السلام)، با استفاده از آموزه های آسمانی اهل بیت (علیهم السلام) در زمینه های مختلف فقهی، اعتقادی، فکری و...، پایه های علمی خود را تقویت کرده و زمینه های ماندگار شدن اندیشه های شیعی را در فراز و نشیب روزگار فراهم کردند . واضح است که امامان معصوم (علیهم السلام) نیز شرایط یکسانی نداشتند. برخی از آنان _ همچون صادقین (علیهما السلام) _ توانستند با استفاده از کشمکش های میان آل امیه و آل عباس و آزادی نسبی زمان خودشان، در گسترش و تکامل معارف اسلام ناب، گام های پر ارزشی بردارند و برخی _ همچون عسگریین (علیهما السلام) _ حتی از ارتباط با بستگان خود نیز محروم و دائماً در زندان و تبعید به سر می بردند، لذا فرصت چندانی برای عرضه ی زلال معرفت به تشنگان حقیقت به دست نیاوردند. دوره ی امام هادی (علیه السلام)، آغاز دوره ی دیگری از حبس آشکار امامان شیعه است. ظاهر سازی های مأمون و معتصم نسبت به امام رضا و امام جواد (علیهما السلام) پایان یافته است و متوکل، پرده از چهره ی حقیقی خلافت عباسی بر می دارد و این معنا از القاب دو امام بزرگ (امام هادی (علیه السلام) صاحب العسگر و امام حسن عسکری (علیه السلام)) هویداست . پیداست که با حبس یا تبعید امام (علیه السلام) (تنها منبع صدور حدیث شیعه در آن زمان)، از سوی دستگاه خلافت، وضعیت حدیث به کلی تغییر می کند. کلاس های درس و بحث و مناظره، به حالت تعطیل درآمده و ارتباط شاگردان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) با تنها معلم مورد اعتماد شان قطع می شود. پرسش های اعتقادی، فقهی، حدیثی و رجالی اصحاب، بی جواب مانده و شناختن سره از ناسره _ با توجه به عدم تدوین قواعد علم الحدیث در

آن زمان _ مشکل می شود و سیل احادیث جعلی دشمنان و معاندان از یک طرف و غالیان و دشمنان دوست نما از طرف دیگر، عرصه را بر جویندگان حقیقی معارف اهل بیت تنگ می کند. از طرف دیگر تعقیب و شکنجه ی دوست داران اهل بیت (علیهم السلام) و یاران باوفای ائمه (علیه السلام) باعث متواری شدن آن ها و قطع ارتباطشان با این منابع آسمانی گشته و عرصه ی فعالیت های شیعیان محدود تر می گردد. تنها به عنوان یک نمونه، می توان از متواری شدن حضرت عبدالعظیم الحسنی (علیه السلام)، نام برد که به علت تحت تعقیب بودن از سوی دستگاه خلافت عباسی، مجبور به ترک وطن شده و راهی دیار غربت در سرزمین ری گردید. با این تنگناها و فشار ها است که رکود نسبی در این زمان بر فعالیت های علمی و خصوصاً فعالیت های حدیثیِ شیعه، سایه می افکند و آن پویایی و حرکتی که در دوره های قبل وجود داشت از میان رفته و همه چیز جای خود را به سکون و آرامشی مرگ بار می دهد. با وجود این تنگناها و فشارها، امام (علیه السلام) و یاران باوفایش از حرکت باز نایستاده و از کوچک ترین فرصت ها برای دوام نهضت علمی _ فرهنگی خود، استفاده می کنند. با تلاش های خستگی ناپذیر امام و یاران جان بر کف اوست که میراث شیعه از فنا و نابودی نجات یافته و به دست نسل های بعدی می رسد. نسل هایی که گام های متین و استواری در حفظ و نگهداری این میراث عظیم برداشتند و جوامع اولیه ی حدیث شیعه را تدوین کردند. ما در این مجال کوتاه، به بررسی رهنمودها، دیدگاه ها و اقدامات امام هادی (علیه السلام) در حفظ، اشاعه و تصفیه ی حدیث شیعه و نیز

مشکلات امام در این زمینه، خواهیم پرداخت؛ امید است که بتوانیم حق مطلب را ادا کنیم.

در اینکه چرا با وجود این اهتمام، عملاً در سخنان آن حضرت این قواعد کمتر بیان شده است؛ دلایل متعددی را می توان ذکر کرد که ذیلاً به ذکر چند مورد از این دلایل می پردازیم:

نداشت، تشکیل کلاس های درس هم به طریق اولی امکان پذیر نبود و امام (علیه السلام) با توجه به مسایل سیاسی عصر خود، از داشتن حوزه ی تدریس و نیز جلسات وعظ عمومی محروم بود؛ بنابراین امکان طرح مباحث علم الحدیثی برای امام وجود نداشته و در فرصت هایی که دور از چشم مأمورین دستگاه خلافت به دست می آمد، بیشتر به بیان مسایل ضروری امت می پرداخته است.

را در یک منطقه ی نظامی منزل داد. با اسکان امام (علیه السلام) در یک منطقه ی نظامی، ارتباط ایشان عملاً با شیعیان قطع گردید و شیعیان و اصحاب امام از ملاقات ایشان محروم شدند و هر بار ملاقات امام برای اصحاب، دردسرهای فراوانی داشت. این ناامنی به حدی بود که حتی امام نیز بر جان شیعیان و اصحاب خود بیمناک بود. به عنوان نمونه، زمانی که صقر بن ابی دلف بغدادی پس از تحمل مشقات فراوان و پشت سر گذاشتن خطرات زیاد به خدمت امام می رسد، پس از لحظاتی کوتاه امام (علیه السلام) به او می فرماید: بیشتر توقف ننمایید و برگردید؛ چون من به آسایش و امنیت شما اطمینان ندارم. متوکل عباسی، تنها به تبعید امام بسنده نکرد و در موارد متعددی به تفتیش خانه ی امام و حبس ایشان اقدام کرد و ارتباط محدود ایشان با خواص اصحاب را نیز قطع کرد. جمله ی این مسایل، باعث عدم دسترسی اصحاب به آن حضرت شده و در نهایت، ارتباط علمی شیعیان با امام (علیه السلام) قطع گردید به طوری که فقط یکی از تبعات آن، عدم بیان مسایل و قواعد علم الحدیث، توسط آن حضرت است.

نام عده ای از بزرگان علویان که به دست او کشته شده اند در مقاتل الطالبین ذکر شده است. او بزرگان شیعه و دوست داران اهل بیت (علیهم السلام) را نیز از میان برمی داشت. نمونه ی روشن این اقدامات، در برخورد متوکل با ابن سکیت (م.244ه_) به خوبی مشاهده می شود. روزی متوکل با اشاره به دو فرزند خود از او پرسید: این دو فرزند من نزد تو محبوب ترند یا حسن و حسین (علیهما السلام)؟ ابن سکیت _ که معلم فرزندان متوکل و از یاران با وفای امام هادی (علیه السلام) بود _ از این سخن برآشفت و بی درنگ گفت: به خدا سوگند، قنبر غلام علی (علیه السلام) در نظر من از تو و دو فرزندت بهتر است. متوکل بی درنگ دستور داد زبان او را از پشت سر او بیرون کشیدند. وی حتی روایت حدیث در فضایل اهل بیت (علیهم السلام) را هم بر نمی تافت. روزی نصر بن علی جهضمی را به علت روایت حدیثی، در فضایل آل عبا (علیهم السلام) هزار تازیانه زد تا آن که اطرافیان شهادت دادند که او از اهل سنت است. در زمان او به دستورش، فرماندار مصر، آل ابی طالب را از این شهر به عراق تبعید کرد تا دستگاه خلافت، تسلط بیشتری روی آنان داشته باشد. وی همچنین، علویان و شیعیان را در تنگنای اقتصادی شدیدی قرار داد. این فشار به قدری بود که نقل است در آن زمان گروهی از بانوان علوی در مدینه، حتی یک دست لباس درست بر تن نداشتند که در آن نماز بگذارند و فقط، یک پیراهن مندرس برایشان باقی مانده بود که به هنگام نماز به نوبت از آن استفاده می کردند. با چرخ ریسی، روزگار

می گذرانیدند و پیوسته چنین بودند تا متوکل به هلاکت رسید. متوکل هم چنین دارایی علویان را که ملک فدک بود، مصادره کرد که در آن بالغ بر 24 هزار دینار بوده است. او به حاکم مصر دستور داد تا با علویان بر اساس قواعد زیر برخورد کند: 1. به هیچ یک از علویان، هیچ گونه ملکی داده نشود. 2. علویان اجازه ی داشتن بیش از یک برده ندارند. 3. چنانچه دعوایی بین یک علوی و غیرعلوی باشد، قاضی نخست به سخن غیر علوی گوش داده، سپس بدون گفتگو، حکم صادر کند. واضح است که همه ی این فشارها و تضییقات، در سیر تاریخی تشیع و جریان تکاملی علوم اسلامی _ که ائمه پرچم دار آن بودند _ تأثیر مستقیم داشته است. در زمان هایی که علوی بودن و حتی دوست دار اهل بیت بودن، یک جرم بزرگ تلقی می شد و هیچ کس حتی علمای اهل سنت جرأت نقل روایتی در فضایل اهل بیت (علیهم السلام) را نداشتند و کسی جرأت نزدیک شدن به امام معصوم را نداشت. روشن است که نقل و انتقال علوم _ به طور عام _ و دانش های حدیثی _ به طور خاص _ دچار وقفه شده و مشکلات زیادی برای دانشمندان پدید می آید و همان گونه که قبلاً گفتیم، در فرصت های محدودی هم که گه گاه دور از چشمان مأموران دستگاه خلافت پیش می آمد، فقط فرصت طرح مسایل مهم و پیچیده ی فقهی وجود داشت و اصحاب نمی توانستند مسایل علم الحدیثی خود را هم مطرح کنند چرا که این مسایل بعد از مسایل اعتقادی و فقهی و... در درجه ی چندم اهمیت قرار دارند؛ فلذا نتیجه ی همه ی این شرایط این

شد که امام (علیه السلام) نتوانست قواعد علم الحدیث را برای اصحاب خود به تفصیل بیان کند.

از سوی دیگر نفوذ برخی از این آراء باطل در محافل شیعه، ضرورت هدایت و رهبری فکری شیعیان از سوی امام را شدت می بخشید. و لذا اکثر مناظرات امام هادی (علیه السلام)، پیرامون اینگونه موضوعات کلامی بوده و روایات متعددی از ایشان در این زمینه نقل شده است. به عنوان نمونه، نامه ی امام هادی (علیه السلام) به مردم اهواز در موضوع جبر و تفویض از این قبیل است. بدیهی است با وجود مباحثی این چنین حساس و سرنوشت ساز که هدایت یا گمراهی افراد و گروه های زیادی به آن بستگی دارد؛ مباحث نظری علم الحدیث، چندان اهمیتی نخواهد داشت؛ لذا امام هادی (علیه السلام) در آن فرصت های اندکی که به دست می آمد به مسایل مهم اعتقادی و کلامی می پرداختند و فرصت پرداختن به مسایل علم الحدیث اندک بود.

در جرح و تعدیل راویان، مربوط به لعن و نفرین غالیان و رهبران آنان است؛ به عبارت دیگر، بخش اعظمی از تلاش های علم الحدیثی امام هادی (علیه السلام) به بحث جرح و تعدیل راویان، آن هم فقط جرح غالیان مربوط می شود.

نداشتند؛ لذا مباحث و آرای علم الحدیثی در کلام امام هادی (علیه السلام) بسیار اندک است.

می توان چنین از آن برداشت کرد: چنانچه تمامی روات دو حدیثِ متعارض، امامی مذهب باشند، روایتی رجحان دارد که راوی آن در امامی بودن سابق باشد. شاید علت عدم توجه علمای حدیث به این مطلب، این باشد که چنین موردی خیلی به ندرت یافت می شود؛ ولی به هر حال می توان از این روایت چنین قاعده ای را استخراج کرد. لازم به ذکر است که در علوم حدیث امامی بودن راوی از شرایط سند صحیح و حسن است.

سؤال پیش می آید که در روایاتی که علم به صدور روایت از معصوم نداریم چه کنیم؟ پاسخ این سؤال در قسمت دوم روایت است که می فرماید: اینگونه روایات را به معصوم عرضه می کنیم و ما در صفحات آینده درباره ی عرضه ی روایات بحث خواهیم کرد. 2_ من کتاب المسایل، من مسایل محمد بن علی بن عیسی: حدثنا محمد بن احمد بن محمد بن زیاد و موسی بن محمد بن علی بن موسی قال کتبت الی ابی الحسن (علیه السلام) اسأله عن العلم المنقول الینا عن آبائک و اجدادک صلوات الله علیهم قد اختلف علینا فیه فکیف العمل به علی اختلافه و الرد الیک فیما اختلف فیه فکتب علیه السلام، ما علمتم انه قولنا فالزموه و ما لم تعلموا فردوه الینا. محمد بن احمد و موسی بن محمد گویند: به امام هادی (علیه السلام) نوشتم و از او درباره ی علمی که از پدران او بر ما می رسد سؤال کردم که به صورت های مختلف به ما رسیده است؛ حال با این اختلافات عمل به آن ها و یا بازگرداندن آن ها به شما چگونه است؟ امام (علیه السلام) نوشتند: هر چه را که دانستید سخن ماست، پس بدان عمل کنید و هر چه را که ندانستید به ما بازگردانید. این روایت با روایت قبلی تقریباً یکی است و فقط اسناد آن فرق می کند. اما مطلب دیگری که از این روایت می توان دریافت، لزوم عرضه ی حدیث به معصومین است که این عرضه ی حدیث از کار هایی است که اصحاب ائمه (علیهم السلام) کراراً آن را انجام می داده ا ند. عرضه ی روایت به معصوم چند شیوه داشته است: گاهی عرضه ی حدیث برای تصحیح و تأیید متن حدیث بوده است و گاهی

عرضه ی حدیث برای فهم متن حدیث و مفهوم آن بوده است که در بخش اقدامات علم الحدیثی امام، نمونه هایی از عرضه ی احادیث به امام هادی (علیه السلام) را ذکر خواهیم کرد.

نظر گرفت.

پدرانت روایت می کنند که هر وقفی به وقتی معلوم بر ورثه واجب است و هر وقفی به غیر وقتی معلوم جهل و نامعلوم و باطل است و به ورثه بازگردانده می شود. تو خود به گفتار پدرانت داناتری. [آیا همین طور است که می گویند؟] پس حضرت نوشتند: همین گونه است. این روایت نیز نمونه ای از روایات عرضه شده بر امام هادی (علیه السلام) است که ایشان آن را تأیید کرده اند. محمد بن الریان: کتبت الی العسکری (علیه السلام) جعلت فداک روی لنا ان لیس لرسول الله (صلی الله علیه و آله) من الدنیا الا الخمس فجاء الجواب: ان الدنیا و ما علیها لرسول الله (صلی الله علیه و آله). محمد بن ریان می گوید: به امام عسگری (علیه السلام) نوشتم: فدایت گردم به ما روایت شده که رسول خدا از دنیا چیزی جز خمس نداشته پس جواب آمد: دنیا و هر آنچه در دنیا است از آنِ رسول خداست. این روایت نیز نمونه ای از روایات عرضه شده ای است که امام هادی (علیه السلام) آن را رو کرده اند. بر خلاف روایات قبل که هدف از عرضه ی آن ها تصحیح، تأیید و یا رد آن ها از طرف معصوم (علیه السلام) است گاهی روایاتی عرضه می شده و از امام درخواست می شد مفهوم آن را بیان فرماید که در این جا به ذکر یک نمونه بسنده می کنیم: صقر بن ابی دلف، خدمت امام هادی (علیه السلام) رسید و عرض کرد: یا سیدی حدیثٌ یروی عن النبی لا اعرف معناه قال ما هو؟ قلت: قوله: لا تعادوا الایام فتعادیکم ما معناه؟ فقال: نعم الایام نحن بنا قامت السماوات و الارض فَالسَبتُ اسم رسول الله و الاحد امیرالمؤمنین و الاثنین الحسن والحسین و الثلثاء

علی بن الحسین و محمد بن علی الباقر و جعفر بن محمد و الاربعاء موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و انا و الخمیس ابنی الحسن و الجمعه ابن اننی و الیه تجتمع العصابه الحق و هو الذی یملأها قسطاً و عدلاً کما ملئت جوراً و ظلماً فهذا معنی الایام و لا تعادوا الایام فی الدنیا فیعادوکم فی الآخره صقر بن ابی دلف گوید: به امام هادی (علیه السلام) عرض کردم که مولای من حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) روایت شده که معنایش را نمی دانم؛ فرمود: آن حدیث چیست؟ عرض کردم: فرمایش آن حضرت که فرمود: با روزها دشمنی نکنید که آن ها با شما دشمنی می کنند. معنی این حدیث چیست؟ فرمود: آری روزها ما هستیم و آسمان و زمین با وجود ما برپا شده است. شنبه اسم رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و یک شنبه امیرالمؤمنین (علیه السلام) و دوشنبه حسن و حسین و سه شنبه علی بن حسین و محمد بن علی باقرالعلوم و جعفر بن محمد و چهارشنبه موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و من و پنج شنبه فرزندم حسن و جمعه فرزند فرزندم است و گروه حق بر گرد او جمع می شوند و اوست کسی که زمین را از عدل و داد پر می کند هم چنان که از ظلم و ستم پر شده باشد و این است معنی روزها و در دنیا با روزها دشمنی نکن که با تو در آخرت دشمنی می کنند. این روایت نمونه ای از روایاتی است که هدف راوی از عرضه آن به امام هادی (علیه السلام) دریافت معنی و پیام حدیث

است. علاوه بر عرضه و تصحیح روایات گاهی اتفاق می افتاد که یکی از اصحاب، کتابی یا مجموعه ی حدیثی را خدمت امام آورده و امام پس از رؤیت و مطالعه ی کتاب، نسبت به تأیید، تصحیح و یا رد آن اقدام می فرمودند که به چند نمونه از این موارد در دوره ی امام هادی (علیه السلام) اشاره می کنیم: 1_ داود بن القاسم الجعفری قال: ادخلت کتاب یوم و لیله الذی الفه یونس بن عبدالرحمن، علی ابی الحسن العسکری (علیه السلام) فنظر فیه و تصفحه کله ثم قال هذا دینی و دین آبائی و هوالحق کله داود بن قاسم می گوید: کتاب یوم و لیله یونس بن عبدالرحمن را به امام عسگری (علیه السلام) عرضه کردم؛ ایشان در آن نگاه کرد و همه ی آن را ورق زده سپس فرمودند: این دین من و دین پدران من است و همه ی آن حقیقت است. 2_ سهل بن یعقوب می گوید: کتاب اختیارات الایام از امام صادق (علیه السلام) را به دست آوردم و آن را به حضور امام هادی (علیه السلام) بردم و عرض کردم: مما حدثنی به الحسن بن عبدالله بن مطهر عن محمد بن سلیمان عن ابیه عن سیدنا الصادق فی کل شهر فاعرضه علیک؟ فقال لی: افعل! فلما عرضته علیه و صحته قلت له یا سیدی فی اکثر هذه الایام قواطع عن المقاصد لما ذکر فیها من التحذیر و المخاوف.... حدیث ادامه دارد و اجمالاً اینکه امام هادی (علیه السلام)، در نهایت کتاب را تأیید می کنند.

شده اند. البته این روایات آن گونه که نقل قول های رجالی دلالت می کند، صراحتاً به تعدیل و جرح دلالت ندارند؛ بلکه مضمون کلام امام به گونه ای است که می توان از آن به عنوان مدح یا قدح برای راوی استفاده کرد.

او پیروی کنیم. پس امام (علیه السلام) نوشت: در چنین چیزی جای سؤال و تردید نیست. قطعاً خداوند منزلت علی بن جعفر را رفیع کرده _ که خداوند ما را به وجود او متمتع گرداند _ از اینکه با کسی چون فارس مقایسه شود. پس در کارهایت به علی بن جعفر رجوع کن و از فارس بترسید و او را از دخالت کردن در کارهایتان باز دارید. تو و کسانیکه از تو حرف شنوی دارند چنین کنید. به درستی آنچه که او به مردم به دروغ جلوه می دهد به من رسیده است پس به او توجه نکنید ان شاء الله. این روایت، در تعدیل و توثیق علی بن جعفر و جرح فارس کاملاً واضح است و نیازی به توضیح ندارد؛ البته غیر از این روایت، روایت های دیگری نیز درباره ی علی بن جعفر وجود دارد که هیچ کدام به اندازه ی این روایت در توثیق علی بن جعفر آشکار نیستند.

عیسی بن جعفر را نیز دعا کرد. این روایت، در توثیق ابن راشد تقریباً آشکار است؛ چرا که امام (علیه السلام) او را خوشبخت در دنیا و آخرت معرفی کرده است. اما در اینکه دعای امام هادی (علیه السلام) در مورد ابن بند و عیسی بن جعفر می تواند دلالت بر توثیق داشته باشد، باید گفت که این چنین نیست و این دعا فقط در حد یک مدح پذیرفته است؛ چرا که امام توثیق آشکاری انجام نداده اند بلکه آن دو را دعا کرده اند و صِرف دعای امام در حق کسی نمی تواند به عنوان دلیلی بر وثاقت و عدالت راوی مطرح شود.

غیر امامی باشد و روایت در توثیق امامی باشد، روایت آن غیر امامی را می پذیریم.

از دوستانمان به امام عسگری (علیه السلام) نوشت: مولای من، فدایت گردم علی بن حسکه ادعا می کند که از دوستان توست و تو اول قدیم هستی و او باب [معرفت] توست و پیامبر توست که او را امر کرده ای که مردم را به سوی تو دعوت کند و می پندارد که نماز و زکات و حج و روزه، همه شناخت توست و شناخت کسانی مثل ابن حسکه، در آنچه که از بابیت و نبوت ادعا می کند و او مؤمن کامل است که عبادت به نماز و روزه و حج و جمیع شرایع دین از او ساقط شده است و تمامی شرایع دین به معنی آن چیزی است که بر تو ثابت باشد و بسیاری از مردم به او متمایل شده اند. اگر صلاح بدانید، بر ما منت گذارده و جوابی بدهید که دوست دارانتان را از هلاکت نجات دهد. امام (علیه السلام) نوشت: ابن حسکه دروغ گفته خدا او را لعنت کند و برای تو همین کافی است که من او را درمیان دوستانم نمی شناسم. لعنت خدا بر او باد. قسم به خدا که خداوند، محمد را _ که درود خدا بر او باد_ و دیگر انبیاء را جز به دین حنیف و نماز و زکات و روزه و حج و ولایت مبعوث نکرد و او جز برای خداوند یکتای لا شریک دعوت نکرد و این چنین هستیم، ما اوصیاء از فرزندان او و بندگان خداوند که شریکی برای او قرار نمی دهیم. اگر او را اطاعت کنیم بر ما رحمت می کند و اگر سرکشی کنیم عذابمان می کند. ما دلیلی بر خداوند نداریم؛ بلکه حجت از آن خداوند است بر ما و

بر جمیع آفریدگانش. به خداوند پناه می برم از آنچه می گویند. پس آن ها را ترک کنید که لعنت خداوند بر آن ها باد و آن ها را در تنگنا قرار دهید و اگر کسی از آنان را یافتید سرش را با سنگ بشکنید. این روایت، دلالت آشکار در دروغگو بودن ابن حسکه دارد. البته غیر از این روایت، روایت های دیگری نیز در جرح او وجود دارد که هیچ کدام در شدت جرح به پای این روایت نمی رسند و ما از ذکر آن ها خودداری کردیم.

بر آن است. لعنت خداوند بر او باد شیطان او را تسخیر کرده و او را تقویت می کند و خداوند طرفداران او را لعنت کند. ای محمد، اگر توانستی سر او را با سنگ بشکنی این کار را بکن که او مرا اذیت کرده. خداوند او را در دنیا و آخرت اذیت کند. لازم به توضیح نیست؛ چرا که این روایت نیز در جرح ابن بابا و فهری آشکار است. روایت های دیگری نیز در جرح او وجود دارد که به همین یک روایت اکتفا می کنیم.

البته روایاتی که او را جرح می کنند بیش از ده روایت است؛ و لیکن ما به جهت رعایت اختصار به همین یک روایت بسنده می کنیم.