و همين است كه هر چه به قله اش نزديك تر شوي، چشم انداز بيشتري مي بيني، در حالي كه بيش از يك سويش را نديده اي.

[ صفحه 12]

پيچش گام هاي زهرا عليهاالسلام چنان منشوري است كه ابعادش به عدد زاويه ي ديدها و حوادث روزهاست.

من مي خواهم از اين بي كران بلند بي نهايت، سطري بنويسم. آيا تواني هست؟

من مي خواهم به عشق نوشيدن قطره اي از جام ولايش و برگرفتن نَمي از يَم صفايش، جلوه اي كه جلوات و شمه اي از ملكاتش را بنگارم. آيا رخصتي هست؟

چگونه مي توان سوزش شمع، خيزش موج، غرش رعد، ريزش ابر، صبوري سرو و ايستادگي نخل را نوشت؟

به راستي مگر مي شود آن را كه آسمان و خورشيد و ماه، وسعت و نور و زيبايي را، اقاقي ها عطر را، كبوتران پرواز را و چشمه ها طهارت را از او، به عاريت گرفته اند، به تحليل نشست؟

به راستي مگر مي شود آن را كه با خط خود، غزل آفتاب را بر پوست هر ستاره مي نوشت، تحليل كرد؟

همو كه طنين فريادش، همپاي ضربت خندق است.

مگر مي شود آن را كه در جغرافياي خانه ي گلي اش، تاريخ رنج ها و رنج هاي تاريخ جا گرفته به تحليل نشست؟

همو كه دشمن در وسعت سينه ي سبزش، براي شمارشِ دسته دسته ي دردهايش، عمري به درازاي زمان مي خواهد.

چگونه مي شود آن را كه خورشيد در تابوت او غروب كرد و ملايك به عشق ديدار او، به سجده درافتادند و با اشك هاشان راهش را تا به خدا علامت گذاردند، تحليل كرد؟

كسي كه فرشته ها هم اقرار دارند كه هنوز تمامي او بر آنان نيز نامكشوف مانده.

[ صفحه 13]

چگونه مي شود آن را كه در درنگ كوتاهش، به كوتاهي فرود شتابان فواره تا خاك، تمامي بار امانت خود را گذارد و رفت، به تحليل نشست؟

كسي كه پاياني به قشنگي گُل داشت.

چگونه مي شود آن را كه بر كف، عصاي موسي و بر لب، دم مسيحا و بر دوش، رداي محمد صلي الله عليه و آله دارد، تحليل كرد؟

كسي كه كوثر و ليلةالقدر خدا و سبزترين پاسخ به روح تشنه ي انسان ها در تمامي عصرها و نسل هاست.

مگر آن كه «منّا» شد و از در، درآمد و آن گاه از دور تحليلش كرد و از سايه اش اندازه اش گرفت و از نشانه ها و علامت ها تخمينش زد، كه دورهاي نزديك و بزرگ هاي فشرده را اين گونه مي توان فهميد.

من از ديرباز مشتاق قلم زدن در اين وادي بودم، اما، هر بار اشك ها راه را مي بست و سيلاب ها، مشق ها را مي شست و نفَس ها را به شماره مي انداخت. تا اين بار كه در روز تولد زهرا عليهاالسلام، بر سر راه اين همه- با خون دل- سدي كشيدم و به عشق تولد دوباره ي خودم، قلم به سراغم آمد.

[ صفحه 17]

را در اين سوگ به نظاره نشست.

خورشيد غروب كرد.

همه در حيرت، ياران اندك، نظام قبيلگي، كينه ها سرشار، اسلام نوپا، گله ي گرگ ها اين است اوضاع. [1] .

زوزه ي گرگ ها بلند شد گرگ هايي گرسنه براي تقسيم غنيمتي كه ثمره ي تمامي نسل ها بود و از آن همه ي انسان ها تا هميشه ي تاريخ حمله بردند. به عنوان آخرين حربه- پس از

[ صفحه 18]

رسواي در ترور ناكام رسول صلي الله عليه و آله در تبوك- منكر فوت رسول صلي الله عليه و آله شدند و اين كه او زنده است و بازمي گردد. تا وصي او را خلع سلاح كنند، كه زنده جانشين نمي خواهد.

چرا كه رسول بزرگ صلي الله عليه و آله آن قدر بر خط وصايت تاكيد كرده بود، كه گرگ ها گمان ربودنش را هم نمي بردند، تا شنيدند در سقيفه جماعتي براي تعيين خليفه گرد آمده اند،

پس مي توان ربود!!

با علامتي (انك ميت و انهم ميتون) نقشه را تغيير دادند،

مثلثي شوم، خود را به معركه رساند و از درگيري و حسادت بين «اوس» و «خزرج» سود برد، و علم اختلاف بين آن ها را برافراشت و ادعاهاي مرده را زنده كرد. و با شيطنت، آن چه را كه در آن هيچ سهمي نداشت، به يكديگر حوالت نمودند.

آسمان تپيد و رعدي غريد و ناگهان آتشي بر خرمن ها افتاد، پيري ميانداري آتش مي كرد، پيري ديگر گوي سبقت را ربود.

كردند و نكردند و ندانند كه چه كردند؟

همه در حيرت، ياران اندك، نظام قبيلگي، كينه سرشار، اسلام نوپا، گله ي گرگ ها

همراه حامي شمشير

و جماعت مرعوب

و ترور مخالفان

تنها يكي بود،

آن هم زهرا عليهاالسلام بود

[ صفحه 19]

تنها يك راه بود، راه علي عليه السلام بود؛ كه جز در لاك تقيه فرورفتن راهي نبود؛ كه با گرگ ها و با دستي خالي و بي همراه جز پيچيدگي تقيه، گريزي نيست.

علي عليه السلام سكوت كرد، اما سكون هرگز؛ كه آن عهد نبي بود و اين، دور از شان ولي.

آن جا كه ياوري هست، بايد رفت و آن جا كه نيست بايد ياوري ساخت ورنه دم زدن از ولايت، رسالت را هم نابود مي كند گرگ هاي گرسنه تري هم، در دو طرف جزيره در كمين بودند. پس بايد با استخواني در گلو و خاري نه در پا كه در چشم در اين ميدان گوي زد و يار گرفت. و از دل دشمنان ديروز، ياران فردا را بيرون كشيد، كه كشيد. و در متن بحران ها و حادثه ها چلچراغي برافروخت، كه افروخت.

و او، اويي كه نبايد امروز- به گمان منافقان- حتي نشاني هم از او باقي بماند، نامش بر تارك هميشه ي تاريخي مي درخشد (والله متم نوره).

دشمن مي پنداشت:

با گرفتن امكانات اقتصادي؛

و به تاراج بردن القاب؛

و تحقير شخصيت؛

و بركناري و تبعيد و كشتن ياران؛

و محصور كردن صحابه در مدينه؛

و منع كردن موالي از ورود به مدينه؛

و سوزاندن احاديث رسول صلي الله عليه و آله و نشر احاديث دروغ؛

[ صفحه 20]

و ايجاد بدعت ها تبعيض ها؛

و تراشيدن رقيب با تشكيل شورا؛

و پرورش باندهايي پر قدرت (معاويه ها و عايشه ها)؛ و...

مي توان اين قله ي بلند و وارث فرهنگ وحي را از نظرها دور داشت و مي توان فوران سبز چشمه ي غدير

را از اذهان زدود و چه واهي!

... و او، او كه به راه هاي آسمان آگاه تر بود به زمين و نخل پرداخت تا راه گم كند و دشمن را در سطح نگه دارد.

دشمن خوابيد اما چشم علي بيدار بود.

همه در حيرت ياران اندك، نظام قبيلگي، كينه ها سرشار اسلام نوپا، گله ي گرگ ها همراه حامي شمشير

و جماعت مرعوب

و ترور مخالفان

تنها يكي بود، آن هم زهرا عليهاالسلام بود.

تنها يك راه بود راه علي عليه السلام بود.

[ صفحه 21]

عظيم- همان اصيل ترين و مهم ترين نياز امروز و هر روزمان- آوردم تا صدق سخن صادق عليه السلام روشن شود كه:

(عرفان فاطمه عليهاالسلام ادراك شب قدر است و شناخت فاطمه نجات از يك عمر- هزار ماه- سردرگمي.» [4] .

[ صفحه 27]

و همين كمال زهرا عليهاالسلام ست كه او را محور قرار داده. [4] .

و همين بلوغ بيداري اوست كه از او اسوه ساخته. [4] .

برادر! اين ها تنها اشارتي بود به كارنامه ي دو ماهه ي زهرا عليهاالسلام.

اكنون تو نيك بنگر در كجاي راهي و در كدامين كلاس.

كه تا رسيدن به او، جز توسل به او راهي نيست.

بايد مستانه و دامن كشان هويي كشيد.

يا زهرا! عليهاالسلام.

[ صفحه 31]

همراه ملايكه اش مدام بر او درود مي فرستد [19] و مشتاق ديدار اوست. [16] .

آن جا كه مرگ عالمي، شكافي در اسلام به وجود مي آورد كه هيچ چيز حتي وجود عالمي ديگر هم نمي تواند آن را جبران كند، [17] . فقدان رسول بزرگ صلي الله عليه و آله را چه مي تواند جبران كند؟ آن جا كه زهرا عليهاالسلام، حجم مصيبت و عظمت حادثه را اين گونه ترسيم مي كند «مصيبتي است بزرگ و اندوهي است سترگ. شكافي كه هر دم فراخ تر و گسستگي اش دامنه دارتر و وسعتش فزون تر گردد. در نبودش زمين تاريك و

[ صفحه 34]

در مصيبتش خورشيد و ماه بي فروغ و ستاره ها پراكنده شد. هنگام مرگش اميدها منقطع، و كوه ها منهدم، حريم ها ضايع و حرمت ها زايل شد. به خدا سوگند! مرگ او فاجعه اي بس بزرگ و مصيبتش بس دهشتناك بود. رخدادي كه بسانش همتايي و در دنيا برايش جبراني نيست». [18] .

پس در سوگ و تسليت رسول بزرگ صلي الله عليه و آله چه مي توان گفت و به راستي، چه مي توان گفت؟ جز همان كه زهرا عليهاالسلام گفت و علي عليه السلام گفت و رسول صلي الله عليه و آله گفت و خدا گفت.

يا ابتاه جنه الخلد يا ابتاه عند ذي العرش ماواه، يا ابتاه كان جبرائيل يغشاه، يا ابتاه لست بعد اليوم اراه. [19] .

و لولا انك امرت بالصبر عن الجزع لانفدنا عيلك ماء الشوون و مكان الداء مماطلا و الكمد محالفا و قلا لك. [16] .

[ صفحه 35]

من اصيب بمصيبه فيلذكر مصيبه بي فانها من اعظم المصائب. [17] .

السلام عليكم

اهل البيت و رحمه الله و بركاته، ربكم عز و جل يقرئكم السلام و يقول لكم ان في الله خلفا من كل مصيبه و عزاءا من كل هالك و دركا من كل فوت فتعزوا و بعزاء الله واعلموا ان اهل الارض يموتون و ان اهل السماء لا يبقون والسلام عيلكم و رحمه الله و بركاته. [18] .

و نكته ي آخر اين كه هر دو- حيرت و نگراني- هم چنان كه مي توانست با توجه به راهنمايي هاي و هشدارهاي مدام و اقدامات سياسي رسول صلي الله عليه و آله، زمينه ي پيوند با علي عليه السلام و اهل بيت رسول صلي الله عليه و آله باشد، همچنين مي توانست زمينه ساز بهره برداري كساني نيز باشد كه اين شرايط و بحران هاي را براي رسيدن به مقاصد خويش، مطلوب مي دانستند و از سال ها پيش، حتي از نخستين روزهاي گرايش خود، مترصد چنين فرصتي بودند. اگر چه رسول بيدار و آگاه از پيش تر، هم به رسوا كردن خط نفاق و هم به اين دو زمينه پرداخته بود، و فقدان خود را بارها با آيات مختلف (افان مات او قتل انقلبتم علي اعقابكم؛ انك ميت و انهم ميتون) گوشزد كرده بود و آن را امري قطعي و طبيعي نشان داده بود و با تاكيد و سفارش مدام و نشان دادن كفايت و شايستگي هاي او هيچ جايي براي نگراني باقي نگذاشته بود؛ اما، به هر حال اين خود مردم اند كه مي توانند روشن گري ها و فرامين رسول صلي الله عليه و آله را

[ صفحه 36]

بپذيرند و بهره مند شوند و يا پشت كنند و در محروميت بمانند كه: (من شاء اتخذ الي ربه سبيلا) و

(ليقوم الناس بالقسط). [19] .

گفته ي تو در قرآن است. «اگر بيست نفر باشيد و صبر كنيد، بر دويست نفر غلبه مي كنيد.» بار خدايا! بيست نفر هم پيدا نشد و اين را سه مرتبه تكرار كرد. آن گاه به خانه بازگشت. [24] .

امام خود در نهج البلاغه در تحليلي از اوضاع پس از مرگ پيامبر مي گويد: «پس در كار خود انديشيدم و ديدم كه به غير از اهل بيت خود ياوري ندارم و راضي نشدم كه آنان كشته شوند. و با تيغي در چشم و استخواني در گلو صبر كردم». [25] .

مي توان به نهايت غربت اهل بيت پي برد، آن جا كه درب خانه زهرا عليهاالسلام در آتش

[ صفحه 38]

مي سوخت و هيچ مدافعي و علي عليه السلام را با ريسمان به مسجد كشاندند و فرياد اعتراضي بلند نشد.

به زهرا عليهاالسلام در مسجد اهانت ها شد و هيچ كس به پا نخاست، تنها «ام سلمه» برآشفت و او هم تا يك سال سهميه اش از بيت المال قطع شد. [26] .

خود رسول صلي الله عليه و آله نيز پيشين تر به علي عليه السلام فرموده بود: «به زودي از قريش به سبب قيام هايي كه عليه تو مي كنند و ظلم هايي كه نسبت به تو انجام مي دهند. فشار خواهي ديد. اگر ياراني پيدا كردي با آنان جهاد كن و اگر ياوري نداشتي، صبر كن و دست نگهدار». [27] .

در روايت ديگر هم آمده است: «ارتد الناس بعد النبي صلي الله عليه و آله الا ثلاثه نفر:...، ثم ان الناس عرفوا ولحقوا بعد». [28] .

مي نهاد از او پيروي مي كردند. اين رييس قيبله بود كه الگوي مردم قبيله بود.

[ صفحه 39]

مي توان او را تطميع كرد و تمامي قبيله را با خود داشت، و در يك كلام نظام قبيله اي در اطاعت افراد قبيله از رييس خلاصه مي شد. و اين وضعيت به همان اندازه كه در پذيرش اسلام مردم تاثير داشت، مي توانست در جدايي آن ها نيز موثر باشد.

اين روسا بودند كه مسئول تصميم گيري در امور مهم قبيله، مانند استقبال از سفيران قبايل، تصميم گيري در مورد جنگ و صلح و بستن پيمان با قبايل ديگر بودند [29] و آنان بودند كه مسئوليت حمايت از افراد قبيله را به عهده داشتند و در اين ميان آن چه مهم بود قبيله بود، نه حق و باطل و يا ظالم و مظلوم. معروف است كه رسول صلي الله عليه و آله آن گاه كه به شعب رفت، عده اي از بني هاشم مؤمن و كافر به او پيوستند. [30] .

هنوز افراد قبيله در پذيرش يا رد اسلام بيشتر به رييس يا روساي قبيله ي خود توجه داشتند و تا آنان در مورد مساله اي نظر نمي دادند و يا موضعي نمي گرفتند، افراد عادي قبيله ميلي از خود نشان نمي دادند. هنور هم در ميان بسياري از قبايل، حميت و تعصبي، عامل اصلي وحدت قبيله بود و افراد با شنيدن فرياد استغاثه يكي از افراد قبيله به حمايت او مي شتافتند. [31] و در اين ميان آن چه مهم نبود ظالم بودن

[ صفحه 40]

و يا مظلوميت بود. علاوه بر اين ها در بين قبايل رقابت، شديدي وجود داشت و همين رقابت باعث اولين

گام انحراف در سقيفه شد و موجب گرديد خشت بنا كج نهاده شود.

بسياري از اين قبايل هيچ بهره اي از اسلام نداشتند [32] به طوري كه اميرالمومنين نقل است كه روزي فرمود:«قبيله ي غني و باهله- و چند قبيله ي ديگر كه نامشان را برد- نزد من فراخوانيد تا سهميه ي خود را بگيرند. سوگند به آن كه دانه شكافت و جانداران را آفريد! آنان هيچ بهره اي از اسلام ندارند و من در جايگاه خودم سر حوض كوثر و مقام محمود (مقام شفاعت) گواهي مي دهم كه اينان دشمناني بودند در دنيا و آخرت، و چنان قبيله ي غنيث را كيفر دهم كه قبيله ي باهله بر خود بهراسد و وحشت كند. و اگر حكومتم پا بگيرد همانا قبايلي را به قبايل ديگر، و قبايل ديگر را به قبايل ديگري بر هم زنم و خون شصت قبيله را هدر دهم كه هيچ بهره اي از اسلام ندارند». [33] .

گرچه رسول صلي الله عليه و آله در مدت محدود عمر خود توانست بسياري از ارزش هاي جاهلي را از ميان بردارد و ملاكهاي و معيارهاي جديدي بياورد و نيز توانست

[ صفحه 41]

دست مايه و زمينه هاي تحولي ديگر ارزش ها را هم فراهم كند، اما از بين رفتن تمامي ارزش هاي جاهلي و جايگزين شدن و رسوخ ارزش هاي الهي، آن هم در ميان تمامي قبايل و تمامي عالم، فرصتي دراز مي خواهد؛ فرصتي به درازاي تاريخ امامت شيعه، و همين است كه پس از رسول صلي الله عليه و آله، همواره بايد امامي باشد، كه امامت ادامه رسالت است و ضرورت آن، همان ضرورت رسالت و ملاك انتخاب آن نيز همان ملاك

انتخاب رسول است و چاره اي جز عصمت و تنصيص رسول صلي الله عليه و آله نيست.

در جمع زنان مهاجر و انصار فرمود:

«و ما لذي نقموا من ابي الحسن؟ نقموا منه والله نكير سيفه و قله مبالاته بحتفه و شده و طاته و نكال وقعته و تنمره في ذات الله». [38] .

«چه باعث شده كه با كينه توزي از علي عليه السلام انتقام بگيرند؟ آري، او را سرزنش كردند، چون شمشير علي عليه السلام در راه خدا، خودي و بيگانه و شجاع و ترسو نمي شناخت و چون علي عليه السلام در برابر مرگ بي اعتنا بود و ترسي نداشت.»

و نيز هم او فرمود:

«و لكنها احقاد بدريه، و تراث احديه، كانت عليها قلوب النفاق مكتمنه لامكان الوشاه فلما استهدف الامر ارسلت علينا شابيب الاثار من مخيله الشقاق» [39] .

«اين برخورد شما با علي عليه السلام به سبب كينه هاي بدر و انتقام جويي احد است. اين كينه ها در قلوب منافقان مخفي بود و جرات اظهار آن را نداشتند؛ اما، روزي كه

[ صفحه 43]

حكومت را غصب كردند و ما را منزوي نمودند، تمام كينه ها و حسادت ها را بر ما فروريختند.»

و باز خود علي عليه السلام مي گويد:

«و لقد كنا مع رسول الله صلي الله عليه و آله؛ نقتل آبائنا و اخواننا و اعمامنا». [40] .

«از موقعي كه همواهي رسول صلي الله عليه و آله را پذيرفتيم هر كسي كه مخالف با او بود حتي اگر پدران و فرزندان و برادران و عموهايمان بودند از دم تيغ مي گذرانديم».

و در نامه اي به معاويه نوشت:

«و قد دعوت الي الحرب... فانا ابوالحسن قاتل جدك و اخيك و خالك». [41] .

«اي معاويه! تو مرا به جنگ مي خواني... منم ابوالحسن، قاتل جد و

برادر و دايي تو».

اين بغض ها و كينه ها تا آن اندازه بود كه معاويه گروهي از صحابه و تابعين را گمارد تا اخبار زشتي را درباره ي علي عليه السلام كه موجب طعن و برائت از وي مي شد روايت كنند [42] و به كارگزاران خود بخش نامه كرد كه از ذمه ي من بري است كسي كه درباره ي ابوتراب فضيلتي نقل كند و از آن پس خطيبان در هر شهري و بر سر هر منبري، علي عليه السلام را دشمنام مي دادند و از او و اهل بينش بي زاري مي جستند. [43] .

اين

[ صفحه 44]

كينه ها تا آن جا كه هر گاه بني اميه مي شنيدند بر مولودي نام علي نهاده اند، او را مي كشتند. [44] و آن قدر ادامه داشت كه هر روز عاشورا در جواب حسين بن علي عليه السلام كه پرسيد! به چه گناهي ما را مي كشند؟

گفتند: «نقاتلك بغضا منا لابيك»؛ «به خاطر كينه اي كه از پدرت به دل داريم». [45] .

و ديديم كه هم او با فرزند علي عليه السلام چه كرد و چگونه بر خود مي باليد و مي گفت: «اي كاش! پدرانم زنده بودند و مي ديدند كه چگونه انتقام بدر و احد را گرفتم.» البته رسول آگاه و بيدار هم از پيش علي را بر اين همه ستم آگاه ساخته و آماده اش نموده بود.

علي عليه السلام مي گويد: «همراه رسول صلي الله عليه و آله از كوچه باغ هاي مدينه مي گذشتيم. به باغي رسيديم، عرض كردم: يا رسول الله چه باغ زيبايي! فرمود: چه زيباست! در بهشت زيباتر از اينها براي توست. تا به باغ ديگري رسيديم، گفتم: يا رسول الله چه باغ زيبايي است! فرمود چه زيباست! و زيباتر از

اين ها براي تو در بهشت است. تا چندين باغ امر همين گونه بود. وقتي راهمان خلوت شد، پيامبر مرا در آغوش گرفت و در حال گريه، ناله اي زد و فرمود: «پدرم به فداي تو باد اي شهيد تنها!».

عرض كردم: يا رسول الله چرا گريه مي كنيد؟ فرمود: از كينه هايي كه در دل گروهي از مردم است و بعد از من آن را ظاهر مي كنند؛ كينه هاي جنگ بدر

[ صفحه 45]

و خون خواهي هاي جنگ احد.

پرسيدم: آيا دينم سلامت خواهد ماند؟ فرمود: دينت در سلامت خواهد بود». [46] .

اين كينه ها همراه با حسادت بود. حسادت به علي عليه السلام به سبب محبوبيت او نزد رسول صلي الله عليه و آله [47] و فضايل بي حساب او، از سبقت در ايمان و اسلام گرفته تا همسري زهرا عليهاالسلام تا فتح خيبر، قرائت سوره ي برائت، جريان مباهله و احاديث منزلت، خلافه، وصيت، ثقلين و خلفاي اثني عشر و سد ابواب و... تا آيات «ولايت»، «تبليغ»، «تطهير»، «موده» و... تا سوره هاي «هل اتي»، «والعاديات» و... تا واقعه ي غدير (آن هم هفتاد روز قبل از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله) و جريان قلم و دوات.

بي دليل نبودن كه رسول صلي الله عليه و آله در سال آخر عمر خود براي دعوت مردم به اسلام علي عليه السلام را دوباره به يمن فرستاد، [48] آن هم پس از خالد بن وليد، [49] و آن هم براي ماه ها، تا اهل يمن كه از علي عليه السلام كينه اي و حسادتي نداشتند او را آن گونه كه هست ببينند. همين است كه بهترين ياران علي عليه السلام نيز از يمن بودند [50] و

گروهي از آنان بودند كه

[ صفحه 46]

بعدها به كوفه آمدند و پس از شهادت اميرالمومنين عليه السلام و خانه نشين شدن امام حسن عليه السلام به قم مهاجرت كردند. [51] .

[ صفحه 49]

را وارونه كند، به همين سبب بسياري از آنان كه ادعاي پيامبري كردند، هواداراني يافتند؛ مانند: «اسود عنسي» در يمن، «مسيلمه» در يمامه، «سجاح» در بني تميم، «طليحه» در بني اسد.

و سجاح زني است كه در قبيله بني تميم ادعاي نبوت كرد سپاه كثيري نيز فراهم كرد. در جنگ يمامه، مسلمانان نزديك بود كه از مسيلمه- كه سجاح را نيز به عقده خود درآورده و همدست خويش نموده بود- شكست بخورند. حتي گروهي از مسلمانان فرار كردند و سرانجام با بيش از هزار شهيد توانستند بر آنان غالب شوند.

وفود يا هيات هاي نمايندگي پس از فتح مكه راهي مدينه شدند [56] و پس از اسلام آوردن، به نمايندگي از قبيله ي خود، اسلام آنان را نيز اعلام مي كردند. پيامبر صلي الله عليه و آله از ميان خودشان يا افراد ديگري از اصحاب خود، كسي را به عنوان سرپرست آنان تعيين و ايشان را به منطقه ي خودشان اعزام مي كرد. بيشتر آناني كه به نام مسلمان در سال دهم در جزيره العرب زندگي مي كردند، پس از فتح مكه مسلمان شده بودند و اين در حالي بود كه اكثر قريب به اتفاق آنها در باديه ها زندگي مي كردند و بسياري از

[ صفحه 51]

آنان حتي يك بار نيز پيامبر صلي الله عليه و آله را نديده بودند. گاهي در مواردي اين هيات ها، درخواستهاي جاهلي، نظير باقي گذاردن بت ها تا مدتي يا اجازه ي شرب خمر يا ترك نماز و... را مطرح مي كردند.

گذشته از اين ها، مساله ي ترس يكي از دلائل عمده ي قبايل براي تسليم شدن بود، [57] . چون با سقوط قريش در سال هشتم هجري و پس از

آن، سقوط طائف، حاكميت شرك در جزيره به پايان رسيد و قبايل مختلف دريافتند كه توان مقابله با اسلام را ندارند. آنان بر اساس تصورات جاهلي خود كه معمولا براي دفاع از خويش با قبيله اي برزگتر هم پيمان مي شدند (حلف) تا هم خود را از گزند او حفظ كنند و هم يك پشتوانه و حامي قوي براي خود تدارك ببينند، معمولا وقتي نزد پيامبر صلي الله عليه و آله مي آمدند، از او مي خواستند تا نوشته اي بنويسد تا آن چه از زمين ها و مراتع و آب ها در دست آنان هست از نظر پيامبر صلي الله عليه و آله به مالكيت كامل شان درآيد. [58] .

واقعه ي تبوك نيز كه در سال نهم هجري اتفاق افتاد، نشان داد كه بسياري از آنان كه به اسم مسلمان هستند، ايمان واقعي ندارند؛ زيرا هر كدام سعي داشتند به بهانه اي از زير بار جنگ شانه خالي كنند و پيامبر صلي الله عليه و آله را در جمع آوري نيرو با مشكل مواجه سازند. [59] .

ابن هشام در سيره ي خود مي نويسد: وقتي خبر فوت رسول خدا صلي الله عليه و آله به مكه رسيد، بيشتر اهل مكه تصميم گرفتند از اسلام بازگشته و مرتد شوند، تا آن جا كه والي مكه از ترس فرار كرد و سهيل بن عمرو بر در كعبه ايستاد و با فرياد همه را گرد خود جمع آورد، آن گاه مردم را برحذر داشت و آنان را به ياد سخنان رسول صلي الله عليه و آله در همان جا انداخت كه فرموده بود: «در صورت مسلمان بودن به گنج هاي كسري و قيصر دست

[ صفحه 52]

مي يابيد و...» و بدين وسيله ايشان را از ارتداد بازداشت. [60] .

نمي دانستند، پس از فوتش حتي يك روز هم خدا را عبادت نمي كردند. [64] .

و باز هم از علي عليه السلام نقل است: «باند نفاق هم پيمان شدند و طوماري در خانه ي كعبه امضا كردند مبني بر اين كه اگر خداوند، محمد صلي الله عليه و آله را به قتل برساند!! يا بميرد، خلافت را از ما اهل بيت بگيرند» و علي عليه السلام آنان را نام مي برد و آن گاه مي گويد: «اين را رسول صلي الله عليه و آله به من خبر داده است» و سلمان و ابوذر و مقداد را هم به شهادت مي گيرد.

اين منافقان پنج نفرند و به اصحاب صحيفه معروفند همان صحيفه ي ملعونه اي كه علي عليه السلام دوست داشت با آن خدا را ملاقات كند تا با همان بر منافقان احتجاج كند. [65] امام صادق عليه السلام در مورد آن فرمود: (اذا كتب الكتاب قتل الحسين)؛ «هنگامي كه آن

[ صفحه 54]

نوشته (صحيفه ي ملعونه) نوشته شد حسين عليه السلام به شهادت رسيد». [66] و اينان با هفت نفر ديگر هماناني بودند كه در بازگشت از تبوك، نقشه ي قتل پيامبر صلي الله عليه و آله را ريختند، اما صاعقه اي زد و رسوا شدند.

اين باند در حديبيه گرچه فرياد مي كردند، اما كاري از پيش نبردند و در واقعه ي تبوك مي خواستند از زير جنگ شانه خالي كنند و در همان سال- سال نهم- و سال آخر تعدادشان آن قدر زياد شد [67] كه در واقعه ي تبوك، برخي از آنان كه همراه پيامبر صلي الله عليه و آله بودند، به ساختن مسجد ضرار پرداختند و بسياري نيز در مدينه ماندند. و پيامبر صلي الله عليه و

آله براي اين كه مبادا اينان در غياب او دست به توطئه اي بزنند، علي عليه السلام را در مدينه باقي گذاشت. ولي مي بينيم در روزهاي آخر حيات رسول صلي الله عليه و آله آن قدر قوي شدند كه در برابر خواسته و اصرار رسول صلي الله عليه و آله براي آوردن قلم و دوات مي ايستند و در برابر او فرياد برمي دارند: «دعوا الرجل فانه ليهجر، حسبنا كتاب الله». [68] و رسول صلي الله عليه و آله براي افشا كردن اين باند و نشان دادن بي كفايتي شان هيچ كم نگذاشت و حتي در آخرين لحظه مي خواست مدينه را از نفاق خالي كند و آن همه اصرار مي كرد كه: «انفذوا بعث اسامه لعن الله من تخلف عنه». [69] و حتي جواني هفده ساله را بر ايشان امير كرد؛ اما آنان

[ صفحه 55]

نرفتند و ماندند و لعنت خدا را براي هميشه بر خود خريدند.

در برابر اين همه اقدامات رسول صلي الله عليه و آله، ديگر اين خود مردمند كه بايد گامي بردارند و اقدامي كنند. (ليقوم الناس بالقسط)؛ به پا دارند نه اين كه به پا داشته شوند «ليقام».

[ صفحه 56]

اوضاع مسلط شوند، سپاه هم كه با آنها بود. اما جبرييل به رسول صلي الله عليه و آله خبر داد و رسول صلي الله عليه و آله با دلي مطمئن با «حذيفه» به طرف گردنه حركت كرد. آنگاه صاعقه اي زد و تمامي باند نفاق چهره هاشان نمايان شد و در حالي كه رسول صلي الله عليه و آله آنان را صدا مي كرد، پا به فرار نهادند، البته رسول صلي الله عليه و آله به حذيفه امر كرد آنان را تعقيب كند. تعداد اينان كه به «اصحاب عقبه» معروف شدند، دوازده نفر است؛ پنج نفر «اصحاب صحيفه»، پنج نفر «اصحاب شوري»، «عمروعاص» و «معاويه». [71] در نقلي ديگر تعدادشان چهارده [72] يا پانزده [73] نفر ذكر شده است.

[ صفحه 57]

الله عليه و آله و سلم كمان نمي كردند بتوان اين حق را ربود. و طبيعي جريان اين گونه مي شد كه پس از جعل احاديثي، سقيفه را هم در خود مسجد مدينه تشكيل مي دادند و آن گاه، ابوبكر به عنوان كسي كه امور را در دست مي گيرد تا خود پيامبر صلي الله عليه و آله برگردد، خلافت را به عهده مي گرفت. اما خبر دادن دو نفر از انصار و اين كه عده اي در سقيفه گرد آمده اند تا خليفه اي تعين كنند، باعث تغيير نقشه شد.

[ صفحه 59]

تذكرهاي گوناگون از سگ هاي حوأب [77] گرفته تا داستان علي عليه السلام [78] و... همه و همه در راستاي همين تذكرها و تأكيد بر اين حق مهم است، تا واقعه ي غدير كه هفتاد روز قبل از رحلت رسول خدا صلي الله عليه و آله به وقوع پيوست و جمعيتي عظيم در زير آفتاب نيمروز با علي عليه السلام بيعت كردند و دين به اكمال و اتمام رسيد و دين مرضي و خداپسند، دين همراه مقام ولايت شد. در آخرين روزها نيز رسول صلي الله عليه و آله در بستر بيماري فرمود: قلم و داتي بياوريد تا چيزي بنويسم كه پس از من شما را از گمراهي حفظ كند. آناني كه مي دانستند پيامبر صلي الله عليه و آله چه مي خواهد بنويسد، فرياد «دعوا الرجل فانه ليهجر، حسبنا كتاب الله» سر دادند.

ديگر اقدام رسول، تأكيد بر پيوستن به سپاه اسامه بود و اين كه اين سپاه از مدينه خارج شود، آن هم با اين تعبير كه «لعن الله من تخلف عنها» و تنها علي عليه السلام بايد در كنار رسول صلي الله عليه و آله بماند. آنان هم به بهانه ي اين كه ما نگران رسول صلي الله عليه و آله هستيم و چگونه مي توانيم از مدينه خارج شويم و خبر رسول صلي الله عليه و آله را از كاروانيان سر راه بگيريم، ماندند و لعنت خدا را بر خود خريدند. علاوه بر همه اينها، رسول خدا صلي الله عليه و آله براي بعد از خود نيز نشانه ها و علامت هايي باقي گذاشت. منافقان هر چند از نوشتن و كتابت او جلوگيري كنند، از نشانه ها و علامتهايش نمي توانند جلوگير باشند. اين

علامتها، انسانهاي گويا، فاطمه عليهاالسلام، ابوذر، عمار، و همراهي قرآن روشنگر است.

[ صفحه 61]

زهرا عليهاالسلام، براي دوره ي شيخين؛

ابوذر، براي زمان عثمان؛

عمار، در برابر معاويه؛

و همراهي قرآن تا امروز.

رسول بارها فرموده بود فاطمه عليهاالسلام پاره ي تن من است. هر كه او را به خشم آورد، مرا و خدا را به خشم آورده است.

و فاطمه عليهاالسلام بر شيخين خشمناك بود و در هر نماز آنان را نفرين مي كرد. پنهاني قبرش، گواه اين خشم است. [79] .

و رسول گفته بود آسمان بر راست گوتر از ابوذر سايه نيانداخته است. [80] .

و اين زبان و صادق و برنده، روياروي عثمان بود. [81] .

و رسول گفته بود كه عمار را، گروه ستمگر مي كشند. [82] .

و عمار در كنار علي عليه السلام بود و شمشيرش بر سينه ي معاويه. [83] (همين بود كه با شهادت عمار، سپاه شام متزلزل شد و معاويه به دست و پا افتاد و حيله ها كرد).

[ صفحه 62]

و رسول در جاجاي مختلف اعلام كرده بود كه جانشينان من دوازده نفرند، [84] و گفته بود من دو چيز را در ميان شما مي گذارم كه چراغ راه و مانع گمراهي شما هستند. اين دو از هم جدا نخواهند شد تا اين كه در حوض كوثر بر من وارد شوند. [85] .

و امروز جز شيعه كسي با اين گفته همراه نيست كه ديگران قرآن و عترت را از هم جدا كردند و بين قرآن و خليفه و وصي رسول، فاصله انداختند در حالي كه رسول به همراهي آن ها شهادت داده بود. همان گونه

كه با زبان گويايش از يوم الانذار... و با دست بلندش در غدير... و با تقاضاي قلم در واپسين لحضه هاي زندگي، و با فاطمه عليهاالسلام و ابوذر و عمار در دامن تاريخ، اين رهبري و ولايت و اين سرپرستي را گواهي داده و راه علي را به نور بسته بود.

به راستي كه رسول صلي الله عليه و آله هيچ كم نگذاشت و آن قدر بر اين حق تأكيد و سفارش مي كرد كه بيشتر از آن متصور نبود و اين حق تا آن جا پيش رفت كه «مزد رسالت»، بل «مكمل و متمم دين» قرار گرفت. و ديگر اين خود مردم اند كه بايد همتي كنند و گامي بردارند. [86] .

[ صفحه 63]

هم او به انصار گفت: اگر با اين افراد بيعت كرديد پس از چندي خواهيد ديد كه فرزندان شما در درب خانه هاي اين افراد به گدايي سرگرم اند و حتي از دادن آب نيز به آنان دريغ مي كنند. [88] چنان چه بعدها حسان بن ثابت به قريش در

[ صفحه 64]

مورد فشارها و آزارهاي آنان به انصار گفت: گناه ما اين است كه ما پدران و برادران شما را كشتيم. [89] .

2. آگاه بودن از قدرت و نفوذ باند نفاق و دسيسه ها و تحركات آنان در اواخر عمر پيامبر صلي الله عليه و آله براي كنار گذاشتن علي عليه السلام و به قدرت رسيدن خود، [90] تا آنجا كه شاهد بودند كه چگونه منافقان با دستورهاي پيامبر صلي الله عليه و آله براي پيوستن به سپاه اسامه و يا آوردن قلم و كاغذ، مخالفت مي كنند.

3. از رسول صلي الله عليه و آله شنيده بودند كه بعد از او به آنان صدماتي مي رسد و بايد بردبار و شكيبا باشند [91] و اين هشدار رسول صلي الله عليه و آله و سلم (در صورت صحت خبر) به جاي آن كه سبب هشياري آنان گشته و موجب موضع گيري صحيح و حمايتشان از علي عليه السلام بشود، باعث سوء استفاده ي سران آنان شد.

4. نبود امثال «سعد بن معاذ» در ميان آنان؛ همان بزرگ مردي كه اگر زنده بود چه بسا هرگز سقيفه اي پا نمي گرفت.

5. سران و اشراف انصار خود نيز منافق بودند و همين ها توده انصار را هم به دنبال خود مي كشاندند. حقيقت مطالب اين است كه نفاق مختص قريش و مهاجران نبوده بلكه

در ميان انصار هم رواج داشته است و سران انصار با علي عليه السلام دشمن بودند. و بسياري از كساني كه پيامبر صلي الله عليه و آله آنان را در لشگر اسامه قرار داده بود از رييس و مرئوس به نظر مي رسد كه منافق بوده و با علي عليه السلام دشمني داشته اند و به همين سبب پيامبر صلي الله عليه و آله مي خواسته آنان را روانه كند تا مدينه براي علي عليه السلام خالي بماند.

[ صفحه 65]

تعجب نكنيد كه بزرگان انصار منافق شده باشند. مگر همين ها نبودند كه در تقسيم غنايم حنين به رسول صلي الله عليه و آله اعتراض كردند؟! [92] آيا اعتراض به پيامبر صلي الله عليه و آله با ايمان واقعي جمع مي شود؟ به گفته امام باقر عليه السلام، انصار از همان روز، بي نور شدند. «فحط الله نور هم» [93] همين انصار و رييس آنان «سعد» اگر چه در سقيفه شكست خوردن اما باز هم با علي بيعت نكردند. رسول صلي الله عليه و آله از قبل درباره ي علي عليه السلام گفته بود: دوست نمي دارد تو را مگر مؤمن، و دشمن نمي دارد تو را مگر منافق. سعد مي توانست با كمك فاميل خود، علي عليه السلام را به حق خود برساند، چون علي عليه السلام مي گفت: اگر چهل ياور داشتم در خانه نمي نشستم. ولي سعد در عين آنكه با قريش دشمن بود، با علي عليه السلام نيز دشمن بود و حاضر نبود كه او به خلافت برسد، چون مي دانست كه با وجود علي عليه السلام جايي براي امثال او نيست.

علي عليه السلام مي فرمود: به جز اهل بيت براي من ياوري نبود و من نخواستم آنان را به كشتن

دهم. [94] از اين كلام چنين برمي آيد كه مهاجر و انصار همگي با علي عليه السلام بد بودند و اگر جنگي مي شد، اهل بيت او كشته مي شدند.

ابن ابي الحديد از كتاب سقيفه ي ابوبكر جوهري نقل مي كند: پس از قضيه ي سقيفه «سعد بن عباد» حكايتي را نقل نمود كه موجب خلافت علي عليه السلام بود. پسر او «قيس» گفت: تو از پيامبر اين سخن را درباره ي علي شنيدي و با اين حال در صدد گرفتن خلافت برآمدي و اصحاب تو مي گفتند از ما امير و از قريش اميري باشد؟!

به خدا سوگند پس از اين تا زنده ام با تو سخن نخواهم گفت. [95] .

[ صفحه 66]

اين عوامل باعث شد كه انصار بر مهاجران و قريش پيش دستي كرده و جلو بيافتند. اگر انصار به جاي جمع شدن در سقيفه، همراه سپاه اسامه خارج شده بودند و يا به دفن و تجهيز رسول صلي الله عليه و آله مي پرداختند، منافقان به اين زودي موفق به غصب خلافت نمي شدند و باز، اگر پس از شكست در سقيفه، به دعوت هاي علي عليه السلام و استغاثه هاي زهرا عليهاالسلام گوش مي دادند و به حمايت علي عليه السلام برمي خاستند، نه خود نابود مي شدند و نه اهل بيت از خلافت كنار گذاشته مي شدند. آنان به جاي بازگشت از اشتباه خويش، در مقام توجيه و در واقع براي قطع كردن رگ غيرت و احساسات مردم مي گفتند: اگر علي عليه السلام زودتر آمده بود، ما با او بيعت مي كرديم؛ اما، اكنون ديگر بيعت خود را نمي شكنيم! [96] غافل از اين كه اين توجيهي بيش نبود، گويا از ياد برده بودند كه پيشتر در غدير با علي عليه السلام بيعت

كرده بودند و پيش از آن هم در عقبه.

[ صفحه 67]

او را به بيرون جمعيت بردند. مردم به عزاداري و علي عليه السلام و اهل بيت نيز به دفن و تجهيز پيامبر صلي الله عليه و آله مشغول گرديدند. مثلث ابوبكر، عمر و ابوعبيده، با شتاب خود را به سقيفه رساندند و در راه قرارها را گذاشتند و اگر ابوعبيده، در زمان عمر به سبب طاعون نمرده بود بدون شك خلافت به عثمان نمي رسيد، و همين گونه است «سالم مولي حذيفه» اين دو نفر از اصحاب صحيفه بودند و عمر خود بارها از مرگ اين دو اظهار تأسف مي كرد.

[ صفحه 69]

آن خون دل خورده بود بر باد مي دهد و رگه هاي كهن تعصب جاهلي را از نو رنده مي كند. اين بود كه «ابن دأب عيسي بن زيد» گفت: «فرماهم بالمسكته!» يعني ابوبكر آخرين تيري را كه در تركش داشت عليه اين جمعيت به كار برد. [101] .

[ صفحه 71]

خزرج را داشت، در اين ميان تنها سعد بن عباده، رييس خزرجي ميان دست و پا له شد [104] و هر چه فرياد مي زد، كسي به دادش نمي رسيد. اولين كسي كه از قبيله اوس با ابوبكر بيعت كرد، «اسيد بن حضير» بود.

راي همين بود كه نيازهاي او را بر طرف ساختند و عمر حتي پس از مرگش، تمامي ديون او را پرداخت كرد. [105] .

كودتاي سقيفه به همين سرعت شكل گرفت و به همين دليل عمر هميشه مي گفت: «امر ابوبكر در سقيفه ناگهاني شكل گرفت و خدا ما را از شرش حفظ كرد!!».

[ صفحه 73]

قطعتم امركم بينكم لم تستأمرونا و صنعتم بنا ما صنعتم و لم تروا حقنا». [110] .

خدا قسم ديدم كه آن قبيله ي بدوي در دم، كمربندها را محكم كردند و دستارها بر گردن حمايل نموده و با چوب دستي به مردم حمله كردند و با آن محكم به مردم مي زدند و آنان را به زور وادار به بيعت مي كردند. [115] .

از اين رو بعدها براي جبران اولين اقدام بزرگ كوشيدند اينان را از ننگ اعرابي بودن (جاهليت و بدويت) استثنا كنند؛ عايشه به پاس خدماتي كه به پدرش

[ صفحه 78]

كردند، از قول پيامبر در فضيلت آنها روايتي ساخت كه آثار كذب بر خواننده ي آگاه پوشيده نيست. [116] .

با توجه به آنچه درباره ي بني اسلم نقل شد، و اين كه آنان در همان بحبوحه ي فوت رسول به مدينه مي آيند دور از ذهن نخواهد بود اگر بگويم ابوبكر از قبل با آنان تماس گرفته و با هم قرارها را گذاشته اند به ويژه اگر بپذيريم كه در هنگام فوت پيامبر، ابوبكر در خارج از مدينه به سر مي برده است.

علي عليه السلام در مقابل پرسيد، «آيا كسي از اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله در آنجا با تو بود كه شهادت بدهد؟» عمر برخاست و با اشاره به ابوبكر گفت: «خليفه ي رسول خدا راست مي گويد، من اين كلام را همان گونه كه ابوبكر گفت، از پيامبر شنيدم».

بعد از عمر، «ابوعبيده»، «سالم»- مولي ابي حذيفه- و «معاذ بن جبل» گفتند، ما

[ صفحه 79]

نيز همين كلام را از پيامبر شنيديم. [117] .

3. قرار دادن مردم در برابر اهل بيت، با جعل حديث، «انا معاشر الانبياء لا نورث درهما و لا دينارا»، كه تنها عمر و عايشه شهادت دادند و گفتند: ما از پيامبر شنيديم كه اين گونه مي فرمود. درباره ي همين شهادت دروغ بود كه زهرا عليهاالسلام فرمود: «هذا اول شهادة زور شهدا بها في الاسلام». اين نخستين شهادت باطل در اسلام است كه آن دو نفر شهادت دادند». [118] .

ابوبكر بر پايه ي همين حديث جعلي، فدك را از دست زهرا عليهاالسلام درآورد و به مردم مي گفت، «فدك از اموال عمومي است، چرا بايد در دست فاطمه باشد؟» و براي تحريك بيشتر مردم در جواب حضرت زهرا عليهاالسلام مي گفت: ما درآمد فدك را صرف سپاه اسلام براي جهاد با دشمنان مي نماييم «يقاتل بها المسلمون و يجاهدون الكفار». [119] .

مي بيني كه چگونه هم قدرت اقتصادي را از اهل بيت مي گيرند و مردم را در برابر آنها قرار مي دهند!.

4. خريدن مردم به وسيله ي پول، تا آن جا كه حتي بين مردم پول تقسيم مي كرد. ابن ابي الحديد نقل مي كند وقتي ابوبكر بر سر كار آمد پولي در ميان مهاجر و انصار تقسيم گرديد

و در اين ميان قدري را براي زني از انصار بردند، وقتي كه زن پرسيد اين پول براي چيست؟ گفتند، پولي است كه ابوبكر داده و سهمي نيز به تو رسيده است. زن گفت، آيا مي خواهيد در امر دين به من رشوه دهيد. به خدا

[ صفحه 80]

سوگند! هرگز چيزي از آن را نخواهم پذيرفت. [120] .

5. در لباس دلسوزي درآمدن و براي مردم دايه هاي مهربان تر از مادر شدن. وقتي به ابوبكر اعتراض مي شد كه با وجود علي عليه السلام چرا خلافت را عهده دار شدي؟ مي گفت، «از فتنه ترسيدم» [121] و ديگران نيز فرياد مي زدند اگر با ابوبكر بيعت نشود، فتنه ها ايجاد مي گردد.

كه رسول خدا صلي الله عليه و آله به شما فرمود: خدمت علي برويد و به ولايت او بر مؤمنان تسليم شويد و شما هم گفتيد: آيا دستور خدا و رسول است؟ و آن حضرت هم فرمود. آري. بريده ي اسلمي مي گفت: شما دروغ گوييد و به خدا قسم در شهري كه تو امير آن باشي سكونت نمي كنم. پس آن گاه به دستور عمر او را كتك زدند و بيرونش

[ صفحه 82]

انداختند. [126] .

«مالك بن نويره» را كه به ابوبكر اعتراض مي كرد كه: از منبر رسول خدا پايين بيا؛ زيرا آنجا جايگاه علي عليه السلام است؛ زدند و از مسجد بيرون انداختند [127] و همين جسارت سبب شد كه ابوبكر، «خالد بن وليد» را براي كشتن او مأمور كند. [128] .

«مقداد» را آن چنان زدند كه اگر علي عليه السلام به فريادش نرسيده بود و او را از زير مشت و لگدهاي آنان نجات نمي داد، جان باخته بود. [129] .

«حباب بن منذر» آن بزرگ صحابي و مجاهد بدري را با آن همه سابقه درخشان به جرم اين كه در سقيفه در برابر ابوبكر شمشير كشيده بود و خلافت او را قبول نكرده بود، در همان سقيفه لگدكوبش كردند و دهانش را پر از خاك نمودند. [130] .

ام ايمن (پرستار پيامبر صلي الله عليه و آله) را كه به آنان اعتراض مي كرد، به دستور عمر از مسجد بيرون انداختند. ام ايمن مي گفت. اي ابوبكر! چه زود حسد و نفاق خود را ظاهر كردي! [131] .

اين كه مي ترسم اصحاب رسول در ميان مردم پراكنده شود و باعث گمراهي مردم شوند. [132] .

[ صفحه 83]

علي عليه السلام را نيز دو بار تصميم به ترورش گرفتند؛ يكي در هنگام بيعت كه علي عليه السلام چندين بار تكرار كرد: اگر بيعت نكنم چه مي كنيد؟ و هر سه بار با قاطعيت گفتند: تو را مي كشيم. اين در حالي بود كه عمر و خالد و قنفذ، شمشيرها را برهنه كرده و منتظر اشاره اي بودند. [139] .

و ديگري، بعدها وقتي كه به اين نتيجه رسيدند كه شخصيت و نفوذ علي عليه السلام مانع از اقدامات آنان است از اين رو به خالد مأموريت دادند هنگام سلام آخر نماز ابوبكر، امام را ترور كند. اما ابوبكر در نماز دچار ترديد شد كه شايد خالد نتواند مأموريت را به درستي انجام دهد و علاوه بر رسوايي، مردم عليه آنان تحريك شوند، اين بود كه قبل از سلام نماز گفت: اي خالد! آن چه به تو فرمان داده ام،

[ صفحه 85]

اجرا نكن.

علي عليه السلام پس از نماز، خالد را در دستان و بازوهاي پر قدرت خود آن چنان فشرد، كه از درد فرياد مي كشيد و با خواهش و وساطت مردم و عموي بزرگوارش او را رها كرد. [140] .

به هر حال بايد علي عليه السلام را از سر راه كنار زد و او را كشت. و تنها زهرا عليهاالسلام مي توانست او را حفظ كند و كرد. همين است كه زهرا عليهاالسلام «فديه» علي عليه السلام است. زهرا عليهاالسلام رفت تا علي عليه السلام بماند.

اين را هم اضافه كنم كه اگر علي عليه السلام بعدها و پس از شهادت زهرا عليهاالسلام توانست از سياست ترور جان سالم به در برد و به دست جن ها كشته نشود!! به علت

سياست تقيه ي شديدي بود كه بر اساس وصيت رسول صلي الله عليه و آله، [141] در مقابل خلفا در پيش گرفته بود تا آنجا كه در راستاي همان سياست، وانمود به گوشه گيري و اعراض از خلافت مي كرد و به عبادت و خواندن قرآن روي آورد، به آباد كردن زمين و كاشتن نخل پرداخت. حتي بر فرزندانش نام خلفا را نهاد و در برابر اجبار آنان، دخترش را به عقد آنان درآورد. [142] و نيز به مصاحبت و نصيحت [143] و ياري آنان در مشكلات و

[ صفحه 86]

مسايل قضايي، جنگي و بزنگاه ها، مي پرداخت. آن هم بعد از آن كه به آنان اطمينان داده بود كه به علت سفارش رسول، با آنان درگير نخواهد شد. [144] .

ابن ابي الحديد نيز از زنده ماندن علي عليه السلام و ترور نشدن او، ابراز شگفتي مي كند و از استاد خود (ابوجعفر نقيب) مي پرسد كه: چگونه علي عليه السلام در مدتي طولاني (25 سال) توانسته است از كشته شدن و ترور، جان سالم به در ببرد؟ استاد مي گويد: اگر نبود كه او بيني خود را بر خاك ماليده، و صورت خود را بر خاك نهاد، كشته مي گرديد. اما او، خود را از حضور بازداشت و به عبادت و نماز و قرآن روي آورد و از روش گذشته خود (در زمان رسول) دست برداشته و شمشيري را به كناري نهاده و به فراموشي سپرد،... او خود را سياح در زمين و راهب در كوه ها نشان داد و حتي خلفا را اطاعت مي كرد... آنان نيز از او دست برداشته و در مورد او سكوت كردند... و انگيزه اي براي كشتن نداشتند

و اگر غير از اين بود، كشته مي شد. [145] .

مالك بن نويره كه از اصحاب رسول خدا صلي الله عليه و آله و از طرف آن حضرت مأمور

[ صفحه 87]

جمع آوري زكات بود، از آنجا كه سران سقيفه را غاصب مي دانست [146] و زكات را به آنان نداد ناجوانمردانه گردن زدند. [147] .

پيش از آن نيز به سبب اعتراض به ابوبكر در مورد غصب خلافت، به وسيله ي قنفذ كتك خورده و از مسجد بيرون انداخته شده بود. همين اعتراض باعث شد ابوبكر كينه ي او را به دل بگيرد و خالد بن وليد- فرمانده ي مشركان ديروز- را براي قتل او اعزام كند. او هم در برخورد با قبيله ي مالك، با وجود اعتراضي كه به او شد، باز هم به پيش تاخت و با اين كه قبيله ي مالك شهادت دادند، اذان گفتند، نماز خواندند، اما خالد دست از بهانه جويي برنداشت تا با حيله، مالك را فريب داد و هر چه مالك و ديگر اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله كه همراه خالد آمده بودند، اصرار كردند تا مالك را نزد ابوبكر بفرست، خالد نپذيرفت [148] و سرانجام براي رسيدن به همسر

[ صفحه 88]

زيباي مالك، همان شب او را به همراه چند تن ديگر گردن زد. و به همسر او تجاوز كرد. [149] اين خالد همان كسي است كه ابوبكر او را (سيف الله)مي نامد [150] و اهل سنت او را جزو «عشره ي مبشره» مي دانند!! ابوبكر در مورد اين عمل خالد مي گفت: «اجتهد و اخطا» [151] در اجتهاد خود خطا كرده! و مي گفت كه خالد شمشيري است

كه خدا برافراشته و او فرونخواهد نشاند. [152] خالد تا پايان خلافت ابوبكر به سمت فرمانده ي سپاه اسلام باقي ماند و در خلافت عمر، به عنوان معاون (ابوعبيده) در شام فعاليت مي كرد و وقتي كه مرد، عمر دستور داد زنان قبيله اش (بني مخزوم) را آورده تا براي خالد گريه كنند. يك بار نيز گفته بود كه اگر خالد بن وليد زنده بود او را بر جاي خود مي نهادم. [153] .

فجائه «اياس بن عبدالله»، صحابي رسول خدا صلي الله عليه و آله را با برچسب ارتداد در حالي كه دست و پايش را بسته بودند به درون آتش انداخته و زنده زنده سوزاندند. [154] .

بيچاره فجائه هر چه فرياد مي زد: «انا مسلم»، كسي نبود به فرياد او برسد.

ابوبكر در لحظه هاي پاياني عمرش از چندين عمل خود بيش از بقيه اظهار

[ صفحه 89]

پشيماني مي كرد كه يكي همين كشتن فجائه بود. او مي گفت:

«و وددت اني لم أحرق الفجائة». [155] ؛ «اي كاش! فجائه را در آتش نمي سوزاندم».

كشتار دسته جمعي بسياري از قبايل مخالف به بهانه ي نپرداختن زكات يا برچسب ارتداد و قرار دادن آنان در رديف مسيلمه ها و طليحه ها. با وجود اين كه در كتاب هاي تاريخي سعي شده تا از آن چه نشان دهنده ي عدم ارتداد آنان است، ذكري به ميان نيايد، با اين حال شواهد زيادي در دست است كه به يقين اثبات مي كند آنان نه مرتد بودند و نه حتي منكر اصل زكات بلكه به علت به رسميت نشناختن خليفه، تنها از پرداختن زكات به شخص ابوبكر خودداري مي ورزيدند. چنانچه برخي از تاريخ نگاران و پژوهش گران نيز به

اين حقيقت تصريح كرده اند.

ابن كثير مي گويد: قبايل مختلف عرب گروه گروه وارد مدينه مي شدند و به نماز اقرار مي كردند ولي از پرداختن زكات امتناع مي ورزيدند عده اي نيز از پرداختن زكات به شخص ابوبكر امتناع داشتند. بعضي از همان قبايل مي گفتند:

اطعنا رسول الله اذ كان بيننا

فوا عجبا ما بال ملك ابي بكر [156] .

و نيز مي گويد:

ايورثنا بكرا اذا مات بعده

و تلك لعمر الله قاصمة الظهر [157] .

يعقوبي نيز مي گويد: گروهي از عرب مدعي پيامبري شدند، و گروهي مرتد

[ صفحه 90]

شدند و تاج ها بر سر نهادند، مردمي هم از دادن زكات به ابوبكر امتناع ورزيدند. [158] (نه اين كه مرتد شده باشند).

ابن حزم در مسأله احكام مرتدان، تصريح مي كند كه اين ها مسلمان بودند و هرگز از اسلام خارج نشدند و تنها از پرداخت زكات به ابوبكر امتناع داشتند و به همين دليل كشته شدند. او مي افزايد كه حنفي ها و شافعي ها همه متفقند كه اينها حكم مرتد را ندارند و نبايد آن ها را مرتد ناميد. آن ها همه مخالف اين عمل ابوبكر هستند. [159] .

نوبختي و سعد بن عبدالله اشعري نيز تصريح مي كند كه: گروهي تنها از دادن زكات به ابوبكر ابا داشتند و مي گفتند آن را به ابوبكر نمي پردازيم و بين فقرا و نيازمندان خود تقسيم مي كنيم، تا جانشين راستين پيامبر بر ما معلوم شود. [160] .

طبري نيز از ابومخنف نقل مي كند كه دو قبيله ي اسد و فزاره مي گفتند: به خدا قسم! هرگز با ابوفصيل (ابوبكر) بيعت نخواهيم كرد. [161] .

[ صفحه 91]

عباس محمود عقاد؛ نويسنده ي

مشهور مصري در اين مورد مي گويد. نزديك ترين قبايل به مدينه و مهد اسلام نسبت به پيامبر صلي الله عليه و آله اظهار اخلاص و ارادت مي نمودند ولي در برابر كسي كه پس از وي زمام حكومت را به دست گرفت نافرماني مي كردند و مي گفتند از رسول خدا پيروي مي كنيم ولي ما را با ابوبكر چه كار؟! عده ي ديگري از آنان به اصل زكات مؤمن و معتقد بودند ولي به كساني كه بايد زكات را بپردازند، ايمان و اعتقادي نداشتند. [162] .

محمد حسين هيكل ديگر نويسنده ي مصري مي گويد: عده ي زيادي از صحابه و از جمله عمر با اين اقدام ابوبكر مخالف بودند و مي گفتند. نبايد با مردمي كه به خدا و پيامبر ايمان دارند جنگيد. [163] (و همين نشانگر اين است كه اين افراد در نظر اكثريت آنان، مرتد شناخته نمي شدند).

دكتر حسن ابراهيم حسن و دكتر سهيل زكار نيز اين قبايل را مرتد به معناي بازگشت از اسلام نمي دانند بلكه مي گويند آنان بر اين توهم بودند كه پرداخت زكات تنها به پيامبر واجب بوده [164] و يا اعتقادي به يك حكومت مركزي نداشتند، [165] و در نظر مردم مدينه (!) اين توهم و اعتقاد، ارتداد (!) به حساب مي آمد.

شيخ محمد حسن آل ياسين نيز در يك بررسي عالمانه، تمامي نقل هايي را كه در تاريخ طبري در مورد ارتداد در دوره ابوبكر آمده، به نقد مي كشد و آن ها را از جهت سند و دلالت مخدوش و مردود مي داند. [166] او مي گويد: هيچ نص صريحي كه دلالت

[ صفحه 92]

بر انكار تشريع زكات از طرف متهمان كند، در دست نيست هم چنان

كه هيچ دليل شرعي نيز وجود ندارد كه دلالت بر ارتداد مانع الزكاة نمايد. [167] .

او همچنين در پايان تحقيق خود و به عنوان نتيحه گيري تصريح مي كند كه در پس اين كشتارها، حقيقتي ديگر نهفته است. حقيقت اين است كه برچسب ارتداد تنها وسيله اي بود كه خليفه با توسل به آن مي توانست هم سركوبي مخالفان را توجيه شرعي كرده و هم خود را بر حق جلوه دهد. [168] .

شيخ عبدالرزاق نيز با صراحت مي گويد. هيچ ترديدي نيست در اين كه بيشتر آن چه كه در دوره ي ابوبكر به نام چنگ با مرتدان ناميده شده، تنها جنبه ي سياسي داشته است و هيچ ربطي به دين ندارد. آنان فقط به شخص ابوبكر معترض بودند و مانند ديگر مسلمانان زيربار حكومت او نمي رفتند. او برچسب ارتداد به آنان را از نقاط سياه و جنايت هاي تاريخ مي داند. [169] .

علامه ي عسكري نيز در تحقيقي مستند در معنا و حكم ارتداد و تفاوت معناي آن از ديدگاه پيامبر صلي الله عليه و آله با ابوبكر در يك نتيجه گيري مي گويد: و از آن چه گفتيم معلوم مي شود آن كساني كه تحت عنوان مرتد در زمان ابوبكر خوانده مي شدند، مرتد از اسلام نبودند بلكه مخالف بيعت با ابوبكر بودند و از پرداختن زكات به او امتناع داشتند. [170] .

[ صفحه 93]

نويسنده ي تاريخ الردة، در مورد مالك بن نويره و قيس بن عاصم و اقرع بن حابس تصيح مي كند كه ايشان زكات را جمع آوري و بين قوم خود تقسيم كردند. [171] .

اين عمل قيس آن چنان جنايت بزرگي به حساب آمد كه در مثال گفته اند

جنايت كارتر از قيس بن عاصم. [172] .

و از همه اين ها صريح تر گفته ابن اعثم [173] و واقدي است. آنان در نقل ارتداد اهالي «حضر موت» و قبايل «كنده» در چند جا تصريح مي كنند كه برخي از همين قبايل خلافت را حق اهل بيت مي دانستند.

«حارثه بن سراقه» يكي از بزرگان كنده به «زياد بن لبيد» كه براي جمع آوري صدقات آمده بود، گفت. ما هنگامي كه رسول خدا صلي الله عليه و آله در قيد حيات بود او را متابعت مي كرديم. اكنون نيز اگر كسي از اهل بيت او بر سر كار آيد، باز او را متابعت خواهيم كرد. اما ابوبكر نه بر ما عهدي دارد و نه اطاعت او بر ما واجب است. سپس در ضمن اشعاري گفت: پيامبر خدا را چندان كه در ميان ما بود اطاعت كرديم. پس شگفتا از كسي كه ابوبكر را اطاعت كند. [174] .

«اشعث بن قيس» خطاب به اهل كنده گفت: من اطمينان دارم كه عرب با بودن

[ صفحه 94]

بني هاشم، هرگز راضي به اطاعت از بني تميم بن مره (قبيله ي ابوبكر) نمي شود. [175] .

«حارث بن معاويه» يكي از بزرگان بني تميم به «زياد بن زبيد» كه براي جمع آوري صدقات آمده بود گفت. تو ما را به اطاعت كسي مي خواني كه از ما و شما نسبت به او هيچ عهد و پيماني گرفته نشده است. زياد گفت. راست مي گويي، اما ما او را براي خود انتخاب كرده ايم. حارث گفت: به من بگو چرا خلافت را از اهل بيت پيامبر دور كرديد؟ در حالي كه به گفته ي قرآن، آنان به اين امر از ديگران سزاوارتر بودند.

زياد گفت:

مهاجر و انصار نسبت به امور خود از تو آگاه ترند. حارث گفت: نه به خدا قسم! اين گونه نيست بلكه شما از روي حسادت نسبت به اهل بيت از ايشان عدول كرديد و من هرگز نمي پذيرم كه رسول خدا صلي الله عليه و آله از دار دنيا برود و كسي را به عنوان جانشين خود منصوب نكند. اي زياد! برخيز و از اين جا دور شو كه تو ما را به غير رضاي حق مي خواني.

در اين هنگام «عرفجة بن عبدالله الذهلي» گفت: به خدا قسم! حارث راست مي گويد. اين مرد (زياد) را از ميان خود برانيد كه رفيق او ابوبكر به هيچ وجه اهليت خلافت را ندارد و مهاجر و انصار نيز بيناتر از خود پيامبر بر امت خودش نيستند. (اين جمله نيز هم چون جملات قبلي مي تواند اشاره به تعيين شخصي خاص هم چون علي عليه السلام از جانب پيامبر داشته باشد).

آن گاه زياد را در حالي كه تصميم به قتل او داشتند از آن جا بيرون راندند، و زياد

[ صفحه 95]

بر هيچ قبيله اي از قبايل كنده نگذشت مگر آن كه آنان را به اطاعت از ابوبكر مي خواند ولي ايشان او را با جواب هايي كه خوش نداشت از خود مي راندند. تا بالاخره به مدينه رسيد و ابوبكر را در جريان آن چه پيش آمده بود، گذاشت.

ابوبكر به شدت ناراحت شد و زياد را با سپاهي چهار هزار نفري به سوي آنان فرستاد. [176] .

زياد با سپاه خود قبايل بني هند، بني عاقل، بني حجر، بني حمير را قتل عام كرد. [177] سپس به ديگر قبايل كنده رو آورد و پس از

درگيري هاي زياد و ريختن خون هاي فراوان و آمدن سپاه «عكرمة بن ابي جهل» به كمك او، توانست قبايل كنده را در سرزمين حضرموت سركوب كند. [178] .

از اين ها كه بگذريم از ديگر قبايلي كه مردانشان قتل عام شدند و اموالشان به غارت رفت و كودكان و نواميس شان به اسارت درآمدند، يكي اهل «يمامه» است كه وقتي خلافت ابوبكر را شنيد، آن را انكار كردند و از بردن زكات به مدينه امتناع

[ صفحه 96]

ورزيدند. ابوبكر نيز سپاهي را به طرف آنان فرستاد و به بهانه ي ارتداد، همه را از دم تيغ گذراند. [179] شاعر در مخالفت اهل يمامه با ابوبكر به اين حقيقت كه آنان تنها شخص ابوبكر را به رسميت نمي شناختند، تصريح مي كند:

اطعنا رسول الله ما كان بيننا

فيا عجبا ما كان ملك ابي بكر

انؤتي ابابكر اذا قام بعده

فتلك لعمر الله قاصمة الظهر [180] .

قبيله ي «بني سليم» نيز از اين اتهام و قتل و غارت ها در امان نماند و خالد به دستور ابوبكر، مردان آنان را زنده زنده در آتش سوزاند تا آن جا كه حتي عمر را به اعتراض عليه ابوبكر واداشت و ابوبكر هم در جواب مي گفت خالد شمشير خداست!!. [181] .

اهل دباء- منطقه اي بين عمان و بحرين- نيز به وسيله ي «عكرمة بن ابي جهل» و به فرمان ابوبكر به خاك و خون كشيده شد و اموالشان به غارت رفت و زندان و كودكان شان به اسيري برده شدند. تعدادي از اسرا با اعتراض و وساطت عمر از مرگ رهيدند ولي هم چنان در زندان به سر مي بردند تا سرانجام در خلافت عمر

آزاد شدند. [182] .

از قبايل و گروه هايي ديگر نيز به عنوان مرتد نام برده شده است. طبري در تاريخ خود [183] فهرستي مفصل از قبايلي كه پس از رحلت پيامبر مرتد شدند ارايه مي دهد.

[ صفحه 97]

قبايل طي، اسد، غطفان، هوازن، بني سليم و بني عامر و اهالي يمامه، نجد، بحرين، عمان، تهمامه، يمن، حضرموت و بني تميم. با توجه به آن چه ذكر شد و اين نكته كه طبري بيشتر اين اخبار از «سيف بن عمر» [184] دروغ پرداز بزرگ تاريخ نقل مي كند و مصدر مهم و اساسي در نزد او، دروغ هاي سيف بوده است [185] و نيز به دليل روشن نبودن معنا و حدود ارتداد در كتاب هاي تاريخي و توضيح ندادن علت ارتداد بسياري از آنها، در بيشتر اين ارتدادها (اگر نگوييم همه) [186] جاي شك و ترديد، بلكه انكار [187] است.

ولايت و حمايت از اين جايگاه رفيع است. كه دين بي ولايت، دين ناقص است و شير بي يال و دم و اشكم، و از دل آن عثمان ها و شاه حسن ها و سادات ها و صدام ها مي دويد.

[ صفحه 100]

تبارك و تعالي يغضب لغضب فاطمة و يرضي لرضاها»، «فاختار فاطمة علي نساء العالمين»، «هي نور عيني و ثمرة فؤادي»، «فمن عرف فاطمة حق معرفتها فقد ادرك ليلة القدر»، «خلقها الله من نوره قبل ان يخلق آدم»، «من صلي عليك يا فاطمة غفر الله له والحقه حيث كنت من الجنة»، «يا خديجة هذا جبرئيل يخبرني انها انثي و انها النسلة الطاهرة الميمونة و ان الله تبارك و تعالي سيجعل نسلي منها و سيجعل من نسلها ائمة و يجعلهم خلفاء في ارضه بعد انقضاء وحيه»، «انا و فاطمة و علي والحسن والحسين في مكان واحد يوم القيامة»، «ان رسول الله صلي الله عليه و آله كان جالسا ذات يوم و عنده علي و فاطمة والحسن والحسين فقال: اللهم انك تعلم ان هؤلاء اهل بيتي و اكرم الناس علي فاحبب من احبهم، و ابغض من ابغضهم، و وال من والاهم و عاد من عاداهم و اعن من اعناهم و اجعلهم مطهرين من كل دنس، معصومين من كل ذنب، و ايدهم بروح القدس منك»، «اللهم انها مني و انا منها»، «فاطمة ام ابيها»، «كان رسول الله لا ينام حتي يضع وجهه الكريم بين ثديي فاطمة»، «كان النبي لا ينام حتي يقبل عرض و جنة فاطمة او بين ثدييها»، «فان تزويجها نزل من السماء»، «انا اشم منها رائحة الجنة»، «فاذا اشتقت الي الجنة شممت رائحة فاطمة»، «ان فاطمة خلقت حورية في صورة انسية»، «لولاك يا علي لما كان لفاطمة كفو علي وجه الارض» و... [194] .

[ صفحه 102]

به راستي رسول صلي الله عليه و آله چه مقصودي دارد كه دست زهرا عليهاالسلام را گرفته به مردم اين

گونه معرفي اش مي كند.

هر كه او را مي شناسد كه مي شناسد و هر كه نمي شناسد بداند او فاطمه دختر من است و پاره ي تن من و قلب من است، هر كس او را بيازارد مرا آزرده و هر كه مرا بيازارد خدا را آزرده است. «خرج رسول الله و قد اخذ بيد فاطمة و قال: من عرف هذه فقد عرفها و من لم يعرفها فهي فاطمة بنت محمد و هي بضعة مني، و هي قلبي الذي بين جنبي، فمن آذاها فقد آذاني و من

[ صفحه 103]

آذاني فقد آذي الله». [195] .

چقدر پر معناست كه رسول خدا صلي الله عليه و آله پس از نزول آيه ي تطهير تا آخرين روزهاي حياتش صبح ها براي اقامه ي نماز صبح بر در خانه ي زهرا عليهاالسلام بايستد و اين آيه را با صداي بلند بخواند. (نه نفر از صحابه اين جريان را نقل كرده اند. يك راوي مي گويد: من شش ماه در مدينه بودم و اين جريان را هر روز مشاهده كردم. راوي ديگري مي گويد: من نه ماه هر روز ناظر اين صحنه بودم). [196] .

و پرمعناتر احترام و اكرام شگفت آور رسول صلي الله عليه و آله است به زهرا عليهاالسلام، تا آن حد كه در برابر او مي ايستد و دست و سينه ي او را مي بوسد و آنگاه مي گويد: «من از زهرا بوي بهشت استشمام مي كنم، پدرش فدايش باد». تا آن جا كه آخرين خانه اي كه براي سفر و جنگ از آن خارج مي شود و نيز نخستين خانه اي كه پس از مراجعت داخل مي شود، خانه ي زهرا عليهاالسلام است. تعابيري مثل: محبت زهرا عليهاالسلام باعث جدايي از آتش

است. زهرا عليهاالسلام ملاك حق و باطل و ميزان سلم و حرب است؛ اگر زهرا عليهاالسلام نبود براي علي عليه السلام مانندي نبود؛ زهرا عليهاالسلام از نور عظمت خدا آفريده شده است؛ نخستين كسي كه در بهشت بر پيامبر وارد مي شود زهرا عليهاالسلام است زهرا عليهاالسلام سواره بر محشر مي آيد. وجوب اقتدا به او براي هدايت [197] فاطمه عليهاالسلام برگزيده ي خداست. من از زهرا عليهاالسلام هستم و او از من است؛ خشنودي فاطمه خشنودي من، و خشم او

[ صفحه 104]

خشم من است، هر كه او را بيازارد مرا آزرده و هر كه مرا بيازارد خدا را آزرده است. به راستي اين همه ستايش چرا؟ چرا رسول اين همه اسرار دارد كه از دختر كوچكش ستايش كند؟ و در برابر مردم او را بستايد و همه را از محبت استثنايي اش به وي آگاه كند؟

اين گونه تعابير و ستايش ها عادي و معمولي نيست. اين گونه رفتار بيش از محبت و نوازش دختري از جانب پدر مهربانش معني دارد. اين كه پدري دست دخترش را ببوسد آن هم دست دختر كوچكش را، چنين رفتاري در چنان محيطي، چشم هاي كم سوي بزرگان و سياست مداران و توده ي مردم مسلمان پيرامون پيامبر را به عظمت شگفت پيامبر مي گشايد. گويي پيامبر نه تنها به نشانه ي محبت پدري بلكه هم چون يك وظيفه ي خطير از فاطمه تجليل مي كند و اين گونه از او سخن مي گويد تا هم او را بشناساند و اوج عروج يك زن را بنماياند و هم براي مردم، نشانه ي هدايت و حجتي بگذارد و هم براي علي عليه السلام، پشتوانه و ياوري بسازد.

همين است

كه تا علي عليه السلام- فاتح خيبر و احزاب- خبر شهادت زهرا عليهاالسلام را مي شنود، از پا مي افتد و تا آبي به صورتش نمي زنند به خود نمي آيد [198] و همين است كه بعد از شهادت زهرا عليهاالسلام مي گويد: «هذا الركن الثاني الذي قال رسول الله» در حالي كه ركن و تكيه گاه اول او خود رسول صلي الله عليه و آله بود. [199] .

به هر حال زهرايي كه تنها وجودش نشانه است، به همين مقدار قناعت نمي كند و دل خوش نمي دارد كه اقدام ها مي كند و گام ها برمي دارد و نكته ي مهم اين كه اگر دشمن علي عليه السلام ده گام بردارد، او براي اتمام حجت يازده گام برمي دارد و اگر يازده

[ صفحه 105]

گام بردارد، او براي دفاع دوازده گام برمي دارد؛ هميشه چند گام جلوتر از دشمن است. به راستي كه زهرا عليهاالسلام «اسوه» است و به راستي كه ما از زهرا عليهاالسلام هيچ نياموختيم. من در جواب آن بي خبري كه گفته بود فلان زن بيشتر از زهرا عليهاالسلام براي من الگوست، گفته بودم فلاني را خوب شناخته ولي زهرا عليهاالسلام را هيچ و به راستي هيچ نشناخته و به ابعاد عظيم حركت و عمق لطافت زهرا عليهاالسلام هيچ پي نبرده است.

رمز عشق تو به ارباب هوس نتوان گفت

سخن از تاب و تب شعله به خس نتوان گفت [200] .

زهرا عليهاالسلام فديه ي علي عليه السلام است. او رفت تا علي عليه السلام بماند، آن هم چقدر آگاهانه و بيدار. درد زهرا عليهاالسلام درد خودش و زخم هايش نيست. درد محروميت همه انسان ها از وجود علي عليه السلام و فقدان ولي الله است. عمق

اين معاني را هنوز زود است كه آن بي خبرها بفهمند. بي دليل نيست كه معرفت زهرا عليهاالسلام هم چون شب قدر ناشناخته و مجهول است.

[ صفحه 106]

تنها چهار نفر بر سر قرار مي آمدند.

اگر مي بيني كه به جاي علي عليه السلام زهرا عليهاالسلام درها را مي كوبد و به ياري علي عليه السلام مي خواند، گذشته از پيمان عقبه به خاطر اين است كه علي عليه السلام كينه هاي بدر و احد و احزاب و... را به دل دارند، ولي از او كينه اي به دل ندارند. اگر علي عليه السلام، او را سوار بر استر مي نمود- با اين كه خانه ها به يكديگر نزديك بوده و مدينه هم وسعتي نداشته- شايد به سبب كسالت و رنجوري او از مصيبت هايي بود كه بر او وارد آمده است، به گونه اي كه ناگزير بايد سواره برود.

و اما اين كه چرا حسنين عليهماالسلام را به همراه خود مي برد، نه به اين خاطر كه ترحم آنان را برانگيزد، بلكه به خاطر زمينه هايي است كه رسول صلي الله عليه و آله بيدار و آگاه از پيش براي آن دو فراهم كرده است. تا شايد با حضور اين و يادآوري آن زمينه ها، احتمال برخاستن اينان از خواب غفلت بيشتر مي شود. زيرا همه مي دانستند كه اين دو در آيات مباهله و تطهير و آيه ي (يطعمون الطعام علي حبه مسكينا و يتيما و اسيرا) داخلند. رسول صلي الله عليه و آله گذشته از احاديث «ثقلين» و «سفينه» و «خلفاء اثني عشر» و... در مورد اين دو مكرر مي فرمود. «هذا ابناي و ابنا ابنتي اللهم اني احبهما و احب من يحبهما»، «الحسن و الحسين امامان قاما او قعدا»، «الحسن و الحسين سيد شباب اهل الجنه»، انا سلم لمن سالمتم و حرب لمن حاربتم» و «احب اهل بيتي الي الحسن و الحسين». و شهادت آنان را در حالي كه

خردسال بودند، پذيرفت، و نيز در بيعت رضوان (شجره) با آن كه هنوز خردسال بودند با آنان بيعت كرد و در هنگام نماز آن قدر در سجده مي ماند تا آنان خود از شانه هاي رسول صلي الله عليه و آله كنار مي رفتند و هنوز هم مي توان جاي بوسه هاي رسول صلي الله عليه و آله را كه بر گونه هاي آن دو نقش بسته، ديد و گرمي آن را

[ صفحه 110]

حس كرد. [205] .

به هر حال اين ها و جز اين ها سبب مي شد كه زهرا عليهاالسلام دست حسن عليه السلام و حسين عليه السلام را بگيرد و به همراه خود ببرد. اما گويا آنان، آن چنان خود را به خواب زده و بلكه مرده اند كه مسيح كه هيچ، حتي دم خدايي فاطمه عليهاالسلام هم نمي توانست آنان را زنده كند. (ختم الله علي قلوبهم و علي سمعهم و علي ابصارهم غشاوه).

[ صفحه 111]

عليه و آله بيعت نموديد بيعت تان چنين بود كه هم چنان كه هر ناراحتي را از خود و فرزندان تان بازمي داريد، از او و فرزندان او نيز بازداريد. اكنون به عهدي كه با رسول خدا صلي الله عليه وآله بستيد، وفا كنيد». [208] .

[ صفحه 112]

ولي هيچ كس جوابي به او نداد و ياريش نكرد و برخي بهانه مي آوردند كه با ابوبكر بيعت كرده اند و اگر علي عليه السلام زودتر آمده بود با او بيعت مي كردند!! گويا فراموش كرده بودند كه هفتاد روز قبل در غدير با علي عليه السلام بيعت كرده بودند، ولي با اين حال علي عليه السلام به آنان مي گفت: آيا من مي توانستم پيكر رسول خدا صلي الله عليه و آله را در منزلش رها كرده و با مردم بر سر حكومت نزاع كنم؟ زهرا عليهاالسلام هم مي فرمود: علي عليه السلام آن چه شايسته بود، انجام داد و آنان نيز كارهايي كردند كه تنها خدا از آنان حساب خواهد كشيد. [209] .

[ صفحه 113]

رسول صلي الله عليه و آله هم پس از انجام اعمال آخرين حج، بر سر چند راهي [212] به كاروان ها دستور مي دهد كه همه بايستند تا كساني كه نرسيده اند برسند و عده اي را مي فرستد تا آنان كه جلوتر رفته اند، برگردند. جمعيت عظيمي از حجاج را- كه در ميان آنان پيرمردان، پيرزنان و كودكان زيادي نيز يافت مي شد- مدت ها زير آفتاب سوزان نگاه مي دارد. [213] همه درمي يابند كه حادثه اي مهم به وقوع خواهد پيوست. سرانجام منادي رسول صلي الله عليه و آله ندا سر مي دهد: الصلاه جامعه و رسول صلي الله عليه و آله، نماز ظهر را به جماعت خواند، آن گاه در زير تابش آفتاب و گرماي طاقت فرسا، از جهاز شترها بلندايي درست كرد و بر فراز آن ايستاد و پس از ايراد خطبه اي رسا، [214] در حالي كه دست علي عليه السلام را گرفته بود ولايت او را ابلاغ كرد و فرمود:

«من كنت مولاه فهذا علي مولاه اللهم و آل من والاه و عاد من عاداه»، [215] آن هم بعد از

[ صفحه 117]

اين كه از مردم اقرار گرفت كه: «الست اولي بكم من انفسكم»؟ و مردم نيز در جواب گفته بودند: «بلي» و بعد از همين واقعه بود كه آيه ي «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام دينا» نازل شد. [216] .

[ صفحه 118]

غدير روز حيات اسلام و ادامه ي رسالت است. روز عصمت و حجيت خلافت عترت است. روز راندن شيطان و روشن شدن حق است. روز عهد پيمان و گشايش است. روز برهان و داوري و ارشاد

و آزمون است. روز اوصياء و انبياء است. [217] .

در اهميت همين روز همين بس كه زهرا عليهاالسلام و همه ائمه عليهم السلام [218] به آن احتجاج مي كردند. زهرا عليهاالسلام در خطاب به مردم مي فرمود: آيا سخن رسول خدا صلي الله عليه و آله را در غدير فراموش كرديد كه مي گفت: من كنت مولاه فعلي مولاه؟ [219] و در برابر عذرتراشي هاي رسواي آنان مي فرمود: آيا پدرم پس از واقعه ي غدير كه علي عليه السلام را به امامت منصوب كرد، براي كسي عذري باقي گذاشته است؟ [220] و خود علي عليه السلام و ائمه ي ديگر به همين واقعه استناد مي كردند. [221] .

بسياري از سيره نويسان نوشته اند كه ابوبكر و عمر اولين كساني بودند كه جلو آمدند و دست علي عليه السلام را گرفتند و بيعت كردند و گفتند. «بخ بخ لك يا اباالحسن، لقد اصبحت مولاي و مولي كل مؤمن و مؤمنه». [222] .

[ صفحه 119]

مبارك باد بر تو اي علي عليه السلام كه مولا و سرپرست ما و هر مرد و زن مؤمن گرديدي. حسان بن ثابت [223] هم فرصت را مغتنم شمرد و با كسب اجازه از محضر رسول صلي الله عليه و آله اشعاري چند سرود كه دو بيت آن چنين است:

فقال لهم قم يا علي فانني

رضيتك من بعدي اماما و هاديا

فمن كنت مولاه فهذا وليه

فكونوا له اتباع صدق مواليا [224] .

در اهميت اين روز تاريخي همين اندازه كافي است كه اين واقعه را يكصد و ده صحابي نقل كرده اند [225] و اين تعداد در اين كتب اهل سنت است در قرن دوم

كه عصر تابعان است، 89 نفر از آنان به ذكر اين حديث پرداخته اند. راويان احاديث غدير در قرون بعدي از اهل سنت 360 تن مي باشند كه اين حديث را در كتاب هاي خود گردآورده اند. در قرن سوم، 92 تن از دانشمندان، در قرن چهارم، 43 تن و در قرن پنجم 24، در قرن ششم 20، در قرن هشتم 18، در قرن

[ صفحه 120]

نهم 16، در قرن دهم 14، در قرن يازدهم 12، در قرن دوازدهم 13، در قرن سيزدهم 12 و در قرن چهاردهم 20 دانشمند اين حديث را نقل كرده اند. هم چنين گروهي ديگر از دانشمندان اهل سنت كتابي مستقل پيرامون آن نوشته اند، هم چون «طبري» مورخ بزرگ اسلامي كه كتابي به نام «الولاية في طرق حديث الغدير» نوشته و اين حديث را از 75 طريق از پيامبر صلي الله عليه و آله نقل كرده است و نيز ابن عقده ي كوفي در «رساله ي ولايت» اين حديث را از 105 نفر نقل كرده و ابوبكر محمد بن عمر بغدادي معروف به «جمعاني»، اين حديث را از 25 نقل نموده است.

از بزرگان حديث:

احمد بن حنبل به 40 سند، ابن حجر عسقلاني به 25 سند، جزري شافعي به 80 سند، ابوسعيد سجستاني به 120 سند، امير محمد يمني به 40 سند، نسايي به 250 سند، ابوالعلاء همداني به 100 سند و ابوالعرفان حبان به 30 سند نقل كرده است.

تعداد كساني كه مستقلا پيرامون اين واقعه ي تاريخي و بس مهم كتاب نوشته اند 26 نفر مي رسد و چه بسا بسيار بيش از اين ها باشند كه تاريخ نام شان را ضبط نكرده است دانشمندان شيعي نيز

پيرامون اين واقعه ي تاريخي و سرنوشت ساز، كتاب هاي ارزنده اي نوشته اند كه جامع ترين و بهترين آن ها كتاب «الغدير» نوشته ي «علامه ي اميني» است. [226] .

[ صفحه 121]

جانشين و خليفه ي پس از من هستي. [227] .

اين گونه برخورد از كياست و دقت فوق العاده ي رسول صلي الله عليه و آله حكايت مي كند، چون اين طبيعي است كه منافقان آرام نمي نشيند و شايعه پراكني مي كنند، مهم اين است كه رسول صلي الله عليه و آله از همين شايعات به نفع خود و به ضرر خودشان بهره گيرد كه گرفت. اين كلام از رسول صلي الله عليه و آله آن هم در سال نهم هجري بسيار پر اهميت است و همين براي جانشيني علي عليه السلام كافي است. حديث منزلت از احاديث متواتري است كه شيعه و سني آن را نقل كرده اند. [228] از همين رو زهرا عليهاالسلام به آن احتجاج مي كرد و مي فرمود. «انسيتم قول رسول الله يوم غدير خم، من كنت مولاه فعلي مولاه؟ و قوله: انت مني بمنزلة هارون من موسي»؟ [229] .

[ صفحه 123]

تمامي آنها را برشمرد. [231] .

از اين رو مناسبت ديدم به بعضي از فضايل آن حضرت كه خودش هم بسيار از

[ صفحه 124]

آنها نام مي برد و احتجاج مي كرد اشاره اي داشته باشم.

در سال دهم هجرت در پي نامه ي رسول خدا صلي الله عليه و آله به اسقف نجران- بخش خوش آب و هوا با هفتاد دهكده در مرز حجاز و يمن و تنها منطقه ي مسيحي نشين حجاز- مبني بر پذيرش اسلام يا جزيه يا جنگ، تعدادي از مسيحيان نجران، به عنوان هيأت نمايندگي وارد مدينه شدند و پس از بحثهاي فراوان، پيامبر صلي الله عليه و آله به امر خدا به آنان پيشنهاد «مباهله» و نفرين بر يكديگر را داد.

(فمن حاجك فيه من بعد ما جائك من العلم فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم و نسائنا و نسائكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علي الكاذبين). [232] .

به اين گونه كه دو طرف در صحرايي گرد آمده و هر كدام عليه ديگري نفرين و از بين رفتن آن را كه بر باطل است، طلب كنند. آنان پيشنهاد رسول خدا صلي الله عليه و آله را پذيرفتند و از آن جا كه موضوع مباهله اثبات حقانيت دين اسلام بود، حتما ضرورت داشت افرادي در آن شركت كنند كه ارتباط شديد با خدا داشته از مقربان خاص درگاه الهي باشند و دعاي آنان هم چون معجزاتي كه رسول صلي الله عليه و آله رباي اثبات رسالت خود ظاهر مي كرد، در اثبات حقانيت رسول صلي الله عليه و آله مؤثر باشد. به هر حال بايد از كساني باشند

كه در پيشگاه ربوبي داراي ارزشي خاص بوده و از عزيزترين افراد نزد پروردگار باشند، به طوري كه هيچ احتمال رد و ردعي در دعاي ايشان نرود. به راستي چه فضيلتي بالاتر از اين كه رسول صلي الله عليه و آله اينها را واسطه ي بين خود و خدا براي استجابت دعايش قرار دهد.

روز موعود فرارسيد و تمامي مردم براي ديدن آن امر مهم اجتماع كردند. ناگهان منظره ي جالب توجهي نظرها را به خود متوجه ساخت. همه ديدند كه رسول صلي الله عليه و آله با

[ صفحه 125]

علي عليه السلام و دو فرزندش حسن و حسين عليهماالسلام كه دستشان در دست رسول صلي الله عليه و آله بود و نيز زهرا عليهاالسلام دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله در پشت سر ايشان از منزل خارج شده و موضعي را به جهت مباهله در نظر گرفتند.

به اتفاق تمام مفسريا و محدثان و سيره نويسان، رسول خدا صلي الله عليه و آله جز علي عليه السلام و زهرا عليهاالسلام و حسنين عليهماالسلام، احدي را براي مباهله همراه خود نبرد و اين عده همان افرادي بودند كه در آيه ي مباهله به عنوان ابنائنا (فرزندان) و نسائنا (زنان) و انفسنا (پيامبر صلي الله عليه و آله و علي عليه السلام) بيان شده بودند و رسول صلي الله عليه و آله هم بر اساس فرمان الهي رفتار كرد.

از آنجا كه علي عليه السلام داخل در ابناء نيست پس تنها كسي است كه به شهادت اين سوره، نفس رسول خدا صلي الله عليه و آله خوانده شده است.

رهبران نصارا كه خيال مي كردند رسول صلي الله

عليه و آله با عده و تشكيلات زيادي براي مباهله بيرون مي آيد، چون اين عده ي معدود را با دور پيامبر صلي الله عليه و آله مشاهده كردند، پرسيدند: اينان چه ارتباطي با محمد دارند؟ گفتند: آنان محبوب ترين اشخاص نزد او هستند. اين در حالي بود كه نصارا از قبل به يكديگر گفته بودند اگر محمد با ياران و اصحاب خود به ميدان مباهله بيايد بر باطل است و اگر با فرزندان و جگرگوشه هايش بيايد بر حق؛ زيرا معلوم مي شود خيلي به خود اطمينان دارد.

در اين هنگام «شرحبيل بن وداعه» كه از دانايان روساي نجران بود، به ياران خود گفت: «به خدا قسم! من صورت هايي را مي بينم كه اگر از خداوند بخواهند كوه ها را از جاي خود بركند، حتما انجام مي شود. بترسيد و مباهله نكنيد. هيچ كس با پيامبري از پيامبران مباهله ننمود مگر آن كه هلاك شد و اگر مباهله كنيم يك نفر از

[ صفحه 126]

نصاراي نجران باقي نمي ماند، از من بشنويد و اين مرتبه مرا اطاعت كنيد».

اين بيانات همراه با هيبت رسول صلي الله عليه و آله و اهل بيت در آنان مؤثر افتاد و اضطراب عجيبي سراپاي وجودشان را فراگرفت، فورا كسي نزد پيامبر صلي الله عليه و آله فرستادند و تقاضاي ترك مباهله و بناي صلح و قبول جزيه را گذاردند. پس پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: «عذاب، سايه ي شوم خود را بر نمايندگان مردم نجران گسترده بود و اگر لعن و نفرين مي كردند، مسخ مي شدند و در آتشي كه در بيابان برافروخته مي شد، مي سوختند و دامنه ي عذاب به سرزمين «نجران» كشيده مي شد».

از

عايشه نقل شده كه: روز مباهله، پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله چهار تن همراه خود را زير عباي مشكي رنگي وارد كرد و اين آيه را تلاوت نمود: (انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا). [233] .

من اين داستان را كمي مفصل آوردم چون اين سرگذشت و مفاد آيه ي مباهله علاوه بر اين كه سند هميشگي حقانيت اسلام است، گواهي روشن و زنده بر فضيلت «اصحاب كساء» به ويژه اميرالمؤمنين علي عليه السلام مي باشد؛ زيرا در اين آيه، علي عليه السلام نفس رسول صلي الله عليه و آله خوانده شده است. و به همين دليل در جريان خواندن سوره ي برائت در حج، جبرييل نازل مي شود و به رسول صلي الله عليه و آله مي گويد: اين سوره را يا خود بايد بخواني يا كسي كه از «نفس» و جان توست. و اگر هيچ فضيلتي نبود مگر همين واقعه، براي عظمت علي عليه السلام كافي بود. [234] .

[ صفحه 127]

اهميت و فضيلت مباهله تا آنجاست كه امام علي عليه السلام در احتجاج با ابوبكر به عنوان يكي از مهم ترين فضايل خود از آن ياد مي كند. [235] امام رضا عليه السلام نيز در برابر مأمون آنجا كه از حضرت مي خواهد تا بزرگترين فضيلتي را كه در قرآن براي علي عليه السلام آورده شده است، مطرح كند، آيه ي مباهله را قرائت مي كند. [236] .

[ صفحه 128]

هندي در كتاب عظيم خود «عبقات الانوار»، بخشي را در مورد اسناد و دلالت اين حديث شريف اختصاص داده كه در 6 مجلد به چاپ رسيده است. وي اين حديث را از 187 نفر از علماي بزرگ اهل سنت كه آن را در كتاب هاي خود آورده اند نقل مي كند. [239] اخيرا نيز در «دارالتقريب بين المذاهب الاسلامية» زير نظر مفتي اعظم مصر و دانشگاه الازهر، رساله اي درباره ي اين حديث و صحت سند آن منتشر شده است و بر خلاف تصور برخي، در هيچ يك از كتاب هاي معتبر اهل سنت كلمه ي «سنتي» وجود ندارد.

[ صفحه 129]

ابن حجر مي گويد: پيامبر همواره در جاهاي مختلف، نظر مردم را به همبستگي كتاب و عترت جلب مي نمود. چه در روز «عرفه» و «غدير» و چه پس از بازگشت از طائف و چه حتي در بستر بيماري در آخرين روزهاي حيات مباركش. [240] .

حاكم در مستدرك خود نقل مي كند كه پيامبر در روزهاي آخر عمرش با حالت تب و بيماري به مسجد آمد و ضمن ايراد خطبه و هشدارهايي، يك بار ديگر حديث ثقلين را تكرار فرمود. «اني تارك فيكم الثقلين احدهما اكبر من الآخر. كتاب الله و عترتي اهل بيتي، فانظروا كيف تخلفوني فيهما، فانهما لن يفترقا حتي يردا علي الحوض». [241] .

[ صفحه 130]

عليه و آله و اصحاب، خانه هاي خود را در اطراف آن ساختند و هر كدام از خانه ها دري به مسجد داشت كه از همان درها وارد مسجد مي شدند. روزي جبرييل بر رسول خدا صلي الله عليه و آله نازل شد و گفت: خدايت امر كرده همگان بايد درهاي خصوصي به سوي مسجد را ببندند، مگر علي عليه السلام و فاطمه عليهاالسلام.

سبط الجوزي مي نويسد:

«اين عمل سر و صدايي در ميان برخي پديد آورد و گمان كردند اين استثنا از جنبه ي عاطفي است. رسول خدا صلي الله عليه و آله همه را گرد آورد. آن گاه براي روشن شدن

[ صفحه 131]

اذهان خطبه اي ايراد نموده و فرمود: من از جانب خود هرگز دستور بازماندن و بسته شدن دري را نداده ام، بلكه اين امري بود از جانب خدا ومن هم از آن پيروي كردم». [242] .

اين حديث آن چنان پر اهميت است كه عمار در مسجد پيامبر با بهره جستن از آن بر ابوبكر احتجاج كرد. او سه فضيلت از فضايل علي را برشمرد كه نخستين آن همان داستان سد ابواب بود و آن دو ديگر، يكي همسري زهرا و ديگري گفته ي رسول «انا مدينة العلم و علي بابها فمن اراد الحكمة فليأت من بابها». [243] .

[ صفحه 132]

غير فرار» [246] تا قرائت سوره ي برائت «لا ينبغي لاحد ان يبلغ هذا الامر رجل من اهلي» [247] و آيات ولايت (انما وليكم الله و رسوله والذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكاة و هم راكعون)، [248] تطهير (انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا)، [249] .

[ صفحه 133]

تبليغ (يا ايها الرسول بلغ ما انزل عليك من ربك) [250] و... تا احاديث سفينه «الا ان مثل اهل بيتي كمثل سفينةنوح من ركبها نجي و من تخلف عنها غرق»، [251] مؤاخاة، [252] وصيت، لافتي الا علي، كساء، طير مشوي، تزويج علي، رد الشمس، اثني عشر خليفة و... به ناچار از توضيح اين همه مي گذرم كه توضيح هر يك و ارايه ي مصادر و منابع آن ها نوشته ي مستقلي مي طلبد. از اين رو تنها به فهرست برخي از آيات و احاديثي كه در شأن و فضايل علي عليه السلام تنها در كتب اهل سنت آمده، مي پردازم چون نقل همه ي آن ها [253] خارج از مقصوداين نوشته است.

1. آيه ي ولايت

(انما وليكم الله و رسوله والذين امنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكاة و هم راكعون) (مائده، 55)

2. آيه ي تبليغ

(يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك) (مائده، 67)

3. آيه ي تطهير

(انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا) (احزاب، 33)

[ صفحه 134]

4. آيه ي مودة

(قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة في القربي) (شوري، 23)

5. آيه ي (من يشري نفسه)

(و من الناس من يشري نفسه ابتغاء مرضات الله) (بقره، 207)

6. آيه ي مباهله

(قل تعالوا ندع أبنائنا

و ابنائكم و نسائنا و نسائكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علي الكاذبين) (آل عمران، 61)

7. آيه ي (فتلقي آدم)

(فتلقي آدم من ربه كلمات) (بقره، 37)

8. آيه ي (اني جاعل)

(اني جاعلك للناس اماما قال و من ذريتي) (بقره، 37)

9. آيه ي ود

(ان الذين امنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن ودا) (مريم، 96)

10. آيه ي هادي

(انما انت منذر و لكل قوم هاد) (رعد، 7)

11. آيه ي سؤال

(وقفوهم انهم مسؤولون) (صافات، 24)

12. آيه ي (لحن القول) (محمد، 30)

13. آيه ي مسابقه

(والسابقون السابقون اولئك المقربون) (واقعه، 10)

14. آيه ي (سقاية الحاج)

(اجعلتم سقاية الحاج و عمارة المسجد الحرام... ان الله عند اجر عظيم) (توبه، 19)

[ صفحه 135]

15. آيه ي مناجاة

(يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول فقدموا بين يدي نجويكم صدقة ذلك خير لكم و اطهر) (مجادله، 12)

16. آيه ي (علي ماذا بعث الانبيا)

(و اسأل من ارسلنا من قبلك من رسلنا) (زخرف، 45)

17. آيه ي (اذن واعية)

(و تعيها اذن واعية) (الحاقه، 12)

18. آيه ي صدق

(والذي جاء بالصدق و صدق به) (زمر، 33)

19. آيه ي نصر

(هو الذي أيدك بنصره و بالمؤمنين) (انفال، 62)

20. آيه ي (من اتبعك)

(يا ايها النبي حسبك الله و من اتبعك) (انفال، 64)

21. آيه ي محبت

(فسوف يأتي الله بقوم يحبهم و يحبونه) (مائده، 54)

22. آيه ي صديقون

(والذين آمنوا بالله و رسله اولئك هم الصديقون) (حديد، 19)

23. آيه ي (الذين ينفقون)

(والذين ينفقون اموالهم بالليل والنهار سرا و علانية) (بقره، 274)

24. آيه ي (الصلاة علي النبي صلي الله عليه و آله)

(ان الله و ملائكته

يصلون علي النبي يا ايها الذين امنوا صلوا عليه و...) (احزاب، 56)

[ صفحه 136]

25. آيه ي (مرج البحرين)

(مرج البحرين يلتقيان) (الرحمن، 19)

26.آيه ي (علم الكتاب)

(و من عنده علم الكتاب) (رعد، 43)

27. آيه ي (يوم لا يخزي)

(يوم لا يخزي الله النبي والذين آمنوا معه) (تحريم، 8)

28. آيه ي (خير البريه)

(ان الذين امنوا و عملوا الصالحات اولئك هم خير البريه) (بينه، 7)

29. آيه ي (هو الذي خلق)

(و هو الذي خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا) (فرقان، 54)

30. آيه ي (الصادقين و الراكعين)

(كونوا مع الصادقين) (توبه، 119)، (و راكعوا مع الراكعين) (بقره، 43)

31. آيه ي (اخوانا علي سرر)

(اخوانا علي سرر متقابلين) (حجر، 47)

32. آيه ي ميثاق

(و اذ أخذ ربك من بني آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم علي انفسهم) (اعراف، 172)

33. آيه ي (صالح المؤمنين)

(و صالح المؤمنين) (تحريم، 4)

34. آيه ي اكمال

(اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي) (مائده، 5)

35. آيه ي نجم

(والنجم اذا هوي) (نجم، 1)

[ صفحه 137]

36. آيه ي (افمن كان مؤمنا)

(افمن كان مؤمنا كمن كان فاسقا لا يستوون) (سجده، 18)

37. آيه ي شاهد

(افمن كان علي بينة من ربه و يتلوه شاهد منه) (هود، 17)

38. آيه ي (الاستواء علي السوق)

(فاستوا علي سوقه) (فتح، 29)

39. آيه ي (يسقي بماء واحد)

(يسقي بماء واحد) (رعد، 4)

40. آيه ي (من المؤمنين الرجال)

(من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه) (احزاب، 23)

41. آيه ي (ثم اورثنا الكتاب)

(ثم اورثنا الكتاب الذين اصطفينا من عبادنا) (فاطر، 32)

42. آيه ي اتباع

(انا و من اتبعني) (يوسف، 108)

43. آيه ي (من العالم)

(أفمن يعلم ان ما انزل اليك من ربك الحق) (رعد، 19)

44. آيه ي (احسب الناس)

(الم. احسب الناس ان يتركوا يقولوا آمنا و هم لا يفتون) (عنكبوت، 2)

45. آيه ي (شاقة النبي صلي الله عليه و آله)

(و شاقوا الرسول من بعد ما تبين لهم الهدي) (محمد، 32)

46. آيه ي (صاحب الفضيلة)

(و يؤت كل ذي فضل فضله) (هود، 3)

[ صفحه 138]

47. آيه ي (ذم من كذب النبي في علي)

(فمن اظلم ممن كذب علي الله و كذب بالصدق) (زمر، 32)

48. آيه ي (التوكل عليه تعالي)

(و قالوا: حسبنا الله و نعم الوكيل) (ال عمران، 173)

49. آيه ي (كفايته تعالي)

(و كفي الله المؤمنين القتال) (احزاب، 25)

50. آيه ي (لسان الصدق)

(و جعل لي لسان صدق في الاخرين) (شعراء، 84)

51. آيه ي (التواصي بالصبر)

(و تواصوا بالصبر) (عصر، 2)

52. آيه ي سابقون

(والسابقون الاولون) (توبه، 100)

53. آيه ي بشارة

(و بشر المخبتين... و مما رزقناهم ينفقون) (حج، 34)

54. آيه ي (من سبقت لهم منا الحسني) (انبياء، 101)

55. آيه ي تأذين

(فأذن مؤذن) (اعراف، 43)

56. آيه ي (من جاءبالحسنة) (انعام، 160)

57. آيه ي (الدعوة للولاية)

(اذا دعاكم لما يحييكم) (انفال، 24)

[ صفحه 139]

58. آيه ي (في مقعد صدق)

(في مقعد صدق عند مليك مقتدر) (قمر، 55)

59. آيه ي (كون علي شبيها بعيسي)

(و لما ضرب ابن مريم مثلا اذا قومك منه يصدون) (زخرف، 57)

60. آيه ي (الامة الهادية)

(و ممن خلقنا امة يهدون بالحق و به يعدلون) (اعراف، 81)

61. آيه ي (تراهم ركعا)

(تراهم ركعا سجدا) (فتح، 29)

62. آيه ي (ايذاء المؤمنين)

(والذين يؤذون المؤمنين

والمؤمنات بغير ما اكتسبوا) (احزاب، 58)

63. آيه ي (اولوا الارحام)

(و اولوا الارحام بعضهم اولي ببعض في كتاب الله من المؤمنين والمهاجرين) (احزاب، 6)

64. آيه ي بشارة

(و بشر الذين آمنوا ان لهم قدم صدق) (يونس، 2)

65. آيه ي اطاعة

(اطيعوا الله واطيعوا الرسول و اولي الامر منكم) (نساء، 59)

66. آيه ي (الاذان في يوم الحج الاكبر)

(و اذان من الله و رسوله الي الناس يوم الحج الاكبر) (توبه، 2)

67. آيه ي (حسن الماب)

(طوبي لهم و حسن ماب) (رعد، 29)

68. آيه ي انتقام

(فاما نذهبن بك فانا منهم منتقمون) (زخرف، 41)

[ صفحه 140]

69. آيه ي (الامر بالعدل)

(هل يستوي هو و من يامر بالعدل و هو علي صراط مستقيم) (نحل، 76)

70. آيه ي (سلام علي ال ياسين)

(سلام علي ال ياسين) (صافات، 130)

71. آيه ي (من اوتي كتابه)

(فاما من اوتي كتابه بيمينه) (الحاقه، 19)

72. آيه ي اخوة

(و نزعنا ما في صدورهم من غل اخوانا علي سرر متقابلين) (حجر، 47)

73. آيه ي (ليغيظ بهم الكفار)

(يعجب الزراع ليغيظ بهم الكفار) (فتح، 29)

74. آيه ي (ام يحسدون)

(ام يحسدون الناس علي ما اتاهم الله من فضله) (نساء، 29)

75. آيه ي نور

(كمشكاة فيها مصباح) (نور، 53)

76. آيه ي (و لا تقتلوا)

(و لا تقتلوا انفسكم ان الله كان بكم رحيما) (نساء، 29)

77. آيه ي (وعد الله للمؤمنين)

(وعد الله الذين امنوا و عملوا الصالحات منهم مغفرة و اجرا عظيما) (فتح، 29)

78. آيه ي استرجاع

(الذين اذا اصابتهم مصيبة قالوا انا لله و انا اليه راجعون، اولئك عليهم صلوات من ربهم و حرمة و اولئك هم المهتدون) (بقره، 157)

[ صفحه 141]

79. آيه ي (سؤال اهل الذكر)

(فاسئلوا اهل الذكر) (نحل، 43)

80. آيه ي (عم يتسائلون)

(عم يتسائلون عن النبا العظيم) (نبا، 1 و 2)

81.سوره ي (هل اتي)

رجوع شود به ص 184 نهج الحق.

82. سوره ي والعاديات

رجوع شود به ص 193 نهج الحق

83. سوره ي والعصر

رجوع شود به ص 199 نهج الحق

84. نزول كرائم القرآن في علي (عليه السلام)

(في مسند احمد بن حنبل قال ابن عباس. ما في القرآن آية الا و علي رأسها و قائدها و شريفها و اميرها و لقد عاتب الله اصحاب محمد صلي الله عليه و آله في القرآن و ما ذكر عليا الا بخير. و عن ابن عباس. ما نزل آية و فيها (يا ايها الذين آمنوا) الا و علي رأسها و اميرها). اين ها آياتي است كه فقط از طريق اهل سنت نقل شده و بعضي از آن ها متواتر و بعضي ديگر مشهور است و البته همان گونه كه اشاره شد، تمامي آيات نيست؛ زيرا تمامي آيات هم چنان كه پيش تر آوردم، خيلي بيش از اين ها است.

شايسته است به برخي از آن چه در مورد تعيين امامت علي عليه السلام در روايت ها و كتاب هاي معتبر اهل سنت آمده است، نيز به طور خلاصه اشاره شود.

1. حديث (كون علي نورا بين يدي الله تعالي)

«قال رسول الله. كنت انا و عليا نورا بين يدي الله قبل ان يخلق ادم باريعة عشر الف عام،

[ صفحه 142]

فلما خلق الله آدم قسم ذلك النور جز أين فجزءانا و جزء علي».

2. حديث خلافة

«لما نزل (وانذر عشيرتك الاقربين) جمع النبي صلي الله عليه و آله من اهل

بيته ثلاثين... ثم قال لهم... و يكون خليفتي و يكون معي في الجنة؟ فقال علي: انا»

3. حديث وصية

«قال سلمان يا رسول الله من وصيك؟ قال؟... علي ابن ابي طالب»

4. حديث (من احب اصحابك)

«قال ابوذر. دخلنا علي رسول الله صلي الله عليه و آله فقلنا: من احب اصحابك اليك؟ و ان كان امر كنا معه و ان كان نائبة كنا من دونه؟ قال: هذا علي اقدمكم سلما و اسلاما»

5. حديث (لكل نبي وصي و وارث)

«قال النبي صلي الله عليه و آله لك نبي وصي، و وارث ان وصيي و وارثي علي بن ابي طالب»

6. حديث (قرائة سورة برائة)

«ان رسول الله صلي الله عليه و آله بعث براءة مع ابي بكر الي اهل مكة... ولكن جبرائيل جاءني و قال: لا يؤدي عنك الا انت او رجل منك»

7. حديث مناجاة

«ان في كتاب الله آية ما عمل بها احد قبلي و لا يعمل بها احد بعدي و هي (يا ايها الذين امنوا اذا ناجيتم الرسول) و بي خفف الله تعالي عن هذه الامة فلم تنزل في احد من بعدي».

8. حديث مباهلة

«انه لما اراد المباهله لنصاري نجران احتضن الحسين و اخذ بيد الحسن و فاطمة تمشي خلفه و علي يمشي خلفها و هو يقول لهم. اذا دعوت فامنوا»

[ صفحه 143]

9. حديث منزلة

«قال النبي... اما ترضي ان اكون مني بمنزلة هارون من موسي الا انه لا نبي بعدي»

10. حديث (اني دافع الراية غدا)

«اني دافع الراية غدا الي رجل يحبه الله و رسوله كرار غير فرار لا يرجع حتي يفتح الله له»

11. حديث (برز الايمان)

«لما برز

علي الي عمرو بن عبدود في غزوة الخندق و قد عجز عنه المسلمون قال النبي: برز الايمان كله الي الشرك كله»

12. حديث (سد الابواب الا بابه)

«ان النبي امر بسد الابواب الا باب علي...»

13. حديث مؤاخاة

«... فقال صلي الله عليه و آله انما تركتك لنفسي انت اخي و انا اخوك فان ذكر احد فقل: انا عبدالله و اخو رسوله لا يدعيها بعدك الا كذاب»

14. حديث (ان عليا مني)

«ان عليا مني و انا منه و هو ولي كل مؤمن بعدي، لا يؤدي عني الا انا او علي»

15. حديث (ان فيك مثلا من عيسي)

«ان فيك مثلا من عيسي، ابغضه اليهود حتي اتهموا امه، و احبه النصاري حتي انزلوه المنزل الذي ليس باهل»

16. حديث (لا يحبك الا مؤمن)

«ان النبي قال: لا يحبك الا مؤمن و لا يبغضك الا منافق»

17. حديث (خاصف النعل)

«ان رسول الله قال: ان منكم من يقاتل علي تاويل القرآن كما قاتلت علي تنزيله... ولكنه

[ صفحه 144]

خاصف النعل و كان علي يخصف نعل رسول الله صلي الله عليه و آله في الحجرة عند فاطمة»

18. حديث طائر

«كان عند النبي صلي الله عليه و آله طائر قد طبخ له، فقال: اللهم ائتني باحب الناس اليك يأكل معي، فجاء علي فاكل معه»

19. حديث (انا مدينة العلم)

«قال رسول الله صلي الله عليه و آله انا مدينة العلم و علي بابها»

20. حديث ايذاء

«ان النبي صلي الله عليه و آله قال: من آذي عليا فقد آذاني ايها الناس من آذي عليا بعث يوم القيامة يهوديا او نصرانيا»

21. حديث (تزويج علي صلي

الله عليه و آله)

«ان ابابكر و عمر خطبا الي رسول الله صلي الله عليه و آله فاطمه عليهاالسلام فقال انها صغيرة فخطبها علي فزوجها منه»

22. حديث (اجلس يا اباتراب)

«ان رسول الله صلي الله عليه و آله دخل علي ابنته فاطمة... و يقول: «اجلس يا اباتراب» مرتين».

23. حديث كساء

(نهج الحق، ص 228)

24. حديث (كسر الاصنام و رد الشمس)

«ان رسول الله صلي الله عليه و آله حمل عليا حتي كسر الاصنام من فوق الكعبة» «و انه ردت له الشمس بعد ما غابت حيث كان النبي نائما علي حجره و دعا له بردها ليصلي العصر فردت له»

25. حديث (الحق مع علي)

«عن النبي صلي الله عليه و آله قال: رحم الله عليا اللهم ادر الحق معه حيث دار» «و روي عن الجمهور من

[ صفحه 145]

عدة طرق عن عايشة: ان رسول الله صلي الله عليه و آله قال: الحق مع علي و علي مع الحق لن يفترقا حتي يردا علي الحوض»

26. حديث ثقلين

«خطبنا رسول الله... و اني تارك فيكم الثقلين اولهما كتاب الله فيه الهدي والنور فخذوا بكتاب الله واستمسكوا به، فحث علي كتاب الله و رغب فيه ثم قال: و اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي»

27. حديث أمان

«قال رسول الله صلي الله عليه و آله النجوم امان لاهل السماء فاذا ذهبت ذهبوا و اهل بيتي امان للارض فاذا ذهب اهل بيت ذهب اهل الارض»

28. حديث (اثني عشر خليفة)

«قال النبي صلي الله عليه و آله لا يزال امر الاسلام عزيزا الي اثني عشر خليفة كلهم

من قريش»

29. حديث (لافتي الا علي)

«ان مناديا من السماء نادي يوم احد: «لا سيف الا ذوالفقار و لا فتي الا علي» (و روي انه نادي به يوم بدر)

30. حديث (لا يزال علي هدي)

«قال رسول الله صلي الله عليه و آله يا عمار ان عليا لا يزال علي هدي يا عمار ان طاعة علي من طاعتي و طاعتي من طاعة الله تعالي»

و بسياري از احاديث ديگر از شمارش خارج است و اگر به اين ها اضافه كنيم فضايل نفساني علي عليه السلام را از «علم»، «رجوع صحابه به او»، «اخبار از غيب»، «شجاعت»، «كرامت»، «حسن خلق»، «حلم»، «صبر»، «استجابت دعا»، «عبادت»، «جهاد» و نيز رواياتي كه دلالت دارد بر «محبت علي» و اين كه او«صاحب حوض»،

[ صفحه 146]

«لواء»، «صراط» و «اذان» است، به راستي كه قابل شمارش نخواهد بود.

از اين رو ابن عباس به كسي كه از فضايل و مناقب بي كران علي عليه السلام در شگفت بود و مدعي شمارش سه هزار فضيلت براي علي عليه السلام بود، گفت: سي هزار به حقيقت نزديك تر است [254] و عمر همواره مي گفت: «لولا علي لهلك عمر» [255] و «ان عليا كما ذكرت و فوق ما وصفت». [256] .

به هر حال «در خانه اگر كس است يك حرف بس است» [257] چه رسد به يك دنيا حرف. (ان في ذلك لذكري لمن كان له قلب او القي السمع و هو شهيد). [258] .

[ صفحه 147]

ياور داشتم در خانه نمي نشستم و حقم را مي گرفتم [259] .

و ملاك قيام نيز همين وجود ناصر است. «لولا حضور الحاضر و قيام الحجة بوجود الناصر...». [260] .

آن جا كه ياراني هستند بايد قيام كرد و به پا خاست و آن جا كه نيستند بايد صبر كرد و آنان را ساخت و منتظر فرصت مناسب نشست.

از همين رو رسول صلي الله عليه و آله به علي عليه السلام وصيت كرده بود كه: «اگر ياراني يافتي بجنگ وگرنه بيعت كن و جان خود را حفظ كن». [261] و در حقيقت با ساختن ياراني، مترصد فرصت باش.

[ صفحه 148]

همين جا اين را بگويم كه اگر علي عليه السلام بيعت كرد، دو هدف عمده را تعقيب مي نمود. يكي حفظ جان خودش به عنوان ولي الله حجت خدا (كه قبلا به آن اشاره شد) [262] و ديگري، حفظ وحدت مسلمانان و اساس اسلام.

در اين باره خودش مي گويد: قسم به خدا! اگر نمي ترسيدم كه شكاف عميق ميان مسلمانان ايجاد شود و كفر بازگشت كند و دين ضايع شود، من غير از اين عمل مي كردم. [263] .

و نيز مي گويد: خوب مي دانيد كه من از همه كس به خلافت شايسته ترم و به خدا سوگند تا هنگامي كه اوضاع مسلمانان به راه باشد و در هم نريزد و غير از من به ديگري ستم نشود هم چنان ساكت خواهم بود. [264] .

در كلام ديگري نيز تصريح مي كند به اين كه: اگر از حقم دست كشيدم به خاطر خوف از ارتداد و بازگشت مردم از دينشان بود [265] و كسي كه دستي در تاريخ اسلام

داشته باشد، مي داند كه تنها صبر علي عليه السلام آن هم با تيغي در چشم و استخواني در گلو، بود كه توانست اسلام را حفظ كند؛ [266] زيرا بناي منافقان اين بود كه به هر قيمتي

[ صفحه 149]

به رياست برسند، ديگر مهم نبود كه بر جماعتي مسلم يا كافر، و در اين راه با هم، پيمان بسته بودند و از هيچ كاري، و به راستي از هيچ كاري دريغ نداشتند. از قتل و ترور و ضرب و شتم گرفته تا ادعاي ارتداد و بازگشت به جاهليت. آن چه مهم بود رياست بود و بيرون بردن خلافت از نسل رسول و بيت وحي. با صبر و نرمش بزرگ علي عليه السلام، رياست ديني را كه سهل تر بود برگزيدند و هر جا كه آن را مخالف با اهداف و هوس هاي خود يافتند، به بهانه ي اجتهاد در برابر آن مي ايستادند.

و اين صبر علي عليه السلام چه قدر بزرگ و با شكوه است، صبر با تيغي نه در پا، كه در چشم و استخواني فرورفته در حلق، كه با نبود ياور و نبود تحمل در توده و در مقابل نفاقي ريشه دار و باندي مسلح و خطرناك، براي حفظ رسالت چاره اي جز دست كشيدن ظاهري از خلافت نيست؛ زيرا گره هاي كوررانه با دندان كه با حلم مي توان باز كرد و درهاي بسته را نه با مشت كه با كليدش مي توان گشود. بايد صبر كرد و حليم بود و يار ساخت و به انتظار روز موعود نشست گرچه بيست و پنج سال به طول انجامد.

[ صفحه 150]

عليه السلام و دفاع بي امان زهرا عليهاالسلام از او است. پس از آن كه سران كودتا، علي عليه السلام را به بيعت فراخواندند، او خودداري كرد [267] و فرمود: «سبحان الله! چه زود به رسول خدا دروغ بستيد. ابوبكر و اطرافيانش خوب مي دانند كه خدا و رسولش غير از من كسي را به جانشيني برنگزيدند و اين عنوان تنها زيبنده ي من است». [268] ابوبكر به اشارت عمر، [269] فرمان هجوم به خانه ي زهرا عليهاالسلام- اين آخرين سنگر ولايت- را داد و به عمر گفت. با جماعتي به خانه زهرا عليهاالسلام برو و همه را براي

[ صفحه 151]

بيعت به اين جا بخوان و چنان چه علي عليه السلام سر باز زد با او بجنگ [270] و به زور و شدت هر چه تمام، نزد من بياورش. [271] .

عمر كه مدتها در انتظار چنين روزي بود و بدون كشته شدن علي عليه السلام كار را تمام شده نمي ديد؛ [272] بي درنگ با توده اي از آتش [273] و جماعتي از منافقان و آزاد شده هاي قريش [274] به طرف خانه ي فاطمه عليهاالسلام- همان كه جبرييل و رسول نيز بدون اذان داخل نمي شدند- هجوم [275] برد و نعره برآورد. به خدا قسم! اگر براي بيعت بيرون نياييد، خانه را با اهلش به آتش خواهم كشيد. يكي باتعجب گفت: فاطمه در خانه است! عمر جواب داد: حتي اگر او باشد. [276] .

زهرا عليهاالسلام تا صداي نعره شنيد، با عجله به طرف درب خانه رفته و آن را محكم بست [277] و از همان جا [278] به دفاع از علي عليه السلام برخاست و بر آن جماعت گمراه [279] .

[ صفحه 152]

برآشفت و عمر را عتاب كرد: آيا از خدا پروا نداري؟ [280] واي بر تو! اين چه جرأت و جسارتي است كه به خدا و رسولش كرده اي؟ آيا مي خواهي نسل رسول را نابود و نور خدا را خاموش كني؟ [281] به راستي آيا مي خواهي خانه ي ما را به آتش بكشي [282] و فرزندانم را بسوزاني؟ [283] .

عمر دوباره نعره برآورد: آري! مگر همان كنيد كه ديگران كردند. يا اطاعت يا آتش، انتخاب با شما است!!. [284] .

زهرا عليهاالسلام درشگفت از آن همه خباثت و نفاق با چشمي پر اشك ناله برآورد. اي پدر! اي رسول خدا، چه مصيبت هايي كه از پسر خطاب و پسر ابي قحافه به ما نمي رسد! [285] آن گاه به در تكيه داد و فرياد دادخواهي سر داد. اي مردم شما را به خدا و پدرم سوگند! دست از ما بكشيد. آيا كسي نيست كه به ياري ما برخيزد. [286] .

عمر هراسناك از بالا گرفتن احساسات مردم بلافاصله فرياد دادخواهي

[ صفحه 153]

زهرا عليهاالسلام را در نعره هاي خود گم كرد و فرمان داد، هيزم بياورند. در دم بيت وحي در محاصره ي آتش درآمد. [287] تو گويي هيزم ها از قبل گرد آمده بود.!

زهرا عليهاالسلام بانگ برداشت: اي دشمن خدا، اي دشمن رسول، اي دشمن اميرالمؤمنين! [288] اما گويا گوش ها كرند و چشمان كور و دل ها سنگ. صداي زهرا عليهاالسلام در سوزش هيزم ها و لهيب شراره ها گم شد.

درب خانه در آتش كينه هاي سرشار مي سوخت، و نزديك بود خانه در هجوم شعله ها پنهان شود. دود غليظي تمامي خانه را فراگرفت. [289]

عمر به درب نيم سوخته لگدي زد [290] و زهرا را كه سرپوش مناسبي نداشت، [291] بين در و ديوار قرار داد [292] .

ناله اي آن چنان جانسوز به آسمان برخاست كه عرشيان را به ضجه درآورد. يا ابتاه يا رسول الله! بنگر كه با دخت محبوب تو چه مي كنند!! آه اي فضه! مرا درياب كه به خدا سوگند فرزندي كه در شكم داشتم كشته شد. [293] .

صحنه آن قدر دردآور و جانكاه بود كه عده اي از مهاجمان با همه ي بي شرمي و سنگدلي شان، بيش از اين طاقت نياوردند و از همان جا بازگشتند. [294] اما عمر و قنفذ

[ صفحه 154]

با تني چند ماندند و به طرف علي عليه السلام هجوم بردند. [295] زهرا عليهاالسلام با تمام توانش باز فرياد برآورد. اي پدر! اي رسول خدا! چه مصيبت هايي كه از پسر خطاب. پسر ابي قحافه نكشيديم. [296] و با اين كه درد، توانش را برده و رمقش را گرفته بود، باز هم از پا ننشست، چون خوب مي دانست اگر به علي عليه السلام دست بيابند تا خونش را نريزند آرام نمي نشينند و براي رياست دو روزه ي دنيااز هيچ اقدامي دريغ ندارند. هنوز چند قدمي برنداشته بود كه ناگهان تازيانه اي فرارفت و فروآمد و بر سينه ي آسمان خطي از خون كشيد، و پنجه اي، پنچه ي آفتاب را به سياهي كشاند و زمين را گلگون كرد. [297] .

دو گوشواره اي افتاده و يك ميخ، بر آن چه گفتيم شاهدند. [298] برخي از اصحاب اكنون راز بوسه هاي هماره ي رسول را بر سينه و صورت زهرا عليهاالسلام يافتند. [299] .

علي عليه السلام تا حال زهرا عليهاالسلام را اين

گونه ديد، برق غيرت در چشم هاي خشمناكش

[ صفحه 155]

درخشيد و چونان شير غريد و خندق وار حمله برد. عمر را بلند كرد، بر زمين كوبيد و بيني اش را به خاك ماليد و بر سينه اش نشست و خواست كار را تمام كند كه به ياد عهدش با رسول و سفارش او به صبر و بردباري افتاد و فرمود: اي زاده ي صهاك! قسم به خدايي كه محمد صلي الله عليه و آله را به پيامبري گرامي داشت، اگر مأمور به صبر و سكوت نبودم، مي فهماندم كه تو را توان اين جسارت ها و جرأت اين بي حرمتي ها نيست. [300] عمر زير پنجه هاي مرد خيبر و خندق دست و پا مي زد، التماس مي كرد و كمك مي طلبيد. جماعتي به كمكش شتافتند [301] و او را رهانيدند و علي- اين غيرت حق- را كه به گفته ي سلمان مي توانست با نيم نگاهي زمين و زمان را در هم پيچيد و هستي شان را بگيرد، [302] به محاصره درآوردند و ريسمان به گردنش انداخته و با شدت هر چه بيشتر مي كشيدند. [303] .

زهرا عليهالسلام گرچه درد، رمقش را برده و از پايش انداخته، اما او آموزگار شهادت بود، و خود به ما آموخته بود كه حيات آدمي در گرو انتخاب اوست و چه انتخابي بالاتر از كشته شدن در راه ولايت؟

[ صفحه 156]

پس بايد همين نيم رمق را هم در پاي علي ريخت و تمامي هستي خود را با خدا يك جا معامله كرد. اين بود كه بي درنگ خود را با همه جراحت و نقاهت از جا كند و بين علي و آن ها حائل

كرد [304] . كه: به خدا قسم! نمي گذارم علي را ببريد. اي واي بر شما! چه زود به خدا و رسولش خيانت كرديد. اين است معناي محبت به اهل بيت رسول و عمل به آن همه سفارش هاي او؟! [305] .

به خدا قسم اي زاده ي خطاب! اگر بيم اين نداشتم كه بي گناهان گرفتار بلاي الهي شوند، نفرين مي كردم و آن گاه مي يافتي كه نفرين من تحقق مي پذيرد. [306] .

هنوز كلامش را به آخر نرسانده بود كه بار ديگر ناگهان صفير تازيانه اي، سينه ي آسمان را شكافت و با هم بر اندام شقايق خطي از خون كشيد. [307] عرش لرزيد. بچه ها، زينبين و حسنين، را مي گويم، نزديك بود جان دهند. خدايا! فقط تو مي داني بر اهل خانه چه گذشت آن گاه كه بر جاي جاي بوسه هاي رسول خطي از خون نشست، كه هيچ زباني را توان گفتن و هيچ گوشي را ياراي شنيدن نيست.

زهرا عليهاالسلام از پا افتاد، آخرين سنگر ولايت براي دقايقي فروريخت. مشتي رجاله، علي عليه السلام را كشان كشان به مسجد بردند. هر كه مي ديد بر حال علي عليه السلام رقت مي برد. [308] .

[ صفحه 157]

كوچه ها از آدم نماها پر بود [309] و همه براي ديدن ريسمان بر گردن خورشيد و مظلوميت محض، گردن مي كشيدند. علي در راه رو به سوي پيامبر كرد و همان گفت كه هارون به برادرش موسي در مقابل يهود بني اسرائيل گفت. يابن ام ان القوم استضعفوني و كادوا يقتلونني. [310] .

برادر! اين قوم بر من مسلط شدند و نزديك است مرا بكشند.

علي عليه السلام را به مسجد بردند. ابوبكر براي ايجاد رعب وهم

محافظت از خود، در ميان حلقه اي از مردان مسلح به سر مي برد [311] و عمر با شمشير برهنه اش در كنار او ايستاده بود. [312] علي عليه السلام تا چشمش به ابوبكر افتاد، نهيبي سخت برآورد. اي ابوبكر! چه زود كينه ات را بر اهل بيت رسول آشكار كردي؟ اصلا به چه حقي مردم را به بيعت با خود وادار ساختي؟ مگر همين تو نبودي كه در غدير به امر رسول با من بيعت كردي؟ گويا همين ديروز بود. [313] به خدا قسم! اگر شمشير در دستم بود

[ صفحه 158]

مي دانستيد كه شما را توان اين جسارت ها نيست و به خدا قسم! اگر چهل ياور داشتم، شما را متفرق مي كردم. خدا لعنت كند آن جماعتي را كه با من بيعت نمودند و آن گاه تنهايم گذاردند. [314] .

عمر فرياد برآورد از اين سخنان بي اساس دست بردار! [315] و به شمشير برهنه اش تكيه داد و نعره زد. بيعت كن.

علي عليه السلام فرمود: اگر نكنم؟ تو را خواهيم كشت! علي فرمود: در اين صورت بنده ي خدا و برادر رسول را كشته ايد. گفت: بنده ي خدا آري، اما برادر رسول را نه!! [316] علي عليه السلام تا سه بار اقرار گرفت. [317] عمر گفت تابيعت نكني، رهايت نخواهيم كرد. [318] علي عليه السلام فرمود: اي عمر از پستان خلافت نيك بدوش كه سهمي از آن هم از آن خود تو و امروز امارت ابوبكر را محكم كن تا فردا به خودت پس دهد. [319] آن گاه ادامه داد و با قاطعيت و صلابت فرمود. به خدا سوگند! اگر با شما غاصبان بيعت كنم. [320] .

[ صفحه 159]

علي عليه السلام در تمامي مدت نگاهش را به در دوخته بود و كلامش را طول مي داد، گويا منتظر است تا شايد فرشته ي نجاتش زهرا عليهاالسلام، در رسد و او را از چنگال آنان برهاند.

زهراي زخمي، زهراي خسته و تن به تاول نشسته، همين كه از فرياد بچه ها و اشك هاي زينب و ام كلثوم كه به صورتش مي ريخت براي لحظه اي به هوش آمد، بلافاصله پرسيد: «اين علي؟» فضه! علي كجاست و تا شنيد كه او را مسجد برده اند، تاب نياورد. گرچه توان ايستادنش نبود اما علي را هم نمي توانست در چنگال دشمن تنها بگذارد. بي درنگ به طرف مسجد شتافت. نمي دانم كدام توان او را اين گونه بر پا نگه داشته بود؟ همه ي فكرش علي عليه السلام بود، دردش هم درد خودش نبود، درد علي عليه السلام بود. او خوب مي دانست كه اگر دير برسد چه بسا ديگر هرگز امامش، علي عليه السلام را نبيند. [321] در راه نمي دانم چند بار، اما بارها از سردرد نشست! فضه و زنان بني هاشم [322] . اطرافش را گرفته بودند. ناگهان تمامي نگاه ها به در دوخته شد. هان، زهرا عليهاالسلام آمد و چه به موقع. با پيراهن رسول صلي الله عليه و آله بر سر، و دست حسنين در دست، [323] اما با بالي شكسته و چشمي پر اشك. چندين بار صيحه زد، درد توانش را برده بود و گريه امانش نمي داد. ديده ها به اشك نشست. صداي هق هق گريه، مسجد را

[ صفحه 160]

برداشت. همه بر معصوميت زهرا عليهاالسلام و مظلوميت علي عليه السلام مي گريستند. در و ديوار هم مي گريست. ناگهان طنيني خدايي در فضاي مسجد پيچيد،

گويا پيامبر است كه سخن مي گويد:

«خلوا ان ابن عمي فوالذي بعث محمدا بالحق لئن لم تخلوا عنه لانشرن شعري و لاضعن قميص رسول الله علي رأسي و لاصرخن الي الله تبارك و تعالي فما ناقة صالح باكرم علي الله مني و لا الفصيل باكرم علي الله من ولدي». [324] .

«رها كنيد پسرعمويم را، قسم به خدايي كه محمد را به حق فرستاد اگر دست از وي برنداريد سر خود برهنه كرده و پيراهن رسول خدا را بر سر افكنده و در برابر خدا فرياد برخواهم آورد و همه تان را نفرين مي كنم. به خدا نه من از شتر صالح كم ارج ترم و نه كودكانم از بچه ي او كم قدرتر.»

آن گاه دست حسن عليه السلام و حسين عليه السلام را گرفته، به طرف قبر رسول صلي الله عليه و آله رفت تا اين قوم پيمان شكن را نفرين كند.

علي عليه السلام كه در محاصره ي شمشيرها بود به سلمان گفت فاطمه را درياب. گويي دو طرف مدينه را مي نگرم كه به لرزه درآمده است. به خدا قسم! اگر فاطمه عليهاالسلام سر خو دبرهنه كند و گريبان چاك دهد و در كنار قبر رسول عليهماالسلام نفرين و ناله كند، ديگر مهلتي براي مردم باقي نمي ماند و زمين همه ي آنان را در كام خود فرومي برد.

سلمان سراسيمه خود را به زهرا عليهاالسلام رساند و گفت: اي دختر محمد صلي الله عليه و آله! خداوند پدرت را مايه ي رحمت جهانيان قرار داده است. از اين مردم درگذر و

[ صفحه 161]

نفرين مكن. [325] .

زهرا عليهاالسلام فرمود:

«يا سلمان! يريدون قتل علي و ما علي صبر فدعني

حتي اتي قبر ابي فانشرن شعري، و اشق جيبي و اصيح الي ربي». [326] .

«سلمان! چه جاي صبر است؟! الان است كه علي را بكشند! مرا رها كن تا كنار قبر پدرم روم و سر برهنه كرده و گريبان چاك دهم و به درگاه خدا نفرين كنم».

دل شوره اي همه را گرفت. هنوز هم صداي گريه از هر طرف به گوش مي رسيد. دل ها كمي به نرمي گراييد، عاطفه هايي جوانه زد، احساساتي سركشيد، مي رفت كه جرقه اي احساسات متراكم را به انقلابي بكشاند و هستي منافقان را بسوزاند.

ناگهان يكي فرياد زد: «ما تريد الي هذا»؛ [327] اي ابوبكر، چه قصدي داري؟ آيا مي خواهي عذاب نازل شود؟

ابوبكر زود دريافت كه الان است كه گردبادي برخيزد و طومارشان را درهم پيچد اين بود كه فورا از در سازش درآمد و تخفيف داد و موقتا از علي عليه السلام درگذشت و او را رها كرد، كه جزاين چاره اي نداشت.

زهرا عليهاالسلام نگاهي به شوي مظلوم خود كرد. كودكان خود را در آغوش پدر انداختند. مرد خيبر و خندق ريسمان را از گردن خود درآورد و نگاهي پر معني به آن

[ صفحه 162]

جماعت مفلوك انداخت. آن گاه به سوي حصن حصين ولايت، و يگانه منجي و فدايي خود رفت. زهرا عليهاالسلام نگاهش را به او انداخت و آهي بلند بر اين همه غربت و مظلوميت كشيد و در حالي كه از صبر او در شگفت بود، گفت:

«روحي لروحك الفدا و نفسي لنفسك الوقاء، يا اباالحسن ان كنت في خير كنت معك و ان كنت في شر كنت معك». [328] .

علي جان

اي امامم! جانم فدايت و سپر بلايت. اي اباالحسن! همواره با توام، چه در خوشي ها و چه در سختي ها.

آن گاه دست علي عليه السلام را گرفت و او را آرام به خانه برد. [329] .

«السلام عليها يوم ولدت و يوم استشهدت و يوم تبعث حيا».

[ صفحه 163]

[ صفحه 165]

تتمه ي آن جويبار بلند است.

فدك؛ فرياد العطش از لب هايي تشنه و گلويي خسته و پايي به تاول نشسته است.

فدك؛ رهايي از قناعت انجمادها و پس كوچه هاي حقير خلافت ها است.

فدك؛ آذرخش فريادي است هم پاي ضربت خندق.

فدك؛ پيام آور ستيز و عصيان عليه تمامي تباهي ها و كژي ها است.

فدك؛ پيام آور بيداري و سرشاري است.

فدك؛ راز گل ياس است، فوران سبزاست، ابي زلال است.

فدك؛ راز چشمه ي سرخ كربلا است.

فدك؛ راز ايستادگي نخل است.

فدك؛ ادعايي به وسعت همه ي زمين و همه ي اعصار است.

فدك؛ رمز طهارت چشمه ي غدير است. چشمه اي كه مي رفت تا در پس هجوم هاي خشن و پلشتي هاي سرشار، مدفون شود.

فدك؛ نه حرف، كه پاره هاي جگر سوخته بر مظلوميتي غريب است كه بي محابا بر زمين ريخته مي شود.

فدك؛ تبارنامه ي قبيله اي است كه حرف شان را با خون امضا كردند. مستانه در راه ولايت از همه چيز خود گذشتند و دامن كشان در راه اين حق عظيم، سر باختند. بر سر قرارها و ميثاق هاي الهي مردانه ايستادند و رضا و رضوان خدا را بر همه چيز ترجيح دادند.

زهرا عليهاالسلام به بهانه ي غصب فدك (همان كه رسول صلي الله عليه و آله براي تأليف قلوب و گرايش به علي عليه السلام، در اختيار بيت عترت قرار داده بود تا مرد ميدان و محراب، عدالت و شمشير، بتواند با آن كينه ها را پاك و دل ها را شاد گرداند؛ چون هيچ خانه اي از

[ صفحه 166]

قريش نمانده بود مگر آن كه علي عليه السلام در راه خدا و رسولش، از آن سري گرفته بود) آن

چنان مهيج و كوبنده، و مستدل و مبرهن، و محكم و قاطع، سخن گفت و خليفه را رسوا، مردم را هشدار و انصار را تحريك كرد و با ناله ها و ياد رسول صلي الله عليه و آله از ديده ها اشك گرفت كه آه از نهادها برآمد و ولوله اي در گرفت. جماعتي دست بر قبضه ها بردند و خليفه ي بردبار و حليم!! را واداشت هم چون فرعون در مقابل موسي كه پس از گرفته شدن بهانه هايش به هوچي گري پرداخت، هوچي گري كند و هراسان و پريشان، زبان به دشنام گشايد و از بيم قيام مردم، به تهديد و تطميع روي آورد و سرانجام به ننگ اين رسوايي تن دهد.

ابوبكر هرگز گمان نمي كرد زهرا عليهاالسلام اين گونه از محكوميت آنان و اثبات علي عليه السلام بگويد و اين گونه انصار را تحريك كرده و بر سر غيرت آورد.او گمانش اين بود كه زهرا عليهاالسلام بر زمين از دست رفته اش مي نالد و اين به نفع آنان خواهد بود. زيرا از يك سو، اهل بيت را در برابر مردم قرار داده بود- چون گفته بود فدك مال همه ي مسلمانان است- و از سوي ديگر سبب مي شد به خاطر دفاع از اين حق اقتصادي، حق مهم تر- غصب ولايت و وصايت رسول صلي الله عليه و آله- تحت الشعاع قرار گيرد و اين هر دو به نفع آنان بود. اما غافل از اين كه، زهراي بيدار و مجاهد در آن فضاي اختناق و وحشت از همين فرصت اندك، نهايت استفاده را خواهد برد و در حضور آن جماعت مرعوب و مهاجر و انصار، آن گونه او را محكوم و رسوا مي كند كه گرد زمانه

هنوز هم نتوانسته آن را بزدايد و از ننگ رسوايي آن بكاهد. تا آن جا كه خليفه هراسان به حربه ي عاجزان- دشنام و تهديد و تطميع- متوسل مي شود و سرانجام به شكست تن مي دهد.

اگر بناي اجمال و خوف اطناب نبود، تمامي آن خطبه را به تفصيل مي آوردم و

[ صفحه 167]

نشان مي دادم كه چگونه زهرا عليهاالسلام با نفوذ معنوي، شخصيت بزرگ انساني، آگاهي سياسي و شناخت عميقي كه از روح و آرمان هاي اسلام دارد و نيز قدرت منطق و استدلال استوار خويش، با اثبات حقانيت علي عليه السلام، برصحت انتخاباتي كه انجام شده است، خط بطلان مي كشد و ننگ فريب خوردگان را، آشكار مي سازد. و با برشمردن پيامدهاي اين شتاب زدگي سطحي و غافل گيري سياسي، آنان را از آينده ي ناپايدار و تيره ي اسلام، بيم مي دهد. و نشان مي دهد كه بايد براي پيروزي- هر چند با اميدي ضعيف- كوشيد. بايد با نظام حاكم مبارزه كرد. اگر توانست آن را مغلوب سازد و اگر نتوانست، دست كم محكوم؛ كه اگر باطل را نمي توان ساقط كرد، مي توان رسوا ساخت و اگر حق را نمي توان استقرار بخشيد، مي توان اثبات كرد، طرح نمود، به زمان شناساند و زنده نگاهداشت. دست كم مردم بدانند آن چه بر سر كار است، ناحق است و ظلم، و آن چه مطرود و شكست خورده و زنداني است، حق است و عدالت. با اين حال به اشاره بگويم كه براي درك عميق تر و بهره ي بيشتر از اين خطبه ي بليغ و نوراني و تحليل آن بايد به سه نكته توجه كرد. كلام، مخاطبان و فضاي سياسي. جو حاكم بر مدينه.

پيش تر از شرايط

سياسي و فضاي اختناق پس از فوت رسول صلي الله عليه و آله و توطئه هاي باند نفاق- گرچه بر جمعيتي از مردم پوشيده بود- و... سخن گفتيم.

اما مخاطبان چهار [332] طيف و گروهند: ابوبكر، مهاجران، انصار و توده ي مردم.

ابوبكر؛ و به همراه باند نفاق و قدرت.

مهاجران؛ گروهي از اينان همراه باند نفاق، حسادت و كينه، گروهي حيران و

[ صفحه 168]

متأثر از شايعه ها و نيرنگ بازي ها و برخي ساده انديش.

انصار. با سابقه اي خوب- به همراه بعضي لغزش ها- و از دست دادن برخي از بزرگان خود هم چون سعد بن معاذ- كه اگر بود چه بسا سقيفه اي نبود- اما اكنون نگران رياست قريش و شكست شان در سقيفه- بنابراين زخمي و آماده ي انفجار- و دو دستگي- پس از خطبه ي ابوبكر در سقيفه- و رقابت و حسادت و سردمداراني جاه طلب، و البته از همين ها جماعتي بي خبر- از ماهيت برخي مهاجرين- و متحير- از فوت رسول صلي الله عليه و آله- و متأثر- از شايعات بي اساس و جعل احاديث دروغ- و مرعوب از باند كودتا و قبيله مسلح بني اسلم- و با تمام اين ها علاقه مند به اهل بيت رسول صلي الله عليه و آله و آماده ي روشنگري و انفجار. از همين ها چند نفري در سقيفه به حمايت از علي عليه السلام برخاستند، اما فريادشان با تزوير كودتاگران و حسادت و دو دستگي بين خودشان در گلو خفه شد.

توده مردم؛ متشكل از بقيه ي طيف ها، اكثريتي بي تفاوت، تماشاگر صحنه، مرعوب، متحير و بدون احساس مسؤليت؛ و جماعتي از همين ها قريش و مؤلفة القلوبند به همراه حسادت و كينه هاي سرشار.

زهرا عليهاالسلام، ابوبكر را رسوا

و خوار و ذليل مي سازد سه گروه ديگر را علاوه بر آگاهي و بينش، مهاجرين را تذكر و توبيخ مي دهد. انصار را تكريم و تحريك مي كند و اكثريت بي تفاوت و خاموش و مؤلفة القلوب را تذكر، شكايت و سرزنش، در آخر هشدار مي دهد و از غضب خدا و رسوايي آخرت برحذر مي دارد.

براي تحليل اين كلام، بايد با توجه به مخاطبان و موانع و نيازهاي هر يك و شرايط سياسي، در نحوه ي آغاز و پايان خطبه، نوع گزينش واژگان و ارتباط فقرات آن تأمل و دقت شود.

[ صفحه 169]

بايد انديشيد چرا زهرا عليهاالسلام طليعه خطبه اش را حمد [333] .

و آن هم بر انعام [334] .

قرار مي دهد و از نعمت هاي بي پايان الهي و عنايت هاي بي دريغ او مي گويد و از آن چه كه باعث دوام و افزوني اين نعمت ها و عنايت ها است- شكر- ياد مي كند. آن هم پس از آن كه از قبل با ناله هاي جان سوز زهرا عليهاالسلام و ياد رسول صلي الله عليه و آله هم چون ابر باريده بودند و دل هاشان به نرمي گراييده بود و از قساوت ها فاصله گرفته بودند.

آن گاه شهادت بر توحيد و رسالت مي دهد كه ادامه توحيد رسالت، است.

در توحيد، از حقيقت آن و مراتبش و قرار دادن ثواب و عقاب بر طاعت و معصيتش مي گويد.

و در رسالت، از عظمت و هدايت رسول صلي الله عليه و آله و گمراهي و ضلالت مردم مي گويد و با اشاره به جايگاه ابدي و مقام رفيع او بر وي سلام مي فرستد.

[ صفحه 170]

به راستي چرا شهادتين؟

و چرا بااين توضيحات؟ او چه هدف و مقصدي را در پي دارد كه اين گونه آغاز مي كند و زمينه مي چيند؟

آن گاه زهرا عليهاالسلام از ثقلين و دو امانت گران بهاي رسول صلي الله عليه و آله (قرآن و عترت) مي گويد كه ادامه ي رسالت، امامت و ولايت است و از مسؤوليت خطير همگان در قبال آن دو، ياد مي كند. (انتم عباد الله نصب امره و نهيه و حملة دينه و وحيه و...).

از عترت، خلافت، امامت، اطاعت و همراهي آنان با قرآن مي گويد و با اشاره به عهد و پيمان خدا در حمايت از آنها [335] و توضيح بيشتر آن را به ادامه ي سخن در هنگام گفت و گو از رسول صلي الله عليه و آله و رنج هاي او وا مي گذارد، چون تمامي مقصود همين است.

از كتاب به عنوان پشتوانه ي عترت، [336] نور هدايت، راهنماي عمل، در بر گيرنده ي دلايل روشن، و حرام و حلال الهي ياد مي كند. آن گاه به مواردي از آن چه در كتاب آمده، اشاره مي كند و از پايه ها و بنيان هاي [337] اسلام شروع مي كند؛ از توحيد، نماز، زكات و روزه براي رهايي از شرك، كبر، آلودگي و ريا، از حج و عدل، براي تحكيم و استحكام دين و پيوند و ارتباط دل ها، از اطاعت و امامت اهل بيت براي رشته ي وفاق و مانع افتراق امت؛ از جهاد، صبر، امر به معروف، صله رحم و قصاص و... مي گويد. و در نهايت به تقوا و خشيت و اطاعت امر و نهي پروردگار سفارش مي كند.

[ صفحه 171]

تحليل اين گزينش هاي ايمان صلاة و... به همراه حكمت هاي آن و

ارتباط و پيوند اين همه با هم، به همراه اين هشدارها و انذارها، ما را به بهره هاي بيشتري مي رساند.

به راستي چرا زهرا عليهاالسلام از كتاب خدا، اين ها را برمي گزيند و در ابتدا هم از پايه هاي اسلام نام مي برد و از كليد و راهنماي اين همه- ولايت- اين گونه ياد مي كند. مگر چه آفت ها و موانعي در اين جماعت مرعوب شكل گرفته كه براي درمان و علاج آنان بايد اين گونه گزينش كرد و نسخه پيچيد و با توضيحاتي آن ها را به هم درآميخت و در سينه هاي بيمارشان ريخت تا شايد شفا يابند؟

آن گاه خطاب به جمعيت به معرفي خود مي پردازد «ايها الناس اعلموا اني فاطمة» يعني همان كه قرآن و رسول صلي الله عليه و آله بر عصمت او شهادت داده بودند. تا هم پشتوانه اي باشد بر آن چه گفته و آنچه خواهد گفت و هم آنان را به ياد پيمان عقبه ثاني در حمايت از رسول صلي الله عليه و آله و اهل او، [338] بياندازد. از علي عليه السلام به (برادر رسول صلي الله عليه و آله) ياد مي كند، يعني همان عنواني كه هنگام بيعت گرفتن از او منكرش بودند؛ زيرا وقتي علي عليه السلام را كشان كشان به مسجد بردند و او را وادار به بيعت كردند و گفتند: رهايت نمي كنيم تا بيعت كني و او را تهديد به قتل كردند، علي عليه السلام گفت. در اين صورت بنده ي خدا و برادر رسول صلي الله عليه و آله را كشته ايد. آنان گفتند: بنده خدا را قبول داريم، اما برادر رسول صلي الله عليه و آله را نه. [339] از سوئي ديگر خلفا

در سقيفه با ادعاي نزديكي به رسول صلي الله عليه و آله در برابر انصار استدلال كرده بودند. اگر چنين است، علي عليه السلام برادر رسول صلي الله عليه و آله است، پس سزاوارتر از ديگران است. خود علي عليه السلام هم در رد خلفا به

[ صفحه 172]

همين گونه محاجه مي كرد و مي فرمود: «احتجوا بالشجرة و اضاعوا الثمرة». [340] .

آن گاه از تاريخ سياه گذشته ي آنان و از رسالت نور رسول صلي الله عليه و آله و دستاوردهاي عظيم آن مي گويد تا زمينه اي باشد بر طرح وصايت و هشداري باشد بر جدايي از آن.

از رسول صلي الله عليه و آله مي گويد و از دعوت ها و مبارزات بي امانش با شرك و كفر و نفاق و درهم شكستن بت ها و جبهه هاي كفر و پرده هاي نفاق. از مرارت ها و رنج هاي رسول صلي الله عليه و آله براي رهايي و نجات اين جماعت- با تاريخي پر از سياهي ها و حقارت ها- از پرتگاه ضلالت و ذلت و اسارت مي گويد و به حامي راستين و همراه هميشگي رسول صلي الله عليه و آله و برادر و وصي او، علي عليه السلام اشاره مي كند كه ادامه ي رسالت، امامت است.

و در اين بزنگاه به زمينه اي كينه و حسادت از علي عليه السلام پرداخته و از شجاعت و ايثار و پايمردي و بزرگي و سخت كوشي و خيرخواهي او در راه خدا و نزديكي و قربش به رسول خدا صلي الله عليه و آله مي گويد، تا پرده از راز حسادت حاسدان، و كينه ي كينه توزان، و نفاق منافقان بردارد. سپس مدعيان امروزي را مرفهين بي درد و راحت طلبان تن آسا، مي خواند

و به تعريض و كنايه و آشكارا مي گويد: «تتربصون بنا الدوائر، تتوكفون الاخبار، تنكصون عند النزال و تفرون من القتال» [341] .

[ صفحه 173]

سپس توضيح مي دهد كه چگونه با فوت رسول صلي الله عليه و آله اظهار دشمني و نفاق پنهان آشكار شد- نفاقي كه با حضور رسول صلي الله عليه و آله توانايي ابزار آن را نداشتند- و دين فروشي رونق يافت و فرصت طلب گمراه و ياوه گويي زبون، به سخن درآمد و مدعي شد. و دست شيطان از آستين او درآمد و صداي شيطان از حنجره او به گوش رسيد، و شما هم چه ساده در دام فريبش خزيديد، و چه راحت در پي او دويديد، و چه خوش به آواز او رقصيديد، و آن چه از آن شما نبود، برديد و بدعتي بزرگ پديد آورديد. در حالي كه هنوز از مرگ رسول صلي الله عليه و آله دو روز نگذشته و سوز و سينه ي ما خاموش نگشته بود.

آن گاه به توجيه پوسيده و عوام فريب آنان اشاره مي كند و ترس از فتنه را بي اساس و دروغ مي داند و خبر از افتادن در فتنه اي بزرگ تر و فرورفتن در آتش جهنم، مي دهد و بر پشت سر انداختن قرآن و بازگشت به جاهليت، هشدار مي دهد و به حكميت قرآن فرامي خواند. و با سؤال و خطاب به مهاجران و مسلمانان، آنان را به تأمل وامي دارد و براي يافتن جوابي مناسب به خودشان وامي گذارد.

سپس بلافاصله به تحقير و محكوميت ابوبكر مي پردازد و در انظار همگان با «ابن ابي قحافه» از او ياد مي كند و پرده از راز نفاق و جهل او برمي

دارد. تا هم نمونه اي از اين همه نشان دهد و هم با هجوم به سر كرده ي باند نفاق و كودتاگران و شكستن حشمت او، شخصيت و روح تازه اي در كالبد آن جماعت مرعوب و خودباخته بدمد. و در اين راه با پشتوانه ي قرآن، آن چنان از كتاب خدا مي خواند كه گويا محمد صلي الله عليه و آله است كه از زبان جبرييل مي خواند. و آن چنان از اعلميت علي عليه السلام مي گويد كه همه از جهل خود شرمنده مي شوند و آن چنان از مظلوميت خود مي گويد كه همه دل ها را آتش مي زند، تا شايد به انصاف آيند و به ظالم بودن

[ صفحه 174]

اذعان كنند. و حال بايد حكميت و دادرسي را به قيامت و در محضر رسول صلي الله عليه و آله واگذارد تا با اين تذكر شايد آنان را به خود آورد و به تفكر و تأمل و در نتيجه انصاف و اقدام وادارد، و همين كار را هم كرد.

اكنون ديگر شاخ سران شكسته و با جماعت مرعوب اتمام حجت شده و از حق علي عليه السلام نيز در حد امكان و مناسب، دفاع و يادآوري شده است. حال با جدايي حق از باطل بايد به قدرتي مسلح روي آورد كه توان درگيري با باند مسلح و قبيله بني اسلم و تهديد و ارعاب و شايعه پراكني خلفا را داشته باشد. قدرتي كه امتحانات خود را پس داده و در پيمان عقبه بر دفاع از اهل رسول صلي الله عليه و آله ميثاق بسته اند و چه كسي غير از انصار.

گرچه اينان در سقيفه به خطا رفتند و از چند تن

مهاجر منافق شكست خوردند، اما هنوز زمينه هاي توبه و بازگشت در آنان هست. شايد برخيزند و اشتباه گذشته را جبران كنند، زيرا هنوز بودند كساني كه با خليفه بيعت نكرده و يا در سقيفه از علي عليه السلام دم زده بودند.

اين است كه از اين پس زهرا عليهاالسلام تمامي هم خود را مصروف به تحريك انصار مي كند. به آنان رو كرده و با شايستگي هر چه تمام تر از آنان ياد مي كند. آنان را طايفه اي نجيب و جوانمرد و حاميان دين و محافظان اسلام مي خواند و بدين وسيله به تكريم و تحريك و تشجيع آنان مي پردازد و به ايستادگي در مقابل خليفه ي زورگو مي خواند و از ارتجاع فوت رسول صلي الله عليه و آله برحذر مي دارد و با ذكر عظمت مصيبت رسول صلي الله عليه و آله باز همگان را به ياد او مي اندازد، تا با اشك بر مصيبت فقدان رسول صلي الله عليه و آله باز هم دل ها به نرمي گرايد و جوانه هاي همت و غيرت آبياري شود.

اكنون ديگر انتهاي سخن است و هنگام برداشت محصول و دروي كاشته ها

[ صفحه 175]

است. بايد از اين همه سخن و تحريك و اشك ثمر گرفت و آخرين تير را از چله ي بيداري رها كرد تا آناني كه مي خواهند تا هميشه ي تاريخ راه را ببينند و با چشمي باز انتخاب كنند، عذري نداشته باشند.

زهرا عليهاالسلام در اين آخرين فراز باز هم به تنها اميدش انصار رو مي آورد، انصاري كه با خطبه ي ابوبكر در سقيفه دوباره به جاهليت سابق و دو دستگي روي آوردند، پس از آنكه با هدايت رسول صلي الله عليه

و آله متحد شده بودند. از اين رو با جد مادري مشترك، آنان را مخاطب قرار مي دهد و بدين وسيله چاكي كه ابوبكر ايجاد كرده بود، رفو مي كند و دوباره به تحريك و تشجيع آنان مي پردازد و بر غيرت خفته ي آنان مي نوازد و آنان داراي عده و عده و نفرات و ادوات مي داند و فرياد استنصار خود را بلند مي كند و آن ها را به ياد بيعتشان مي اندازد.

زهراي بيدار و مجاهد و هشيار و مبارز، تمامي آنچه ابوبكر و همپالگي هاي او در سقيفه و بعد از آن از انصار گرفته و آنان به دو دستگي و اختلاف كشانده بودند از حسادت و رقابت شان سود مي جستند، خنثي مي كند. وي با يادآوري تاريخ درخشان انصار در دوره ي رسول صلي الله عليه و آله و مبارزات و رنج هاي آنان، دو هدف را دنبال مي كند؛ آنان را به حفظ آن دستاوردها تشويق و ترغيب مي كند و هم درباره ي آينده، تذكر و هشدارمي دهد. و با فراخواني انصار به اتحاد و يكپارچگي، از آنان مي خواهد كه در برابر ناكثين و مهاجمان به ولايت و غاصبان خلافت، مردانه بايستند و جهاد كنند. «الا تقاتلوا قوما نكثوا ايمانهم و هموا باخراج الرسول...».

آن گاه اين فرزند نذير، همگان را به عذاب شديد، هشدار مي دهد و بر حذر مي دارد، آن هم دو هشداري كه چكيده ي تمامي خطبه و جمع بندي روح كلام، و حجتي براي تمامي اعصار است:

[ صفحه 176]

آگاه باشيد: با دور كردن خلافت از علي عليه السلام اين شايسته ترين و آگاه ترين- تمامي زحمات گذشته خود را بر باد داده ايد.

آگاه باشيد غصب خلافت ما، ننگش ابدي است و

نشان از غضب خدا دارد و سرانجامش آتشي است كه هر دم افروخته تر گردد و دل و جان را بسوزاند. چه اين شتر بي ما پشتش مجروح و پايش به تاول نشسته است و به مقصد نمي رسد. ديگر خود دانيد.

زهر اعليهاالسلام سكوت مي كند و منتظر عكس العمل و اقدام مناسب انصار مي نشيند، اما همين كه صدايي بلند مي شود بلافاصله ابوبكر بر منبر شده. با ترفند و حيله در حالي كه با وحشت و عصبانيت درمانده است به جواب مي پردازد و پيش از همه در برابر استدلال هاي محكم و بيان قاطع و كوبنده زهرا عليهاالسلام مجبور به عقب نشيني شده و به فضايل علي عليه السلام و زهراعليهاالسلام اعتراف مي كند،تا هم دلجويي [342] كرده باشد هم با نشان دادن انصاف [343] خود به نيرنگ تازه اي روي آورد. او مسئله را تنها در بعد زمين و مشكل اقتصادي خلاصه مي كند وخدا را شاهد گرفته (اتخذوا ايمانهم جنة) و به دروغ متوسل مي شود تا با شيطنت مردم را در مقابل زهرا عليهاالسلام قرار

[ صفحه 177]

دهد و براي عوام فريبي مي گويد. ما آن چه را تو مطالبه مي كني براي تهيه ي اسبان و سلاح ها قرار داده ايم تا مسلمانان به وسيله ي آن بجنگند. و باز به فريب، آن را به اجماع مسلمانان نسبت مي دهد.

اما زهرا عليهاالسلام باز هم با قاطعيت به رسوايي و محكوميت هر چه بيشتر آنان مي پردازد و در جواب، از اين همه دروغ و نيرنگ تعجب مي كند و پرده از حيله آنان و دروغ ديرينه ي آنان- حتي در زمان حيات رسول صلي الله عليه و آله- برمي دارد. و باز هم دروغ آنان را بر

خدا و رسول صلي الله عليه و آله با استدلال به قرآن به اثبات مي رساند و به منشأ اين همه هواي نفس و تسلط و احاطه ي شيطان بر آنان تصريح مي كند و همان را مي گويد كه بعدها علي عليه السلام در شورا، به عبدالرحمن- پس از بيعتش با عثمان- گفت و با آن خود را تسليت داد. (فصبر جميل والله المستعان علي ما تصفون).

ابوبكر سر خورده و رسوا از اين همه فضاحت، براي رهايي از اين مخمصه كه جان او را تهديد مي كند و نزديك است ريشه ي او و همپالكي هايش را بسوزاند، تنها راه چاره را سنگر گرفتن در پشت سر مردم مي بيند. از اين رو با شيطنت، مردم را حكم قرار مي دهد، تا هم خودش را حامي مردم نشان دهد و هم آنان را در مقابل اهل بيت قرار دهد و خدا مي داند كه بر زهرا عليهاالسلام چه گذشت. زهرايي كه آسمان ها زير پاي اوست و تمامي هستي زير پايش ريخته شده، غاصب زمين و حق مسلمانان معرفي مي شود و آنان را رو در روي خود مي بيند.

اين ترفند ابوبكر چيزي نبود كه بر زهرا عليهاالسلام مخفي باشد. او از ابوبكر غير از اين انتظاري نداشت، اما از مردم انتظار فريب خوردن نبود. با اين حال همه ي مردم را مخاطب خود قرار داده و آنها را عتاب و توبيخ (و نه تحقير) مي كند و از عاقبت اين كار بر حذر مي دارد.

[ صفحه 178]

سپس متوجه قبر رسول صلي الله عليه و آله و سلم شده و اشعاري [344] را زمزمه مي كند:

«قد كان بعدك انباء و هنبثة...»

- رفتي وپس از

تو فتنه ها برخاست، اگر تو بودي آن چنان بزرگ رخ نمي نمود.

-ما تو را از كف داديم هم چون زميني از باران گرفته شده. ارزش هادر قومت به هم ريخت. بيا و ببين كه چگونه از راه به در شده اند.

- به راستي ما بلا ديدگان در دام مصيبتي گرفتار آمديم كه هيچ مصيبت زده اي در عرب و عجم بدان مبتلا نگرديده بود.

و به همراه ناله هاي زهرا عليهاالسلام بر روي قبر پدر، مرد و زن، و بزرگ و كوچك آن قدر گريستند و اشك ريختند كه هيچ روزي اين چنين ديده نشده بود. [345] و بالاخره آن كلام خدايي و اشك هاي الهي كار خود را كرد و مدينه به خروش آمد و در ميان مردم همهمه افتاد.

ابوبكر دريافت كه در برابر دخت رسول صلي الله عليه و آله و زهراي اطهر چه حقير و زبون شده و حربه هايش در برابر استدلال قوي و بيان نافذ زهرا عليهاالسلام چه عقيم و ابتر مانده است. يا بايد به انقلاب مدينه تن داد و از دنياطلبي دست كشيد و به پايان خط رسيد، و يا بايد به درشتي و تهديد و تطميع روي آورد. و هر كدام مي شد ابوبكر باخته بود. چه اگر به سخن مي آمد آن چنان محكوم شده بود كه به ناچار درشتي و اهانت مي كرد و نفاقش آشكار مي شد، و همين هم شد. ابوبكر سراسيمه و مضطرب به منبر شد و نفاقي كه سال ها حتي از دوران مكي از مردم پنهان داشته بود، ناخواسته آشكار كرد و پرده از آن چه مدت ها در سينه داشت كنار زد و كينه و بغضش

[ صفحه

179]

را به علي عليه السلام كه رسول صلي الله عليه و آله حب و بغض او را نشانه ايمان و نفاق قرار داده بود، رو نمود.

خليفه ي بردبار و حليم [346] !!! آن چنان از جوشش مردم، وحشت زده، و از محكوميت و رسوايي خود پريشان بود كه نمي دانست چه مي گويد و ندانسته سند كفر و نفاق خود را امضا مي كند. او به علي عليه السلام مي گويد: «هو ثعالة شهيده ذنبه» و يا «كام طحال احب اهلها اليها البغي». [347] .

ابوبكر علي عليه السلام را روباهي مي داند كه شاهد او دم اوست و يا او را تشبيه نموده به زن بدكاره اي معروف به «ام طحال» كه هر كه از فاميلش زناكار بود او را بيشتر دوست مي داشت، و در نزد او بدكاري از همه چيز محبوب تر بود. و يا او را كسي مي راند كه مي خواهد فتنه ي خفته را بيدار كند و از درماندگان و زنان كمك مي گيرد.

ابن ابي الحديد مي گويد: «از نقيب ابويحيي بصري پرسيدم. كنايه ي ابوبكر با كيست؟ گفت: به كنايه نمي گويد، تصريح مي كند. گفتم: اگر تصريح مي كرد نمي پرسيدم. خنديد و گفت: به علي مي گويد، سخنان ابوبكر با علي است. گفتم: آيا به راستي تمام آن چه ابوبكر گفته خطاب به علي است؟

گفت: آري فرزندم، بحث، بحث خلافت و حكومت است.

گفتم: انصار چه گفتند؟

[ صفحه 180]

گفت: از علي طرفداري كردند. اما او ترسيد فتنه برخيزد و آنان را نهي كرد». [348] .

آري، اين همان علي عليه السلام است كه مولاي هر مؤمن و مؤمنه است.

اين همان علي عليه السلام است كه با حق است و حق از او

جدا نيست.

اين همان علي عليه السلام است كه دوستي و دشمني با او ملاك ايمان و نفاق است. [349] .

اين همان علي عليه السلام كه رسول صلي الله عليه و آله از خدا خواسته كه ياور او را ياري، و دشمن او را دشمن بدارد.

اين همان علي عليه السلام است كه اسدالله و اسد رسول اوست و مرد ليلة المبيت، بدر، احد، احزاب و خيبر و... است.

اين همان علي عليه السلام است كه جبرييل در ميان آسمان و زمين ندا در داد: «لا فتي الا علي، لا سيف الا ذوالفقار».

اين همان علي عليه السلام كه ضربتش در خندق از عبادت جن و انس افضل است.

اين همان علي عليه السلام است كه همسر زهراي بتول و محرم اسرار رسول صلي الله عليه و آله است و... ابوبكر آن گاه نخست انصار را تهديد نمود و سپس تمامي مردم را تطميع [350] كرد و از منبر به زير آمد.

[ صفحه 181]

و اين جا ديگر پايان كار زهرا عليهاالسلام بود و شروع كار مردم. مي توانند با اين اتمام حجت ها و براهين آشكار به پا خيزند و دست بر قبضه ها برند و اقدامي كنند و مي توانند به زمين بچسبند (اثاقلتم الي الارض) [351] و به جاي شهامت اقدام، به اشك ريختن و افسوس خوردن قناعت كنند و ذلت ابدي را بر خود بخرند. آنان انتخاب كردند و بد انتخابي كردند و هنوز هم مجازات سنگينش را مي كشند و غرامتش را مي پردازند. اكنون نوبت ما است تا چه انتخاب كنيم و چگونه بر سر انتخاب خود بمانيم. [352] .

من معتقدم اگر كسي مي خواهد مقام

علمي زهرا عليهاالسلام را درك كند،بايد در اين خطبه خوب بيانديشد و آن را با برخي خطبه هاي اميرالمؤمنين عليه السلام در نهج البلاغه

[ صفحه 182]

مقايسه كند. آن گاه در مي يابد كه اين هر دو از نظر فصاحت وبلاغت و عمق معاني و مضامين، عدل يكديگرند و هم چون سيبي است كه وسط دو نيم شده، به راستي كه زهرا عليهاالسلام، كفو علي عليه السلام است. [353] و به راستي كه ما از علم زهرا عليهاالسلام و وجود و حضور زهرا عليهاالسلام محروم كردند. آيا كسي هست كه عمق فاجعه و عظمت حادثه را درك كند؟

اگر چه او در همان هجده سالگي [354] . كارش را به اتمام رساند و حجت را بر همه تمام كرد و با حفظ جان علي عليه السلام، و خود را فديه ي او كردن و نيز ديگر اقداماتش بر

[ صفحه 183]

تمامي انسان ها تا قيامت منت نهاد، اما چه كسي مي تواند محروميت ما را از نگاه زهراعليهاالسلام، دعاي زهرا عليهاالسلام، تربيت و سازندگي زهرا عليهاالسلام، بركات حضور زهرا عليهاالسلام، علم زهرا عليهاالسلام، هدايت زهرا عليهاالسلام، سفينه ي نجات بودن زهرا عليهاالسلام و وارث فرهنگ وحي بودن زهرا عليهاالسلام و... پاسخ گويد. غم ما غم محروميت خود ماست.

اللهم العن اول ظالم ظلم حق محمد و آل محمد و آخر تابع له علي ذلك. اللهم العنهم جميعا.

[ صفحه 184]

سر تصميم خود ماند. [355] .

او به ابوبكر- در حاليكه حقش را غصب كرده بود- فرمود: «والله لادعون الله عليك والله لا اكلمك بكلمة ما حييت» [356] (به خدا سوگند تو را نفرين مي كنم و به خدا سوگند تا زنده ام با تو كلمه اي سخن نخواهم گفت.) و نيز در حالي كه عمر به خانه اش حمله برده بود و آن جا را به آتش كشانده بود به او فرمود: «والله لا اكلم عمر حتي القي الله» [357] (به خدا سوگند تا زنده ام با عمر سخن نخواهم گفت.) و در هنگام عيادت از او به آن دو فرمود: «والله لا اكلمكما من رأسي كلمة حتي القي ربي فاشكونكما اليه بما صنعتما به و ما ارتكبتما مني». [358] و اين مبارزه ي منفي و سكوت زهرا عليهاالسلام براي خلفا خيلي سنگين و رسواساز بود. او هر كجا با آنان برخورد مي كرد از ايشان رو برمي گرداند. [359] .

گاهي بلندترين فريادها را از دهان سكوت بايد شنيد.

[ صفحه 185]

و آله- كوفتند و محبوبه ي خدا را بين در و ديوار گذاشتند و از كنار فريادش كه عرش الهي را لرزاند و ملايكه را به ضجه انداخت، بي اعتنا گذشتند.

زهرايي كه ملايكه نامش را در آسمان مي بردند و بر ديده هاي رسول صلي الله عليه و آله جا داشت، اين گونه به زير پا انداختند و خانه اش را كه مهبط ملايكه و جايگه نزول جبرييل بود، در آتش سوزاندند.

به راستي چه كسي مي تواند حتي يكي از اين مصايب را تحمل كند؟ يكي از اين

[ صفحه 186]

مصايب و ظلم ها كه بر زهرا عليهاالسلام رفت، براي ايجاد نااميدي و كاشتن روح يأس در وجود ما كافي بود. به راحتي در خانه مي خزيديم و با بستن درها به روي خود در لاك خويش فرومي رفتيم و بر همه ي عالم و آدم ناسزا مي گفتيم يا هزاران بهانه مي آورديم كه بله، نمي شود كار كرد!! و يا تكليف از ما ساقط است و يا مردم ما را درك نمي كنند و يا اين كه چرا سهم انقلابي ما را نمي دهند؟!! و يا از ما دعوتي نمي كنند؟ و يا... و يا...

به راستي زهرا عليهاالسلام، كوثر خدا و جلوه ي جمال و جلال خدا و اسوه ي خدا است. و به راستي كه هيچ حرمتش را پاس نداشتند. و اين درد چه درد جانكاهي است؟ جانكاه تر آن كه بداني، از چه كسي و بر چه كسي؟! از كسي كه خود را خليفه ي رسول خدا صلي الله عليه و آله مي داند!! بر كسي كه بهترين زن عالم است، دختر رسول خدا است غضبش، غضب خدا و سينه اش لبريز از خشيت

خدا است و خدا بر دوستدار او آتش را حرام كرده است كسي كه خدا، خود، عقدش را در آسمان ها خوانده و جبراييل و ميكاييل را شاهد گرفته و علي عليه السلام را از آدم گرفته تا ديگران، تنها كفو و همتاي او قرار داده است.

كسي كه عشق خدا بر روي زمين است و ملايك با نور او راه خود را مي يابند. كسي كه رسول صلي الله عليه و آله، مدام دست و سينه اش را بوسه زده و بارها گفته بود. او از من است و من از اويم. او را مادر پدر و پاره ي تن خود مي داند. كسي كه بهشت مشتاق اوست و...

به راستي كه تصورش هم كمرشكن است و تحملش تنها سينه اي به عظمت سينه ي زهرا عليهاالسلام مي طلبد.

شرممان باد! ادعاي پيروي از زهرا عليهاالسلام را داريم، اما آن قدر سينه هامان تنگ و

[ صفحه 187]

كوچك است كه دشمنان كه هيچ، حتي كه تحمل دوستان خود را نداريم و اگرتحويلمان نگيرند و يا به احتراممان نايستند و يا...، از انقلاب كه هيچ، از دين هم جدا مي شويم!.

چه شباهتي؟ چه اسوه اي؟

زهرا عليهاالسلام در سينه اش جز خشيت خدا و بر لبانش جز حمايت ولي چيزي نيست و تمامي هستي خود را با خدا يك جا معامله مي كند.

چه رسد به ما كه در سينه هامان جز محبت دنيا و بر لب هامان جز تضعيف كردن و آيه ي يأس خواندن و نق زدن چيزي نيست و تمامي هستي خود را يك جا با شيطان معامله كرده ايم.

براي مظلوميت زهرا عليهاالسلام، همين بس كه مدعياني چون ما دارد. هر كدام به دنبال

كارهاي خود هستيم و امر ولايت را زمين گذاشته و رها كرده ايم.

زهرا عليهاالسلام اسوه و مقتداي آناني است كه هويي كشيدند و از سر هستي خودمستانه و دامن كشان به پا خاستند و گامي نهادند. آناني كه حتي براي يك روز خود هم خطي نكشيده اند و به غير از امر ولايت- كه هم سخت است و هم سختي آفرين «ان امرنا صعب مستصعب» [360] هيچ هم و غمي ندارند. اينان از انقلاب براي خود كلاه و دستاري نبافتند و در برابر حجم عظيم مشكلات و كمبودها، نه تضعيف كه به تكميل روي؟وردند و رسالت خود را در همين مي دانند. آن هم بي هيچ مزد و سپاسي «لا نريد منكم جزاءا و لا شكورا» و حتي بالاتر كه خائفند. آن هم دو خوف: (انا نخاف من ربنا يوما عبوسا قمطريرا) [361] (و يخافون يوما كان شره مستطيرا) [362] و اين

[ صفحه 188]

همه را به شهادت سوره ي «هل اتي» از زهرا عليهاالسلام آموختند.

بايد دفاع از ولايت را از زهرا عليهاالسلام آموخت.

زهرا عليهاالسلام كوثر خدا، در بستر بيماري آن گاه كه درد تازيانه، طاقتش را برده و چشمهايش را به گودي نشسته و واپسين ساعت هاي عمر خود را مي گذراند، زناني چند از مهاجر و انصار به عيادتش مي آيند و از او يك سؤال، تنها يك سؤال- يك احوال پرسي ساده و تكراري- مي پرسند.

حالتان چطور است؟

همين. و با حال زار او حتي توقع يك نيم نگاه را هم ندارند.

اما زهرا عليهاالسلام اين زنده دل بيدار، اين تلاوت بيداري و آموزگار ظرافت، اين ادامه ي رسول صلي الله عليه و آله و همتاي

علي عليه السلام آن چنان مي شورد و مي تازد و بر غيرت هاي مرده ي آنان مي نوازد و آن چنان آگاهي مي بخشد و به آنان فقدان ولايت و روي كار نيامدن علي عليه السلام را هشدار مي دهد و آن چنان زنان را تحريك مي كند كه از جا برمي خيزند و سراسيمه به خانه هاي خود مي روند و از همسران خود كمك مي طلبند و آنان را بر احقاق حق ولايت تشويق و تحريك مي كنند، تا آن جا كه مردان در اطراف خانه ي زهرا عليهاالسلام گرد آمده و اجتماع مي كنند، اما كساني آنان را به ياد بيعت شان انداختند و بر اين آتش افروخته آبي پاشيدند. آن گاه نزد زهرا عليهاالسلام آمدند و عذر تقصير آوردند: «كه اگر علي هم زودتر آمده بود با او بيعت مي كرديم». و زهرا عليهاالسلام آن جا كه عذرهاي واهي را شنيد سخت برآشفت. «اليكم عني فلا عذر بعد تعذيركم و لا أمر بعد تقصيركم» [363] .

پي كارتان برويد، ديگر پس از اين گونه عذرتراشي هاي دروغين عذري پذيرفته

[ صفحه 189]

نمي شود، و پس از كوتاهي و بي تفاوتي امري وجود نخواهد داشت. [364] .

قبل از آن هم گفته بود.

«هل ترك ابي يوم غدير خم لاحد عذرا». [365] .

آيا پدرم پس از حماسه ي باشكوه غدير كه علي عليه السلام را به امامت منصوب كرد براي كسي عذري باقي گذاشته است؟

اما افسوس و صد افسوس، در حسرت غيرت و همتي!!.

زهرا عليهاالسلام به ما آموخت كه دفاع از ولايت حقي نيست كه تعطيل بردار باشد. بايد در همه حال پشتيبان ولايت بود. حتي در اوج غربت و تنهايي. بايد براي پيروزي هر چند با

اميدي ضعيف تلاش كرد. بايد با نظام ستم پيشه ي حاكم مبارزه كرد. اگر توانست آن را مغلوب ساخت و اگر نتوانست دست كم محكوم نمود، كه اگر باطل را نمي توان ساقط كرد، مي توان رسوا ساخت.

اگر حق را نمي توان استقرار بخشيد مي توان اثبات كرد، طرح نمود، به زبان شناساند، زنده نگاهداشت تا دست كم مردم بدانند آن چه بر سر كار است، ناحق است و ظلم، و آن چه مطرود و شكست خورده و زنداني، حق است و عدالت.

زهرا عليهاالسلام با اين كه دردش به نهايت رسيده و آخرين ساعات عمر را مي گذراند، اما نمي تواند از تكليف خود چشم بپوشاند. او در برابر سؤالي ساده، گويا به دنبال فرصتي است. تمامي رمق خود را جمع كرده و نفسش را در سينه حبس مي كند. آن

[ صفحه 190]

گاه مثل رعد مي غرد و مثل ابر مي بارد. شايد بتواند غيرتي يا همتي را بيدار كند و براي علي عليه السلام- اين زنده ي پا در ركاب- يار و ياوري فراهم كند او با كلامش هم چون تازيانه اي بر روح هاي فرسرده ي آنان نواخت.

صلابت كلامش يادآور ضربت خندق است. اين جوشش نه كلام، كه خون زهرا عليهاالسلام است. پس باهم به فرازهايي از آن گوش جان مي سپاريم. [366] به خدا در حالي صبح كردم كه از دنياي شما بيزارم و از مردان شما خشمگين. مردانتان را آزمودم، تنفرم را برانگيختند. دينداري و پايمردي شان را محك زد، بي دين و ناجوانمردانه از بوته ي آزمايش درآمدند و رو سياهي و جاوداني را براي خود خريدند.

مردان شما به شمشيرهاي شكسته و تيغ هاي كند و زنگار گرفته مي مانند و

چه زشت است اين سستي و مسخرگي و رخوت، بعد از آن همه تلاش و كوشش و جديت. چه قبيح است اين شكاف برداشتن نيزه ي مردانگي و خواري و تسليم در برابر هر كس كه بر آنان فرمانروايي كند. و چه دردآور است اين لغزش در مسير و انحراف از هدف و فساد در عقل و انديشه...

واي بر آنان! چرا نگذاشتند حق در مركز رسالت قرار يابد؟ و چرا پايگاه خلافت نبوي را از منزل وي دور كردند؟ همان منزلي كه مهبط جبرييل روح الامين بود و پيكره ي رسالت بر پايه هاي آن استوار شده بود.

چرا افراد مسلط به امور دنيا و آخرت را كنار زدند و افراد نالايق را جايگزين كردند؟ اين، بي ترديد زياني آشكار و بزرگ است.

[ صفحه 191]

چه چيزسبب شد از ابوالحسن كينه به دل بگيرند و او را كنار بگذارند؟ من به شما مي گويم.

به اين دليل كه شمشير عدالت او خويش و بيگانه نمي شناخت.

به اين دليل كه او از مرگ هراس نداشت.

به اين دليل كه با يك لبه ي شمشيرش، دقيق و خشمگين، ريشه ي كفر و شرك و فساد را مي بريد و با لبه ي ديگر، بقيه را در سر جاي خود مي نشاند.

به اين دليل كه در مسير رضايت خدا از هيچ چيز باك نداشت و به هيچ كس رحم نمي كرد.

به اين دليل كه در كار خدا، اهل سازش و مداهنه و مدارا نبود.

سوگند به خدا! اگر در مقابل ديگران مي ايستاديد و زمام امور خلافت را كه رسول الله صلي الله عليه و آله به علي عليه السلام سپرده بود، از دستش

نمي ربوديد، او كارها را سامان مي بخشد. امت را به سهولت در مسير هدايت و سعادت قرار مي داد و به مقصد مي رساند. كمترين حقي از كسي ضايع نمي شد و حركت اين مركب نيز اين قدر رنج آور نمي گشت.

علي عليه السلام در آن صورت مردم را به سرچشمه ي صافي و زلال و هميشه جوشاني مي رساند كه كاستي و كدورت در آن راه نداشت، آب از همه سويش سرريز مي شد و همه سيراب مي شدند و هيچ كس تشنه نمي ماند...

اينك اين فتنه ها و اين قلب هاي شما. بشارت بادتان به شمشيرهاي آخته و استيلاي ستمگران و جبابره. بشارت بادتان به هرج و مرج گسترده و نامحدود و استبدادي ظالمانه و دردآلود. اموال حقوقتان از اين پس به غارت خواهد رفت و جمع تان پراكنده خواهد شد.

[ صفحه 192]

دريغ و حسرت و افسوس بر شما. كارتان به كجا خواهد كشيد؟! افسوس كه چشم ديدن حقيقت را نداريد و من چگونه مي توانم شما را به كاري وادارم كه از آن كراهت داريد؟.

همان طور كه ديدي اين خطبه ي پر بار مقدمه اي دارد و متني. مقدمه اش برائت بود و متنش محاكمه و بشارت.

محاكمه بر سوء انتخاب مردان آنان، كه جاي علي عليه السلام ديگري را برگزيدند و به جاي سر، به دم قانع شدند. و پرده برداشتن از راز اين انتخاب شوم به خاطر حسادت و كينه داشتن از علي، به همراه ترسيمي زيبا از مشكل حكومت و عدل و انصاف علي عليه السلام و در كنارش، بارش بي امان فضل و بركات الهي.

بشارت و تحذير از عواقب سوء و مرگ بار اين انتخاب، كه شمشيرهاي آخته و حكومت ظالم

و تاراج اموال و پراكندگي و ذلت است. آن چنان كه گويي حره و كربلا و جمل و صفين و امروز عراق و مدينه و حجاج ها و صدام ها را مي ديد.

برائت و بيزاري از اين همه دنياطلبي و سستي. همين است كه مثل رعد و طوفان مي غرد و مي تازد و هم چون تازيانه ي بر غيرت هاي خفته ي آنان مي نوازد. و در اين راه از حدود ده آيه از آيات وحي، در نهايت مناسبت و ظرافت بهره مي گيرد تا شايد به خود آيند و بيدار شوند. گرچه دم مسيحايي فاطمه عليهاالسلام هم نتوانست آنان را به خود آورد، اما مهم رسيدن نيست كه مهم در راه بودن است. مهم، اداي تكليف است و زهرا عليهاالسلام چه زيبا تكليف خود را ادا كرد و جانش را بر سر آن گذاشت.

به حق حق قسم! بايد دفاع از ولايت را از زهرا آموخت. همين است كه بارها گفته ام كه تنها «تحليل» كارگشا نيست كه «تطبيق» نياز ماست.

[ صفحه 193]

گفته ام كه تنها «تحليل» كارگشا نيست كه «تطبيق» نياز ماست.

بايد بر خودمان نهيب زنيم كه چرا ماندگاريم و چرا راهي كه علي عليه السلام با فرق شكافته و حسن عليه السلام با جگر پاره پاره و حسين عليه السلام با رگهاي بريده و زهرا عليهاالسلام با پهلوي شكسته رفت، ما با پاي مان هم نمي رويم؟!.

همين تطبيق ها و مقايسه ها است كه هم همت ها را بالا مي برد و هم بدهكارمان مي كند و از غرورها مي رهاند و هم ظرفيت ساز و توان ساز است. و ما را در برابر ابتلاها و بلاها آماده مي كند و به جاي دست هاي پر ديگران، از دست هاي خالي

خود متوقع مي سازد.

من از آنجا كه از انفاق زهرا عليهاالسلام مي شنوم و مي بينم كه چگونه حتي با پيراهن عروسي اش دل ها را به اسلام پيوند مي زند، مي توانم با خود مقايسه كنم كه چگونه به جاي سازندگي به دلربايي پرداخته ام و با لباس و خانه ام هم دل هايي را سوزانده ام.

آن جا كه از ايثار زهرا عليهاالسلام مي شنوم و اين كه چگونه از طعام خود با همه ي نيازي كه به آن دارد، مي گذرد و نه تنها مغرور نيست كه خائف است و آن هم دو خوف، [367] مي توانم بر خودم تطبيق كنم و به استقلال الخير و استكثار الشر [368] برسم.

محبت زهرا عليهاالسلام همين اطاعت از زهرا عليهاالسلام است كه (ان كنتم تحبون الله فاتبعوني) [369] كه تجلي محبت در اطاعت است. محبتي كه اطاعت را به دنبال ندارد و تحمل در بلاها و ابتلاها را در من نياورد، ولايت زهرا عليهاالسلام نيست، كه محبتي غريزي و عاطفي است.

[ صفحه 194]

اگر مي شنوي كه دوستدار فاطمه عليهاالسلام از آتش جداست، [370] اين چنين محبتي است. محبتي برخاسته از معرفت به حق ولايت شان كه از ما به ما آگاه ترند- و محبتي همراه با اطاعت، عمل و تحمل بلاها و ابتلاها كه «البلاء للولاء»؛ نه محبت هاي غريزي و عادتي و عاطفي.

من از ديرباز در ذكر مصايب اهل بيت به همين مقايسه ها رو مي آوردم و آنچه سينه ام را مي فشرد و آه از نهادم برمي آورد، همين تطبيق ها و مقايسه ها بود. مي ديدم چگونه حسين در راه دين سر مي دهد، ولي من از گوشه ي ناخنم هم نمي گذرم. زهرا عليهاالسلام در راه ولايت پرپر مي شود و تمامي هستي خود

را بر سر اين راه مي گذارد اما من تحمل يك سيلي را هم ندارم.

او در همان دوران كوتاه عمرش، كارش را به انجام رساند و در پيچش گام هايش و عمق نگاهش، امروز ما را در نظر داشت و شاهدي براي هميشه تاريخ و فرقاني براي رسالت رسول صلي الله عليه و آله شد.

با اين مقايسه ها مي توانستم از خودم فاصله بگيرم و از قناعت ها و غرورها و ركودها جدا مي شوم و از اين همه حقارت و كم ظرفيتي شرمم بيايد. و نم نم اشكها و زمزمه هايي در من شكل بگيرد. زمزمه هايي كه گاهي نفست را مي گرفت و شراره هايش تو را مي سوزاند.

از رهگذر خاك سر كوي شما بود

هر نافه كه در دست نسيم سحر افتا

زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت

كانكه شد كشته ي او نيك سرانجام افتاد

طاير گلشن قدسم چه دهم شرح فراق

كه در اين دامگه حادثه چون افتادم

[ صفحه 195]

- الهي اعتذاري اليك. اعتذار من لم يستغن عن قبول عذره فاقبل عذري يا اكرم من اعتذار اليه المسيئون.

- الهي كنت بئس العبد و انت نعم الرب.

- الهي هب لي كمال الانقطاع اليك وانر...

- الهي لا تكلني الي نفسي طرفة عين ابدا.

- الهي قد تكرر وقوفي لضيافتك فلا تحرمني ما وعدت المتعرضين لمسئلتك يا معروف العارفين...

- الهي حبب الي لقائك و احبب لقايي واجعل لي في لقائك الراحة والفرج والكرامة.

اين اشك ها، اشك عاطفه نبود. اشك كباب بود كه از هر قطره اش شعله اي قد مي كشيد و شراره اش، هستي ات را مي سوزاند و از خاكسترش ققنوس وار،

تولدي دوباره مي يافتي و در اين تولد دوباره با احساس غربت و ضرورت حركت، به عهدها و پيمان هايي روي مي آوردي. و به سازندگي و تربيت مي پردازي و با احساس عجز، به اعتصام و پيوند و توسلي مي رسي. و از آن پس در هر بار از خودت حساب مي كشي و از ميثاق ها و پيمان ها سراغ مي گيري و بازخواست مي كني.

آن اشكي كه ظرفيت ساز و توان سوز است، اشك عارفي است سوخته كه در فقدان ولي محروميت خود و همه عصرها و نسل ها را مي بيند. محروميت از مصباح، سفينه، ميزان، امين، وارث، حصن و اسوه و... را.

از رهگذر خاك سر كوي شما بود

هر نافه كه در دست نسيم سحر افتاد

به راستي كه ما را محروم كردند. محروم از علم و كلام زهرا عليهاالسلام، هدايت زهرا عليهاالسلام، نگاه زهرا عليهاالسلام، دعاي زهرا عليهاالسلام، و....

اللهم العن قاتلي فاطمةالزهراء عليهاالسلام.

[ صفحه 196]

امتناع مي كرد و عذر مي آورد. [371] او در ادامه ي اعتراض خود به شام تبعيد شد. [372] . و در آنجا پيامبر را در

[ صفحه 197]

خواب ديد كه از او شكايت مي كند كه چرا به زيارت من نمي آيي از اين رو براي زيارت پيامبر به مدينه آمد [373] و با ورود او به مدينه زهرا عليهاالسلام از او خواست كه اذان بگويد، گفت: «بسيار مشتاقم كه صداي مؤذن پدرم را بشنوم».

بلال بر بالاي بام مسجد رفت. آواي گرم بلال در مدينه پيچيد. «الله اكبر». همه دست از كار كشيدند. هر كس دست ديگري را مي كشيد و با شتاب به سوي مسجد مي آورد. همه حتي زنان و كودكان در بيرون مسجد جمع شدند. مدينه به يكباره تعطيل شد همه به طنين روح افزاي بلال گوش مي دادند و به دهان او چشم دوخته بودند. ناگاه به ياد ايام رسول صلي الله عليه و آله افتادند. فرياد هاي هاي گريه ها در مدينه پيچيد. مدينه كمتر اين گونه روزهايي به ياد داشت. همه از يكديگر سؤال مي كردند، چرا بلال اذان نمي گفت؟ چه شده به درخواست زهرا عليهاالسلام اذان مي گويد؟ چرا زهرا عليهاالسلام گريه مي كند؟ به يكديگر نگاه مي كردند، سپس سرها را به زير مي انداختند و از خود و بيعت شان با ابوبكر شرمشان مي آمد. زهرا عليهاالسلام هم همراه جماعت به اذان گوش داده و به ياد دوران پدر و غدير و... افتاده بود و هم چون باران مي باريد و اشك مي ريخت.

در فضاي مدينه پيچيد. «اشهد ان محمدا رسول الله». زهرا عليهاالسلام ديگر طاقت نياورد. فرياد و ناله اي زد و از حال رفت. آن چنان كه همه

گمان كردند از دنيا رفته است. مردم فرياد برآوردند: بلال بس كن. دختر رسول الله صلي الله عليه و آله را كشتي!.

بلال اذان را نيمه رها كرد و ندانست كه چگونه خود را بر بالين زهرا عليهاالسلام رساند. زهرا عليهاالسلام را به هوش آوردند. درخواست اتمام اذان كرد. بلال گفت: از اين درگذريد كه بر جان شما نگرانم. با اصرار بلال، التماس و گريه هاي مردم، زهرا عليهاالسلام از خواسته

[ صفحه 198]

خود درگذشت. [374] يكبار ديگر نزديك بود كه كار تمام شود و غيرت ها بيدار شود.

اما افسوس...!

اين گريه ها مرا به ياد اشك هاي آن جماعتي مي اندازد كه در كربلا در بالاي بلندي جمع شده بودند و براي حسين عليه السلام و مصايب اهل بيت مي گريستند. به آنان گفتند: «چه جاي گريه است. به كمك حسين عليه السلام بشتابيد» و آنان بي اعتنا تنها به گريه قناعت مي كردند.

من به واقع درشگفتم از خمودگي و سستي آن جماعت. اگر چه باند كودتا و نفاق نفس شان را گرفته و با تبليغات دروغين و احاديث جعلي و ايجاد وحشت و ترور، رمق آنها را برده بود، اما اينها هيچ عذر و توجيهي براي سستي و ننگ ابدي شان نيست. اقدامات رسول صلي الله عليه و آله و گامهاي عميق و پيچيده ي زهرا عليهاالسلام جاي هيچ عذري را باقي نمي گذارد. تنها اين مي ماند اين كه مردم به جاي دست بردن بر قبضه هاي شمشير، به گريه قناعت مي كردند شرمشان باد!.

نگراني من هميشه اين بوده كه نكند من نيز همين گونه ام و به جاي دفاع از انقلاب و مكتب و ولايت، به اشكي قانع شده ام و به جاي سازندگي

و تربيت، تنها به حرف قناعت كرده ام. الهي تو از ما بگذر. و ما را رها نكن تو بصيرتي ده تا در جايگاه عمل، به حرف بسنده نكنيم و فرقاني ده تا جايگاه هر يك را بازبشناسيم.

[ صفحه 199]

و متجاوز. هرج و مرج كامل بر جامعه سايه اندازد و استبداد خود سري بر مردم حكومت كند. مال هايتان را به غارت برند و كشته هاتان را به ستم بدروند».

رنج زهرا عليهاالسلام، رنج محروميت انسان تا هميشه ي تاريخ است. او به راحتي مي ديد كه ادامه ي سقيفه، نينواست. او واقعه ي حره را مي ديد. او صفين و جمل و خلافت معاويه و... را و خلافت عباسي و عثماني و... را مي ديد و محروميت امروز ما را نيز شاهد بود. در حجم نگاه او انسان امروز نيز جا داشت. او حق داشت اين گونه بگريد و ناله كند. آن جا كه فريادهايش كارساز نيست. شايد اشك هايش بر دل هاي سنگي اين جماعت مفلوك نفوذ كند و اين سؤال را در اذهان مرده شان شكل دهد كه براستي چرا زهرا عليهاالسلام، محبوبه ي خدا و دخت رسول صلي الله عليه و آله اين گونه ضجه مي زند و اشك مي ريزد؟ به سبب چه چيزي و كدامين حقي؟ شايد غيرتي بيدار شود و ساحت رفيع خورشيد ولايت را لبيك گويد و چهل ياور بر او گرد آيند و همه ي انسان هاي تاريخ را از محروميت و رنج هميشه برهانند و رهين منت خود سازند.

اما باز هم افسوس و صد افسوس در حسرت غيرتي!.

[ صفحه 201]

عليهاالسلام در جوابشان گفت: عمر من به آخر رسيده و ديگر در ميان شما چندان توقفي نخواهم داشت. از آن پس روزها دست حسنين عليهم السلام را گرفته و بر سر قبر رسول صلي الله عليه و آله مي رفت و مي گريست و به آنها مي گفت. «عزيزانم اين قبر جد شماست، همو كه شما را بر دوش خويش مي نهاد و بسيار دوستتان مي داشت». آن گاه عازم بقيع مي شد و بر سر قبر شهدا به ياد سربازان فداكار صدر اسلام اشك مي ريخت، علي عليه السلام نيز براي آسايش زهرا عليهاالسلام سايباني در بقيع بنا كرد. [379] .

بقيع در كناره ي كاروان هاست، زهرا عليهاالسلام اين زنده ي بيدار و آموزگار حمايت از ولايت، در آن جا مأوا گرفت. كاروانياني كه از آن جا مي گذشتند، بر بقيع سايباني مي ديدند و ناله هايي را مي شنيدند. با كنجكاوي نزديك شده و جوياي احوال

[ صفحه 202]

مي شدند. و وقتي مي شنيدند كه اين ناله ها، ناله هاي زهرا عليهاالسلام، يگانه دخت و بازمانده ي رسول صلي الله عليه و آله است، تعجب مي كردند و براي دلجويي نزديك تر مي شدند. در اين هنگام زهراي بيدار و هشيار، فرصت را مغتنم شمرده و براي آنان از ظلم بر وصي مي گفت. او مي خواست، اكنون كه مدينه را در محاصره قرار داده و از خروج صحابه، به بهانه ايجاد فتنه مانع شده اند، اين گونه فرياد مظلويت علي عليه السلام را به اطراف برساند. اگر در مدينه براي علي عليه السلام ياوري نيست، شايد بتوان از بيرون حامياني گرد آورد.

محمود بن لبيد مي گويد: فاطمه عليهاالسلام پس از فوت پدرش مي آمد سر قبر حمزه گريه مي كرد. در يكي از روزها گذرم بر شهداي احد

افتاد. فاطمه عليهاالسلام را ديدم كه سر قبر حمزه به شدت مي گريست. صبر كردم تا آرام شد. پيش رفتم و سلام كردم و عرضه داشتم. اي بانوي من! از اين ناله هاي جان سوز، رگ هاي دل من پاره مي شود. فرمود: بر من سزاوار است كه گريه و ناله كنم؛ زيرا پدري مهربان و بهترين پيامبران را از دست داده ام. چه قدر مشتاق ديدار اويم. گفتم: اي بانوي من! بسيار علاقه مندم كه سؤالي از شما بپرسم. فرمود: بپرس. گفتم: آيا رسول صلي الله عليه و آله در زمان حياتش به امامت علي عليه السلام تصريح نمود؟ فرمود: واعجبا! آيا حماسه ي غدير را از ياد برديد؟ گفتم: غدير خم را مي دانم، ولي مي خواهم بدانم كه رسول خدا صلي الله عليه و آله به شما در اين باره چه گفت؟ فرمود: خداوند را گواه مي گيرم كه رسول صلي الله عليه و آله به من فرمود: بعد از من علي عليه السلام خليفه و امام است و دو فرزندم حسن و حسين و نه نفر از ذريه ي حسين، امام مي باشند. اگر از آنان پيروي كنيد، هدايت مي شويد و اگر مخالفت كنيد تا قيامت در ميان شما اختلاف خواهد بود. [380] .

[ صفحه 203]

زهرا با اين دو سخن نمي گويد؟

و اين بر خلفا گران مي آمد، به همين سبب براي جلوگيري بيشتر از رسوايي بنا گذاشتند اين حربه را از زهرا عليهاالسلام بگيرند.

اين بود كه چندين بار به عيادت زهرا عليهاالسلام آمدند و اجازه ي ورود خواستند، اما هر بار جواب منفي بود. اين سياست زهرا عليهاالسلام مي رفت كه به ثمر بنشيند و مؤثر افتد. پس بايد به سرعت اقدامي مي شد. علي عليه السلام را واسطه قرار دادند و او كه به سبب

[ صفحه 204]

حفظ اساس دين و نيز جان خود، [381] سياست تقيه را در پيش گرفته بود مي پذيرد.

زهرا عليهاالسلام تسليم علي عليه السلام است، كه امام اوست.

زهرا عليهاالسلام در حالي كه خانه از صحابه ي رسول صلي الله عليه و آله و بني هاشم و زنان مهاجر پر بود، به آن دو اجازه ي ورود مي دهد. آن دو داخل مي شوند و مسرورند كه از رسوايي نجات يافته اند، غافل از اين كه در دام رسوايي بزرگتري افتاده اند.

زهرا عليهاالسلام ملحفي بر رو كشيده، روي خود را به ديوار كرده و حتي جواب سلامشان را هم نمي دهد. [382] آنان مي خواهند دل جويي و تفقدي كنند، اما زهرا عليهاالسلام مي گويد، تا جواب سؤالم را ندهيد كلامي نخواهم گفت.

مي گويند: بپرس اي دختر رسول خدا.

اتاق را سكوت عميق فراگرفته است. همه يك پارچه گوشند و بي صبرانه در انتظار پايان كار. زهرا عليهاالسلام مي پرسد. آيا شما دو نفر شنيديد كه پدرم رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمود: «فاطمه پاره ي تن من است، هر كس او را بيازارد مرا آزرده و هر كه مرا اذيت كند، خدا را آزرده

است».

آن دو گفتند: چه كسي است كه نشنيده باشد؟! بله ما هم به دفعات از پدرت رسول خدا صلي الله عليه و آله اين را شنيده ايم.

زهرا عليهاالسلام پس از اين اقرار، دستان خود را به آسمان برداشت آن گاه بلند و قاطع آن گونه كه همه بشنوند، گفت: خدايا شاهد باش كه اينان مرا اذيت كردند و شكايتشان را به تو و رسولت خواهم نمود. نه! هرگز از شما راضي نخواهم شد، تا پدرم را ملاقات كنم، و از رفتار زشت شما برايش بگويم تا بين ما قضاوت كند. [383] .

[ صفحه 205]

و باز افزود. من در هر نماز كه بخوانم شما را نفرين مي كنم. [384] و اين پايان مجلس بود و شروع رسوايي بزرگ تر.

عرق رسوايي بر پيشاني آن دو نشست. فكر اين را نكرده بودند. سرافكنده و خجل از منزل بيرون رفتند، در حالي كه هم چون مار گزيده به خود مي پيچيدند. صحابه و زنان نيز از خانه خارج شدند و در شهر ولوله افتاد. هركس را مي ديدي، از اقرار آن دو و نفرين زهرا عليهاالسلام سخن مي گفت.

اين گونه هشياري و بيداري از دختري جوان، مجروح، خسته و افتاده در بستر، به راستي كه نشاني از عظمت خداست. يك زن و اين همه بيداري و لطافت، و يك گله مرد و اين همه گمراهي و ضلالت.

عميق ترين مكاتب تربيتي از داشتن چنين الگوهايي براي هميشه محرومند.

من هر وقت در تاريخ زهرا عليهاالسلام تأمل مي كنم، از اين همه بيداري به وجد مي آيم و بي اختيار بر اين همه تحمل، بيداري و ظرافت، درود و سلام

مي فرستم.

سلام و درود خدا و ملايكه بر زهرا عليهاالسلام، اسوه، مقتدا و آموزگار همه ي زنان و مردان عالم تا هميشه تاريخ.

[ صفحه 206]

لا عمر، و لا يصليا عليها». [385] .

از علي عليه السلام پرسيدند. چرا زهرا عليهاالسلام را شبانه دفن كردي؟ گفت: به خاطر بيزاري و غضب زهرا عليهاالسلام بر آن جماعت. [386] .

[ صفحه 208]

در اذهان مردم- كه چرا تنها يادگار رسول قبرش را پنهان كرده- آنان را به فكر وادارد، تا خود به دنبال پاسخ برآيند و مسببين اصلي را بيابند. همين است كه مي بينيم برخي، بعضي ديگر را ملامت مي كردند كه: دردانه ي پيامبر و تنها يادگار او از دنيا رفت و هيچ كدام از آنان را اجازه ي حضور در دفن و نماز نداد و قبرش را نيز پنهان كرد. [393] .

[ صفحه 210]

او مي انديشيد چه بسا با غوغايي كه به سبب شهادتش در مدينه ايجاد مي شود، [394] با اين اقدام بي سابقه و آگاهانه مردم را عليه خلفا به حركتي وادارد يا دست كم سندي هميشگي بر محكوميت خلفا، از خود به يادگار بگذارد. از اين رو حتي امامان بعدي نيز قبر او را آشكار نساختند.

اگر آن روز نداي او را لبيك گفته بودند، امروز بر فراز قبرش، چلچراغ ها روشن بود و حرمش جايگاه دل هاي مشتاق.

به راستي اين همه هوشياري و آگاهي و بيداري از يك زن [395] .

و اين همه سستي و خمودگي و فلاكت از مشتي- به اصطلاح- مرد؟!

به راستي زهرا عليهاالسلام فرقان خداست كه پيرو راستين سنت را از مدعيان دروغين جدا مي كند.

تنها يكي از اين همه اقدامات روشن زهرا عليهاالسلام و فريادهاي روشنگرانه ي او براي راهنمايي و هدايت مردم و به پا خاستن و حمايت آنان از علي عليه السلام كافي بود. اگر آن روز فرياد گرم زهرا عليهاالسلام را پاسخ گفته بودند، صفين، جمل، نهروان و كربلا و حره و...

[ صفحه 211]

رخ نمي داد. چنان كه اگر امروز نيز نداي

ولايت را لبيك نگوييم و كوفي وار علي زمان را تنها گذاريم، كربلاها و حره هايي در پيش است.

زهرا عليهاالسلام آن آموزگار شهادت به ما آموخت حيات و ممات ما بايد محمدي باشد و نه تنها حياتمان را مماتمان را نيز بايد از آنان بياموزيم. او آموخت جدايي از ولايت، ذلت تا قيامت را در پي دارد، و حمايت از ولي، عزت هميشگي را.

درود و سلام خدا را و ملايكه بر كسي كه حقانيت شيعه را به اثبات رساند و به ما آموخت كه رمز حيات و بقاي اسلام محمدي در برابر تمامي قدرت هاي مستبد و مستكبر، تنها و تنها حمايت از مقام ولايت است.

[ صفحه 212]

و كل الذي دون الفراق قليل

و ان افتقادي فاطما بعد احمد

دليل علي ان لا يدوم خليل [401] .

علي حق داشت اين گونه بسوزد، كه تكيه گاه ديگري را از دست داده بود. [402] به راستي زهرا عليهاالسلام، كوثر خدا و ادامه ي رسول صلي الله عليه و آله و تسلاي علي عليه السلام بود.

[ صفحه 214]

او حامي راستين ولايت بود.

او دردهاي علي عليه السلام را درمان بود.

او هميشه انيس مهربان علي عليه السلام بود.

او رنج هايش را جرعه جرعه مي نوشيد و در سينه مي ريخت تا دل علي عليه السلام بيش از اين به درد نيايد.

اگر مي شنوي زهرا عليهاالسلام در خانه هم از علي عليه السلام رو مي گرفت، تعجب نكن. زهرا عليهاالسلام نمي خواهد علي عليه السلام- اين غيرت حق- صورت نيلي اش را ببيند. آن علي عليه السلام كه در سقيفه از اوج دست رسول صلي الله عليه و آله در غدير به پايين كشيده شده، به اندازه ي كافي، خود درد دارد. بايد آن دردها را درمان بود و آن زخم ها را مرهمي. و زهرا عليهاالسلام با همه ي غم هايش، تسلاي علي عليه السلام بود.

زهرا عليهاالسلام مي گويد: در هنگام غسل لباس از بدنم بيرون نياوريد. [403] بازويم را برهنه نكيد [404] و حتي وصيت مي كند كه او را شبانه غسل دهند و شبانه كفن كنند. [405] نكند علي عليه السلام جاي ضربه ها و جراحات [406] را ببيند و عنان از كف بدهد. آه خدايا! اين چه دلي است كه نمي خواهد حتي داغ هاي علي عليه السلام تازه شود!!.

سلام و درود خدا و ملايكه بر بانويي كه اين گونه كمك و حامي ولي زمانه ي خويش بود و

در راه حمايت از مقام ولايت به شهادت رسيد.

[ صفحه 215]

او به راستي ليلة القدر خدا است. مرحوم كليني در كافي از حضرت موسي بن جعفر عليه السلام نقل نموده كه مردي نصراني و طالب حقيقت، به خدمت آن حضرت مي رسد و ضمن سؤال هاي از حضرت كاظم عليه السلام چنين مي پرسد:

اخبرني عن كتاب الله تعالي الذي انزل علي محمد و نطق به، ثم وصفه بما وصفه به، فقال حم والكتاب المبين. انا انزلناه في ليلة مباركة انا كنا منذرين. فيها يفرق كل امر حكيم). ما تفسيرها في الباطن؟ فقال: اما (حم) فهو محمد صلي الله عليه و آله و هو في كتاب هود الذي انزل عليه و هو منقوص الحروف و اما (الكتاب المبين) فهو اميرالمؤمنين علي عليه السلام و اما (الليلة) ففاطمة عليهاالسلام و اما قوله (فيها يفرق كل امر حكيم) يقول: يخرج منها خير كثير فرجل حكيم و رجل حكيم و رجل حكيم. [407] .

«به من خبر دهيد از كتاب خدا كه بر محمد صلي الله عليه و آله نازل شده و به آن گويا گشته و آن را به صفاتي موصوف نموده و در حقش گفته است: «حم. سوگند به كتاب روشن و آشكار به درستي كه ما آن را در شب مباركي فروفرستاديم به درستي كه ماييم بيم دهنده. در آن شب جدا مي شود هر امر محكمي». تفسير آن در باطن و حقيقت چيست؟ حضرت فرمود: اما «حم» همان محمد صلي الله عليه و آله است كه در كتاب هود پيامبر با حروف ناقصه آمده است.- ميم اول و دال آخرش حذف شده- و اما «كتاب مبين

و آشكار» همان اميرالمؤمنين علي عليه السلام است و اما مقصود از «ليله و شب» همان فاطمه عليهاالسلام مي باشد و اما اين كه فرموده در آن جدا مي شود هر امر محكمي يعني برآيد از فاطمه عليهاالسلام خير بسيار و فراوان؛ مردي حكيم و مردي حكيم و مردي حكيم».

مرحوم شريف لاهيجي در تفسير خود به مناسبت اين روايت در ذيل آيات

[ صفحه 216]

نخست سوره ي دخان، بيان نغز و زيبايي دارد كه نقلش مناسب به نظر مي رسد: «تسمية سيدة نساء العالمين به ليله بطريق مجاز است. و مي تواند كه علاقه ي اين مجاز اين است كه آن حضرت مانند شب به حجاب عصمت مستور و مخفي است...و ضمير انزلناه، راجع است به اميرالمؤمنين عليه السلام. و ظاهرا حاصل معناي آيات اين باشد كه قسم به محمد و به وصي او اميرالمؤمنين عليه السلام كه تزويج كرديم اميرالمؤمنين را به فاطمه ي زهرا و به تحقيق ما انذار كننده ايم عباد را در باب اماماني كه از سيده ي نساء العالمين عرصه جهان را منور مي سازند، زيرا كه هر كه قبول ولايت ايشان نكند به عذاب ابد معذب خواهد گشت. و در فاطمه ي زهرا عليهاالسلام جدا كرده مي شود هر امام حكيم دانا؛ يعني از بطن او بيرون مي آيند از امام حسن تا قائم آل محمد صلي الله عليه و آله». [408] .

مرحوم خاتون آبادي از علماي سده ي يازدهم در ساعت متعلقه ي به صديقه ي كبري عليهاالسلام سخني مناسب با گفتار مذكور دارد:

«ساعت آخر شب يعني يك ساعت قبل از طلوع فجر كه بهترين ساعات و محل استجابت است مختص آن حضرت است. و وجه اختصاص او به آن ساعت

مستوري اوست از ديده ي نامحرمان. و اشاره به اين است آيه ي مباركه ي (انا انزلناه في ليلة مباركة...فيها يفرق كل امر حكيم) پس ليله ي مباركه آن حضرت است و مرجع انا انزلناه، نور امامت است؛ يعني فروفرستاديم ما گوهر امامت را در درج رحم فاطمه ي زهرا كه ليله ي مباركه عبارت از اوست». [409] .

پس باطن ليله ي مباركه، فاطمه ي صديقه عليهاالسلام است كه حقايق قرآن در صدف

[ صفحه 217]

وجود او تجلي حاص پيدا كرده و جمعي كه بيان گر معارف و حقايق اين كتابند از نسل او به وجود آمده اند. [410] .

خنك آنان كه اسوه و مقتداشان زهراي اطهر است. بيچاره ما كه اسم پيروي از زهرا عليهاالسلام را يدك مي كشيم.

[ صفحه 218]

219]

تنها يك همسر نبود كه علي عليه السلام پس از او همسران ديگري نيز داشت.

علي عليه السلام به او به ديده ي يك دوست و آشناي دردها و درمان هاي بزرگش و امين خلوت بي كرانه و اسرار آميزش و سرانجام يك همدم و تنها تكيه گاهش مي نگريست.

به راستي، تنها خدا مي داند كه در فراق فاطمه عليهاالسلام بر علي عليه السلام چه گذشت و تنها علي عليه السلام مي داند كه چه كسي را از دست داده است.

قدر اين يك دانه گوهر را علي دانست و بس

آري آري، قدر گوهر را كه داند؟ گوهري

[ صفحه 220]

فاطمه عليهاالسلام ناميدند كه پروردگار از دانش خود آن قدر به او نوشاند كه از هر استادي بي نياز شد. [414] .

فاطمه عليهاالسلام به علي عليه السلام گفت: نزديك بيا تا تو را از آن چه واقع شده و آن چه اكنون مي شود و آن چه تا روز قيامت واقع خواهد شد، با خبر كنم. [415] .

فاطمه عليهاالسلام را بدان سبب بتول ناميدند كه از نظر فضل و دين و حسب، سرآمد تمامي زنان بود. [416] .

خداوند ده چيز را به ده زن تفضل كرد و براي فاطمه عليهاالسلام-همسر علي عليه السلام- دانش را. [417] .

روزي رسول خدا صلي الله عليه و آله از يارانش پرسيد: خير زن در چيست؟ ياران در جواب درماندند. علي عليه السلام به نزد فاطمه عليهاالسلام آمد و از او پرسيد. وي جواب داد. خير زن در اين است كه مردان او را نبينند و او هم مردان را نبيند علي عليه السلام بازگشت و جواب داد. رسول پرسيد:چه كسي تو را آگاه كرد؟ علي عليه السلام گفت: فاطمه عليهاالسلام. رسول صلي الله عليه و آله فرمود: او پاره ي وجود من است. [418] .

زني خدمت زهرا عليهاالسلام رسيد و مسايل ديني بسياري پرسيد. زهرا عليهاالسلام همه را

[ صفحه 222]

پاسخ داد و در پايان با گشاده رويي گفت: هر گاه سؤالاتي داشتي بيا و بپرس. همه را پاسخ خواهم گفت: [419] .

از برخي روايت ها استفاده مي شود كه زهرا عليهاالسلام از سوي پدرش مرجع پاسخ گويي به پرسش ها و مسايل زنان بوده است.

اما بهترين نمونه و شاهد بر علم بي كران زهرا عليهاالسلام همان خطبه ها و سخنراني هاي اوست.

به ويژه خطبه ي آن حضرت در مسجد مدينه در مقابل مهاجر و انصار، در احتجاج با ابوبكر. اين خطبه همتا و هم پاي برخي خطبه هايي است كه اميرالمؤمنين بيست و پنج سال بعد براي اهل كوفه مي خواند. مي توان بند بند اين خطبه را با فقرات برخي خطبه هاي نهج البلاغه مقايسه كرد تا به عمق اين معنا و صحت اين ادعا پي برد، [420] هم چنان كه مي توان دعاهاي وارده از زهرا عليهاالسلام و مضامين بلند آن را با ادعيه ي وارده از علي عليه السلام و ديگر امامان معصوم مقايسه كرد تا باز هم به همين نتيجه رسيد. [421] بي جهت نيست كه آن حضرت را «ام الفضايل» و «ام العلوم» [422] مي نامند.

به راستي كه ما را از علوم و فضايل بي كران زهرا عليهاالسلام و از هدايت و معارف بلند او محروم ساختند.

[ صفحه 223]

كه براي عبادت خدا، خود را از همه چيز فارغ مي سازد. [427] .

خدايا تمامي وجود دخترم فاطمه را از ايمان و يقين لبريز كرده است. [428] .

[ صفحه 226]

نيز ملايكه اي را مي فرستاد تا گهواره ي فرزندان او را حركت دهند. [435] او حتي در شب ازدواج از علي عليه السلام مي خواهد كه با هم به نماز بايستند و در اين شب خدا را عبادت كنند. [436] آن گاه كه رسول خدا صلي الله عليه و آله از او پرسيد: دخترم چه درخواستي داري؟ اكنون فرشته ي وحي در كنار من است و از جانب خدا پيام آورده است و هر آن چه بخواهي تحقق مي پذيرد. او در جواب گفت: «لذتي كه از خدمت به خدا مي برم مرا از هر خواهشي بازداشته است. مرا حاجتي جز اين نيست كه پيوسته ناظر جمال زيبا و والاي حضرت حق در آخرت باشم.» [437] .

زهرا عليهاالسلام با دعا و مناجات مأنوس بود و دعاهاي وارده [438] از او گواه اين معناست. و

[ صفحه 228]

آن جا كه رسول صلي الله عليه و آله دعايي را به او مي آموزد، مي گويد: «اين دعا از دنيا و آن چه در آن است، در نزد من محبوب تر است». [439] .

زهرا عليهاالسلام با قرآن انسي ديرينه داشت. سلمان مي گويد: رسول خدا صلي الله عليه و آله مرا براي كاري به خانه ي فاطمه عليهاالسلام فرستاد به خانه كه رسيدم، صداي زهرا عليهاالسلام را- كه در درون خانه قرآن مي خواند- شنيدم. [440] .

باز سلمان روايت مي كند كه داخل خانه ي زهرا عليهاالسلام شدم ديدم در همان حالي كه مشغول كار خود بود و جوها را آسياب مي كرد، قرآن مي خواند. [441] .

او حتي وصيت مي كند در شب اول قبر، علي عليه السلام بر سر مزارش بسيار قرآن بخواند و دعا كند. [442]

.

از همين انس او با قرآن بود كه فضه، خادمه ي او پس از شهادت وي تا بيست سال به غير از قرآن لب نگشود و جز با قرآن پاسخ نداد. [443] .

باز از همين انس او با قرآن بود كه در صحراي محشر هم قرآن را زمزمه مي كند. [444] .

تا آن جا كه حتي در هنگام داخل شدن به بهشت نيز آيات قرآن را مي خواند. [445] هنوز هم سخنان عميق و بلند او درباره ي قرآن از مسجد مدينه به گوش مي رسد. آيا گوش شنوايي هست:

[ صفحه 229]

قرآن كتابي گويا و راستگو و داراي نور فراوان و روشني درخشان است. كتابي كه بينش هايش روشن، نهفته ها و لطائفش آشكار، ظواهرش جلوه گر، پيروانش مورد رشك ديگران، پيرويش راهبر به بهشت رضوان و شنودنش باعث رستن انسان است. در پرتو آن مي توان به: دلائل روشن الهي و واجبات بيان شده اش و محرمات ممنوعش و روشنگري هاي تابناكش و برهان هاي كافيش و خوبي هاي متحسنش (مستحبات) و رخصت هاي بخشيده اش (مباحات) و قوانين واجبش؛ دست يافت. [446] .

زهرا عليهاالسلام در همين خطبه ي غرا و بي نظيرش از حدود 60 آيه به صورت نقل و اقتباس و تلميح [447] در نهايت دقت و زيبايي و كاملا به جا استفاده كرده است. هم چنان كه در ديگر خطبه اش در بستر بيماري بر زنان مهاجر و انصار به بيش از 10 آيه تمسك نموده است. همين ها بهترين گواه و شاهد بر انس زهرا عليهاالسلام با قرآن است.

[ صفحه 230]

.

تا آن جا كه «دادن»ها و «گرفتن»ها در وجود تو موجي ايجاد نكند. [449] .

زهد؛ از امكان كم، برداشت زياد كردن است. زاهد كسي است كه به دنيا قانع نيست، جايگاه بلندتري را طالب است، چون در چشم تيزبين او دنيا مبلغ علمي نيست. همان كه قرآن مي گويد: (فما متاع الحيوة الدنيا في الآخرة الا قليل). [450] و همان كه زهرا عليهاالسلام خود مي گويد. «ذهبت للدنيا و جئت للاخرة». [451] .

[ صفحه 231]

زهد اسلام زهد ترك نيست، زهد اخذ است. اگر از يهودي بيشتر تلاش كند از درويش كم تر نگاه مي دارد. و ديگران را در درآمد خود سهيم مي كند.

زاهد نمي گويد دنيا بد است. كه مي گويد كم است، بايد آن را زياد كرد. راه آن قدر طولاني است [452] كه آه علي عليه السلام- اين مرد راه- را درآورده است. [453] اگر درا ين راه دراز همه ي آذوقه و توشه را خودت به تنهايي برداري، از سنگيني، توان رفتنت نيست و در راه مي ماني، و اگر كم برداري، راه طولاني است و از ادامه باز مي ماني. زاهد اين تضاد را همان گونه كه مولايش علي عليه السلام گفته حل مي كند. بدين گونه كه افرادي را اجير مي كند تا آذوقه و بار سفر طولاني اش را برايش حمل كنند. و تمامي انفاق ها، اطعام ها، احسان ها تحمل سختي ها و سعي در حوائج مؤمنان و اصلاح ذات البين ها و...، همان زاد و توشه هايي است كه ديگران براي تو حمل مي كنند و آن جا كه توان رفتنت نيست و آذوقه ات ته كشيد، به تو مي سپارند تا ادامه ي راهي را كه بايد تا قرب خدا [454] با

درد و رنج بروي، بپيمايي.

براي زهد زهرا عليهاالسلام همين بس كه به راحتي از دنيا مي گذرد و براي رسيدن به قرب خدا از سر تمامي هستي خود برمي خيزد و براي رسيدن به خوبي ها- همان كه به ما رشد مي دهد- از خوشي ها مي گذرد كه: (لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون). [455] .

براي زهد زهرا عليهاالسلام از كجا بگويم. از خانه ي ساده اش و يا از مهر [456] و جهيزه ي [457] .

[ صفحه 232]

اندكش و يا از بخشش لباس عروسي [458] و گلوبند با بركتش، همان گلوبندي كه گرسنه اي را سير كرد و برهنه اي را پوشاند و فقيري را بي نياز ساخت و بنده اي را آزاد كرد و سرانجام دوباره به نزد صاحبش بازگشت تا باز هم به جريان افتد و خيرات و بركات ادامه يابد. [459] .

زندگي سخت زهرا عليهاالسلام گواه صادقي بر زهد اوست. علي عليه السلام آن جا كه براي درس گرفتن و عبرت ديگران از سختي هاي زهرا عليهاالسلام در خانه مي گويد، اين گونه توضيح مي دهد.

«او آن قدر از چاه آب كشيد كه اثر آن بر سينه اش باقي ماند و آن قدر با آسياب آرد كرد كه دستهايش پينه بست و آن قدر خانه را رفت و روب مي كرد كه پيراهنش غبارآلود مي گشت و آن قدر آتش زير ديگ روشن مي كرد كه لباسش سياه مي شد... اين كارهاي دشوار به او آسيب فراوان وارد مي كرد. [460] .

و آن گاه كه تصميم گرفت از پدرش خادمه اي بخواهد، وقتي در اطراف پدرش

[ صفحه 233]

جماعتي را ديد، منصرف شد و برگشت و خدا به وسيله ي

رسول صلي الله عليه و آله تسبيحات را براي او هديه فرستاد و زهرا عليهاالسلام از اين هديت الهي آن چنان مسرور گشت كه سه بار فرمود: «رضيت عن الله و رسوله». [461] سلمان مي گويد: روزي به خانه ي زهرا عليهاالسلام وارد شدم. ديدم آن قدر دسته ي آسياب را چرخانده كه دسته ي آن خوني است. [462] .

زهرا عليهاالسلام بارها شكمش از گرسنگي به پشتش مي چسبيد و چشم هايش به گودي مي نشست و حتي فرزندانش در مقابل چشمانش از شدت گرسنگي هم چون جوجه ي كبوتر به خود مي لرزيدند. [463] .

حسن بصري مي گويد: «لم يكن في الامة ازهد و لا اعبد من فاطمة» [464] در امت پيامبر صلي الله عليه و آله، زاهدتر و عابدتر از زهرا عليهاالسلام نبوده است.

در زيارتنامه ي آن حضرت نيز آمده است: او نه تنها زاهد بود، بلكه بالاتر از آن با زهد همدم و مأنوس بود. (حلية الورع والزهد). [465] او به راستي بريده و منقطع از دنيا و فاني در ذات خدا بود و راستي كه بتول زبينده ي اوست. [466] .

در روايتي اين گونه آمده. روزي زهرا عليهاالسلام از رسول صلي الله عليه و آله تقاضاي انگشتري كرد. رسول صلي الله عليه و آله اين مربي بيدار و هشيار،براي آن كه به دخترش درسي هميشگي بدهد، در جواب اين درخواست عادي او فرمود: نمي خواهي تو را به بهتر از انگشتر راهنمايي كنم؟ آن گاه ادامه داد: امشب پس از نماز شب، خواسته ات را از خدا

[ صفحه 234]

بخواه، ان شاءالله به آن خواهي رسيد. زهرا عليهاالسلام نيز همان گونه كه پدر گفته بود، پس از نماز

شب حاجتش را از خدا طلبيد. ناگهان هاتفي ندا سر داد. فاطمه! آن چه از من خواستي اجابت شد، سجاده ي خود را كنار بزن. زهرا عليهاالسلام در دم، سجاده را كنار زد، انگشتر گران بهايي از ياقوت يافت. بسيار مسرور شد و در حالي كه آن را به انگشت خود كرده بود، خوابيد. در رؤيا ديد در مقابل سه قصر زيباي بهشتي ايستاده است پرسيد. اين قصرهاي بي نظير از آن كيست؟ گفتند: از براي فاطمه دختر محمد صلي الله عليه و آله. با خوشحالي به يكي از آن قصرها وارد شد. در آن جا تختي ديد كه تنها سه پايه داشت. با تعجب پرسيد: پس پايه ي ديگر تخت چه شده؟ گفتند: صاحبش در دنيا از خداوند انگشتري تقاضا كرد، از اين رو يكي از اين پايه ها به صورت انگشتري براي او درآمده است.

و اين پايان خواب بود و آغاز درسي بزرگ تر براي زهرا عليهاالسلام. از اين رو اول صبح خود را به پدر رسانيد و با حزن و نگراني خواب اش را تعريف كرد. رسول هوشيار و آگاه كه از پيش چنين صحنه اي را پيش بيني مي كرد و گويا منتظر دخترش بود، فرمود: «دنيا براي شما نيست. آن چه براي شماست سراي ديگري است و وعده گاه شما بهشت است. دنيا فريبنده اي گذرا بيش نيست.» [467] .

آن گاه رسول صلي الله عليه و آله فرمود: فاطمه جان! انگشتر را در زير سجاده بگذار. او نيز همين كار را كرد و همين كه بر روي سجاده خوابش برد، در رؤيا ديد كه داخل همان قصر در بهشت شده، اما اين بار تخت چهار پايه دارد. در حيرت

بود كه ندا رسيد. صاحبش انگشتري را پس فرستاد و پايه هاي تختش كامل شد. زهرا عليهاالسلام از خوشحالي از

[ صفحه 235]

خواب بيدار شد. [468] .

درسي كه رسول به زهرا عليهاالسلام داد نه درس دانش كه درس شدن است. همين است كه رسول بر دخترش- اين شاگرد ويژه و صحابيه ي استثنايي خويش سخت مي گيرد. چه او مسؤوليت خطيري در تاريخ آزادي و جهاد و انسانيت دارد. او حلقه ي واسطه اي است كه تسلسل ابراهيم تا محمد صلي الله عليه و آله را به حسين عليه السلام تا منجي انتقام جوي نجات بخش انتهاي تاريخ پيوند مي دهد، واسطة العقد نبوت و امامت. سلمان مي گويد: «روزي ديدم زهرا عليهاالسلام براي خروج از خانه به خود پارچه اي پشمي و كهنه پيچيده كه دوازده جاي آن وصله شده بود. من از شدت ناراحتي گريستم و گفتم: دختر كسري و قيصر در حريرند و دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله در چادر شبي پشمينه و كهنه، آن هم با اين همه وصله.» آن گاه زهرا عليهاالسلام به نزد رسول صلي الله عليه و آله رفت و عرضه داشت: «پدر جان! سلمان از چادر پر وصله ي من درشگفت است، در حالي كه به خدا سوگند پنج سال است كه من در خانه ي علي به سر مي برم و از مال دنيا تنها پوست گوسفندي داريم كه روزها شترمان را بر آن علوفه مي خورانيم و شب ها خود بر روي آن مي خوابيم و بالش ما پوستي پر شده از ليف خرما است.» [469] اين زهرا عليهاالسلام است كه اين گونه قاطع و صريح مي گويد: «اني لا احب الدنيا»؛ [470] من دنياي

«دنياپرستان» را دوست ندارم.

و باز هم اوست كه طنين فريادش هنوز از گلدسته هاي مسجد مدينه، آن جا كه از

[ صفحه 236]

سختي هاي رسول صلي الله عليه و آله در دار دنيامي گويد، به گوش مي رسد: «خداوند او را با رحمت و رأفت خويش به جوار ابديش قبض روح نمود و از مشقت و رنج و درد اين دنيا و تحمل وزر و وبال آن آسوده ساخت و مشمول رضوان و خشنودي خود نمود». [471] .

آيا گوش شنوايي هست؟

عمران بن حصين مي گويد: روزي از روزها پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: آيا ميل داري با هم از فاطمه ديدار كنيم؟ گفتم: بلي. آن گاه به همراه پيامبر صلي الله عليه و آله به سوي خانه ي فاطمه عليهاالسلام رفتيم. پيامبر صلي الله عليه و آله چون به درب خانه ي فاطمه عليهاالسلام رسيد براي دخول اجازه خواست. فاطمه عليهاالسلام رخصت داد. پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: آيا با كسي كه همراه من است وارد شوم؟ فاطمه عليهاالسلام گفت: به خدا سوگند! لباس مناسبي براي پوشش ندارم. پيامبر صلي الله عليه و آله عباي مندرس خود را به او داد و فرمود: با آن سرت را بپوشان. آنگاه با هم به درون حجره شديم. پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: دخترم چگونه اي؟ گفت: درد مي كشم و گرسنه هستم. پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: خشنود نيستي كه بانوي بانوان جهان باشي؟

فرمود: پدر! مگر مريم دختر عمران بانوي بانوان نيست؟ پيامبرصلي الله عليه و آله فرمود: او بانوي بانوان عصر خود بود، اما تو بانوي بانوان همه ي

تمامي زناني و شوهرت در دنيا و آخرت بزرگ است. [472] .

روزي رسول خدا صلي الله عليه و آله بر زهرا عليهاالسلام وارد شد و حالش را پرسيد. جواب داد: حالم اين گونه است كه مي نگريد، با عبايي زندگي مي كنيم كه نصف آن زيرانداز ماست

[ صفحه 237]

و بر روي آن مي نشينيم و نصف ديگر آن روانداز ماست كه بر روي خود مي كشيم. [473] .

در يكي از روزهاي گرم، علي عليه السلام داخل منزل شد و از زهرا عليهاالسلام غذايي خواست. زهرا عليهاالسلام جواب داد. «در خانه چيزي نداريم و من دو روز است كه با بهانه هاي گوناگون فرزندانم- حسن و حسين- را به گونه اي سرگرم مي كنم تا زياد بي تابي نكنند». [474] .

روزي ديگر فرزندان فاطمه عليهاالسلام همين كه چشمشان به پيامبر صلي الله عليه و آله افتاد به سوي او شتافتند و پس از آن كه روي دوش پيامبر صلي الله عليه و آله جاي گرفتند، از رسول خدا صلي الله عليه و آله ناني براي خوردن خواستند. پيامبر در همان حال به فاطمه عليهاالسلام فرمود: دخترم به بچه ها غذايي بده. زهرا عليهاالسلام گفت: در خانه ي ما چيزي جز بركت رسول خدا صلي الله عليه و آله وجود ندارد. [475] .

فاطمه عليهاالسلام در جاي ديگر مي گويد: «صبح كرديم در حالي كه چيزي در خانه ي ما نبود تا رفع گرسنگي كنيم و در همه حال خداي را سپاس گزاريم». [476] .

گاهي كه پدرش وضعيت آنان را سؤال مي كرد، مي گفت: پدر جان! سه روز است كه غذا نخورده ايم و فرزندانم حسن و حسين از شدت گرسنگي بي تاب شده

و هم اكنون مانند جوجه هاي پر كنده از گرسنگي به خواب رفته اند». [477] .

او در كلامي ديگر به رسول خدا صلي الله عليه و آله مي گويد: «اي رسول خدا! به خدا قسم در خانه ي علي پنج روز است كه صبح كردم بدون غذا، و هيچ غذايي را در دهان

[ صفحه 238]

نگذاشته ايم. نه گوسفندي داريم نه شتري، نه غذايي و نه آبي». [478] روزي علي عليه السلام فرمود: «فاطمه جان! آيا غذايي هست كه بياوري؟» پاسخ شنيد: «سوگند به آن كه حق تو را بزرگ شمرد! سه روز است كه غذايي كافي در منزل نداريم و سهم خويش از همان مقدار ناچيز را به شما بخشيدم و خود گرسنگي را تحمل كردم.» [479] .

علي عليه السلام مي گويد: چرا به من خبر ندادي؟» زهرا عليهاالسلام مي گويد: «رسول خدا مرا از اين كه چيزي از تو بخواهم نهي و به من سفارش كرد چيزي از پسر عمويت درخواست مكن. اگر چيزي براي تو آورد، بپذير وگرنه تو درخواست چيزي نداشته باش». [480] .

و آن جا كه رسول خدا صلي الله عليه و آله مي ديد علي عليه السلام و فاطمه عليهاالسلام جز پوستي كه شب ها بر آن بخوابند و روزها با آن شتر خود را علف دهند، چيزي ديگر ندارند، به دخترش فرمود:

«دخترم! شكيبايي و تحمل داشته باش، زيرا موسي بن عمران ده سال با همسرش زندگي كرد و جز يك قطعه عباي قطواني فرشي نداشتند». [481] .

از همه اين ها كه بگذريم فرق نكردن وضعيت زندگي زهرا عليهاالسلام در قبل و بعد از بخشش فدك به او، بهترين گواه زهد اوست.

[ صفحه 239]

به راستي زهرا عليهاالسلام آينه ي تمام نماي زهد است و هرگز بر كسي شكايت نبرد و خدا را شاكر بود و اگر به رسول صلي الله عليه و آله مي گفت، براي تحمل دادن به زنان رسول بود، چنان كه ديگران و امروز ما نيز در نظر است.

السلام عليها يوم ولدت و يوم استشهدك و يوم تبعث حيا.

اللهم اهل بيت الوحي كما نحب فاجعلنا كما يحبون.

[ صفحه 240]

جواب ويژگي هايي را برشمردند و در ابتداي آن ها ورع را يادآور شدند. [486] .

از تفسير و توضيح ورع كه بگذريم بحث از مراحل، آثار و موانع آن از بحث هاي لطيفي است [487] كه در جاي ديگر بايد از آن گفت و گو كرد.

[ صفحه 242]

.

اخلاص، آزادي از وابستگي به مدح و ستايش ديگران است [491] و خالي بودن از هواي نفس. [492] .

اخلاص يكي بودن ظاهر است و باطن، درون است و برون. و زهرا عليهاالسلام در اوج قله ي اخلاص بود.

او در جواب پدرش كه مي فرمود: دخترم! هم اكنون جبرييل در نزد من است و از جانب خدا پيام آورده كه هر چه بخواهي تحقق مي يابد، مي گويد مرا جز ذات او هيچ تمنايي نيست. [493] .

او با اين كه سه روز بود خود و فرزندانش هيچ نخورده بودند، پيراهنش را نزد

[ صفحه 244]

يك يهودي گرو مي گذارد تا سايلي را از خانه ي خود نراند. وقتي سلمان اصرار مي كند كمي از نان و خرما را خود بردارد، مي گويد: سلمان! اين كار را فقط براي خدا انجام دادم، از اين رو از آن هيچ برنخواهم داشت. [494] .

راوي مي گويد: از حسين بن روح- يكي از نواب امام زمان عليه السلام- پرسيدم: رسول خدا صلي الله عليه و آله چند دختر داشت؟ او گفت: چهار دختر. پرسيدم: كدام يك از همه با فضيلت ترند؟ جواب داد: فاطمه عليهاالسلام. پرسيدم: با اينكه او از همه ي فرزندانش كوچك تر بوده و كمتر مصاحبت رسول را درك كرده، چرا او با فضيلت تر است؟ حسين بن روح جواب داد: به سبب دو خصلت كه خداي سبحان مخصوص او گردانيده بود. يكي اين كه وارث رسول خدا صلي الله عليه و آله بود و ديگري اين كه نسل رسول خدا صلي الله عليه و آله از ذريه ي اوست و خداوند سبحان اينها را به او ارزاني نداشت مگر به دليل اخلاص

او در نيت. [495] .

پس با هم به كلام اين عبد مخلص خدا گوش مي سپاريم.

«من اصعد الي الله خالص عبادته اهبط الله عزوجل اليه افضل مصلحته» [496] .

كسي كه عبادت خالصانه خود را به سوي خدا فرستد، پروردگار بلند مرتبه برترين مصلحت او را به سوي او مي فرستد.

[ صفحه 245]

آينده ي عاص بن وائل چون شكست و بريدگي و ناتمامي عاص بن وائل، ملازمه اي با تماميت و ادامه ي ديگران ندارد.

از اين ها گذشته چون اين سوره تنها در مورد شخص رسول نبوده بلكه همان گونه كه در روايت نيز آمده است، اين كوثر براي رسول صلي الله عليه و آله و علي عليه السلام و شيعيان او هم هست و تا امروز نيز جريان دارد، [503] نمي توان تنها جواب شماتتي باشد از واقعه اي كه گذشته و در سابق واقع شده است.

دوم درباره ي مفهوم كوثر و خلطي كه بين مفهوم و مصداق آن شده است. تا آنجا كه عده اي را بر آن داشته كه بگويند مفهوم كوثر همان فاطمه عليهاالسلام است در حالي كه كوثر يك مفهوم دارد و يك مصداق و خلط مفهوم به مصداق بابي گسترده دارد. مفهوم آن خير كثير و كثير الخير است و مصداق هاي آن زياد. آن چه از علم، نعمت، ذريه، ياران، نام نيك و حوض كوثر، خديجه عليهاالسلام و فاطمه عليهاالسلام و... ديگر معاني كه در روايت ها ويا تفسيرها آمده است، مصاديق كوثر را نشان مي دهند و نبايد در توضيح مفهوم كوثر به آنها روي آورد.

همانگونه كه اشاره شد مفهوم كوثر، مبالغه در كثرت، خير كثير و كثير الخير است و اين مفهوم با نعمت زياد و امكانات فراوان، تفاوت دارد. كوثر برداشت و بهره برداري زياد از نعمت هاست. خير كثير با نعمت كثير يكسان نيست. خير

[ صفحه 249]

بهره برداري مناسب از نعمت است و درست از همين جا، مفهوم كوثر از آن چه در تفاسير آمده، جدا مي شود، زيرا آنها به نعمت يا مصداق هاي

آن توجه داشته اند در حالي كه خير با نعمت تفاوت دارد. و برعكس آن چه همه در نظر دارند، موقعيت ها مهم نيست، موضع گيري ها مهم است. كميت ها و مقدارها مهم نيست، كيفيت بهره برداري و كيفيت برخورد مهم است كه در آن آيه آمده است:

(ايحسبون انما نمدهم به من مال و بنين نسارع لهم في الخيرات بل لا يشعرون). [504] .

آنان مي پندارند كه با امداد و امكان ثروت و فرزند در خوبي و خيرات آنان شتاب مي كنيم. اينان نمي فهمند.

و باز آمده است كه: (فلا تعجبك اموالهم و لا اولادهم انما يريد الله ليعذبهم بها في الحيوة الدنيا و تزهق انفسهم و هم كافرون). [505] .

موجودي و دارايي و امكانات آنان، تو را شگفت زده نكند، زيرا خدا مي خواهد در حال يا آينده ي [506] زندگي دنيا، آنان را به عذاب و شكنجه بيافكند و در هنگام كفر جان هاشان را بگيرد.

پس بايد با دقت در دو نكته به مفهوم صحيح كوثر دست يافت. يكي تفاوت مفهوم و مصداق و ديگري تفاوت خير و نعمت.

با اين ديد، معاني بيست و چند گانه اي كه براي كوثر مي شود، همه مصاديق آن هستند و كوثر مفهومي است كه تمامي اين وسعت را در بر مي گيرد و تمامي

[ صفحه 250]

نمونه ها را شامل مي شود. از نهر و حوض كوثر گرفته تا علم و رسالت و هدايت، تا ياران و شيعيان، تا خديجه عليهاالسلام تمامي نمونه هاي كوثر، در اين خير كثير و بهره برداري زياد از نعمت هاي محدود و موضع گيري مناسب در موقعيت هاي سخت و راحت، خلاصه مي شود. و تمامي مصداق ها در اين معني با هم

جمع مي شوند و تحليل خود را مي يابند و مشكلي ايجاد نمي شود. در حالي كه ميان نهر و حوض كوثر آن هم نهري برخاسته از عرش و سدرة المنتهي، با ياران زياد و نسل زياد و خديجه عليهاالسلام و فاطمه عليهاالسلام، فاصله كم نيست. [507] .

رسول از يك فرزند اين همه بهره و انس و نسل به دست مي آورد كه! فاطمة ام ابيها. فاطمه، مقصود و انس رسول است و در مدت كوتاه عمرش، كارش را به انجام رسانيد و با گام هاي پر صلابت و محكم خود در حفظ اساس دين و مقام ولايت، تمامي مسلمانان و شيعيان را تا قيامت وام دار خود كرد. به راستي كه فاطمه عليهاالسلام مصداق كوثر است و بهترين مصداق آن.

ورسول از خديجه، همراه و مأنوسي مي سازد آن چنان كه تا پايان عمر هر گاه به ياد او مي افتد، اشكش جاري مي شد، و از ثروت خديجه، آن سال هاي شعب و فقر مسلمانان را تأمين مي كند و در برابر او كساني هستند ثروتنمد، اما بي برداشت و راكد و اين است كه ادامه ندارند.

در اينجا از اين سوره به همين اندازه بسنده مي شود و توضيح بيشتر آن به بحث هاي تفسيري احاله مي شود. [508] .

[ صفحه 251]

تمام قد مي ايستاد و مشتاقانه به استقبال پدر مي شتافت و بر دست او بوسه مي زد و عبا از دوشش گرفته و نعلين او را به كناري مي گذارد و آن گاه او را در جاي خويش مي نشاند و خود در پيش روي او مؤدب مي نشست و هر گاه پدر او را مي خواند، ندايش را با«لبيك، لبيك» پاسخ مي داد. [510] .

او هميشه رسول صلي الله عليه و آله را پدر جان (يا ابه)مي خواند [511] و هميشه او را تصديق مي كرد [512] و سعي فراواني در حفظ احاديث پدر داشت. [513] .

[ صفحه 253]

او همواره رضاي رسول صلي الله عليه و آله را بر رضاي خود مقدم مي داشت [514] و بارها براي خشنودي او كه همان خشنودي خداست، از غذا و لباس و پرده و گردن بند و حتي دست بند بچه هايش [515] و هر آن چه داشت، به راحتي مي گذشت و ايثار مي كرد. [516] او همه جا پدر را بر خود مقدم مي داشت. خودش مي گويد: سوگند به خدا! پيامبر را بر خود و ديگران مقدم مي دارم. [517] .

رسول صلي الله عليه و آله، هنگام رفتن به جنگ آخرين خانه اي كه از آن خارج مي شد، خانه ي زهرا عليهاالسلام بود و پس از مراجعت، نيز نخستين خانه اي كه وارد مي شد، خانه ي زهرا عليهاالسلام بود و در منزل او زياد توقف مي كرد [518] و در برابر خيل خواستگاران او تنها

[ صفحه 254]

علي عليه السلام را برگزيد [519] هم او بود كه هميشه صورت زخمي پدر را مداوا مي كرد [520] و در

[ صفحه 255]

هنگام مسافرت، آخرين كسي

كه در حقش سفارش مي كرد او بود و پس از مسافرت اولين خانه اي كه داخل مي شد، خانه ي او بود. [521] .

زهرا عليهاالسلام آن گاه كه پدرش در بستر بيماري بود، از هر كسي محزون تر و گريان تر بود و تا خبر ملحق شدن به پدر را به عنوان اولين نفر به اهل بيتش نشنيد، آرام نگرفت و لبخندي از سر شوقش نزد، [522] كه در حقيقت مژده ي وصال را شنيده بود. او در فوت پدر آن قدر گريست [523] كه آرامش را از اهل مدينه برده بود، تا جايي كه پيش او آمدند و از زيادي گريه اش شكايت كردند و گفتند: يا روز گريه كن يا شب. او نيز از آن پس براي گريه و ندبه بر فقدان پدر و جفا به همسر به بقيع مي رفت. به علي عليه السلام مي گفت. به اينان بگو چند روزي بيش ميهمان شان نخواهم بود. [524] .

علي عليه السلام مي گويد: زهرا عليهاالسلام از من پيراهني كه رسول صلي الله عليه و آله را در آن غسل داده بودم، خواست و تا چشمش بر آن افتاد، آن را در آغوش گرفت و به سختي گريست. همين كه آن را بوييد، غش كرد من كه ديدم اين گونه است، پيراهن را از او مخفي كردم. [525] .

حقيقت و عمق رابطه ي بين رسول صلي الله عليه و آله و زهرا عليهاالسلام را بايد در «ام أبيها» [526] يعني

[ صفحه 256]

همان كنيتي كه پدر، دخترش را با آن مي خواند يا در كلام ديگر رسول صلي الله عليه و آله. «فاطمة بضعة مني و هي نور عيني و ثمرة فؤادي و

روحي التي بين جنبي و هي الحوراء الانسية» [527] جستجو كرد.

[ صفحه 257]

[ صفحه 259]

آرد كردن [535] و نان پختن [536] تا قناعت به يك زندگي ساده [537] و گفت و گو و مزاح با همسر [538] و ايثار و فدا كردن مال [539] و جان [540] خود براي همسرش. و سرانجام تحمل تمامي سختي ها، مشقت ها و فقرها در كنار همسرش [541] و شريك بودن با او در تمامي شادي ها و رنج ها. [542] .

او هرگز علي عليه السلام را عصباني نكرد [543] و هرگز بر خلاف خواسته ي او گامي برنداشت [544] و همواره مطيع او بود. [545] آن جا كه علي عليه السلام از او خواست كه اجازه دهد شيخين به عيادت او بيايند، گفت: خانه خانه ي توست و من هم همسر و در اختيار تو. [546] .

زهرا عليهاالسلام آرامش و انس علي عليه السلام بود. علي عليه السلام با نگاه به او رنج هايش را از ياد

[ صفحه 260]

مي برد. [547] تا آنجا كه اگر علي عليه السلام به خانه مي آمد و او را نمي يافت، غم بر سينه اش سنگيني مي كرد و بر او بسيار سخت مي گذشت. [548] .

علي عليه السلام خود مي گويد: زهرا تسلاي من بود. [549] از اين رو تا خبر شهادت او را شنيد از پا افتاد و تا آبي به صورتش نزدند به هوش نيامد. [550] .

زهرا عليهاالسلام دردهايش را از علي عليه السلام پنهان مي كرد تا او را نيازارد و او را تحريكش نكند.

زهرا عليهاالسلام آن قدر مهربان و دقيق بود كه هرگز از علي عليه السلام چيزي نخواست كه نكند قدرت بر تهيه ي آن نداشته باشد. خودش مي گويد: «پدرم مرا نهي كرد از اين كه از علي

چيزي بخواهم و مي فرمود: اگر چيزي به خانه آورد كه هيچ وگرنه از او چيزي مخواه». [551] .

و نيز مي فرمود: «من از خدا شرم دارم كه به تو چيزي را كه قدرتش را نداري، تحميل كنم». [552] .

كارهاي درون خانه را او انجام مي داد و كارهاي بيرون را علي عليه السلام و بسيار خوشحال بود كه با اين تقسيم از برخورد با نامحرم محفوظ مانده است. [553] .

علي عليه السلام هيزم و آب مي آورد و جارو مي زد و زهرا عليهاالسلام آرد مي كرد، خمير مي كرد

[ صفحه 261]

و نان مي پخت. [554] .

راوي مي گويد: از امام حسن عسگري عليه السلام پرسيدم: چرا فاطمه عليهاالسلام را زهرا مي گويند؟ فرمود: زيرا (نور معنوي) چهره اش در سه وقت بر علي عليه السلام مي درخشيد. اول روز مثل خورشيد و ظهر همچون بدر ماه و در هنگام غروب هم چون ستاره ي درخشان. [555] .

زهرا عليهاالسلام سعادت واقعي را در محبت علي عليه السلام مي دانست. [556] از اين رو مردم را به ياد روز غدير و حديث منزلت مي انداخت [557] او هم چنين راوي بسياري از فضايل و مناقب علي عليه السلام است. [558] .

زهرا عليهاالسلام فقط به فكر علي و رنج ها و دردهاي او بود. او در هنگام وفات و در ساعات آخر عمرش مي گريست. علي عليه السلام مي گفت: زهرا جان! چرا گريه مي كني؟

[ صفحه 262]

جواب داد: براي مصيبت ها و مرارت هايي كه بعد از من به تو مي رسد. [559] .

او همواره به فكر راحتي و آرامش علي عليه السلام بود. از اين رو وصيت كرد پس از من ازدواج كن و حتي دختر خواهرش

را هم معرفي كرد. او مي گفت: مرد، زن مي خواهد. [560] .

به راستي كه حانيه [561] زيبنده ي اوست. يعني كسي كه بر همسر و فرزندانش بسيار مهربان است.

زهرا عليهاالسلام محبوب ترين افراد نزد علي عليه السلام بود. [562] .

زهرا عليهاالسلام همواره مايه ي افتخار و مباهات علي عليه السلام بود. [563] .

زهرا عليهاالسلام تكيه گاه علي عليه السلام و يكي از دو بال پرواز او بود. [564] .

زهرا عليهاالسلام فدايي علي عليه السلام بود. او رفت تا علي عليه السلام بماند. اين فقدان آن قدر بر علي عليه السلام سنگين بود و اين مصيبت آن قدر جانكاه، كه زهرا عليهاالسلام خود از قبل او را به

[ صفحه 263]

صبر و آرامش دعوت كرده بود. [565] اما با اين همه علي عليه السلام ضجه مي زد و چه پر سوز و جان گداز مي خواند:

لكل اجتماع من خليلين فرقه

و كل الذي دون الممات قليل

و ان افتقادي فاطما بعد احمد

دليل علي ان لا يدوم خليل [566] .

و هر روز به زيارت آن حضرت مي رفت [567] و تا پايان عمر هر گاه اسم فاطمه عليهاالسلام را مي شنيد محزون و غمگين مي شد. [568] و در ديواني كه منسوب به اوست، مرثيه اي طولاني در رثاي زهرا عليهاالسلام دارد. [569] بعضي ديگر نوشته اند كه علي عليه السلام اين ابيات را زمزمه مي كرد.

نفسي علي زفراتها محبوسة

يا ليتها خرجت مع الزفرات

لا خير بعدك في الحياة و انما

ابكي مخافة ان تطول حياتي [570] .

اما گوياتر و پرسوزتر از همه ي اين ها، همان روضه و ناله ي علي عليه السلام پس از دفن

زهرا عليهاالسلام بر سر قبر اوست. همان كه جان ها را آتش مي زند. پس با علي عليه السلام هم ناله مي شويم و با اشكمان همراهي اش مي كنيم:

[ صفحه 264]

«السلام عليك يا رسول الله عني و عن ابنتك النازلة في جوارك والسريعة الحاق بك، قل يا رسول الله عن صفيتك صبري ورق عنها تجلدي... فلقد استرجعت الوديعة و اخذت الرهينة. اما حزني فسرمد و اما ليلي فمسهد الي ان يختار الله لي دارك التي انت بها مقيم و ستنبئك ابنتك بتضافر امتك علي هضمها... والسلام عليكما سلام مودع لا قال و لا سئم...» [571] .

[ صفحه 265]

كه با مناجات ها و گريه هاي شبانه ي مادر، بچه ها از خواب بيدار مي شدند. حسن عليه السلام مي گويد:

در يك شب جمعه ديدم مادرم در محراب عبادت ايستاده و تا طلوع صبح در ركوع و سجده بود و همه را دعامي كرد. گفتم: ما در چرا براي خود چيزي نخواستي؟ گفت: پسر جانم اول همسايه بعد خودت. [581] .

زهرا عليهاالسلام در هنگام غروب نمي گذاشت بچه ها بخوابند و اگر در خواب بودند آنان را بيدار مي كرد؛ [582] زيرا آن وقت، هنگام استجابت دعاست. و هم چنين در شب هاي قدر آنان را با غذاي سبك دادن بيدار نگاه مي داشت. [583] .

او بچه ها را زياد به ياد رسول صلي الله عليه و آله مي انداخت [584] و به سفارش پدر بچه ها را دسته گلي خشبو مي دانست [585] و آنان را براي ياد گرفتن قرآن و دعا به نزد آن

[ صفحه 267]

حضرت مي فرستاد. [586] .

اما به اعتقاد من مهم تر از اين همه، ذكر اين نكته است كه او توانسته خودش را وعاء و ظرف امامت [587] قرار دهد و با اطاعت و تقوايش توانسته ادامه ي رسول صلي الله عليه و آله و مادر تمامي ائمه و قائم آل محمد صلي الله عليه و آله مهدي (عج) باشد. «والله ما ينال احد عندالله عزوجل الا بطاعته» [588] .

و همين است كه حسين عليه السلام در صحراي تفتيده ي كربلا آن گاه كه بر نيزه ها تكيه داده فرياد مي زند. هيهات كه زير بار ذلت بروم. من شهامت، حريت و كرامت خود را مرهون پاكدامني و طهارت مادرم زهرا مي دانم. [589] .

[ صفحه 268]

به ما آموخت كه براي رسيدن به خوبي ها بايد از خوشي ها گذشت. (لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون). [590] .

او به ما آموخت ملاك انفاق، دارايي ها نيست كه توانايي هاست: (لو انتم تملكون خزائن رحمة ربي اذا لامسكتم خشية الانفاق) [591] ؛ اگر شما تمامي گنجينه هاي آسمان و زمين را هم داشتيد، باز بخل مي ورزيديد نه به اين كه نداريد- كه داريد بلكه از انفاق مي ترسيد.

او به ما آموخت كه مي توان با گذشتن از پيراهن عروسي [592] يا گلوبند [593] و حتي طعام و قرصي نان، قلوبي را تأليف كرد و آنها را با اسلام گره زد و آشتي داد.

روزي زهرا عليهاالسلام دو دستبند نقره و گوشواره و پرده اي را كه به تازگي سهم علي عليه السلام از غنايم شده بود، براي رسول خدا صلي الله عليه و آله فرستاد و پيام داد. «تقرأ عليك ابنتك السلام

[ صفحه 269]

و تقول اجعل هذا في سبيل الله»؛ دخترت به تو سلام مي رساند و مي گويد اين ها را نيز در راه خدا انفاق كن.

رسول خدا صلي الله عليه و آله پس از مشاهده ي اين بخشش سه بار فرمود: (فداها ابوها)؛ [594] پدرش به فداي او. او حتي در وصيتش از علي عليه السلام مي خواهد كه بخشي از اموال وي را بين زنان پيامبر صلي الله عليه و آله و زنان بني هاشم تقسيم كند. [595] .

از اين ها كه بگذريم انفاق درآمد فدك و اختصاص ندادن چيزي از آن را براي خود و خانواده اش و تغيير نكردن وضع زندگي اش قبل و بعد از بخشش فدك، بهترين شاهد بر وسعت بخشش هاي اوست. همان فدكي

كه درآمدش را از بيست و چهار هزار دينار تا هفتاد هزار دينار نوشته اند. [596] .

در روايت است كه هر ساله حضرت تنها به اندازه ي قوت خود از درآمد فدك برمي داشت و بقيه را بين فقرا تقسيم مي كرد و تا هنگام رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله اين شيوه ادامه داشت. [597] چشمان بسياري از نيازمندان منتظر سر رسيدن درآمد فدك بود تا از بخشش فاطمه عليهاالسلام زندگي خود را به ساماني برسانند.

[ صفحه 270]

ميهمان مي بخشيم.

صبح هنگام اين آيه بر رسول صلي الله عليه و آله نازل شد: (و يؤثرون علي انفسهم...) و خدا بر اين همه ايثار درود فرستاد و آن را ستود.

داستان شأن نزول سوره ي «دهر» را همه شنيده ايم، فرزنداني كه مريض اند و نذري كه به اشاره ي رسول صلي الله عليه و آله براي شفاي آن دو مي شود و آن گاه بچه ها شفامي يابند و خانه اي كه در آن- جز عشق خدا- هيچ نيست. و هنگام وفاي به عهد است. با زحمت زياد و رنج فراوان تنها قرص ناني تهيه مي شود و در هنگام افطار- تا سه روز پياپي- سائلي در خانه ي اميد را مي كوبد، نگاه ها به هم گره مي خورد، همه نان ها را پس مي زنند و لحظه اي بعد صداي پاي عابري خوشحال كه گويا چيزي در بغل دارد و دوان دوان و دعا گويان از كوچه مي گذرد، به گوش مي رسد. در خانه صداي آشنايي مي گويد. چراغ ها را خاموش كنيد شايد بچه ها به خواب روند!! خانه در سروري مسرور فرومي رود و عطر دل انگيزي فضا را پر مي كند. ملايك بر اين همه ايثار اشك شوق مي ريزند و خاك خانه را به تبرك برده تا توتياي چشم كنند.

و خداوند از اين همه ايثار آن چنان مسرور گشته كه در دم فرمان چراغاني هفت آسمان را صادر مي كند و به ملايكه خويش فخر مي فروشد كه نگفتم: من چيزي مي دانم كه شما نمي دانيد! و آن گاه بر اهل خانه سلام مي فرستد و رسولش را به چنين

[ صفحه 272]

اهل بيتي تبريك [602] .

گفته و او را زير بارش وحي مي گيرد.

(يوفون بالنذر و يخافون يوما كان

شره مستطيرا- و يطعمون الطعام علي حبه مسكينا و يتيما و اسيرا. انما نطعمكم لوجه الله لا نريد منكم جزاءا و لا شكورا- انا نخاف من ربنا يوما عبوسا قمطريرا...).

كساني كه تا سر حد ايثار حركت كرده اند و هيچ مزد و سپاسي نمي خواهند، با اين همه نه تنها مغرور نيستند كه خائفند. آن هم دو خوف؛ خوف از آن روز و خوف از رب. خوف از كوتاهي اعمال و بلندي اهداف. [603] .

همين است كه خدا خود ساقي آنان مي شود: [604] .

(و ساقهم ربهم شرابا طهورا). [605] .

- عرب تازه مسلماني در مسجد از مردم كمك خواست، پيامبر صلي الله عليه و آله به ياران خود نگريست، سلمان برخاست تا نياز آن سايل را بر طرف كند. هر جا رفت با دست خالي

[ صفحه 273]

بازگشت و به هر جايي سركشيد تا شايد از كسي كمكي بگيرد. هنگامي كه با نااميدي به طرف مسجد مي آمد، نگاهش به خانه ي فاطمه عليهاالسلام افتاد. با خود گفت: خانه ي اميد همين جاست.

درب را كوبيد آن گاه داستان عرب مستمند را شرح داد. فاطمه عليهاالسلام فرمود:

«يا سلمان والذي بعث محمدا بالحق نبيا ان لنا ثلاثا ما طعمنا و ان الحسن والحسين قد اضطربا علي من شدة الجوع، ثم رقدا كانهما فرخان منتوفان ولكن لا ارد الخير اذا نزل الخير ببابي»؛

اي سلمان! سوگند به آن كه محمد صلي الله عليه و آله را به پيامبري برگزيد، سه روز است كه غذا نخورده ايم و فرزندانم حسن و حسين از شدت گرسنگي بي قراري مي كنند و خسته و مانده به خواب رفته اند،

اما من، خيري را كه درب منزل مرا كوبيده رد نمي كنم.

آن گاه پيراهن خود را به سلمان داد تا با گرو گذاشتن در مغازه ي شمعون يهودي، مقداري خرما و جو قرض بگيرد.

سلمان فارسي مي گويد: پس از دريافت جو و خرما به طرف منزل فاطمه عليهاالسلام آمدم و گفتم دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله مقداري از اين غذاها را براي فرزندان گرسنه ات بردار. پاسخ داد:

«يا سلمان هذا شي ء امضيناه لله عزوجل لسنا ناخذ منه شيئا»،

اي سلمان! اين كار را فقط براي خداي بزرگ انجام داديم و هرگز چيزي از آن برنخواهيم داشت. [606] .

روزي پيري فرتوت با لباسي ژنده به مسجد درآمد و بانگ برآورد. اي رسول خدا! مردي هستم گرسنه، برهنه، فقير، سيرم كن، بپوشانم بي نيازم كن.

[ صفحه 274]

رسول صلي الله عليه و آله هيچ نداشت و از طرفي هم نمي خواست او را نااميد بازگرداند. به او گفت: تو را به جايي راهنمايي مي كنم كه خدا و رسول را دوست دارند و خدا و رسولش نيز آنان را دوست دارند. آن گاه او را با بلال به خانه ي فاطمه عليهاالسلام- اين خانه ي عشق و اميد، اين خانه ي كوچك اما به وسعت همه ي تاريخ- فرستاد. فاطمه عليهاالسلام تنها تكه پوستي كه فرش حسن و حسين عليهماالسلام بود به پيرمرد داد.

پير گفت: اين زخم مرا درمان نيست.

زهرا عليهاالسلام در دم گردن بندي كه به تازگي دختر عمويش به او هديه كرده بود و شايد هنوز علي عليه السلام بر سينه اش نديده بود به او داد، و گفت: آن را بفروش، ان شاءالله كارت سامان يابد.

پير برگشت و شرح داستان به رسول صلي الله عليه و آله گفت. هنوز تمام نشده بود كه ديدگان رسول صلي الله عليه و آله به اشك نشست و گفت: آن را بفروش تا خدا به بركت فاطمه عليهاالسلام به تو گشايشي دهد.

عمار كه گردن بند زهرا عليهاالسلام را سند بهشت و خوشحالي او را برتر از آن مي دانست تمامي هستي خود را با پير به معامله گذارد و آن گاه گردن بند را معطر كرده و در پارچه اي يمني پيچيد و با غلامش، هر دو را به رسول صلي الله عليه و آله بخشيد. حضرت هم هر دو را به فاطمه عليهاالسلام بخشيد. فاطمه عليهاالسلام هم بنده را آزاد كرد و گردن بند را نگاه داشت تا روزي ديگر كه با آن برهنه اي ديگر را بپوشاند و باز هم خيرات ادامه يابد.

بنده در تعجب بودم كه چه گلوبند پربركتي، گرسنه اي را سير و برهنه اي را پوشش و فقيري را بي نياز و بنده اي را آزاد كرد و آخر هم به دست صاحبش رسيد.

پير سر خود گرفت و رفت.

[ صفحه 275]

در شهر همه جا سخن از گلوبند پربركت زهرا عليهاالسلام بود. [607] .

ايثارگري هاي زهرا عليهاالسلام تنها محدود به اين ها نبود كه او از جانش هم مايه مي گذاشت. آن جا كه وحشيانه به در خانه اش هجوم آورده و علي عليه السلام را كشان كشان با ريسماني بر گردن براي بيعت به سوي مسجد مي بردند، تنها كسي كه از حضرت علي عليه السلام دفاع كرد و خالصانه جانش را نثار نمود، زهرا عليهاالسلام بود. اگر چه او را به تازيانه به گوشه اي انداختند و

فريادش را نشنيدند، اما باز هم از پاي ننشست و با بدن مجروح و نالان خود را كشان كشان به مسجد رسانيد و تا علي عليه السلام را نرهاند آرام نگرفت. [608] .

[ صفحه 276]

را كه تو را شبيه مريم قرار داد. و سپس علي و حسن و حسين عليهم السلام و تمامي همسرانش را فراخواند و همه از آن خوردند و سير شدند، در حالي كه هنوز غذاها باقي بود.

فاطمه عليهاالسلام براي تمامي همسايگانش هم از آن فرستاد. آن روز گرسنگان مدينه همه به بركت كرامت زهرا عليهاالسلام سير شدند.

در بحارالانوار [614] اين داستان به صورتهاي متعدد و مختلف بيان شده و از جمع بندي آنها چه بسا بتوان نتيجه گرفت كه اين واقعه نه يك بار كه چندين مرتبه و آن هم به شكل هاي گوناگون اتفاق افتاده است.

بارها اصحاب رسول صلي الله عليه و آله ديدند كه آسياب سنگي خانه ي زهرا عليهاالسلام را مي گردد، بدون آن كه كسي را بر سر آن بيابند. از تعجب نزد رسول صلي الله عليه و آله رفته و داستان را بازمي گفتند، اما هر بار رسول صلي الله عليه و آله تبسمي كرده و مي فرمود. آيا نمي دانيد كه خدا

[ صفحه 278]

ملايكه اي دارد كه به محمد و آل محمد عليهم السلام تا روز قيامت- كمك مي كنند؟. [615] .

روزي علي عليه السلام از يك يهودي مقداري جو قرض گرفت و در عوض چادر زهرا عليهاالسلام را گرو گذاشت، يهودي آن را به خانه برد و در اتاقي نهاد. شب هنگام همسر يهودي به همان اتاق رفت. ناگهان ديد كه نوري خيره كننده تمامي اتاق را روشن كرده است. سراسيمه شوهر خود را صدا زد. شوهر آمد و داستان چادر را به زن باز گفت و آن گاه هر دو به نظاره نشستند. گويا قرص ماه در خانه ي اين يهودي فرود

آمده بود. صبح هر يك خويشان خود را خبر دادند. حدود هشتاد نفر گرد آمدند و همه در پرتو تلألؤ چادر زهرا عليهاالسلام، لباس اسلام به تن كردند. [616] .

يهوديان مدينه مي خواستند فاطمه عليهاالسلام دختر رسول صلي الله عليه و آله را تحقير كنند. از اين رو در يك مجلس عروسي، زنان خود را به بهترين زيورها آراستند و بر آنها فاخرترين لباس ها را پوشاندند. آن گاه به نزد رسول صلي الله عليه و آله آمده و با اصرار از او اجازه خواستند تا دخترش فاطمه عليهاالسلام به مجلس آنان درآيد. رسول صلي الله عليه و آله فرمود: اجازه ي او با علي عليه السلام است «انها زوجة علي بن ابي طالب و هي بحكمه». از او خواستند تا نزد علي عليه السلام شفاعت كند، رسول صلي الله عليه و آله هم شفاعت كرد و بنا شد زهرا عليهاالسلام به مجلس درآيد.

جبرييل در دم فرود آمد و با خود لباس و عطر و زيورهاي بهشتي آورد كه هيچ كس نظيرش را نديده بود. زهرا عليهاالسلام به مجلس درآمد و ماه از شرم پنهان شد. همه ي زنان مجلس از بهت انگشت بر دهان گرفته و به وي خيره شدند، زير لب مي گفتند. گويا بدر اين بار در خانه ما به چله نشسته. آن گاه در دم هم چون سحره ي فرعون از پا

[ صفحه 279]

افتادند و به سجده درآمدند.

جمع زيادي در آن جشن عروسي به بركت حضور زهرا عليهاالسلام جشن تشرف به اسلام گرفتند. [617] ملايكه براي هم سخن شدن با زهرا عليهاالسلام بر هم سبقت مي گرفتند تا همان گونه كه با مريم

عليهاالسلام سخن مي گفتند با زهرا عليهاالسلام نيز به گفت و گو بنشيند. آنان بر زهرا عليهاالسلام فرود آمده و مي گفتند: اي فاطمه! خدايت تو را برگزيده و مطهرت گردانده و بر همه ي زنان عالم برتريت داده است. اي فاطمه! قنوت و سجده و ركوعت براي پروردگار باشد. تنها به درگاه او تضرع كن و قرب او را بخواه. سپس با وي گرم صحبت مي شدند. زهرا عليهاالسلام شبي به آنان گفت. مگر مريم برگزيده ي زنان عالم نيست؟

گفتند: او برگزيده زنان زمانه ي خود بود، اما خدا تو را برگزيده ي زنان زمانه ي خودت و او، و تمامي زنان اولين و آخرين قرار داه است. [618] .

ابوبصير از امام باقر عليه السلام نقل مي كند. در يكي از شب هاي جمعه هنگام سحر، جبرييل و ميكاييل و اسرافيل بر زهرا عليهاالسلام نازل شدند و ديدند او به نماز ايستاده

[ صفحه 280]

است. همگي ايستادند تا نمازش تمام شد. آن گاه دسته جمعي بر وي سلام كردند و گفتند. خدايت تو را سلام مي رساند. آن گاه صحيفه اي را در خانه اش گذاشتند. زهرا عليهاالسلام در جواب سلام خدايش گفت: «لله السلام و منه السلام و اليه السلام و عليكم يا رسل الله السلام»؛ [619] .

سلام از آن خداست و از اوست سلام به سوي اوست سلام، و بر شما اي فرستادگان خدا سلام و درود باد.

علي عليه السلام مي گويد در آخرين لحظات شهادت زهرا عليهاالسلام و فراق من با او، ديدم نگاهي به اطراف خود كرد و فرمود: «السلام عليكم يابن عم قد أتاني جبرئيل مسلما و قال لي: «السلام يقرأ عليك السلام يا حبيبة حبيب الله

و ثمرة فؤاده اليوم تلحقين بالرفيع الاعلي و جنةالمأوي»؛

سلام بر شما «اي ملايكه ي خدا و اي جبرييل!» اي پسر عمو! جبرييل در حالي كه بر من سلام مي كرد نازل شد و فرمود. خداوند بر تو سلام مي رساند، اي حبيبه ي حبيب خدا و ميوه ي قلب رسول خدا! امروز به ملكوت اعلي خواهي پيوست و در بهشت برين جاي خواهي گرفت.

آن گاه فاطمه عليهاالسلام روي از ما گرداند و به گروهي ديگر از ملايكه سلام داد و گفت: «يابن عم هذا والله ميكائيل و قال لي كقول صاحبه»؛

اي پسر عمو! به خدا قسم اين ميكاييل است و هم چون جبرييل بر من سلام كرد و بشارت هاي او را داد.

بار ديگر به گروهي ديگر از ملايكه سلام كرد و گفت:

[ صفحه 281]

«يابن عم هذا والله الحق و هذا عزرائيل قد نشر جناحه بالمشرق والمغرب و قد وصفه لي أبي و هذه صفته، السلام عليك يا قابض الارواح عجل بي و لا تعذبني»؛

اي پسر عمو! به خدا قسم اين حق است و اين عزراييل است گويا بال و پرش، شرق و غرب عالم را فراگرفته. پدرم چنين اوصافي را به من خبر داده بود. سلام بر تو اي قبض كننده ي ارواح! در قبض روح من بشتاب (كه چه مشتاقم به لقاي پروردگار و ديدار رسول صلي الله عليه و آله) و مرا بيش از اين در انتظار نگذار.

«ثم سمعنا تقول: اليك ربي لا الي النار»؛

در پايان همه شنيديم كه فاطمه عليهاالسلام فرمود: خدايا! به سوي تو مي آيم نه به سوي آتش. [620] .

سلمان- اين مريد و

شيداي رسول صلي الله عليه و آله و پير فدايي اهل بيت و مدافع علي عليه السلام، همو كه به مقام والاي «منا» رسيد. [621] همو كه اگر روزي خانه ي فاطمه عليهاالسلام را طواف نمي كرد و بر اهل آن سلام نمي فرستاد، گويا طاعات خود را مقبول نمي دانست- مي گويد:

روزي بعد از فوت رسول صلي الله عليه و آله از خانه بيرون آمدم. علي عليه السلام را ديدم، به من فرمود: به خانه ي فاطمه برو كه مشتاق ديدار توست و مي خواهد از هديه اي كه از بهشت برايش آورده اند به تو هم بدهد.

ندانستم كه چگونه خود را به خانه ي فاطمه عليهاالسلام برسانم. سراسيمه در زدم و اذن

[ صفحه 282]

خواستم و با اجازه ي زهرا عليهاالسلام وارد خانه شده و در پيشگاهش زانوي ادب زدم. آن گاه زهرا عليهاالسلام گفت: ديروز همين جا نشسته بودم و در هم بسته بود. در اين فكر بودم كه با وفات پدرم وحي الهي از ما قطع شد و از رفت و آمد ملايكه ديگر خبري نيست. بسيار غمگين و محزون بودم و بر فراق رسول صلي الله عليه و آله مي گريستم كه به ناگاه درب باز شد و سه دختر وارد شدند كه از نظر زيبايي و شادابي معطر بودن بي مانند بوده و هيچ چشمي به زيبايي آنان نديده. از جايم برخاسته به سويشان شتافتم.

پرسيدم از زنان مكه هستيد يا مدينه؟

گفتند اي دختر رسول! ما نه از اهل مكه و مدينه ايم و نه از مردم روي زمين. ما از حوريان بهشتي هستيم كه بسيار مشتاق و عاشق ديدار شماييم و خدا ما را براي عرض تسليت

خود خدمت شما فرستاده است.

از آن يكي كه بزرگتر مي نمود پرسيدم. اسم تو چيست؟

جواب داد: «مقدودة».

گفتم: مقدودة چرا؟

گفت. خدايم مرا براي مقداد بن اسود آفريده.

از ديگري پرسيدم نام تو چيست؟

گفت: «ذره».

گفتم: تو در ديدگان من بزرگ و نجيب مي نمايي، چرا ذره؟

گفت: براي همسري با ابوذر غفاري آفريده شده ام.

از سومي پرسيدم: تو را چه مي نامند؟

گفت: «سلمي».

پرسيدم چرا به اين نام؟

[ صفحه 283]

جواب داد. خدا مرا براي سلمان فارسي آفريده است. آن حوريه ها براي من خرماي تازه اي كه خوشبوتر از مشك بود هديه او كردند.

سلمان مي گويد: زهرا عليهاالسلام از آن خرماها به من هم داد و فرمود: با اينها افطار كن. خرماها را برداشته در كوچه هاي مدينه به طرف منزل مي رفتم، به هر كس از اصحاب رسول خدا كه مي گذشتم، مي پرسيدم چه بوي عطر دل نشيني؟ سلمان! آيا مشك با خود حمل مي كني؟ در جواب مي گفتم: آري.

در هنگام افطار با همان خرماها افطار كردم، ولي هيچ هسته اي در آنها نديدم. به نزد فاطمه عليهاالسلام رفته، عرض داشتم. با همان خرماها افطار نمودم ولي هيچ هسته اي نديدم.

فاطمه عليهاالسلام فرمود: اين رطب ها از نخلي است كه خداوند در بهشت براي من نشانده است. آن هم در اثر دعايي كه پدرم به من آموخت و هر صبح و شام بر آن مواظبت دارم. از او درخواست كردم كه اين دعا را به من هم بياموزد.

فرمود: اگر مي خواهي خدا را ملاقات كني در حالي كه از تو راضي باشد و اگر مي خواهي تا زنده هستي درد تب تو را فرانگيرد، بر اين

دعا مداومت كن.

«بسم الله النور، بسم الله نور النور، بسم الله نور علي نور، بسم الله الذي هو مدبر الامور، بسم الله الذي خلق النور من النور، الحمدلله الذي خلق النور من النور، و انزل النور علي الطور في كتاب المسطور في رق منشور، بقدر مقدور، علي نبي محبور، الحمدلله الذي هو بالعز مذكور، و بالفخر مشهور، و علي سراء الضراء مشكور، و صلي الله علي سيدنا محمد و آله الطاهرين».

سلمان مي گويد: از روزي كه اين دعا را تعليم گرفتم، بيشتر از هزار كس از اهل مدينه و مكه را تعليم دادم و هر كس كه تب او را فرامي گرفت چون اين دعا را

[ صفحه 284]

مي خواند، به امر خداي سبحان تب از او دور مي گشت. [622] .

- ابوعبيده از امام صادق عليه السلام روايت مي كند. بعد از فوت رسول خدا صلي الله عليه و آله، زهرا عليهاالسلام بسيار اندوهگين و بي تاب بود. از اين رو جبرييل هر روز تا هنگام شهادتش به نزد او مي آمد و او را تسليت مي داد و از جايگاه رسول صلي الله عليه و آله و آن چه بر ذريه ي او خواهد گذشت و اخبار آينده او را با خبر مي كرد. علي عليه السلام هم آنها را در صحيفه اي كه به مصحف فاطمه عليهاالسلام معروف است مي نوشت. [623] .

در انتهاي اين بخش دريغم آمد كه كلام بلند عقاد نويسنده و متفكر مشهور مصري، در مورد حضرت زهرا عليهاالسلام را نياورم. او مي گويد: «و في كل دين صورة للانوثة الكاملة المقدسة يتخشع بتقديسها المؤمنون كانما هي آية الله فيما خلق من ذكر و انثي...

فاذا

تقدست في المسيحية صورة مريم العذراء، ففي الاسلام لا جرم تتقدس صورة فاطمة البتول»، [624] در هر ديني تصوير كامل، پاك و مطهر يك زن به عنوان آيت و نشان خداوندگار، براي همگان- اعم از زن و مرد- وجود دارد كه مؤمنان با ستايش او به خضوع و خشوع مي رسند... اين زن در مسيحيت مريم عذرا و در اسلام- بدون ترديد- فاطمه ي بتول (عليهاالسلام) است.

[ صفحه 285]

رسالت را در كدام خانه قرار دهد. [626] .

زهرا عليهاالسلام نه تنها در رابطه با ديگران، حتي در رابطه با علي عليه السلام نيز كارها را به گونه اي عادلانه تقسيم كرده بود. به گونه اي كه خمير كردن، نان پختن، تميز كردن و جارو زدن خانه به عهده ي فاطمه عليهاالسلام بود و كارهاي بيرون منزل از قبيل جمع آوري هيزم و تهيه ي هيزم و تهيه ي مايحتاج زندگي بر عهده ي علي عليه السلام.

امام صادق عليه السلام مي گويند: اين تقسيم كار با رهنمود رسول خدا صلي الله عليه و آله انجام گرفت. و آن گاه كه رسول خدا اين تقسيم را قرار داد و بنا شد كارهاي داخل منزل را فاطمه عليهاالسلام و كارهاي بيرون خانه را علي عليه السلام انجام دهد، زهرا عليهاالسلام با خوشحالي گفت. جز خدا كسي نمي داند كه با اين تقسيم كار تا چه اندازه خوشحال شدم، زيرا رسول خدا صلي الله عليه و آله مرا از انجام كارهايي كه مربوط به مردان است بازداشت. [627] .

[ صفحه 287]

براي من تابوتي درست كني، همان گونه كه ملايكه شكل آن را به من نشان داده اند [630] .

از همين رو در رواياتي ديگر آمده. اولين كسي كه براي او تابوت ساخته شد

[ صفحه 288]

فاطمه عليهاالسلام دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله بود. [631] اگر چه در بعضي ديگر از روايات داستان تابوت را به اسماء بنت عميس نسبت مي دهند، كه پس از ابراز ناراحتي فاطمه عليهاالسلام از اين كه جنازه ي زنان را روي تابوتي سر باز مي گذارند و حجم بدن شان معلوم مي شود، [632] اسماءبه زهرا عليهاالسلام عرضه داشت كه در سرزمين حبشه براي مرده ها تابوتي مي سازند كه بدن و حجم اندام شان را مي پوشاند و آن گاه كه شكل آن را براي زهرا عليهاالسلام ترسيم كرد، و با چوب هاي تر و شاخه هاي نازك درخت شبيه آن را ساخت، زهرا عليهاالسلام با خوشحالي گفت. «اصنعي لي مثله استريني سترك الله من النار»؛

اي اسماء! براي من تابوتي مثل آن درست كن تا مرا بپوشاند. خداوند تو را از آتش جهنم حفظ كند. [633] .

آن گاه لبخندي بر چهره ي زهرا عليهاالسلام نشست. تو گويي غنچه اي براي لحظه اي شگفت. پس از فوت رسول صلي الله عليه و آله تنها لبخندي كه بر لب هاي زهرا عليهاالسلام نشست، همين جا پس از شنيدن اين خبر بود.

زهرا عليهاالسلام خود در كلام ديگرش مي گويد.

[ صفحه 289]

«خير للنساء ان لا يرين الرجال و لا يراهن الرجال»، [634] .

خير و خوبي زن در اين است كه نه او مردان را ببيند و نه مردان او را.

و در جايي

ديگر مي گويد:

«ادني ما تكون من ربها ان تلزم قعر بيتها»؛ [635] .

آن لحظه اي كه زن در خانه خود مي ماند به خدا نزديك تر است.

و اين مي رساند كه ملاك همان قرب و نزديكي به خداست. همين جا اين را هم بگويم كه اگر در برابر اين سخنان از آن طرف مي شنوي كه زهرا عليهاالسلام آن گونه در مسجد عليه خلفا مي شود و يا شبانه بر در خانه هاي مهاجر و انصار مي رود و يا فرياد مي زند كه اگر دست از علي عليه السلام برنداريد موهايم را پريشان مي كنم و گريبان چاك مي زنم، نبايد اينها را حمل بر تناقض گويي كني، كه مطابق همين روايت آخر، ملاك، قرب و نزديكي به خداست و اين قرب در گرو اطاعت است و اطاعت در شرايط مختلف و ضرورت هاي متفاوت و با افراد گوناگون، يكسان نيست، كه هر شرايطي و زمان و مكاني، حكم خاص خودش را مي طلبد. آنجا كه ضرورتي در كار نيست نمي توان با مردها برخوردي داشت و آنجا كه حق بزرگتري هم چون حق ولايت و حفظ جان ولي در ميان است، جز اين گونه برخورد چاره اي نيست.

زهرايي كه مي گويد خير زن در اين است كه مردي او را نبيند و او هم مردي را نبيند يا از يك كور خود را مخفي مي كند، در برابر ابوذر و سلمان- كه وجودهاي سامان گرفته اي هستند- به گونه اي ديگر برخورد مي كند و ظاهر مي شود. به طوري كه سلمان مي گويد داخل خانه زهرا شدم و ديدم صورت زهرا زرد است. يا علي عليه السلام به

[ صفحه 290]

سلمان مي گويد: سلمان به خانه ي فاطمه برو كه فاطمه

مشتاق ديدار توست [636] !! برخورد با نفوسي سامان گرفته و به تعادل رسيده، با آن كسي كه حتي بوي زن و يا حضور زن او را وسوسه و تحريك مي كند، يكسان نيست.

نمي توان يك چشمي به مسايل نگاه كرد و يك روايت را خواند و زود نتيجه گرفت، بلكه بايد همه ي روايت ها را ديد و مجموعي نگاه كرد. و شرايط و ضرورت ها و افراد را در نظر گرفت، و به ملاك ها دست يافت كه: «أنتم افقه الناس اذا عرفتم معاني كلامنا»؛ [637] فقيه تر كسي است كه مقصود ما را بشناسد، نه «چه گفت» كه «چرا گفت» را.

در جمعي از رفقا سخن از كم خوردن و چند دفعه در روز غذا خوردن به ميان آمد. هر كسي چيزي مي گفت و براي خود مستندي هم مي تراشيد.

يكي مي گفت: بايد دو بار غذا خورد.

آن ديگري مي گفت: نخير، يك بار كافي است.

و سومي مي گفت: «اكلهم كالمرضي» بايد همچون مريض كم خورد.

آن گاه مرا به قضاوت خواستند، گفتم: هيچ كدام! با تعجب پرسيدند: پس روايات را منكري؟ گفتم: اتفاقا از همين ها به اين جمع بندي رسيدم. آن گاه توضيح دادم كه ملاك همين «اكلهم كالمرضي» است، زيرا مريض كم نمي خورد بلكه غذايش مطابق با نياز بدنش است. سخن از كم خوردن نيست كه سخن از مطابق نياز

[ صفحه 291]

خوردن است. گفتم: ملاك نياز بدن است.

كسي كه كار سنگيني دارد و هر روز ساعت ها در پاي كوره عرق مي ريزد، چه بسا چند وعده هم برايش زياد باشد و او را به هزار بلا- چربي خون و سوء هاضمه و قند و...-

گرفتار كرده و از او كلكسيون مرض بسازد. كسي كه بدنش به ويتامين ث نياز دارد، اگر بهترين كباب را هم به او بدهي، مشكلش را حل نكرده اي، در حالي كه چند پرتقال و ليمو نياز او را برطرف مي كند.

در روايتي آمده كه يكي از ياران امام كاظم عليه السلام چهره اش زرد و مزاجش ضعيف شده بود، حضرت به او فرمود. گوشت بخور. پس از مدتي كه امام او را دوباره ديد او را به همان حالت سابق يافت. فرمود: فلاني مگر گوشت نخوردي؟ گفت: يابن رسول الله! چرا، اما خوب نشدم. حضرت فرمود: چگونه درست كردي؟ عرضه داشت: آبگوشت درست كردم. حضرت فرمود: آبگوشت نه، كباب كن. [638] .

يكي از دوستان ما سينه درد سختي گرفته بود، به او گفتند. دكتر رفتي؟ جواب داد: نه، با تعجب پرسيدند. چرا؟ گفت: مولا اجازه نداد. همه تعجب كردند كه چگونه مولا اجازه نداد. گفت: علي عليه السلام گفته با زن ها مشورت كنيد آنگاه برعكس عمل كنيد. [639] من هم همين كار را كردم!! ديگر از جانم چه مي خواهيد؟

گفته شد اولا اين حديث منسوب به پيامبر است و نه اميرالمؤمنين عليه السلام. ثانيا اصلا

[ صفحه 292]

سند ندارد. ثالثا بر فرض صحت معنايش اين نيست كه تو فهميدي، بلكه روايت با توجه به ديگر روايات و سنت پيامبر و ديگر معصومين در صدد بيان ملاك مشورت است. و اينكه در مشورت بايد از عواطف و احساسات پرهيز كرد. به راستي وقتي ملاك ها در دست نباشد و مقصود معصوم شناخته نشود، آدمي به چه وضعي مي افتد. شنيدم آن بيچاره سينه دردش بالا گرفت و به

سل سينه انجاميد و مدت ها در بيمارستان ريوي بستري بود.

آيا به راستي رسول صلي الله عليه و آله با خديجه عليهاالسلام [640] و علي عليه السلام با فاطمه عليهاالسلام [641] و حسين عليه السلام با زينب عليهاالسلام مشورت نمي كرد و يا آن گاه كه مشورت مي كرد برعكس عمل مي كرد؟

ملاك در مشورت دوري جستن از احساسات و عواطف است. همين است كه علي عليه السلام آنگاه كه عايشه سر به شورش گذاشته و به سبب احساس خويشاونديش به طلحه، دريايي از خون به راه انداخته، پس از پايان جنگ جمل و فرونشاندن شورش بصره، در مسجد آن شهر در نكوهش زن آنگونه مي گويد، [642] در حالي كه خود با زهرا عليهاالسلام آن گونه رفتار مي كند (فاعتبروا يا اولي الابصار). [643] .

دوستي داشتم پرسوز و با حال كه گرمي بخش مجالس توسل ما بود، اما بسيار ساده و خشك و سطحي.

روزي با حالتي كه از مباهات و فخر او حكايت داشت، مي گفت: فلاني من نمي گذارم زنم حتي نان بخرد، باور كن حتي نمي داند نانوايي كجاست! او حتي اگر

[ صفحه 293]

بخواهد اسم بچه ها را هم در مدرسه بنويسد نمي داند چه بكند و كجا برود! مثلا همين چند روز پيش بود كه من مسافرت بودم و حال بچه بد مي شود، نمي داند بايد چه بكند و به كجا برود، ولي باز جاي شكرش باقي است كه به عقلش رسيده و از پسر همسايه كمك خواسته!!

او كه مرا گوش خوبي مي ديد بيشتر شور برداشت و مدام از فضايل و مناقب خود برمي شمرد. در پايان هم گفت: مردها خيلي بي غيرت شده اند، راستي كه دوره ي آخرالزمان است.

آخر چه طور بعضي از مردها اجازه مي دهند زنهايشان بيرون از خانه كار كنند؟ بعد براي اين كه از من هم تاييدي بگيريد مرا به شهادت طلبيد كه راستي مگر همين طور نيست؟

گفتم: با زن خود بگونه اي باش كه اگر مردي يا مسافرت رفتي، بي تو هم بتواند روي پاي خود بايستد، تا مجبور نشود به پسر همسايه و يا هر كس و ناكس ديگر رو بياندازد.

اين برخورد تو چه بسا براي آن جوامعي خوب است كه زن با از دست دادن مرد خود چندين حامي دارد، نه براي جامعه ي امروز ما كه حتي اقوام از حال يكديگر بي خبرند و برادرها با هم غريبه اند و چه بسا تو در اين وضع تحميلي بايد به گونه اي ديگر برخورد كني.

آنگاه به او توضيح دادم كه عامل تربيتي همواره در گرو محيط تربيتي است. جامعه ي باز و متضاد، غير از جامعه ي سنتي است و اين هر دو غير از جامعه ي به امن رسيده است. عوامل تربيتي در جامعه اي كه هر روز يك فكر مطرح مي شود، با جامعه اي كه تنها يك فكر حاكم است يكسان نيست. در مورد كار زن در بيرون از خانه هم به او توضيح دادم كه من مدافع اين وضع آشفته نيستم، كه ملاك را نيازها

[ صفحه 294]

و ضرورت ها مي دانم. اما جداي از اين كه بسياري از كارهاي مخصوص زنان را بايد به خودشان واگذار نمود، از اين واقعيت هم نمي توان چشم پوشيد كه امروزه در بسياري از خانواده ها به ويژه در شهرهاي بزرگ اگر زن و مرد هر دو كار نكنند، نمي توانند از زير اين

خرج هاي كمرشكن زندگي شانه راست كنند. و بگذر از اين كه بعضي ها كارشان از هوسشان مايه مي گيرد و يا در كارهايشان حدود را رعايت نمي كنند.

برادر! با همسرت كه امانت الهي در دست توست، آن گونه باش كه بي تو هم بتواند روي پاي خود بايستد و گليم خود را در اين دنياي وانفسا و آشفته بازار از آب بيرون كشد. نمي گويم او را بي دليل در خيابان ها رها كن. مي گويم اين آمادگي و توان روحي را در او ايجاد كن و ملاك ها را به او بياموزد و زمينه هاي رشد استعدادهاي او را فراهم كن كه قوام تويي و بار مسئوليت اين همه با توست.

دوستي كه از امكاناتي هم برخوردار بود، مي پرسيد: خوب است چند فرزند داشته باشيم؟ گفتم: نكات و جهات زيادي را بايد توجه كرد، اما يك نكته ي عمده- كه فراموش شده و بيشتر به كار دوست ما مي آمد- اين است كه بتواني تربيت كني چند تايش هم كم است و اگر نتواني نصفش هم زياد است.

يكي از دوستان خيلي خوب ما با اين كه خود هيچ امكان مالي نداشت، اما به سبب داشتن روح بلند و همت عالي هميشه در كارهاي خير دست گشاده اي داشت و به خاطر ديگران و تربيت و سازندگي، ميلون ها تومان زير قرض مي رفت تا آن جا كه از فشار همين قرض ها خانه اش را در معرض فروش قرار داد. و آنگاه كه از او سؤال مي شد كه چرا براي تربيت و سازندگي ديگران اين قدر به آب و آتش مي زني و بيش

[ صفحه 295]

از امكاناتت مايه مي گذاري و اين گونه خود

را به رنج مي اندازي؟ مي گفت: به شهادت آيه ي (لو انتم تملكون خزائن رحمة ربي اذا لأمسكتم خشية الانفاق) ملاك در انفاق نه دارايي ها بلكه توانايي هاست. تو چه بسا تمامي گنج هاي آسمان و زمين را هم مالك باشي ولي باز هم انفاق نكني. نه اين كه نداري، كه داري اما به خاطر يك حالت رواني كه ترس از فقر است از اين كار سر باز مي زني و شانه خالي مي كني. آنگاه ادامه داد. من آن قدر توانايي دارم كه نگذارند آنجا بمانم. اما دوست ديگر ما كه به تازگي مشغول درس و بحث شده و يا ازدواج كرده چه بسا تحمل اين فقرها و فشارها و در به دري ها را نداشته باشد. امر داير است بين مني، كه با اين فهم از آيه و اين توان روحي هستم، در فشار باشم يا آن ديگري كه تازه از راه رسيده و اين وسعت ها را تحصيل نكرده. بگذر از اين كه اعتبار ما هم جزو امكانات ماست. چه بسا لازم باشد در جايي از اعتبار خود مايه بگذاري، كه وجاهت و اعتبار ما هم جزو امكانات و سرمايه هاي ما است. [644] .

[ صفحه 296]

از اينها گذشته اگر تو يافتي كه با هر سختي و رنج و فشاري، سه راحتي مي باشد، [645] ديگر چه رنجي و چه فشاري؟ ما تا موقعي از پريدن مي ترسيم و يا پروازمان يك وجود نامحدود است كه نامحدودي را جزو امكانات ماست، ديگر چه باك.

گفته شد به رسول صلي الله عليه و آله مي گويند: نه دستت را ببند و نه باز بگذار كه (فتقعد ملوما محسورا).

[

صفحه 297]

جواب داد: اتفاقا اين آيه هم مؤيد است، چرا كه ملاك همين «ملوما محسورا» است. دوست ديگرمان گفت: آخر اين كارها مزاحم درس و بحث مي شود و اشتغال ذهني مي آورد. گفت: بنا نيست كه ما تنها در محدوده ي درس و بحث رشد كنيم و در اصطلاح سر بزرگي بشويم. ما بايد مجموعه باشيم. بايد در تمامي ابعاد وجودمان به رشد و وسعت هايي برسيم. ما علاوه بر سر، از دل و دستي هم برخورداريم، مي توان آن را به كار گل گماشت كه بايد آنها را هم به كار كشيد.

او بر همين اساس چه دل هايي را كه احيا نكرده و چه زندگي هايي را كه به نورها و وسعت ها و گشايش هايي نرسانده. جزاه الله خير جزا ءالعلماء العالمين و كثر الله امثاله.

[ صفحه 298]

سريعا». [649] .

و اگر تو مي بيني آن كه بر مرگ زند خنده علي اكبر اوست.

و اگر مي بيني كه پيروانش عاشق مرگ و شهادتند، تا آنجا كه آن نوجوان بسيجي با فرياد«يا زهرا» خود را به زير تانك هاي دشمن بعثي مي اندازد، و آن گونه حماسه مي آفريند؛ همه و همه از زهرا عليهاالسلام آموختند.

آنان كه در كربلا عيد خون گرفتند و بر سجاده ي سرخ خود عاشقانه نشستند

[ صفحه 300]

و عنوان بهترين اصحاب [650] . را براي هميشه برخود خريدند، مقتدا و اسوه شان زهرا عليهاالسلام بود. همين است كه بارها گفته ام خط سرخ كربلا تداوم خانه سبزي فاطمه عليهاالسلام است.

[ صفحه 301]

به تو سه چيز داده شده كه به هيچ كس

[ صفحه 302]

حتي به من هم داده نشده. پدر زني هم چون من و همسري صديقه و فرزنداني هم چون حسن و حسين، ولي با اين همه، شما از من هستيد و من از شما. [653] .

امام صادق عليه السلام نيز هر گاه از فاطمه عليهاالسلام ياد مي كرد با عنوان صديقة الكبري ياد مي كرد [654] و مي گفت: صديقه را جز صديق غسل نمي دهد [655] و امام موسي بن جعفر عليه السلام هم با عنوان صديقه ي شهيده از فاطمه عليهاالسلام ياد مي كرد. [656] .

رسول خدا صلي الله عليه و آله نيز با عنوان صادقه و صدوقه از دختر خود نام مي برد. [657] .

خدا نيز آنجا كه فاطمه عليهاالسلام براي لباس عيد به حسنين عليهماالسلام وعده اي مي دهد و ان شاءالله مي گويد تا آنها را آرام كند، به وعده ي او عمل مي كند و براي حسنين عليهماالسلام لباسي از بهشت مي فرستد تا فاطمه هميشه صديقه باشد. [658] .

[ صفحه 303]

به راستي با اين همه جلالت و عظمت چرا در جريان فدك، عمر و ابوبكر، سخنان او را نپذيرفتند و وقاحت را به آنجا رساندند كه حتي شهود او را- كه علي عليه السلام و حسنين عليه السلام و ام ايمن بودند- تكذيب كردند؟

ام ايمني كه رسول صلي الله عليه و آله او را مژده بهشت مي داد و حسنيني كه دو سرور جوانان بهشتند و علي عليه السلام كه به گفته ي رسول او با حق است و حق با او است و خدا او را نفس رسول صلي الله عليه و آله مي خواند.

[

صفحه 304]

زهرا عليهاالسلام آمد و او را گريان ديد، پس گفت: اي نور چشم من! چه چيزي باعث گريه ي تو شده است؟ زهرا عليهاالسلام جواب داد: آيه ي (و حشرناهم فلم نغادر منهم احدا). [661] .

زهرا عليهاالسلام در خشيت خدا تا بدانجا رسيد كه هر گاه به نماز مي ايستاد، از عظمت و هيبت خداي سبحان نفس هايش به شماره مي افتاد؛ [662] از همين رو رسول صلي الله عليه و آله هميشه سينه ي زهرا عليهاالسلام را مي بوييد و مي بوسيد و مي گفت: بوي بهشت را استشمام مي كنم، چون در آن سينه جز خشيت خدا چيزي نبود. سينه اي كه خشيت خدا در آن موج مي زند، غير از رايحه ي بهشت از آن برنمي خيزد.

به راستي به چه جرمي اين سينه را بين در و ديوار نهادند و به ديوار كوفتند؟

سينه اي كز معرفت گنجينه ي اسرار بود

كي سزاوار فشار آن در و ديوار بود [663] .

ولست ادري خبر المسمار

سل صدرها خزانه الاسرار [664] .

[ صفحه 306]

كه از او سؤال مي شد و چه آن گاه به عيادتش مي آمدند و چه آن هنگام كه در مسجد عليه جور زمان و ستم خلفا مي شوريد و چه آن دم كه در خانه با فضه وام ايمن به سر مي برد.

[ صفحه 307]

او تجلي «اعمالي و اورادي كلها وردا واحدا و حالي في خدمتك سرمدا» [666] بود. او به ما آموخت كه درس تربيت و سازندگي تنها در كلاس درس و بحث و جلسه ي سخنراني خلاصه نمي شود كه بايد انس گرفت و از تمامي زندگي و همه ي وجود مايه گذاشت.

و ما امروز محتاج اوييم، همو كه با تمامي زندگيش به سازندگي پرداخت و پس از تولد به توليد روي آورد. ما به راحتي از كنار استعدادهاي سرشار مي گذريم و با هزاران عذر و بهانه به خلوت خود پناه مي بريم و از مهم ترين كارمان كه تربيت و سازندگي است چشم مي پوشيم و اگر هم شوري برداريم و غيرتي پيدا كنيم كار را تا سر حد يك سخنراني يا نشان دادن يك فيلم و بردن يك اردو پايين مي آوريم. [667] .

به راستي ما غافليم از خودمان و نيازها و استعدادهايمان، از همسر و فرزندانمان و از انسان ها و جامعه ي مان. از همسر و فرزندانمان پادويي براي خود ساخته ايم و از دوستانمان دستار و كلاهي براي روز مبادا. شرممان باد كه نه ظرفيتي داريم كه با مخالفان مدارا كنيم و نه حلمي كه دوستان را تحمل، و نه حتي همتي كه به توليد و سازندگي رو آوريم.

بگذر از اين كه حرفمان و زندگي مان سراسر ضد تبليغ است و دشمن پرور. همين است

كه در محشر آن گاه كه فاطمه داخل مي شود همه از شرم بايد سرها را پايين افكنيم، [668] كه يك زن و اين همه همت و غيرت و يك دنيا مرد و اين همه سستي و ضعف.

[ صفحه 308]

بيا با هم به خانه ي فاطمه عليهاالسلام- اين خانه ي عشق و اميد، اين مهبط ملايكه- سري بزنيم و سراغي از سه دست پرورده و يار و مريد او- فضه و ام ايمن و اسماء- بگيريم تا بياموزيم كه او چگونه از دوست و كنيز خود رهرو منزل عشق ساخت و ما از فرزندان و دوستانمان پادو و دستار و كلاه.

از فضه، عارفه ي حافظ قرآن و ايثارگر مدافع.

از ام يمن، محدثه ي پيشگام و مجاهد مهاجر.

از اسماء عالمه ي مادر و همسر شهيد و هشيار مبارز.

از هم گسست. خدايا! چه

[ صفحه 309]

مي شنوم كسي به من سلام كرد؟ مگر به ما كنيزكان هم كسي سلام مي كند؟ نكند اشتباه شنيدم؟!

دوباره صداي آشنا بلند شد. «سلام! من فاطمه ام، عزيزم به خانه ي خودت خوش آمدي».

آن گاه دست او را با مهرباني گرفت و به درون خانه برد و در جاي خود نشانيد و از او با آن چه در خانه داشت به گرمي پذيرايي كرد. فضه با همان سلام گرم و همان دست هاي مهربان، تمامي ذهنيت هايش درهم شكست، اما هنوز متحير و مبهوت بود و باورش نمي شد. اي كاش مي شنيد كه ملايك مي گويند: اي فضه! تو خواب نيستي، اين جا خانه ي عشق و اميد است، اين جا خانه ي سرور زنان دو عالم است.

خانه اي گلي، اما به وسعت همه ي تاريخ.

فضه كه در چهره ي زيبا و ملكوتي زهرا عليهاالسلام خيره شده بود، با خود مي گفت. آه! چه نورانيتي، چه شكوه و هيبتي، چه مهرباني و صميميتي! گويا سال هاست او را مي شناسم، صدايش چه آشناست... در اين انديشه بود كه دوباره همان دست مهربان دستش را فشرد و با صميميت گفت: عزيزم در خانه ي خودت راحت باش. مرا خواهر خود بدان. چند روزي را استراحت كن، آن گاه يك روز من كارها را انجام مي دهم و تو استراحت كن و روزي ديگر تو كارها را برعهده بگير و من عبادت مي كنم.

فضه اولين بار بود كه انصاف را تجربه مي كرد.

او بر سر سفره ي آنان مي نشست و از همان غذاي آنان مي خورد.

او بارها با ناله هاي شبانه ي زهرا عليهاالسلام از خواب بيدار مي شد. ديري نپاييد كه از نفس

گرم زهرا عليهاالسلام او هم برخاسته و وضو مي ساخت و در گوشه اي به

[ صفحه 310]

عبادت مي نشست.

او درس هاي بلند معارف و انسانيت را از زهرا عليهاالسلام آموخت و در خانه ي او درس انفاق، ايثار و از خود گذشتگي گرفت.

او مي ديد زهرا عليهاالسلام حتي آنجا كه مشغول آسياب كردن است، زير لب آيات قرآن را زمزمه مي كند. همين بود كه از زهرا عليهاالسلام انس با قرآن را آموخت تا آنجا كه تا پايان عمر به غير از قرآن سخن نمي گفت. آورده اند آن گاه كه مردي در بيابان حجاز از قافله عقب مانده بود به فضه برخورد. از او پرسيد كيستي؟ مي گويد: (و قل سلام فسوف يعلمون) [669] مرد دريافت كه ابتدا بايد سلام مي كرد، از اين رو سلام مي كند و آن گاه دوباره مي پرسد. اين جا تك و تنها چه مي كني؟ آيا راه گم كرده اي؟

- (من يهدي الله فلا مضل له). [670] .

- آيا از جني يا از انس؟

- (يا بني آدم خذوا زينتكم). [671] .

- از كجا آمده اي؟

- (ينادون من مكان بعيد). [672] .

- كجا مي روي؟

- (ولله علي الناس حج البيت). [673] .

- چند روز است كه در راهي؟

[ صفحه 311]

- (و لقد خلقنا السموات والارض في ستة ايام). [674] .

- آيا غذا مي خوري؟

- (و ما جعلناهم جسدا لا يأكلون الطعام). [675] .

- آن گاه مرد به او غذايي مي دهد و دوباره مي پرسد: چرا سريع تر نمي روي؟

- (لا يكلف الله نفسا الا وسعها). [676] .

- آيا مي خواهي تو را بر پشت خود بر

مركب سوار كنم؟

- (لو كان فيهما الهة الا الله لفسدتا). [677] .

مرد پايين مي آيد. او را به تنهايي سوار مي كند و به راه مي افتد. زن چون سوار مي شود مي گويد:

(سبحان الذي سخر لنا هذا) [678] مرد او را به قافله اش مي رساند و از زن مي پرسد. آيا در اين قافله كسي را داري؟

زن مي گويد: (يا داود انا جعلناك خليفة في الارض)، [679] (و ما محمد الا رسول) [680] ، (يا يحيي خذ الكتاب) [681] (يا موسي انني انا الله). [682] .

مرد مي فهمد اين چهار نفر از آشنايان اويند، آنها را صدا مي زند، چيزي نمي گذرد

[ صفحه 312]

كه چهار جوان به طرف او مي آيند. مرد رو به زن كرده دوباره مي پرسد: اينها چه نسبتي با تو دارند؟

زن مي گويد: (المال والبنون زينة الحيوة الدنيا). [683] مرد مي فهمد كه اين چهار جوان فرزندان اويند. هنگامي كه فرزندانش پيش مي آيند، زن رو به آنان مي گويد. (يا ابت استأجره ان خير من استأجرت القوي الامين) [684] و به آنان مي فهماند كه اجرت آن مرد را بدهند. آنها هم اجرت آن مرد را هم مي دهند، زن دوباره مي گويد: (والله يضاعف لمن يشاء) [685] و بدين وسيله به فرزندان خود فهماند كه اين مقدار كم است باز هم بدهيد. مرد از اين همه تسلط بر قرآن متحير شده از آن جوان ها مي پرسد! اين زن كيست؟ مي گويند: او مادر ما فضه، كنيز زهرا عليهاالسلام است و بيست سال است كه به غير قرآن لب نگشوده است. [686] .

مرد در حالي كه غرق در تعجب بود و درس هاي زيادي در اين مدت كم از فضه

كنيز زهرا عليهاالسلام آموخته بود سر خود گرفت و رفت. اما با خود مي انديشيد.

به راستي مگر زهرا عليهاالسلام چگونه رفتار كرده كه كنيزش اين گونه شده؟ اي كاش فرزنداني اين گونه داشتم. اين داستان دهان به دهان مي چرخيد و همت هايي را سبز مي كرد.

فضه اگر از كيمياگري دست كشيد، چه باك كه بيش از آن را به او دادند. او ديگر مس وجود انسان ها را زر مي كرد و اكسير احمر همين است و همه ي هنر

[ صفحه 313]

همين جاست. [687] .

فضه از سابق علم كيميا مي دانست و با خود مقداري اكسير ذخيره داشت. آن گاه كه وارد خانه زهرا عليهاالسلام شد بر زندگي محقرانه و زاهدانه او رقت برد و مقداري مس در ظرفي ريخت و آن را به طلا مبدل ساخت و به مولاي خود عرضه داشت.

علي عليه السلام لبخند پر معنايي زد و گفت: اگر اين جسد [688] را آب مي كردي رنگ آن نيكوتر و قيمتش بيشتر بود.

[ صفحه 314]

فضه با تعجب به علي عليه السلام نگاه كرد و پرسيد: مگر شما را از اين علم بهره اي است؟ علي عليه السلام اشاره اي به فرزند خردسال خود حسين عليه السلام كرد و گفت: كودكان ما هم اينها را مي دانند. حسين عليه السلام پيش رفت و بر فضه تمامي آن علم را توضيح داد. فضه سخت در تعجب بود كه با اين همه علم چرا وضع زندگي آنان اين قدر محقرانه است؟

او در اين انديشه بود كه علي عليه السلام به او گفت: ما آل محمد بزرگ تر و بالاتر از اين را هم مي دانيم. پس اشاره اي كرد و پرده

از ديدگان فضه به كنار رفت و او ديد كه همه ي طلاها و گنج هاي زمين از جلو ديدگان او در سير و حركتند.

علي عليه السلام گفت: اي فضه! اين قطعه طلا را هم روي آنها بگذار، او هم اطاعت كرد و آن را روي آنها نهاد. [689] فضه كه مدهوش مقامات اهل بيت شده بود، كم كم به خود آمد و شنيد كه علي عليه السلام از بي ارزشي دنيا و ارزش آخرت براي او مي گويد. وي با ديده ي روشن بين خود دريافت كه هر چه هست در نزد اهل بيت به زرناب مبدل ساخت تا آنجا كه با تمسك به ثقل اكبر حافظ و حامل قرآن شد و هم به ثقل اصغر چنگ زد و مريد و شيعه ي اهل بيت

[ صفحه 315]

گرديد. او عالمه اي شد رسواگر باند نفاق تا بدانجا كه عمر را واداشت تا در حضور ديگران اقرار كند. «يك موي از آل ابي طالب فقيه تر است از قبيله ي عدي». [690] .

پيشتر در شأن نزول سوره ي «هل اتي» آوردم. آن گاه كه حسنين عليهماالسلام مريض شدند. علي عليه السلام و زهرا عليهاالسلام و فضه به درخواست رسول صلي الله عليه و آله نذر مي كنند چنانچه آنان شفا يابند سه روز روزه بگيرند. پس از شفاي حسنين عليهماالسلام در هنگام وفاي به عهد در سه روز پياپي، مسكين و يتيم و اسيري در خانه به اميد قرص ناني مي زنند و در خانه هيچ نيست جز قرصي نان و سبويي آب. همه حتي فضه نان ها را پس مي زنند و با ايثار و از خودگذشتگي در اين سه روز تنها با آب افطار مي كنند و خداوند بر اين

همه ايثار به ملايكه ي خود مباهات مي كند و به رسولش تهنيت گفته و او را زير بارش وحي مي گيرد و خبر ايثارشان را به همه اعلام مي كند و به آنان مژده مي دهد كه من خود ساقي شما خواهم بود. (سقاهم ربهم شرابا طهورا).

نمي دانم كه تا حال هيچ شاهد بوده اي كه چگونه برخي وقتي سخن از علي عليه السلام و زهرا عليهاالسلام و ايثارها و انفاق هاي آنان مي شود با قيافه اي حق به جانب براي توجيه خود مي گويند. آخر آنان معصوم بودند!! آنها گمان مي كنند كه امام و معصوم از دنياي ديگر آمده اند و مافوق انسانند، غافل از اينكه آنان انساني مافوق اند. اگر اين گونه باشد كه اين ساده لوحان مي پندارند، چرا بايد آنان براي ما اسوه و حجت باشند و ايشان را ميزان اعمال ما قرار دهند؟

من در برابر بعضي از اين افراد كه حوصله ي بحث هاي عريض و طويل را ندارند، مي گويم: علي عليه السلام و زهرا عليهاالسلام نمي توان شد، اما مالك و فضه هم نمي توان؟ همين است كه بارها گفته ام: زهرا عليهاالسلام شدن پيشكش، لااقل كنيز او باشيم. فضه آن قدر

[ صفحه 316]

مواسات دارد كه اگر زهرا عليهاالسلام گرسنه است او هم گرسنه باشد و اگر اهل بيت روزه اند او هم روزه باشد و اگر آنان ايثار كردند او هم ايثار كند و در همه حالات، چه شدت و رخا و چه محنت و بلا، سهيم و شريك شان باشد.

به راستي چه اندازه با امام زمان خود (عج) مواسات داريم و غم او را غم خود مي دانيم و مشكلات و سختي هاي او را مشكلات و سختي هاي خودمان. نباشيم هم چون كافراني

كه مي گفتند: خدا خود اگر مي خواست گرسنگان را سير مي كرد [691] و همه ي تكاليف را به عهده ي خدا مي گذاشتند. نباشيم هم چون يهود و اهل كتابي كه رسول صلي الله عليه و آله را هم چون فرزندان خود مي شناختند [692] و حتي سال ها در انتظارش بودند، اما همين كه آمد او را تكذيب كردند و در برابرش ايستادند!! [693] .

فضه، اين كنيز و دست پرورده ي زهرا عليهاالسلام، اين عالمه ي حافظ قرآن و ايثارگر و باوفا، در همه حال مدافع حريم ولايت و اهل بيت عصمت و طهارت بود.

چه آن گاه كه عمر بر در خانه ي علي عليه السلام فرياد مي زد و علي عليه السلام را به بيعت مي خواند، نخستين كسي كه بر در خانه آمد و صدا به دفاع از علي عليه السلام بلند كرد و با عمر احتجاج كرد، فضه بود. [694] و چه آن گاه كه زهرا عليهاالسلام را زخمي به گوشه اي انداختند، كسي كه مونس و همدم زهرا عليهاالسلام بود، فضه بود. [695] .

[ صفحه 317]

و چه آن گاه كه در شب ديجور وقتي كه فريادها در سينه ها گم شده بود و مردان از پاي فتاده بودند، آن كه مردانه بار سنگين تبليغ دعوت به اهل بيت و رسوايي خلفا را بر دوش مي كشيد، فضه بود. [696] و [697] .

همين است كه علي او را «فضتنا» [698] مي خواند و او را هم چون سلمان «منا» مي داند.

[ صفحه 318]

و همين است كه علي عليه السلام او را در كنار فرزندان خود مي خواند تا بيايد و براي آخرين بار از زهرا عليهاالسلام توشه برگيرد. [699] .

و

همين است كه زهرا عليهاالسلام وصيت مي كند كه تنها فضه و معدودي ديگر در تشييع جنازه اش باشند. [700] .

و همين است كه مستجاب الدعوه مي شود [701] و از دامان او عارفه ها و صاحب كراماتي سر مي كشند. [702] .

[ صفحه 319]

و اين دو تا قيامت با هم اند [723] و هرگز از هم جدا نمي شوند. از اين رو ام ايمن اگر چه آزاده بود، اما به خاطر آن همه

[ صفحه 324]

سفارش هايي كه رسول صلي الله عليه و آله در حق زهرا عليهاالسلام داشت، خود به خدمت زهرا عليهاالسلام [724] درآمد تا به كمالي رسد. او انصاف و ايثار و شهادت را در اين خانه تجربه كرد و در نهايت، عشق و ولاء را از زهرا عليهاالسلام آموخت و از جام ولاي او نوشيد و هر چه يافت از همين يافت. [725] .

از رهگذر خاك سر كوي شما بود

هر نافه كه در دست نسيم سحر افتاد

او درس بلند بيداري و حمايت از ولي زمانه را از زهرا عليهاالسلام آموخت.

چه آن گاه علي عليه السلام را براي بيعت به مسجد كشاندند، آن كه در مسجد در برابر همه فرياد اعتراض سر داد و بي پروا خلفا را اهل نفاق خواند، [726] ام ايمن بود.

[ صفحه 325]

چه آن گاه كه فدك را غصب كردند، آن كه در برابر استبداد خلفا ايستاد و مردانه عليه آنان شهادت داد، ام ايمن بود. [727] .

چه آن گاه كه همه، زهرا عليهاالسلام را تنها گذارده بودند، آن كه همدم باوفاي زهرا عليهاالسلام بود تا واپسين دم بر بالينش نشست، ام ايمن بود. [728] .

چه آن گاه كه هيچ كس را بي اذن زهرا عليهاالسلام اجازه ي حضور در تشييع نبود، آن كه

[ صفحه 326]

با خواست زهرا عليهاالسلام حضور داشت، ام ايمن بود. [729] .

و چه

آنگاه كه زهرا عليهاالسلام از دنيا چشم بربست، آن كه از فراق او و هم براي اعتراض به خلفا و رساندن پيام مظلوميت علي عليه السلام و زهرا عليهاالسلام از مدينه هجرت كرد، ام ايمن بود. [730] .

او آن قدر بر فراق يار و مظلوميت او سوخت كه بيش از چند صباحي دوام نياورد [731] و خيلي زود به معشوق پيوست و از تنهايي درآمد، سلام و رضوان خدا بر او باد.

فوت زهرا عليهاالسلام، عايشه مي خواست به درون خانه بيايد به او اجازه نداد و در جواب اعتراض ابوبكر گفت: زهرا عليهاالسلام خود اين گونه خواسته بود. [748] .

او همواره مدافع و يار علي عليه السلام. چه آن گاه كه در خانه ي او بود و چه وقتي كه در خانه ي دشمن او.

آن گاه كه در خانه ي ابوبكر بود، در جريان فدك به نفع زهرا عليهاالسلام و علي عليه السلام شهادت داد و به عايشه اجازه ورود به خانه ي زهرا عليهاالسلام را نداد. و نيز توطئه ي خلفا براي كشتن علي عليه السلام را به او خبر داد [749] و فرزندش محمد را دشمن پدر- ابوبكر-

[ صفحه 330]

و محب علي عليه السلام پروراند تا آن جا كه به علي عليه السلام مي گفت: شهادت مي دهم كه تو امام بر حقي و پدرم در آتش است. [750] .

و آن گاه كه در خانه ي علي عليه السلام بود، احاديث و فضايل او را نشر مي داد [751] و از او فرزندي آورد به نام عون كه در كربلا در ركاب حسين عليه السلام به شهادت رسيد. [752] در حالي كه از قبل هم فرزند ديگرش، محمد در حمايت از علي عليه السلام به شهادت رسيده بود. [753] .

من در سازندگي و تربيت زهرا عليهاالسلام نه از فرزندانش، كه از فضه و ام ايمن و اسماء گفتم، تا با مقايسه با اينها، شايد مردان غيرتي يابند و زنان همتي.

اين مقايسه ها، هم همت ها را زودتر سبزمي كند و هم عذرها و بهانه ها را راحت تر مي ريزد. اميد كه همتي بيدار، ساحت رفعت زهرا عليهاالسلام را لبيك گويد و هم چون زهرا عليهاالسلام، مردانه پاي در

وادي تربيت و سازندگي گذارد و پس از تولد به توليد روي آورد كه نياز مهم و اصيل امروز و هر روز ما همين است.

خنك آنان كه به اين مهم پرداختند و بيچاره ما كه در كوچه پس كوچه هاي القاب و عناوين و كارهاي پراكنده مانده ايم.

[ صفحه 331]

در شفاعت طلب ديگري با گناه تو و لياقت تو جفت مي شود و شفيع و همراه مي گردد و اين جاست كه مفهوم شفاعت روشن مي شود. مادام كه لياقتي نباشد، طلب ديگراني كه تو با آنها رابطه اي داري، اثري نخواهد گذاشت.

با اين ديد ديگر شفاعت، پارتي بازي و جرأت دادن بر گناه نيست بلكه روح اميد را در گنه كاران دميدن است و عشق به بازگشت را در آنان نهادن تا بدين وسيله در خود لياقتي فراهم آرند و آن را با طلب ديگران جفت كنند و شفيع گردانند و به فوزي برسند. بگذر از اين كه برخي از بزرگان با توجه به ظاهر بعضي روايات معتقدند شفاعت در قيامت است و چه بسا در برزخ از آن خبري نباشد. [755] .

[ صفحه 333]

و هجران

پسندم آن چه را جانان پسندد

رضا غير از رضوان است. رضا خشنودي بنده از خدا و رضوان خشنودي خدا از عبد است. و اين رضا هدف سالك و غايت عارف است كه در آن زيارت آمده است. «واجعل... الرضا بقضائك و قدرك اقصي عزمي و نهايتي وابعد همي و غايتي». [757] .

و رسيدن به«حيات طيبه» و «بهشت حضور»، در گرو تحصيل همين رضاست.

(يا ايتها النفس المطمئنة ارجعي الي ربك راضية مرضية فادخلي في عبادي وادخلي جنتي). [758] .

و اگر بر لب هاي خشكيده ي حسين عليه السلام در صحراي تفتيده ي نينوا، شكوفه هاي رضا جوانه زد، تعجبي نيست كه او اين درس را از مادر گرفته بود.

اين زمزمه ي هميشه زهرا بود.

رضيت بما رضيي الله و رسوله. [759] .

رضيت بالله ربا و بك يا ابتاه نبيا و بابن عمي بعلا و وليا. [760] .

يا ابه سلمت و رضيت و توكلت علي الله. [761] .

سلمان مي گويد: در محضر رسول خدا صلي الله عليه و آله بودم كه به ناگاه زهرا عليهاالسلام با حالتي محزون و گرفته وارد شد و از حسادت و طعنه ي زنان قريش و ملاك هاي جاهلي آنان

[ صفحه 335]

در ازدواج، به پدر شكايت برد تا بدين وسيله با ارشاد رسول صلي الله عليه و آله آن زنان به هدايتي برسند و از معيارهاي جاهلي كه دنياپرستي بود، دست بردارند.

پدر حضورش را گرامي داشت و دست لطف و مهرباني بر سر او كشيد. آن گاه فرمود: اين عقد به امر خدا بوده و شما دو تن برگزيده ي خدا و همتاي هم

هستيد.

زهرا خوشحال و مسرور سر به آسمان برداشت و گفت:

«رضيت ما رضي الله و رسوله».

رسول صلي الله عليه و آله كه شكوفه هاي خنده را بر لب هاي زهرا عليهاالسلام ديد، باز هم ادامه داد و از مقام و منزلت شويش علي عليه السلام آن قدر گفت و گفت تا آنجا كه زهرا عليهاالسلام از شوق به وجد آمد و در دم ايستاد و بي اختيار چنين بر زبان آورد.

«رضيت بالله ربا و بك يا ابتاه نبيا و بابن عمي بعلا و وليا».

آن گاه كه علي عليه السلام زهرا عليهاالسلام را از رسول صلي الله عليه و آله خواستگاري كرد، پدر با دخترش به مشورت نشست. زهرا عليهاالسلام به احترام پدر مي گويد: نظر شما چيست؟ رسول صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «اذن الله فيه من السماء»: خدا از آسمان اجازت فرمود.

زهرا عليهاالسلام در حالي كه تبسمي مليح بر چهره داشت زير لب گفت:

«رضيت بما رضي الله و رسوله».

روزي حسين عليه السلام در دامان زهرا عليهاالسلام بود، رسول صلي الله عليه و آله او را آغوش گرفت و آن گاه قاتلينش را لعن كرد.

زهرا عليهاالسلام پرسيد: پدر جان چه مي گوييد؟ رسول صلي الله عليه و آله گفت: از مصايب او ياد مي كنم، گويا هم اكنون جايگاه شهادت او و يارانش و سبقت آنان در شهادت را مي بينم.

[ صفحه 336]

زهرا عليهاالسلام از قاتل و مكان شهادت فرزندش پرسيد. رسول صلي الله عليه و آله فرمود در كربلا و به دست بدترين افراد. آن گاه رسول صلي الله عليه و آله از عظمت و منزلت حسين عليه السلام مي گويد

و وقتي كه «انالله» و گريه ي زهرا عليهاالسلام را مي شنود، باز هم از فضايل حسين عليه السلام مي گويد كه ديگر زهرا عليهاالسلام طاقت نمي آورد و مي گويد:

«يا ابه سلمت و رضيت و توكلت علي الله».

اي پدر جان! در برابر خواست خدا تسليم و راضي ام و بر او توكل مي كنم.

به راستي كه وروديه ي «رضا» كم نبود كه گذشتن از تمامي هستي بود و زهرا عليهاالسلام گذشت. و اگر ميوه ي رضا كه در صحراي تفتيده ي طف، آن گونه بر لبهاي خشكيده ي حسين عليه السلام به چله نشست و فرياد «رضي الله رضانا اهل البيت» را ثمر داد، از آن روي بود كه در خانه ي سبز فاطمه عليهاالسلام و با دست هاي پر توان باغباني چون او به غرس نشسته بود. خط سرخ حسين عليه السلام تداوم خانه ي سبز فاطمه عليهاالسلام است.

[ صفحه 337]

و مصفا كرد.

[ صفحه 338]

همين است كه علي عليه السلام مي گويد: «مربي ما خداست و ما هم مربي مردميم». [763] .

در قرآن نيز راجع به رسول صلي الله عليه و آله آمده است. (الم يجدك يتيما فاوي و وجدك ضالا فهدي) [764] و راجع به موسي آمده. (واصطنعتك لنفسي) [765] و يا (و لتصنع علي عيني). [766] .

و در مورد آدم و يوسف و همه انبيا باز هم اين خداست كه آنان را برمي گزينند و اجتباء و دست چين مي كند. [767] .

ام سلمه- همسر رسول خدا صلي الله عليه و آله- مي گويد: پس از ازدواج با رسول صلي الله عليه و آله من عهده دار امور دخترش فاطمه عليهاالسلام شدم، اما به خدا قسم او با ادب تر و آگاه تر از من به همه ي مسايل بود. [768] .

[ صفحه 339]

زهرا عليهاالسلام مي گويد: من هميشه رسول خدا صلي الله عليه و آله را به عنوان «پدر جان» مخاطب قرار مي دادم. تا آيه ي. (لا تجعلوا دعاء الرسول بينكم كدعاء بعضكم بعضا) [769] نازل شد. پس آن گاه او را «يا رسول الله» خواندم، اما ديدم رسول خدا صلي الله عليه و آله از من رو برگرداند و سپس فرمود: «فاطمه، دختركم اين آيه در مورد تو و اهلت نيست، «انت مني و انا منك»، من از تو و تو از مني، اين آيه در مورد ديگران است. دختركم مرا همان پدر جان صدا كن كه اين گونه محبوب من و مرضي خداست. [770] .

آن گاه كه رسول صلي الله عليه و آله با زهرا عليهاالسلام در مورد ازدواجش

با علي عليه السلام به مشورت نشست، او گفت:

«پدر جان! رأي، رأي شماست و شما بر من سزاوارتريد». [771] .

روزي زني به نزد زهرا عليهاالسلام آمد و گفت: ما در پيري دارم كه در مسايل نماز سؤالاتي دارد و مرا فرستاده است تا مسايل شرعي نماز را از شما بپرسم.

زهرا عليهاالسلام گفت: بپرس. وي آن گاه مسايل فراواني را مطرح كرد و يك يك پاسخ شنيد. همين كه سؤالات به ده رسيد، خجالت كشيد و آثار شرم و خجلت در چهره اش نمايان شد و گفت: اي دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله بيش از اين نبايد شما را به زحمت اندازم.

زهرا عليهاالسلام گفت: «باز هم بيا و آن چه سؤال داري بپرس. آيا اگر كسي را اجير نمايند كه بار سنگيني را به بالاي بام ببرد و در مقابل صد هزار دينار طلا مزد بگيرد، چنين كاري براي او دشوار است؟»

[ صفحه 340]

زن جواب داد: نه، هرگز! چه كسي است كه در مقابل اين مبلغ گزاف احساس خستگي كند.

آن گاه زهرا عليهاالسلام افزود. «من هر مسئله اي را كه پاسخ مي دهم، بيش از فاصله بين زمين و عرش، گوهر و لؤلؤ پاداش و مزد مي گيرم، پس سزاوار است كه بر من سنگين نيايد» [772] و سپس حديثي بسيار شنيدني از پدر خود در منزلت عالم و علم بيان مي كند و بدين وسيله زن را غرق در سرور و ابتهاج مي نمايد. [773] .

[ صفحه 341]

پس از رسول خدا صلي الله عليه و آله، هفتاد و پنج روز بيشتر زنده نبود و به سبب فقدان رسول صلي الله عليه و آله بسيار محزون بود، از اين رو جبرييل نزد او مي آمد و علاوه بر اين كه او را تسليت مي گفت و تسلاي او بود، او را از جايگاه رسول صلي الله عليه و آله و اخبار آينده آگاه مي كرد و از آن چه به ذريه ي او خواهد رسيد خبر مي داد و علي عليه السلام نيز همه آنها را مي نوشت كه آن را مصحف فاطمه ناميدند. [774] .

به راستي همين فضيلت براي زهرا عليهاالسلام كافي است. او آن قدر وسعت روحي و مرتبت بالا دارد كه مي تواند مقام جبرييل را تحمل كند.

به خاطر دارم در يكي از سال هاي گذشته در ايام شهادت حضرت زهرا عليهاالسلام كه زنان فداكار و بي نظير ايران اسلامي به خدمت و محضر مبارك امام راحل (قدس الله نفسه الزكيه) رسيده بودند، امام راحل همين روايت صحيحه را بيان كردند و براي

[ صفحه 342]

عظمت زهرا عليهاالسلام به آن استشهاد نموده و بعد هم فرمودند: «مسأله ي آمدن جبرييل براي كسي يك مسأله ي ساده نيست، خيال نشود كه جبرييل براي هر كسي مي آيد و امكان دارد بيايد. اين يك تناسب لازم است بين روح آن كسي كه جبرييل مي خواهد بيايد و مقام جبرييل كه روح اعظم است... و اين تناسب بين جبرييل كه روح اعظم است و انبياء درجه ي اول بوده است. بعد از اين هم بين كسي ديگر نشده است، حتي درباره ي ائمه هم من نديده ام كه وارد شده باشد.

اين طور

كه جبرييل به آن ها نازل شده باشد، فقط اين است كه براي حضرت زهرا سلام الله عليهاست كه من ديده ام كه جبرييل به طور مكرر در اين هفتاد و پنج روز وارد مي شده و مسايل آتيه اي كه بر ذريه ي او مي گذشته است اين مسايل را مي گفته است و حضرت امير هم ثبت مي كرده است... در هر صورت من اين شرافت و فضيلت را از همه فضايلي كه براي حضرت زهرا ذكر كرده اند- با اين كه آنها هم فضايل بزرگي است- اين فضيلت را من بالاتر از همه مي دانم كه براي غير انبياء عليهم السلام و بعضي از اوليايي كه در رتبه ي آنها هست، براي كسي ديگر حاصل نشده. و با اين تعبيري كه مراوده داشته است جبرييل در اين هفتاد و چند روز، براي هيچ كس تاكنون واقع نشده و اين از فضايلي است كه از مختصات حضرت صديقه سلام الله عليهاست». [775] .

[ صفحه 343]

و رسولك و صفيك وارتداد امته و منعهم ايانا حقنا الذي جعلته لنا في كتابك المنزل علي نبيك بلسانه»، [776] .

«خدايا به تو شكايت مي كنم از فقدان نبي و رسول و برگزيده ات و به تو شكايت مي كنم از ارتداد امت پيامبر صلي الله عليه و آله و اين كه حق ما را از ما بازداشتند، همان حق ولايتي

[ صفحه 344]

كه در قرآن كريم خود بر پيامبر صلي الله عليه و آله و با زبان او نازل فرمودي».

ام سلمه مي گويد خدمت زهرا عليهاالسلام رسيدم و پرسيدم: اي دخت پيامبر! چگونه اي؟ و شب را چگونه به صبح آوردي؟ فرمود: صبح كردم در ميان حزن شديد و اندوه عظيم، در حالي كه پيامبر صلي الله عليه و آله رفته و وصي او مظلوم شده است. سوگند به خدا حشمت و عظمت آن كس دريده و نابود شد، كه برخلاف حكم خدا در قرآن و سنت و سفارش خدا در تأويل و تفسير قرآن، حق امامت او را غصب كرده و به ديگران سپردند. اين گونه برخوردهاي خصمانه، از كينه توزي جنگ بدر و خون خواهي كشتگان آنها در جنگ احد است كه در درون قلب آكنده از نفاق و انديشه ي فتنه انگيزشان پنهان بوده است. و تاكنون جرأت اظهار و ابراز آن را نداشتند. آري، در آن هنگام كه حكومت الهي بازيچه ي دست قدرت طلبان گرديد و امام حق، منزوي شد، آتش كينه هاي ديرينه ي شان زبان كشيد و باران مصيبت ها و مشكلات را بر ما باريدند و رشته هاي ايمان را پاره كردند و به آن چه كه خدا واجب كرده بود- از رسالت پيامبر صلي

الله عليه و آله و دفاع از مؤمنان- بسيار بد و زشت، عمل كردند اما افسوس كه براي انتقام گرفتن از پدران مشرك و منافق خود كه در جنگ هاي ضد اسلام كشته شده بودند، به دنيا روي آوردند و فريبش را خوردند. [777] .

فضه مي گويد: آن گاه كه رسول خدا صلي الله عليه و آله وفات يافت، خرد و كلان ضجه زدن و گريه ها كردند و اين مصيبت بر نزديكان و اصحاب و دوستان و ياران و خويشان رسول صلي الله عليه و آله بس شديد و تأثر او ربود و هر كس را در آن روز مي ديدي گريه و ندبه مي كرد، ولي هيچ كس از اهل زمين گريان تر و نالان تر از فاطمه عليهاالسلام نبود كه هر آن،

[ صفحه 345]

حزن و اندوهش زيادتر و گريه اش شديدتر مي گرديد.

مدت هفت روز از رحلت رسول مي گذشت كه وي در منزل نشسته و آني صداي گريه و ندبه اش آرام نگرفته بود و هر روز گريه اش از روز قبل زيادتر مي شد. شب روز هشتم كه شد حزن و اندوه خود را آشكار نمود، چون ديگر صبري براي او نمانده بود. پس بيرون آمد و فريادي برآورد و ضجه زد و مردم نيز ضجه مي زدندو زن ها با شيون بيرون آمده و چراغ ها را خاموش كردند تا چهره آنان مشخص نباشد. زهرا عليهاالسلام اين گونه پدر را صدا مي زد و ناله مي كرد:

وا ابتاه! وا صفياه! وا محمداه! وا أباالقاسماه! وا ربيع الارامل واليتامي!

من لقبلة والمصلي؟

و من لابنتك الوالهة الثكلي؟

ثم اقبلت تعثر في اذيالها، و هي لا تبصر شيئا من عبرتها و

من تواتر دمعتها، حتي دنت من قبر ابيها رسول الله صلي الله عليه و آله فلما نظرت الي الحجرة وقع طرفها علي الماذنة اغمي عليها، فتبادرت النسوة، فنضحن الماء عليها و علي صدرها و جبينها حتي افاقت، فقامت و هي تقول:

رفعت قوتي و خانني جلدي و شمت بي عدوي والكمد قاتلي.

يا ابتاه بقيت و الهة وحيدة، و حيرانة فريدة.

فقد انخمد صوتي وانقطع ظهري و تنغض عيشي و تكدر دهري.

فما اجد- يا ابتاه- بعدك انيسا لوحشتي و لاراد لدمعتي و لا معينا لضعفي.

فقد فنا بعدك محكم التنزيل و مهبط جبرئيل و محل ميكائيل.

انقلبت- بعدك- يا ابتاه الاسباب.

و تغلقت دوني الابواب.

[ صفحه 346]

فانا للدنيا بعدك قالية، و عليك ما ترددت انفاسي باكية.

لا ينفذ شوقي اليك، و لا حزني عليك.

ان حزني عليك حزن جديد

و فؤادي والله صب عنيد

كل يوم يزيد فيه شجوني

واكتيابي عليك ليس يبيد

جل خطبي، فبان عني عزائي

فبكائي في كل وقت جديد

ان قلبا عليك يألف صبرا

أو عزاء فانه لجليد

ثم نادت.

يا ابتاه! انقطعت بك الدنيا بأنوارها و ذوت زهرتها و كانت ببهجتك زاهرة.

يا ابتاه! لازلت آسفة عليك الي التلاق.

يا ابتاه! زال غمضي منذ حق الفراق.

يا ابتاه! من للارامل والمساكين؟

و من للامة الي يوم الدين؟

يا ابتاه! أمسينا بعدك من المستضعفين!

يا ابتاه! اصبحت الناس عنا معرضين!

و لقد كنا بك معظمين في الناس غير مستضعفين!

فاي دمعة لفراقك لا تنهمل؟

و أي حزن بعدك لا يتصل؟

و أي جفن بعدك بالنوم يكتحل؟

و

انت ربيع الدين، و نور النبيين.

فكيف بالجبال لا تمور؟ و للبحار بعدك لا تغور؟ والارض كيف لم تتزلزل؟

رميت- يا ابتاه- بالخطب الجليل.

[ صفحه 347]

و لم تكن الرزية بالقليل.

و طرقت- ياابتاه- بالمصاف العظيم، و بالفادح المهول.

بكتك- يا ابتاه- الاملاك

و وقفت الافلاك

فمنبرك بعدك مستوحش

و محرابك خال من مناجاتك

و قبرك فرح بمواراتك

والجنة مشتاقة اليك و الي دعائك و صلاتك

يا ابتاه! ما اعظم ظلمة مجالسك!

فوا أسفاه عليك الي ان أقدم عاجلا عليك

و أثكل أبوالحسن المؤتمن، أبو ولديك الحسن والحسين و أخوك و وليك، و حبيبك، و من ربته صغيرا و اخيته كبيرا.

وأ حلي أحبابك و أصحابك اليك

من كان منهم سابقا و مهاجرا و ناصرا

والثكل شاملنا؟ والبكاء قاتلنا! والاسي لازمنا.

ثم زفرت، و انت أنينا يخدش القلوب ثم قالت:

قل صبري و بان عني عزائي

بعد فقدي لخاتم الانبياء... [778] .

[ صفحه 348]

وا ابتاه! وا صفياه! وا محمداه! وا اباالقاسماه! وا ربيع الارامل واليتامي!

چه كسي در قبله و نماز گاه پس از شما حاضر خواهد شد. و چه كس به فرياد دختر عزيز از دست داده ات خواهد رسيد.

آن گاه حركت كرد به گونه اي كه دامن پيراهنش به پاي او مي پيچيد، به طوري كه بر زمين مي افتاد، از شدت گريه و ريزش اشك راه خود را نمي يافت تا به قبر پدر نزديك شد، وقتي نگاهش به جايگاه اذان افتاد، بي هوش افتاد. زنان به شتاب به سوي او دويدند و آب بر صورت و سينه و پيشانيش پاشيدند تا به هوش

آمد، آن گاه برخاست و چنين گفت:

پدر جان! قوتم رفته و خويشتن داريم را از دست داده و دشمن سرزنشم مي كند و حزن و اندوه مرا مي كشد.

پدر جان! يكه و تنها باقي مانده و در كار خويش حيران و سرگردانم. صدايم گرفته و پشتم شكسته و زندگيم درهم ريخته و روزگارم تيره گشته است.

پدر جان! پس از تو براي وحشتم انيسي و براي گريه ام مانعي و براي ضعفم ياوري مي يابم.

آري پدر جان! بعد از تو نزول قرآن و محل هبوط جبرييل و مكان ميكاييل از بين رفت.

پدر جان! پس از تو روابط انسان ها دگرگون و درها به روي من بسته شد.

پدر عزيزم! من بعد از تو از دنيا بيزارم و تا زماني كه نفسم برآيد بر فقدان تو اشك مي ريزم.

پدر جان! شوق من به تو، پاياني و حزن من بعد از تو انجامي ندارد.

[ صفحه 349]

آن گاه از سر درد چنين سرود:

غم و اندوه من بر تو پيوسته تازه است و قلب من به خدا سوگند عاشقي سرسخت است.

هر روز حزن و اندوهم بر پدرم در قلبم زياده مي شود و گرفتگي و رنج بردن من براي تو هرگز از بين نمي رود.

فاجعه ي فقدان تو بر من بزرگ است و آرامش به كلي از من دور شده است، از اين رو گريه ام در هر زماني تازه و نو است.

دلي كه در عزا و مصيبت تو، صبور باشد يا تسليت پذيرد، همانا بسيار شكيبا و پرطاقت است.

آن گاه ندا در داد.

پدر جان! با رفتن تو نور دنيا رفته و شكوفه هايش

پژمرده شده است.

پدر جان! در فراقت تا روزي كه تو را ملاقات كنم اندوه خواهم خورد.

پدر جان! آرميدن و خوابيدن من از وقتي كه از هم جدا شديم غير ممكن است.

پدر جان!پس از تو چه كس به فرياد بيوه زنان و يتيمان خواهد رسيد.

پدر جان! براي امت چه كسي پس از تو تا قيامت خواهد بود.

پدر جان! ما بعد از تو ناتوان شديم.

پدر جان! مردم پس از تو از ما روي برگرداندند.

پدر جان! وقتي تو بودي ما در ميان مردم جايگاهي بلند و احترام ويژه ي خود داشتيم.

پدر جان! چه اشكي است كه در فراق تو نريزد؟

پدر جان! چه حزني است كه پس از تو پيوسته نباشد؟

[ صفحه 350]

پدر جان! چه مژه اي است كه بعد از تو بتواند با خواب آشنا شود؟

پدر جان! تو بهار دين و نور پيامبران بودي.

پدر جان! چگونه است كه با مرگ تو كوه ها از هم نمي پاشند و درياها فرونمي روند؟!

پدر جان! چرا زمين از مرگت به لرزه درنمي آيد؟!

پدر جان! با مرگ تو من هدف مصيبت و حادثه ي بزرگي واقع شدم.

پدر جان! به راستي كه مصيبت كوچك نبود.

پدر جان! مصيبتي عظيم و كمرشكن با مرگ تو در خانه ي مرا كوبيد.

پدر جان! با مرگ تو فرشتگان خدا گريستند.

پدر جان! با وفات تو افلاك از حركت بازماندند.

پدر جان! منبر تو در فراغت بسيار اندوهگين است.

پدر جان! محراب تو پس از تو از مناجاتت خالي است.

پدر جان! قبر تو از اين كه تو را در بر گرفته، مسرور است و به

خود مي بالد.

پدر جان! بهشت مشتاق تو و دعا و نماز تو است.

پدر جان! پس از تو جاهايي كه مي نشستي، چه قدر ظلماني است.

پدر جان! من همواره بر مرگ تو متأسف خواهم بود تا اين كه به زودي به تو ملحق گردم.

پدر جان! علي كه مورد اطمينان و امين تو و پدر دو فرزند تو بود، اكنون عزيزي از دست داده است،

همان كه علي برادر و ياور و دوست تو بود، همان كسي كه او را در خردي تربيت كردي و در بزرگي برادرش خواندي،

[ صفحه 351]

همان علي كه بهترين دوستان و نزديكترين اصحاب بود،

همان علي كه اولين مؤمن و مهاجر و ياور تو بود.

آري، پدر جان، عزيز از دست دادن، ما را نيز فراگرفت و گريه، قاتل ما و تأسف و اندوه، همراه ما گرديد.

آن گاه ناله اي از ته دل برآورد و چنان فريادي جگر خراش بركشيد كه قلب را پاره پاره مي كرد. سپس چنين زمزمه كرد:

بعد از وفات تو اي خاتم پيامبران! صبرم كم شد و آرامش از من دور گرديد...».

[ صفحه 352]

به ناچار از توضيح و تفسير فقره هاي اين خطبه ي فصيح و پربار كه به راستي چون معجزه اي جاويد بر تارك تاريخ مي درخشد، و مقايسه ي آن با فرازهايي از خطبه هاي اميرالمؤمنين عليه السلام در نهج البلاغه، درمي گذرم. زيرا پرداختن به اين همه، كتاب جداگانه اي مي طلبد و اين از مقصود اين نوشته خارج است.

اما نقل اين خطبه ي عميق و غرا و ديگر خطبه ها در حد ترجمه لازم است و ما را با عظمت هاي زهرا عليهاالسلام بيش تر آشنا مي كند.

[ صفحه 353]

نزد ما رها كرده، پيمان ميان خودتان را بريديد. خلافت ما را نخواستيد و ما را سزاوار چنين حقي ندانستيد. گويا از آن چه پيامبر صلي الله عليه و آله در روز غدير خم فرمود، آگاهي نداريد؟ به خدا سوگند! پيامبر صلي الله عليه و آله در آن روز براي رهبري علي عليه السلام از مردم پيمان گرفت تا اميد شما فرصت طلبان تشنه ي قدرت را قطع كند، ولي شما پيوند ميان پيامبر صلي الله عليه و آله و خود را بريديد (اما بدانيد كه) خداوند در دنيا و آخرت ميان ما و شما داوري خواهد كرد.

[ صفحه 355]

عوفي از عبدالله بن الحسن [790] از پدرش امام حسن عليه السلام و زيد بن علي از عمه اش زينب عليهاالسلام [791] .

2. كشف الغمة، [792] اربلي، (م 692ه، ق)، (ج 2، صص 106- 118)

[ صفحه 357]

محقق اربلي اين خطبه را از روي نسخه اي قديمي از كتاب سقيفه ي ابوبكر احمد بن عبدالعزيز جوهري (متوفاي سال 333ه، ق) كه در سال 322 ه، ق بر مؤلف آن خوانده شده، نوشته است. جوهري از اعاظم علماي اهل سنت و تأليفاتش مورد تأييد و استناد است. [793] او راويان جوهري را نقل نمي كند، اما ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه، راويان خطبه و طرق و اسانيد آن را از جوهري ذكر مي كند. جوهري اين خطبه را به اسناد خود از چهار طريق؛ حضرت زينب عليهاالسلام، امام صادق عليه السلام، امام باقر عليه السلام و عبدالله بن حسن بن الحسن عليه السلام روايت مي كند. [794] .

3. دلائل الامامة؛ [795] ابوجعفر طبري (از اعلام قرن پنجم هجري)، (صص 109- 125).

راويان طبري (با حذف اسانيد)عبارتند از: ابن عباس، زينب عليهاالسلام (از سه طريق)، عبدالله بن الحسن بن الحسن از جمعي از خويشانش، امام باقر عليه السلام، هشام بن محمد از پدرش و عوانه [796] ابن عائشة [797] و زيد بن علي از پدرانش عليهم السلام.

4. الاحتجاج؛ [798] طبرسي (از علماي قرن ششم هجري)، (ج 1، صص 253- 279).

[ صفحه 358]

طبرسي اين خطبه را از عبدالله بن الحسن (حسن مثني) از پدرانش عليهم السلام نقل مي كند. [799] .

اكنون به متن عربي خطبه و ترجمه ي آن توجه فرماييد. براي سهولت در مراجعه و درك بهتر، خطبه ي حضرت را به

17 بخش تقسيم كرده، براي هر يك عنواني عام و شماره اي در نظر گرفته ايم و همان گونه كه اشاره شد نسخه ي احتجاج را متن قرار داده، در پاورقي اختلاف آن را با سه نسخه ي ديگر يادآور شده ايم.

[ صفحه 359]

[ صفحه 361]

راه رفتن پايش را روي لباس هايش مي گذاشت و آنها را لگدمال مي كرد. اين يا به خاطر بلند بودن لباس هاي حضرت است و يا كنايه اي از شدت ناراحتي و هجوم مصائب بر آن حضرت، به طوري كه نمي تواند قامت خود را راست كند.

حشد: جماعت، گروه، جمعيت.

نيطت: آويخته شد.

ملاءة: پرده، حجاب.

ان: آه كشيدن، ناليدن.

أجهش: گريه ي سوزآور و هيجان انگيز كرد.

ارتج: به خروش آورد، به اضطراب و هيجان آورد.

هنيئة: وقت و زمان اندك.

نشيج: صداي همراه با گريه و ناله، زاري.

هدأت: آرام گرفت.

فورة: جوشش و اضطراب، شدت.

1. خروش زهرا عليهاالسلام در مسجد

آنگاه كه ابوبكر و عمر تصميم نهايي خود را در مورد غصب فدك از حضرت زهرا عليهاالسلام گرفتند و اين خبر به آن حضرت رسيد، سر خود را پوشاند و لباسي بر تن كرد، و به همراه زناني از خويشان و ياران خود براي اعتراض به ابوبكر، راه افتاد. هنگام راه رفتن، لباس حضرت به زمين كشيده مي شد و پايين لباس زير پايش مي رفت، راه رفتن وي چنان بود كه گويا پيامبر صلي الله عليه و آله راه مي رود.

[ صفحه 362]

ابوبكر با جمعي از مهاجران و انصار و ديگر افراد نشسته بودند كه حضرت وارد شد، با آمدن وي پرده اي ميان او و مردم آويخته شد. حضرت زهرا عليهاالسلام نشست و چنان ناله از سوز دل سر داد كه تمامي مردم را به گريه واداشت و مجلس را به خروش آورد.

آنگاه لحظه اي درنگ كرد تا صداي ناله هاي مردم به خاموشي گراييد و از جوش و خروش

افتاد. با آرامش مجلس، حضرت صحبت خود را با حمد و ثناي الهي و درود بر پيامبر آغاز كرد. مردم (با شنيدن نام پيامبر صلي الله عليه و آله) بار ديگر شروع به گريه كردند، و حضرت براي بار دوم ساكت شد، و هنگامي كه مردم آرام گرفتند، صحبت خود را از سر گرفت و چنين فرمود:

[ صفحه 363]

آن چه ارزاني فرمود، و شكر او را بر آن چه الهام كرد، سپاس بر آنچه از پيش عطا فرمود؛ از نعمت هاي بي منتهايش كه بر ما آغازيد و عطاهاي فراواني كه بخشيد، و مواهب كامله اي كه پياپي پاشيد، نعمت هايي كه از شمار بيرون، و جبرانش از توان افزون، و درك انتهايش غير مقدور است. بندگان براي فزوني نعمت ها و دوام عطا يا به شكر خويش، [818] و بر نعمت هايي فراوان و سرشارش به ستايش خويش فراخواند، و درخواست پياپي را مايه ي افزايش بيش تر نعمت ها قرار داد.

[ صفحه 365]

حكمت: در برابر عبث. هر كاري كه داري هدف صحيح و عقلي باشد.

تعبد: خضوع و تذلل.

ابتدع: آفريدن، خلق كردن.

احتذاء: پيروي كردن، اقتدا كردن.

ذرأها: آفريد.

اعزاز: گرامي داشتن، استوار و محكم ساختن.

ذيادة: (از ذود) راندن، طرد كردن.

حياشة: سوق دادن به طرف چيزي، كشاندن و بردن.

[ صفحه 367]

3. شهادت بر توحيد و حقيقت آن

و گواهي مي دهم كه معبودي نيست جز خداي يگانه ي بي انباز، كلمه اي كه حقيقتش را اخلاص [827] قرار داد، و شور وصلش را در دل ها نهاد، و عقلا نيتش (يا انتخابش) را در انديشه گزارد. خدايي كه ديدگان را توانايي ديدار، زبان ها را ياراي گفتار، و كمان ها را شايستگي پندار (ذات) او نيست همو كه بر نيستي لباس هستي پوشاند و بي هيچ نمونه اي آن را آفريد، آن را با قدرتش پديد آورد، و با اراده اش ايجاد كرد، بي آن كه به آفرينش آنها نيازش افتد، و از اين نقش زدن طرفي بندد، جز براي اثبات حكمتش، و هشياري بر طاعتش، و آشكاركردن قدرتش، و واداشتن بر بندگي اش، و ارج نهادن به دعوتش.

سپس پاداش را بر طاعتش و كيفر را بر عصيانش نهاد تا بندگانش را از عقوبتش رهاند و به بهشتش كشاند.

[ صفحه 368]

ابتعثة الله اتماما لامره، [832] و عزيمة علي امضاء حكمه، و انفاذ المقادير حتمه. [833] فرأي الامم فرقا في أديانها، عكفا علي نيرانها، عابدة لاوثانها، منكرة لله مع عرفانها.

فأنار الله بابي محمد صلي الله عليه و آله ظلمها، و كشف [834] عن القلوب بهمها، و جلا عن الابصار عمهها، [835] و قام في الناس بالهداية فانقذهم من الغواية، و بصرهم من العماية، و هداهم الي

[ صفحه 369]

الدين القويم، و دعاهم الي الطريق المستقيم [836] .

ثم قبضه الله اليه قبض رأفة و اختيار [837] و رغبة و ايثار، فمحمد [838] . من تعب هذه الدار [839] في راحة، قد حف بالملائكة الابرار، [840] و رضوان الرب الغفار، و مجاورة [841] الملك الجبار صلي الله علي أبي نبيه [842] و أمينه علي الوحي و صفيه و خيرته من الخلق و رضيه، [843] والسلام عليه و رحمة الله و بركاته.

لغات

اختار: انتخاب نمود.

سماه: او را مشخص كرد، او را نشان زد، او را ناميد.

اصطفاه: برگزيد او را.

مكنون: مخفي پنهان، دور از ديد، دور از دسترس، مستور.

ستر: پرده.

اهاويل: جمع اهوال و آن جمع هول است، حوادث ترس آور، ترس و امر شديد.

مصونة: محفوظ، نگهداري شده.

[ صفحه 370]

نهاية: حدي كه شي در آنجا تمام مي شود.

مائل: جمع مال، عاقبت آخر كارها، فرجام ها، سرانجام ها.

دهور: جمع دهر، روزگاران.

مواقع: جمع موقع، محل يا زمان حادثه.

مقدور: مقدر شده.

عزيمة: اراده ي حتمي غير قابل تخلف، تصميم جدي.

امضاء: گذراندن.

انفاذ: اجرا كردن، به انجام رساندن.

مقادير حتمه: مقدرات محتوم و حتمي.

فرق: جمع فرقه،

گروه، دسته.

عكف: جمع عاكف، ماندگار، مقيم، ملازمان، سرنهادگان.

نيران: جمع نار، آتش ها.

اوثان: جمع وثن، بت ها.

انار: روشن ساخت.

كشف: آشكار كردن، كنار زدن، برطرف نمودن.

بهم: جمع بهمة، كار مشكل و سردرگم و سخت، مسائل حيرت آور و پيچيده، دشواري ها سختي ها.

جلي: روشن ساخت.

غمم: تحرير و راه رفتن، حيرت و سرگرداني، مبهم و مشتبه، سردرگم.

انقذ: نجات داد.

غواية: گمراهي، ضد رشد، خسران، هلاكت.

[ صفحه 371]

عماية: كوري، گمراهي، سرگرداني.

ايثار: ترجيح دادن و برگزيدن ديگري بر خود.

حف: فراگرفته شده، احاطه شده.

ابرار: جمع بر، نيكوكاران، راستگويان و از خداترسان.

رضي: مورد خشنودي.

جبار: مقتدر.

4. شهادت بر رسالت

(و چگونگي برگزيدن، سر بعثت، اوضاع جهان در هنگام بعثت و هدايت پيامبر صلي الله عليه و آله)

و گواهي مي دهم كه پدرم محمد صلي الله عليه و آله بنده و فرستاده ي اوست. او را پيش از فرستادنش انتخاب كرد، و قبل از انتخابش نام نهاد (يا نشان زد)، و پيش از بعثتش برگزيد. اين، هنگامي بود كه آفريدگان در پرده ي غيبت محجوب و در پوشش ظلمت مستور، و به سر حد عدم، مقرون بودند.

(اين گزينش در آن وقت پيش از پيدايش عالم) به جهت علم خداي بزرگ بر پايان هر كار، و احاطه اش بر رخدادهاي روزگار، و آشنايي اش به جايگاه مقدرات است.

خداوند او را برانگيخت، براي به پايان رساندن اراده اش، و تصميم قطعي بر اجراي فرمانش، و به انجام رساندن مقدورات محتومش.

او (پس از بعثت) ديد امت ها در دين پراكنده اند، (برخي) كنج آتشكده ها

[ صفحه 372]

گزيده، (گروهي) بت ها را پرستش كننده

و (جماعتي) حتي با شناخت خدا او را منكرند.

خداوند با پدرم صلي الله عليه و آله تاريكي ها را روشن كرد و از دل ها ابهام، و از ديده ها تحرير را زدود. او به هدايت مردم ايستاد، و آنان را از گمراهي ها و كوري ها رهاند و به دين استوار و راه مستقيم فراخواند.

تا اين كه خداوند او را با مهرباني و اختيار و اشتياق و ايثار (آخرت به دنيا) به سوي خود بازخواند. اكنون محمد صلي الله عليه و آله از رنج اين دنيا در آسايش آرميده، و در احاطه ي فرشتگان نيكوكار، خشنودي خداي آمرزگار، و همجواري سلطان با اقتدار درآمده است. درود خدا بر پدرم، پيامبرش و امين وحي، و برگزيده ي خلق و پسنديده ي حق، و سلام و رحمت و بركات خدا بر او باد.

[ صفحه 373]

يا نصب: علامت ها، نشانه ها، مرجع ها.

حملة: برداشتن اشياي سنگين.

امناء: جمع امين در مقابل خائن.

بلغائه، جمع بليغ يعني رسانندگان پيام يا خبر.

زعيم: فرمانده، رئيس، سرپرست، ضامن، كفيل، متعهد.

عهد: سفارش، توصيه، پيمان، قرارداد.

قدم: پيشي گرفت، جلو انداخت.

بقية: باقي مانده، مابقي، بازمانده يادگار.

استخلاف: جانشين قرار دادن.

ساطع: درخشنده.

لامع: اسم فاعل از لمعان به معني درخشنده، درخشش خيلي زياد، درخشندگي فوق العاده.

[ صفحه 375]

بينة: روشن (لازم)، روشنگر، روشن كننده (متعدي).

بصائر: جمع بصيرت، بينش ها، بيان و حجت واضح. بينة بصائره. دليل هاي قرآن روشن و يا روشنگر است.

منكشفة: ظاهر و آشكار.

سرائر: جمع سريره، راز و آنچه پنهان كنند. منكشفة سرائره. رازهاي قرآن ظاهر و آشكار است (در نزد اهلش و الا سر و راز نمي شد).

منجلية: جلوه گر، روشن.

ظواهر: جمع ظاهرة، بروز و آشكار شدن.

مغتبط: اسم فاعل مصدر آن اغتباط، آرزو بردن به حال كسي بدون آنكه زوال آن را از وي بخواهد. در مقابل حسد كه زوال آن را آرزو مي كند، غبطه، رشك.

أشياعه: جمع شيعه، پيروان.

قائد: اسم فاعل از مصدر مقادة و قيادة به معناي كشيدن و سوق دادن.

مود: اسم فاعل از ادي به معناي ايصال و رساندن.

محارم: جمع محرم به معناي حرام است. ماده حرم و مشتقاتش همه به معناي منع است. محروم يعني ممنوع.

محذرة: تحذير شده، از تحذير به معناي ترسانيدن و پرهيز نمودن از چيزي به همراه ترس.

محارمه المحذرة: آنچه در قرآن به منع تشريعي از ارتكاب آن تحذير شده است.

براهين: جمع برهان، حجت ها و دلائل روشن و استوار.

فضائله المندوبة: اعمال خوب و

پسنديده كه به آن دعوت شده اما واجب نيست.

به مستحب نيز مندوب گفته مي شود زيرا در شرع به آنها دعوت شده است.

[ صفحه 376]

رخص: جمع رخصت، آساني و فراخواني در كار، اجازه.

موهوبة: بخشيده شده، آنچه كه خداوند از اعمال آسان گرفته و آنها را به مردم بخشيده است.

شرايع: جمع شريعت. اصل آن جاي ورود و درآمدن به آب و راه روشن را مي گويند، طريقه و روش الهي، آيين خداوند.

شرايع: واجب شده، حتمي شده.

5. خطاب زهرا عليهاالسلام به اهل مجلس: قرآن و عترت

سپس نگاهي به مجلس به مجلسيان انداخت و چنين ادامه داد: اي بندگان خدا! شمائيد نمايندگان امر و نهي او، و حاملان دين و وحي او، امين خدا امين خدا بر يكديگر، و مبلغان [863] او به امم ديگر. عهده دار [864] حق از جانب خدا در ميانتان، و پيماني كه پيش فرستاده

[ صفحه 377]

به سويتان و يادگاري كه جانشين كرد برايتان؛ كتاب گوياي الاهي است همان قرآن راستگو، و نور فروزان و روشني درخشان، (همان كتابي) كه بينش هايش روشن، نهفته ها و لطائفش آشكار (دو راز ابهام)، ظواهرش جلوه گر، پيروانش مورد رشك ديگران، پيروش راهبر به بهشت رضوان، شنودش سبب رستن انسان، در پرتو آن مي توان به دلائل روشن الاهي، و واجبات بيان شده اش، و محرمات ممنوعش، و روشنگري هاي تابناكش، و برهان هاي كافيش، و خوبي هاي زيبايش (مستجاب) و رخصت هاي بخشيده اش (مباحات) و قوانين واجبش.

[ صفحه 378]

الرزق، [866] والصيام تثبيتا [867] للاخلاص، والحج تشييدا [868] للدين، والعدل تنسيقا للقلوب، [869] و طاعتنا نظاما للملة، و امامتنا امانا للفرقة، [870] والجهاد [871] عزا للاسلام والصبر معونة علي استيجاب الاجر، [872] والامر بالمعروف مصلحة للعامة [873] و بر الوالدين [874] و قاية من السخط، [875] و صلة الارحام منساة في العمر منماة للعدد، [876] و القصاص حقنا [877] للدماء والوفاء

[ صفحه 379]

بالندر تعريضا للمغفرة، [878] و توفية المكيال والموازين تغيير للبخس، [879] والنهي عن شرب الخمر [880] تنزيها عن الرجس، و اجتناب القذف حجابا عن اللعنة، [881] و ترك [882] والسرقة ايجابا للعفة [883] و حرم الله شرك اخلاصا بالربوبية. [884] (فاتقوا لله حق تقاته و لا تموتن الا و انتم مسلمون) [885] و اطيعوا الله [886] فيما امركم به و نهاكم عنه، فانه (انما يخشي الله من عباده العلماء). [887] .

[ صفحه 380]

لغات

تنزيها: مصدر نزه: كسي را از كار زشت دور كردن.

تثبيت: استوار ساختن.

تزكية: پاك كردن.

تشييد: برافراشتن، بلند و مرتفع ساختن، محكم ساختن، استوار گرداندن.

تنسيق: نظم و ترتيب دادن، پيوند دادن.

نظام: ريسماني كه با آن دندانه هاي مرواريد و نظاير آن به رشته مي كشند، آن چه امري به آن قائم باشد، پيوستن، منظم شدن، سامان يافتن، به قوام و صلاح آمدن.

معونة: كمك، مساعدت.

استيجاب: شايسته و مستوجب و مستحق چيزي شدن.

بر: اطاعت و فرمانبرداري كردن، از صميم قلب مهرباني و نيكي و خوش رفتاري كردن، نيكي، نيكويي، مهرباني و شفقت.

سخط: سخط يا سخط: خشم گرفتن، در مقابل رضا به معناي خشنودي.

منساة: طولاني شدن،

به تأخير انداختن.

منماة: صيغه مبالغه از نمو، وسيله ي رشد و نمو.

حقن: نگهداري و باز نگه داشتن خون از ريختن، پاسداري، حفظ.

المكاييل: جمع مكيال، پيمانه ها.

بخس: كم دادن نقص، كم و ناقص، ناچيز. تغييرا للبخس يعني به خاطر دگرگوني كم فروشي يا دگرگوني و تبديل كمي و نقص به افزوني و بركت.

قذف: انداختن شي، و در اصطلاح شرعي تهمت زدن مسلماني به زنا يا لواط يا

[ صفحه 381]

مساحقه است.

حجاب: پوشاندن، پوشش، حائل و مانع، جلوگيري كردن و مانع شدن.

لعنت: دور بودن از رحمت.

ايجابا: چيزي را واجب كردن يا واجب شمردن، الزام، قطعي و حتمي كردن.

عفة: عفيف و پاكدامن شدن، پارسا و درستكار شدن، امتناع كردن از انجام چيزي.

6. حكمت دستورات الاهي

پس خداوند ايمان را براي پاك ساختن شما از شرك قرار داد، و نماز را براي دوري از كبر، و زكات را براي پاكي جان و فزوني رزق، و روزه را براي تحكيم اخلاص، و حج را براي رفعت دين، و عدالت را براي پيوند دل ها، و پيروي ما را رشته ي وفاق، و پيشوايي ما را مانع افتراق، و جهاد را سربلندي اسلام، و صبر را سبب جلب پاداش، و امر به معروف را براي مصلحت همگان، و نيكي به پدر و مادر را مانع از غضب (اله) [888] و پيوند (و رسيدگي) به خويشان را فزاينده ي عمر و نفرات (و قدرت)، و قصاص را براي حفظ خون ها، و وفا به نذر را زمينه ي آمرزش، و پر دادن پيمانه ها و وزن ها را براي دگرگوني (از ميان بردن) كم فروشي و كاهش،

[889] . و نهي از شراب خواري را براي پاكي از پليدي، و پرهيز از تهمت و ناروا [890] را براي

[ صفحه 382]

محفوظ مانند از لعنت (الهي) [891] و ترك دزدي را براي الزام به پاكي، و تحريم شرك را براي پرستش. بي شائبه ي خود قرار داد.

«پس پروا پيشه كنيد خدا را، آن گونه كه شايسته ي اوست، و جز مسلمان نميريد و خدا را در آن چه فرمانتان داده و از آن چه بازتان داشته، پيروي كنيد كه از ميان بندگان تنها دانايان از عظمت او در هراسند». [892] .

نطق زعيم الدين، [910] و خرست شقاشق الشياطين، و طاح و شيظ النفاق، وانحلت عقد الكفر والشقاق، [911] و فهتم بكلمة الاخلاص في نفر من البيض الخماص. [912] (و كنتم علي شفا حفرة من النار)، [913] مذقة الشارب و نهزة الطامع و قبسة العجلان و موطي ء الاقدام، تشربون الطرق [914] و تفتاتون القد، [915] أذلة خاشعين [916] تخافون أن يتخطكم الناس من حولكم. [917] .

لغات:

عزيز: سخت بودن، دشوار بودن.

عنت: مشقت و سختي.

رافت: شدت رحمت و مهرباني.

معزي اليه: اسم مفعول از عزي به معناي نسبت داده شده، منسوب.

تعزو: ياد كني نسب را.

صادع: جدا سازنده، فرياد برآورنده، آشكار كردن.

نذاره: به معناي انذار، و آن ابلاغ و اعلام به همراه ترس است، بيم دادن، چيزي را

[ صفحه 386]

خبر دادن، از عواقب آن ترساندن.

مائلا عن: منحرف بودن، مائلا علي: حمله بردن (اي قائما للرد عليهم) (بنابر نقل «بلاغات النساء»: مائلا علي مدرجة المشركين: در حالي كه بر روش مشركان حمله مي برد)

مدرجة: راه و روش، طريقه.

ثبج: وسط هر چيز و عمده ي آن، ميان پشت و كتف.

اكظام: جمع كظم، گلوها، دهان ها، راه هاي تنفس، حلقوم ها.

حكمت: در را بر جهل و جلالت به معناي فكر محكم و استوار و آن آگاهي به قدر و اندازه هاي وجودي و ارزش انسان است كه كفي بالمرء جهلا ان لا يعرف قدره (نهج البلاغه، خطبه 16)

موعظة: سخني است كه با ترس و عشق همراه باشد و در احساس و عاطفه ي انسان اثر بگذارد. و عظ حسن، و عظي است كه زمينه اي از محبت و ترس را در انسان ايجاد

مي كند.

ينكث: از نكث: شكستن، به سر در افكندن.

هام: جمع هامة: سرها، كنايه از بزرگان و سران مشركين.

انهزم: شكست خورد.

ولوا الدبر: پشت گرداندند، كنايه از شكست خوردن و گريختن.

تفري الليل عن صبحه: شب شكاف صبح را (تفري اليل: انشق، شكافته شدن).

اسفر: روشن شد، آشكار شد.

محض: خالص.

خرست: لال شد، خاموش شد.

شقاشق: جمع شقشقة، كيسه اي است ريه مانند در گلوي شتر كه هنگام مستي و

[ صفحه 387]

هيجان آن را از دهان بيرون مي آورد و مي غرد، كنايه از سخنوري است.

طاح: هلاك شد يا در شرف مرگ و هلاكت قرار گرفت، در زمين گم و سرگردان شد و راه را پيدا نكرد.

وشيظ: مردمان رذل و پست، در مقابل وسيط يعني شريف، پيرو، دنباله رو، تابع، پيمان و عهد.

انحلت: گشوده شد.

عقد: جمع عقده، گره ها.

شقاق: مخالفت كردن، عداوت و دشمني ورزيدن.

فهتم: به زبان آورديد، سخن گفتيد، زبان گشوديد.

كلمة الاخلاص: كلمه توحيد، كلمه لا اله الا الله.

نفر: مردم (كمتر از ده نفر، به بيشتر زاده نفر گفته نمي شود)، گروه.

بيض: به كسر با، جمع ابيض. سفيد پوستان، سفيد رويان، آنان كه صورتهاي روشن و منور دارند.

خماص: جمع خميص: گرسنگان، كساني كه شكم آن ها بر اثر روزه از كمي طعام به پشتشان چسبيده است، مردمان عفيف. مقصود از بيض خماص يا اهل بيت عليهم السلام هستند همانطور كه در نقل كشف الغمة نيز آمده است يا كساني كه از ايمان كامل راسخي برخوردارند در برابر آناني كه از ايمان ضعيفي برخوردارند.

شفا: لبه، كناره، شفا حفرة: كنار گودال، لبه ي پرتگاه.

نهزة: فرصت، گويند: «هو

نهزيه المحتلس»: او شكار هر شكارچي است، دستاورد.

قبسه: يك بار پاره اي از آتش گرفتن. قبسة العجلان: شعله اي از آتش كه شخص با شتاب و عجله بردارد (اضافه ي «قبسة العجلان. شبيه كسي كه آمده تا آتش ببرد،، كنايه از عجله بسيار است، يعني: به اندازه اي كه براي بردن آتش وقت

[ صفحه 388]

مي خواهد (المنجد).

موطي ء: لگدكوب، «وطي ء الاقدام» مثل مشهوري است در مذلت و مغلوبيت و در اين جا مراد، لگدكوب ملت هاست. جايي كه بر آن پاي مي نهند.

الطرق: گنداب، آب آميخته به بول شتر.

تقتاتون: از قوت به معناي غذا، يعني آذوقه ي خود قرار مي داديد.

القد: پوست بز دباغي نشده (كنايه از اشياي پست است) و احتمال دارد از قديد، يعني گوشت خشك شده در آفتاب باشد. تقتاتون القد: قوت قرار مي داديد و از پوست دباغي نشده چارپايان (كنايه از نهايت وخامت اوضاع اقتصادي است.)

أذلة: جمع ذليل: خوارها و زبون ها.

خاسئين: جمع خاسي ء: سرافكندگان، مطرودان.

تخلف: ربودن با سرعت.

8. استقامت پيامبر صلي الله عليه و آله در تبليغ رسالت

(به همراه ترسيمي از وضعيت جزيرة العرب در هنگام بعثت)

شما را از خودتان رسولي آمد كه رنج و محنت شما بر او گران و دشوار است. بر (هدايت تبليغ، حفظ و...) شما بسيار مشتاق و خواهان، بر مؤمنان غمخوار و مهربان است. اگر نسبت او را بجوييد و او را بشناسيد، درمي يابيد كه او پدر من

[ صفحه 389]

است نه پدر زنان شما، و برادر پسرعموي من است [918] نه برادر مردان شما. وه! چه نيكو نسبتي است نسبت با او، درود خدا بر

او و خاندانش باد!

او رسالت خود را (با نصب اميرالمؤمنين به مقام خلافت و وصايت) به انجام رسانيد، [919] و در حالي كه رسالت خود را با انذار آغازيد، [920] و از روش مشركان روي برتافت، شمشير بر گرده ي آنان نواخت، حلقومشان را فشرد، و آنان را با حكمت و موعظه ي نيكو به راه پروردگارش فراخواند. [921] بت ها را درهم مي شكست، و سرهاي (گردنكشان) را فروريخت (به خاك مذلت فكند) تا اين كه جمعشان پاشيد آنان پشت كردند و گريختند، و [922] سينه ي شب را شكافت و صبح به درآمد و حقيقت ناب جلوه گر شد، و زبان رهبر دين گويا شد، و عربده هاي شياطين به خاموشي گراييد، و منافق فرومايه (پيرو نفاق) هلاك شد، و گره هاي كفر و عداوت گشوده گشت، و (سرانجام با مجاهدت هاي جان فرساي پيامبر صلي الله عليه و آله) شما همراه و هم صدا با

[ صفحه 390]

جماعتي اندك از سپيدرويان تهي شكم (مجاهدان شب زنده دار عفيف) كلمه ي اخلاص (لا اله الا الله) را بر زبان جاري كرديد. [923] .

(اوضاع عربستان در هنگام بعثت)

«شما (در آن هنگام) بر لبه ي پرتگاهي از آتش (و در آستانه ي سقوط) بوديد». (در حقارت و قلت به مانند) جرعه ي هر نوشنده، و شكار هر طمع كننده، آتش گيرانه ي هر شتابنده [924] و لگدكوب هر رونده. آب شربتان گنداب و قوتتان پوست جانور و مردار، پيوسته مطرود و خوار، و از هجوم اطراف و اكناف (كه مبادا شما را به چشم زدني بربايند و دست تجاوز بگشايند) هميشه در هول و هراس بوديد. [925] .

[ صفحه 391]

احاطه و گلوگاه دشمن و وسط معركه ي جنگ).

لا ينكفي ء: برنمي گشت، دست بردار نبود.

يطا: از مصدر وطي ء، لگدكوب مي كرد يطاء جناحها (صماخها): كنايه از غلبه و پيروزي بر دشمن به بهترين وجه.

أخمص: فرورفتگي كف پا كه به زمين نمي رسد.

يخمد: مصدران اخماد. خاموش مي كرد.

لهب: شعله ي آتش كه همراه آن دود نباشد.

مكدود: اسم مفعول از كد، رنج پذير، رنج بر، كسي كه به او سختي و اذيت برسد. شكست خورده، مغلوب شده، ارض مكدودة: زمين لگدكوب شده با سم ستوران.

ذات الله: امر و دين خدا و هر آنچه به او متعلق باشد (بحارالانوار، ج 29. ص 269)، راه و اطاعت خدا. انه خشن في ذات الله (قول پيامبر صلي الله عليه و آله در مورد اميرالمؤمنين عليه السلام) يعني در راه اطاعت خدا پر صلابت است.

مشمرا: اسم فاعل از شمر، «شمر ازاره عن ساقه». بالا زد پيراهن خود را از ساق پا، كنايه از آمادگي كامل و مصمم بودن براي خدمتگزاري، جديت و كوشش در كار.

كادح: رنجبر، زحمتكش، تلاشگر.

رفاهية: زندگي فراخ و مرفه و پر ناز و نعمت. رفاهية من العيش: در زندگي فراخ و پر ناز و نعمت به سربردن.

وادعون: آسوده خيالان، آرامش يافتگان، تن آسايان.

[ صفحه 394]

فاكهون: مزاح كنندگان، خوشگذران و شادمان، متنعم.

دوائر: جمع دايره، حوادث نامطلوب، گرفتاري ها و مصيبت هاي روزگار، فاجعه ها

تتربصون: انتظار مي كشيديد.

تتوكفون: از مصدر توكف. توقع داشتيد، انتظار مي كشيديد، آرزو مي كرديد.

الاخبار: خبرها، مقصود اخبار ناگوار و بد است.

تنكسون: عقب نشيني مي كرديد، النكوص: از كاري دست بازداشتن و بازگشتن.

نزال: رويارويي دو طرف در جنگ، در برابر

يكديگر ايستادن و جنگيدن.

9. مجاهدات علي عليه السلام برادر پيامبرصلي الله عليه و آله

تا آن كه خداي متعالي به دست پدرم محمد صلي الله عليه و آله شما را از اين همه ذلت رهاند و به رستگاري و نجات رساند، (اما نجاتي) بعد از (تحمل سختي هاي) چنين و چنان، و در پي دست و پنجه نرم كردن با دلير مردان پهلوان، و درنده خويان و ددان، و سركشان از جهود و ترسايان.

هر گاه آتش جنگي افروخته، خدا خاموشش ساخت، يا هر گاه شاخ شيطان (پيروان گمراهي) سر برمي داشت يا مشركي براي بلعيدنتان (چون اژدها) دهان مي گشاد، (پدرم) برادرش (علي عليه السلام) را در كام آنان مي انداخت. او هم (از نبرد) دست برنمي داشت تا با گام هاي پر صلابتش بر بال و پر مخالفان مي نواخت، و آتش فتنه را با شمشيرش خاموش مي ساخت. (علي عليه السلام همواره) تن داده به سختي و

[ صفحه 395]

مشقت در راه خدا، كوشا در اجراي فرمان خدا، نزديك به رسول خدا، سرور اولياي خدا، دامن به كمر بسته اي خيرخواه و تلاشگري پويا بود. در راه خدا سرزنش هيچ سرزنش گري او را به خود نمي گرفت. در آن روزها شما در زندگي راحت آسوده، و در بستر آسايش و شادماني و امنيت غنوده بوديد، و همواره بر ما مترصد حوادث ناگوار و گوش به زنگ اخبار بوديد، و پيوسته از نبرد عقب گرد، و از كارزار فرار مي كرديد. [945] .

[ صفحه 396]

نطق كاظم الغاوين، و نبغ خامل الاقلين، [950] و هدر فنيق المبطلين، [951] فخطر [952] في عرصاتكم، و اطلع الشيطان راسه من مغرزه، [953] هاتفا بكم، فالفاكم لدعوته [954] مستجيبين، و للغرة [955] فيه ملاحظين. ثم استنهضكم، فوجدكم خفافا، واحمشكم [956] فالفاكم [957] غضابا، فوسمتم [958] .

[ صفحه 397]

غير ابلكم، و وردتم [959] غير مشربكم. [960] هذا والعهد قريب، والكلم رحيب، والجرح لما يندمل، والرسول لما يقبر، [961] ابتدارا [962] زعمتم خوف الفتنة! الا في الفتنة سقطوا، (و ان جهنم لمحيطة بالكافرين). [963] فهيهات منكم و كيف بكم و (اني تؤفكون)؟! و كتاب الله بين اظهركم، اموره ظاهرة، و احكامه زاهرة، و اعلامه باهرة، و زواجره لائحة، و اوامره واضحة، قد خلفتموه وراء ظهوركم. [964] ارغبة عنه تريدون [965] ؟ ام بغيره تحكمون؟ (بئس للظالمين بدلا)، [966] (و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه و هو في الاخرة من الخاسرين). [967] ثم لم تلبثوا الا ريث [968] ان تسكن نفرتها و يسلس قيادها، ثم اخذتم تورون وقدتها، و تهيجون جمرتها، و تستجيبون لهتاف

[ صفحه 398]

الشيطان الغوي، واطفاء انوار الدين الجلي، و اهمال سنن النبي الصفي، [969] تسرون حسوا في ارتغاء، [970] .

و تمشون لاهله و ولده في الخمر [971] والضراء، [972] و نصبر [973] منكم علي مثل حز المدي، و وخز السنان في الحشا. [974] .

لغات

اصفياء: جمع صفي: برگزيدگان، خالصان و نابان.

حسكه: كينه و دشمني.

سمل: پوسيد، كهنه شد.

جلباب: روپوش.

كاظم: ساكت، خاموش، مردي كه خشم خود را فروبرد و از روي خشم كار نكند، حبس كننده و

بازدارنده ي چيزي.

غاوين: گمراهان، كاظم الغاوين: خاموش گمراهان، خشم فروبرنده ي گمراهان.

نبغ: ظاهر شد، پيدا و آشكار شد، جوشيد، سر برآورد.

خامل: ساقط، زبون، گمنام، بي شخصيت.

هدر: آواز خواندن و صدا را در سينه و گلو چرخاندن. هدر فنيق الباطل: به خروش آمد شتر نر باطل.

[ صفحه 399]

فنيق: حيوان نر گرانبها و نازپرورده كه اذيتش نمي كنند و سوارش نمي شوند و فقط براي جفت گيري از آن استفاده مي كنند، شتر فحل. فنق: فراخي در زندگي، نازپرورده.

المبطلين: بيهوده گرايان.

خطر: دم جنبانيدن حيوان و به راست و چپ زدن آن، خطر في مشيته: هنگام راه رفتن دست ها را بالا و پايين آورد. الخطر: مردي كه با ناز و غرور و تبختر مي خرامد و راه مي رود. فخطر في عرصاتكم مي تواند كنايه از استقلال در تصرف باشد.

عرصات: جمع عرصه: حياط خانه، عرصه ي خانه، ساحت ها.

اطلع: سر زدن، طلوع كردن، بيرون آمدن.

مغرزه: جاي خزيدن، مخفيگاه، محل و جايگاه فرورفتن چيزي. كنايه از شخص حريصي كه به كاري گردن مي كشد. يا خارپشتي كه در هنگام برطرف شدن ترس سرش را آشكار مي كند (بحارالانوار، ج 29، ص 273).

الفي: يافت. الفاكم: وجدكم. الفاه: به او انس گرفت و او را دوست داشت.

هاتف: صدا زنده ي كسي، كسي كه صدايش شنيده مي شود و خودش ديده نمي شود.

الغرة: فريب خوردن نيرنگ.

ملاحظين: ملاحظة الشي: آن را زير نظر گرفتن از او مراقبت به عمل آورد، از گوشه چشم به او گريست، او را كاملا پاييد. الملاحظة: زير نظر گرفتن (و اين در هنگام تعلق قلبي به يك چيز است. بحارالانوار، ج 29 ص 273). فيومي مي گويد:

اين تعبير نسبت به «نظرات اليه شرزا» توجه بيشتر را مي رساند؛ ر. ك: مصباح المنير، ماده ي لحظ.

[ صفحه 400]

خفافا: فرز و سبك و چابك در كار و راه رفتن، با سرعت به سوي كاري رفتن.

احمش: به خشم آورد. احمش النار. آتش را شعله ور كرد.

وسم: داغ كرد، علامت زد.

ورد: وارد شد، داخل شد. ورد الماء: به آبشخور رفت، به سوي آب رفت.

العهد: پيمان، قرارداد، كان ذلك في (او علي) عهد فلان: آن در زمان فلاني بود، ديدار كردن، ملاقات كردن.

الكلم: جراحت و زخم.

رحيت: وسيع، گشاد.

الجرح: زخم.

اندمل: رو به بهبودي گذاشتن. لما يندمل: هنوز جراحت بهبودي نيافته.

لما يقبر: هنوز دفن نشده است.

هيهات: دور است (اسم فعل) شيخ رضي مي گويد: به معناي تعجب نيز هست. (شرح الكافيه، ج 2، ص 64)

كيف: از اسماي استفهام به معناي چگونه است و در معناي تعجب نيز به كار مي رود.

اني: ظرف مكان به معناي كجا، براي استفهام يا تعجب و يا هر دو نيز به كار مي رود.

توفكون. فعل مجهول، از افك: از حق منحرف مي شويد، به بيراهه مي رويد، افكه يا افكه عن الشي: او را از چيزي كه داشت منصرف كرد و تغيير داد، هر كاري كه از راه صحيح خود منحرف شود.

اظهر: ميان، وسط.

زاهرة: از زهر، به معناي درخشيدن، درخشان

اعلام: نشانه ها.

[ صفحه 401]

باهرة: نور چيره و غالب، نوافشاني كننده، تابان.

زواجر: جمع زاجر، به معناي منع و قدغن كردن.

يبتغ: طلب كند، بجويد.

لم تلبثوا: درنگ نكرديد، از لبث، به معناي درنگ نمودن.

ريث: به

اندازه ي چيزي، حد و اندازه، مقداري از زمان.

نفر: نفرت الدابة: حيوان رم كرد، گريخت: النفرة: يك بار رميدن چارپا، يك بار گريختن.

يسلس: نرم و آرام شود، فرمانبردار و منقاد شود. السلس: سهل، آسان، نرم، مطيع و منقاد.

قياد: ريسماني كه با آن حيوان را مي كشند، افسار چارپا. فلان سلس القياد: فلاني مطيع و فرمانبردار است مطابق ميل انسان عمل مي كند.

تورون: آتش جنگ را روشن كرديد، مي افروزيد.

وقدة: شعله، آتش مايه، چيزهايي كه از آن شعله پديد مي آيد.

تهيجون: به هيجان درآوريد.

جمرة: قطعه ي شعله ور شده از آتش، اخگر.

هتاف: بانگ، ندا دادن، فراخواندن.

غوي: گمراه.

اطفاء: خاموش كردن.

اهمال: مهمل گذاشتن، رها كردن، بدون استفاده گذاشتن.

ارتغاء: نوشيدن روي شير.

تسرون: پنهاني مي سازيد.

[ صفحه 402]

حسو: جرعه جرعه نوشيدن.

ارتعاء: نوشيدن كره، سرشير.

تشربون (تسرون) حسوا في ارتغاء: مثلي است در عرب. ظرف شيري را كه بالاي آن سرشير است، در ظاهر نشان بدهد كه سرشير آن را مي خورد، ولي در واقع خود شير را بخورد. كنايه از كسي كه عملي را انجام مي دهد كه در ظاهر به سود ديگري است، اما در واقع به مصلحت خويش است. (يضرب لمن يظهر امرا و يريد غيره).

الخمر: نهانگاه، هر چيزي كه انسان و غيره را بپوشاند و استتار كند مثل درخت و غيره. «تواري الصيد عني في خمر الوادي» يعني شكار در لابه لاي درختان دره از ديد من پنهان شد.

الضراء: درختان زياد و درهم پيچيده و درهم رفته، پنهان شدن، استتار كردن، «هو يمشي الضراء» يعني او در لابه لاي درختان راه مي رود و استتار مي كند تا ديده نشود.

عرب به كسي كه دوست و همراه خود را فريب بدهد مي گويد: يدب له الضراء و يمشي له الخمر.

حز: بريدن، قطع كردن، بدون جدا كردن.

المدي: جمع مدية: كارد تيز، كارد پهن و بزرگ، كارد سلاخي.

وخز: با تير يا نيزه زدن، اما نه به قدري كه بشكافد، فروبردن.

سنان: پيكان نيزه.

الحشا: دل و روده، شكم، قسمتي از شكم كه دنده ها بر روي آن قرار دارد.

[ صفحه 403]

10. رحلت رسول صلي الله عليه و آله و آشكار شد كينه ي انفاق

هنگامي كه خداوند بر پيامبرش منزلگاه پيام آورانش و جايگاه برگزيدگانش را برگزيده و وعده اش را بر وي به پايان رسانيد، كينه هاي نفاق آشكار و رداي دين فرسوده گرديد، [975] ساكت گمراهان گويا شد، و گمنام ذليلان سر برآورد، و شتر باطل پيشگان به خروش آمد و در ساحتتان دم برافراشت (و بدين گونه زمينه براي شيطان فراهم شد) و شيطان سر از كمينگاه خود برآورد و شما را فراخواند، ديد كه دعوتش را خوب پذيرا، و فريبش را نيك خريداريد.

سپس به قيامتان واداشت و ديد در اطاعتش چالاكيد، و شما را برافروخت و ديد چه آتشين مزاجيد! و سبب شد كه بر غير شتر خود داغ نهيد، و در غير آبشخور خود وارد شويد [976] . چنين كرديد با آن كه هنوز از عهد [977] و زمان رحلت پيامبر ديري

[ صفحه 404]

نگذشته، و چاك زخم (دل ما در فراق پيامبر صلي الله عليه و آله) درمان نگشته، و جراحت (قلب ما) التيام نيافته، و رسول به خاك نرفته بود.

(براي اين

كار خود) [978] به دروغ بهانه آورديد كه از فتنه مي هراسيديم، در حالي كه به گفته ي قرآن. «به آتش فتنه درافتادند و دروغ بر كافران احاطه دارد». چنين كارها از شما دور بود! چگونه از شما رخ نمود؟ چرا راهي جز راه حق مي رويد! با آنكه كتاب خدا در ميان شماست، مطالب (موضوعاتش نمايان، و احكامش درخشان، و نشانه هايش تابان، و نهي هايش فروزان، و فرمان هايش هويداست، اما شما آن را پشت سر افكنديد، [979] آيا از آن گريزانيد يا به غير آن حكم مي رانيد؟ «چه جايگزين بدي است براي ستمكاران» كه برگيرند حكمي مخالف قرآن، «و هر كس به جز اسلام ديني پذيرد، از او هرگز نپذيرند، و در آخرت در زمره ي رياكاران نشينيد». سپس درنگ نكرديد مگر به مقداري كه مركب خلافت آرام يافته، مهارش سهل گشت. (هنگامي كه بر آن مسلط شديد) شروع كرديد به افروختن شعله هاي فتنه و برانگيختن شراره هاي هيمه، و براي اجابت نداي شيطان گمراه، و خاموش كردن انوار دين تابناك، و از ميان بردن سنت هاي پيامبر پاك آماده بوديد، زدودن كف از روي شير را بهانه كرده، آن را پنهاني جرعه جرعه سركشيديد (به ظاهر طرفداري از دين مي كنيد، در حالي كه در باطن به نفع خود عمل مي كنيد)، و براي خاندان و فرزندان او به كمين نشستيد، و ما بر اعمال شما كه چون خنجري بر گلو خليده و نيزه اي در دل نشسته است، شكيب مي ورزيم. [980] .

[ صفحه 405]

بلي قد تجلي لكم كالشمس الضاحية اني ابنته. [983] ايها المسلمون! أاغلب علي ارثي؟ [984] .

يابن ابي قحافة أفي كتاب الله أن ترث اباك و لا ارث ابي؟! [985] (لقد جئت شيئا فريا)!. [986] .

افعلي عمد تركتم كتاب الله نبذتموه وراء ظهوركم؟ [987] اذ يقول: (و ورث سليمان داود)، [988] و قال فيما اقتص [989] من خبر يحيي بن [990] زكريا اذ قال: «فهب لي من لدنك وليا يرثني

[ صفحه 406]

و يرث من آل يعقوب»، [991] و قال: (و اولوا الارحام بعضهم اولي ببعض في كتاب الله)، [992] و قال: (يوصيكم الله في اولادكم للذكر مثل حظ الانثيين)، [993] و قال: (ان ترك خيرا الوصية للوالدين و الاقربين بالمعروف حقا علي المتقين.) [994] و زعمتم ان لا حظوة [995] .

لي و لا ارث من ابي و لا رحم بيننا! [996] افخصكم الله باية اخرج ابي منها؟! ام هل تقولون ان اهل الملتين لا يتوارثان؟ [997] او لست انا و ابي من اهل ملة واحدة؟ [998] ام انتم اعلم بخصوص القرآن و عمومه من ابي [999] و ابن عمي؟! [1000] فدونكها مخطومة مرحولة [1001] . تلقاك يوم حشرك. فنعم حكم الله، والزعيم محمد و الموعد القيامة، [1002] و عند الساعة يخسر المبطلون، [1003] و لا ينفعكم اذ تندمون، [1004] (و لكل نبا مستقر) [1005] .

(فسوف تعلمون من ياتيه عذاب يخزيه و يحل عليه عذاب مقيم). [1006] .

[ صفحه 407]

لغات

ابوقحافه: پدر ابوبكر است كه اسمش عثمان بن عامر بود.

فري: تهمت بزرگ و عجيب.

حظوة: (به ضم و كسر حاء): محبوبيت و منزلت.

فدونكها: