یوسف و زلیخا ، لیلی و مجنون و خردنامه اسکندی است.

یاداشت تملک و سجع مهر : شکل و سجع مهر:مهر بیضی (عبده محمد علی) در صفحات آغاز و انجام مثنویها

یادداشت های تملک:عبارت (کتابخانه محمد علی عطار) با دو مهر بیضی (عبده محمد علی) در صفحه عنوان

توضیحات نسخه : نسخه بررسی شده .اسفند 90آثار لک در بعضی صفحات دیده میشود ، نسخه نسبتا تمیز است

یادداشت کلی : زبان:فارسی

یادداشت باز تکثیر : در حاشیه نفحات الانس در لکهنو در سال 1323ق. چاپ سنگی شده ، ضمن هفت اورنگ در سال 1913م. در تاشکند چاپ شده ،و ضمن هفت اورنگ بارها چاپ سربی شده ، یکی از چاپهای آن ضمن هفت اورنگ با تصحیح داد علی شاه در سال 1378ش. در تهران میباشد.

منابع اثر، نمایه ها، چکیده ها : ذریعه (12: 216) ، چاپی مشار (3054) ، مجلس (3: 344) ، ملی (3: 277).

موضوع : شعر فارسی -- قرن 9ق.

شناسه افزوده : ابو الوفا بن نور الله قرن 10 کاتب

شناسه افزوده : کتابخانه ملی پهلوی

گرانبها به جای مانده است. معروفترین آثار او عبارت از هفت مثنوی به نام “هفت اورنگ” است.

باش!****نقد جان زیر پای احمد پاش!

فیض ام الکتاب پروردش****لقب امی خدای از آن کردش

لوح تعلیم ناگرفته به بر****همه ز اسرار لوح داده خبر

قلم و لوح بودش اندر مشت****ز آن نفر سودش از قلم انگشت

از گنه شست دفتر همه پاک****ورقی گر سیه نکرد چه باک؟

بر خط اوست انس و جان را سر****گر نخواند خطی، از آن چه خطر؟

جان او موج خیز علم و یقین****سر لاریب فیه اینست، این!

قم فانذر ، حدیث قامت او****فاستقم، شرح استقامت او

جعبهٔ تیر مارمیت، کفش****چشم تنگ سیه دلان، هدفش

وصف خلق کسی که قرآن است****خلق را وصف او چه امکان است؟

لاجرم معترف به عجز و قصور****می فرستم تحیتی از دور

شوی،****مهبط فیض نور خاص شوی

جذب آن فیض، یابد استیلا****هم ز لا وارهی هم از الا

نفی و اثبات، بار بربندند****خاطرت زیر بار نپسندند

گام بیرون نهی ز دام غرور****بهره ور گردی از دوام حضور

هم به وقت شنیدن و گفتن****هم به هنگام خوردن و خفتن

از همه غایب و به حق حاضر****چشم جانت بود به حق ناظر

سکر و هشیاری ات یکی گردد****خواب و بیداری ات یکی گردد

دیدهٔ ظاهر تو بر دگران****دیدهٔ باطنت به حق نگران

طبیعت، دست

میر بازار و شحنهٔ شهر است****شرع از او، او ز شرع، بی بهره ست

فی المثل گر یکی ز عام الناس****بفروشد سه چار گز کرباس

خالی از داغ صاحب تمغا،****در همه شهر افکند غوغا

اول از شرع دست موزه کند****زو سؤال نماز و روزه کند

بعد از آن اش سوی عسس خانه****بفرستد برای جرمانه

خصم دین شد به حیله و دستان****ای خدا داد دین از او بستان

شرع را خوار کرد، خوارش کن!****شرم بگذاشت، شرمسارش کن!

انداخت

آشنا کرد تا به آن برسید****خرس خود مخلصی همی طلبید

در شناور دو دست زد محکم****باز ماند از شنا، شناور هم

اندر آن موج، گشته از جان سیر****گاه بالا همی شد و، گه زیر

یار چون دید حال او ز کنار****بانگ برداشت کای گرامی یار!

گر گران است پوست، بگذارش!****هم بدان موج آب بسپارش!

گفت: «من پوست را گذشته ام****دست از پوست بازداشته ام»

پوست از من همی ندارد دست****بلکه پشتم به زور پنجه شکست!»

جهد کن جهد، ای برادر! بوک****پوست دانی ز خرس و خیک ز خوک

نبری خرس را ز دور گمان****پوستی پر قماش و رخت گران

نکنی خوک را ز جهل، خیال****خیکی از شهد ناب، مالامال

گر تو گویی: «ستوده نیست بسی****که نهی خرس و خوک نام کسی»

گویم: «آری، ولی بداندیشی****که ش نباشد بجز بدی کیشی،

جز بدی و ددی نداند هیچ****مرکب بخردی نراند، هیچ،

خرس یا خوک اگر نهندش نام****باشد آن خرس و خوک را دشنام!»

ای خدا دل گرفت ازین سخن ام!****چند بیهود گفت و گوی کنم؟

زین سخن مهر بر زبانم نه!****هر چه مذموم، از آن امانم ده!

از بدی و ددی، مده سازم!****وز بدان و ددان رهان بازم!

دفتری ز نو سازم****داستانی دگر بپردازم

حق****جان به توفان عشق، مستغرق

دل به پروازهای روحانی****گوش بر رازهای پنهانی

زن مگوی اش! که در کشاکش درد****یک سر موی او به از صد مرد!

مرد و زن مست نقش پیکر خاک****جان روشن بود از اینها پاک

کردگارا ، مرا ز من برهان!****وز غم مرد و فکر زن، برهان!

مردی ای ده! که رادمرد شوم****وز مرید و مراد، فرد شوم

غرقه گردم به موج لجهٔ راز****هرگز از خود نشان نیابم باز

بدین جا رساند نالهٔ خویش****کرد با خامشی حوالهٔ خویش

آتش او درین ترانه فسرد****شد خموش آنچنان که گویی مرد

معتمر چون بدید صورت حال****بر ضمیرش نشست گرد ملال

کنهمه نالش از زبان که بود؟****و آنهمه سوزش از فغان که بود؟

چیست این ناله، کیست نالنده؟****باز در خامشی سگالنده؟

آدمی؟ یا نه آدمی ست، پری ست****کآدمی وار گرد نوحه گری ست؟

کاش چون خاست از دلش ناله****ناله را رفتمی ز دنباله

تا به نالنده راه یافتمی****پردهٔ راز او شکافتمی

کردمی غور در نظاره گری****دست بگشادمی به چاره گری

چون بدین حال یک دو لحظه گذشت****حال آن دل رمیده باز بگشت

تیز برداشت همچو چنگ آواز****غزلی جانگداز کرد آغاز

غزلی سینه سوز و دردآمیز****غزلی صبرکاه و شوق انگیز

حرف حرفش همه فسانهٔ درد****نغمهٔ محنت و ترانهٔ درد

اولش نور عشق را مطلع****و آخرش روز وصل را مقطع

در قوافی ش شرح سینهٔ تنگ****بحر او رهنما به کام نهنگ

گه در او ذکر یار و منزل او****وصف شیرینی شمایل او

گه در او عجز و خواری عاشق****قصهٔ خاکساری عاشق

گه در او محنت درازی شب****عمر کاهی و جانگدازی شب

گه در او داستان روز فراق****حرقت داغ شوق و سوز فراق

آن بزرگ عرب چو آن بشنید****جانب او شدن غنیمت دید

تا شود واقف از حقیقت راز****رفت آهسته از پی آواز

دید موزون جوانی افتاده****روی زیبا به خاک بنهاده

لعل او غیرت عقیق یمن****شکر مصر را رواج شکن

جبهه رخشنده در میان ظلام****همچو پر نور آبگینهٔ شام

بر رخش از دو چشم اشک فشان****مانده از رشحهٔ جگر دو نشان

داد بر وی سلام و یافت جواب****کرد بر وی ز روی لطف خطاب

که «بدین رخ که قبلهٔ طلب است****به کدامین قبیله ات نسب است؟

بر زبان قبیله نام تو چیست؟****آرزویت کدام و کام تو چیست؟

دلت این گونه بی قرار چراست؟****همدمت ناله های زار چراست؟

چیست چندین غزل سرایی تو؟****وز مژه خون دل گشایی

تو؟»

گفت: «از انصار دارم اصل و نژاد****پدرم نام من، عتیبه نهاد

وآنچه از من شنیدی و دیدی****موجب آن ز من بپرسیدی،

بنشین دیر! تا بگویم باز****زآنکه افسانه ای ست دور و دراز

روزی از روزها به کسب ثواب****رو نهادم به مسجد احزاب

روی در قبلهٔ وفا کردم****حق مسجد که بود ادا کردم

بستم از جان نماز را احرام****کردم اندر مقام صدق قیام

به دعا دست بر فلک بردم****پا به راه اجابت افشردم

عفوجویان شدم به استغفار****از همه کارها و، آخر کار

از میان با کناره پیوستم****به هوای نظاره بنشستم

دیدم از دور یک گروه زنان****سوی آن جلوه گاه، گام زنان

نه زنان بل ز آهوان رمه ای****هر یکی را ز ناز زمزمه ای

از پی رقصشان به ربع و دمن****بانگ خلخال ها جلاجلزن

بود یک تن از آن میان ممتاز****پای تا سر همه کرشمه و ناز

او چو مه بود و دیگران انجم****او پری بود و دیگران مردم

پای از آن جمع بر کناره نهاد****بر سرم ایستاد و لب بگشاد

کای عتیبه! دل تو می خواهد****وصل آن کز غم تو می کاهد؟

هیچ داری سر گرفتاری****کز غمت بر دلش بود باری؟

با من این نکته گفت و زود برفت****در من آتش زد و چون دود برفت

نه نشانی ز نام او دارم****نه وقوف از مقام او دارم

یک زمان هیچ جا قرارم نیست****میل خاطر به هیچ کارم نیست

نه ز سر خود خبر مرا، نه ز پای****می روم کوبه کوی و جای به جای»

این سخن گفت و زد یکی فریاد****یک زمانی به روی خاک افتاد

بعد دیری به خویش باز آمد****رخ به خون تر، ترانه ساز آمد

شد خروشان به دلخراش آواز****غزلی سینه سوز کرد آغاز

کای ز من دور رفته صد منزل!****کرده منزل چو جانم اندر دل!

گرچه راه فراق می سپری،****سوی خونین دلان نمی گذری

خواهشم بین، مباش ناخواه ام!****کز دو عالم همین تو

را خواهم

بی تو بر من بلای جان باشد****گرچه فردوس جاودان باشد

چون بزرگ عرب بدید آن حال****به ملامت کشید تیر مقال

کای پسر، زین ره خطا بازآی!****جای گم کرده ای، به جا بازآی!

توبه کن از گناهکاری خویش****شرم دار از نه شرم داری خویش!

نه مبارک بود هوس بر مرد****مردی ای کن، ازین هوس برگرد!

گفت کای بی خبر ز ماتم عشق!****غافل از جانگدازی غم عشق!

عشق هر جا که بیخ محکم کرد****شاخ از اندوه و میوه از غم کرد

به ملامت نشایدش کندن****به نصیحت ز پایش افگندن

مشک ماند ز بوی و، لعل از رنگ****فلک از جنبش و، زمین ز درنگ،

لیک حاشا که یار دل گسلم****رخت بربندد از حریم دلم

حرف مهرش که در دل تنگ است****همچو نقش نشسته در سنگ است

آمد از عشق شیشه بر سنگ ام****به ملامت مزن به سر سنگ ام!

از ملک و مال به کف****گرچه اسباب حشمت است و شرف

همه صرف تو می کنم امروز****تا شوی بر مراد خود فیروز

دست او را گرفت مشفق وار****برد یکسر به مجلس انصار

گفت بعد از سلام با ایشان****کای به ملک صفا وفا کیشان!

این جوان کیست در میان شما؟****چیست در حق او گمان شما؟

همه گفتند: «با جمال نسب****هست شمعی ز دودمان عرب»

گفت کاو را بلایی افتاده ست****در کمند هوایی افتاده ست

چشم می دارم از شما یاری****و از سر مرحمت مددگاری

بهر مطلوبش اختیار سفر****بر دیار بنی سلیم گذر

همه سمعا و طاعه گویان****معتمر را به جان رضا جویان

بر نجیب اشتران سوار شدند****متوجه بدان دیار شدند

می بریدند کوه و صحرا را****پرس پرسان دیار ریا را

تا به منزلگهش پی آوردند****پدرش را از آن خبر کردند

کردشان شاد و خرم استقبال****با کسان گفت تا به استعجال

فرش های نفیس افگندند****نطع های عجب پراگندند

هر کسی را به جای وی بنشاند****وز ثنا، گوهرش به فرق فشاند

آنچه حاضر ز گله بود و رمه****کشت و پخت و کشید پیش، همه

معتمر گفت کای جمال غرب!****همه کار تو در کمال ادب!

نخورد کس ز سفره و خوانت،****تا ز بحر نوال و احسانت

حاجت جمله را روا نکنی،****آرزوی همه عطا نکنی!

گفت کای روی صدق، روی شما****چیست از بنده آرزوی شما؟

گفت: «هست آنکه گوهر صدفت****اختر برج عزت و شرفت

با عتیبه که فخر انصارست****نیک کردار و راست گفتارست،

گوهر سلک اتصال شود****رازدار شب وصال شود»

گفت: «تدبیر کار و بار او راست****واندرین کار، اختیار او راست

با وی این را بگویم از آغاز****آنچه گوید، به مجلس آرم باز»

این سخن گفت و از زمین برخاست****غضب آمیز و خشمگین برخاست

چون درآمد به خانه، ریا گفت****کز چه رو خاطرت چنین آشفت؟

گفت: «از آن رو که جمعی از انصار****به هوایت کشیده اند قطار

همه یکدل به دوستداری تو****یک زبان

بهر خواستگاری تو»

گفت: «انصاریان کریمان اند****در حریم کرم مقیمان اند

از برای چه دوستدار من اند؟****وز هوای که خواستگار من اند؟»

گفت: «بهر یگانه ای ز کرام****عالی اندر نسب، عتیبه به نام»

گفت « من هم شنیده ام خبرش****نسبتی نیست با کسی دگرش

چون کند وعده در وفا کو شد****وز جفای زمانه نخروشد»

پدرش گفت: «می خورم سوگند****به خدایی که نبودش مانند

که تو را هیچ گه به وی ندهم****نقد وصلت به دامنش ننهم

واقفم از فسانهٔ تو و او****وآنچه بوده میانهٔ تو و او»

گفت: «با وی مرا چه بازارست،****که از آن خاطر تو دربارست؟

نه خیالی ز روی من دیده ست****نه گیاهی ز باغ من چیده ست

لیک چون سبق یافت سوگندت****به اجابت نمی کنم بندت

قوم انصار پاک دینان اند****در زمان و زمین امینان اند

بر مقالاتشان مگردان پشت!****رد ایشان مکن به قول درشت!

مکن از منع، کامشان پر زهر!****گر نمی بایدت، گران کن مهر!

نرخ کالا ز حد چون در گذرد****رغبت از جان مشتری ببرد»

گفت: « احسنت ، خوب گفتی، خوب****کم فتد نکته اینچنین مرغوب!»

آنگه آمد برون و با ایشان****گفت کای زمرهٔ وفاکیشان!

کرد ریا قبول این پیوند****لیک او گوهری ست بی مانند

مهر او، هم به قدر او باید****تا سر او به آن فرو آید

باشد او گوهری جهان افروز****کیست قائم به قیمتش امروز؟»

معتمر گفت: «آن منم، اینک!****هر چه خواهی ضمان منم، اینک!»

خواست چندان زر تمام عیار****که مثاقیل آن رسد به هزار

بعد از آن نیز ده هزار درم****سیم خالص، نه بیش از آن و نه کم

جامگی صد ز بردهای یمن****صد دیگر از آن فزون به ثمن

نافه ها مشک و طلبه ها عنبر****عقدهای مرصع از گوهر

معتمر گفت با سه چار نفر****زود کردند بر مدینه گذر

هر چه جستند حاضر آوردند****مجلس عقد منعقد کردند

عقد بستند آن دو مفتون را****شاد کردند آن دو محزون را

بعد چل روز کز نشاط و سرور****حال

بگذشتشان بدین دستور

داد اجازت پدر که ریا را****ماه شهر و غزال صحرا را،

به عروسی سوی مدینه برند****وز غریبی ره وطن سپرند

بهر وی خوش عماری ای پرداخت****برگ گل را ز غنچه محمل ساخت

با دو صد عز و حشمت و جاهش****کرد سوی مدینه همراهش

هر دو با هم عتیبه و ریا****شاد و خرم شدند ره پیما

معتمر با جماعت انصار****تیز بر کار خویش شکرگزار

که دو عاشق به هم رسانیدند****دل و جان شان ز غم رهانیدند

همه غافل از آن که آخر کار****بر چه خواهد گرفت کار، قرار

ماند چون با مدینه یک فرسنگ****جمعی از رهزنان بی فرهنگ

بر میان تیغ و، در بغل نیزه****وز کمر کرده خنجر آویزه

همه خونین لباس و دزدشعار****همه تیغ آزمای و نیزه گذار

غافل از گوشه ای کمین کردند****رو در آن قوم پاک دین کردند

چون عتیبه هجوم ایشان دید****غیرت عاشقی در او پیچید

شد چو شیران در آن مصاف، دلیر****گاه با نیزه، گاه با شمشیر

چند تن را به سینه چاک افگند****چون سگان شان به خون و خاک افگند

آخر از زخم تیغ صاعقه بار****داد آن قوم را چو دیو فرار

لیک نامقبلی ز کین داری****ضربتی زد به سینه اش، کاری

قفس آسا، به تن فتادش چاک****مرغ او کرد رو به عالم پاک

دوستان در خروش و گریه، چو میغ****که: «برفت از جهان عتیبه، دریغ!»

گوش ریا چو آن خروش شنید،****موکنان بر سر عتیبه دوید

دید نقش زمین، نگارش را****غرق خون، نازنین شکارش را

گشته از چشمه سار سینهٔ تنگ،****خلعت سروش ارغوانی رنگ

دست سیمین، خضاب از آن خون کرد****چهره گلگونه، جامه گلگون کرد

چهر بر خون و خاک می مالید****وز دل دردناک می نالید

کای عتیبه! تو را چه حال افتاد****کآفتاب تو را زوال افتاد؟

سیرم از عمر، بی لقای تو، من****کاشکی بودمی بجای تو، من!

عقل بر عشق من زند خنده****که بمیری تو زار و من زنده

این

بگفت و ز جان برآورد آه****رفت با آه، جان او همراه

زندگی بی وی از وفا نشمرد****روی با روی او نهاد و بمرد

ترک هجران سرای فانی کرد****روی در وصل جاودانی کرد

دوستان از ره وفاداری****برگرفتند نوحه و زاری

لیکن از نوحه، در کشاکش درد****هر چه کردند، هیچ سود نکرد

چون کند طوطی از قفس پرواز****به خروش و فغان نیاید باز

عاقبت لب ز نوحه دربستند****بهر تجهیزشان کمر بستند

دیده از غم پرآب و ، سینه کباب****پاک شستندشان به مشک و گلاب

از حریر و کتان کفن کردند****در یکی قبرشان وطن کردند

در ته خاک غرق خونابه****تا قیامت شدند همخوابه

ز میوه بری****تو گشاده دهان به میوه خوری

چشم بگشا! چون عاقبت بینان****بنگر حال زار مسکینان!»

شاه سنجر چون حال او دانست****صبر بر حال خویش نتوانست

دست بر رو نهاد و زار گریست!!!****گفت با خود که این چه کارگری ست؟

تف برین خسروی و شاهی ما!!****تف برین زشتی و تباهی ما!!

شرم ما باد از این جهانداری!!****شرم ما باد از این جهانخواری!!

ما قوی شاد و دیگران ناشاد!!****ما خوش آباد و ملک، ناآباد!!

ز بند بگشادند****خوردنیهاش پیش بنهادند

هر چه دادندش از غذا و دوا****همه را خورد بی خلاف و ابا

تا چو گاوان از آن شود فربه****شد خود او از خیال گاوی، به!

دویی****«این منم» گویم «خدایا! یا توئی؟»

گر منم این علم و قدرت از کجاست؟****ور تویی این عجز و سستی از که خاست؟

زشاه،****بر قبول نظم من آمد گواه

یک نفس زین گفت و گو منشین خموش!****چون گرفتی پیش، در اتمام کوش!

چون شنیدم از وی این تعبیر را****چون قلم بستم میان، تحریر را

بو کز آن سرچشمه ای کین خواب خاست****آید این تعبیر ازینجا نیز راست

مرد

چشم تو تا زنده ای روشن بدوست****خاک تو چون مرده ای، گلشن بدوست

دستت او گیرد، اگر افتی ز پای****پایت او باشد، اگر مانی به جای

پشت تو از پشتی اش گردد قوی****عمرت از دیدار او یابد نوی

دشمنت را شیوه از وی شیون است****خاصه، گویی بهر قهر دشمن است

چه بهر چشم بد کشید****چشم نیکان را بلا بی حد کشید

رشتهٔ دندان او در خوشاب****حقهٔ در خوشابش لعل ناب

در دهان او ره اندیشه کم****گفت و گوی عقل فکرت پیشه کم

از لب او جز شکر نگرفته کام****خود کدام است آن لب و ، شکر کدام؟

رشحی از چاه زنخدانش گشاد****وز زنخدانش معلق ایستاد

زو هزاران لطفها آمد پدید****غبغب اش کردند نام، ارباب دید

همچو سیمین لعبت از سیم اش تنی****چون صراحی، برکشیده گردنی

بر تنش بستان چو آن صافی حباب****که ش نسیم انگیخته از روی آب

زیر بستانش دلش رخشنده نور****در سپیدی عاج و، در نرمی سمور

هر که دیدی آن میان کم ز مو****جز کناری زو نکردی آرزو

مخزن لطف از دو دست او دو نیم****آستین از هر یکی همیان سیم

آرزوی اهل دل در مشت او****قفل دلها را کلید، انگشت او

خون ز دست او درون عاشقان****رنگ حنایش ز خون عاشقان

هر سر انگشتش خضاب و ناخضاب****فندق تر بود یا عناب ناب

ناخنانش بدرهای مختلف****بدرهای او ز حنا منخسف

شکل او مشاطه چون آراسته****از سر هر یک هلالی کاسته

چون سخن با ساق و پای او رسید****ز آن، زبان در کام می باید کشید

زآنکه می ترسم رسد جایی سخن****کن سخن آید گران بر طبع من

بود آن سری ز نامحرم نهان****هیچ کس محرم نه آن را در جهان

بل، که دزدی پی به آن آورده بود****هر چه آنجا بود، غارت کرده بود

در، بر آن سیمین صدف بشکافته****گوهر کام خود آنجا یافته

هر چه باشد دیگری را دست زد،****بهتر از چشم قبولش، دست رد

شاه چون دایه گرفت ابسال را****تا سلامان همایون فال را

آورد در دامن احسان خویش****پرورد از رشحهٔ پستان خویش

روز تا شب جد او و جهد او****بود در بست و گشاد مهد او

گه تنش را شستی از مشک

و گلاب****گه گرفتی پیکرش در شهد ناب

مهر آن مه بس که در جانش نشست****چشم مهر از هر که غیر از او ببست

گر میسر گشتی اش بی هیچ شک****کردی اش جا در بصر چون مردمک

بعد چندی چون ز شیرش باز کرد****نوع دیگر کار و بار آغاز کرد

وقت خفتن راست کردی بسترش****سوختی چون شمع بالای سرش

بامداد از خواب چون برخاستی****همچو زرین لعبت اش آراستی

سرمه کردی نرگس شهلای او****چست بستی جامه بر بالای او

کردی آنسان خدمت اش بیگاه و گه****تا شدش سال جوانی، چارده

چارده بودش به خوبی ماه رو****سال او هم چارده، چون ماه او

پایهٔ حسنش بسی بالا گرفت****در همه دلها هوایش جا گرفت

شد یکی، صد حسن او و آن صد، هزار****صد هزاران دل ز عشقش بیقرار

با قد چون نیزه، بود آن دلپسند****آفتابی، گشته یک نیزه بلند

نیزه واری قد او چون سر کشید،****بر دل هر کس ازو زخمی رسید

ز آن بلندی هر کجا افگند تاب،****سوخت جان عالمی ز آن آفتاب

ملک خوبی را به رخها شاه بود****شوکت شاهی (به) او همراه بود

گردن او سرفراز مهوشان****در کمندش گردن گردنکشان

پاکبازان از پی دفع گزند****از دعا بر بازویش تعویذبند

پنجه اش داده شکست سیم ناب****دست هر فولادباز و داده تاب

گوش جان را کن به سوی من گرو!****شمه ای از دیگر احوالش شنو!

لطف طبعش در سخن مو می شکافت****لفظ نشنیده، به معنی می شتافت

در لطایف، لعل او حاضر جواب****در دقایق فهم او صافی، چو آب

چون گرفتی خامهٔ مشکین رقم****آفرین کردی بر او لوح و قلم

جانش از هر حکمتی محفوظ بود****نکته های حکمت اش محظوظ بود

خیل خوبان سروری****آفت ملکی بلای کشوری

صولجان بر کف، به میدان تاختی****گوی زرین در میان انداختی

یک به یک چوگان زنان جویای حال****گرد یک مه حلقه کرده صد هلال

گرچه بودی زخم چوگان از همه****بود چابک تر سلامان از همه

گوی بردی از همه با صد شتاب****گوی مه بود و سلامان آفتاب

آری، آن کس را که دولت یار شد****وز نهال بخت برخوردار شد،

هیچ چوگان زیر این چرخ کبود****گوی نتواند ز میدانش ربود

به خون چهره، نگار

گه چو بهر خدمتی کردی قیام****سخت تر برداشتی از جای گام

تا ز بانگ جنبش خلخال او****تاج در فرقش، شدی پامال او

بودی القصه به صد مکر و حیل****جلوه گر در چشم او در هر محل

صبح و شام اش روی در خود داشتی****یک دم اش غافل ز خود نگذاشتی

زآنکه می دانست کز راه نظر****عشق دارد در دل عاشق اثر

جز به دیدار بتان دلپذیر****عشق در دلها نگردد جای گیر

دولت که دادم وقت شام،****صبحدم را نوبت او شد تمام!

خویش اندیشیده ام****در خلاصی زین بلا پیچیده ام

لیک چون یادم از آن ماه آمده ست،****جان من در ناله و آه آمده ست

ور فتاده چشم من بر روی او****کرده ام روی از دو عالم سوی او

در تماشای رخ آن دلپسند****نه نصیحت مانده بر یادم نه پند!»

چون شه از پند سلامان شد خموش****شد حکیم اندر نصیحت سخت کوش

گفت: کای نوباوهٔ باغ کهن!****آخرین نقش بدیع کلک کن!

قدر خود بشناس و مشمر سرسری****خویش را! کز هر چه گویم برتری

آنکه دست قدرتش خاکت سرشت،****حرف حکمت بر دل پاکت سرشت

پاک کن از نقش صورت سینه را!****روی در معنی کن این آیینه را!

تا شود گنج معانی سینه ات****غرق نور معرفت آیینه ات

چشم خویش از طلعت شاهد بپوش!****بیش ازین در صحبت شاهد مکوش!

بر چنین آلوده ای مفتون مشو!****وز حریم عافیت بیرون مشو!

بودی از آغاز عالی مرتبه****برفراز چرخ بودت کوکبه

شهوت نفس ات به زیر انداخته****در حضیض خاک بندت ساخته

چون سلامان از حکیم اینها شنید****بوی حکمت بر مشام او وزید

گفت: «ای جان فلاطون از تو شاد****صد ارسطو زیر فرمان تو باد!

من نهاده روی در راه توام!****کمترین شاگرد در گاه توام!

هر چه گفتی عین حکمت یافتم****در قبول آن به جان بشتافتم

لیک بر رای منیرت روشن است****کاختیار کار بیرون از من است!»

گشت

می بکاهد از ملامت جان مرد****صبر بر وی کی بود امکان مرد؟

می توان یک زخم خورد از تیغ تیز****چون پیاپی شد، چه چاره جز گریز؟

روزها اندیشه کاری پیشه کرد****بارها در کار خویش اندیشه کرد

با هزار اندیشه در تدبیر کار****یافت کارش بر فرار آخر قرار

کرد خاطر از وطن پرداخته****محملی از بهر رفتن ساخته

و سوسن به هم

صحبتی ز آویزش اغیار دور****راحتی ز آمیزش تیمار دور

نی ملامت پیشه با ایشان به جنگ****نی نفاق اندیشه با ایشان دو رنگ

گل در آغوش و، خراش خار نی****گنج در پهلو و، رنج مار نی

هر زمان در مرغزاری کرده خواب****هر نفس از چشمه ساری خورده آب

گاه با بلبل به گفتار آمده****گاه با طوطی شکرخوار آمده

گاه با طاووس در جولانگری****گاه در رفتار با کبک دری

قصه کوته، دل پر از عیش و طرب****هر دو می بردند روز خود به شب

خود چه ز آن بهتر که باشد با تو یار****در میان و عیب جویان بر کنار

در کنار تو به جز مقصود نی****مانع مقصود تو موجود نی

یاری کند****واندر آن دولت مددکای کند

نی که از هم بگسلد پیوندشان****وافکند بر رشتهٔ جان بندشان

هر چه بر ارباب آفات آمده ست****یکسر از بهر مکافات آمده ست

نیک کن! تا نیک پیش آید تو را****بد مکن! تا بد نفرساید تو را

شاه یونان چون سلامان را بدید****کو به ابسال و وصالش آرمید،

عمر رفت و زین خسارت بس نکرد****وز ضلالت روی خود واپس نکرد،

ماند خالی ز افسر شاهی سرش،****تا که گردد سر، بلند از افسرش،

بر سلامان قوت همت گماشت****تا ز ابسال اش به کلی بازداشت

لحظه لحظه جانب او می شتافت****لیک نتوانستی از وی بهره یافت

تشنه را زین سخت تر چبود عذاب****چشمه پیش چشم و لب محروم از آب؟

بر سلامان چون شد این محنت دراز****شد در راحت به روی وی فراز

شد بر او روشن که آن هست از پدر****تا مگر ز آن ورطه اش آرد بدر

ترس ترسان در پدر آورد روی****توبه کار و عذرخواه و عفو جوی

آری آن مرغی که باشد نیک بخت****آخر آرد سوی اصل خویش رخت

غریب

پیش صاحب همت، این ظاهر بود****هر که بی همت بود، منکر بود

افسانه ای ست!

چون گل آدم سرشتند از نخست****شد به قدش خلعت صورت درست،

ریخت بالای وی از سر تا قدم****چل صباح ابر بلا، باران غم

چون چهل بگذشت روزی تا به شب****بر سرش بارید باران طرب

لاجرم از غم کس آزادی نیافت****جز پس از چل غم، یکی شادی نیافت

شه، سلامان را در آن ماتم چو دید****بر دلش صد زخم رنج و غم رسید

چارهٔ آن کار نتوانست هیچ****بر رگ جان اوفتادش تاب و پیچ

کرد عرض رای بر دانا حکیم****کای جهان را قبلهٔ امید و بیم!

هر کجا درمانده ای را مشکلی ست****حل آن اندیشهٔ روشندلی ست

سوخت ابسال و سلامان از غمش****کرده وقت خویش وقف ماتمش

نی توان ابسال را آورد باز****نی سلامان را توان شد چاره ساز

گفتم اینک مشکل خود پیش تو****چاره جوی از عقل دوراندیش تو

رحمتی فرما! که بس درمانده ام****در کف صد غصه مضطر مانده ام

داد آن دانا حکیم او را جواب****کای نگشته رایت از رای صواب!

گر سلامان نشکند پیمان من****و آید اندر ربقهٔ فرمان من،

زود باز آرم به وی ابسال را****کشف گردانم به وی این حال را

چند روزی چارهٔ حالش کنم****جاودان دمساز ابسال اش کنم

از حکیم این را سلامان چون شنید****زیر فرمان وی از جان آرمید

خار و خاشاک درش رفتن گرفت****هر چه گفت از جان پذیرفتن گرفت

خوش بود خاک در کامل شدن****بندهٔ فرمان صاحبدل شدن

بشنو این نکته! که دانا گفته است****گوهری بس خوب و زیبا سفته است:

«رخنه کز نادانی افتد در مزاج،****یابد از دانا و دانایی علاج!»

آمدی****وز فراق او به فریاد آمدی،

چون بدانستی حکیم آن حال را****آفریدی صورت ابسال را

یک دو ساعت پیش چشمش داشتی****در دل او تخم تسکین کاشتی

یافتی تسکین چو آن رنج و الم****رفتی آن صورت به سر حد عدم

همت عارف چو گردد زورمند****هر چه خواهد، آفریند بی گزند

لیک چون یک دم از او غافل شود****صورت هستی از او زایل شود

گاه گاهی چون سخن پرداختی****وصف زهره در میان انداختی

زهره گفتی شمع جمع انجم است****پیش او حسن همه خوبان گم است

گر جمال خویش را پیدا کند****آفتاب و ماه را شیدا کند

نیست از وی در غنا کس تیزتر****بزم عشرت را نشاط انگیزتر

گوش گردون بر نوای چنگ اوست****در سماع دایم از آهنگ اوست

چون سلامان گوش کردی این سخن****یافتی میلی به وی از خویشتن

این سخن چون بارها تکرار یافت****در درون آن میل را بسیار یافت

چون ز وی دریافت این معنی حکیم****کرد اندر زهره تاثیری عظیم

تا جمال خود تمام اظهار کرد****در دل و جان سلامان کار کرد

نقش ابسال از ضمیر او بشست****مهر روی زهره بر وی شد درست

حسن باقی دید و از فانی برید****عیش باقی را ز فانی برگزید

چون سلامان از غم ابسال رست****دل به معشوق همایون فال بست،

دامنش ز آلودگی ها پاک شد****همتش را روی در افلاک شد

تارک او گشت در خور تاج را****پای او تخت فلک معراج را

شاه یونان شهریاران را بخواند****سرکشان و تاجداران را بخواند

جشنی آنسان ساخت کز شاهنشهان****نیست در طی تواریخ جهان

بود هر لشکرکش و هر لشکری****حاضر آن جشن از هر کشوری

ز آنهمه لشکر کش و لشکر که بود****با سلامان کرد بیعت هر که بود

جمله دل از سروری برداشتند****سر به طوق بندگی افراشتند

شه مرصع افسرش بر سر نهاد****تخت ملکش زیر پای از زر نهاد

هفت کشور

را به وی تسلیم کرد****رسم کشورداری اش تعلیم کرد

کرد انشا در چنان هنگامه ای****از برای وی وصیت نامه ای

بر سر جمع آشکارا و نهفت****صد گهر ز الماس فکرت سفت و گفت:

والسلام!

آن نهادن رو به تخت عز و جاه؟

میل لذت های عقلی کردن است****رو به دارالملک عقل آوردن است

چیست آن آتش؟ ریاضت های سخت****تا طبیعت را زند آتش به رخت

سوخت ز آن آثار طبع و جان بماند****دامن از شهوات حیوانی فشاند

لیک چون عمری به آتش بود خوی****گه گه اش درد فراق آمد به روی

ز آن «حکیم اش» وصف حسن زهره گفت****کرد «جان»اش را به مهر زهره جفت،

تا به تدریج او به زهره آرمید****وز غم ابسال و عشق او رهید

چیست آن زهره ؟ کمالات بلند****کز وصال او شود جان ارجمند

ز آن جمال عقل، نورانی شود****پادشاه ملک انسانی شود

با تو گفتم مجمل این اسرار را****مختصر آوردم این گفتار را

گر مفصل بایدت فکری بکن****تا به تفصیل آید اسرار کهن

هم بر این اجمال کاری، این خطاب****ختم شد، والله اعلم بالصواب

هست****بر در آن حی توانان که هست،

مرسله بند گهر کان جود****سلسله پیوند نظام وجود

غره فروز سحر خاکیان****مشعله سوز شب افلاکیان

خوان کرامت نه آیندگان****گنج سلامت ده پایندگان

روز برآرندهٔ شب های تار****کار گزارندهٔ مردان کار

واهب هر مایه، که جودیش هست****قبلهٔ هر سر، که سجودیش هست

دایره ساز سپر آفتاب****تیزگر باد و زره باف آب

عیب، نهان دار هنرپروران****عذرپذیرندهٔ عذر آوران

سرشکن خامهٔ تدبیرها****خامه کش نامهٔ تقصیرها

ایمنی وقت هراسندگان****روشنی حال شناسندگان

تازه کن جان نسیم حیات****کارگر کارگه کاینات

ساخت چو صنعش قلم از کاف و نون****شد به هزاران رقمش رهنمون

نقش نخستین چه بود زان؟ جماد****کز حرکت بر در او ایستاد

کوه نشسته به مقام وقار****یافته در قعدهٔ طاعت قرار

کان که بود خازن گنجینه اش****ساخته پر لعل و گهر سینه اش

هر گهری دیده رواجی دگر****گشته فروزندهٔ تاجی دگر

نوبت ازین پس به نبات آمده****چابک و شیرین حرکات آمده

برزده از روزنهٔ خاک سر****برده به یک چند بر افلاک سر

چتر برافراخته از برگ و شاخ****ساخته بر سایه نشین جا فراخ

گاه فشانده ز شکوفه درم****گاه ز میوه شده خوان کرم

جنبش حیوان شده بعد از نبات****گشته روان در گلش آب حیات

از ره حس برده به مقصود، بودی****پویه کنان کرده به مقصود، روی

با دل خواهنده ز جا خاسته****رفته به هر جا که دلش خواسته

خاتمهٔ اینهمه هست آدمی****یافته زو کار جهان محکمی

اول فکر، آخر کار آمده****فکر کن کارگزار آمده

بر کف اش از عقل نهاده چراغ****داده ز هر شمع و چراغ اش فراغ

کارکنان داده به عقل از حواس****گشته به هر مقصد از آن ره شناس

باصره را داده به بینش نوید****راه نموده به سیاه و سفید

سامعه را کرده به بیرون دو در****تا ز چپ و راست نیوشد خبر

ذائقه را داده به روی زبان****کام، ز شیرینی و شور جهان

لامسه را نقد نهاده به مشت****گنج شناسائی نرم و درشت

شامه را از

گل و ریحان باغ****ساخته چون غنچه معطر دماغ

جامی، اگر زنده دلی بنده باش!****بندهٔ این زندهٔ پاینده باش!

بندگی اش زندگی آمد تمام****زندگی این باشد و بس، والسلام!

جان گرفت

کرد کشف ناله که :«ای همدمان!****وز الم فرقت من بی غمان!

خو به کرم های شما کرده ام****قوت ز غم های شما خورده ام

گرچه مرا پشت چو سنگ است سخت****دارم ازین بار، دلی لخت لخت

نی به شما قوت همپایی ام****نی ز شما طاقت تنهایی ام»

بود ز بیشه به لب آبگیر****چوبکی افتاده چو یک چوبه تیر

یک بط از آن چوب یکی سرگرفت****و آن بط دیگر، سر دیگر گرفت

برد کشف نیز به آنجا دهان****سخت به دندان بگرفتش میان

میل سفر کرد به میل بطان****مرغ هوا گشت طفیل بطان

چون سوی خشکی سفر افتادشان،****بر سر جمعی گذر افتادشان

بانگ بر آمد ز همه کای شگفت!****یک کشف اینک به دو بط گشته جفت!

بانگ چو بشنید کشف لب گشاد****گفت که: «حاسد به جهان کور باد!»

زو لب خود بود گشادن همان****ز اوج هوا زیر فتادن همان

ز آن دم بیهوده که ناگاه زد****بر خود و بر دولت خود راه زد

جامی ازین گفتن بیهوده چند؟****زیرکی ای ورز و لب خود ببند!

تا که درین دایرهٔ هولناک****از سر افلاک نیفتی به خاک

یکی خانه عمارت شود

کاش کنی ترک عمارتگری****تا نکشد کار، به غارتگری

باغی از آسیب تو گردد تلف****تات در آید ته سیبی به کف

میوه و مرغ سرخوانت مقیم****از حرم بیوه و باغ یتیم

مطبخی ات هیمه ز خوی درشت****می کشد از پشته هر گوژپشت

باز تو را میرشکاران به فن****طعمه ده از جوزهٔ هر پیرزن

بارگی خاص تو را هر پسین****کاه و جو از تو برهٔ خوشه چین

گوش کنیزان تو را داده بهر****از زر دریوزه، گدایان شهر

وای شبانی که کند کار گرگ****همچو سگ زرد شود یار گرگ

چار

عاقبت از خامی خود سوخته****رهروی کبک نیاموخته

کرد فرامش ره و رفتار خویش****ماند غرامت زده از کار خویش

بود، الحق تویی!

نام و نشانت نه و دامن کشان****می گذری بر همه نام و نشان

با همه چون جان به تن آمیزناک****پاک ز آلایش ناپاک و پاک

نور بسیطی و غباری ت نه!****بحر محیطی و کناری ت نه!

نیست کناری ت ولی صد هزار****گوهرت از موج فتد بر کنار

با تو خود آدم که و عالم کدام؟****نیست ز غیر تو نشان غیر نام

گرچه نمایند بسی غیر تو****نیست درین عرصه کسی غیر تو

تو همه جا حاضر و من جابه جا****می زنم اندر طلبت دست و پا

ای ز وجود تو نمود همه!****جود تو سرمایهٔ سود همه!

هستی و پایندگی از توست و بس!****مردگی و زندگی از توست و بس!

جامی اگر نیست ز بخت نژند****چون علم خسروی اش سربلند،

از علم فقر بلندی ش ده!****زیر علم سایه پسندی ش ده!

ای ز کرم چاره گر کارها!****مرهم راحت نه آزارها!

عقده گشایندهٔ هر مشکلی!****قبله نمایندهٔ هر مقبلی!

توشه نه گوشه نشینان پاک!****خوشه ده دانه فشانان خاک!

بازوی تایید هنرپیشگان!****قبلهٔ توحید یک اندیشگان!

شانه زن زلف عروس بهار!****مرسله بند گلوی شاخسار!

پای طلب، راه گذار از تو یافت****دست توان، قوت کار از تو یافت

بلکه تویی کارگر راستین****دست همه، دست تو را آستین

نیست درین کارگه گیر و دار****جز تو کسی کید از او هیچ کار

روی عبادت به تو آریم و بس!****چشم عنایت ز تو داریم و بس!

در کف ما مشعل توفیق نه!****ره به نهانخانهٔ تحقیق ده!

اهل دل از نظم چون محفل نهند****بادهٔ راز از قدح دل دهند

رشحی از آن باده به جامی رسان!****رونق نظمش به نظامی رسان!

قافیه آنجا که نظامی نواست،****بر گذر قافیه جامی سزاست

این نفس از همت دون من است****وین هوس از طبع زبون من است،

ورنه از آنجا که کرم های توست****کی بودم رشتهٔ امید سست؟

صد چو نظامی و چو خسرو هزار****شایدم از جام سخن جرعه خوار

بر همه در شعر

بلندی م بخش****مرتبهٔ شعر پسندی م بخش

پایهٔ نظمم ز فلک بگذران****خاصه به نعت سر پیغمبران

اختر برج شرف کاینات****گوهر درج صدف کاینات

جز پی آن شاه رسالت مب****چرخ نزد خیمهٔ زرین طناب

جز پی آن شمع هدایت پناه****ماه نشد قبهٔ این بارگاه

تا نه فروغ از رخش اندوختند****مشعلهٔ مهر نیفروختند

رشحهٔ جام کرمش سلسبیل****مرغ هوای حرمش جبرئیل

ای به سراپردهٔ یثرب به خواب!****خیز که شد مشرق و مغرب خراب

رفته زدستیم، برون کن ز برد****دستی و، بنمای یکی دستبرد!

توبه ده از سرکشی ایام را!****بازخر از ناخوشی اسلام را!

مهد مسیح از فلک آور به زیر!****رایت مهدی به فلک زن دلیر!

شعله فکن خرمن ابلیس را!****مهره شکن سبحهٔ تلبیس را!

ظلمت بدعت هه عالم گرفت****بلکه جهان جامهٔ ماتم گرفت

کاش فتد ز اوج عروجت رجوع****باز کند نور جمالت طلوع

دیدهٔ عالم به تو روشن شود****گلخن گیتی ز تو گلشن شود

دولتیان از تو علم بر کشند****ظلمتیان رو به عدم درکشند

جامی از آنجا که هوادار توست****روی تو نادیده گرفتار توست

گر لب جانبخش تو فرمان دهد****بر قدمت سر نهد و جان دهد

دم او نغمهٔ اعجاز یافت

گرچه سخن هست گره ها به باد****در گرهش بین گره صد گشاد

طرفه عروسی که ز زیور تهی****آید از او دلبری و دل دهی

چونکه به زیور شود آراسته****طعنه زند بر مه ناکاسته

چون گهر نظم حمایل کند****غارت صد قافلهٔ دل کند

چون کند از قافیه خلخال پای****پای خردمند بلغزد ز جای

چون ز دو مصراع ، کند ابروان****رخنه شود قبلهٔ پیر و جوان

من که ز هر شاهد و می زاهدم****عمرتلف کردهٔ این شاهدم

عقد حمایل که به بر جلوه داد****عقدهٔ صبر از دل و جانم گشاد

دل که گرانمایه ز اقبال اوست****طوق کش حلقهٔ خلخال اوست

ابروی او گرچه نپیوسته است****راه خلاصی به رخم بسته است

روز و شب آوارهٔ کوی وی ام****شام و سحر در تک و پوی وی ام

شب که مرا دل سوی او رهبرست****کرسی ام از زانو و پای از سرست

از مدد همت والای خویش****بر سر کرسی چو نهم پای خویش

باز کشم پای ز دامان فرش****سر به در آرم ز گریبان عرش

جامهٔ جسم از تن جان برکشم****خامهٔ نسیان به جهان درکشم

بلکه ز جان نیز مجرد شوم****جرعه کش بادهٔ سرمد شوم

باده ز جام جبروتم دهند****نقل ز خوان ملکوتم دهند

ساقی سلسال ده ام سلسبیل****مطربم «آواز پر جبرئیل»

ساقی و مطرب به هم آمیخته****نقل معانی همه جا ریخته

بهره چو برگیرم از آن بزمگاه****از پی رجعت کنم آهنگ راه،

هر چه رسد دستم از آن خوان پاک****زله کنم بهر حریفان خاک

بر طبق نظم به دست ادب****بر نمطی دلکش و طرزی عجب

پرده ز تشبیه و مجازش کنم****تحفهٔ هر محفل رازش کنم

همه یک رنگ نیست****لؤلؤ عمان همه هم سنگ نیست

گوهر و لعل از دل کان می طلب!****هر چه بیابی به از آن می طلب!

هر که به خس کرد قناعت، خسی است****به طلبی کن که به از به بسی است

ناشده از خوی بدت دل تهی****کی رسد از نظم تو بوی بهی

هر چه به دل هست ز پاک و پلید****در سخن آید اثر آن پدید

چون گره نافه گشاید نسیم****غالیه بو گردد و عنبر شمیم

شاهد پرورده به صد عز و ناز****بیش به مشاطه ندارد نیاز

بر رخش از غالیهٔ مشکسای****خوب بود خال، ولی یک دو جای

خال که از قاعده افزون فتد****بر رخ معشوق، نه موزون فتد

خال، جمالش به تباهی کشد****روی سفیدش به سیاهی کشد

این همه گفتیم ولی زین شمار****چاشنی عشق بود اصل کار

عشق که رقص فلک از نور اوست****خوان سخن را نمک از شور اوست

جامی اگر در سرت این شور نیست****خوان سخن گربنهی، دور نیست

مرد کرم پیشه کجا خوان نهد****تا نه ز آغاز نمکدان نهد؟

داد

سبزه به گل غالیهٔ تر سرشت****پیش گل اوصاف خط او نوشت

شد هوس طرهٔ او باد را****بست گره طرهٔ شمشاد را

نرگس جماش به آن چشم مست****زد ره مستان صبوحی پرست

فاخته با طوق تمنای سرو****زد نفس شوق ز بالای سرو

بلبل نالنده به دیدار گل****پرده گشا گشته ز اسرار گل

کبک دری پایچه ها برزده****زد به سر سبزه قدم، سرزده

حسن، ز هر چاک زد القصه سر،****عشق، شد از جای دگر جلوه گر

حسن، ز هر چهره که رخ برفروخت،****عشق، از آن شعله دلی را بسوخت

حسن، به هر طره که آرام یافت،****عشق، دلی آمده در دام یافت

حسن، ز هر لب که شکرخنده کرد،****عشق، دلی را به غمش بنده کرد

قالب و جان اند به هم حسن و عشق****گوهر و کان اند به هم حسن و عشق

از ازل این هر دو به هم بوده اند****جز به هم این راه نپیموده اند

هستی ما هست ز پیوندشان****نیست گشاد همه جز بندشان

صف عشاق نشیننده ای،

سرمه ز خاک قدم عشق گیر!****زنده به زیر علم عشق میر!

بهی!

تازه رس قافلهٔ بازپسان،****به قدمگاه کهن بازرسان!

بانگ بر سلسلهٔ عالم زن!****سلک این سلسله را بر هم زن!

عرش را ساق بجنبان از جای!****در فکن پایهٔ کرسی از پای!

بر خم رنگ فلک سنگ انداز!****رخنه اش در خم نیرنگ انداز!

رنگ او تیرگی است و تنگی****به ز رنگینی او بیرنگی

هست رنگ همه زین رنگرزی****دست نیلی شده ز انگشت گزی

مهر و مه را بفکن طشت ز بام!****تا برآرند به رسوائی نام

پردهٔ پرده نشینان ندرند****وز سر پرده دری در گذرند

کمر بستهٔ جوزا بگشای!****گوهر عقد ثریا بگشای!

زهره را چنگ طرب زن به زمین!****چند باشد به فلک بزم نشین؟

چار دیوار عناصر که به ماه****سرکشیده ست ازین مرحله گاه،

مهره مهره بکن اش از سر هم!****شو از آن مهره کش سلک عدم!

آب را بر سر آتش بگمار!****تا شود آگه، از او دود بر آر!

ز آتش قهر ببر تری آب!****بهر بر عدمش ساز سراب

باد را خاک سیه ریز به فرق!****خاک را کن ز نم توفان غرق!

نامزد کن به زمین زلزله ها****ساز از آن عالیه ها سافله ها!

گاو را ذبح کن از خنجر بیم!****پشت ماهی ببر از اره دو نیم!

هر چه القصه بود زنگ نمای،****همه ز آئینهٔ هستی بزدای!

تا به مشتاقی افزون ز همه****بنگرم روی تو بیرون ز همه

نور پاکی تو و، عالم سایه****سایه با نور بود همسایه

حق همسایگی ام دار نگاه!****سایه وارم مفکن خوار به راه!

معنی نیک سرانجامی را،****جام صورت بشکن جامی را!

باشد از سایگیان دور شود****ظلمت سایگی اش نور شود

آرد از رنگ به بیرنگی روی****یابد از گلشن بیرنگی بوی

ای چشمهٔ نور

خشک و تر هیمه همه سوخته شد****تا تنوری عجب افروخته شد

بعد ازین کار چه و فرمان چیست؟****آنچه مکنون ضمیرست آن چیست؟

پیر مشغول سخن بود بسی****در جوابش نزد اصلا نفسی

کرد آن نکته مکرر دو سه بار****پیر زد بانگ که: «این نکته گزار

چند با ما کنی الحاح چنین؟****رو در آن آتش سوزان بنشین!»

باز، دریای صفا، پیر کهن****موج زن گشت به تحقیق سخن

موج آن بحر به پایان چون رسید****یادش آمد ز مقالات مرید

گفت: «خیزید! که آن نادره فن****کرده در آتش سوزنده وطن

زآنکه عقد دل او نیست گزاف****با من آن سان، که کند قصد خلاف»

یافتندش چو زر پاک عیار****کرده در آتش سوزنده قرار

آتش اش شعله زنان از همه سوی****بر تنش کج نشده یک سر موی

درون شعله فکن چون قندیل!

ز آتش دل شده ام گرم نفس****در گنه سوزی ام این آتش بس!

لله که به اینها نگرم****راه اقبال به اینها سپرم

پایهٔ فقر بود وایهٔ من****کی فتد بر دو جهان سایهٔ من؟

مهر هر سفله کجا گیرم خوی****سوی هر قبله کجا آرم روی؟»

تاج شرف سجده، سرت****زیور گوهر خدمت، کمرت

بر تو ابواب مطالب بگشاد****صید مقصود به دست تو نهاد

به همین گونه قوی دار امید****که چو افتی به جهان جاوید

بی سبب ساخته گردد کارت****بی درم سود کند بازارت

بردرد پرده شب نومیدی****صبح امید کند خورشیدی

ای بسا تشنه لب خشک دهان****بر لب از تشنگی افتاده زبان

مانده حیرت زده در صحرائی****چرخ طولی و زمین پهنائی

خاک تفسیده هوا آتشبار****بادش آتش زده در هر خس و خار

نه در او خیمه بجز چرخ برین****نه در او سایه بجز زیر زمین

سوسمار از تف آن در تب و تاب****همچو ماهی که فتد دور از آب

ناگهان تیره سحابی ز افق****پیش خورشید فلک، بسته تتق

بر سر تشنه شود باران ریز****گردد از بادیه توفان انگیز

رشحهٔ ابر کند سیرابش****سایهٔ آن برد از تن تابش

وی بسا گم شده ره، در شب تار****غرقه در سیل ز باران بهار

متراکم شده در وی ظلمات****منقطع گشته شبه های نجات

دام و دد کرده بر او دندان تیز****اژدها بسته بر او راه گریز

بارگی جسته و بار افکنده****دل ز امید خلاصی کنده

ناگهان ابر زهم بگشاید****نور مه روی زمین آراید

ره شود ظاهر و رهبر حاضر****راهرو خرم و روشن خاطر

آنکه زین گونه کرم آید از او،****ناامیدی ت کجا شاید از او؟

روز و شب بر در امید نشین!****طالب دولت جاوید نشین!

فضل او کآمده در شیب و فراز****آشناپرور و بیگانه نواز

هر که ره برد به هم خانگی اش****نسزد تهمت بیگانگی اش

ناخورد****روی از آن مرحله در راه آورد

آمد از عالم بالا به خلیل****وحی کای در همه اخلاق جمیل!

گرچه آن پیر نه در دین تو بود****منع اش از طعمه نه آیین تو بود

عمر او بیشتر از هفتادست****که در آن معبد کفر افتاده ست

روزی اش وانگرفتم روزی****که: نداری دل دین اندوزی!

چه شود گر تو هم از سفرهٔ خویش****دهی اش یک دو سه لقمه کم و بیش؟

از عقب داد خلیل آوازش****گشت بر خوان کرم دمسازش

پیر پرسید که: «ای لجهٔ جود!****از پی منع، عطا بهر چه بود؟»

گفت با پیر، خطابی که رسید****و آن جگر سوز عتابی که شنید

پیر گفت: « آنکه کند گاه خطاب****آشنا را پی بیگانه عتاب،

راه بیگانگی اش چون سپرم؟****ز آشنایی ش چرا برنخورم؟»

رو در آن قبلهٔ احسان آورد****دست بگرفت اش و ایمان آورد

از سستی توست»

عقد به هم پیوستم

سبحه ای شد پی ابرار، تمام****خواندمش سبحهالابرار به نام

می رسد عقد عقودش به چهل****هر یک از دل گره جهل گسل

اربعین است که درهای فتوح****زو گشاده ست به خلوتگه روح

گرت این سبحهٔ اقبال و شرف****افتد از گردش ایام به کف،

طوق گردن کن و آویزهٔ گوش!****به دو صد عقد در آن را مفروش!

بو که چون سبحه در آئی به شمار****رسدت دست به سر رشتهٔ کار

چرخ کحلی سلب ازرق پوش****همچو ابنای زمان زرق فروش

سبحهٔ عقد ثریا در دست****خواست بر گوهر این سبحه، شکست

گفتم این رشتهٔ گوهر به کفت****که بود نقد بلورین صدفت،

گرچه بس لامع و نورافشان است،****نور این سبحه دو صد چندان است

نور آن روی زمین را بگرفت****نور این کشور دین را بگرفت

نور آن چشم جهان روشن کرد****نور این دیدهٔ جان روشن کرد

گرچه آن گوهر بحر کهن است،****این نور آیین در درج سخن است

گرچه در سلک زمان آن پیش است،****چون درآری به شمار این بیش است

گرچه آن را نرسد دست کسی،****بهره ور گردد ازین دست بسی

گرچه آن هموطن ماه و خورست****این به خورشید ازل راهبرست

شیر و شکر»

گفتمش: « ; جا افتاده ; »****« ; جا افتاده ; »

لاغر و زرد شده بهر چه ای؟****سر به سر درد شده بهر چه ای؟»

گفت: «رو رو، که عجب بی خبری!****به کزین گونه سخن درگذری

محنت قرب ز بعد افزون است****جگر از هیبت قرب ام خون است

هست در قرب همه بیم زوال****نیست در بعد جز امید وصال

آتش بیم دل و جان سوزد****شمع امید روان افروزد

توست****که به صد گونه خطا رهبر توست

بسط کن بر همه کس خوان کرم!****بذل کن بر همه همیان درم!

گر براهیمی اگر زردشتی،****روی در هم مکش از هم پشتی!

باز کش پای ز آزار، همه!****دست بگشای به ایثار، همه!

هر چه بدهی به کسی، باز مجوی،****دل ز اندیشهٔ آن پاک بشوی!

آنچه بخشند چه بسیار و چه کم****نیست برگشتن از آن طور کرم

طفل چون صاحب احسان گردد****زود از داده پشیمان گردد

هر چه خندان بدهد، نتواند****که دگر گریه کنان نستاند

تا توانی مگشا جیب کسان!****منگر در هنر و عیب کسان!

عیب بینی هنری چندان نیست****هدف قصد جوانمردان نیست

هر چه نامش نه پسندیده کنی****بهتر آن است که نادیده کنی

دل ز اندیشهٔ آن داری دور****دیده از دیدن آن سازی کور

بو که از چون تو نکو کرداری****به دل کس نرسد آزاری

که صدیق شوی****گوهر لجهٔ تحقیق شوی

آنست صدیق که دل صاف شود****دعوی او همه انصاف شود

وعدهٔ او به وفا انجامد****دلش از غش به صفا آرامد

در درون تخم امانت فکند****وز برون خار خیانت بکند

برفتد بیخ نفاق از گل او****سرزند شاخ وفاق از دل او

ذات جهان در رقص اند****رو نهاده به کمال از نقص اند

تو هم از نقص قدم نه به کمال!****دامن افشان ز سر جاه و جلال!

نقص پذیر

کرد حرفی که رقم زد سعدی****بر رخ شاهد معنی جعدی

صرصر قهر چو شد حادثه زای****آمد آن جعد معنبر در پای

حافظ از نظم بلند آوازه****ساخت آیین سخن را تازه

لیک روز و شب اش از پیشه کمند****ز آن بلندی سوی پستی افگند

پخت از دور مه و گردش سال****میوهٔ باغ خجندی به کمال

لیک باد اجل آن میوهٔ پاک****ریخت در خطهٔ تبریز به خاک

آن دو طوطی که به نوخیزیشان****بود در هند شکرریزیشان

عاقبت سخرهٔ افلاک شدند****خامشان قفس خاک شدند

کام بگشا! که شگرفان رفتند****یک به یک نادره حرفان رفتند

زود برگرد! چو برخواهی گشت****زین تبه حرف که فرصت بگذشت

کیست کز باغ سخنرانی رفت****که نه با داغ پشیمانی رفت؟

صرافی اوست

سخن از چشمهٔ جان گیرد آب****زر رخشان ز شرر یابد تاب

آب آن، روضهٔ دین افروزد****تاب این، خرمن ایمان سوزد

ای بسا قفل درین کاخ دو در****که کلیدش نتوان ساخت ز زر

لب به افسون سخن آلایند****آن گره در نفسی بگشایند

لطف به عشاق فکن

طره اش پرده کش شاهد دین****خال او مردمک چشم یقین

لب او مژده ده باد مسیح****در فسون خوانی هر مرده، فصیح

گوشش از حلقهٔ اخلاص، گران****دیدهٔ عشق به رویش نگران

خرد گام زن از دنبالش****بیخود از زمزمهٔ خلخالش

یارب! این غیرت حورالعین را****شاهد روضهٔ علیین را،

از دل و دیدهٔ هر دیده وری****بخش، توفیق قبول نظری!

از خط خوب، کن اش پاینده!****وز دم پاک، طرب زاینده!

لیک در جلوه گه عزت و جاه****دارش از دست دو بی باک نگاه!

اول آن خامه زن سهونویس****به سر دوک قلم بیهده ریس

بر خط و شعر، وقوف از وی دور****چشم داران حروف از وی کور

فصل و وصل کلماتش نه بجای****فصل پیش نظرش وصل نمای

گه دو بیگانه به هم پیوسته****گه دو همخانه ز هم بگسسته

نقطه هایش نه به قانون حساب****خارج از دایرهٔ صدق و صواب

خال رخساره زده بر کف پای****شده از زیور رخ پای آرای

ور به اعراب شده راه سپر****رسم خط گشته از او زیر و زبر

گه نوشته ست کم وگاه فزون****گشته موزون ز خطش ناموزون

یا بریده یکی از پنج انگشت****یا فزوده ششم انگشت به مشت

دوم آن کس که کشد گزلک تیز****بهر اصلاح، نه از سهو ستیز

بتراشد ز ورق حرف صواب****زند از کلک خطا نقش بر آب

گل کند، خار به جا بنشاند****خار را خوبتر از گل داند

حسن مقطع چو بود رسم کهن****قطع کردیم بر این نکته سخن

بر کف

پشت بر گنبد خضرا کردند****رو درین معبد غبرا کردند

با دلی دستخوش خوف و رجا****گفت کای گرم روان! تا به کجا؟

مژده دادند که: «سعدی به سحر****سفت در حمد، یکی تازه گهر

نقد ما کان نه به مقدار وی است****بهر آن نکته ز اسرار وی است»

خواب بین عقدهٔ انکار گشاد****رو بدان قبلهٔ احرار نهاد

به در صومعهٔ شیخ رسید****از درون زمزمهٔ شیخ شنید

که رخ از خون جگر تر می کرد****با خود آن بیت مکرر می کرد

همه پاک بشو سینهٔ خویش!

تا شود گنج بقا سینهٔ تو****غرق نور ازل آیینهٔ تو

طی شو وادی برهان و قیاس****تو بمانی و دل دوست شناس

دوست آنجا که بود جلوه نمای****حجت عقل بود تفرقه زای

چون نماید به تو این دولت روی،****رو در آن آر و، به کس هیچ مگوی!

زآنکه از گوهر عرفان خالی****به بود کیسهٔ استدلالی

سر صدر صفایش بنشان!

کن به صافی صفتان رهبری اش!****متصف ساز به صوفی گری اش!

او هیچ شکوه

خون لعل از جگرش بگشایی****نقد کان از کمرش بربایی

ور بگیرد ره تو دریایی****قلهٔ موج به گردون سایی

جرم سیاره چو گوهر در وی****ماهی چرخ شناور در وی

ز آن کنی همچو صبا زود گذار****نکنی لب تر از آن کشتی وار

هر چه القصه شود بند رهت****روی برتابد از آن قبله گه ات،

یک به یک را ز میان برداری****قدم صدق به جان برداری

پا نهی نرم به خلوتگه راز****چنگ وحدت ز نوای تو، بساز

ور بود تا ارادت ز تو سست****سازش اندر قدم پیر، درست!

باش پیش رخش آیینهٔ صاف!****برتراش از دل خود رنگ خلاف!

شو سمندر چو فروزد آتش!****باش در آتش او خرم و خوش!

معشوق بوده

به هم وصلت ده معشوق و عاشق****موافق ساز یار ناموافق

شبی آمد زمین بوسید پیشش****به یاد آورد خدمت های خویش اش

بگفت: «ای غنچهٔ بستان شاهی!****به خاری از تو گلرویان مباهی!

دلت خرم لبت پر خنده بادا!****ز فرت بخت ما فرخنده بادا!

چنین آشفته و در هم چرایی؟****چنین با درد و غم همدم چرایی؟

یقین دانم که زد ماهی تو را راه****بگو روشن مرا، تا کیست آن ماه!

اگر بر آسمان باشد فرشته****ز نور قدسیان ذاتش سرشته

به تسبیح و دعا خوانم چنان اش****که آرم بر زمین از آسمان اش

وگر باشد پری در کوه و بیشه****عزایم خوانی ام کارست و پیشه

به تسخیرش عزیمت ها بخوانم****کنم در شیشه و پیشت نشانم

وگر باشد ز جنس آدمیزاد****بزودی سازم از وی خاطرت شاد»

زلیخا چون بدید آن مهربانی****فسون پردازی و افسانه خوانی،

ندید از راست گفتن هیچ چاره****گرفت از گریه مه را در ستاره

که: «گنج مقصدم بس ناپدیدست****در آن گنج، ناپیدا کلیدست

چه گویم با تو از مرغی نشانه****که با عنقا بود هم آشیانه

ز عنقا هست نامی پیش مردم****ز مرغ من بود آن نام هم گم

چه شیرین است عیش تلخکامی****که می داند ز کام خویش نامی

ز دوری گرچه باشد تلخ، کامش****کند باری زبان شیرین ز نامش»

زبان بگشاد آنگه پیش دایه****ز هم رازی بلندش ساخت پایه

به خواب خویشتن بیداری اش داد****به بیهوشی خود هشیاری اش داد

چو دایه حرفی از تومار او خواند****ز چاره سازی اش حیران فروماند

بلی این حرف، نقش هر خیال است****که: نادانسته از جستن محال است!

نیارست از دلش چون بند بگشاد****به اصلاح اش زبان پند بگشاد

نخستین گفت کاینها کار دیوست****همیشه کار دیوان مکر و ریوست

به مردم صورت زیبا نمایند****که تا بر وی در سودا گشایند

زلیخا گفت: «دیوی را چه یارا****که بنماید چنان شکل دلارا؟

تنی کز شور و شر باشد سرشته****معاذ الله کز او

زاید فرشته»

دگر گفتا که: «این خوابی ست ناراست****که کج با کج گراید، راست با راست»

دگر گفتا که: «هستی دانش اندیش****برون کن این محال از خاطر خویش!»

بگفتا: «کار اگر بودی به دستم،****کی این بار گران دادی شکست ام؟

مرا تدبیر کار از دست رفته ست****عنان اختیار از دست رفته ست

مرا نقشی نشسته در دل تنگ****که بس محکمترست از نقش در سنگ»

چو دایه دیدش اندر عشق، محکم****فروبست از نصیحت گویی اش دم

نهانی رفت و حالش با پدر گفت****پدر ز آن قصه مشکل بر آشفت

ولی چون بود عاجز دست تدبیر****حوالت کرد کارش را به تقدیر

عالم ام من

کنی دعوی که: هستم بر تو عاشق!****اگر هستی درین گفتار صادق،

حق مهر و وفای من نگه دار!****به بی جفتی رضای من نگه دار!

مرا هم دل به دام توست در بند****ز داغ عشق تو هستم نشان مند»

زلیخا چون بدید آن مهربانی****ز لعل او شنید آن نکته دانی

سری مست از خیال خواب برخاست****جگر پرسوز و دل پرتاب برخاست

به دل اندوه او انبوه تر شد****به گردون دودش از اندوه برشد

زمان عقل بیرون رفت اش از دست****ز بند پند و قید مصلحت رست

همی زد همچو غنچه جیب جان، چاک****چو لاله خون دل می ریخت بر خاک

گهی از مهر رویش روی می کند****گهی بر یاد زلفش موی می کند

پدر ز آن واقعه چون گشت آگاه،****دواجو شد ز دانایان درگاه

به تدبیرش به هر راهی دویدند****به از زنجیر تدبیری ندیدند

بفرمودند بیجان ماری از زر****که باشد مهره دار از لعل و گوهر

به سیمین ساقش آن مار گهرسنج****درآمد حلقه زن چون مار بر گنج

چو زرین مار زیر دامنش خفت****ز دیده مهره می بارید و می گفت:

«مرا پای دل اندر عشق بندست****همان بندم ازین عالم پسندست

سبک دستی چرخ عمرفرسای****بدین بندم چرا سازد گران، پای؟

به این بند گران پا بستن ام چیست؟****بدین تیغ جفا دل خستن ام چیست؟

به پای دلبری زنجیر باید****که در یک لحظه هوش از من رباید

اگر یاری دهد بخت بلندم****بدین زنجیر زر پایش ببندم

ببینم روی او چندان که خواهم****بدو روشن شود روز سیاهم»

گهی در گریه گه در خنده می شد****گهی می مرد و گاهی زنده می شد

همی شد هر دم از حالی به حالی****بدین سان بود حالش تا به سالی

گلزار ارم کرد

شد از غمگین دل خود غصه پرداز****به یار خویش کرد این قصه آغاز

که: «ای تاراج تو هوش و قرارم!****پریشان کرده ای تو روزگارم

مبادا کس به خون آغشته چون من!****میان خلق رسوا گشته چون من!

دل مادر ز بد پیوندی ام تنگ****پدر را آید از فرزندی ام ننگ

زدی آتش به جان، چون من خسی را****نسوزد کس بدین سان بی کسی را»

به آن مقصود جان و دل خطابش****بدین سان بود، تا بربود خواب اش

چو چشمش مست گشت از ساغر خواب****به خوابش آمد آن غارتگر خواب

به شکلی خوب تر از هر چه گویم****ندانم بعد از آن دیگر چه گویم

به زاری دست در دامانش آویخت****به پایش از مژه خون جگر ریخت

که: «ای در محنت عشقت رمیده****قرارم از دل و خوابم ز دیده!

به پاکی کاینچنین پاک آفریدت****ز خوبان دو عالم برگزیدت

که اندوه را کوتاهی ای ده!****ز نام و شهر خویش آگاهی ای ده!»

بگفتا: «گر بدین کارت تمام است،****عزیز مصرم و مصرم مقام است

به مصر از خاصگان شاه مصرم****عزیزی داد عز و جاه مصرم»

زلیخا چون ز جانان این نشان یافت****تو گویی مردهٔ صد ساله جان یافت

رسیدش باز از آن گفتار چون نوش****به تن زور و به جان صبر و به دل هوش

از آن خوابی که دید از بخت بیدار****اگر چه خفت مجنون، خاست بیدار

کنیزان را ز هر سو داد آواز****که: «ای با من درین اندوه دمساز!

پدر را مژدهٔ دولت رسانید****دلش را ز آتش محنت رهانید

که آمد عقل و دانش سوی من باز****روان شد آب رفتهٔ جوی من باز

بیا بردار بند زر ز سیم ام****که نبود از جنون من بعد، بیم ام»

پدر را چون رسید این مژده در گوش****به استقبال آن رفت از سرش هوش

به رسم عاشق اول ترک خود کرد****وز آن پس

ره سوی آن سرو قد کرد

دهان بگشاد آن مار دو سر را****رهاند از بند زر آن سیمبر را

پرستاران به پایش سر نهادند****به زیر پاش تخت زر نهادند

پری رویان ز هر جا جمع گشتند****همه پروانهٔ آن شمع گشتند

به همزادان چو در مجلس نشستی****چو طوطی لعل او شکر شکستی

سر درج حکایت باز کردی****ز هر شهری سخن آغاز کردی

حدیث مصریان کردی سرانجام****که تا بردی عزیز مصر را نام

چو این نامش گرفتی بر زبان جای****درافتادی به سان سایه از پای

ز ابر دیده سیل خون فشاندی****نوای ناله بر گردون رساندی

به روز و شب همه این بود کارش****سخن از یار راندی وز دیارش

رسولی

بگویم داستان هر رسول ات****ببینم تا که می افتد قبول ات

پدر می گفت و او خاموش می بود****به بوی آشنائی گوش می بود

ز شاهان قصه ها پی در پی آورد****ولی از مصریان دم بر نیاورد

زلیخا دید کز مصر و دیارش****نیامد هیچ قاصد خواستگارش

ز دیدار پدر نومید برخاست****ز غم لرزان چو شاخ بید برخاست

به نوک دیده مروارید می سفت****ز دل خونابه می بارید و می گفت:

«مرا ای کاشکی مادر نمی زاد!****وگر می زاد کس شیرم نمی داد!

کی ام من، وز وجود من چه خیزد؟****وز ین بود و نبود من چه خیزد؟»

به صد افغان و درد آن روز تا شب****درونی غنچه وار، از خون لبالب

سرشک از دیدهٔ غمناک می ریخت****به دست غصه بر سر خاک می ریخت

پدر چون دید شوق و بیقراری ش****ز سودای عزیز مصر زاری ش

رسولان را به خلعت های شاهی****اجازت داد، پر، از عذرخواهی

که هست از بهر این فرزانه فرزند****زبانم با عزیز مصر در بند

بود روشن بر دانش پرستان****که باشد دست، دست پیش دستان

رسولان ز آن تمنا درگذشتند****ز پیشش باد در کف بازگشتند

را میسر****که گاهی افکند در پای او سر

جمال او ز گل دامن کشیده****که پیراهن به بدنامی دریده

نپوید در فروغ مهر یا ماه****که تا با او نگردد سایه همراه

گذر بر چشمه و جوی اش نیفتد****که چشم عکس بر رویش نیفتد

سرافرازان ز حد روم تا شام****همه از شوق او خون دل آشام

ولی وی در نیارد سر به هر کس****هوای مصر در سر دارد و بس

عزیز مصر چون این قصه بشنود****کلاه فخر بر اوج فلک سود

تواضع کرد و گفتا: «من که باشم****که در دل تخم این اندیشه پاشم؟

ولی چون شه مرا برداشت از خاک****سزد گر بگذرانم سر ز افلاک»

چو داناقاصد این اندیشه بشنید****به سجده سرنهاد و خاک بوسید

که: «ای مصر از تو دیده صد عزیزی!****ز تو کشت کرم در تازه خیزی!

مراد وی قبول خاطر توست****خوش آن کس کو قبول خاطرت جست!

چون آن میوه خورای خوانت افتاد****به زودی پیش تو خواهد فرستاد»

پیش چوگان، تیزدوتر****ز آب روی سبزه، نرم روتر

اگر سایه فکندی تازیانه****برون جستی ز میدان زمانه

چو وحشی گور، در صحرا تک آور****چون آبی مرغ، رد دریا شناور

شکن در سنگ خارا کرده از سم****گره بر خیزران افکنده در دم

بریده کوه را آسان چو هامون****ز فرمان عنان کم رفته بیرون

هزار اشتر همه صاحب شکوهان****سراسر پشته پشت و کوه کوهان

ز انواع نفایس صد شتروار****خراج کشوری بر هر شتر بار

دو صد مفرش ز دیبای گرامی****چه مصری و چه رومی و چه شامی

دو صد درج از گهرهای درخشان****ز یاقوت و در و لعل بدخشان

دو صد طبله پر از مشک تتاری****ز بان و عنبر و عود قماری

به هر جا ساربان منزل نشین شد****همه روی زمین صحرای چین شد

مرتب ساخت از بهر زلیخا****یکی دلکش عماری حجله اسا

مرصع سقف او چون چتر جمشید****زرافشان قبه اش چون گوی خورشید

برون او، درون او، همه پر****ز مسمار زر و آویزهٔ در

فروهشته در او زربفت دیبا****به رنگ دلپذیر و نقش زیبا

زلیخا را در آن حجله نشاندند****به صد نازش به سوی مصر راندند

به پشت بادپایان آن عماری****روان شد چون گل از باد بهاری

هزاران سرو و شمشاد و صنوبر****سمن بوی و سمن روی و سمن بر

بدین دستور منزل می بریدند****به سوی مصر محمل می کشیدند

زلیخا با دلی از بخت خشنود****که راه مصر طی خواهد شدن زود

شب غم را سحر خواهد دمیدن****غم هجران به سر خواهد رسیدن

از آن غافل که آن شب بس سیاه است****از آن تا صبح، چندن ساله راه است

به روز روشن و شب های تاریک****همی راندند تا شد مصر نزدیک

فرستادند از آنجا قاصدی پیش****که راند پیش از ایشان محمل خویش

به سوی مصر جوید پیشتر راه****عزیز مصر را گرداند آگاه

که: آمد بر سر اینک دولت تیز****گر استقبال خواهی کرد، برخیز!

عزیز مصر چون

آن مژده بشنید****جهان را بر مراد خویشتن دید

منادی کرد تا از کشور مصر****برون آیند یکسر لشکر مصر

ز اسباب تجمل هر چه دارند****همه در معرض عرض اندر آرند

برون آمد سپاهی پای تا فرق****شده در زیور و زر و گهر غرق

غلامان و کنیزان صد هزاران****همه گل چهرگان و مه عذاران

غلامانی به طوق و تاج زرین****چو رسته نخل زر از خانهٔ زین

کنیزانی همه هر هفت کرده****به هودج در پس زربفت پرده

شکرلب مطربان نکته پرداز****به رسم تهنیت خوش کرده آواز

مغنی چنگ عشرت ساز کرده****نوای خرمی آغاز کرده

به مالش داده گوش عود را تاب****طرب را ساخته او تارش اسباب

نوای نی نوید وصل داده****به جان از وی امید وصل زاده

رباب از تاب غم جان را امان ده****برآورده کمانچه نعرهٔ زه

بدین آیین رخ اندر ره نهادند****به ره داد نشاط و عیش دادند

عزیز مصر چون آن بارگه دید****چو صبح از پرتو خورشید خندید

فرود آمد ز رخش خسروانه****به سوی بارگه شد خوش روانه

مقیمان حرم پیشش دویدند****به اقبال زمین بوسش رسیدند

تفحص کرد از ایشان حال آن ماه****ز آسیب هوا و محنت راه

به فردا عزم ره را نامزد کرد****وز آن پس رو به منزلگاه خود کرد

که من در خواب دیدم****به جست و جوش این محنت کشیدم

نه آنست این که عقل و هوش من برد****عنان دل به بی هوشی م بسپرد

نه آنست این که گفت از خویش رازم****ز بیهوشی به هوش آورد بازم

دریغا! بخت سست ام سختی آورد****طلوع اخترم بدبختی آورد

برای گنج بردم رنج بسیار****فتاد آخر مرا با اژدها کار

چو من در جمله عالم بیدلی نیست****میان بیدلان، بی حاصلی نیست

خدا را، این فلک، بر من ببخشای!****به روی من دری از مهر بگشای!

به رسوایی مدر پیراهنم را!****به دست کس میالا دامنم را!

به مقصود دل خود بسته ام عهد****که دارم پاس گنج خود به صد جهد

مسوز از غم من بی دست و پا را!****مده بر گنج من دست، اژدها را!

همی نالید از جان و دل چاک****همی مالید روی از درد بر خاک

درآمد مرغ بخشایش به پرواز****سروش غیب دادش ناگه آواز

که ای بیچاره، روی از خاک بردار!****کزین مشکل تو را آسان شود کار

عزیز مصر مقصود دل ات نیست****ولی مقصود او بی حاصل ات نیست

ازو خواهی جمال دوست دیدن****وز او خواهی به مقصودت رسیدن

مباد از صحبت وی هیچ بیم ات!****کزو ماند سلامت قفل سیمت

کلیدش را بود دندانه از موم!****بود کار کلید موم معلوم!

زلیخا چون ز غیب این مژده بشنود****به شکرانه سر خود بر زمین سود

زبان از ناله و لب از فغان بست****چو غنچه خوردن خون را میان بست

ز خون خوردن دمی بی غم نمی زد****ز غم می سوخت اما دم نمی زد

به ره می بود چشم انتظارش****که کی این عقده بگشاید ز کارش

کردند****شتربانان حدی آغاز کردند

کنیزان زلیخا خرم و خوش****که رست از دیو هجران آن پریوش

عزیز و اهل او هم شادمانه****که شد زین سان بتی بانوی خانه

زلیخا تلخ عمر اندر عماری****رسانده بر فلک فریاد و زاری

که ای گردون مرا زین سان چه داری؟****چنین بی صبر و بی سامان چه داری؟

نخست از من به خوابی دل ربودی****به بیداری هزارم غم فزودی

گه از دیوانگی بندم نهادی****گه از فرزانگی بندم گشادی

چه دانستم که وقت چاره سازی****ز خان و مان مرا آواره سازی

مرا بس بود داغ بی نصیبی****فزون کردی بر آن درد غریبی

منه در ره دگر دام فریب ام!****میفکن سنگ در جام شکیب ام!

دهی وعده کزین پس کام یابی****وز آن آرام جان آرام یابی

بدین وعده به غایت شادمانم****ولی گر بخت این باشد، چه دانم!

برآمد بانگ رهدانان به تعجیل****که اینک شهر مصر و ساحل نیل

هزاران تن سواره یا پیاده****خروشان بر لب نیل ایستاده

ز بس کف ها زر و گوهر فشان شد****عماری در زر و گوهر نهان شد

نمی آمد ز گوهر ریز مردم****در آن ره مرکبان را بر زمین سم

همه صف ها کشیده میل در میل****نثارافشان گذشتند از لب نیل

بدین آرایش شاهانه رفتند****به دولت سوی دولت خانه رفتند

سرایی، بلکه در دنیا بهشتی****ز فرشش ماه، خشتی مهر، خشتی

به پای تخت زر مهدش رساندند****گهروارش به تخت زر نشاندند

ولی جانش ز داغ دل نرسته****از آن زر بود در آتش نشسته

مرصع تاج بر فرقش نهادند****میان تخت و تاج اش جلوه دادند

ولیکن بود از آن تاج گران سنگ****به زیر کوه از بار دل تنگ

فشاندندش به تارک گوهر انبوه****ولی بود آن بر او باران اندوه

در آن میدان که را باشد سر تاج****که صد سر می رود آنجا به تاراج؟

حشمت بود حاصل

غلامی بود پیش رو، عزیزش****نبود از مال و زر کم، هیچ چیزش

پرستاران گل بوی گل اندام****پرستاری ش را بی صبر و آرام

کنیزان دل آشوب دل آرای****پی خدمتگری ننشسته از پای

سیه فامانی از عنبر سرشته****ز شهوت پاک دامن، چون فرشته

مقیمان حریم پاکبازی****امینان حرم در کارسازی

زلیخا با همه در صفهٔ بار****که یک سان باشد آنجا یار و اغیار

بساط خرمی افکنده بودی****درون پرخون و لب پرخنده بودی

به ظاهر با همه گفت و شنو داشت****ولی دل جای دیگر در گرو داشت

به صورت بود با مردم نشسته****به معنی از همه خاطر گسسته

ز وقت صبح تا شام کارش این بود****میان دوستان کردارش این بود

چو شب بر چهره مشکین پرده بستی،****چو مه در پرده اش تنها نشستی

خیال دوست را در خلوت راز****نشاندی تا سحر بر مسند ناز

به زانوی ادب بنشستی اش پیش****به عرض او رسانیدی غم خویش

ز ناله چنگ محنت ساز کردی****سرود بی خودی آغاز کردی

بدو گفتی که: «ای مقصود جانم!****به مصر از خویشتن دادی نشان ام

عزیز مصر گفتی خویش را نام****عزیزی روزیت بادا! سرانجام!

به مصر امروز مهجور و غریب ام****ز اقبال وصالت بی نصیب ام

به نومیدی کشید از عشق کارم****سروش غیب کرد امیدوارم

بدان امیدم اکنون زنده مانده****ز دامن گرد نومیدی فشانده

به نوری کز جمالت بر دلم تافت****یقین دانم که آخر خواهم ات یافت

ز شوقت گرچه خونبارست چشمم****به سوی شش جهت چارست چشمم

تویی از هر دو عالم آرزویم****تو را چون یافتم، از خود چه جویم؟»

سحر کردی بدین گفتار شب را****نبستی زین سخن تا روز لب را

چو باد صبح جستن کردی آغاز****بر آیین دگر دادی سخن ساز

چه گفتی؟ گفتی: «ای باد سحرخیز!****شمیم مشک در جیب سمن بیز،

به معشوقان بری پیغام عاشق****بدین جنبش دهی آرام عاشق

ز دلداران «نوازش نامه» آری****کنی غم دیدگان را غم گساری

کس از من در جهان

غم دیده تر نیست****ز داغ هجر ماتم دیده تر نیست

دلم بیمار شد دلداری ام کن!****غمم بسیار شد غمخواری ام کن!

به هر شهری خبر پرس از مه من!****به هر تختی نشان جو از شه من!

گذار افکن به هر باغ و بهاری!****قدم نه بر لب هر جویباری!

بود بر طرف جویی زین تک و پوی****به چشم آید تو را آن سرو دلجوی»

ز وقت صبح، تا خورشید تابان****به جولانگاه روز آمد شتابان

دلی پردرد، چشمی خون فشان داشت****به باد صبحدم این داستان داشت

چو شد خورشید، شمع مجلس روز****زلیخا همچو حور مجلس افروز

پرستاران به پیشش صف کشیدند****رفیقان با جمالش آرمیدند

به آن صافی دلان پاک سینه****به جای آورد رسم و راه دینه

به هر روز و شبی این بود حالش****بدین آیین گذشتی ماه و سالش

به سر می برد از این سان روزگاری****به ره می داشت چشم انتظاری

بیا جامی! که همت برگماریم****ز کنعان ماه کنعان را بیاریم

زلیخا با دلی امیدوارست****نظر بر شاهراه انتظارست

ز حد بگذشت درد انتظارش****دوابخشی کنیم از وصل یارش

تا کفیل کار و کشت ام****برویاند عصایی از بهشت ام

که از عهد جوانی تا به پیری****کند هر جا که افتم دستگیری

دهد در جلوه گاه جنگ و بازی****مرا بر هر برادر سرفرازی»

پدر روی تضرع در خدا کرد****برای خاطر یوسف دعا کرد

رسید از سدره پیک ملک سرمد****عصایی سبز در دست از زبرجد

نه زخم تیشهٔ ایام دیده****نه رنج ارهٔ دوران کشیده

قوی قوت، گران قیمت، سبک سنگ****نیالوده به زنگ روغن و رنگ

پیام آورد کاین فضل الهی ست****ستون بارگاه پادشاهی ست

چو شد یوسف از آن تحفه، قوی دست****ز حسرت حاسدان را پشت بشکست

به خود بستند ز آن هر یک خیالی****نشاندند از حسد در دل نهالی

زبان گشت

چه خوش گفت آن نکوگوی نکوکار****که: «سر خواهی سلامت، سر نگه دار!»

چو اخوان قصهٔ یوسف شنیدند****ز غصه پیرهن بر خود دریدند

که: «یارب چیست در خاطر پدر را****که نشناسد ز نفع خود ضرر را؟

به هر یک چند بربافد دروغی****دهد ز آن گوهر خود را فروغی

خورد آن پیر مسکین زو فریبی****شود از صحبت او ناشکیبی

کند قطع نکو پیوندی ما****برد مهر پدر فرزندی ما

پدر را ما خریداریم، نی او****پدر را ما هواداریم، نی او

اگر روزست، در صحرا شبانیم****وگر شب، خانه اش را پاسبانیم

بجز حیلت گری از وی چه دیده ست****که ش این سان بر سر ما برگزیده ست

چو با ما بر سر غمخوارگی نیست****دوای او بجز آوارگی نیست»

به قصد چاره سازی عهد بستند****به عزم مشورت یک جا نشستند

یکی گفت:«او ز حسرت خون ما ریخت****به خون ریزی ش باید حیله انگیخت»

یکی گفت: «این به بیدینی ست راهی****که اندیشیم قتل بیگناهی

همان به که افکنیم اش از پدر دور****به هایل وادی ای محروم و مهجور

چو یک چند اندر آن آرام گیرد****به مرگ خویشتن بی شک بمیرد»

دگر یک گفت:« قتل دیگرست این!****چه جای قتل؟ از آن هم بدترست این!

صواب آنست کاندر دور و نزدیک****طلب داریم چاهی غور و تاریک

ز صدر عزت و جاه افکنیم اش****به صد خواری در آن چاه افکنیم اش

بود کآنجا نشیند کاروانی****برآساید در آن منزل زمانی

به چاه اندر کسی دلوی گذارد****به جای آب از آن چاهش برآرد

به فرزندی ش گیرد یا غلامی****کند در بردن وی تیزگامی»

ز غور چاه مکر خود نه آگاه****همه بی ریسمان رفتند در چاه

وز آن پس رو به کار خود نهادند****به فردا وعدهٔ آن کار دادند

و تملق باز کردند****ز هر جایی سخن آغاز کردند

که: «از خانه ملالت خاست ما را****هوای رفتن صحراست ما را

اگر باشد اجازت، قصد داریم****که فردا روز در صحرا گذاریم

برادر، یوسف، آن نور دو دیده****ز کم سالی به صحرا کم رسیده

چه باشد که ش به ما همراه سازی****به همراهی ش ما را سرفرازی؟»

چو یعقوب این سخن بشنید از ایشان****گریبان رضا پیچید از ایشان

بگفتا: «بردن او کی پسندم؟****کز آن گردد درون اندوه مندم

از آن ترسم کزو غافل نشینید****ز غفلت صورت حالش نبینید

درین دیرینه دشت محنت انگیز****کهن گرگی بر او دندان کند تیز»

چو آن افسونگران آن را شنیدند****فسون دیگر از نو دردمیدند

که: «آخر ما نه ز آن سان سست راییم،****که هر ده تن به گرگی بس نیاییم»

چو ز ایشان کرد یعقوب این سخن گوش****ز عذر انگیختن گردید خاموش

به صحرا بردن یوسف رضا داد****بلا را در دیار خود صلا داد

آن چاه روشن****چو شب روی زمین از ماه روشن

شمیم گیسوان عطرسایش****عفونت را برون برد از هوایش

ز فر طلعت او هر گزنده****سوی سوراخ دیگر شد خزنده

به تعویذ اندرش پیراهنی بود****که جدش را ز آتش مامنی بود

فرستادش به ابراهیم، رضوان****از آن رو شد بر او آتش گلستان

رسید از سدره جبریل امین زود****ز بازوی وی آن تعویذ بگشود

برون آورد از آنجا پیرهن را****بدان پوشید آن پاکیزه تن را

از آن پس گفت: «ای مهجور غمناک!****پیامت می رساند ایزد پاک

که روزی این خیانت پیشگان را****گروه ناصواب اندیشگان را

ز تو دل ریش تر پیشت رسانم****فکنده پیش سر ، پیشت رسانم،

ز جبریل این سخن یوسف چو بشنود****ز رنج و محنت اخوان برآسود

به تسکین دادن جان حزینش****ندیم خاص شد روح الامین اش

پوشیده بسپرد

بلی چون نیک بختی گنج یابد****اگر پنهان ندارد رنج یابد

حسودان هم در آن نزدیک بودند****ز حال او تفحص می نمودند

همی بردند دایم انتظارش****که تا خود چون شود انجام کارش

ز حال کاروان آگاه گشتند****خبرجویان به گرد چاه گشتند

نهان، کردند یوسف را ندایی****برون نامد ز چاه الا صدایی

به سوی کاروان کردند آهنگ****که تا آرند یوسف را فراچنگ

پس از جهد تمام و جد بسیار****میان کاروان آمد پدیدار

گرفتندش که: «ما را بنده است این****سر از طوق وفا تابنده است این

به کار خدمت آمد سست پیوند****ره بگریختن گیرد به هر چند

در اصلاح اش ازین پس می نکوشیم****به هر قیمت که باشد می فروشیم»

جوانمردی که از چه برکشیدش****به اندک قیمتی ز ایشان خریدش

به مالک بود مشهور آن جوانمرد****به فلسی چند مملوک خودش کرد

وز آن پس کاروان محمل ببستند****به قصد مصر در محمل نشستند

چو مالک را برون از دست رنجی****فروشد پا از آن سودا به گنجی

به بویش جان همی پرورد و می رفت****دو منزل را یکی می کرد و می رفت

به مصر آمد چو نزدیک از ره دور****میان مصریان شد قصه مشهور

که: آمد مالک اینک از سفر باز****به عبرانی غلامی گشته دمساز

بر اوج نیکویی تابنده ماهی****به ملک دلبری فرخنده شاهی

عزیز آنگه ز مالک شد طلبکار****که ش آرد تا در شاه جهاندار

بگفتا: «ز آمدن فکری نداریم****ولی از لطف تو امیدواریم،

که ما را این زمان معذور داری****به آسایش درین منزل گذاری

بود روزی سه چار آسوده گردیم****که از رنج سفر بی خواب و خوردیم

غبار از روی و چرک از تن بشوییم****تن پاکیزه سوی شاه پوییم»

عزیز مصر چون این نکته بشنید****به خدمتگاری شه بازگردید

به شاه از حسن یوسف شمه ای گفت****به غیرت ساخت جان شاه را جفت

اشارت کرد کز خوبان هزاران****به دارالملک خوبی شهریاران

همه زرین کله بنهاده بر سر****همه زرکش

قبا پوشیده در بر،

چو گل از گلشن خوبی بچینند****ز گلرویان مصری برگزینند

که چون آرند یوسف را به بازار****کنندش عرض بر چشم خریدار،

کشند اینان بدین شکل و شمایل****به دعوی داری اش صف در مقابل

شود گر خود بود مهر جهان گرد****ازین آتش رخان بازار او سرد

به چارم روز موعد، یوسف خور****چو زد از ساحل نیل فلک سر

به حکم مالک، آن خورشید تابان****به سوی نیل حالی شد شتابان

قبای نیلگون بسته به تعجیل****چو سیمین سروی آمد بر لب نیل

به جای نیل، من بودی ، چه بودی؟****ز پابوسش من آسودی، چه بودی؟

چو گرد از روی و چرک از تن فروشست****چو سروی از کنار نیل بررست

ز مفرش دار مالک پیرهن خواست****به جلباب سمن، گل را بیاراست

کشید آنگه به بر دیبای زرکش****به چندین نقش های خوش منقش

فرو آویخت زلفین دلاویز****هوای مصر راز آن شد عنبرآمیز

بدان خوبی ش در هودج نشاندند****به قصد قصر شه مرکب براندند

نمود از قصر بیرون تختگاهی****که شاه آنجا کشیدی رخت، گاهی

به پیشش خیل خوبان صف کشیده****پی دیدار یوسف آرمیده

قضا را بود ابری تیره آن روز****گرفته آفتاب عالم افروز

چو یوسف برج هودج را بپرداخت****چو خور بر چشم مردم پرتو انداخت

گمان ناظران را، کآفتاب است!****که طالع گشته از نیلی سحاب است

ز حیرت کف زنان اهل نظاره****فغان برداشتند از هر کناره

بتان مصر سردرپیش ماندند****ز لوحش حرف نسخ خویش خواندند

بلی، هر جا شود مهر آشکارا،****سها را جز نهان بودن چه یارا؟

بود،****گذر بر ساحت قصر شه اش بود

چو دید آن انجمن گفت: «این چه غوغاست؟****که گویی رستخیز از مصر برخاست!»

یکی گفت:«این پی فرخنده نامی است****بساط عرض عبرانی غلامی است

زلیخا دامن هودج برانداخت****چو چشمش بر غلام افتاد بشناخت

برآمد از دلش بی خواست فریاد****ز فریادی که زد بی خود بیفتاد

روان، هودج کشان هودج براندند****به خلوت خانهٔ خاص اش رساندند

چو شد منزلگه اش آن خلوت راز****ز حال بی خودی آمد به خود باز

ازو پرسید دایه کای دل افروز!****چرا کردی فغان از جان پرسوز؟

بگف: «ای مهربان مادر، چه گویم؟****که گردد آفت من هر چه گویم

در آن مجمع غلامی را که دیدی****ز اهل مصر و وصف او شنیدی،

ز عالم قبله گاه جان من اوست****فدایش جان من! جانان من اوست

ز خان و مان مرا آواره، او ساخت****درین آوارگی بیچاره، او ساخت»

چو دایه آتش او دید کز چیست****چو شمع از آتش او زار بگریست

بگفت: «ای شمع، سوز خود نهان دار!****غم شب، رنج روز خود نهان دار!

بود کز صبر، امیدت برآید****ز ابر تیره خورشیدت برآید

آنها را به یک بار

خریداران دیگر لب ببستند****پس زانوی نومیدی نشستند

عزیز مصر را گفت: «این نکورای!****برو بر مالک این قیمت بپیمای!»

بگفتا: «آنچه من دارم دفینه****ز مشک و گوهر و زر در خزینه

به یک نیمه بهایش برنیاید،****ادای آن تمام از من کی آید؟»

زلیخا داشت درجی پر ز گوهر****نه درجی، بلکه برچی پر ز اختر

بهای هر گهر ز آن درج مکنون****خراج مصر بودی، بلکه افزون

بگفتا کاین گهرها در بهایش****بده! ای گوهر جانم فدایش!

عزیز آورد باز ازنو بهانه****که دارد میل او شاه زمانه

بگفتا:«رو سوی شاه جهاندار!****حق خدمتگزاری را به جای آر!

بگو بر دل جز این بندی ندارم****که پیش دیده، فرزندی ندارم

سرافرازی فزا زین احترام ام****که آید زیر فرمان، این غلام ام!

به برجم اختر تابنده باشد****مرا فرزند و شه را بنده باشد»

چو شاه این نکتهٔ سنجیده بشنید****ز بذل التماسش سر نپیچید

اجازت داد حالی تا خریدش****ز مهر دل به فرزندی گزیدش

به سوی خانه بردش خرم و شاد****زلیخا شد ز بند محنت آزاد

که: بودم خفته ای بر بستر مرگ****خلیده در رگ جان نشتر مرگ

درآمد ناگهان خضر از در من****به آب زندگی شد یاور من

بحمد الله که دولت یاری ام کرد****زمانه ترک جان آزاری ام کرد

جمادی چند دادم جان خریدم****بنامیزد! عجب ارزان خریدم

او

مسلسل گیسویش چون شانه کردی****مداوای دل دیوانه کردی

شبانگه که ش خیال خواب بودی****ز روز و رنج او بی تاب بودی،

بیفگندی فراش دلپذیرش****نهادی مهد دیبا و حریرش

فسون خواندی بسی و افسانه گفتی****غبار خاطرش ز افسانه رفتی

چو بستی نرگسش را پردهٔ خواب****شدی با شمع، همدم در تب و تاب

دو مست آهوی خود را تا سحرگاه****چرانیدی به باغ حسن آن ماه

گهی با نرگسش همراز گشتی****گهی با غنچه اش دمساز گشتی

گهی از لاله زارش لاله چیدی****گهی از گلستانش گل چریدی

بدین افسوس پشت دست خایان****رساندی شب چو گیسویش به پایان

به روزان و شبان این بود کارش****نبود از کار او یک دم قرارش

غمش خوردی و غمخواری ش کردی****به خاتونی پرستاری ش کردی

بلی عاشق همیشه جان فروشد****به جان در خدمت معشوق کوشد

به مژگان از ره او خار چیند****به چشم از پای او آزار چیند

به جسم و جان نشیند حاضر او****بود کافتد قبول خاطر او

باز می گفت

زلیخا چون حدیث چاه بشنید****بسان ریسمان بر خویش پیچید

فتاد اندر دلش کن روز بوده ست****که جانش در غم جانسوز بوده ست

حساب روز و مه چون نیک برداشت****به پیش او یقین شد آنچه پنداشت

بلی داند دلی کگاه باشد****که از دل ها به دل ها راه باشد

شنیده ستم که روز کرد لیلی****به قصد فصد سوی نیش میلی

چو زد لیلی یکی نیش از پی خون****به وادی رفت خون از دست مجنون

بیا جامی ز بود خود بپرهیز!****ز پندار وجود خود بپرهیز!

مصفا شو ز مهر و کینهٔ خویش!****مصیقل کن رخ آیینهٔ خویش!

شود چشم دلت روشن بدان نور****نماند سر جانان بر تو مستور

در ذات خود بود آن پری زاد****ز شاهی و شبانی هر دو آزاد

صد ملال ات

همی گفت این، ولیکن آن یگانه****نه ز آن سان در دل او داشت خانه،

که ش از خاطر توانستی برون کرد****بدین افسانه دردش را فسون کرد

زلیخا را چو دایه آنچنان دید****ز دیده اشک ریزان حال پرسید

که: «ای چشمم به دیدار تو روشن!****دلم از عکس رخسار تو گلشن!

دلت پر رنج و جانت پر ملال است****نمی دانم تو را اکنون چه حال است

تو را آرام جان پیوسته در پیش،****چه می سوزی ز بی آرامی خویش؟

در آن وقتی که از وی دور بودی،****اگر می سوختی، معذور بودی

کنون در عین وصلی، سوختن چیست؟****به داغش شمع جان افروختن چیست؟

به رویش خرم و دلشاد می باش!****ز غم های جهان آزاد می باش!»

زلیخا چون شنید اینها ز دایه****سرشکش را دل از خون داد مایه

ز ابر دیده خون دل فروریخت****به پیشش قصهٔ مشکل فروریخت

بگفت: «ای مهربان مادر! همانا****نه ای چندان به سر کار، دانا

نمی دانی که من بر دل چه دارم****وز آن جان جهان حاصل چه دارم

ز من دوری نباشد هیچ گاه اش****ولی نبود به من هرگز نگاهش

چو رویم شمع خوبی برفروزد****دو چشم خود به پشت پای دوزد

بدین اندیشه آزارش نجویم،****که پشت پاش به باشد ز رویم

چو بگشایم بدو چشم جهان بین****به پیشانی نماید صورت چین

بر آن چین سرزنش از من روا نیست****که از وی هر چه می آید خطا نیست

به رشکم ز آستین او که پیوست****به دستان یافته بر ساعدش، دست»

چو دایه این سخن بشنید، بگریست****که با حالی چنین، مشکل توان زیست

فراقی کافتد از دوران، ضروری****به از وصلی بدین تلخی و شوری

غم هجران همین یک سختی آرد****چنین وصلی دو صد بدبختی آرد

زلیخا با غمی با این درازی****چو دید از دایه رحم چاره سازی

بگفت: «ای از تو صد یاری م بوده!****به هر کاری هواداری م بوده!

قدم از تارک من کن به سویش!****زبان من

شو و از من بگوی اش!

که: ای سرکش نهال نازپرورد!****رخت را از لطافت ناز پرورد

عروس دهر تا در زادن افتاد****ز تو پاکیزه تر فرزند کم زاد

کمال حسن تو حد بشر نیست****پری از خوبی تو بهره ور نیست

زلیخا گرچه زیبا دلربایی ست،****فتاده در کمندت مبتلایی ست

ز طفلی داغ، تو بر سینه دارد****ز سودایت غم دیرینه دارد

به ملک خود سه بارت دیده در خواب****وز آن عمری ست مانده در تب و تاب

کنون هم گشته زین سودا چو مویی****ندارد جز تو در دل آرزویی

چه کم گردد ز جاه چون تو شاهی****اگر گاهی کنی سویش نگاهی؟»

چو یوسف این فسون از دایه بشنود****به پاسخ لعل گوهربار بگشود

به دایه گفت: کای دانا به هر راز!****مشو بهر فریب من فسون ساز!

زلیخا را غلام زر خریدم****بسا از وی عنایت ها که دیدم

گل و آبم عمارت کردهٔ اوست****دل و جانم وفاپروردهٔ اوست

اگر عمری کنم نعمت شماری،****نیارم کردن او را حق گزاری

ولی گو: بر من این اندیشه مپسند!****که سر پیچم ز فرمان خداوند

ز بدفرمای نفس معصیت زای،****نهم در تنگنای معصیت پای

به فرزندی عزیزم نام برده ست****امین خانهٔ خویشم شمرده ست

نی ام جز مرغ آب و دانهٔ او****خیانت چون کنم در خانهٔ او؟

به سینه سر از اسراییل دارم****به دل دانایی از جبریل دارم

اگر هستم نبوت را سزاوار****بود ز اسحاق ام استحقاق این کار

معاذ الله که کاری پیشه سازم****که دارد از ره این قوم بازم

که من دارم ز فضل ایزد پاک****امید عصمت نفس هوسناک

چو دایه با زلیخا این خبر گفت****ز گفت او چو زلف خود برآشفت

خرامان ساخت سرو راستین را****به سر سایه فکند آن نازنین را

بدو گفت: «ای سر من خاک پایت****سرم خالی مبادا از هوایت!

ز مهرت یک سر مویم تهی نیست****سر مویی ز خویش ام آگهی نیست

اگر جان است غم پروردهٔ توست****وگر تن،

جان به لب آوردهٔ توست

ز حال دل چه گویم خود که چون است****ز چشم خون فشان یک قطره خون است»

چو یوسف این سخن بشنید بگریست****زلیخا آه زد کاین گریه از چیست؟

مرا چشمی تو، چون خندان نشینم****که چشم خویش را در گریه بینم؟

چو یوسف دید از او اندوه بسیار****شد از لب همچو چشم خود گهربار

بگفت: «از گریه ز آنم دل شکسته****که نبود عشق کس بر من خجسته

چو زد عمه به راه مهر من گام****به دزدی در جهان ام ساخت بدنام

ز اخوانم پدر چون دوستر داشت****نهال کین من در جانشان کاشت

ز نزدیک پدر دورم فکندند****به خاک مصر مهجورم فکندند

شود دل دم به دم خون در بر من****که تا عشقت چه آرد بر سر من»

زلیخا گفت کای چشم و چراغم!****فروغ تو ز مه داده فراغ ام

ز من کز جان فزون می دارم ات دوست****گمان دشمنی بردن نه نیکوست

مرا از تیغ مهرت دل دو نیم است،****تو را از کین من چندین چه بیم است؟

بزن یک گام در همراهی من!****ببین جاوید دولت خواهی من!

جوابش داد یوسف کای خداوند!****منم پیشت به بند بندگی بند

برون از بندگی کاری ندارم****به قدر بندگی فرمای، کارم!

خداوندی مجوی از بندهٔ خویش!****بدین لطف ام مکن شرمندهٔ خویش!

کی ام من تا تو را دمساز گردم؟****درین خوان با عزیز انباز گردم؟

مرا به گرکنی مشغول کاری****که در وی بگذرانم روزگاری

چو صبح ار صادقی در مهر رویم،****مزن دم جز به وفق آرزویم!

مرا چون آرزو خدمتگزاری است****خلاف آن نه رسم دوستداری است

دلی کو مبتلای دوست باشد****مراد او رضای دوست باشد

از آن یوسف همی داد این سخن ساز،****که تا در خدمت از صحبت رهد باز

ز صحبت داشت بیم فتنه و شور****به خدمت خواست تا گردد از آن دور

درین کاخ مجازی****کنی مانند طفلان خاک بازی؟

تویی آن دست پرور مرغ گستاخ****که بودت آشیان بیرون ازین کاخ

چرا ز آن آشیان بیگانه گشتی؟****چو دونان جغد این ویرانه گشتی؟

بیفشان بال و پر ز آمیزش خاک****بپر تا کنگر ایوان افلاک!

ببین در رقص ارزق طیلسانان****ردای نور بر عالم فشانان

همه دور شباروزی گرفته****به مقصد راه فیروزی گرفته

یکی از غرب رو در شرق کرده****یکی در غرب کشتی غرق کرده

شده گرم از یکی، هنگامهٔ روز****یکی را، شب شده هنگامه افروز

یکی حرف سعادت نقش بسته****یکی سررشتهٔ دولت گسسته

چنان گرم اند در منزل بریدن****کزین جنبش ندانند آرمیدن

چه داند کس که چندین درچه کارند****همه تن رو شده، رو در که دارند

به هر دم تازه نقشی می نمایند****ولیکن نقشبندی را نشایند

عنان تا کی به دست شک سپاری؟****به هر یک روی «هذا ربی» آری؟

خلیل آسا در ملک یقین زن!****نوای «لا احب الافلین» زن!

کم هر وهم، ترک هر شکی کن!****رخ «وجهت وجهی» بر یکی کن!

یکی دان و یکی بین و یکی گوی!****یکی خواه و یکی خوان و یکی جوی!

ز هر ذره بدو رویی و راهی ست****بر اثبات وجود او گواهی ست

بود نقش دل هر هوشمندی****که باید نقش ها را نقشبندی

به لوحی گر هزاران حرف پیداست****نیاید بی قلمزن یک الف راست

درین ویرانه نتوان یافت خشتی****برون از قالب نیکو سرشتی

به خشت از کلک انگشتان نوشته ست****که آن را دست دانائی سرشته ست

ز لوح خشت چون این حرف خوانی****ز حال خشت زن غافل نمانی

به عالم اینهمه مصنوع، ظاهر****به صانع چه نه ای مشغول خاطر؟

چو دیدی کار، رو در کارگر دار!****قیاس کارگر از کار بردار!

دم آخر کز آن کس را گذر نیست****سر و کار تو جز با کارگر نیست

بدو آر از همه روی ارادت!****وز او جو ختم کارت بر سعادت!

داشت باغی و چه باغی!****کز آن بر دل ارم را بود داغی

به گردش ز آب و گل، سوری کشیده****گل سوری ز اطرافش دمیده

نشسته گل ز غنچه در عماری****به فرقش نارون در چترداری

قد رعنا کشیده نخل خرما****گرفته باغ را زو کار، بالا

بسان دایگان پستان انجیر****پی طفلان باغ از شیره پر شیر

بر آن هر مرغک انجیرخواره****دهان برده چو طفل شیرخواره

فروغ خور به صحنش نیم روزان****ز زنگاری مشبک ها فروزان

به هم آمیخته خورشید و سایه****ز مشک و زر زمین را داده مایه

گل سرخش چو خوبان نازپرورد****به رنگ عاشقان روی گل زرد

صبا جعد بنفشه تاب داده****گره از طرهٔ سنبل گشاده

سمن با لاله و ریحان هم آغوش****زمین از سبزهٔ تر پرنیان پوش

به هم بسته در آن نزهتگه حور****دو حوض از مرمر صافی چو بلور

میان شان چون دودیده فرقی اندک****به عینه هر یکی چون آن دگر یک

نه از تیشه در آن، زخم تراشی****نه از زخم تراش آن را خراشی

تصور کرده با خود هر که دیده****که بی بندست و پیوند، آفریده

زلیخا بهر تسکین دل تنگ****چو کردی جانب آن روضه آهنگ

یکی بودی لبالب کرده از شیر****یکی از شهد گشتی چاشنی گیر

پرستاران آن ماه فلک مهد****از آن یک شیر نوشیدی وز این شهد

میان آن دو حوض افراخت تختی****برای همچو یوسف نیک بختی

به ترک صحبتش گفتن رضا داد****به خدمت سوی آن باغش فرستاد

صد از زیبا کنیزان سمن بر****همه دوشیزه و پاکیزه گوهر،

چو سرو ناز قائم ساخت آنجا****پی خدمت ملازم ساخت آنجا

بدو گفت: «ای سر من پایمالت****تمتع زین بتان کردم حلالت»

کنیزان را وصیت کرد بسیار****که: «ای نوشین لبان، زنهار زنهار!

به جان در خدمت یوسف بکوشید!****اگر زهر آید از دستش، بنوشید!

ولی از هر که گردد بهره بردار****مرا باید کند اول خبردار

همی زد گوییا چون ناشکیبی****به

لوح آرزو نقش فریبی

که را افتد پسند وی از آن خیل****به وقت خواب سوی او کند میل

نشاند خویش را پنهان به جایش****خورد بر از نهال دلربایش

چو یوسف را فراز تخت بنشاند****نثار جان و دل در پایش افشاند

دل و جان پیش یار خویش بگذاشت****به تن راه دیار خویش برداشت

بود پیشش برابر؟

بود معلوم کز سنگی چه خیزد****ز معبودی ش جز ننگی چه خیزد

چو یوسف ز اول شب تا سحرگاه****به وعظ، آن غافلان را ساخت آگاه

همه لب در ثنای او گشادند****سر طاعت به پای او نهادند

یکایک را شهادت کرد تلقین****دهان جمله شد ز آن شهد، شیرین

زلیخا جست وقت بامدادان****به یوسف راه، خرم طبع و شادان

گروهی دید گرداگرد یوسف****پی تعلیم دین شاگرد یوسف

بتان بشکسته و، بگسسته زنار****ز سبحه یافته سر رشتهٔ کار

زبان گویا به توحید خداوند****میان با عقد خدمت تازه پیوند

به یوسف گفت کای از فرق تا پای****دشوب و درام و درای!

به رخ سیمای دیگر داری امروز****جمال از جای دیگر داری امروز

چه کردی شب که از وی حسنت افزود؟****در دیگر به خوبی بر تو بگشود؟

بسی زین نکته با آن غنچه لب گفت****ولی او هیچ ازین گفتار نشگفت

دهان را از تکلم تنگ می داشت****دو رخ را از حیا گلرنگ می داشت

سر از شرمندگی بالا نمی کرد****نگه الا به پشت پا نمی کرد

زلیخا چون بدید آن سرکشیدن****به چشم مرحمت سویش ندیدن

ز حسرت آتشی در جانش افروخت****به داغ ناامیدی سینه اش سوخت

به ناکامی وداع جان خود کرد****رخ اندر کلبهٔ احزان خود کرد

نمایی آشکارا،****نهی عشق نهان در سنگ خارا

چو بخرامی به باغ از عشوه کاری،****درخت خشک را در جنبش آری!

بدین خوبی چنین درمانده چونی؟****چرا چندین کشی آخر زبونی؟

به رفتار آور این نخل رطب بار!****به راه لطفش آر، از لطف رفتار!

زلیخا گفت کای مادر چه گویم****که از یوسف چه می آید به رویم!

نسازد دیده هرگز سوی من باز****چسان جولان گری با وی کنم ساز؟

نه تنها آفتم زیبایی اوست****بلای من ز ناپروایی اوست

جوابش داد دیگر باره دایه****که: «ای حور از جمالت برده مایه!

مرا در خاطر افتاده ست کاری****کز آن کار تو را خیزد قراری

ولی وقتی میسر گردد آن کار****که سیم آری به اشتر، زر به خروار

بسازم چون ارم، دلکش بنایی****بگویم تا در او صورت گشایی،

به موضع موضع از طبعش هنر کوش****کشد شکل تو با یوسف هم آغوش

چو یوسف یک زمان در وی نشیند****در آغوش خودت هر جا ببیند،

بجنبد در دلش مهر جمالت****شود از جان طلبکار وصالت

ز هر سو چون بجنبد مهربانی****برآید کارها ز آن سان که دانی»

چو بشنید این حکایت را ز دایه****به هرچ از زر و سیم اش بود مایه

بر آن دست تصرف داد او را****بدان سرمایه کرد آباد او را

چنین گویند معماران این کاخ****که چون شد بر عمارت، دایه گستاخ،

به دست آورد استادی هنرکیش****به هر انگشت دستش صد هنر بیش

به رسم هندسی کار آزمایی****قوانین رصد را رهنمایی

چو از پرگار بودی خالی اش مشت****نمودی کار پرگار از دو انگشت

چو بهر خط ز طبعش سر زدی خواست****بر او آن کار بی مسطر شدی راست

به جستی بر شدی بر تاق اطلس****بر ایوان زحل بستی مقرنس

چو سوی تیشه کردی دستش آهنگ،****ز خشت خام گشتی نرم تر، سنگ

به طراحی چو فکر آغاز کردی،****هزاران طرح زیبا ساز کردی

به سنگ ار صورت مرغی

کشیدی****سبک، سنگ گران از جا پریدی

به حکم دایه زرین دست استاد،****زر اندوده سرایی کرد بنیاد

در اندرهم، در آنجا هفت خانه****چو هفت اورنگ بی مثل زمانه

مرتب هر یک از لون دگر سنگ****صقالت دیده و صافی و خوش رنگ

به هفتم خانه همچون چرخ هفتم****که هر نقشی و رنگی بود از او گم

مرصع چل ستون از زر برافراخت****ز وحش و طیر، زیبا شکل ها ساخت

به پای هر ستونی ساخت از زر****غزالی ناف او پر مشک اذفر

ز طاوس های زرین صحن او پر****به دم های مرصع در تبختر

میان آن درختی سر کشیده****که مثلش چشم نادر بین ندیده

ز سیم خام بودش نازنین ساق****ز زر اغصانش، از پیروزه اوراق

به هر شاخش ز صنعت بود طیار****زمرد بال، مرغی لعل منقار

بنامیزد! درختی سبز و خرم****ندیده هرگز از باد خزان خم

در آن خانه مصور ساخت هر جا****مثال یوسف و نقش زلیخا

به هم بنشسته چون معشوق و عاشق****ز مهر جان و دل با هم معانق

اگر نظارگی آنجا گذشتی****ز حسرت در دهانش آب گشتی

همانا بود سقف آن سپهری****بر او تابنده هر جا ماه و مهری

عجب ماهی و مهری! چون دو پیکر****ز چاک یک گریبان بر زده سر

نمودی در نظر هر روی دیوار****چو در فصل بهاران تازه گلزار

به هر گل گل زمینش بیش یا کم****دو شاخ تازه گل پیچیده با هم

ز فرشش بود هر جایی شکفته****دو گل با هم به مهد ناز خفته

در آن خانه نبود القصه یک جای****تهی ز آن دو درام و درای

چو شد خانه بدین صورت مهیا****به یوسف شد فزون شوق زلیخا

بلی عاشق چو بیند نقش جانان****شود ز آن نقش، حرف شوق خوانان

از آن حرف آتش او تازه گردد****اسیر داغ بی اندازه گردد

چو شد خانه تمام از سعی استاد****به تزیین اش زلیخا دست

بگشاد

زمین آراست از فرش حریرش****جمال افزود از زرین سریرش

قنادیل گهر پیوندش آویخت****ریاحین بهر عطرش در هم آمیخت

هه بایستنی ها ساخت آنجا****بساط خرمی انداخت آنجا

در آن عشرتگه از هر چیز و هر کس****نمی بایست اش الا یوسف و بس

بر آن شد تا که یوسف را بخواند****به صدر عزت و جاه اش نشاند

ز لعل جان فزایش کام گیرد****به زلف سرکشش آرام گیرد

سمن را

شعار شاخ گل از یاسمین کرد****سمن در جیب و گل در آستین کرد

ندیدی دیده گر کردی تامل****بجز آبی تنک بر لاله و گل

عجب آبی در او از نقرهٔ خام****دو ماهی از دو ساعد کرده آرام

ز دستینه دو ساعد دیده رونق****ز زر کرده دو ماهی را مطوق

رخش می داد با ساعد گواهی****که حسنش گیرد از مه تا به ماهی

چو بر نازک تنش شد پیرهن راست****به زرکش دیبهٔ چینی بیاراست

نهاد از لعل سیراب و زر خشک****فروزان تاج را بر خرمن مشک

شد از گوهر مرصع جیب و دامان****به صحن خانه طاووس خرامان

خرامان می شد و آیینه در دست****خیال حسن خود با خود همی بست

چو عکس روی خود دید از مقابل****عیار نقد خود را یافت کامل

به جست و جوی یوسف کس فرستاد****پرستاران ز پیش و پس فرستاد

درآمد ناگهان از در چو ماهی****عطارد حشمتی خورشید جاهی

وجودی از خواص آب و گل دور****جبین و طلعتی نور علی نور

زلیخا را چو دیده بر وی افتاد****ز شوق اش شعله گویی در نی افتاد

گرفتش دست، کای پاکیزه سیرت!****چراغ دیدهٔ اهل بصیرت!

بیا تا حق شناس ات باشم امروز****زمانی در سیاست باشم امروز

کنم قانون احسانی کنون ساز****که تا باشد جهان، گویند از آن باز

به نیرنگ و فسون کز حد برون برد****به اول خانه ز آن هفت اش درون برد

ز زرین در چو داد آن دم گذارش****به قفل آهنین کرد استوارش

چو شد در بسته، از لب مهر بگشاد****ز دل راز درون خود برون داد

جوابش داد یوسف سرفکنده****که:«ای همچون من ات صد شاه، بنده!

مرا از بند غم آزاد گردان!****به آزادی دلم را شاد گردان!

مرا خوش نیست کاینجا با تو باشم****پس این پرده تنها با تو باشم»

زلیخا این نفس را باد نشمرد****سخن گویان به دیگر

خانه اش برد

بر او قفل دگر محکم فروبست****دل یوسف از آن اندوه بشکست

دگر باره زلیخا ناله برداشت****نقاب از راز چندین ساله برداشت

بگفت: «این خوشتر از جان! ناخوشی چند؟****به پایت می کشم سر، سرکشی چند؟

تهی کردم خزاین در بهایت****متاع عقل و دین کردم فدایت

به آن نیت که درمانم تو باشی****رهین طوق فرمانم تو باشی

نه آن کز طاعت من روی تابی****به هر ره برخلاف من شتابی»

بگفتا: «در گنه فرمان بری نیست****به عصیان زیستن طاعت وری نیست

هر آن کاری که نپسندد خداوند****بود در کارگاه بندگی، بند

بدان کارم شناسایی مبادا!****بر آن دست توانایی مبادا!»

در آن خانه سخن کوتاه کردند****به دیگر خانه منزلگاه کردند

زلیخا بر درش قفلی دگر زد****دگرسان قصه هاش از سینه سر زد

بدین دستور از افسون فسانه****همی بردش درون، خانه به خانه

به هر جا قصه ای دیگر همی خواند****به هر جا نکته ای دیگر همی راند

به شش خانه نشد کارش میسر****نیامد مهره اش بیرون ز شش در

به هفتم خانه کرد او را قدم چست****گشاد کار خود از هفتمین جست

بلی نبود درین ره ناامیدی****سیاهی را بود رو در سفیدی

ز صد در گر امیدت برنیاید****به نومیدی جگر خوردن نشاید

دری دیگر بباید زد که ناگاه****از آن در سوی مقصد آوری راه

سرود شوق پرداز

هوس را عرصهٔ میدان گشاده****طمع را آتش اندر جان فتاده

زلیخا دیده و دل مست جانان****نهاده دست خود در دست جانان

به شیرین نکته ای دلپذیرش****خرامان برد تا پای سریرش

به بالای سریر افکند خود را****به آب دیده گفت آن سر و قد را

که ای گلرخ به روی من نظر کن!****به چشم لطف سوی من نظر کن!

مرا تا کی درین محنت پسندی****که چشم رحمت از رویم ببندی؟

بدین سان درد دل بسیار می کرد****به یوسف شوق خود اظهار می کرد

ولی یوسف نظر با خویش می داشت****ز بیم فتنه سر در پیش می داشت

به فرش خانه سرکافکند در پیش****مصور دید با او صورت خویش

ز دیبا و حریر افکنده بستر****گرفته یکدگر را تنگ در بر

از آن صورت روان صرف نظر کرد****نظرگاه خود از جای دگر کرد

اگر در را اگر دیوار را دید****به هم جفت آن دو گلرخسار را دید

رخ خود در خدای آسمان کرد****به سقف اندر تماشای همان کرد

فزودش میل از آن سوی زلیخا****نظر بگشاد بر روی زلیخا

زلیخا ز آن نظر شد تازه امید****که تابد بر وی آن تابنده خورشید

به آه و ناله و زاری درآمد****ز چشم و دل به خونباری درآمد

که ای خودکام! کام من روا کن!****به وصل خویش دردم را دوا کن!

به حق آن خدایی بر تو سوگند!****که باشد بر خداوندان خداوند!

به این حسن جهانگیری که دادت!****به این خوبی که در عارض نهادت!

به ابروی کمانداری که داری!****به سرو خوب رفتاری که داری!

به آن مویی که می گویی میان اش!****به آن سری که می خوانی دهان اش!

به استیلای عشقت بر وجودم!****به استغنایت از بود و نبودم!

که بر حال من بیدل ببخشای!****ز کار مشکلم این عقده بگشای!

ز قحط هجر تو بس ناتوانم****ببخش از خوان وصلت قوت جان ام !»

جوابش داد یوسف کای پری زاد

!****که نید با تو کس را از پری، یاد

مگیر امروز بر من کار را تنگ!****مزن بر شیشهٔ معصومی ام سنگ!

مکن تر ز آب عصیان دامنم را!****مسوز از آتش شهوت تنم را!

به آن بیچون که چون ها صورت اوست!****برون ها چون درون ها صورت اوست!

ز بحر جود او، گردون حبابی ست!****ز برق نور او، خورشید تابی ست!

به پاکانی کز ایشان زاده ام من!****بدین پاکیزگی افتاده ام من ،

که گر امروز دست از من بداری****مرا زین تنگنا بیرون گذاری،

بزودی کامگاری بینی از من****هزاران حق گزاری بینی از من

مکن تعجیل در تحصیل مقصود!****بسا دیراکه خوشتر باشد از زود!

زلیخا گفت کز تشنه مجو تاب!****که اندازد به فردا خوردن آب

ز شوقم جان رسیده بر لب امروز****نیارم صبر کردن تا شب امروز

ندانم مانعت زین مصلحت چیست****که نتوانی به من یک لحظه خوش زیست

بگفتا: «مانع من ز آن دو چیزست****عقاب ایزد و قهر عزیزست

عزیز این کج نهادی گر بداند****به من صد محنت و خواری رساند

برهنه کرده تیغ آنسان که دانی****کشد از من لباس زندگانی

زهی خجلت! که چون روز قیامت****که افتد بر زناکاران غرامت

جزای آن جفاکاران نویسند،****مرا سر دفتر ایشان نویسند»

زلیخا گفت: «از آن دشمن میندیش!****که چون روز طرب بنشیندم پیش،

دهم جامی که با جانش ستیزد****ز مستی تا قیامت برنخیزد

تو می گویی: خدای من کریم است!****همیشه بر گنهکاران رحیم است!

مرا از گوهر و زر در خزینه****درین خلوت سرا باشد دفینه

فدا سازم همه بهر گناه ات****که تا باشد ز ایزد عذرخواه ات»

بگفت: «آن کس نی ام کافتد پسندم****که آید بر کسی دیگر گزندم

خصوصا بر عزیزی کز عزیزی****تو را فرمود بهر من کنیزی

خدای من که نتوان حق گزاری ش****به رشوت کی سزد آمرزگاری ش؟

به جان دادن چو مزد از کس نگیرد****درآمرزش کجا رشوت پذیرد؟»

زلیخا گفت کای شاه نکوبخت!****که هم تاجت میسر باد،

هم تخت!

بهانه، کج روی و حیله سازی ست****بهانه، نی طریق راست بازی ست

معاذ الله که راه کج روم من!****ز تو این حیله دیگر نشنوم من

زبان دربند دیگر زین خرافات!****بجنب از جا که فی التاخیر آفات

زلیخا چون به پایان برد این راز****تعلل کرد یوسف دیگر آغاز

زلیخا گفت کای عبری عبارت!****که بردی از سخن وقتم به غارت

مزن بر روی کارم دست رد را!****که خواهم کشتن از دست تو خود را

نیاری دست اگر در گردن من،****شود خون من ات حالی به گردن

کشم خنجر چو سوسن بر تن خویش****چو گل در خون کشم پیراهن خویش

عزیزم پیش تو چون کشته یابد****پی کشتن عنان سوی تو تابد

بگفت این و کشید از زیر بستر****چو برگ بید، سبزارنگ خنجر

چو یوسف آن بدید از جای برجست****چو زرین یاره بگرفتش سر دست

زلیخا ماه اوج دلستانی****ز یوسف چون بدید آن مهربانی

ز دست خود روانی خنجر انداخت****به قصد صلح، طرح دیگر انداخت

لب از نوشین دهان اش پر شکر کرد****ز ساعد طوق، وز ساق اش کمر کرد

به پیش ناوکش جان را هدف ساخت****ز شوق گوهرش تن را صدف ساخت

ولی نگشاد یوسف بر هدف شست****پی گوهر، صدف را مهر نشکست

فتادش چشم ناگه در میانه****به زرکش پرده ای در کنج خانه

سال اش کرد کن پرده پی چیست؟****در آن پرده نشسته پردگی کیست؟»

بگفت: آن کس که تا من بنده هستم****به رسم بندگان اش می پرستم

به هر ساعت فتاده پیش اویم****سر طاعت نهاده پیش اویم

درون پرده کردم جایگاه اش****که تا نبود به سوی من نگاهش

ز من آیین بی دینی نبیند****درین کارم که می بینی، نبیند

چو یوسف این سخن بشنید زد بانگ****کز این دینار نقدم نیست یک دانگ

تو را آید به چشم از مردگان شرم،****وز این نازندگان در خاطر آزرم،

من از بینای دانا چون نترسم؟****ز قیوم توانا

چون نترسم؟

بگفت این، وز میان کار برخاست****وز آن خوش خوابگه بیدار برخاست

چو گشت اندر دویدن گام، تیزش****گشاد از هر دری راه گریزش

به هر در کآمدی، بی در گشایی****پریدی قفل جایی، پره جایی

اشارت کردنش گویی به انگشت****کلیدی بود بهر فتح در مشت

زلیخا چون بدید این، از عقب جست****به وی در آخرین درگاه پیوست

پی باز آمدن دامن کشیدش****ز سوی پشت، پیراهن دریده

برون رفت از کف آن غم رسیده****بسان غنچه، پیراهن دریده

زلیخا ز آن غرامت جامه زد چاک****چو سایه، خویش را انداخت بر خاک

خروشی از دل ناشاد برداشت****ز ناشادی خود فریاد برداشت

دریغ آن صید، کز دامم برون رفت****دریغ آن شهد، کز کامم برون رفت

بیداری من****گریزان شد ز خدمتکاری من

رخ از شرمندگی سوی در آورد****به روی نیک بختی، در برآورد

شتابان از قفای وی دویدم****برون ننهاده پا، در وی رسیدم

گرفتم دامنش را چست و چالاک****چو گل افتاد در پیراهنش چاک

گشاده چاک پیراهن دهانی****کند قول مرا، روشن بیانی

کنون آن به که همچون ناپسندان****کنی یک چند محبوس اش به زندان

و یا خود در تن و اندام پاکش****نهی دردی که سازد دردناکش

پسندی بر وی این رنج گران را****که گردد عبرتی مر دیگران را»

عزیز از وی چو بشنید این سخن را****نه بر جا دید دیگر خویشتن را

دلش گشت از طریق استقامت****زبان را ساخت شمشیر ملامت

به یوسف گفت: «چون گشتم گهرسنج****پی بیع تو خالی شد دوصد گنج

به فرزندی گرفتم بعد از آن ات****ز حشمت ساختم عالی مکان ات

زلیخا را هوادار تو کردم****کنیزان را پرستار تو کردم

غلامان حلقه در گوش تو گشتند****صفا کیش و وفا کوش تو گشتند

به مال خویش دادم اختیارت****نکردم رنجه دل در هیچ کارت

نه دستور خرد بود این که کردی****عفاک الله چه بد بود این که کردی؟

نمی شاید درین دیر پرآفات****جز احسان، اهل احسان را مکافات،

تو احسان دیدی و کفران نمودی****به کافر نعمتی طغیان نمودی

ز کوی حق گزاری رخت بستی****نمک خوردی، نمکدان را شکستی!»

چو یوسف از عزیز این تاب و تف دید****چو موی از گرمی آتش بپیچید

بدو گفت: «ای عزیز این داوری چند؟****گناهی نی، بدین خواری م مپسند!

زلیخا هر چه می گوید دروغ است****دروغ او چراغ بی فروغ است

مرا تا دیده، دارد در پی ام سر****که گردد کام من از وی میسر

گهی از پس درآید گه ز پیش ام****به هر مکر و فسون خواند به خویش ام

ولی هرگز بر او نگشاده ام چشم****به خوان وصل او ننهاده ام چشم

که باشم من که با خلق کریمت****نهم پای خیانت

در حریمت؟

ز غربت داشتم بر سینه داغی****گرفتم از همه، کنج فراغی

زلیخا قاصدی سویم فرستاد****به رویم صد در اندیشه بگشاد

به افسون های شیرین، از ره ام برد****به همراهی درین خلوتگه ام برد

قضای حاجت خود خواست از من****سکون عافیت برخاست از من

گریزان رو به سوی در دویدم****به صد درماندگی اینجا رسیدم

گرفت اینک! قفای دامنم را****درید از سوی پس پیراهنم را

مرا با وی جز این کاری نبوده ست****برون زین کار بازاری نبوده ست

گرت نبود قبول این بی گناهی****بکن بسم الله! اینک! هر چه خواهی!»

زلیخا چون شنید این ماجرا را****به پاکی یاد کرد اول خدا را

وز آن پس خورد سوگندان دیگر****به فرق شاه مصر و تاج و افسر

به اقبال عزیز و عز و جاهش****که دولت ساخت از خاصان شاهش

بلی چون افتد اندر دعوی و بند****گواه بی گواهان چیست؟ سوگند!

کند سوگند بسیار، آشکاره****دروغ اندیشی سوگندخواره

پس از سوگند، آب از دیدگان ریخت****که: «یوسف از نخست این فتنه انگیخت»

عزیز آن گریه و سوگند چون دید****بساط راست بینی در نور دید

به سرهنگی اشارت کرد تا زود****زند بر جان یوسف زخمه، چون عود

به زخم غم رگ جانش خراشد****ز لوحش آیت رحمت تراشد

به زندانش کند محبوس چندان****که گردد آشکار آن سر پنهان

زلیخا

سه ماهه کودکی بر دوش خود داشت****چو جان بگرفته در آغوش خود داشت

چو سوسن بر زبان حرفی نرانده****ز تومار بیان حرفی نخوانده

فغان زد کای عزیز، آهسته تر باش!****ز تعجیل عقوبت بر حذر باش!

سزاوار عقوبت نیست یوسف****به لطف و مرحمت اولی ست یوسف

عزیز از گفتن کودکی عجب ماند****سخن با او به قانون ادب راند

که: «ای ناشسته لب ز آلایش شیر!****خدای ات کرده تلقین حسن تقدیر!

بگو روشن که این آتش که افروخت؟****کز آنم پردهٔ عز و شرف سوخت

بگفتا: «من نی ام نمام و غماز****که گویم با کسی راز کسی باز

برو در حال یوسف کن نظاره!****که پیراهن چسان اش گشته پاره

گر از پیش است بر پیراهنش چاک****زلیخا را بود دامن از آن پاک

ور از پس چاک شد پیراهن او****بود پاک از خیانت دامن او»

عزیز از طفل چون گوش این سخن کرد****روان تفتیش حال پیرهن کرد

چو دید از پس دریده پیرهن را****ملامت کرد آن مکاره زن را

که دانستم که این کید از تو بوده ست****بر آن آزاده این قید از تو بوده ست

زه راه ننگ و نام خویش، گشتی****طلبکار غلام خویش گشتی

پسندیدی به خود این ناپسندی****وز آن پس جرم خود بر وی فگندی

برو زین پس به استغفار بنشین!****ز خجلت روی در دیوار بنشین!

به گریه گرم کن هنگامهٔ خویش!****بشو زین حرف ناخوش نامهٔ خویش!

تو ای یوسف! زبان زین راز دربند!****به هر کس گفتن این راز مپسند!

همین بس در سخن چالاکی تو****که روشن گشت بر ما پاکی تو»

عزیز این گفت و بیرون شد ز خانه****به خوش خویی سمر شد در زمانه

تحمل دلکش است، اما نه چندین!****نکو خویی خوش است، اما نه چندین!

مکن در کار زن چندان صبوری****که افتد رخنه در سد غیوری

و کوی ملامت

غم عشق از ملامت تازه گردد****وز این غوغا بلند، آوازه گردد

ملامت های عشق از هر کرانه****بود کاهل تنان را تازیانه

چو باشد مرکب رهرو گران خیز****شود ز آن تازیانه سیر او تیز

زلیخا را چو بشکفت آن گل راز****جهانی شد به طعن اش بلبل آواز

زنان مصر از آن آگاه گشتند****ملامت را حوالتگاه گشتند

به هر نیک و بدش در پی فتادند****زبان سرزنش بر وی گشادند

که: شد فارغ ز هر ننگی و نامی****دلش مفتون عبرانی غلامی

عجب تر کن غلام از وی نفورست****ز دمسازی و همرازی ش دورست

نه گاهی می کند در وی نگاهی****نه گامی می زند با وی به راهی

به هر جا آن کشد برقع ز رخسار****زند این از مژه بر دیده مسمار

همانا پیش چشم او نکو نیست****از آن رو خاطرش را میل او نیست

گر آن دلبر گهی با ما نشستی،****ز ما دیگر کجا تنها نشستی؟

زلیخا چون شنید این داستان را****فضیحت خواست آن ناراستان را

روان فرمود جشنی ساز کردند****زنان مصر را آواز کردند

چه جشنی، بزم گاه خسروانه****هزارش ناز و نعمت در میانه

بلورین جام ها لبریز کرده****به ماء الورد عطرآمیز کرده

در او از خوردنی ها هر چه خواهی****ز مرغ آورده حاضر تا به ماهی

پی حلواش داده نیکوان وام****ز لب شکر ز دندان مغز بادام

روان هر سو کنیزان و غلامان****به خدمت همچو طاووسان خرامان

پری رویان مصری حلقه بسته****به مسندهای زرکش خوش نشسته

ز هر خوان آنچه می بایست خوردند****ز هر کار آنچه می شایست کردند

چو خوان برداشتند از پیش آنان****زلیخا شکرگویای مدح خوانان

نهاد از طبع حیلت ساز پر فن****ترنج و گزلکی بر دست هر تن

به یک کف گزلکی در کار خود تیز****به دیگر کف ترنجی شادی انگیز

بدیشان گفت پس کای نازنینان!****به بزم نیکویی بالانشینان!

چرا دارید ازین سان تلخ کامم****به طعن عشق عبرانی غلامم؟

اجازت گر بود

آرم برون اش****بدین اندیشه کردم رهنمون اش

همه گفتند کز هر گفت و گویی****بجز وی نیست ما را آرزویی

ترنجی کز تو اکنون بر کف ماست****پی صفراییان داروی صفراست

بریدن بی رخش نیکو نیاید****نمی برد کسی تا او نیاید!

زلیخا دایه را سوی اش فرستاد****که: «بگذر سوی ما، ای سرو آزاد!»

به قول دایه، یوسف درنیامد****چو گل ز افسون او خوش برنیامد

به پای خود زلیخا سوی او شد****در آن کاشانه همزانوی او شد

به زاری گفت کای نور دو دیده!****تمنای دل محنت رسیده!

ز خود کردی نخست امیدوارم****به نومیدی فتاد آخر قرارم

فتادم در زبان مردم از تو****شدم رسوا میان مردم از تو

گرفتم آن که در چشم تو خوارم****به نزدیک تو بس بی اعتبارم

مده زین خواری و بی اعتباری****ز خاتونان مصرم شرمساری!

شد از انفاس آن افسونگر گرم****دل یوسف به بیرون آمدن نرم

ز خلوت خانه ، آن گنج نهفته****برون آمد چو گلزار شکفته

زنان مصر کن گلزار دیدند****ز گلزارش گل دیدار چیدند،

به یک دیدار کار از دستشان رفت****زمام اختیار از دستشان رفت

چو هر یک را در آن دیدار دیدن****تمنا شد ترنج خود بریدن،

ندانسته ترنج از دست خود باز****ز دست خود بریدن کرد آغاز

چو دیدندش که جز والا گهر نیست****بر آمد بانگ از ایشان کاین بشر نیست!

زلیخا گفت: «هست این، آن یگانه****کز اوی ام سرزنش ها را نشانه

ملامت کز شما بر جان من بود****همه از عشق این نازک بدن بود

مراد جان و تن من خواندم او را****به وصل خویشتن من خواندم او را

ولی او سر به کارم در نیاورد****امید روزگارم بر نیاورد

اگر ننهد به کام من دگر پای****ازین پس کنج زندان سازمش جای

رسد کارش در آن زندان به خواری****گذارد عمر در محنت گزاری»

بدیشان گفت: «یوسف را چو دیدید****ز تیغ مهر او کف ها بریدید

اگر در عشق وی

معذوری ام هست،****بدارید از ملامت کردنم دست!

چو یاران از در یاری در آیید!****درین کارم مددکاری نمایید!»

همه چنگ محبت ساز کردند****نوای معذرت آغاز کردند

که: «یوسف خسرو اقلیم جان است****بر آن اقلیم، حکم او روان است

غمش گر مایهٔ رنجوری توست****جمالش حجت معذوری توست

دل سنگین به مهرت نرم بادش!****وز این نامهربانی شرم بادش!»

وز آن پس رو سوی یوسف نهادند****سخن را در نصیحت داد دادند

بدو گفتند کای عمر گرامی!****دریده پیرهن در نیکنامی!

زلیخا خاک شد در راهت، ای پاک!****همی کش گه گهی دامن بر این خاک!

به دفع حاجتش حجت رها کن!****ز تو چون حاجتی خواهد، روا کن!

حذر کن! ز آنکه چون مضطر شود دوست****به خواری دوست را از سرکشد پوست

چو از لب بگذرد سیل خطرمند****نهد مادر به زیر پای، فرزند

خدا را، بر وجود خود ببخشای!****به روی او در مقصود بگشای!

وگر باشد تو را از وی ملالی****که چندانش نمی بینی جمالی!!!،

چو زو ایمن شوی، دمساز ما باش!!****نهانی همدم و همراز ما باش!!

که ما هر یک به خوبی بی نظیریم****سپهر حسن را ماه منیریم

چو بگشاییم لب های شکرخا****ز خجلت لب فروبندد زلیخا

چنین شیرین و شکرخا که ماییم،****زلیخا را چه قدر آنجا که ماییم!

چو یوسف گوش کرد افسونگری شان****پی کام زلیخا یاوری شان

گذشتن از ره دین و خرد، نیز****نه تنها بهر وی، از بهر خود نیز!

پریشان شد ز گفت و گوی ایشان****بگردانید روی از روی ایشان

به حق برداشت کف بهر مناجات****که: «ای حاجت روای اهل حاجات

پناه پردهٔ عصمت نشینان!****انیس خلوت عزلت گزینان!

عجب درمانده ام در کار اینان****مرا زندان به از دیدار اینان

به، ار صد سال در زندان نشینم،****که یک دم طلعت اینان ببینم!»

چو زندان خواست یوسف از خداوند****دعای او به زندان ساخت اش بند

اگر بودی ز فضلش عافیت خواه****سوی زندان قضا ننمودی اش راه

برستی

ز آفت آن ناپسندان****دلی فارغ ز محنت های زندان

لایق که همچون ناپسندان****بدین خواری برندش سوی زندان»

چو در زندان گرفت از جنبش آرام****به زندانبان زلیخا داد پیغام

کزین پس محنت اش مپسند بر دل!****ز گردن غل، ز پایش بند بگسل!

یکی خانه برای او جدا کن!****جدا از دیگران، آنجاش جا کن!

در آن خانه چو منزل ساخت یوسف****بساط بندگی انداخت یوسف

رخ آورد آنچنان که ش بود عادت****در آن منزل به مهراب عبادت

چو مردان در مقام صبر بنشست****به شکر آن که از کید زنان رست

جاه می رفت

چو رو سوی شه مسندنشین کرد****به وی یوسف وصیت اینچنین کرد

که چون در صحبت شه باریابی****به پیشش فرصت گفتار یابی،

مرا در مجلسش یادآوری زود****کز آن یادآوری وافر بری سود

بگویی هست در زندان غریبی****ز عدل شاه دوران بی نصیبی

چنین اش بی گنه مپسند رنجور!****که هست این از طریق معدلت دور

چو خورد آن بهره مند از دولت و جاه****می از قرابهٔ قرب شهنشاه،

چنان رفت آن وصیت از خیالش****که بر خاطر نیامد چند سال اش!

بسا قفلا که ناپیدا کلیدست****بر او راه گشایش ناپدیدست

ز نا گه، دست صنعی در میان نه****به فتح اش هیچ صانع را گمان نه،

پدید آید ز غیب او را گشادی****ودیعت در گشادش هر مرادی

چو یوسف دل ز حیلت های خود کند****برید از رشتهٔ تدبیر، پیوند

ز پندار خودی و بخردی رست****گرفت اش فیض فضل ایزدی، دست

شبی سلطان مصر آن شاه بیدار****به خوابش هفت گاو آمد پدیدار

همه بسیار خوب و سخت فربه****به خوبی و خوشی از یکدگر به

وز آن پس هفت دیگر در برابر****پدید آمد سراسر خشک و لاغر

در آن هفت نخستین روی کردند****بسان سبزه آن را پاک خوردند

بدین سان سبز و خرم هفت خوشه****که دل ز آن قوت بردی، دیده توشه

برآمد وز عقب هفت دگر خشک****بر آن پیچید و کردش سر به سر خشک

چو سلطان بامداد از خواب برخاست****ز هر بیداردل تعبیر آن خواست

همه گفتند کاین خواب محال است****فراهم کردهٔ وهم و خیال است

به حکم عقل تعبیری ندارد****بجز اعراض تدبیری ندارد

جوان مردی که از یوسف خبر داشت****ز روی کار یوسف پرده برداشت

که: «در زندان همایونفر جوانی ست****که در حل دقایق خرده دانی ست

اگر گویی بر او بگشایم این راز****وز او تعبیر خوابت آورم باز»

بگفتا: «اذن خواهی چیست از من؟****چه بهتر کور را، از چشم روشن؟»

روان شد

جانب زندان جوان مرد****به یوسف حال خواب شه بیان کرد

بگفتا: «گاو و خوشه هر دو سال اند****به اوصاف خودش وصاف حال اند

چو باشد خوشه سبز و گاو فربه****بود از خوبی سال ات خبر ده

چو باشد خوشه خشک و گاو لاغر****بود از سال تنگ ات قصه آور

نخستین سال های هفت گانه****بود باران و آب و کشت و دانه

همه عالم ز نعمت پر بر آید****وز آن پس هفت سال دیگر آید

که نعمت های پیشین خورده گردد****ز تنگی جان خلق آزرده گردد

نبارد ز آسمان ابر عطایی****نروید از زمین شاخ گیایی

ز عشرت مال داران دست دارند****ز تنگی تنگ دستان جان سپارند

چنان نان کم شود بر خوان دوران****که گوید آدمی نان! و دهد جان»

جوان مرد این سخن بشنید و برگشت****حریف بزم شاه دادگر گشت

حدیث یوسف و تعبیر او گفت****دل شاه از غمش چون غنچه بشکفت

بگفتا: «خیز و یوسف را بیاور!****کز او به گرددم این نکته باور

سخن کز دوست آری، شکرست آن****ولی گر خود بگوید خوشترست آن»

دگر باره به زندان شد روانه****ببرد این مژده سوی آن یگانه

که: «ای سرو ریاض قدس، بخرام!****سوی بستان سرای شاه نه گام!»

بگفتا: «من چه آیم سوی شاهی****که چون من بی کسی را، بی گناهی

به زندان سال ها محبوس کرده ست****ز آثار کرم مایوس کرده ست؟

اگر خواهد که من بیرون نهم پای****ازین غمخانه، گو: اول بفرمای

که آنانی که چون رویم بدیدند****ز حیرت در رخم کف ها بریدند،

به یک جا چون ثریا با هم آیند****نقاب از کار من روشن گشایند

که جرم من چه بود، از من چه دیدند؟****چرا رختم سوی زندان کشیدند؟

بود کاین سر شود بر شاه، روشن****که پاک است از خیانت دامن من

مرا پیشه، گناه اندیشگی نیست****در اندیشه، خیانت پیشگی نیست»

جوان مرد این سخن چون گفت با شاه****زنان مصر را کردند آگاه

که پیش شاه

یک سر جمع گشتند****همه پروانهٔ آن شمع گشتند

چو ره کردند در بزم شه آن جمع****زبان آتشین بگشاد چون شمع

کز آن شمع حریم جان چه دیدید،****که بر وی تیغ بدنامی کشیدید؟!

ز رویش در بهار و باغ بودید،****چرا ره سوی زندان اش نمودید؟

بتی کزار باشد بر تنش گل،****کی از دانا سزد بر گردنش غل؟

گلی که ش نیست تاب باد شبگیر****به پایش چون نهد جز آب، زنجیر؟

زنان گفتند کای شاه جوان بخت!****به تو فرخنده فر هم تاج و هم تخت!

ز یوسف ما بجز پاکی ندیدیم****بجز عز و شرفناکی ندیدیم

نباشد در صدف گوهر چنان پاک****که بود از تهمت، آن جان جهان، پاک

زلیخا نیز بود آنجا نشسته****زبان از کذب و جان از کید، رسته

ز دستان های پنهان زیر پرده،****ریاضت های عشقش، پاک کرده

فروغ راستی ش از جان علم زد****چو صبح راستین، از صدق دم زد

بگفتا: «نیست یوسف را گناهی****منم در عشق او گم کرده راهی

به زندان از ستم های من افتاد****در آن غم ها از غم های من افتاد

جفایی کو رسید او را ز جافی****کنون واجب بود او را تلافی

هر احسان کید از شاه نکوکار****به صد چندان بود یوسف سزاوار»

چو شاه این نکتهٔ سنجیده بشنید****چو گل بشکفت و چون غنچه بخندید

اشارت کرد کز زندان اش آرند****بدان خرم سرا بستان اش آرند

به ملک جان بود شاه نکوبخت****مقام شه نشاید جز سر تخت

شاد گردی

ز یاد عشق عاشق تازگی یافت****ز ذکر او بلند آوازگی یافت

اگر مجنون نه می زین جام خوردی،****که او را در دو عالم نام بردی؟

هزاران عاقل و فرزانه رفتند****ولی از عاشقی بیگانه رفتند

نه نامی ماند از ایشان نی نشانی****نه در دست زمانه داستانی

بسا مرغان خوش پیکر که هستند****که خلق از ذکر ایشان لب ببستند

چو اهل دل ز عشق افسانه گویند****حدیث بلبل و پروانه گویند

به گیتی گرچه صدکار، آزمایی****همین عشقت دهد از خود رهایی

بحمد الله که تا بودم درین دیر****به راه عاشقی بودم سبک سیر

چو دایه مشک من بی نافه دیده****به تیغ عاشقی نافم بریده

چو مادر بر لبم پستان نهاده ست****ز خونخواری عشقم شیر داده ست

اگر چه موی من اکنون چو شیرست****هنوز آن ذوق شیرم در ضمیرست

به پیری و جوانی نیست چون عشق****دمد بر من دمادم این فسون عشق

که: «جامی، چون شدی در عاشقی پیر،****سبک روحی کن و در عاشقی میر!

بنه در عشقبازی داستانی!****که ماند از تو در عالم نشانی

بکش نقشی ز کلک نکته زایت!****که چون از جا روی ماند به جایت»

چو از عشق این نوا آمد به گوشم****به استقبال بیرون رفت هوشم

بجان گشتم گرو فرمانبری را****نهادم رسم نو، سحرآوری را

برآنم گر خدا توفیق بخشد****که نخلم میوهٔ تحقیق بخشد

کنم از سوز عشق آن نکته رانی****که سوزد عقل، رخت نکته دانی

درین فیروزه گنبد افکنم دود****کنم چشم کواکب گریه آلود

سخن را پایه بر جایی رسانم****که بنوازد به احسنت آسمانم

خسرو روانه****به خلعت های خاص خسروانه

فراز مرکبی از پای تا فرق****چو کوهی گشته در زر و گهر غرق

چو آمد بارگاه شه پدیدار****فرود آمد ز رخش تیز رفتار

ز قرب مقدمش چون شه خبر یافت****به استقبال او چون بخت بشتافت

به پهلوی خودش بر تخت بنشاند****به پرسش های خوش با وی سخن راند

نخست از خواب خود پرسید و تعبیر****درآمد لعل نوشینش به تقدیر

وز آن پس کردش از هر جا سؤالی****بپرسیدش ز هر کاری و حالی

جواب دلکش و مطبوع گفت اش****چنانک آمد از آن گفتن شگفت اش

در آخر گفت: «این خوابی که دیدم،****ز تو تعبیر آن روشن شنیدم،

چسان تدبیر آن کردن توانیم؟****غم خلق جهان خوردن توانیم؟»

بگفتا: «باید ایام فراخی****که ابر و نم نیفتد در تراخی

منادی کردن اندر هر دیاری****که نبود خلق را جز کشت، کاری

چو از دانه شود آگنده خوشه****نهندش همچنان از بهر توشه

چو باشد خوشه در خانه، درنگی****نیارد روزگار قحط و تنگی

برد هر کس برای عیش تیره****به قدر حاجت خود ز آن ذخیره

ولی هر کار را باید کفیلی****که از دانش بود با وی دلیلی

به دانش غایت آن کار داند****چو داند کار را کردن تواند

به من تفویض کن تدبیر این کار!****که نید دیگری چون من پدیدار»

چو شاه از وی بدید این کارسازی****به ملک مصر دادش سرفرازی

چو شاه از وی بدید این کارسازی****به ملک مصر دادش سرفرازی

سپه را بندهٔ فرمان او کرد****زمین را عرصهٔ میدان او کرد

به جای خود به تخت زر نشاندش****به صد عزت عزیز مصر خواندش

چو یوسف را خدا داد این بلندی****به قدر این بلندی ارجمندی،

عزیز مصر را دولت زبون گشت****لوای حشمت او سرنگون گشت

دلش طاقت نیاورد این خلل را****به زودی شد هدف تیر اجل را

زلیخا روی در دیوار غم کرد****ز بار هجر

یوسف پشت خم کرد

نه از جاه عزیزش خانه آباد****نه از اندوه یوسف خاطر آزاد

فلک کو دیرمهر و زودکین است****درین حرمان سرا کار وی این است

یکی را برکشد چون خور بر افلاک****یکی را افکند چون سایه بر خاک