز ديگر واقع مي شود. (حائل

بين دو شئ)

از اين رو به عالمي كه بين عالم دنيا و قيامت واقع شده است عالم برزخ مي گويند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 39

عالم برزخ از ديدگاه قرآن

برخي از آياتي كه به وجود عالم برزخ اشاره دارند عبارتند از:

1. «و به كساني كه در راه خدا كشته مي شوند، مردگان نگوييد؛ بلكه [آنان زندگانند، وليكن (شما با درك حسي) متوّجه نمي شويد.» «1»

2. « (اي پيامبر) هرگز مپندار كساني كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند، بلكه [آنان زنده اند، [و] در پيشگاه پروردگارشان روزي داده مي شوند!» «2»

3. «باشد كه من در آنچه ترك كرده ام، [كار] شايسته اي انجام دهم.» (در پاسخ او گفته مي شود:) هرگز چنين نيست! اين سخني است كه او (فقط) گوينده آن است؛ و فرا روي آنان برزخي است تا روزي كه برانگيخته مي شوند.» «3»

4. «عذاب آنها (: آل فرعون) آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مي شوند: و روزي كه قيامت بر پا شود (مي فرمايند) «آل فرعون را در سخت ترين عذاب ها وارد كنيد.» «4»

عالم برزخ از ديدگاه روايات

از نظر روايات در كتب معروف شيعه و اهل تسنن روايات فراواني است كه با تعبيرات مختلف از جهان برزخ و خلاصه جهاني كه ميان اين عالم و عالم آخرت قرار دارد سخن مي گويد:

1. در حديث معروفي مي خوانيم كه علي عليه السلام هنگام مراجعت از جنگ صفين

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 40

وقتي كه نزديك كوفه كنار قبرستاني كه بيرون از دروازه قرار داشت رسيد، رو به سوي قبرها كرد و فرمود: «1»

«اي ساكنان خانه هاي وحشتناك و مكان هاي خالي و قبرهاي تاريك! اي

خاك نشينان! اي غريبان! اي تنهايان! اي وحشت زدگان! شما در اين راه بر ما پيشي گرفتيد و ما نيز به شما ملحق خواهيم شد، اگر از اخبار دنيا بپرسيد به شما مي گويم خانه هايتان را ديگران ساكن شدند. همسرانتان به نكاح ديگران درآمدند، و اموالتان تقسيم شد. اينها خبرهايي است كه نزد ما است نزد شما چه خبر؟!

سپس رو به يارانش كرد و فرمود: «اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده شود حتماً به شما خبر مي دهند كه بهترين زاد و توشه براي اين سفر پرهيزگاري است.»

دوم: عالم انسان ها- عالم جن ها- عالم فرشتگان:

1. عالم انسان ها:

وجود انسان «2» مجموعه اي است از «روح» و «جسم» و داراي دو بعد: «مادي و معنوي» مي باشد كه اگر اين انسان تحت تربيت رهبران الهي قرار گيرد در

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 41

سير صعودي از فرشتگان برتر مي گردد. و از ملك پران شود و آنچه در وهم نايد آن شود.

و اگر شاگردي رهبران الهي را نپذيرد و چون گياهي خود رو رشد كند و شهوات خود را آزاد بگذارد و در ميان هوس ها غوطه ور شود، در سير نزولي از حيوانات هم پست تر مي شود.

و با اختيار و اراده ي خود يكي از اين دو راه را انتخاب مي كند. «1»

به هر حال جهان انسان ها با وجود زندگي فردي و اجتماعي و خانوادگي يكي از جهان هاي پيچيده هستي است.

2. عالم جن ها:

«جن» به معناي موجودي است كه از حس انسان پوشيده است. بعضي از دانشمندان از آن ها تعبير به نوعي از «ارواح عاقله» مي كنند كه مجرد از ماده مي باشد (البته تجرد كامل ندارد زيرا چيزي كه از ماده آفريده شده، مادي

است ولي نيمه تجردي دارد چرا كه با حواس ما درك نمي شود، و به تعبير ديگر يك نوع جسم لطيف است.) «2»

براي جن ويژگي هايي در قرآن كريم «3» ذكر شده كه برخي از آن ها را مي آوريم:

1. موجودي است كه از شعله آتش آفريده شده است. (الرحمن/ 15)

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 42

2. داراي علم و ادراك و تشخيص حق از باطل مي باشد. (آيات مختلف سوره ي جن)

3. داراي تكليف و مسئوليت است. (آيات سوره ي جن و الرحمن)

4. گروهي از آن ها مومن و صالح و گروهي سركش و كافرند. (جن/ 11)

5. داراي حشر و نشر و معادند. (جن/ 15)

6. برخي از آن ها داراي قدرت زيادي هستند. (نمل/ 39)

7. آنها قدرت انجام برخي كارهاي مورد نياز انسان ها را دارند. (سباء/ 12- 13)

8. خلقت آن ها روي زمين قبل از خلقت انسان ها بوده است. (حجر/ 27)

يادآوري: از آيات قرآن بدست مي آيد بر خلاف آنچه بين مردم مشهور است كه جنيان را «از ما بهتران» مي نامند، انسان نوعي است بهتر از جن، به دليل اينكه تمام پيامبران الهي از انسان ها برگزيده شدند و آن ها به پيامبر اسلام كه از نوع بشر بود ايمان آوردند؛ و از طرفي سجده ي شيطان «1» بر آدم واجب شد، در حالي كه شيطان از جن بود و اين دليل فضيلت نوع انسان بر جن مي باشد. «2»

3. عالم فرشتگان:

آيات فراواني از قرآن كريم درباره ي صفات، ويژگي ها، وظايف و مأموريت هاي ملائكه سخن مي گويد و حتي قرآن، ايمان به ملائكه را در رديف ايمان به خدا و انبياء و كتب آسماني قرار داده است. (بقره/ 285) و اين دليل بر اهميت اين موضوع است.

پرسش

و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 43

اينك برخي از ويژگي هاي ملائكه كه در قرآن آمده را بر مي شماريم: «1»

1. فرشتگان موجودات عاقل و باشعورند و بندگان گرامي خدا هستند. (انبياء/ 26)

2. آنها سر بر فرمان خدا دارند و معصيت نمي كنند. (انبياء/ 27)

3. آنها وظايف مهم و متنوعي از سوي خدا بر عهده دارند از جمله:

گروهي حاملان عرشند. (حاقه/ 17)

برخي مدبرات امرند. (نازعات/ 5)

گروهي فرشتگان قبض ارواحند. (اعراف/ 37)

بعضي مراقبان اعمال بشرند. (انفطار/ 10- 13)

عده اي حافظان انسان از خطرات و حوادث مي باشند. (انعام/ 61)

گروهي مأمور عذاب و مجازات اقوام سركشند. (هود/ 77)

گروهي امدادگران الهي نسبت به مؤمنان مي باشند. (احزاب/ 9)

و بالاخره گروهي مبلغان وحي و آورندگان كتب آسماني براي انبياء مي باشند. (نحل/ 2)

4. آنها داراي مقامات مختلف و مراتب متفاوت و هميشه در حال تسبيح و تقديس خداوند هستند. (صافات/ 164- 166 و شوري/ 5)

5. با اين حال انسان براساس استعداد تكاملي كه دارد از آن ها برتر است تا آنجا كه همه ي فرشتگان به خاطر آفرينش آدم به سجده افتادند و آدم معلم آنها گشت. (بقره/ 30- 34)

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 44

پرسش: با اين ويژگي هايي كه براي فرشتگان ذكر شد آنها موجوداتي مجرد يا مادي اند؟

با اين اوصاف، نمي توانند از اين ماده ي كثيف عنصري باشند ولي مانعي ندارد كه از اجسام لطيفي آفريده شده باشند، اجسامي مافوق اين ماده معمولي كه ما با آنها آشنا هستيم.

اثبات «تجرد مطلق» براي فرشتگان حتي از زمان و مكان و اجزاء، كار آساني نيست، و تحقيق در اين موضوع نيز فايده ي زيادي در بر ندارد. مهم آن است كه ما فرشتگان را به اوصافي

كه قرآن و روايات مسلم اسلامي توصيف كرده بشناسيم و آنها را صنف عظيمي از موجودات والا و برجسته ي خداوند بدانيم بي آنكه مقامي جز مقام بندگي و عبوديت براي آنها قائل باشيم. آنها را شريك خداوند در خلقت يا عبادت بدانيم كه اين شرك و كفر محض است. «1»

سوم: عالم امر- عالم خلق:

برخي نيز با توجه به آيات قرآن از يك زاويه، عوالم را به بخش «عالم خلق» و «عالم امر» تقسيم مي كنند: «2» كه با تعبيرات عالم ماده و عالم ماوراء ماده يا با تعبير عالم مُلك و ملكوت از آن ياد مي كنند.

در برخي آيات به عالم ملكوت اشاره شده «3» و آمده كه ملكوت به حضرت ابراهيم عليه السلام نشان داده شد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 45

البته ي ملكوت معمولًا به معناي حكومت و مالكيت الهي و جهان فرمانروايي است. در مقابل عالم مُلك، كه عالَم ماديات و فرمانبران است عالمي كه از عالم ملكوت بر آنها فرمان صادر مي شود. «1»

خلاصه:

دانشمندان علوم مختلف از ديدگاه خاص خود عوالمي را تصور مي كنند: و ما با توجه به آيات قرآن كريم و روايات اهلبيت در اين باره سه تقسيم بندي انجام داديم:

اول: عالم ذر، عالم دنيا، عالم برزخ، عالم آخرت.

دوم: عالم انسان ها، عالم جن ها، عالم فرشتگان.

سوم: عالم امر، عالم خلق.

منابع جهت مطالعه بيشتر:

1. تفسير نمونه ذيل آيات فوق.

2. تفسير الميزان ذيل آيات فوق.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 46

توضيح اين پيمان پرداخته اند آيات 172- 174 سوره ي اعراف مي باشد.

مهم ترين پرسش كه در اينجا مطرح است اين است كه اين «ظهور» و «بروز» كي واقع شده؟ وبه چه صورت انجام گرفته است؟ وخلاصه منظور از «عالم ذر» چيست؟

در پاسخ به اين سؤال و شرح عالم ذر و تفسير آيه فوق حداقل شش قول وجود دارد كه هر كدام را جمعي يا بعضي از دانشمندان اسلامي پذيرفته اند:

1. نظر محدثين و اهل ظاهر، كه گفته اند: همانگونه كه در بعضي از احاديث آمده فرزندان آدم تا پايان دنيا، به صورت ذرات كوچكي از پشت آدم خارج شدند، و فضا را پر كردند- در حالي كه داراي عقل و شعور و قادر بر تكلم و سخن گفتن بودند- خداوند آنها را مخاطب قرار داد، و از آنها سؤال كرد: آيا من پروردگار شما نيستم؟ (الَسْتُ بِرَبِّكُمْ؟) و همگي در پاسخ گفتند: آري (بَلي ) و به اين ترتيب پيمان نخستين بر توحيد گرفته شد، و خود انسان ها شاهد خويشتن بودند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 47

2. منظور از عالم ذر، و تفسير آيه فوق اين است كه ذرات نخستين وجود انسان، يعني نطفه، از پشت پدران به رحم مادران انتقال يافت، و به تدريج در عالم جنين به صورت انسان كاملي درآمد، و در همان حال خداوند قوا و استعدادهائي به او داد كه بتواند حقيقت توحيد و آئين حق را درك كند، و اين فطرت توحيدي را در وجود او عجين ساخت.

اين تفسير را گروهي از مفسران مانند صاحب «المنار» و «في ظلال القرآن» انتخاب كرده اند و از بسياري از مفسران ديگر نقل كرده اند.

3. منظور از

«عالم ذر» همان «عالم ارواح» است، يعني در آغاز، خداوند ارواح انسان ها را قبل از اجسادشان آفريد و مخاطب ساخت و از آنها بر توحيد خويش اقرار گرفت.

اين تفسير را از بعضي از روايات استفاده كرده اند.

4. اين پرسش و پاسخ در ميان گروهي از انسان ها و خداوند به وسيله پيامبران، به زبان قال واقع شده؛ زيرا گروهي از انسان ها بعد از تولد و كمال عقل، دلايل توحيد و يكتاپرستي را به وسيله انبيا شنيدند، و به آن پاسخ مثبت دادند و «بَلي گفتند.

اين تفسير را مرحوم «سيد مرتضي» به عنوان احتمال ديگري در توضيح آيه فوق ذكر كرده است، «ابوالفتوح رازي» نيز اين تفسير را به عنوان يك احتمال در تفسير خود آورده است.

5. اين سؤال و جواب، با همه ي انسان ها، با زبان حال، صورت گرفته، آن هم بعد از بلوغ و كمال عقل؛ زيرا هر انساني بعد از رسيدن به كمال عقل و ملاحظه ي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 48

آيات صنع پروردگار در آفاق و انفس، به يكتائي او با زبان حال اعتراف مي كند.

گوئي خداوند با ارائه اين آيات، از آنها سؤال مي كند: «الَسْتُ بِرَبِّكُمْ»؟ (آيا من پروردگار شما نيستم؟) و آنها با زبان حال مي گويند: «بَلي و گفتگو با زبان قال، شواهد و نظائر فراوان دارد.

اين تفسير را مرحوم «شيخ طوسي» در «تبيان» از «بلخي و رُقاني» نقل مي كند.

6. مرحوم علامه طباطبائي قدس سره در «الميزان» مي فرمايد: آنچه از آيات مختلف قرآن استفاده مي شود اين است كه وجود اشياء اين عالم، داراي دو جنبه يا دو صورت است: صورتي به سوي دنيا دارد و حكمش اين است كه تدريجاً

از «قوّه» به «فعل» و از «عدم» به سوي «وجود» مي آيد، در آغاز ناقص است سپس كامل مي شود، و سرانجام فاني شده، به سوي پروردگار باز مي گردد؛

و صورتي به سوي خدا دارد و اشياء جهان از نظر اين بعد الهي، اموري هستند غير تدريجي، و فعليت محض، بي آنكه داراي قوه يا نقصي باشند و منتظر فعليت.

و به تعبير ديگر: موجودات، داراي دو نوع وجودند، يك وجود جمعي در نزد خدا كه در قرآن به عنوان ملكوت از آن ياد شده، و ديگر موجودات پراكنده كه با گذشت زمان تدريجاً ظاهر مي شوند.

به اين ترتيب عالم انسانيت دنيوي مسبوق به عالم انسانيت ديگري است كه در آنجا هيچ موجودي محجوب از پروردگار نيست، و با شهود باطني او را مشاهده كرده و به وحدانيت او اعتراف مي كند.

اين بود مجموعه نظرهايي كه ذيل آيه مورد بحث مطرح است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 49

كه البته برخي از آنها با هم منافاتي ندارد و قابل جمع هستند و ممكن است به برخي از آنها نيز اشكالاتي وارد باشد.

ولي اعتقاد بيشتر محققان از جمله آيةاللَّه مكارم شيرازي بر اين است كه اين سوال و جواب به زبان حال بوده، نه به زبان قال. از اين رو تفسير پنجم نسبت به بقيه قوت بيشتري دارد. «1»

منابع جهت مطالعه بيشتر:

1. تفسير موضوعي پيام قرآن، جلد سوم.

2. تفاسير نمونه، الميزان و ... ذيل آيات 172- 174/ اعراف.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 50

عالم ذر خداوند در مورد انسان ها به نتيجه رسيده و دنيا را فقط به اين دليل آفريده كه ما بفهميم، (مانند معلم و دانش آموز و امتحانات آخرترم) پس آيا اين درست است كه بگوييم ما اينها را قبول داريم پس ديگر نيازي به اين بندگي ها در دنيا نيست؟

پاسخ:

براي پاسخ به اين پرسش، اول بايد ديد «هدف خلقت انسان» چه بوده و اين كه اصلًا چرا خدا انسان ها را خلق كرد؟

و بعد با توجه به «هدف خلقت»، ببينيم آيا اعتقاد به عالم ذر كافي است يا خير؟

نگاهي گذرا به هدف خلقت در قرآن

برخي آيات، هدف آفرينش را «آزمايش و امتحان» «1» انسان ها معرفي كرده اند.

بعضي آيات، هدف آفرينش را پيدا كردن «علم و آگاهي» «2» از قدرت خدا مي دانند.

و آياتي نيز هدف آفرينش را «عبوديت و بندگي» «3» معرفي كرده اند.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 51

برخي آيات، هدف آفرينش را رسيدن به «رحمت الهي» «1» عنوان كرده اند.

با دقت در هدف هايي كه قرآن و روايات براي آفرينش بيان كرده اند درمي يابيم كه شايد به ظاهر، اين هدف ها با هم مختلف باشند ولي در واقع هر كدام مقدمه اي براي ديگري است، يعني «علم و دانش» و «امتحان و آزمايش» هدف هايي هستند كه در مسير «عبوديت» قرار مي گيرند و «رحمت واسعه» خداوند نتيجه ي اين عبوديت است كه به «قرب الهي» منتهي مي شود.

حال با توجه به اين مقدمه، به پاسخ مي پردازيم:

پيمان ما با خداوند در عالم ذر

طبق آيه 172 سوره ي اعراف به اين صورت است كه ما در عالم ذر به پرسش خداوند كه فرمود: «الَسْتُ بِرَبُكُمْ» (آيا من پروردگار شما نيستم) پاسخ داديم «بَلي . يعني قبول

داريم كه تو پروردگار و آفريننده ي ما هستي (سرچشمه ي هستي تويي).

اما سخن در اينجاست كه فقط «گفتن» و جواب مثبت دادن، «ملاك» نيست، بلكه خداوند به انسان فرصتي داده و او را در ميدان انواع آزمايشات و امتحانات قرار داده تا معلوم شود كه او در پايبندي به توحيد چقدر استقامت دارد.

و جوابي كه در عالم ذر به خداوند داده است اين «معلوم شدن»، براي ما انسان هاست و اما براي خدا به اين معنا نيست كه خداوند نمي داند، بلكه خداوند در مورد انسان ها و همه موجودات همه چيز را مي داند و اين موضوع به بحث علم در مرحله ذات و يا همان علم ذاتي خداوند مربوط مي شود و چون خداوند

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 52

عالم به كل مخلوقات و احوال مخلوقات از ازل تا ابد است مي توان پذيرفت كه خداوند مي داند چه تعداد از انسان ها بهشتي، و چه تعداد جهنمي هستند.

بعلاوه و مهم تر از همه اين كه، اگر خداوند براساس علم خودش، بهشتيان را به بهشت و جهنميان را به جهنم ببرد و اصلًا در اين دنيا نياورد و فرصت انجام عمل خوب و يا بد را به آنها ندهد، خلاف حكمت خود و هدف خلقت انسان عمل كرده است و ممكن است جهنميان به خداوند شكوه كنند كه: «چرا به ما فرصت انجام عمل ندادي؟ چه بسا عمل خوب انجام مي داديم و بهشتي مي شديم» كه اين شكوه و خواسته آنان هم حق است.

اما بعد از مقدمات فوق جواب اصلي پرسش را اين طور بيان مي كنيم كه درست است كه در نزد علم ذاتي پروردگار مقصد انسان ها و بلكه تمام موجودات

مشخص شده است اما اين يك بُعد قضيه است و بُعد ديگر آن اعمال و رفتار ما انسان هاست كه مي تواند بهشت و يا دوزخ را براي ما رقم بزند، اين دو بُعد، در به مقصد رسيدن انسان، همراه هم هستند.

و همان طور كه از آيه استفاده مي شود اين دنيا همان جايي است كه خداوند به ما فرصت عمل و بندگي داده تا انسان ها به پرسش خداوند در عالم ذر البته در «غالب عمل» كه بسيار مهم تر و فراتر از «گفتن» و اعتقاد پيدا كردن است جواب مثبت دهيم. و لباس «عمل» به قامت «قول» خود بپوشانيم.

به عبارت ديگر اين «عمل و بندگي» در كنار «اعتقاد صحيح» است كه انسان را بهشتي و يا جهنمي مي كند، و اين دنيا محل عمل است تا اين كه هر انساني با عمل خود به سرمنزل مقصود برسد و نهايتاً به كمال قُرب الهي رهنمون گردد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 53

اگر فقط صرفِ اعتقاد پيدا كردن و آن هم در عالم ذر باشد كه انسان در آنجا هيچ راه كمال نپيموده و تلاشي براي رسيدن به خدا نكرده است و انتظار اين كه به بهشت برود، خيالي بيش نيست. چنين شخصي به مانند كسي است كه به واجب بودن نماز اعتقاد دارد و مي داند كه در سايه نماز بقيه ي اعمال و واجبات هم مقبول درگاه خداوند واقع مي شود، اما اين شخص نماز نمي خواند و از به جا آوردن آن روي گردان است چنين شخصي هيچ گاه نبايد آرزوي بهشت را بكند.

چرا كه بهشت را به «بهاء» دهند نه به «بهانه»! و بهاء همان عمل صالح و نيكوست.

منابع

جهت مطالعه بيشتر:

همان منابع ذيل پرسش قبل.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 55

ويژه جوانان، ج 3، ص: 58

در ذيل آيه ي 45 از سوره ي نور آمده است اولين موجودي كه خلق شد، آب بود و ساير موجودات از آب آفريده شدند. «1»

ب: ممكن است منظور از خاك چنين باشد:

1. در آيات، به منشأ دور آفرينش اشاره شده نه منشأ نزديك آن، يعني مبدأ تمام غذاهايي كه مي خوريم از زمين است و زمين نيز خاك است. آنچه مي خوريم تبديل به نطفه مي شود و در خلقت بكار مي رود.

2. يا اينكه آدم عليه السلام از خاك آفريده شد و ما فرزندان اوئيم پس منشأ ما نيز خاك است. «2»

و جالب اين است كه صاحبنظران گفته اند: تمام عناصر موجود در بدن انسان (آهن، كلسيم و ...) در خاك نيز موجود است.

معرفي كتاب:

براي مطالعه كتب زير معرفي مي شود:

1. جلد اول معارف قرآن آيت اللَّه مصباح يزدي، فصل انسان شناسي؛

2. پژوهشي در اعجاز علمي قرآن دكتر محمدعلي رضائي اصفهاني؛

3. تفاسير قرآن مانند تفسير نمونه: ذيل آيات اشاره شده به خلقت آدم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 59

اينكه خداوند بر هر چيزي تواناست و علم و آگاهي او به همه چيز احاطه دارد.) مانند:

«اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوَاتٍ وَمِنَ الأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الأَمْرُ

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 60

بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَي كُلِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَي ءٍ عِلْمَاً» «1» «خداوند همان كسي است كه هفت آسمان را آفريد، و از زمين نيز همانند آنها را؛ فرمان او در ميان آنها پيوسته فرود مي آيد تا بدانيد كه خداوند بر هر چيز تواناست و اينكه علم او به همه چيز احاطه دارد.»

3. بعضي ديگر از آيات، «رحمت الهي» را هدف آفرينش معرفي مي كند، مانند:

«وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَن رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذلِكَ خَلَقَهُمْ» «2» «و اگر پروردگارت مي خواست، همه ي مردم را يك امّت (بدون هيچ گونه اختلاف) قرار مي داد؛ ولي آنها همواره مختلفند؛ مگر كسي را كه پروردگارت رحم كند؛ و براي همين (پذيرش رحمت)، آنها را آفريد.»

4. برخي آيات هدف آفرينشِ جن و انسان را «عبادت» معرفي مي كند مانند:

«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ» «3» «من جن و انس را نيافريدم جز براي اينكه عبادتم كنند (و از اين راه تكامل يابند و به من نزديك شوند)»

ب: احاديث: در حديثي از امام صادق عليه السلام مي خوانيم كه امام حسين عليه السلام در

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 61

برابر اصحابش چنين فرمود: خداوند بزرگ بندگان را نيافريده مگر به خاطر اينكه او را بشناسند، هنگامي كه او را بشناسند [بندگي او و] عبادتش كنند و هنگامي كه [عبادت و] بندگي او كردند از بندگي

غير او بي نياز مي شوند.

روايات ديگري نيز از ائمه معصومين عليهم السلام نقل شده كه در آنها هدف خلقت را بيان مي كنند. «1»

خلاصه و نتيجه گيري:

با توجه و دقت در هدف هايي كه قرآن و روايات براي آفرينش بيان نموده اند، در مي يابيم كه شايد به ظاهر، اين هدف ها با هم مختلف هستند ولي در واقع، هر كدام مقدمه اي براي ديگري است. هدف همان عبوديت و بندگي است و «علم ودانش» و «امتحان و آزمايش» هدف هايي هستند كه در مسير «عبوديت» قرار مي گيرند و «رحمت واسعه خدا» نتيجه اين عبوديت است. بنابراين «عبوديت» اوج تكامل يك انسان و «قرب» او به خداست يعني هدف خلقت تكامل انسان و نزديك شدن به خداست.

ج: هدف آفرينش از ديدگاه عقل:

بدون شك هر فرد عاقل و حكيمي كه كاري انجام مي دهد هدفي براي آن در نظر دارد، و از آنجا كه خداوند از همه، عالم تر و حكيم تر است پس بايد هدفي از خلقت جهان و انسان داشته باشد، و از طرف ديگر، هنگامي كه انسان به جزء جزء اعضاء خود مي نگرد براي هر يك هدف و فلسفه اي مي يابد، نه تنها براي اعضائي همچون قلب، مغز، عروق و اعصاب، بلكه اعضائي همانند ناخن ها،

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 62

مژه ها، خطوط سرانگشتان، گودي كف دست ها و پاها هر كدام حكمتي دارد كه امروز همگي شناخته شده است.

چقدر ساده انديشي است كه ما براي آفرينش هر كدام از اين اعضاء هدف قائل باشيم، ولي آفرينش مجموع آن يعني وجود انسان را بي هدف بدانيم.

كه چنين حقايقي به يك انسان خداپرست و مؤمن اطمينان مي دهد كه آفرينش او، هدفي بس عظيم داشته كه بايد بكوشد

و با نيروي عقل و علم آنرا بيابد.

به هر حال ايمان به حكمت خداوند از يكسو، و توجه به فلسفه هاي اجزاي وجود انسان از سوي ديگر، ما را مطمئن مي سازد كه در آفرينش انسان هدفي بزرگ وجود دارد. حال اين هدف بزرگ چيست؟

با چند مقدمه اين هدف مشخص مي شود:

1. ما هميشه در كارهاي خود هدفي داريم كه اين هدف معمولًا دفع كمبودها و نيازهاي ما است حتي اگر به ديگري خدمت مي كنيم يا دست گرفتاري را مي گيريم، ... آنها نيز نوعي كمبود معنوي ما را بر طرف مي سازد و نيازهاي مقدسي از ما را برآورده مي كند. و چون در مورد صفات و افعال خدا، غالباً گرفتار مقايسه با خويش مي شويم، گاه ممكن است اين تصور به وجود آيد كه خداوند چه كمبودي داشت كه با خلقت ما بر طرف مي شد؛ و اگر در آيات قرآن مي خوانيم هدف آفرينش انسان عبادت است، مي گوئيم: «او چه نيازي به عبادت ما دارد؟» ما چون محدود هستيم و نيازمند، همه ي افعال و رفتار و گفتارمان براي كمبود نيازهاي خودمان مي باشد، ولي خداوند نامحدود و غنّي و بي نياز است،

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 63

پس هدف افعال او در غير وجود او بايد باشد. او چشمه اي فيّاض و مبدئي نعمت آفرين است، كه موجودات را در زير چتر حمايت خود مي گيرد و آنها را پرورش داده، از نقص به كمال مي برد، و اين است هدف واقعي عبوديت و بندگي ما؛ و اين است فلسفه ي عبادات و نيايش هاي ما كه همگي كلاس هاي تربيت براي تكامل ماست.

من نكردم خلق تا سودي كنم بلكه تا بربندگان جودي كنم به

اين ترتيب نتيجه مي گيريم كه هدف آفرينش ما «پيشرفت و تكامل هستيِ» ما مي باشد. اساساً اصل آفرينش يك گام تكاملي عظيم است، يعني چيزي را از عدم، به وجود آوردن و از نيست، هست كردن و از صفر به مرحله عدد رساندن است.

2. اگر هدف خلقت، تكامل انسان هاست چرا خداوند از آغاز، بندگان را كامل و تكامل يافته نيافريد تا همگي در قرب او جاي گيرند؟

در جواب بايد گفت: تكامل انساني چيزي نيست كه به اجبار آفريده شود، بلكه راه، طولاني و پر پيچ و خم است كه انسان ها بايد با پاي خود آنرا طي كنند و با اراده و تصميم و افعال اختياري خويش طرح آن را بريزند.

اگر دست او را بگيرند و به اجبار ببرند، نه افتخار است و نه تكامل؛ (و اگر خدا اين كار را مي كرد با مختار آفريدن انسان منافات داشت.)

مثلًا اگر از كسي به اجبار و با زور سرنيزه، مبلغ زيادي براي ساختن يك مسجد بگيرند اين عمل، هيچ اثر اخلاقي و تكامل روحي براي او ندارد.

با همه ي اين توضيحات پاسخ اين پرسش هم داده مي شود كه اگر خداوند

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 64

بندگان را براي عبوديت آفريده است، پس چرا گروهي، راه كفر را پيش مي گيرند، بعضي گناهكار و بعضي مؤمن مي شوند؟

پاسخ: كساني كه اين سؤال را مي كنند در حقيقت اراده ي «تكويني» و «تشريعي» خداوند را با هم اشتباه كرده اند، زيرا هدف، عبادت اجباري نبوده بلكه عبادت و بندگي توأم با اراده و اختيار است.

خداوند اراده كرده است كه انسان را «براي عبادت» خلق كند. (اراده تكويني)

ولي از طرفي او را با اختيار آفريده

است و قرآن و انبياء را فرستاده تا او را راهنمائي كنند. (اراده تشريعي)

و اين خود انسان است كه با اختيار راه خوب را انتخاب مي كند يا راه بد را.

به اين ترتيب خداوند اين انسان را براي اطاعت و بندگي آماده ساخته و هر گونه وسيله را اعم از عقل، و عواطف و قواي مختلف را از درون، و پيامبران و كتب آسماني و برنامه هاي تشريعي را از برون، براي او فراهم نموده است. و اين امكانات براي مؤمن و كافر يكسان است ولي مؤمن از امكانات خود بهره برداري نموده و كافر ننموده است.

مثال: هنگامي كه گفته مي شود: «من اين مسجد را براي نماز خواندن مردم درست كرده ام.» مفهومش اين است كه آن را آماده براي اين كار ساخته ام، نه اينكه مردم را به اجبار به نماز وادارم!

اما پاسخ اينكه خداوند ما را براي عبادت آفريد، منظور از اين عبادت چيست؟

منظور از اين عبادت و عبوديت خدا، نماز و روزه و ركوع و سجودِ تنها نيست، بلكه عبوديت اظهار آخرين درجه خضوع در برابر معبود است.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 65

عبوديت نهايت تسليم در برابر ذات پاك اوست،

عبوديت اطاعت بي قيد و شرط و فرمانبرداري در تمام زمينه هاست.

و بالاخره عبوديت كامل آن است كه انسان جز به معبود واقعي يعني كمال مطلق نينديشد، و جز در راه او گام برندارد و هر چه غير اوست، فراموش كند حتي خويشتن را. و خواسته هاي او را برخواسته هاي خويش مقدم سازد.

و اين است هدف نهائي آفرينش بشر، كه خدا براي رسيدن به آن ميدان «آزمايشي» فراهم ساخته و «علم و آگاهي» به انسان داده و

نتيجه نهائيش نيز غرق شدن در اقيانوس «رحمت» اوست.

پس خداوند احتياج به عبادت ما ندارد بلكه انسان ها به عبادت او نياز دارند تا به ساحل تكامل و به دامن رحمت الهي برسند.

منابع جهت مطالعه بيشتر:

1. تفسير نمونه ذيل آيات فوق

2. هدف زندگي شهيد مطهري

3. انسان كامل شهيد مطهري

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 66

مي باشد.

كه بندگانش را بوسيله آن آزمايش مي كند به اين ترتيب كه شخص فقير را با فقرش آزمايش مي كند كه آيا شكرگزار هست يا خير؟ و آيا براي بر طرف كردن فقرش از راه صحيح و شرعي تلاش مي كند يا از راه هاي حرام و غيرشرعي براي رفع فقرش تلاش مي كند؟ و ديگر انسان ها را هم، در ارتباط با فقير [كه چه نوع رفتاري با او دارند] امتحان مي كند.

3. نكته ي ديگر اينكه بدون شك اختلافي كه در ميان انسان ها از نظر بهره هاي مادي و درآمدها وجود دارد بخش مهمش مربوط به تفاوت استعدادهاي آنهاست، اين تفاوت استعدادهاي جسماني و روحاني كه سرچشمه ي تفاوت در كميت و كيفيت فعاليت هاي اقتصادي مي شود بهره ي بعضي را بيشتر و درآمد بعضي را كمتر مي كند.

4. همانطور كه يك درخت اجزائش از نظر استحكام و سستي با هم فرق دارند، كارآمدي اعضاي يك جامعه هم بايد فرق داشته باشد، اگر همه ي انسان هاي جامعه هم شكل و هم ذوق و هم فكر و همسان از هر نظر باشند، آن نظام حفظ نمي شود بنابراين وجود تفاوت در استعدادها و آنچه لازمه ي اين تفاوت است، براي حفظ نظام جامعه و حتي براي پرورش استعدادهاي مختلف، لازم و ضروري مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 68

5. وسعت و تنگي رزق در افراد انسان (بجز موارد استثنائي يعني از كار افتادگان و معلولين) بستگي به ميزان تلاش و كوشش آنها دارد و اينكه مي فرمايد: «خدا روزي را براي هر كس بخواهد تنگ و يا وسيع مي دارد»، اين «خواستنِ» خداوند، هماهنگ با حكمت اوست، و حكمتش ايجاب مي كند كه هر كس تلاشش بيشتر باشد سهمش فزون تر

و هر كس تلاشش كم تر باشد محروم تر گردد. به همين دليل قرآن، بهره ي انسان را متناسب با سعي او مي شمرد و صريحاً مي گويد: «وَأَن لَّيْسَ لِلْانسَانِ إِلَّا مَا سَعَي «1»

«و اينكه براي انسان بهره اي جز سعي و كوشش او نيست.»

از اين رو خداوند مي فرمايد: «روزي» را به هر كس كه بخواهد و شايسته بداند مي دهد، لذا خود انسان بايد تلاش كند تا در حلقه ي شايستگان قرار گيرد كه در برخي آيات، بعد از سعي و تلاش بعضي، از راهكارهاي شايسته شدن براي كسب رزق وسيع و علت گرفتاري را چنين معرفي مي كند، به عنوان مثال:

نقش ايمان و تقوا: «و اگر اهل آبادي ها، «ايمان» مي آوردند و «تقوا» پيشه مي كردند بركات آسمان و زمين را بر آنها مي گشوديم؛ ولي (آنها حق را) تكذيب كردند؛ ما هم آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم ...» «2»

نقش تقوا: «... و هر كس تقواي الهي پيشه كند، خداوند راه نجاتي براي او فراهم مي كند؛ و او را از راهي كه گمان ندارد «روزي» مي دهد و هر كس بر خدا توكل كند، كفايت امرش را مي كند ...» «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 69

نقش انفاق: «اگر به خدا قرض الحسنه دهيد [يعني انفاق كنيد،] آن را براي شما مضاعف (دو يا چند برابر) مي سازد. و شما را مي بخشد ...» «1»

6. البته بايد توجه داشته باشيم كه اسلام، خواهان اختلاف طبقاتي نيست.

اختلاف طبقاتي يعني طبقه ي استثمار كننده و طبقه ي استثمار شونده، كه اين خود يكي از عوامل فقير شدن گروهي و ثروتمند شدن گروه ديگر مي شود و آنچه موافق و هماهنگ نظام آفرينش است تفاوت استعدادها و تلاش ها

و كوشش ها است نه اختلاف طبقاتي.

معرفي كتاب:

1. تفسير الميزان، تفسير آياتي كه در پاسخ آمد.

2. تفسير نمونه، تفسير آياتي كه در پاسخ آمد.

3. كتاب عدل الهي، از شهيد مطهري، بخش مربوط به تبعيض ها و تفاوت ها و شرور.

4. درس هايي از اصول عقائد اسلامي، ج 1، شناخت خدا، از محمدي ري شهري، بخش تأثير عبادات و بلا در رشد و تكامل انسان.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 70

بقيه ي موجودات جهان بر

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 71

چنين اساسي بنيان نهاده شده است و تغيير نمي پذيرد؛ پس اگر فرزندي از نظر اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در سطح پايين قرار داشت بخاطر اسباب و عللي بوده كه اين معلول را در پي داشته است كه بايد آن علت ها را جستجو كرد و شناخت؛ و اينچنين نيست كه مستقيماً خداوند انساني را بدون علت و سبب، فقير بيافريند.

از امام صادق عليه السلام حكايت شده: «ابي اللَّه ان يجري الامور إلا باسبابها فجعل لكل شي ء سبباً»؛ «1» «خداوند جاري نمي كند امور را مگر به واسطه اسباب و علل آن، پس براي هر چيزي سبب و علتي قرار داد.»

2. آنچه در آفرينش وجود دارد «تفاوت» است نه «تبعيض». تبعيض آن است كه در شرائط «مساوي» و استحقاق هاي همسان، بين چيزها فرق گذاشته شود ولي «تفاوت» آن است كه در شرايط «مساوي» فرق گذاشته شود.

به عنوان مثال اگر دو ظرف را كه هر كدام ظرفيت ده ليتر آب دارند: در يكي ده ليتر آب و در ديگري 5 ليتر آب بريزيم، در اينجا «تبعيض» صورت گرفته است، و از ناحيه كسي است كه آب مي دهد؛ اما اگر دو ظرف داشته باشيم كه يكي به ظرفيت 10 ليتر و ديگري به ظرفيت 5 ليتر و هر دو را پر از آب كنيم باز هم اختلاف است، اما منشأ اختلاف تفاوتي است كه خود آن دو ظرف از نظر گنجايش و استعداد دارند نه از ناحيه ي دهنده، به همين ترتيب انسان ها نيز طبق نظام جهان و نظام علت و معلول استعدادهايي مختلف دارند كه بر طبق آن

با آنها رفتار مي شود.

3. تفاوت هايي كه در عالم است بر خلاف عدالت خداوند متعال نيست

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 72

چون عدالت به معناي پايمال نكردن حق افراد است، و ظلم، پايمال كردن حقوق آنهاست. پس «عدل و ظلم» در جايي مطرح است كه «حقي» در كار باشد حالا بايد ببينيم آيا كسي قبل از خلقتش از خدا طلبي داشته و آيا افراد از قبل حقي داشته اند تا پايمال شود و ظلمي صورت گرفته باشد؟ مگر ما از قبل چيزي داشته ايم تا گرفته يا پايمال شده باشد؟!

4. بحث مهم ديگر اين است كه تكاليف الهي و ثواب و عقاب براساس شرائطي است كه انسان ها دارند به عنوان مثال: تكليفي كه فرد ثروتمند دارد انسان فقير ندارد و مسئوليتي كه يك انسان فرهنگي دارد شخص عامي و بي سواد ندارد.

همچنين است بقيه تفاوت هايي كه بين مردم مشاهده مي شود.

خداوند متعال مي فرمايد: «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا؛ «1»

تكليف نمي كند خدا مگر باندازه طاقت.»

در آيه ديگر مي فرمايد: «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا مَا آتَاهَا؛ «2»

تكليف نمي كند خدا مگر باندازه آنچه عطا فرموده است.»

پس چنين نيست كه شرايط افراد، متفاوت باشد ولي تكليف و ثواب و عقاب آنها يكسان باشد كه به عدالت خدا اشكال وارد شود.

5. نكته قابل توجه ديگر اين است كه مثلث شخصيت انسان از سه ضلع «محيط»، «وراثت» و «اراده» تشكيل مي شود و نقش اراده در شكل گيري شخصيت انسان به مراتب از وراثت و محيط بيشتر است يعني شخص با اراده خود مي تواند

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 73

وراثت و محيط را به نفع خود و در

راستاي وضع بهتر تغيير دهد. و اگر اين كار زحمت و تلاش فراواني را مي طلبد اجر آن قطعاً نزد پروردگار محفوظ مي باشد.

6. ناگواري ها و مشكلات انسان و تفاوت ها، حكمت هايي را در پي دارد كه ما در اينجا به سه حكمت از آنها اشاره مي كنيم:

الف: آزمايش و معلوم شدن انسان هاي خوب از بد: «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ» «1»

حتماً شما را با اندكي از ترس، گرسنگي و آفت در مال ها و جان ها و ميوه ها مي آزمائيم، و افراد پايدار و با استقامت را مژده بده.

ب: ناگواري ها و مشكلات باعث رشد و شكوفايي استعدادهاي دروني و موجب تكامل جسم و جان مي شود، افرادي كه كوچك ترين سختي در زندگي تحمل نكرده اند از نظر جسمي و روحي نسبت به ديگران ضعيف هستند، و كساني كه در شرايط دشوار، زندگي ساده و پر مشقتي دارند، معمولًا نيرومند هستند. اين قانون نه تنها براي انسان ها و حيوانات جاري است بلكه در مورد گياهان نيز چنين است.

امام علي عليه السلام در پاسخ كساني كه خيال مي كنند در شرايط سخت زندگي كردن، و تغذيه ي ساده موجب ضعف و ناتواني مي گردد مي فرمايد: «توجه داشته باشيد كه درخت صحرايي چوبش محكم تر و بادوام تر است و گياهاني كه در زمين هاي نمناك مي رويند نازك پوست، و كم دوام ترند؛ و گياهاني كه در دامنه كوه رشد مي كنند و تنها از آب باران تغذيه مي شوند آتش آنها سوزان تر است و ديرتر خاموش مي شوند.» «2»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 74

از امام حسن عسكري عليه السلام حكايت شده: «هيچ بلايي نيست مگر اين كه خداوند در آن خيري نهاده كه

آنرا فرا مي گيرد.» «1»

پس با اين نگاه جديد پاره اي از مشكلات نه تنها «نقمت» نيستند بلكه «نعمت» مي باشند.

ج: نظام عالم، نظام احسن است و لازمه ي نظام احسن وجود استعدادها و علاقه هاي گوناگون و توانايي هاي متفاوت با كاربري هاي مختلف مي باشد [به عنوان مثال در نظام احسن نمي شود همه پزشك يا همه مهندس يا همه صنعت گر يا كارگر باشند، بلكه بايد از همه ي اين طبقات موجود باشند.]

يادآوري: نكات فوق هر كدام پنجره اي براي نظاره به اين پرسش و پرسش هاي مانند آن مي باشد.

معرفي كتاب:

براي جستار بيشتر رجوع فرماييد به:

1. عدل الهي استاد شهيد مرتضي مطهري

2. اصول عقايد استاد محسن قرائتي

3. عدل در جهان بيني توحيدي استاد محمدي ري شهري

4. آموزش عقائد آيت اللَّه مصباح يزدي

5. توحيد استاد شهيد مرتضي مطهري

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 75

شما را با چيزي از ترس، گرسنگي، و كاهش در اموال و جانها و ميوه ها، آزمايش مي كنيم؛ و بشارت ده به استقامت كنندگان!» «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 76

- و گاهي بلا و گرفتاري و مستجاب نشدن دعا به خاطر بيشتر شدن ارتباط و مناجات با خداست كه اين لطف خدا بشمار مي آيد.

به عنوان مثال از امام صادق عليه السلام حكايت شده: «گاهي بنده اي كه دوست خدا باشد، براي مشكل خود دعا مي كند، آنگاه به مَلَك مخصوص آن امر مي شود حاجت بنده ي مرا بر آورده كن ولي عجله نكن، چرا كه من دوست دارم صداي بنده ي خود را بشنوم؛ و گاهي هم بنده اي دعا مي كند و به ملك مخصوص گفته مي شود حاجت او را برآورده كن و عجله هم بكن، چرا كه من دوست ندارم صداي او را بشنوم!

آنگاه حضرت فرمودند: در حالي كه مردم مي گويند: به اين شخص به خاطر ارزشي كه داشت عطا شد و به آن ديگري به خاطر بي ارزشي او عطا نشد!» «1» [يعني حكمت آنرا نمي دانند و قضاوت مي كنند]

دسته ي دوم:

آيات و رواياتي كه گرفتاري ها و مشكلات انسان را به خاطر اعمال خود آنها بر مي شمارد. مانند:

1. «و هر كس از ياد من رويگردان شود، زندگي (سخت) و تنگي خواهد داشت و روز قيامت، او را نابينا محشور مي كنيم.» «2»

2. «فساد در خشكي و دريا به خاطر كارهايي كه مردم انجام داده اند آشكار شده است؛ خدا مي خواهد نتيجه بر بعضي از اعمالشان را به آنان بچشاند شايد (بسوي حق) باز گردند.» «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 77

3. در روايتي از امام صادق عليه

السلام حكايت شده:

«گاهي فردي گناهي انجام مي دهد و روزي و نعمتي از او دفع و دور مي شود و در اين هنگام امام عليه السلام اين آيات را «1» تلاوت كردند: «هنگامي كه سوگند ياد كردند كه ميوه هاي باغ را صبحگاهان (دور از چشم مستمندان) بچينند و هيچ از آن استثنا نكنند اما (شب هنگام) عذابي فراگير به باغ آنها فرود آمد در حالي كه همه در خواب بودند، و آن باغ سرسبز همچون شب سياه و ظلماني شد.» «2»

دسته ي سوم:

بعد از مرور اين دو دسته از آيات و روايات شايد انسان با عقل و وجدان خود بيابد كه علت گرفتاري و بلاي او چيست؟!

ولي با اين حال اگر حيران ماند و نتوانست تشخيص دهد كه علت اين گرفتاري ها و يا نعمت ها چيست دستور داريم كه در حالت «خوف» و «رجا» باشيم تا مسير كمال را بهتر طي كنيم.

از طرفي «ترس» از ناپسند بودن عمل (و يا در مورد افرادي در حد كمال نبودن عمل.) و اينكه بلاها نتيجه گناهان ما باشد پس لازم است كه توبه كنيم.

و از طرفي اميد و رجاء به لطف و رحمت خداوند رحمن و رحيم، كه شايد اين بلاها براي امتحان و ترفيع درجه ما باشد.

چنانچه قرآن كريم مي فرمايد:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 78 «پروردگار خود را (آشكارا) از روي تضرع، در پنهاني، بخوانيد؛ (و از تجاوز دست برداريد كه) او متجاوزان را دوست ندارد. و در زمين بعد از اصلاح آن فساد نكنيد و او را با بيم و اميد بخوانيد (بيم از مسئوليت ها و اميد به رحمتش. و نيكي كنيد زيرا) رحمت خدا

به نيكوكاران نزديك است.» «1»

و در ويژگي هاي شب زنده داران كه از بندگان خاص محسوب مي شوند مي فرمايد: «آنها كساني هستند كه پروردگار خود را با بيم و اميد مي خوانند!» «2»

و امام صادق عليه السلام «بيم» و «اميد» را به منزله دو بال براي حركت بنده به سوي رضوان خداوند مي داند و مي فرمايد:

«خوف و ترس به هيجان آورنده ي قلب، و اميد و رجاء يار و ياور نفس و روح است؛ و كسي كه خدا را بشناسد از [عقاب او مي ترسد، و به سوي [فضل و لطف و رحمت او اميدوار خواهد بود، و اين دو [بيم و اميد] دو بال ايمان هستند كه بنده با آنها پرواز مي كند تا برسد به درجه رضوان خداوند متعال. و [خوف و رجاء] دو چشم بيناي عقل بنده هستند كه توسط آن از وعده و وعيدهاي خداي متعال با خبر مي شود ... و اگر فردي با «خوف» و «رجاء» [همراه هم خدا را عبادت كند نه تنها گمراه نمي شود بلكه به آرزوهاي [مادي و معنوي خود نيز مي رسد.» «3»

و در روايتي از امام علي عليه السلام نقل شده كه به امام حسن عليه السلام مي فرمايد:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 79

«اي فرزند دلبندم از خدا بترس چنان ترسي كه [گويا] مي بيني به اندازه ي تمام اهل زمين اعمال شايسته انجام داده اي ولي خداوند از تو نپذيرفته است؛ و از طرفي به [لطف خدا اميدوار باش چنان اميدي كه اگر [به اندازه ي تمام اهل زمين اعمال ناخوشايند كرده باشي او تو را خواهد بخشيد.» «1»

در پايان اين بحث بايد عرض كنيم: «اميد و رجاء» عامل بازدارنده از

تبديل شدن «خوف» به «يأس و نااميدي» از رحمت خداست [كه خود از گناهان كبيره است و «خوف» عامل بازدارنده از تبديل شدن «اميد» به «بي تفاوتي» و فرار از خواسته هاي الهي مي باشد. و در برخي افراد نيز خوف مانع از «غرور» آنها نسبت به اعمالشان مي شود.

لذا با اين نگرش، جنبه هاي تربيتي «خوف و رجاء» بيشتر خود نمايي مي كند.

كه انسان اميدوار از رحمت خدا مأيوس نمي شود.

چرا كه انسان با حالت خوف با «استغفار» و انجام «اعمال صالح» و «جبران كاستي ها» به رحمت خداوند متعال اميدوار مي شود.

يادآوري:

1. بسياري از پديده ها را كه ما فكر مي كنيم بلا و شر و نقمت هست در منابع ديني آمده كه آنها نه تنها «شر و نقمت» نيست بلكه «خير و نعمت» مي باشد.

چنانچه قرآن كريم مي فرمايد: «... چه بسا چيزي را خوش نداشته باشيد،

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 80

حال آنكه خير شما در آن است. و يا چيزي را دوست داشته باشيد، حال آنكه شر شما در آن است، و خدا مي داند، و شما نمي دانيد!» «1»

2. بسياري از گرفتاري ها و ناكامي ها به خاطر سستي و تنبلي و بي احتياطي و ... خود افراد است و مشمول قوانين فوق نمي شود. (كه در متن پرسش نيز آمده بود)

3. در آيات و روايات براي بلاها وگرفتاري هاي انسان علت ها و حكمت هاي فراواني ذكر شده است كه براي اطلاعات بيشتر به منابع آن رجوع فرماييد. «2»

معرفي كتاب جهت مطالعه بيشتر:

تفسيرهاي قرآن مثل نمونه و الميزان، تفسير آيات مربوط به بحث

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 81

تأثير با عدالت سازگار است؟

چرا اگر گذشتگان ما، كار خوب يا بد انجام داده باشند نتايج آن كارها در اين دنيا به ذريه ي او مي رسد؟ آيا اين مطلب با عدالت خداوند در تناقض نيست؟

در صورت عمل بد آنها وظيفه ي ذريه ي آنها چيست تا در امان باشند؟

پاسخ:

الف: تأثير اعمال پدر و مادر در نسل آينده:

در پاسخ، نظر شما را به نكات زير جلب مي كنيم:

1. اصل اثرگذاري اعمال پدران بر فرزندان در دو بخش «جسمي» و «روحي» از جمله خبرهايي است كه قرآن و روايات ما را به آن رهنمون فرموده اند؛ «1» دانشمندان علوم تجربي نيز در برخي جهات به همين نتيجه رسيده اند.

2. لازم است بدانيم كه «آثار اخروي» اعمال انسان ها به هيچ وجه به شخص ديگر نمي رسد اما آثار دنيوي اعمال در صورت مشيت الهي و خواست خداوند با عنوان «نعمت بخشي» و يا «عذاب» و يا «امتحان» به شخص ديگر مي رسد

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 82

همانگونه كه علامه ي طباطبايي در ذيل آيه ي 9 از سوره ي نساء فرموده اند. «1»

3. دقت در اين مطلب لازم مي نمايد كه تأثيرگذاري، ريشه در اختيار انسان ها دارد و لذا انسان هاي خوب و پرهيزكار آثار خوبي را در فرزندان و ذريه ي خود بر جاي مي گذارند و انسان هاي بدكردار و بي مبالات بر اثر سوء اختيار تأثيرات ناگواري را در نسل خود بر جاي مي گذارند، با اين حال ما با دو دسته از تأثيرات روبه رو خواهيم بود. 1. تأثيرات خوب 2. تأثيرات بد.

يعني همانطور كه به افراد «تاثيرات بد» منتقل شده، «تاثيرات خوب» را نيز به ارث برده اند، و سرّ اين نقل و انتقال ها نيز در نظام «عِلّي و معلولي»

هست كه حاكم بر پديده هاي اين جهان است. «2»

4. ولي آنچه مهم است اين است كه اين تأثيرات منفي و بد، جزئي و سطحي مي باشد و آنقدر بزرگ نيست كه غيرقابل تغيير باشند.

به عبارت ديگر مثلث شخصيت انسان از سه ضلع «اراده»، «محيط» و «وراثت» تشكيل شده است.

كه «اراده» نقش مهم و اصلي را بازي مي كند و مي تواند آثار محيط و وراثت را از بين ببرد و وضعيت را به نفع انسان رقم بزند. چنانچه همسر فرعون با اراده قوي توانست در محيط فاسد بر مشكلات فائق آيد و رستگار شود.

از اين رو با توجه به مطالب فوق مي بينيم: اثراتي كه از گذشتگان به ما رسيده «تنها» سبب، براي «شقاوت» و «سعادت» انسان نمي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 83

بلكه اين آثار در وجود انسان فقط «زمينه اي» است براي شقاوت و سعادت كه تغيير و درمان آن ممكن مي باشد.

و زحمت هايي كه براي تغيير يا درمان اين آثار منفيِ موروثي متوجه انسان مي شود، خداوند بدون مزد و پاداش نمي گذارد.

لذا انساني كه از گذشتگانش صفت بُخل به او رسيده، وقتي با خود مبارزه مي كند و انفاق مي كند اجر و منزلت و پاداش او نزد خدا، از ديگران بيشتر است.

و همين طور در مورد آثار ديگر.

و به همين ترتيب انساني كه از پدر و مادر فاسد و گناهكار به دنيا آمده و در محيط فاسد زندگي كرده و مرتكب گناه شده، روز قيامت عذاب او كمتر است از شخصي كه از پدر و مادر صالح و در محيط سالم بدنيا آمده ولي مرتكب گناه شده است.

ولي به هر حال عذاب دارد، چون خداوند به او

اراده داده بود و مي توانست بر آثار «وراثت» و «محيط فاسد» خود غلبه كند.

از آنچه گذشت معلوم شد: شخصي كه در خانواده ي فاسد به دنيا آمده با شخصي كه در خانواده ي صالح به دنيا آمده هر دو در پيشگاه خدا مسئولند و مؤاخذه مي شوند ولي اين مؤاخذه به طور يكسان نمي باشد تا عدالت خدا زير سوال برود.

بلكه هر كدام نسبت به امكانات و موهبت هايي كه خدا به آنها داده (مثل پدر و مادر صالح و ...) مسئول مي باشند و بايد پاسخگو باشند و اين است «عدل الهي».

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 84

ب: چگونه مي توان از اين آثار در امان ماند؟

اول: مرحله ي شناسايي آثار:

انسان بايد طي يك خودشناسي دقيق به اين آثار، معرفت، پيدا كند.

دوم: مرحله ي واكنش و جلوگيري:

بعد از شناخت اين آثار شخص در دو موقعيت قرار مي گيرد.

الف: اگر در مقابل عمل انجام شده قرار گرفته و آن آثار به او منتقل شده است، مي تواند آثار خوب (مثل محبت به اهلبيت عليهم السلام) را در خود تقويت كند و آثار بد را به مرور زمان كمرنگ كند و درصدد از بين بردن آن برآيد.

كه در اين راه شايسته است ضمن توسل به ائمه اطهار و درخواست كمك از آن بزرگواران، از نظرات اولياء خدا و اساتيد اخلاق نيز استفاده كند.

ب: اگر اثري هنوز به شخص نرسيده ولي با توجه به شناخت از گذشتگان و معرفت به خود احتمال وقوع آن آثار مي رود مي توان براي جلوگيري يا رفع آن از صدقه و دعا و توسل به اهلبيت و ... بهره جست.

كه در اين مورد مي توان به كتب معتبر ادعيه مراجعه نمود.

معرفي كتاب:

براي

مطالعه ي بيشتر در اين موضوع مراجعه فرماييد به:

1. عدل الهي استاد شهيد مطهري

2. عدل در جهان بيني توحيدي استاد محمدي ري شهري

3. اصول عقائد استاد محسن قرائتي

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 85

قرآن آمده 26 نفر است كه عبارتند از:

آدم، نوح، ادريس، صالح، هود، ابراهيم، اسماعيل، اسحاق، يوسف، لوط، يعقوب، موسي، هارون، شعيب، زكريا، يحيي، عيسي، داود، سليمان، الياس، اليسع، ذوالكفل، ايوب، يونس، عزير و محمد عليهم السلام.

ولي پيامبران ديگري نيز هستند كه در قرآن اشاراتي به آنها شده ولي نام آنها به طور صريح نيامده، مانند: «اشموئيل» كه در آيه ي 248 سوره ي بقره با تعبير «وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ» به او اشاره شده است.

و «يوشع» كه در آيه ي 60 سوره ي كهف با تعبير «وَإِذْ قَالَ مُوسَي لِفَتَاهُ» به او اشاره شده است. (بنابر آنكه يوشع پيامبر باشد)

و «ارميا» كه در بقره/ 259 با تعبير «أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَي قَرْيَةٍ»

و «خضر» كه در كهف/ 65 با تعبير «فَوَجَدَا عَبْداً مِنْ عِبَادِنَا»

و همچنين «اسباط بني اسرائيل» كه بزرگان قبائل بودند و در نساء/ 163 تصريح شده كه بر آنها وحي الهي نازل مي شده است و اگر در ميان برادران يوسف نيز پيامبراني وجود داشته در سوره يوسف به آنها اشاره شده است. «1»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 89

120)

4. اميد دادن به مؤمنين براي مبارزه با مستكبران.

«ما تلاوت مي كنيم بر تو بعضي از خبرهاي حقيقي موسي و فرعون را، براي مردمي كه ايمان آورده اند (تا به آينده اميدوار شوند.)» (قصص/ 3)

5. اصلاح كردن تحريف ها در داستان انبياء. (مائده/ 45)

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 90

ويژگي هاي داستان هاي انبياء:

1. واقعي بودن داستان ها. (آل عمران/ 62) إِنَّ هذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ.

2. گزيده گويي در داستان ها. (قصص/ 3)

اينها در جزيرة العرب و اطرافش مي زيسته اند و مردم با اين اقوام و شخصيت ها تا حدودي آشنايي داشتند. از اين رو مي بينيم قرآن كريم مخاطب اوليه خود را در نظر داشته و مخاطبين هم سريع با اين داستان ها ارتباط بر قرار كرده و طي مدت زمان كوتاهي از عرب جاهلي، «تمدن عظيم اسلامي» مي سازد. كه البته نقش داستان و روش داستان سرايي قرآن در ايجاد اين تمدن عظيم قابل چشم پوشي نيست.

2. قابليت دسترسي:

قرآن كريم اولويت نخستش، ايمان مخاطبان اوليه بود تا پايه هاي دين را تحكيم بخشد و سپس به ساير نقاط جهان ابلاغ شود، به همين خاطر لازم بود نكاتي را رعايت كند تا مورد انكار مردم واقع نشود.

يكي از نكاتي كه رعايت كرده، همين نوع گزينش در بيان داستان پيامبران بوده است:

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 92

به اين ترتيب كه قرآن كريم از اقوام و سرزمين هايي سخن گفته كه قابل دسترسي مردم باشد و علاوه بر آنكه داستان هاي آنها را تا حدودي شنيده بودند مي توانستند براي اطمينان بيشتر به اين سرزمين ها سفر كنند و آن مناطق را از نزديك ببينند [با توجه به اين كه سفرهاي تجارتي هم در جزيرة العرب فراوان بود].

حال كه امكان دسترسي به اين مكان ها وجود داشت و با چنين شخصيت هايي هم كم و بيش آشنا بودند، مشركين چنين انكار مي كردند و چنان تهمت هايي به پيامبر مي زدند!

اما اگر از انبيايي كه از قاره هاي ديگر «1» بودند داستان هايي نقل مي شد، كه نه اسم آنها را شنيده بودند و نه امكان سفر و دسترسي به آنها بود انكار آنها بيشتر مي شد و آيا در جوسازي ها موفق نمي شدند؟ و

سير رشد تمدن ساز اسلام را كُند نمي كردند؟!

لذا قرآن كريم در اين راستا مي فرمايد:

«ما پيش از تو رسولاني فرستاديم، سرگذشت گروهي از آنان را در قرآن براي تو بازگو كرده ايم، هر چند سرگذشت گروهي ديگر را براي تو بيان ننموديم.» «2»

و از اميرالمومنين علي عليه السلام حكايت شده:

«خداوند پيامبري سياه پوست مبعوث كرد، هر چند سرگذشت او را در قرآن بيان نكرده است.» «3»

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 93

معرفي كتاب جهت مطالعه بيشتر:

1. تفسيرهاي موضوعي مثل «پيام قرآن» از آيت اللَّه مكارم شيرازي و منشور جاويد از آيت اللَّه سبحاني.

2. كتاب «القصص القرآني» از سيد محمدباقر حكيم.

3. كتاب «علوم القرآن» از سيد محمدباقر حكيم.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 94

استعداد به فعليت رسيده و شكوفا شده يك اندازه نبوده اند؛ چنانكه تاريخ انسان هاي اوليه تاكنون، به اين مطلب شهادت مي دهد. انسان هاي اوليه نيازهاي محدود و افق هاي فكري محدود داشته اند و به مرور زمان به عقل و فكر و علم آنها و نيازهاي آنها اضافه شده است دقيقاً مَثَل انسان ها در ادوار مختلف زمان مثل افراد در حال تحصيل مي باشند كه برخي در كلاس اول دبستان

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 95

و برخي در كلاس هاي دوم يا سوم دبستان و برخي نيز در دبيرستان و بالاتر در حال تحصيل هستند.

مطلب دوم اينكه رابطه اديان مختلف با دين قبل از خود چگونه بوده است؟

آيا همه ي معارف آن تكرار مطالب قبل بوده يا ديني كاملًا جديد و متفاوت با دين قبل بود يا اين كه مسئله چيز ديگري است؟

آنچه از آيات قرآن و مقايسه اسلام با اديان قبل به دست مي آيد اين است كه همه اديان در اصولي مثل توحيد و نبوت و معاد و برخي كليات احكام با هم مشتركند چنانچه قرآن دين اسلام را تأييد و تصديق كننده اديان قبل مي داند نه امري متفاوت با آن (مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ) اما اديان الهي هر چه جديد شده از دين قبل كامل تر شده و به بعد معرفتي انسان ها عمق بيشتر داده، و به عبارت ديگر متناسب با زمان خود بوده است. تا آنجا كه دين مقدس اسلام ظهور كرد و احكام ناب و معارفي عميق در بالاترين حد ممكن به انسان ها عرضه نمود.

حتي در خود دين اسلام نيز اين تفاوت مراتب معارف ديده مي شود و براساس احاديث برخي مطالب عرضه شده براي افراد

فكور و ژرف انديش آخرالزمان آورده شده است مثل سوره توحيد (قُلْ هُوَ اللَّهُ احد) و آيات اول سوره ي حديد. «1»

با توجه به دو مقدمه ي قبل، پاسخ روشن مي شود كه اگر خداوند دين اسلام را در همان اول خلقت، دين همگان قرار مي داد مثل اين بود كه معارف و مطالب دانشگاهي را، براي افراد ابتدايي و راهنمايي قرار داده بود كه اين بر خلاف

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 96

مصلحت و حكمت الهي مي باشد. بلكه بايد به مرور زمان هر چه انسان استعدادهايش به فعليت مي رسيد و عاقل تر و عميق تر مي شد دين آن زمان هم كامل تر و عميق تر مي شد و از جهتي هم نيازهاي جديد آن عصر را پاسخ گوي باشد.

تا اينكه دين مقدس اسلام در بعد معرفتي عميق ترين معارف را عرضه داشت و چنان ظرفيت وسيعي دارد كه متناسب با مقتضيات زمان پويا مي باشد و اصول و قواعدي را ارائه كرد كه با پيشرفت زمان و علم و نيازهاي جديد قابل انطباق مي باشد و مشكلات آن زمان را حل مي كند مثل اصل اجتهاد و ولايت و امامت و ...

معرفي كتاب:

براي جستار بيشتر در اين زمينه مراجعه فرماييد به:

1. كتاب خاتميت شهيد مطهري

2. وحي و نبوت شهيد مطهري

3. اسلام و مقتضيات زمان شهيد مطهري

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 97

ك: كربلا؛ ه: هلاكت؛ ي: يزيد؛ ع: عاشورا و ص: صبر زينب عليهما السلام و در مورد زكريا هم مطالبي را ذكر كرده بود آيا اين موضوع داراي سند است، اصلًا چه كسي راز تك تك اين حروف را پيدا كرده، چون در ترجمه قرآن نوشته بود سرّي است ميان خدا و رسول خدا صلي الله عليه و آله.

پاسخ:

اين پرسش را در دو محور مورد بررسي قرار مي دهيم:

الف. حروف مقطعه در قرآن:

حروف مقطعه قرآن جزء كلمات اسرارآميز، قرآن مي باشد و مفسران براي آن تفسيرهاي متعددي ذكر كرده اند، كه جمعاً 13 قول مي شود كه در اينجا مي آوريم:

1. اين كتاب آسماني با اين همه عظمت كه جهان عرب و غيرعرب را متحير كرده و همه از آوردن مثل آن عاجز مي باشند، از همين حروف الفبا و كلمات معمولي تركيب يافته است كه در دسترس همگان مي باشد.

پرسش و پاسخ هاي قرآني ويژه جوانان، ج 3، ص: 98

2. نسبتِ دقيقِ رياضي، بين حروف مقطعه هر سوره، با حروف همان سوره برقرار است. «1»

3. ممكن است اهداف حروف مقطعه براي جلب توجه شنوندگان، و دعوت آنها به سكوت و استماع بوده باشد، زيرا اين حروف حس كنجكاوي را تحريك كرده و به دنبال آن توجه شنونده جلب مي گردد.

4. در 24 مورد از آغاز سوره هائي كه با اين حروف شروع شده، بلافاصله سخن از قرآن و عظمت آن به ميان آمده است، پس ارتباطي ميان حروف مقطعه و عظمت قرآن موجود است.

5. اين حروف علائم اختصاري و اشاراتي است به نام هاي خداوند تبارك و تعالي مثل الف اشاره به اللَّه، لام اشاره به لطيف، ميم اشاره به مجيد (نمونه، ج 6، ص