ص: 2

عبادت: روح زندگی

محمد شفیعی مازندرانی

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

با عبادت و پرستش است که روح صیقل و تجلّی پیدا می کند، زنگارها از دل و جان می رود، و لحظه به لحظه نورانی و نورانی تر می شود و حجاب ها را پاره می کند و به لقای دوست نایل می شود و بهترین و طبیعی ترین سروده هستی، همین است که او خدایی کند و ما اطاعت و بندگی.

صاحب نظران در حقیقت عبادت گفته اند: «العبودیة إظهار التذلّل … ولا یستحقّها إلّا مَن کان له غایة الإفضال؛(1) عبودیت، ابزار تذلل در پیشگاه خداوند متعال است و أحدی مستحق پرستش نیست، جز کسی که نهایت درجه برتری را داراست» و چنین کسی جز خداوند متعال نیست.

شایان توجه است که: وقتی نفس آدمی بدین حقیقت دست یافت که چه کسی شایستگی پرستش و مصداق «غایة الإفضال» است، در برابر عظمت او سر به خاک می ساید و پرستش و سرسپردگی خویش را در برابر او به نمایش می گذارد؛ از این رو، ریشه اصلی سرسپردگی در برابر خدا را، می توان وجوب شکر در برابر منعم دانست، که عبادت، شیوه شکرگزاری و تجلّی این سرسپردگی است، که بالاترین تجلی و ظهور آن در عبادت الهی است؛ زیرا از این راه (عبادت) تقرّب، حاصل می گردد.

امام صادق علیه السلام فرمود: «أشرف الأعمال التقرّب بعبادة اللَّه؛(2) ارزشمندترین اعمال، تقرّب جستن به خدا در پرتو عبادت است».

از این حدیث دو نکته استنباط می شود:

1. تقرّب به خدا از راه عبادت.

2. تقرّب به خود عبادت.

ص: 12

ما در این زندگی، به اعتدال و ایمان نیاز داریم. من با «ژ. ا. لیجان» بزرگ ترین فیلسوف عصر حاضر هم عقیده هستم؛ آنجا که می گوید: دین و مذهب در زندگی به انسان اطمینان و تکیه گاه روحی می بخشد.(1)

ایمان به خدا، مؤثرترین دارو، در معالجه روحی و جسمی بیماران است؛ از این روست که دکتر «پول ارنست آدولف» متخصّص و جراح عمومی دانشگاه پنسیلوانیا می نویسد:

مهم ترین عامل شفای مریض؛ ویتامین ها، داروها، معاینات و جراحی و … نیست؛ بلکه امید و ایمان است. من به این نکته پی بردم که در قدم نخست، باید روح بیمار را با تقویت ایمان (مذهبی) به خدا معالجه کرد. برای من ثابت شده که اگر ایمان و توسّل به خدا در معالجات منظور شود و از عوامل معالجه محسوب گردد، نتایج درخشانی به دست می آید.(2)

حوزوی و دانشگاهی، باید بیش از دیگران در این راه گام بردارند. ضرورت وجود معرفت و ایمان به خدا در زندگی بشری؛ حتّی در اعتقادات مادی گرایان نیز وجود دارد.

«راسل»، فیلسوف معروف مادّی معاصر، در کتاب معروف خود «چرا مسیحی نیستم؟» می گوید:

… در جامعه ای که قانون و اخلاق و مذهب نباشد، مشکل پیدا می شود؛ زیرا همیشه جنایت کاران دستگیر نمی شوند و پلیس ممکن است برخلاف وظیفه خود، نسبت به صاحبان قدرت سختگیر نباشد.(1)

وی هم چنین در کتاب خود، «تاریخ فلسفه غرب» می نویسد:

در عالم فکر و تمدن، علم خالص و بی عشق، کافی و رضایت بخش نیست. انسان به شور، هیجان، هنر و دین هم نیازمند است.(2)

به همین دلیل، «ویل دورانت»، اندیشمند معروف، در کتاب «لذّات فلسفه» به این حقیقت اشاره نموده و می گوید:

فلاسفه پیروز شدند؛ ولی آنها در این پیروزی یک چیز را فراموش کردند؛ آنان توجّه نکردند که اخلاق منهای ضمانت های دینی نمی تواند به جامعه، تسلّط بر نفس را، که یک ضرورت است، ببخشد.(3)

نه تنها نیازمندی های اساسی روح، ما را به ایمان و پای بندی به مکتب آسمانی فرا می خواند؛ بلکه پیشرفت دانش نیز به گونه ای، ضرورت وجود ایمان به خدا را اثبات می کند.

ص:15

«ماکسز پلانک»، دانشمندی که به اسرار اتم دست یافت، در کتاب معروف خود، «علم به کجا می رود» یادآور می شود:

بر کتیبه ورودی معبد علم نوشته شده: باید به خدا ایمان داشته باشی.(1)

در ادامه می افزاید:

دین و علوم طبیعی به صورت مشترک با الحاد و بی دینی می جنگند.(2)

«انیشتین»، بزرگ ترین متفکر قرن، در این باره می گوید:

مهم ترین وظیفه علم و هنر آن است که حسّ مذهبی را شکوفا نمایند.(3)

در مواقع خطیر، آن گاه که نگرانی و اضطراب به اوج خود می رسد، و هیجان های درونی، طوفانی به پا می کنند و دانش روان شناسی از آرام کردن آن عاجز است، قدرت نیرومند ایمان به مدد می آید و روح را مطمئن و آرام می کند. ایمان است که به انسان نیروی اراده می دهد، تردید و دودلی را برطرف می کند و راه پایداری را به او نشان می دهد و زندگی را هدف مند می کند. «جان بی کایزل» می گوید:

بی ایمانی، به خصوص از این لحاظ رنج آور است که دنیا و هرچه را که در آن است، در نظر ما لغو و بیهوده و ناپایدار جلوه می دهد، در صورتی که صاحب ایمان در زندگی و آفرینش، منظور و مقصودی می بیند.(4)

«ویلیام جیمز» استاد فلسفه دانشگاه هاروارد و پدر روان شناسی جدید، می گوید:

ایمان یکی از قوایی است که بشر به مدد آن زندگی می کند و فقدان کامل آن، در حکم سقوط بشر است.(5)

ص:16

شخص باایمان، اگر روزی گرفتار درد و رنج شود، چون اضطراب درونی ندارد، همان اطمینان قلبی به بهبود او کمک می کند. «دکتر کارل یونگ»، یکی از روان کاوان نامی، که در شهر زوریخ به طبابت مشغول بود، در این باره می گوید:

بین هزاران نفر از کسانی که پیش من آمده اند و از من کمک می خواهند، آنهایی که به اصولی پایبند می باشند، یا به دین خود ایمان دارند، خیلی زود و سریع معالجه شده و شفا می یابند.(1)

«ویلیام جیمز» نیز همین نظر را دارد و می گوید:

ایمان یکی از نیروهایی است که به انسان، امکان ادامه حیات می دهد و فقدان مطلق آن، موجب فروپاشی زندگی است.(2)

هم چنین «الکسیس کارل»، برنده جایزه نوبل، در کتاب «نیایش» می نویسد:

همان گونه که آدمی به آب و غذا احتیاج دارد، به دعا و نیایش نیز نیازمند است.

باز «ویلیام جیمز» در این باره می گوید:

ما و خدا معامله با یکدیگر داریم، ما اگر خود را تسلیم قدرت او کنیم، سرنوشت واقعی ما رقم خواهد خورد.(3)

در یکی از گزارش های علمی از «جان کلن»، سناتور و فضانورد هفتاد و هفت ساله آمریکایی، که برای دومین بار در زندگی خود، آماده یک سفر فضایی شده بود، نقل شده که می گفت:

با دیدن زمین از فاصله بسیار دور، اعتقادات مذهبی ام تقویت شده

ص:17

و امیدوارم سردمداران استعمارگر غرب، برای یک بار هم که شده، با سفر فضایی، قدری به خدا نزدیک شوند.

وی که از فاصله هفتصد کیلومتری زمین در سفینه «دیسکاوری» با خبرنگاران مستقر در مرکز فضایی «جانسون» در شهر هوستون تگزاس، سخن می گفت، افزود:

من هر روز در سفینه نیایش می کنم و عقیده دارم همه باید این کار را انجام دهند؛ چرا که جامعه امروزی ما برای رسیدن به تعالی، به ایمان نیاز دارد، نه به فن آوری و فن سالاری.(1)

ایمان به خدا و انجام عبادت، توجّه و چشم داشت به امدادهای غیبی را در پی دارد. اعتقاد به وجود امدادهای غیبی، در رفع نگرانی و کاهش اضطراب و دلهره آدمی نقش به سزایی دارد؛ وقتی کسی احساس کند که خدا، توانایی حل همه گونه مشکلات را دارد، در برابر مشکلات و سختی ها مقاوم تر است.

در قرآن کریم می خوانیم: «أَلَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ»؛(2) آیا خدا به بنده خود کافی نیست؟

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

وأَکثر الاستعانةَ باللَّه، یکفک ما أهمّک ویُعِنْکَ علی ما یُنزّل بک، إن شاء اللَّه؛(3) همواره به خدا روی بیاور و از او طلب یاری کن، که او مشکلات تو را حل کرده، و دست تو را می گیرد.

* * *

ص:18

به جز یاد رخش از دل به در، بی

درین سامانه، مهرش شعله ور بی

همی گرد و غبارغفلت ای دوست

از این پایانه، محو و بی اثر بی

سراسر شام کیشی ها ز غفلت

سیه روزی همه، زین بی هنر بی

درون، گر زین هریمن پاک گردد

جهان شاد و جنان ها جلوه گر بی

از این در، دردها درمان پذیرد

دوا این سو، شفا زین بام و در بی

خدایا ای تو مقصود دلِ دل

حضور یاد رویت بیش تر بی

نماز و روزه، مجلای حضورند

عبادت را خلوص دل، به بر بی

دل محروم ز لذات مناجات

به دام غفلت استی، بی بصر بی

عبادت روح و جان زندگانیست

حیات طیبه از این گذر بی

شفیعی انتظار یار غایب

نسیمی از بهار آن ابر بی(1)

کتابی که در دست شماست؛ در ده فصل، به جویندگان زلال وصال و نوش داروی زندگی تقدیم می گردد. در خاتمه از برادر محقق و دانشمندم حجة الاسلام والمسلمین شیخ محمّد نجفی، که همکاری لازم را مبذول داشته اند، صمیمانه سپاس گزارم، و السلام.

حوزه علمیه قم

سید محمد شفیعی مازندرانی

28/12/85

ص:19

ص:20

ص:22

مسجد الحرام به مسجد الاقصی - که گردا گردش را پربرکت ساخته ایم - برد …

کلمه «عبده» در این آیه، اهمیت عبادت را می رساند و نشان می دهد که از کانال عبودیت می توان به نبوّت رسید و از نردبان بندگی به معراج رفت. در سلام نماز، که معراج مؤمن شمرده شده؛ «الصلاة معراج المؤمن» (1) می گوییم: «أشهد أنّ محمداً عبده ورسوله» که باز «عبده» بر «رسوله» مقدم شده، چرا که راه رسیدن به رسالت، عبودیت خداست. پیامبر؛ نخست عبدِ اعظم خداست، سپس پیامبرِ اعظم او.

این رهنمود نیز به نوبه خود، اهمیت عبادت را بیان می کند؛ همان گونه که امیرمؤمنان علی علیه السلام در سخنان خویش اشاره نموده و می فرماید:

«خدا جهان را برای انسان آفرید و انسان را برای عبادت؛ بنابراین راز آفرینش جهان، عبادت است».(1)

حضرت علی علیه السلام عبادت فرشتگان را درخور شأن حق تعالی نمی داند، و می فرماید:

… ولعرفوا أنّهم لم یعبدوک حقّ عبادتک ولم یطیعوک حق طاعتک(1)؛ اگر فرشتگان آسمان خوب توجّه کنند، درمی یابند که حق عبادت را به جای نیاوردند و اعتراف می کنند که حق اطاعت را رعایت نکردند.

بیان این نکته ضروری است که: اهمیت عبودیت از این روست، که جز از راه عبادت، نمی توان به خدا تقرّب جست؛ امام صادق علیه السلام می فرماید:

أشرف الأعمال التقرّب بعبادة اللَّه(2)؛ برترین اعمال، تقرّب و نزدیکی به خدا از راه عبادت و بندگی خداست.

مفسر نامور، علّامه طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه شریفه «وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلّا لِیَعْبُدُونِ» می فرماید:

والغرض فی خلقهم، تعریضهم للثواب؛ وذلک لا یحصل إلّا بأداء العبادات؛(1) هدف از آفرینش جن و انسان، دست یابی آنان به ثواب و پاداش الهی است و این مقصود، جز از راه عبادت و بندگی خدا حاصل نمی آید.

علی بن ابراهیم قمی رحمه الله در تفسیر جمله «وَلِذلِکَ خَلَقَهُمْ» (2) آورده است علیهم السلام

خلقهم لیفعلوا ما یستوجبون به رحمته فیرحمهم؛(3) آنان را آفرید تا اعمالی را انجام دهند که بر اثر آن، مستوجب رحمت الهی گردند.

گرچه صاحب نظران معتقدند: انسان برای عبادت آفریده شده است؛ ولی به نظر می رسد مسئله کاملاً به عکس باشد و عبادت، برای تعالی، تکامل و تقرب آدمی منظور شده است.

بعضی از مفسران نامدار، فلسفه حضور عبادت در عرصه زندگی مکلفان را امتحان الهی می دانند؛ چنان که در تفسیر قمی، ذیل آیه فوق آمده است:

خلقهم للأمروالنهی والتکلیف، ولیست خلقتهم جبراً أن یعبدوه؛ ولکن خلقتهم اختیاراً لیختبرهم بالأمر والنهی، ومن یطیع اللَّه ومن یعصی؛(4) عبادت مقرر گشت تا معلوم گردد، چه کسی با اختیار و آزادی خود به اوامر و نواهی الهی گردن می نهد و چه کسی در برابر آن سرکشی می کند.

ص:27

مفسّر کبیر زمخشری، در تفسیر کشّاف تأکید می کند:

راز آفرینش انسان و فلسفه خلقت آدمی، در عبادت آنان نهفته است. خدا جز عبادت، از آنان چیزی نمی خواهد. آنچه خدا از آنان انتظار دارد «عبادت آزادانه» است؛ عبادتی که براثر اراده و خواست و انتخاب خودِ مکلّف صورت پذیرد، نه «عبادت اجباری»؛ بنابراین، آنان را به گونه ای آفرید که هم می توانند به عبادت روی آورند و هم می توانند از آن روی گردان باشند (عبادت آزادانه ارزشمند است).

دقّت در مطالب فوق نشان می دهد که: پروردگار متعال، جهت «تجلّی رحمت» و لطف به «آفریده های» خود، «عبادت» را مقرر داشت، تا از این راه، زمینه جلب رحمت الهی به سوی آنان فراهم شود. خدای متعال دوست دارد بستر را از طریق «عبادت آزادانه» و «آگاهانه» برای خود، فراهم آورند؛ البته «عبادت» نوعی امتحان و آزمایش بندگان نیز هست، تا خدای خویش را بهتر بشناسند و با صبر و بردباری در برابر سختی های عبادت و طاعت الهی پخته تر و کامل تر شوند؛ چنان که از بعضی نصوص نیز استفاده می شود، که عبادت برای «حصول معرفت و عرفان الهی» است.

صاحب نظران، آیه مذکور را این گونه تفسیر کرده اند:

… لیعبدون، أی: لیعرفون» (1)؛ خدای حکیم، جن و انس را آفرید تا او را بشناسند و به او معرفت و عرفان پیدا کنند.

البته، مراد از معرفت، در شعاع بسیار وسیعی آن چنین است: معرفت به خواسته های خدا، معرفت جانشینان خدا، تعالیم خدا و چگونگی انجام وظیفه در برابر خدا و …

ص:28

امام حسین علیه السلام در یکی از سخنان گهربار خود می فرماید: «ما خلق العباد إلّا لیعرفوه؛ خدا بندگان را نیافرید، مگر برای شناخت و معرفت خودش». وقتی که او را شناختند، به عبادتش بپردازند، تا از عبادت غیر خدا (معبودهای کاذب) بی نیاز گردند.

مردی که به سخنان حضرت گوش می داد، گفت: شعاع معرفت خدا تا کجاست؟ امام علیه السلام پاسخ داد: معرفت امام زمان. هر کس باید امام زمان خود را بشناسد، امامی که فرمان برداری از او واجب و لازم است.(1)

در حدیث قدسی آمده است:

کنت کنزاً مخفیّاً، فأحببت أن أُعرَف، فخلقتُ الخلق لکی أُعرَف(2)؛ من گنج ناشناخته ای بودم، دوست داشتم تا شناسایی شوم، پس مخلوقات خود را آفریدم تا مرا بشناسند.

این حدیث در تفسیر فخر رازی، این گونه آمده است: «کنت کنزاً مخفیّاً، فأردت أن أُعرَف».(3)

جای بسی تأسف است که بندگان خدا، به جای عبادت خدا، به عنوان شکر و سپاس در برابر نعمت های بی شمار الهی، به عبادت غیر خدا روی می آورند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

قال اللَّه: أخلق ویُعبَدُ غیری، وأرزق ویُشکَرُ غیری(4)؛ من جن و انسان

ص:29

را آفریدم؛ ولی آنان به عبادت غیر من (دیگران) می پردازند. من آنان را روزی می دهم (بر سر سفره من حاضرند)؛ ولی به سپاس و شکر غیر من همت می گمارند.

عبادت در زندگی امروز ما، عامل وصال حق و نوش داروی دردها و در زندگی فردا، ثروت و آبروست. در ملک سعادتمندی، علة العلل حصول همه گونه تقرب به مقام قرب الهی است.

در تفسیر فخر رازی آمده است:

إنّ شغل الأنبیاء منحصر فی أمرین: عبادة اللَّه وهدایة الخلق؛(1) انبیا دو وظیفه داشتند: عبادت خدا و هدایت مردم.

و ارزشمندترین مقصد و مقصودی است که از صدر عالم در ازل و از پس این جهان تا ابد، عرضه شده است و خواهد شد، و آن مکتب اُلوهیت به معنای وسیع آن، و ایده توحید با ابعاد رفیع آن است، که اساس خلقت و غایت آن در پهناور وجود و در درجات و مراتب غیب و شهود است؛ و آن در مکتب محمّدی صلی الله علیه وآله به تمام معنا و در درجات و ابعاد، متجلی شده است. کوشش تمام انبیای عظام و اولیای معظم علیهم السلام برای تحقّق آن بوده و راه یابی به کمال مطلق و جلال و جمال بی نهایت جز با آن میسر نگردد، آن است که خاکیان را برای ملکوتیان و برتر از آنان شرافت داده و آنچه برای خاکیان از سیر در آن حاصل می شود، برای هیچ موجودی در سراسر خلقت، در سرّ و عَلن حاصل نشود.(1)

آن امام فرزانه در ادامه می فرماید:

راز موفقیت سالک إلی اللَّه، یک چیز بیش نیست و آن عبارت است از «عبادت». سالک با قدم عبادت می تواند از بیت طبیعی به سوی عالم ملکوت، عروج و مهاجرت کند.(2)

عبادت برای همه عباد یک ضرورت است؛ زیرا همان گونه که بدن به آب، هوا و غذا نیازمند است، روح نیز به غذا احتیاج دارد، و غذای روح، عبارت است از «عبادت»؛ همان گونه که اثر غذا بر بدن؛ عبارت است از ادامه حیات و تأمین نشاط، اثر غذای روح (عبادت) نیز عبارت است از اوج و معراج.(3)

ص:31

در عرفان امام راحل رحمه الله، طریقت و حقیقت، جز از راه شریعت حاصل نخواهد شد؛ زیرا ظاهر، طریق باطن است،(1) و در واقع عبادتی که در ظاهر انجام می پذیرد، معمار باطن است و باطن را برای عروج مهیا می سازد. انفکاک و جدایی میان عبادت و تأثیر آن در نفس محال است. اگر عبادتی صورت پذیرفت؛ ولی تأثیر معنوی و عرفانی آن مشاهده نگشت، بدون تردید آن عبادت با همه ضوابط و شرایط لازم آن انجام نیافته است.(2)

توجه بدین حقیقت ضروری است که هیچ طایفه و دسته ای، حتّی لحظه ای از عبادت بی نیاز نخواهند بود؛(3) از این روست که برترین افتخار پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله، آن انسان کامل، عبودیت و بندگی درگاه باری تعالی است.(4)

به طور کلّی، اساس تکامل معنوی و ارتقای باطنی، عبودیت و پیمودن مدارج کمال است؛ بنابراین، هرگاه لحظه ای این عامل در کار نباشد، سقوط حتمی است؛

فإنّ مقام العبد الکامل، هو التذلّلُ بین یدی سیّده؛(5) همانا مقام عبد کمال، فروتنی و کوچکی در برابر سیّد و مولایش است.

الخیرات وعنوان السعادات ومطلع الدرجات وینبوع الکرامات؛(1) عبادت و عبودیت مقام شرافتمند و گران سنگی است، کلید همه خیرات، تابلوی همه سعادت ها، سرآغاز همه ترقّیات و سرچشمه همه کرامت ها «عبادت» است.

خدا برای بندگان مقرّر گشته است. عبادتی که جلوه هایی از خضوع و خشوع و به زحمت افکندن نفس، همراه با شرایطی از تصفیه، طهارت ظاهری و باطنی، قصد قربت و نیّت خالص است، با اذکاری که یادآور نعمت های الهی و ستایش پروردگار و ابراز تواضع کامل و فروتنی حکیمانه در پیشگاه خدا را شامل می گردد.(1)

به نظر صدر المتألّهین شیرازی؛ فلسفه اصلی عبادت، همان ارتقای آدمی به درجات معنوی و دست یابی او به عالم ملکوت است. بدیهی است که اگر عبادت مقرر نمی گشت و تعالیم آسمانی و «تکلیف» در زندگی ما نبود، زندگی ما جز در انحراف و ضلالت قرار نداشت. در قرآن کریم، خروج آدم علیه السلام از بهشت همراه با این «ندای» آسمانی بوده است:

«قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً، فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ»؛(2) گفتیم: همگی از آن فرود آیید! هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آمد، کسانی که از آن پیروی کنند، نه ترسی بر آنهاست، و نه غمگین شوند.

«هُدی» در این آیه از نظر مفسران قرآن، عبارت است از: دین و تعالیم آسمانی.

ص:34

از این آیه به دست می آید که بشر در دنیا تکلیف دارد و «هُدی»، او را در عمل به تکلیف کمک می کند، تا به انحراف نگراید و اگر به «هدی» عمل کنند، به سعادت می رسند.

هم چنین در ادامه بحث راز وجوب عبادت و فلسفه تشریع نماز می فرماید:

انسان ها نمی توانند از درجه پایین انسانیت به سطح بالای انسانیت ارتقا پیدا کنند. بنابراین لازم است از راه ریاضت های آسمانی و طبیعی، هواهای نفسانی آنان تعدیل شود و تکالیف الهی بدین سبب منظور گردید که آدمی از مرتبه حیوانیت خارج گردد و البته هرگونه نمازی هم این مقصود را تأمین می کند. از این رو، پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «صلّوا کما رأیتمونی أصلّی».(1)

ص:37

ص:38

در کلام برخی از اهل نظر، واژه عبودیت و عبادت به گونه ای مساوی به کار گرفته شده اند، گویا درصدد نبودند که از حالت ویژه قلبی و خاکساری و فروتنی راستین، فقط با واژه عبودیت یاد کنند و در مورد عملیات عملی عبادی، واژه عبادت را به کار گیرند؛ بلکه آنان این دو واژه را به جای یکدیگر به کار برده اند؛ مثلاً علّامه طباطبایی قدس سره در معنای عبادت می فرماید:

عبادت آن است که آدمی وجود خود را مملوک خدا بداند و در این باره خود را وابسته و فرمان بردار محض او به حساب آورد؛ بنابراین، هرگونه استکبار درونی از شخص عابد به دور است؛ زیرا عبادت، ضد استکبار درونی است.(1)

آری، عبادت؛ یعنی انسان با کمال تواضع و فروتنی، نفس خویش را بنده معبود حقیقی (خدا) قرار دهد؛ بنابراین، استکبار پیشگی برخلاف شرک با عبادت قابل جمع نیست.

مفسر کبیر علّامه طبرسی قدس سره (صاحب مجمع البیان) در تفسیر دیگر خود جوامع الجامع، ذیل آیه «إِیّاکَ نَعْبُدُ» می نویسد:

والعبادة ضرب من الشکر وغایة فیه وکیفیته؛ وهی أفضل غایة الخضوع والتذلّل؛ ولذلک لا تحسن إلّا للَّه سبحانه الذی هو مولی

ص:40

أعظم النعم، فهو حقیق بغایة الشکر؛ فهی أنّ المعبود الحقیق بالحمد والثناء؛ عبادت، برترین شکل شکر و سپاس در پیشگاه خداست و بالاترین درجه اظهار خضوع و خاکساری ملکوتی است و جز در برابر معبود راستین سزاوار نیست.

پس اولین رکن عبادت، حالت ویژه درونی عابد است، که به آن عبودیت می گوییم.

عبادت و طاعت

در کاربردهای ما، غالباً این دو واژه مترادف هم هستند؛ ولی برخی معتقدند عبادت، نوعی اظهار فروتنی و خاکساری عابدانه ای است که در پیشگاه خدا صورت می گیرد؛ ولی اطاعت، عام تر از آن است؛ وانگهی عبادت همواره با معرفت همراه است؛ ولی اطاعت کورکورانه نیز به عمل می آید.(1)

آنچه در کردار و گفتار عابد، به عنوان تجلّی عبودیت به چشم می خورد، «عبادت» گویند، نه عبودیت؛ زیرا «عبودیت» یک امر قلبی است و «عبادت» تجلّی آن در ظاهر زندگی عابد است، که در افعال عبادی خودنمایی می کند و یک امر کرداری برخاسته از امر قلبی است؛ پس، «عبادت» برخاسته از عبودیت راستین است و گرنه نمی توان آن را عبادت نامید.

طریحی، حقیقت عبودیت را در سه جلوه خلاصه می کند: (1)

1. اوّلین جلوه عبودیت آن است که؛ آدمی در آنچه خدا به او داده، خود را مالک نداند؛ او امانت دار است. (در این صورت طبق خواست خدا، درباره انفاق ها و پرداخت صدقات و … عمل می کند و هرگز احساس خسران نمی کند)؛ «أن لایری العبد لنفسه فیما خوّله اللَّه ملکاً».

2. برای خود تدبیری نداشته باشد؛ او می داند که خدا وی را زیر نظر دارد. «ولا یدبّر العبد لنفسه تدبیراً».

3- همواره سرگرم پرداختن به اوامر و نواهی الهی باشد: «وجملة اشتغاله فیما أمره اللَّه تعالی ونهاه عنه».

صرف باطل نکند عمر گرامی، عاقل

آنکه چون پیر خرد راهنمایی دارد

علّامه راغب اصفهانی، در مفردات، ذیل کلمه «عبد» می نویسد:

عبادت تسخیری همان است که از آن، به عبادت «بالتسخیر» یاد می شود: عابد در این عرصه، موجودی است که به ظاهر، بدون هیچ گونه اختیار و آزادی انتخاب، فقط فرمان می برد؛ مثلاً: گردش زمین، یک فرمان پذیری است؛ ولی این فرمانبر، در کارِ خود، غیر از آنچه انجام می دهد، نمی داند و نمی تواند کار دیگری صورت دهد؛ زیرا خالق او، آن را این گونه در مدارش قرار داده است. همه موجودات هستی، جز اهل اراده، این چنین هستند و آیه: «وَإِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» (1) و «وَللَّهِ ِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ» (2)، از آن حکایت دارند.

عبادت اختیاری، عبارت است از انجام عبادت که مکلّفان، اعم از انسان و جن، طبق اراده و انتخاب و اختیار خود، بدان روی می آورند.(3)

طریحی نیز، در مجمع البحرین، در ذیل آیه «لا یُشْرِکُ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أحَداً» می نویسد: «العبادة؛ هی غایة الخضوع والتذلّل».

علّامه طباطبایی قدس سره، عبادت را به «عبودیت عامّه» و «عبودیت خاصّه» تقسیم می کند. عبادت عامّه را، همان عبادت غیر اختیاری موجودات و عبادت خاصّه را، عبادت اختیاری مکلّفان می داند.(4)

ص:43

بنابراین، مفسر کبیر طبرسی در مجمع البیان، بر این مسئله تأکید دارد، که مقصود از آیه «اِهْدِنَا الصِّرطَ الْمُسْتَقِیمَ» آن است که: خدایا! در برابر عبادت ما ثواب و پاداشی مقرر بدار. وی، سپس یاد آور می شود که: ما عبادت را به عنوان اظهار سپاس در برابر نعمت های بی کران الهی ابراز می داریم؛ پس دارای پاداش نیست؛ اما ما از خدا می خواهیم که پاداشی در ازای عبادت مقرر بفرماید.

علّامه طبرسی در مجمع البیان در ذیل آیه: «وَکَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَدآءَ عَلَی النّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً … »؛(1) همان گونه (که قبله شما، یک قبله میانه است) شما را نیز، امّت میانه ای قرار دادیم (در حد اعتدال)، تا بر مردم گواه باشید؛ و پیامبر هم بر شما گواه است … می نویسد: منظور از امّت وسط آن است که:

الف) در قیامت، امّت پیامبرصلی الله علیه وآله، شاهد بر اعمال امّت ها هستند. سپس از یکی از صاحب نظران نقل می کند: الأشهادأربعة: الملائکةوالأنبیاء وأمّةمحمّد والجوارح؛ در روز قیامت، شاهدان و گواهان بر اعمال امّت ها، چهار دسته اند: ملائکه و فرشتگان، پیامبران، امّت رسول خداصلی الله علیه وآله و اعضا و جوارح انسان.

در سوره یس می خوانیم: «اَلْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَتُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»؛(2) امروز بر دهانشان مُهر می نهیم، و دست هایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان کارهایی را که انجام می دادند، شهادت می دهند.

ب) امّت اسلامی، شاهد و گواه انبیا، در تبلیغ حق بر امّت آنان هستند. إنّهم یشهدون للأنبیاء علی أممهم المکذّبین لهم بأنّهم قدبلّغوا …؛(3) همانا امّت برای پیامبران شهادت می دهند که امت شان، آنها را در تبلیغ حقّ تکذیب کردند …

ج) امّت پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله، شاهد بر مردم هستند و مردم باید آنان را الگو قرار دهند و دینداری و حق باوری را از آنان فرا گیرند. لتکونوا حجّة علی الناس، فتبیّنوا لهم الحقّ والدین، ویکون الرسول علیکم شهیداً؛ امّت پیامبرصلی الله علیه وآله بر مردم حجّت هستند، پس کلام حقّ و پیام دین را بر مردم تبیین کنند و بفهمانند، و پیامبرصلی الله علیه وآله نیز بر آنها شاهد است و گواهی می دهد.

ص:45

دو دیدگاه از سه نظریه فوق، مربوط به روز قیامت است، که امّت اسلامی در آنجا به عنوان شاهدان اعمال سایر امّت ها حضور دارند. دیگری مربوط به دنیاست: در این دنیا، امّت اسلامی بر سایر امّت ها حجّت اند و سایر امّت ها در عمل به حق، باید به آنان اقتدا کنند.

پس از مقدمه بالا، می توان ارکان عبادت را در محورهای زیر توضیح داد:

ظاهری را گویند) و عبادت در ظرف زندگی دنیوی قرار دارد؛ ولی عبودیت حتی در آخرت نیز حضور دارد.

درباره تفاوت عبادت و عبودیت، می توان چنین گفت: عبادت، تجلّی ظاهری عبودیت است و عبودیت، تجلّی باطنی عبادت. این دو، ظاهر و باطن یک حقیقت اند؛ در واقع، عبودیت، همان خاکساری و فروتنی قلب در برابر خالق قلب است؛ ولی عبادت، عبارت است از آنچه که به عنوان اعمال عبادی، در کردار و رفتار و گفتار شخص عابد به چشم می خورد، گرچه بعضی عبادت را رساتر از عبودیت می دانند.

لغت شناس معروف راغب اصفهانی، در مفردات می گوید:

بندگی و پرستش، همان اظهار فروتنی عاشقانه، و ذلّت نفسانی و فرمان برداری درونی در برابر معبود است. عبادت، نهایت درجه خاکساری است. کسی شایستگی و لیاقت معبود واقع شدن را ندارد، مگر آن که نهایت درجه برتری و فضل را دارا باشد.(1)

احکام و آداب بی شماری در اسلام برای شخص عابد مقرر شده، که برخی از آنها واجب و برخی مستحب است؛ حتی رعایت برخی از آداب در جهت سلبی آن لحاظ است. از این رو، برخی از آنها مورد نهی قرار گرفته اند، که در گروهی، نهی به واسطه حرمت و در بعضی، نهی به دلیل کراهت آنهاست.

خود کعبه، به عنوان معبود نگریستن، قابل مقایسه نیست و میان این دو نوع عبادت، فرسنگ ها راه است؛ بنابراین، در قرآن، آیات فراوانی درباره معبود ها به چشم می خورد که به اختصار، به دو دسته از آیات اشاره می کنیم:

«قالَ أَتَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ»؛(1) گفت: آیا چیزی را می پرستید که با دست خود می تراشید؟!

«قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرّاً وَلا نَفْعاً … »؛(2) بگو: آیا جز خدا چیزی را می پرستید که مالک سود و زیان شما نیست؟! …

«ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلّا أَسْمآءً سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَآبآؤُکُمْ … »؛(3) این معبودهایی که غیر از خدا می پرستید، چیزی نیست جز اسم هایی (بی مسمّا) که شما و پدرانتان آنها را خدا نامیده اید …

«قالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنفَعُکُمْ شَیْئاً وَلا یَضُرُّکُمْ»؛(4) (ابراهیم) گفت: «آیا جز خدا چیزی را می پرستید که نه کمترین سودی برای شما دارد، و نه زیانی به شما می رساند. (نه امیدی به سود شان دارید، و نه ترسی از زیان شان!)

«أُفٍّ لَکُمْ وَلِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ»؛(5) اف بر شما و بر آنچه جز خدا می پرستید! آیا اندیشه نمی کنید (و عقل ندارید)؟!

ائمه معصومین علیهم السلام تلاش می کردند تا جامعه را از هرگونه «غلو» بازدارند؛ زیرا این مسأله موجب انحراف در سطح جامعه می گردد.

خداپرست، (عابد) فقط باید خدا را بپرستد و اگر به سوی حتّی برترین بندگان خدا به عنوان پرستش تمایل نشان دهد، منحرف است.

امیر مؤمنان علی علیه السلام در این باره می فرماید:

لا تجاوزوا بنا العبودیة، ثمّ قولوا ما شئتم ولا تغلوا؛(6) ما را معبود

ص:50

خود ندانید و در مقام عبودیت و پرستش ننگرید (از حدّ تجاوز نکنید)؛ سپس درباره ما هرچه بگویید اشکال ندارد؛ البته غلوّ و زیاده روی نکنید.

در بیانی دیگر از امام رضاعلیه السلام نقل شده که فرمود:

من تجاوز بأمیر المؤمنین علیه السلام الحدّ العبودیة، فهو من المغضوبین علیهم ومن الضآلّین؛(1) کسی که در حقّ امیر المؤمنین علیه السلام از حد تجاوز کند و او را در حدّ الوهیت قرار دهد، از مصادیق مغضوب علیهم و ضالّین می باشد. (خداوند برآنان خشم گرفته، مانند کفار و مشرکین و گمراهانند)

«وَإِذا سَأَلَکَ عِبادِیَ عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ … »؛(1) وقتی بندگانم از تو، درباره من می پرسند، بگو من نزدیکم …

همان گونه که در زیارت اربعین امام حسین علیه السلام (در فلسفه قیام تاریخ ساز آن حضرت) آمده است:

وبذل مهجته فیک، لیستنقذ عبادک من الجهالة وحیرة الضلالة؛ و خون (دل و قلبش) را در راه تو نثار کرد، تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی نجات دهد و رهایی بخشد.

خداپرستی و بت پرستی (اعم از بت جاندار و بی جان، بت بیرونی و بت درونی) قابل جمع نیست.

با دو کعبه در ره مقصود نتوان رفت راست

یا رضای دوست باید، یا هوای خویشتن

آنچه به عنوان مصادیق عبادت در بخش های آینده ذکر می کنیم، می تواند از موارد کاربرد کلمه «عبد» به حساب آیند.

ص:54

ص:56

امام صادق علیه السلام می فرماید:

أفضل العبادة، العلم باللَّه والتواضع له؛(1) برترین عبادت، شناخت خدا و تواضع و فروتنی برای اوست.

امیر مؤمنان علی علیه السلام در سخن گهربار دیگری فرمود:

«المتعبّد علی غیر فقهٍ، کحمار الطاحونة یدور ولا یبرح؛ عبادت بدون علم و شناخت، مانند الاغ آبکشی است که به دور خود می چرخد و نمی داند چه می کند.

رکعتان من عالم خیر من سبعین رکعة من جاهل؛ دو رکعت نماز عالم، از هفتاد رکعت نماز جاهل بهتر و باارزش تر است.

وقلیل العمل مع کثیر العلم، خیر من کثیر العمل مع قلیل العلم والشکّ والشبهة؛ آنکه کم عمل می کند؛ ولی دارای شناخت بیشتر است، بهتر از کسی است که عملش بیشتر؛ ولی علم او کمتر و دارای شک و شبهه است.(2)

آری، هر چه درجه معرفت عابد بیشتر باشد، ارزش عبادتش بیشتر است. معرفت دارای مراتب است و هر عابدی به قدر توان خود، موظّف است در خداشناسی، دین شناسی و کیفیت عبادتش تلاش کند.

دوست نزدیک تر ازمن به من است

وین عجب تر که من از او دورم

چه توان باکه توان گفت؟ که دوست

در کنار من، و من مهجورم

* * *

ص:58

ما آنچه را که کمال می پنداریم، برای خدا اثبات می کنیم؛ چنان که مورچه گمان می کند که خدا دو تا شاخک دارد؛ زیرا او شاخک را برای خود کمال دانسته، و نداشتن آن را نقص می شمارد. بشر نیز به قدر وسعت و توانایی قوای ادراکی خود «مکلّف» است و در این باره بیش از این تکلیفی ندارد.

کسی که از دور، اطّلاعی از وجود آتش دارد و یا کسی که در کنار آتش قرار داشته و گرمای آن را لمس می کند، و با کسی که در دل آتش قرار گرفته است، یک سان نیستند؛ بنابراین، راز وجوب عبادت و فلسفه آن، به درجه عرفان و معرفت هر شخص بستگی دارد.

یعنی نشانه های وجود او نیست؛ وأمّا الذات من حیث هی، فلا تتجلّی فی مرآة من المرایا، ولا یشاهدها سالک من أهل اللَّه، ولا مشاهد من أصحاب القلوب والأولیاء، فهی غیب.(1)

مراد از سخن امام صادق علیه السلام که فرمود: «ما رأیت شیئاً إلّا ورأیت اللَّه فیه»، جز دیدن اسمای الهی نیست و از راه معارف نفسانی آدمی فقط به مشاهده حقیقت نفس خویش می رسد. «شهودنا للحقّ شهود أنفسها … فلایدرک الحقّ إدراک نفسه»،(2) و انسان کامل که مرآت شهود حق است، جز ذات خویش را مشاهده نمی کند، (فالأنسان الکامل کما انه مرآة شهود الحق، ذات مرآة شهود الأشیاء کلها).(3)

غیر الهی عملی را انجام دهد) و یا اینکه خدا را نیز در عمل شریک نماید، عمل خالص به حساب نمی آید و مورد توجّه خدا واقع نمی شود.

امیر مؤمنان علی علیه السلام در این باره فرمود:

فاز بالسعادة من أخلص العبادة؛(1) سعادت قابل قبول، از آن کسی است که اهل اخلاص در عبادت باشد.

بعضی عیار عبادت را در اخلاص خلاصه می کنند؛ از این رو عبادت، به اخلاص وابسته است و عبادت بدون اخلاص عبادت نیست. علّامه طباطبایی رحمه الله در ذیل آیه «إِیّاکَ نَعْبُد»، در تبیین ماهیت و حقیقت اخلاص چنین می فرماید:

فالعبادة إنّما تکون عبادة حقیقة، إذا کانت علی خلوص من العبد؛ وهو الحضور الذی ذکرناه؛(2) خلوص، حضور خدا در دل عابد، هنگام عبادت است. حضور خدا در قلب عابد به گونه ای نباشد که به شرکت و شریک قرار دادن غیر، با خدا منجر گردد.

دل او وابسته به غیر خدا نباشد و امید یا خوفی از غیر نداشته باشد، که عبادت او برای آن انجام گیرد؛ همان گونه که آدمی به خاطر آن و دست یابی به بهشت، برای خدا عبادت می کند و غایت عبادت او، دست یابی به آن است، اگر عنایت عبادت او، خوف یا امید از غیر خدا باشد، شرک است و خودنمایی کرده است؛ پس، حقیقت اخلاص، حضور خدا در دل و بریدن از غیر خدا به طور مطلق است.

در حدیث شریف آمده است:

وأدنی حدّ الإخلاص، بذل العبد طاعته؛ ثمّ لا یجعل لعمله عند اللَّه

ص:62

قدراً، فیوجب به علی ربّه مکافأة، لعلمه أنّه لو طالبه بوفاء حقّ العبودیة لعجز. وأدنی مقام المخلص فی الدنیا؛ السلامة من جمیع الآثام، وفی الآخرة؛ النجاة من النار والفوز بالجنّة.(1) پایین ترین درجه اخلاص، آن است که بنده طاعت و عبادتش را (به خداوند) ببخشد؛ سپس برای عملش نزد خداوند، مقدار و ارزشی قرار ندهد، در این صورت، خداوند بر خود لازم می داند که جبران نماید؛ زیرا می داند که اگر بخواهد حقّ عبودیتش را از بنده مطالبه کند، بنده در وفا به حقّ عبودیت پروردگارش عاجز و ناتوان است. و پایین ترین مقام بنده مخلص این است که در دنیا، از جمیع گناهان در امان باشد، و در آخرت، از آتش جهنم رهایی یافته و به سوی بهشت رستگار شود.

حذیفه از رسول خداصلی الله علیه وآله پرسید؛ اخلاص چیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پاسخ داد: من از جبرئیل همین سؤال را کردم، جبرئیل به من گفت: من نیز از خدا پرسیدم و پاسخ داده شد:

الإخلاص سرّ مِن سرّی اُودعه فی قلب من أحببته؛(2) اخلاص، سرّی از اسرار من است که در قلب هر کس که دوست دارم، قرار می دهم.

امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

ما أنعم اللَّه عزّوجلّ علی عبدٍ أجلّ من أن لا یکون فی قلبه مع اللَّه غیره؛(3) خداوند برای بنده، نعمتی بالاتر از این قرار نداده، که؛ در قلبش جز خدا کسی را پناه نباشد.

ص:63

کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلَّ سَبِیلاً وَأُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ» (1)رحمه الله(2) آدمی باید در همه حرکات و سکنات خود، با نیّت خالص عمل کند؛ زیرا در غیر این صورت، غافل می باشد و خداوند متعال در قرآن کریم، غافلان را این گونه توصیف کرده است: … آنها همچون چهارپایانند؛ بلکه گمراهتر! اینان همان غافلانند؛ (زیرا با داشتن همه گونه امکانات هدایت، باز گمراهند).

در قرآن کریم، یهود و نصارا به جهت انجام عبادت بدون اخلاص، مورد نکوهش قرار گرفتند: « … وَما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ».(3)

در حدیث آمده است: دو شتر ماده گران قیمتی برای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هدیه آوردند. آن حضرت فرمود: این دو شتر را به کسی پیشکش می کنم که دو رکعت نماز بخواند و در حال نماز به دنیا توجه نکند. از میان کسانی که به نماز برخاستند، فقط امیر مؤمنان علی علیه السلام چنین نمازی خواند و پیامبر آن دو شتر را به او داد.(4)

از حدیث فوق به دست می آید: آنچه مهم است، انجام عبادت برای خدا و توجّه محض به خداست. این مسأله تضادّی با حضور عوامل شوق انگیز ندارد و انجام عبادت برای خدا، بر اساس تشویق ها اشکال ندارد.

شایان ذکر است که: اخلاص در عبادت، از راه تضعیف عشق به دنیا حاصل می شود؛(5) بنابراین، هرچه قلب آدمی تعلق بیشتری به دنیا داشته باشد، اخلاص قلبی او در عبادت نیز ضعیف تر است.

و کلام امیر المؤمنین علی علیه السلام که فرمود: طوبی لمن أخلص للَّه العبادة والدعاء

ص:65

ولم یشغل قلبه بما تری عیناه؛(1) خوشا بر کسی که عبادت و دعا را از روی اخلاص برای خداوند انجام دهد، و قلبش را (در هنگام دعا و عبادت) به آنچه با دو چشمش دیده، مشغول نکند. مؤید همین حقیقت است.

… ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه می گویید …

وجود عشق در عابد، نشانه هایی دارد، که مهم ترین آنها عبارت است از: سر باختن و ایثار جان در راه معشوق.

امیر مؤمنان علی علیه السلام هنگامی که در کربلا قدم نهاد، یادی از شهدای بلندآوازه [تاریخ عاشوراییان کرده و فرمود: … مناخ رکاب ومصارع عُشّاق؛(1) اینجا آوردگاه سواران و قتلگاه عشاق است؛ که نتیجه آن، بیشتر در زندگی اخروی ظاهر می گردد. و عشق سلمان به دین و خط اهل بیت علیهم السلام است که بهشت را عاشق او می گرداند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

إنّ الجنّة لأعشق لسلمان من سلمان للجنّة؛(2) بهشت عاشق تر است به سلمان، تا سلمان به بهشت.

صدر المتألّهین شیرازی، درباره مبدأ عشق چنین می گوید:

… ألا تری أنّ الإنسان ما لم یکن عارفاً بالحقّ، لا یمکن سلوکه إلیه؛ والعارف ما لم یکن محبّاً للحقّ، لا یمکن سلوکه إلیه؛ فالشوق والمحبّة ضرب من الوصول، وکماله هو الحشر مع المحبوب (المرء یحشر مع من أحبّ)؛(3) … آیا نمی دانی که همانا انسان مادامی که معرفت به سوی حق پیدا نکند، نمی تواند به سوی حق رهنمون شود. و انسان عارف مادامی که حق را دوست نداشته باشد، نمی تواند به سوی حق رهنمون شود. پس شوق و اشتیاق و دوست داشتن حق مقدمه ای

ص:68

است برای رسیدن به حق، و کمال حق، همانا محشور شدن با محبوب است (انسان با آنچه دوست دارد، محشور می گردد).

از علّامه طباطبایی رحمه الله پرسیدند: مراد از سخن حضرت علی علیه السلام که فرمود: الهجران عقوبة العشق؛(1) هجران و دوری عقوبت و مجازات عشق است. چیست؟ فرمود:

آنچه در احادیث بسیار به چشم می خورد، حبّ است. لفظ عشق، پنج شش مورد بیشتر نداریم. معنای حدیث فوق آن است که: معشوق و حق تعالی، عاشق را به هجران و دوری مبتلا می سازد و این عقوبتی از سوی خدا نسبت به عاشق است.(2)

آیت اللَّه جوادی آملی - حفظه اللَّه - در کتاب اسرار عبادت می نویسد:

در حیوانات، این جذب و دفع به صورت «شهوت» و «غضب» درمی آید؛ از این رقیق تر به صورت «محبّت» و «عداوت» است. از این مقدار بالاتر آمده و رقیق تر شده به صورت «ارادت» و «کراهت» ظهور می کند، و از همه اینها گذشته، اگر خیلی رقیق و لطیف شد، به صورت «تولّی» و «تبرّی» جلوه می کند، که این جزء خواص اولیای حق و مؤمنان الهی است.

مؤمن باید دارای تولّی باشد؛ یعنی اسرار عبادت را دوست داشته باشد، نه فقط نمازخوان باشد؛ بلکه دوست نماز باشد.

حضرت سیّد الشهداعلیه السلام به حضرت اباالفضل علیه السلام فرمودند: ارجع إلیهم واستمهلهم هذه العشیّة إلی غدٍ؛ لعلّنا نصلّی لربّنا اللیلة وندعوه ونستغفره؛ فهو یعلم أنّی أحبّ الصلاة له وتلاوة کتابه وکثرة الدعاء

ص:69

والاستغفار؛(1) به این قوم بگو امشب را که شب عاشوراست، به من مهلت بدهند؛ زیرا خدای سبحان می داند، که من نماز برای رضای او، و تلاوت کتاب اللَّه (قرآن) و زیادی دعا و استغفار را دوست دارم.

اعمال ظاهری عبادات را همه دارند. آداب نماز هم که مقدور خیلی هاست. آن باطن و حقیقت نماز، محبوب من است. من نماز را دوست دارم، می خواهم از دوستم وداع کنم.

از امام سجاد و دیگر معصومین علیهم السلام نقل شده که فرمودند: إذا صلّیت، صلّ صلاة مودّع؛(2) هنگامی که نماز می خوانید، مانند کسی باشید که می خواهد با نماز وداع کند؛ زیرا ممکن است اجل و مرگ نگذارد به نماز بعدی برسید.(3)

در رهنمودی دیگر از ائمه معصومین علیهم السلام آمده است:

فإنّ التواضع طبیعة العبودیة؛(1) طبیعت عبودیت، تواضع و اظهار خاکساری در پیشگاه خداست.

در تفسیر «اَلَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ … » آمده است: کسانی که به طور مستمر، دل به نماز سپارند، و در حال نماز دارای آرامش و طمأنینه و سکونند؛ هو سکون الأطراف والطمأنینة. از سلطه شیطان باید دور ماند، که اگر شیطان از حوزه دل آدمی دور شود، چشم باطن انسان بازمی گردد. لولا أنّ الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لنظروا إلی ملکوت السماء.(1)

حضرت در رهنمود دیگری می فرماید:

زین العبادة الخشوع؛(1) زینت عبادت، خشوع است.

الخشوع: التذلّل؛(2) خشوع را، تسلیم بودن دل، و خضوع بدنی معنا کرده اند.

«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ» (3) أی: خاضعة ذلیلة.(4) غالباً خشوع و خضوع در جایگاه یکدیگر به کار می روند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید:

اعملوا عمل من عاین؛(1) عبادت را به گونه ای انجام دهید که گویا خدا را مشاهده می کنید (در برابر او، در حالی که وی را تماشا می کنید و در حضور او هستید، عبادت کنید).

امام سجادعلیه السلام از قول جدّ بزرگوارش امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل می کند، که آن حضرت از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل کرد که فرمود:

اعمل عمل من یظنّ أنّه یموت غداً؛(2) عبادت را به گونه ای انجام بده که گویا این عمل، آخرین عمل توست و پس از آن خواهی مرد.

هر کاری که در زندگی روزمرّه انجام می دهیم، باید همراه با محکم کاری باشد و از همه جانبه نگری و استحکام خاصی برخوردار باشد؛ زیرا آدمی وقتی خود را در آستانه مرگ می بیند، سعی می کند چیزی که از او به یادگار می ماند، حکایت از درایت کامل و پیشرفت بی نظیر او کند و کاری ناتمام و ناقص محسوب نگردد. (عمل عبادت را با حالت یقین ویژه انجام دهید)؛ حالتی که گویا شخص عابد حقیقت عبادت را مشاهده می کند، (عبادت از روی یقین، نه همراه با تردید).

و در بیانی دیگر فرمود:

اعمل بفرائض اللَّه تکن أتقی الناس؛(1) به انجام واجبات اهمیت بده تا در شمار با تقواترین مردم قرار گیری.

امام سجادعلیه السلام نیز در این باره می فرماید:

من عمل بما افترض اللَّه علیه، فهو من خیر الناس؛(2) هر کس به آنچه خدا برای او مقرر داشته اهمیت دهد، بهترین انسان به حساب می آید.

بعضی از افراد، مثلاً شب عاشورا را تا صبح به عزاداری می پردازند؛ ولی صبح هنگام انجام نماز واجب، به خواب اهمیت بیشتری می دهند تا کسب نیرو و توان نموده، فردا به عزاداری بهتری همّت گمارند؛ اینان بدون تردید، از غافلانند؛ زیرا اگر «مستحب» تا این حدّ، دارای اهمّیت بود، خدا آن را در شمار واجب قرار می داد. (ترک واجب کرده ای، سنت به جا آورده ای!)

و در اینجا می توان پرهیزگاران و تقواپیشگان را به سه دسته زیر تقسیم کرد:

1. تقوای خاص الخاص؛ که صاحب آن، حتی از برخی موارد حلال نیز دوری می کند، تا نکند به حرام افتد.

2. تقوای خاص، که فقط پرهیز می کند.

3. تقوای عام، که فقط از حرام دوری می گزیند.

این حدیث، بر این نکته تأکید دارد که تقوای عام (تقوای نوع سوم)، گرچه با قسم اوّل فاصله ها دارد؛ ولی نباید صاحب آن را از مدار تقوا خارج دانست:

قال الصادق علیه السلام: التقوی علی ثلاثةأوجه: تقوی باللَّه فی اللَّه؛ وهو ترک الحلال فضلاً عن الشبهة، وهو تقوی خاص الخاص؛ وتقوی من اللَّه، وهو ترک الشبهات فضلاً عن الحرام، وهو تقوی الخاصّ؛ وتقوی من خوف النار والعقاب، وهو ترک الحرام، وهو تقوی العام. ومثل التقوی کماء یجری فی نهر؛ ومثل هذه الطبقات الثلاث فی معنی التقوی کأشجار مغروسة علی حافة ذلک النهر من کلّ لون وجنس، کلّ شجرة منها تمصّ الماء من ذلک علی قدر جوهره وطعمه ولطافته وکثافته؛ ثمّ منافع الخلق من تلک الأشجار والثمار علی قدرها وقیمتها.(1)

تفاوت آداب و اسرار نماز، ضمن حدیث شریفی که از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل شده است: مَن اتّقی علی ثوبه فی صلاته، فلیس للَّه اکتسی (1) چنین می نویسد:

اگر کسی دو لباس دارد، یکی تمیز و نو، و دیگری مندرس و کهنه؛ و سعی می کند هنگام نماز از لباس های کهنه و مندرس استفاده کند. این شخص برای خدا نمی خواهد لباس بپوشد، برای خلق خدا می پوشد.

یا اگر کسی لباس تمیز دربر کرده و در جایی که تمیز نبود، نماز را به جا آورد و یا اینکه نمازش را تأخیر بیندازد، یا معاذ اللَّه نمازش قضا بشود، معلوم می شود که لباسش را برای خدا نمی خواهد و برای خدا لباس نپوشیده است.

این دستور و آنچه که به این سلسله از مسایل برمی گردد، به عنوان آداب نماز است، نه اسرار نماز؛ و اما آنچه باطن نماز را بیان می کند، جزء اسرار نماز است.(2)

پرسش: چرا عبادت ها از جهت منزلت و تأثیر بخشی یکسان نیستند؟

در پاسخ به پرسش فوق باید گفت: عبادت، عملی است که از عابد سر می زند، و کاملاً تابع روحیات و فضای حاکم بر کیفیت و درجه معنویت حاکم بر درون شخص عابد است.

امام باقرعلیه السلام فرمود:

بنده ای نیست جز آنکه در دل او دو گونه نور است: نور خوف و نور امید.(1)

در رهنمودی دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:

زیباترین وصیت لقمان به پسرش است: از خدا به گونه ای خوفناک باش، که اگر به قدر تمام جنّ و انس، در نامه اعمالت عبادت داشته باشی، چنان باش که چه بسا مورد کیفر قرار می گیری، و چنان باش، که اگر به قدر گناهان جنّ و انس معصیت داشته باشی، امید مغفرت از او داشته باش.(2)

پرهیز از غرور در عبادت

انسان های باایمان هنگامی که به عبادت می پردازند، هرچند عبادت خود را با شروط لازم انجام می دهند، عبادتشان دارای خوف است؛ خوف از اینکه نکند عبادت آنان مورد پذیرش درگاه الهی قرار نگیرد. (آری، انسان های خالص، نه تنها از هرگونه غرور به دورند؛ بلکه دارای خوف و خشیت ویژه ای به هنگام عبادت هستند).

در سوره مؤمنون، خداوند متعال به این موضوع اشاره نموده و می فرماید: «قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ … »؛(3) با این حال، دل هایشان هراسناک است …

عایشه از رسول خداصلی الله علیه وآله، درباره این آیه سؤال کرد، که: آیا نمازگزار به خاطر وجود گناهان، از خدا بیمناک و حیران است؟

آن حضرت پاسخ داد:

لا، ولکنّ الرجل یصوم ویتصدّق ویصلّی؛ وهو مع ذلک یخاف اللَّه أن لا یتقبّل منه؛(4) نه! و لیکن، چه بسا مرد روزه می گیرد، صدقه و زکات

ص:78

می پردازد و نماز می گزارد؛ ولی با این حال، از خدا بیمناک و حیران است به اینکه مبادا عبادات او را نپذیرد و قبول نکند.

و امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ … » می فرماید:

واللَّه مع الطاعة والمحبّة والولایة، وهم فی ذلک خائفون؛ لیس خوفهم خوف شکّ، ولکنّهم خافوا أن یکونوا مقصّرین فی محبّتنا وطاعتنا …؛ خائفة أن لا یقبل منهم؛(1) و با خدا هستند در عبادت و محبّت و اطاعت و فرمان برداری، و با این حال بیمناک و ترسان هستند؛ البته خوف و ترس آنها، از روی شک نیست؛ لیکن خوف و ترس از این دارند که در محبّت و عبادت کوتاهی کرده باشند …؛ خوف و ترس از این دارند که عبادت و محبت و فرمان برداری آنها مورد پذیرش و قبول واقع نشود.

روزمره خود از او فرمان برداری نکند، عبادت او در پیشگاه خدا پذیرفته نیست؛ او آدم گمراه و متحیّری به حساب می آید.

احادیث اسلامی فراوان در این باره از ائمّه معصومین علیهم السلام نقل شده است، که در مجموع، به دو نکته اساسی تأکید دارند:

1. عشق و اطاعت از اهل بیت علیهم السلام

2. نفرت و بیزاری از دشمنان آنان.

این دو نکته شرط قبولی عبادتند؛ خلاصه تولّی و تبرّی دو اصلی هستند که نمی توان میان آن دو تفکیک قائل شد.

آل محمّدعلیهم السلام قرار گیرد، باید اهل ورع و عمل و اخلاق نیک و همواره منتظر ظهورش باشد. او اگر با چنین حالتی از دنیا برود، از حیث پاداش، همانند کسانی است که در رکاب موعود ما شمشیر می زنند؛ پس تلاش کنید و انتظار بکشید، که گوارا باشد بر شما ای گروهی که مورد رحمت خدا قرار گرفته اید.

3. مسئله نیابت و ولایت دین شناسان واجد شرایط (ولی فقیه) از همین دیدگاه قابل توجیه است. آیه «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» (1) گویای همین حقیقت است که، هر گروه و دسته ای در هر زمانی دسترسی به امام زمان خود دارند و در دوران غیبت، باید به راه دسترسی به آن حضرت، که از سوی خود آن حضرت معرفی می گردد، امید بست؛ وأمّا الحوادث الواقعة، فارجعوا فیها إلی رواة حدیثنا …

این عامل (مسئله انتظار و توجه به امام زمان علیه السلام) از همه آنچه به عنوان عوامل ارتقای عبادت مطرح شد، مهم تر است و در رأس قرار می گیرد؛ بدین سبب، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله تأکید دارد امّت او همواره امام زمان خود را بشناسند و از او دستورالعمل زندگی بگیرند، فرمان ببرند و به سعادت و تکامل لازم دست یابند و کوتاهی در این مسئله را؛ مانند مرگ و زندگی در دوران جاهلیت می شمرد. من مات ولم یعرف إمام زمانه، مات میتة الجاهلیة.

امام خمینی قدس سره می فرماید:

… وینبغی أن یبدل جهده فی التحذّر عن موانع القبول؛ من العجب والحسد والکبر والغیبة وحبس الزکاة وسایر الحقوق؛(1) و سزاوار است نمازگزار، در دوری از اموری که مانع قبولی نماز می شود، سعی و کوشش فراوان کند. چیزهایی که مانع قبولی نماز هستند، عبارتند از: خودبینی، حسادت، تکبّر، غیبت کردن، نپرداختن زکات و ادا نکردن سایر حقوق.

آیت اللَّه سید محمّد کاظم یزدی رحمه الله، درباره موانع قبولی عبادت می فرماید:

… بلکه لازم است نمازگزار از همه گناهان دوری کند؛ زیرا خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ المُتَّقِینَ»؛(2) همانا خداوند فقط از افراد پرهیزکار می پذیرد.(3)

ب) عرصه خصلت ها و اخلاق، که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:

أربعة تفسد الصوم وأعمال الخیر؛ الغیبة والنمیمة والکذب والنظر إلی الأجنبی؛(4) چهار چیز است که روزه و اعمال خیر را تباه می سازد: غیبت، سخن چینی، دروغ و نگاه به نامحرم.

ج) ولایت اهل بیت علیهم السلام؛ پیامبرصلی الله علیه وآله در جمع یاران نشسته بود، یکی از حاضران اظهار داشت: «ما خدا و رسول او را دوست می داریم»؛ ولی از محبت به اهل بیت آن حضرت سخنی به میان نیاورد، پیامبرصلی الله علیه وآله ناراحت و غضبناک گشت و فرمود:

ای مردم! خدا را به خاطر شکر بر نعمت هایش دوست بدارید و مرا به خاطر خدا، و اهل بیت مرا به خاطر من دوست بدارید.

ص:84

پیامبر پرسید: آیا مرا به قدر خدایت دوست داری، جوان پاسخ داد: خدا! خدا! خدا؛ یعنی هرگز چنین نیست که تو را همانند خدا دوست بدارم و هیچ کسی در این باره آزاد نیست؛ یعنی نباید کسی را به قدر خدا دوست بدارد و من تو را به خاطر خدا دوست دارم.

در این هنگام پیامبر به حضار و اصحاب حاضر در جلسه نگریست و فرمود: همانند این جوان باشید و این گونه خدا را دوست بدارید، به خاطر احسانی که در حقّ ما روا می دارد و نعمت هایی که برای ما مهیا ساخته است و مرا به خاطر دوستی خدا دوست بدارید.

دقّت در موارد فوق نشان می دهد:

1. توحید و خدا دوستی در مکتب اسلام و چگونه است.

2. محبوب ها در نظر انسان با ایمان بر حسب اهمیت مراتبند؟

3. هرگز محبوبی را نمی توان هم سنگ خدا در عشق و ارادت دانست.

4. جوان و نوجوان، قلبی صاف تر و بی آلایش تر دارند و عشق و محبت پاک و خالص را در این گونه انسان ها می توان جست.

5. مصدر و مبدأ آفرینش نعمت ها، فقط خداست، بنابراین، کسی را نمی توان در این باره شریک خدا دانست؛ زیرا هیچ کسی خالق و پدید آورنده نعمت نیست.

… ولو أنّ عبداً عبد اللَّه بین الصفا والمروة ألف عام، ثمّ ألف عام، ثمّ ألف عام، ثمّ لم یدرک محبّتنا إلّا أکبّه اللَّه علی منخریه فی النار، ثمّ تلی: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّاالْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (1)رحمه الله(2) اگر بنده ای، در پیشگاه خدا بین صفا و مروه هزاران سال به عبادت بپردازد؛ ولی از نعمت عشق و محبت ما محروم باشد، جایش در آتش است. آن حضرت سپس این آیه را تلاوت کرد: «من از شما پاداشی مزد رسالت خویش نمی خواهم فقط به اهل بیت من عشق بورزید.

شرط برخورداری از عبادت، (دست یابی به پاداش عبادت) برای دشمنان حضرت علی علیه السلام میسّر نیست.

جابر بن عبد اللَّه انصاری می گوید: در عرفات، من و علی در ناحیه ای بودیم و پیامبرصلی الله علیه وآله با دست مبارک خود اشاره ای کرد تا به محضر آن حضرت حاضر شویم. وقتی به محضر آن حضرت رسیدیم، فرمود: ای علی! به من نزدیک تر شو. و پنج انگشت خود را به پنج انگشت من داخل کن. (کف خود را در کف دست من بگذار).

سپس فرمود:

یا علی! خلقت أنا وأنت من شجرة؛ أنا أصلها وأنت فرعها والحسن والحسین أغصانها؛ فمن تعلّق بغصن منها، دخل الجنّة.

یا علی! لو أنّ أمّتی صاموا حتی یکونوا کالحنایا، وصلّوا حتی یکونوا کالأوتار، ثمّ أبغضوک، لأکبّهم اللَّه فی النار؛(3)

ص:87

یا علی! من و تو از یک «شجره» (یک حقیقت) خلق شده ایم؛ من ریشه آن و تو تنه آن و حسن و حسین شاخه های آنند؛ هر کس به هر یک از شاخه های آن متصل باشد، داخل بهشت می گردد.

یا علی! اگر امّت من، آن قدر روزه بدارند تا اندامشان خمیده شود، و آن قدر نماز بخوانند تا بدنشان به صورت نی (چوب خشک) شود؛ ولی بغض و کینه تو را به دل داشته باشند (دشمن تو باشند)، خدا آنان را در آتش جهنم اندازد. (این همه عبادت برای آنان سودی نبخشد).

ص:90

امام صادق علیه السلام، از جدّ بزرگوارش امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل می کند که فرمود:

إنّ قوماً عبدوا اللَّه سبحانه رغبةً، فتلک عبادة التجّار؛ وقوماً عبدوا اللَّه رهبة، فتلک عبادة العبید؛ وقوماً عبدوا اللَّه شکراً، فتلک عبادة الأحرار؛(1) گروهی از مردم برای رسیدن به بهشت، خدا را عبادت می کنند، این گونه عبادت، تجارت پیشگی است؛ و گروهی به خاطر ترس از جهنم، خدا را عبادت می کنند، این گونه عبادت، عبادت بردگان است؛ و گروهی نیز به عنوان شکر و سپاس و عشق و محبت، خدا را عبادت می کنند، این گونه عبادت، عبادت آزادگان است، که باارزش ترین و بهترین نوع عبادت است.

امام علیه السلام در کلام گهربار دیگر می فرماید:

غایة العبادة، الطاعة؛ آخر عبادت، اطاعت و فرمان برداری است.

بنابر آنچه گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت که، مهم ترین انگیزه های عبادت و خداپرستی عبارتند از:

1. دفع ضرر و دوری از جهنم؛

2. جلب منفعت و دخول در بهشت و برخورداری از نعمت های الهی؛

3. خدا را مستحقّ عبادت یافتن؛ شکراً، حبّاً وإطاعةً.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در پاسخ عایشه که پرسید: چرا این قدر خود را در عبادت به زحمت می افکنی؟ فرمود:

أفلا أکون عبداً شکوراً؛(2) آیا بنده شکرگزاری نباشم؟!.

ص:92

امام صادق علیه السلام در تبیین انواع عبادت فرمود:

إنّ الناس یعبدون اللَّه علی ثلاثة أوجه: فطبقة یعبدونه رغبةً فی ثوابه، فتلک عبادة الحرصاء، وهو الطمع؛ وآخرون یعبدونه خوفاً من النار، فتلک عبادةالعبید، وهی رهبة؛ ولکنّی أعبده حبّاًله عزّوجلّ، فتلک عبادة الکرام، وهو الأمن، لقوله عزّوجلّ: «وَهُمْ مِنْ فَزَعِ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» (1)، ولقوله عزّوجلّ: «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ» (2)رحمه الله(3) همانا مردم در عبادت خداوند، بر سه گونه اند: پس گروهی به خاطر رغبت و شوق به ثواب عبادت، خدا را عبادت می کنند؛ این گونه عبادت، عبادت حریصان است؛ یعنی طمع؛ و گروهی به خاطر ترس از جهنم، خدا را عبادت می کنند، این گونه عبادت، عبادت بردگان است؛ یعنی ترس؛ ولی من به خاطر عشق و محبت، خدا را عبادت می کنم، این گونه عبادت، عبادت بزرگان است؛ یعنی امن؛ زیرا خداوند عزّوجلّ می فرماید: … و آنان از وحشت آن روز درامانند. و نیز می فرماید: بگو: اگر خدا را دوست می دارید، از من پیروی کنید! تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد و خدا آمرزنده مهربان است.

علّامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر المیزان، ذیل «إِیّاکَ نَعْبُدُ»، بعد از نقل حدیث «عبادة الأحرار» چنین آورده است:

عبادة الأحرار؛ بدان جهت است که به انگیزه شکر یا حبّ عشق به خدا صورت گیرد.(4)

ص:93

آنچه درباره «عبادة الأحرار» شایان توجه است، دیدن خدا و ندیدن خویشتن و فنا شدن در معبود است؛ کسی که عبادت را برای دست یابی به بهشت انجام می دهد، در واقع مصلحت خویش را درنظر دارد و برای خوشی و لذت خود تلاش می کند؛ بنابراین، عبادت را وسیله رسیدن به هدف مادّی خود می بیند و به عبادت می پردازد. چنین عابدی، به قول علامه سیّد بن طاووس رحمه الله، خودپرست است، نه خداپرست.

هم چنین کسی که برای رهایی از کیفر و عقاب به عبادت روی می آورد، نیز عبادت را وسیله نجات خود و ابزاری در خدمت نفس خویش قرار می دهد، او نیز خودپرست است؛ ولی کسی که عبادت را به خاطر خدا و سپاس از خدا و به عشق او انجام می دهد، خداپرست است.

شایان ذکر است که، خودپرستی در اینجا، در مقایسه با عرفان کامل مورد بررسی قرار گرفته؛ بنابراین، عبادت را به طمع بهشت و ترس از کیفر انجام دادن، در سطح پایین تری قرار دارد؛ امّا باز خداپرستی محسوب می شود.

به قول استاد ارجمند و فرزانه، حضرت آیت اللَّه جوادی آملی:

آنچه که به عنوان یک اصل مشترک در تمام عبادات مطرح است؛ آن است که وقتی انسان به سرّ عبادت می رسد، که معبود را مشاهده کند. سرّ؛ یعنی پرستش معبود. باطن پرستش معبود، مشاهده معبود است؛ بنابراین، هنگامی که عابد در شعاع عبادت خود، فقط به معبود می اندیشد و او را می نگرد و فقط او را مستحقّ عبادت دانسته؛ فقط در برابر او کرنش می کند، این گونه عبادت، «عبادة الأحرار» می باشد.

ص:94

تضعیف کمال روزه می شوند. بنابراین، روزه داران چند گروهند:

1. بعضی از روزه داران، به انگیزه دریافت «ثواب» روزه می گیرند. اینان بردگان ناسازگار (عبید السوء) به حساب می آیند؛ زیرا در باطن، ثواب را می پرستند؛ اینان اگر به خاطر دریافت پاداش نباشد، روزه نمی گیرند؛ إنّما یعبدون الثواب المطلوب؛ در واقع خدا را نمی پرستند؛ ولیسوا فی الحقیقة عابدین لعلّام الغیوب.

2. برخی دیگر به انگیزه نجات از کیفر و عقاب روزه دارند؛ اگر تهدید و وعید نباشد، روزه نمی گیرند. اینان از فرومایگانند؛ فهولاء من لئام العبید؛ اینان از راه کرامت، روزه نمی گیرند؛ بلکه در واقع لذّت پرستند. فکأنّهم فی الحقیقة عابدون لذّاتهم، لیخلصوها من خطر عقوباتهم.

3. بعضی از روزه داران، به خاطر ترس از کفّاره ها و جریمه ها روزه می گیرند؛ اگر ترس از جریمه ها نباشد، روزه نمی گیرند. اینان در واقع خدا را شایسته عبادت نمی دانند؛ ولولا ذلک ما رأوا مولاهم للطاعات أهلاً؛ اینان فراریان از روزه اند.

4. گروهی براساس عادت روزه می گیرند، نه به منظور عبادت؛ صاموا عادة لا عبادة؛ اینان مانند فراموش کارانند؛ فحالهم کالساهی واللاهی.

5. بعضی روزه می گیرند برای حفظ آبرو، یا تقرّب به روزه داران؛ اینان مردگانند، گرچه به ظاهر زنده اند؛ فهؤلآء أموات المعنی أحیاء الصورة.

6. دسته ای به خاطر عمل به واجب، روزه می گیرند؛ یعنی از آن جهت که روزه واجب است، آن را انجام می دهند.

ص:96

7. عده ای به منظور انجام عبادت خدا روزه می گیرند؛ اینان خدا را شایسته عبادت می دانند؛ لأنّه أهل للعبادة، فحالهم حال أهل السعادة.

8. بعضی روزه می گیرند و بدین نکته توجّه دارند که خدا را بر آنان منّتی است؛ زیرا توفیق انجام چنین عبادتی را به آنان ارزانی داشته است؛ وصنف صاموا معتقدین أنّ المنّة للَّه جلّ جلاله علیهم فی صیامهم وثبوت أقدامهم، عارفین بما فی طاعته من إکرامهم وبلوغ مرامهم؛ فهؤلآء أهل الظفر بکمال العنایات وجلال السعادات.(1)

الخضوع والذلّة؛ وهذا أعلی المقامات وأشرف الدرجات، وهذا هو المسمّی بالعبودیة.(1)

ص:100

امام حسن مجتبی علیه السلام در این رابطه می فرماید:

من عبد اللَّه عبّد اللَّه له کلّ شی ء؛(1) کسی که در برابر خدا عبد باشد (فرمان بردار و مطیع باشد)، خدا همه اشیا را مطیع او می گرداند.

اهل نظر در تفسیر حدیث فوق، چنین فرموده اند:

ذلّل اللَّه له کلّ شی ء؛(2) خداوند متعال همه چیز را در برابرش رام و ذلیل می سازد.

رضی الدین طبرسی (فرزند طبرسی صاحب مجمع البیان) در مشکاة الانوار نقل می کند: امیر مؤمنان علی علیه السلام به یکی از مؤمنان فرمود:

یا مؤمن! إنّ هذا العلم والأدب ثمن نفسک، فاجتهد فی تعلّمها، فما یرید من علمک وأدبک، یزید من ثمنک وقدرک؛ فإنّ بالعلم تهتدی إلی ربک وبالأدب تحسن خدمة ربّک وبأدب الخدمة یستوجب العبد ولایته وقربته؛(1) ای مؤمن! علم و ادب (حکمت نظری و حکمت علمی) قیمت جان توست و هرآنچه از این دو را بیشتر به دست آوری، بر قیمت و ارزش خود می افزایی، و در این باره باید توجه داشته باشی که علم تو را با خدایت آشنا می سازد؛ ولی تو را به بندگی شایسته در پیشگاه حق موفق می دارد، و نیز از طریق ادب؛ یعنی در پرتو ادب است که تو به بندگی بایسته دست می یابی، و از این راه به «ولایت و تقرب» خدا نایل می آیی.

آری، انسان از راه علم دانش (دانش نظری، حکمت نظری) به معرفت و خداشناسی دست می یابد و از طریق ادب، (دانش علمی، حکمت علمی) به بندگی شایسته خدا همت می گمارد.

در دین مبین اسلام، هیچ چیز هم شأن و هم منزلت با آزادی نیست. معصومین علیهم السلام در بسیاری از موارد، با گفتار و رفتار خویش به ما درس آزادی و آزادگی داده اند و آموخته اند که آزاد باشید. آزاد شدن از دشمن بیرونی چندان مهم نیست؛ بلکه رها شدن از دشمن درونی، از اهمّیت بسیار بالایی برخوردار است.

روش شناخت بندگی یا آزادگی این است، که بدانیم: آیا تابع نفس خویش هستیم، یا تابع مولا؟ اگر در پی هوا و هوس و لذت های پست دنیوی هستیم، باید بدانیم که در قفس نفس گرفتاریم و برده و عبد نفس خویش هستیم. اگر به خواسته های خداوند متعال توجّه نموده و سر بر آستان حضرت باری تعالی سپاریم، آزاد و آزاده هستیم. آن که آزاد است، به غیر خدا توجّهی ندارد و تسلیم محض درگاه خداست. اگر به دلخواه خود عمل می کنیم، معلوم می شود در قفس آز و طمع زندانی هستیم؛ و اگر به خواسته خدای سبحان عمل می کنیم، آزاد هستیم. آن که آزاد است، به غیر خدا نمی اندیشد. امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

ألا حرّ یدع هذه اللُّماظة لأهلها؛(1) آیا یک انسان آزاده پیدا می شود که این مانده لای دندان نسل گذشته - دنیا - را ترک کند؟!

آنچه فعلاً به نام دنیاست - مقام، مسکن، زمین، ثروت - نسل قبل از آنها استفاده کرد و در لای دندانش ماند و بعداً به شما رسید. آنچه فعلاً در روی زمین است، یک انسان آزاده می تواند از این پس مانده بگذرد. همه این مقامها و پست ها و ثروت ها لای دندان مانده نسل گذشته است.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «کُلُّ امْرِءٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ»؛(2) همه در

ص:105

گروه اعمال خویشند. همه در گروند؛ فقط یک عده آزاد هستند: «إِلّا أَصْحابَ الْیَمِینِ»؛(1) اصحاب یمین، کسانی هستند که همنشین با میمنت اند و در صحبت با یمن و برکت اند. جز برکت از آنها توقع نمی رود و کاری جز یُمن و برکت ندارند. این بهترین نعمتی است که خداوند سبحان ما را به آن فرا می خواند. این ماه، ماه آزاد شدن است، هر روز که می گذرد، باید از تک تک بندهای بافته شده نفسانی رهایی یافت و آزاد شد. بندهایی که بافته ایم، باید بگسلد تا آزاد شویم. بهترین راه برای آزاد شدن، پی بردن به اسرار عبادات است.(2)

در حدیثی از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده، که آن دو امام همام فرمودند:

اذا مات العبد المؤمن، دخل معه فی قبره ستّة صور، فیهنّ صورة هی أحسنهنّ وجهاً، وأبهاهنّ هیئةً، وأطیبهنّ ریحاً، وأنظفهنّ صورةً. قال: فتقف صورة عن یمینه وأخری عن یساره، وأخری بین یدیه وأخری خلفه وأخری عند رجلیه. وتقف التی هی أحسنهنّ فوق رأسه، فإن أتی عن یمینه، منعته التی عن یمینه، ثمّ کذلک إلی أن یؤتی من الجهات الستّ. قال: فتقول أحسنهن صورةً: من أنتم؟ جزاکم اللَّه عنّی خیراً؟ فتقول التی عن یمین العبد: أنا الصلاة، وتقول التی عن یساره: أنا الزکاة، وتقول التی بین یدیه: أنا الصیام، وتقول التی خلفه: أنا الحجّ والعمرة، وتقول التی عند رجلیه: أنا برّ من وصلت من إخوانک، ثم یقلن: من أنت؟ فأنت أحسننا وجهاً وأطیبنا ریحاً وأبهانا هیئة؟ فتقول: أنا الولایة لآل محمّدعلیهم السلام؛(1) هنگامی که انسان مؤمن از دنیا برود، شش صورت نورانی در قبر او حاضر می شوند؛ یکی از آنان در طرف راست و دیگری در طرف چپ، یکی قسمت مقابل و یکی در پشت سر او، یکی در قسمت پای وی، و یکی از آنها که از همه زیباتر است، در کنار سر او قرار می گیرند. آنها از هر حادثه و مشکلی که بخواهد، از هر ناحیه ای به سوی این «میّت» درآید، مانع می گردند. آن صورت نورانی تر و باصفا تر از بقیه صورت های نورانی می پرسد: شما کیستید؟ آن که در سمت راست است، می گوید: من نماز هستم. آن که در

ص:107

سمت چپ قرار دارد، می گوید: من روزه هستم، و آن که در پشت سر او قرار دارد، می گوید: حج و عمره هستم. سپس آنان می پرسند: تو کیستی؟ پاسخ می دهد: من ولایت آل محمّدعلیهم السلام هستم.

فرمود: خیر. جبرئیل گفت: این جوان همان کودکی است که به طهارت دامن و بی گناهی تو گواهی داده است. حضرت یوسف علیه السلام فوری او را احضار کرد و به عنوان سپاس، وی را به پست بالاتر گماشت و نیز به او خلعت داد.

جبرئیل تبسم کرد و گفت: ای یوسف! با کسی که بدون معرفت لازم [کودکی در گهواره] از تو حمایت کرد، این گونه تلافی کردی، نمی دانم خدایی که ببیند انسانی باایمان، با اراده و اختیار خود، به ذکر و عبادت او می پردازد، چه قدر تلافی خواهد نمود.(1)

هر کس کار شایسته ای انجام دهد؛ خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می داریم؛ و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد.

در این رهنمود الهی، سخن از حیات طیّبه ای است، که درجه پایین آن، در دنیا و درجه برتر آن، در برزخ و درجه کامل آن، در آخرت تحقق خواهد یافت.

حیات طیّبه در دنیا، زندگی در سایه آرامش سعادتمندانه و به دور از سختی ها و دشواری های جانکاه است؛ گرچه مصداق این گونه زندگی را می توان در تجلّی آرامش حیات بخش سعادت آفرین جست؛ ولی بعضی از اهل نظر، حیات طیّبه را زندگی در سایه قناعت،(1) و برخی دیگر در سایه رضا و تسلیم نسبت به آنچه که پروردگار حکیم برای آدمی منظور می دارد، می دانند.

گروهی نیز همراه با رزق و روزی حلال، و برخی نیز زندگی در سایه حلاوت و شیرینی عبادت و توفیق انجام آن در قلب عابد دانسته اند. حیات طیّبه در آخرت، زندگی در بهشت جاودان است.

به نظر می رسد که آیه فوق، مجموعه ای از این موارد را به عنوان حیات طیّبه می شمارد. شاعر شیرین سخن، حیات طیّبه را به صورت زیبا بیان نموده و این گونه سروده:

یکی درد و یکی درمان پسندد

یکی وَصل و یکی هجران پسندد

من از درمان و درد و وَصل و هجران

پسندم آنچه را جانان پسندد

* * *

ص:110

نوری، حدیثی را به نقل از «لبّ اللباب» راوندی، از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل نموده که آن حضرت فرمود:

لا تبلی عشرة: الغازی، و المؤذن و العالم و حامل القرآن و الشهید و النبی و المرئة التی اذا ماتت فی نفاسها و من قتل مظلوماً و من مات یوم الجمعه او لیلتها؛(1) بدن ده گروه در قبر نمی پوسد: 1. رزمنده، 2. اذان گو، 3. عالم ربّانی، 4. اهل قرآن، 5. شهدا، 6. پیامبران، 7. زنی که در آغاز زایمان (در دوران نفاس) بمیرد، 8. کسی که مظلوم کشته شود، 9. کسی که روز جمعه از دنیا برود، 10. کسی که شب جمعه از دنیا برود.

ص:114

ص:116

سلب می گردد. یکی از آثار آن، درک نکردن لذت عبادت است. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود:

کیف یتمتّع بالعبادة من لم یعنه التوفیق؛(1) چگونه از عبادت خود لذت ببرد، کسی که توفیق با او یار نیست (توفیق الهی او را یاری نمی کند).

لقمه حرام، بسان احداث ساختمان روی آب است. (هیچ گونه استقرار و تداوم وجود نخواهد داشت).

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید:

زکّوا أموالکم تقبل صلاتکم؛(1) زکات اموال خود را بپردازید، تا نماز شما قبول شود.

از این رو، برای تقویت، تربیت، جهت دهی و بهره وری صحیح این دو، در نظام تربیتی اسلام، دستورات حیات بخش و سازنده ای به چشم می خورد. از این جهت، «عبادت»، که باارزش ترین حرکت زندگی آدمی را تشکیل می دهد، وضع شده است، که برخی به صورت فردی و بعضی به گونه جمعی انجام می شود. تأکید بر ادای نماز واجب به جماعت، نماز جمعه، حج، خمس، زکات، صدقات، وقف، قرض، ازدواج، طلاق، امر به معروف و نهی از منکر همه و همه مؤیّد مسئله است؛ و البته شاکله اصلی عبادت، چه فردی و چه اجتماعی را، «اخلاص» برعهده دارد، که عیار اصلی آن است.

بدیهی است زندگی اجتماعی، که ریشه در سرشت آدمی دارد، بدون قانون و حکومت انتظام نمی یابد و بدون تردید، حکومت حق می تواند انسان را به حقیقت دعوت کند، نه حکومت باطل.

حکومت و حاکمیت، یکی از عوامل سرنوشت ساز است. حکومت در سرنوشت عبادت آدمی تأثیرگذار است، چنان که در احادیث فراوانی از پیامبر اکرم و اهل بیت آن حضرت - علیهم السلام - وارد شده است.

در یکی از احادیث قدسی آمده است:

عن جبرئیل، عن اللَّه تعالی قال: وعزّتی وجلالی! لأعذّبن کلّ رعیة فی الإسلام دانت بولایة إمام جائر لیس من اللَّه عزّوجلّ، وإن کانت الرعیّة فی أعمالها برّة تقیّة؛ ولأعفونّ عن کلّ رعیةٍ دانت لولایة إمام عادل من اللَّه تعالی، وإن کانت الرعیّة فی أعمالها طالحة مسیئة؛(1)

ص:122

پروردگار متعال فرمود: به عزّت و جلالم سوگند! من به کیفر و عذاب گرفتار می سازم جمعیتی را که به حاکمیت پیشوای باطل رضایت دهند و تحت لوای آن زندگی کنند، گرچه این جمعیت، در زندگی فردی خود، اهل عبادت باشند. و مورد رحمت و عفو خود قرار می دهم جمعیتی را که تحت لوای حاکمیت پیشوای حق زندگی می کنند، گرچه آنان در زندگی فردی خود اهل عصیان باشند.

ابن ابی یعقور می گوید: وقتی درباره این حدیث و افراد مورد نظر آن، از امام صادق علیه السلام سؤال کردم، آن حضرت پاسخ داد:

لأنّ سیّئات الإمام الجائر تغمر حسنات أولیائه، وحسنات الإمام العادل تغمر سیّئات أولیائه؛(1) این مسئله بدان سبب است که گناهان حاکم جور، حسنات مردم را تحت تأثیر قرار می دهد (آنها را خراب می کند) و حسنات حاکم عادل، سیئات و گناهان مردم را تحت پوشش قرار می دهد و آنها از کار می اندازد.

دقّت در حدیث فوق، به نوبه خود، اهمیت حکومت و تأثیر آن، در رد یا قبولی عبادت امّت را اثبات می کند.

ص:123

ص:124

ص:126

«إِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشآءِ وَالْمُنْکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ»؛(1) همانا نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه بازمی دارد، و یاد خدا بزرگ تر است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید:

من عرضت له فاحشة أو شهوة، فجنّبها اللَّه من مخافة اللَّه تعالی، حرّم اللَّه علیه النار وآمنه من فزع الأکبر وأنجز له وعده فی کتابه: «وَلِمَنْ خافَ مَقامِ رَبِّهِ جَنَّتانِ» (2)رحمه الله(3) هر کس زمینه گناه برای او فراهم می آید؛ ولی به خاطر خدا، از آلوده شدن خودداری می کند، به جهنم نمی رود و روز قیامت در امان است و مصداق این آیه می گردد که: هر کس از «مقام ربّ» خوف ناک باشد. در دو بهشت راه خواهد یافت.

در اینجا دو پرسش مطرح می شود:

انجام طاعات و بهشت به واسطه ترک معاصی تفسیر نموده اند. گروهی نیز آن را به بهشت انسان ها و بهشت اجنّه تفسیر کرده اند.

انجام عبادت در حالت های مختلف، دارای مقام و منزلت خاصّی است؛ بنابراین، ارزشی که عبادت عابد در حالت سختی و دشواری دارد، با ثواب و اجری که این اعمال در هنگام دوری از مشکلات دارند، متفاوت است. عابدان راستین، کسانی هستند که در پی رسیدن به معشوق و انجام دستورات و فرامین حضرت دوست، سخت ترین مشکلات را با جان و دل پذیرا بوده و خود را جهت رسیدن به این کمالات و فنا شدن در حق، به آب و آتش می زنند.

رسول اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان الگوی تمامی بشر، سخت ترین دشواری ها را در عبادات به جان و دل می خرید و گاهی جهت بهره مندی بیشتر از قرب حضرت حق، رنج صعود از کوه را تحمّل نموده، و برای عبادت، در غار حرا سکنا میگزید.

درباره عبادت امام سجادعلیه السلام چنین وارد شده است:

یصلّی فی الیوم واللیلة ألف رکعة کأمیرالمؤمنین؛(1)گاهی امام سجادعلیه السلام در شبانه روز، مانند جدّش امیرالمؤمنین علیه السلام هزار رکعت نماز می خواند.

امام حسن علیه السلام درباره عبادت جدّه سادات، فاطمه زهراعلیها السلام می فرماید:

سحرگاهان دیدم مادرم مشغول عبادت است و در پایان آن، در حقّ دیگران دعا کرد و فرمود: الجار ثمّ الدار؛(2) اول همسایه بعد خانه.

امام حسین علیه السلام در شب عاشورا، علی رغم محاصره دشمن، به یاد نماز و دعا و عبادت است، و به حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام می فرماید: از آنان امشب را

ص:129

مهلت بگیر؛ لعلّنا نصلّی لربّنا اللیلة وندعوه ونستغفره، فهو یعلم أنّی أحبّ الصلاة له وتلاوة کتابه وکثرة الدعاء والاستغفار.(1)

امام سجادعلیه السلام برای انجام عبادت، گاهی از منزل بیرون می رفت، در بیابان خشن و دشوار به سجده می پرداخت؛ گاهی از شهر مدینه بیرون می رفت و در دامنه کوه، روی سنگ داغ به عبادت می پرداخت. آن حضرت چنان اشک می ریخت که وقتی سر از سجده برمی داشت، از شدت گریه گویا در آب رفته است.(2)

یا رسول اللَّه! پدر و مادرمان فدایت باد! آیا اولیای خدا اینانند؟

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پاسخ داد: اولیای خدا اگر ساکت باشند، سکوت آنان فکر است؛ و اگر سخن بگویند، کلامشان ذکر خداست؛ و اگر [به چیزی]بنگرند، نگاه آنان عبرت است؛ اگر به سخن درآیند، کلامشان حکمت آمیز است، و اگر حرکت کنند، گام شان برای مردم خیر است؛ اگر مهلتی که خدا برای آنان مقدّر کرده نبود، هرآینه روح آنان در جسمشان قرار نمی گرفت و از خوف خدا و شوق بهشت و پاداش الهی به پرواز در می آمد.

آیا این انسان، در برابر سردی و گرمی و ناملایمات و دشواری های دنیا، دچار اضطراب شده، دست و پای خود را گم می کند؟

در این حدیث، کلام و نطق، که هر کدام در جای خود، از ویژگی های عابد راستین محسوب می شوند، به چشم می خورند. گمان نشود که این دو، یکی هستند؛ زیرا آن گاه که آدمی در خلوت با خدای خود سخن می گوید، یا آن گاه که در جامعه با دیگران حرف می زند و سخن عادی می گوید، با زبانی که سخنرانی می کند، یکسان نیستند. در باب اول، با تعبیر «وتکلّموا» و در باب دوم با تعبیر «ونطقوا» از آنها یاد شده است.

شیخ بهایی رحمه الله در کتاب اربعین، در شرح حدیث فوق، «کلام؛ وتکلّموا» را به زمان خلوت و امور فردی و «نطق؛ ونطقوا» را به امور اجتماعی و حضور در مجامع اختصاص می دهد.(1)

ص:131

الثالثة: رأیت لهو الناس وطربهم، وسمعت قوله تعالی «وَأَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی (1)، فاجتهدت فی صرف الهوی عن نفسی حتی استقررت علی طاعة اللَّه؛

سوم؛ آن که دیدم مردم به سرگرمی ها دل خوش دارند، در حالی که در قرآن می خوانیم: «و آن کس که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوی بازدارد، قطعاً بهشت جایگاه اوست»، پس تلاش کردم تا هواپرستی را از خود دور سازم و به عبادت و اطاعت خدا اهتمام بورزم.

امام علیه السلام فرمود: أحسنت واللَّه؛ آفرین بر تو.

الرابعة: رأیت کلّ من وجد شیئاً یکرم عنده اجتهد فی حفظه، وسمعت قوله سبحانه: «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌکَرِیمٌ» (2)، فأحببت المضاعفة، ولم أر أحفظ ممایکون عنده، فکلّما وجدت شیئاً یکرم عندی وجّهت به إلیه لیکون لی ذخراً إلی وقت حاجتی إلیه؛ چهارم؛ آن که دیدم هر کسی چیزی را که ارزشمند باشد، گرامی می دارد و آن را پیش خود نگه می دارد، در حالی که دیدم خداوند در قرآن می فرماید: «کیست که به خداوند وام نیکو دهد (و از اموالی که به او ارزانی داشته، انفاق کند) خداوند آن را برای او چندین برابر کند، و برای او پاداش پرارزشی است» پس پاداش پر ارزش را دوست داشتم و نیافتم کسی بهتر از او امانت را نگه دارد، پس هرچیز ارزشمندی را که می یافتم، به او میسپردم، تا ذخیره ای باشد در وقت نیازم به آن؛

امام علیه السلام فرمود: أحسنت واللَّه؛ آفرین بر تو.

ص:133

الخامسة: رأیت حسد الناس بعضهم للبعض فی الرزق، وسمعت قوله تعالی: «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ورَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیّاً وَرَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ» (1)، فماحسدت أحداً ولا أسفت علی ما فاتنی؛ پنجم؛ آن که دیدم مردم به امور دنیوی و رزق و روزی یکدیگر حسادت می ورزند، در حالی که شنیدم خدای متعال فرمود: «ما معیشت آنها را در حیات دنیا، میانشان تقسیم کردیم و بعضی را بر بعضی برتری دادیم تا یکدیگر را مسخّر کرده (و با هم تعاون نمایند)؛ و رحمت پروردگارت از تمام آنچه جمع آوری می کنند، بهتر است»، از این رو، در این باره اصلاً حسادت نمی ورزم و به آنچه از دستم رفت، تأسف نمی خورم.

امام علیه السلام فرمود: أحسنت واللَّه؛ آفرین بر تو.

السادسة: رأیت عداوة بعضهم لبعض فی دار الدنیا والحزازات التی فی صدورهم، وسمعت قول اللَّه تعالی: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً» (2)، فاشتغلت بعداوة الشیطان عن عداوة غیره؛ ششم؛ آن که دیدم مردم در امورات دنیا و کینه هایی که در سینه هایشان دارند، نسبت به یکدیگر دشمنی می ورزند، در حالی که خداوند متعال فرمود: «البتّه شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانید»، بنابراین، به دشمنی با شیطان همّت گماشتم، نه مردم.

امام علیه السلام فرمود: أحسنت واللَّه؛ آفرین بر تو.

ص:134

السابعة: رأیت کدح الناس واجتهادهم فی طلب الرزق، وسمعت قوله تعالی: «وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلّا لِیَعْبُدُونِ ما أُرِیدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَما أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُونِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ» (1)، فعلمت أنّ وعده وقوله صدق، فسکنت إلی وعده ورضیت بقوله، واشتغلت بما له علیّ عمّا لی عنده؛ هفتم؛ آن که دیدم مردم برای جلب رزق و روزی در تلاشند، در حالی که خداوند متعال در قرآن فرمود: «من جنّ و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند)! هرگز از آنها روزی نمی خواهم، و نمی خواهم مرا اطعام کنند! خداوند روزی دهنده و صاحب قوّت و قدرت است»؛ بنابراین، دانستم که وعده الهی و فرمایش خداوند راست است، پس به وعده الهی چشم دوختم و به فرمایش او رضایت دادم و خود را از آنچه مرا به خود مشغول کرده بود، به آنچه از ناحیه خداوند بود، دل بستم.

امام علیه السلام فرمود: أحسنت واللَّه؛ آفرین بر تو.

الثامنة: رأیت قوماً یتّکلون علی صحّة أبدانهم، وقوماً علی کثرة أموالهم، وقوماً علی خلق مثلهم، وسمعت قوله تعالی: «وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» (2)، فاتّکلت علی اللَّه وزال اتّکالی علی غیره؛ هشتم؛ آن که دیدم مردم به سلامتی خود مغرورند و بعضی به کثرت

ص:135

دارایی و بقیه به عشیره و فامیل؛ در حالی که دیدم خداوند در قرآن کریم فرموده است: «و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند، و او را از جایی که گمان ندارد، روزی می دهد؛ و هر کس بر خدا توکّل کند، کفایت امرش را می کند»، پس من به خدا تکیه کردم و از توکّل بر غیر او روی گرداندم.

هنگامی که کلام آن شخص به اینجا رسید، امام علیه السلام فرمود:

واللَّه! إنّ التوراة والإنجیل والزبور والفرقان وسائر الکتب ترجع إلی هذه الثمان المسائل؛ به خدا سوگند! در محتوای کتاب های آسمانی مثل تورات، انجیل، زبور، قرآن و سایر کتب آسمانی به این آموخته ها رجوع شده است.(1)

ص:136

ص:138

1. انسان پرستش گر است و این در ضمیر و فطرت آنهاست: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها»؛(1) این فطرتی است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده؛ و این خصیصه ذاتی اوست که وی را از دیگر موجودات - مانند جسم، گیاه و حیوان - متمایز می سازد.

2. عبادت انسان دو صورت دارد: یا برای خداست و معبودش خداوند است، یا برای ابلیس است و معبودش شیطان رجیم و لعین؛ و معبود سومی وجود ندارد.

3. دو معبود، (خدا و شیطان ضدّ یکدیگرند، که پرستش هر کدام باعث دوری از دیگری است.

4. هر دو معبود را نمی توان یک جا پرستش کرد؛ یعنی هر دو راه را نمی توان انتخاب کرد و یک جا طی نمود. (جمع اضداد محال است)

با دو کعبه در ره مقصود، نتوان رفت راست

یا رضای دوست باید، یا هوای خویشتن

5. ظهور انبیا در تاریخ، بدان جهت است که به راهنمایی و رهبری ما بپردازند، تا ما خدا را انتخاب کنیم و به سوی هوا و هوس شیطانی نرویم.

6. عدم توجّه به راهنمایی های پیامبران آسمانی و پیشوایان الهی، که از سوی عقل و خرد نیز مورد تأیید می باشند، موجب سقوط و هلاکت او است. و در نتیجه انسان به سوی شیطان کشیده می شود.

7. پیروی از شیطان موجب ضلالت و گمراهی انسان و دوری از درگاه خداوند متعال می شود.

ص:140

هفتمین اختر تابناک آسمان ولایت و امامت، امام موسی کاظم علیه السلام در زیارت امیر مؤمنان علی علیه السلام، چنین سلام می دهد:

السلام علیک یا ولیّ اللَّه! أشهد أنّک أنت أوّل مظلوم وأوّل من غصب حقّه، صبرت واحتسبت حتّی أتیک الیقین؛(1) سلام بر تو ای ولیّ خدا! گواهی می دهم که تو اوّلین مظلوم و نخستین کسی هستی که حقّش پایمال شده، صبر کردی و بردباری نمودی تا تو را مرگ فرا رسید.

در احادیث فراوانی این چنین، کلمه یقین به کار رفته است، که جز مرگ و ختم زندگی، معنا و مفهوم دیگر ندارد.

در مجمع البحرین، بحث ماده یقین، ذیل آیه گذشته آمده: الیقین أی الموت.(2) فیروزآبادی نیز کتاب قاموس، در بحث ماده یقین می نویسد: الیقین: الموت. زمخشری نیز می گوید: الیقین؛ أی الموت ما دمت حیّاً، فلا تخل بالعبادة؛(3) چنان که طبرسی نیز، در جوامع الجامع چنین آورده است: الیقین؛ أی الموت ما دمت حیّاً.(4)

فخر رازی در تفسیر کبیر، ذیل سوره حمد، می نویسد:

… لا یجوز الإخلال بالعبادة فی شی ء من الأوقات؛ هرگز در دوران زندگی نباید فرصت عبادت را نادیده گرفت.

یعنی عبادت را طبق زمان بندی، که از سوی شرع مقدس اسلام مقرر گشته است، در دوران زندگی دنیوی باید مورد توجه قرار داد.

عایشه می گوید: به رسول خداصلی الله علیه وآله گفتم: چرا این قدر عبادت انجام می دهی؟ چرا این قدر از این بابت، خود را به زحمت می افکنی! مگر خدا در حق تو نفرمود:

ص:142

«لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَما تَأَخَّرَ»؟(1) خداوند گناهان گذشته و آینده ای را که به تو نسبت می دادند، ببخشد …؛ ولی آن حضرت در پاسخ فرمود: أفلا أکون عبداً شکوراً؛(2) آیا بنده شکرگزار خدا نباشم؟!

از پیشوایان تصوف باید پرسید: آیا پیامبرصلی الله علیه وآله به مرحله یقین (یکی از مراحل عرفانی) دست نیافته بود، که تا آخرین لحظه حیات، در آستانه رحلت خویش، با آن حالت ناتوانی و بیماری به مسجد رفت و نماز را به پا داشت؟!

آیا امیر مؤمنان علی علیه السلام، که در محراب مسجد شربت شهادت نوشید، به مرحله ای که شما مدعی آن هستید، نرسیده بود؟!

امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید:

المداومة المداومة! فإنّ اللَّه لم یجعل بعمل المؤمنین غایة اِلّا الموت؛(3) استمرار داشته باشید! استمرار داشته باشید در عبادت؛ زیرا خداوند برای انجام اعمال عبادات، نهایتی جز مرگ قرار نداده است.

لا عبادة کأداء الفرائض؛(4) عبادتی همچون ادای واجبات (نماز، روزه، و … ) نیست.

در کعبه شد پدید و به محراب شد شهید

نازم به حُسنِ مطلع و حُسنِ ختام او

آیا امام حسین علیه السلام در شب عاشورا نماز نگزارد؟! امام حسین علیه السلام که آخرین نماز خود را در میدان کربلا اقامه کرد، آیا به نظر شما، به یقین نرسیده بود؟!

ص:143

اگر خوب دقت کنید، متوجّه خواهید شد که هیچ گاه حیات بدون عبادت از بنده خواسته نشده، حتی انسان اگر در حالت غرق شدن باشد، نباید نماز او ترک شود. این خود بیانگر اهمّیت انجام عبادت به وسیله انسان است.

آری، سراسر زندگی آدمی، باید با عبادت عجین و آمیخته باشد و هرگز نیافتیم لحظه ای را که آدمی به دلیل رسیدن به مرحله خاصی، فارغ از انجام افعال و اعمال عبادی و الهی شود و تکالیف ظاهری از او ساقط گردد.

یکی از شاگردان علّامه طباطبایی رحمه الله از ایشان پرسید: عدّه ای از دراویش سنّی، خود را اهل حق دانسته و کارهای خارق العاده ای از قبیل: خوردن آتش یا شیشه چراغ انجام می دهند و آن را دلیل بر حقّانیت مذهب خود می دانند، آیا این کارها نشانه بر حق بودن آنهاست؟ علّامه در پاسخ فرمود:

خوردن آتش یا شیشه چراغ و یا شمشیر به شکم داخل نمودن و از پشت بیرون آوردن آن، هیچ کدام دلیل بر حقّانیت آنان نیست. نقل می کنند: در فرانسه، شخصی تیغ ریش تراشی می خورد، در آزمایشگاه، او را با دستگاه معاینه کردند و تیغ هایی را که خورده بود، در جهاز هاضمه او دیدند. اینها دلیل بر حقّانیت نیست. در خیابان خاکی، واقع در گنبد سبز مشهد مقدّس، یکی از دراویش نزد من آمد و سخنانی داشت. از جمله گفت: سی سال است آب به بدنم نخورده است. گفتم: مگر وضو نمی گیری؟ گفت: ما از اینها گذشته ایم. آیا اینها تقواست؟ معصیت که فنای فی اللَّه نیست و نمی تواند باشد. امور خارق العاده هم از راه سحر و علوم غریبه و ریاضت نَفْس حاصل می شود و هم از راه عبادت؛ و انبیا: نیز می توانستند این امور را ظهور دهند.(1)

هوا و غذا نیازمند است، روح نیز به غذا احتیاج دارد. غذای روح «عبادت» است؛ همان گونه که اثر غذا در بدن، ادامه حیات و تأمین نشاط است، اثر غذای روح نیز اوج و معراج است.(1)

الطریقة والحقیقة لاتحصلان إلّا عن طریق الشریعة؛ فإنّ الظاهر طریق الباطن؛ بل یفهم منه، ولو أنّهم أقاموا التوراة والإنجیل؛ أنّ الظاهر غیر منفکّ عن الباطن، فمن رأی أنَّ الباطن لم یحصل له مع الأعمال الظاهرة واتّباع التکالیف الإلهیّة، فلیعلم أنَّه لم یقم علی الظاهر علی ما هو علیه؛(2) طریقت و حقیقت، جز از راه شریعت حاصل نخواهد شد؛ زیرا ظاهر، طریق باطن است. عبادتی که در ظاهر انجام می پذیرد، معمار باطن است؛ [یعنی] باطن را برای عروج مهیا می سازد و انفکاک و جدایی میان عبادت و تأثیر آن در نفس، محال است. اگر عبادتی صورت پذیرفت؛ ولی تأثیر معنوی و عرفانی آن مشاهده نگشت، بدون تردید شرایط و ضوابط صحت عبادت رعایت نشده است.

توجه بدین حقیقت ضروری است که، هیچ طایفه و دسته ای از گروه های فوق، حتّی لحظه ای از عبادت، بی نیاز نخواهد بود.(3) بنابراین، برترین افتخار پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله عبودیت و انجام عبادت الهی است.(4)

به طور کلی، اساس تکامل معنوی و ارتقای باطنی، عبودیت و پیمودن مدارج کمال است؛ و هرگاه لحظه ای این عامل نباشد، سقوط آن واصل و حتمی است.

ص:147

فإنّ مقام العبد الکامل، هو التذلّل بین یدی سیّده؛(1) همانا مقام بنده و انسان کامل (در عبادت و بندگی)، فروتنی در برابر مولایش است.

ومن أراد أن یصل إلی الباطن من غیر طریق الظاهر، کبعض عوام الصوفیة؛ فهو علی غیر بیّنةٍ من ربّه؛(2) پس سخن برخی از دراویش اهل سنّت، که می گویند: عبادت ظاهری، طریق است و هرگاه به مقصد رسیدی، دیگر واصل شدی و دیگر بدان ضرورتی نیست، گزافی پیش نمی باشد.

آری، جز از راه عبادت ظاهری نمی توان در هیچ مقامی پایدار ماند، همان گونه که بدون آن، نمی توان به هیچ مقامی دست یافت. حتّی مقام رسالت حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه وآله نیز وابسته به عبادت ظاهری و عبودیت است.(3)

از آنچه گذشت، نکات زیر فهمیده می شود:

الف) زمان حضور دین و شریعت، فقط همین دنیاست.

ب) زمینه و عرصه عبادت نیز، همین دنیاست.

ج) عبادت را باید قدر بدانیم، که نقش اساسی در سرنوشت ما ایفا می کند، و آینده ما بدان بستگی دارد.

د) عبادت در بهشت و جهنم (در عالم آخرت) حضور ندارد؛ ولی عبودیت و احساس خضوع و خشوع راستین در پیشگاه خدا وجود دارد.

ه) در بهشت اوّلیه (بهشت آدم و حوا)، عبادت به طور قطع، به صورت دین و تکالیف وجود نداشت و با قدم نهادن آدم به زندگی بیرون بهشت، دین و تکالیف حضور یافت.

ص:148

ص:149

ص:150

بدیهی است که: «عبادت» مصطلح، دارای دو ویژگی است:

نخست آن که «عمل» [مثلاً نماز، روزه، خمس، زکات، جهاد و … ] جهت تقرب به خدا و همراه با اخلاص لازم انجام گیرد.

دیگر آن که: عمل، طبق چهارچوب های مقرر از سوی خدا صورت پذیرد؛ ولی عبادت غیر مصطلح اگر از «ریا» به دور بماند، «عبادت» تحقق یافته است.

به عنوان مثال: کسی که به عفت و پاکدامنی اهمیت می دهد، کار او عبادت محسوب می شود، گرچه قصد قربت و قصد اخلاص و تقرب به خدا نداشته باشد.

امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود:

ترک الشهوات أفضل عبادة؛(1) ترک کردن شهوت ها (رها کردن اطاعت هوای نفس) برترین عبادت است.

این ترک، همین قدر که با ریا آلوده نگردد، عبادت است؛ گرچه با اخلاص همراه نباشد و اگر به «ریا» آلوده گردد، دیگر نمی توان آن را «عبادت» خواند و همه مصادیق «عبادت غیر مصطلح» از این قرارند.

امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود:

آفة العبادة، الریاء؛(2) آفت عبادت، ریاست.

این سخن در نهاد خود تعمیم دارد و «عبادت مصطلح و غیر مصطلح» (همه مصادیق عبادت) را شامل می شود. بنابراین، عبادت اختصاص به عملیات عبادی متعارف ندارد، عبادت مصادیق بی شماری دارد که در زندگی فردی و اجتماعی ما می تواند مورد توجّه واقع شود، که در این فصل برخی از مصادیق را ذکر می کنیم:

ص:152

از حضرت علی علیه السلام نقل شده که فرمود:

التفکّر فی ملکوت السماوات والأرض، عبادة المخلصین؛(1) اندیشه و فکر کردن در آسمان ها و زمین، عبادت اخلاص پیشگان است.

فکر ساعة قصیرة، خیر من عبادة طویلة؛(2) ساعتی اندک اندیشیدن بهتر از عبادت و راز و نیاز طولانی است.

أفضل العبادة الفکر؛(3) بهترین عبادت، اندیشیدن است.

التفکّر فی آلاء اللَّه، نعم العبادة؛(4) اندیشیدن در نعمت های خداوند، بهترین عبادت است.

لا عبادة کالتفکیر؛(5) هیچ عبادتی مانند اندیشه و فکر کردن نیست.

أفضل التفکّر ذکر الموت؛(6) بهترین اندیشه و تفکّر، یادآوری مرگ است.

در کلامی از امام صادق علیه السلام آمده است: مراد از «تفکری» که از یک سال عبادت برتر است، تفکّری است که آدمی را از غفلت یاد خدا و دستورات او برهاند، و توجّه به آخرت را در انسان تقویت نماید.

آخرت، یا آخرت را به خاطر دنیا ترک گوید و بدون شک، عبادت هفتاد جزء دارد، که بهترین آن، به دست آوردن لقمه حلال است.

حدیث دیگری از معصوم علیه السلام نقل شده: عبادت ده جزء دارد، برترین آن، طلب لقمه حلال است.(1)

هم چنین روایت شده: کار و تلاش جهت جلب رضای خدا عبادت است.

در حدیث دیگری امام معصوم علیه السلام می فرماید:

الکادّ علی عیاله کالمجاهد فی سبیل اللَّه؛(2) کسی که به خاطر حلّ مشکلات زندگی خود، به کار و تلاش روی می آورد؛ همانند کسی است که به جهاد در راه خدا همّت می گمارد.

قرآن کریم درباره انسان کامل و راز نیک بختی او در قیامت، چنین می فرماید:

«یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَلا بَنُونَ إِلّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»؛(1) در آن روز مال و فرزندان سودی نمی بخشد، مگر بر کسی که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه فوق می فرماید:

هو القلب الذی سلم من حبّ الدنیا؛ قلب سلیم، قلبی است که از حبّ دنیا مصون و در امان باشد.

القلب السلیم الذی یلقی ربّه ولیس فیه أحد سواه؛ قلب سلیم، قلبی است که پروردگارش را پرستش می کند، در حالی که هیچ کس غیر از او را شریک نداند.

کلّ قلب فیه شرک أو شکّ، فهو ساقط؛ هر قلبی که در آن شرک یا شک و تردید به خداوند باشد، ساقط است و هیچ ارزشی ندارد.

… وإنّما أرادوا بالزهد فی الدنیا لتفرغ قلوبهم للآخرة؛ … و هرآینه در دنیا، زهد را پیشه خود قرار دادند؛ که قلب هایشان نسبت به روز آخرت (قیامت) فارغ البال و آسوده باشد.

امام علیه السلام در حدیث دیگری چنین فرموده:

صاحب النیة الصادقة، صاحب القلب السلیم؛ لأنّ سلامة القلب من هواجس المذکورات، تخلص النیّة للَّه فی الأمور کلّها، ثم تلا هذه الآیة …؛(2) آن که دارای نیّت صادق است، صاحب قلب سلیم نیز هست؛

ص:157

زیرا سلامت قلب از لغزش های دنیوی، نیّت آدمی را در همه امور نسبت به خداوند خالص می گرداند. سپس این آیه را خواند …

زمخشری، در تفسیر کشّاف، ذیل این آیه، بر این نکته تاکید دارد، که سرمایه ظاهری؛ یعنی مال و فرزند درمان دردی نخواهند بود؛ بلکه فقط سرمایه باطنی؛ یعنی قلب سلیم مفید واقع می شود.(1)

گرچه در آیه فوق سخن از ورود عابدان راستین به محشر است؛ ولی به این نکته نیز اشاره دارد، که عابد راستین در دنیا، دل به دنیا نباخته؛ بلکه به آخرت چشم دوخته است. و قلب سلیم، ثمره مبارک این نوع از زندگی است. حصول این حالت آسمانی است که پدر را به ذبح عظیم در راه خدا می کشاند؛ پس صاحب قلب سلیم است که عزیزترین سرمایه زندگی، یعنی فرزند عزیز خویش را تقدیم خدا می کند.(2) لذا خداوند متعال در آیات دیگری می فرماید:

«وَإِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ * إِذْ جآءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»؛(3) و از پیروان او، ابراهیم بود، (به خاطر بیاور) هنگامی را که با قلب سلیم به پیشگاه پروردگارش آمد.

سلیم من حبّ الدنیا؛(4) یعنی سلیم از حبّ و دوستی دنیا.

پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله فرمود:

ذکر اللَّه عزّوجلّ عبادة وذکری عبادة وذکر علیّ عبادة وذکر الأئمّة من ولده عبادة؛(1) ذکر و یاد خداوند عبادت است. ذکر و یاد من(پیامبرصلی الله علیه وآله) نیز عبادت است. ذکر و یاد علی و امامان پس از او نیز عبادت است.

یقین، انگیزه روی آوردن آدمی به سوی عبادت و سبب گرایش انسان به معنویات است. در حدیثی از معصوم علیه السلام چنین آمده است:

الیقین یوصل العبد إلی کلّ حالٍ سنیٍّ؛(1) یقین، آدمی را به سوی حالت های گران بها سوق می دهد.

در برخی دیگر از احادیث، از «یقین» به عنوان سرمایه بی نیاز یاد شده است:

کفی بالیقین غنی؛(2) حضور یقین در هر قلبی، عامل غنا و بی نیازی است.

هم چنین در حدیثی از امام رضاعلیه السلام آمده است:

إنّ الإیمان أفضل من الإسلام بدرجة، والتقوی أفضل من الإیمان بدرجة، ولم یعط بنی آدم أفضل من الیقین؛(3) همانا ایمان درجه ای از اسلام برتر و بالاتر است و تقوا از ایمان درجه ای برتر است و چیزی به بنی آدم برتر و بالاتر از یقین داده نشده است.

از این بالاتر «عین الیقین» است؛ یعنی چیزی را که انسان یقیناً درک کرده؛ ولی آنچه را که برای او غایب بوده، بیابد؛ مانند این که مریض، بیماری و درد خود را درک کند.

و «حق الیقین» آن است که وجود انسان یقین گردد؛ مثلاً وقتی پروانه شمع را از دور می بیند، به آن علم الیقین دارد؛ و نزدیک شدن او به شمع، عین الیقین است؛ وقتی حقّ الیقین آن، ثبوت خارجی و واقعی پیدا می کند، که خود را در شمع بیفکند و بسوزد.

استاد رحمه الله در ادامه با ذکر مثال دیگری، به توضیح مطلب پرداخته و می فرماید:

انسان مادامی که سوز آتش را درک می کند و به آن یقین دارد، علم الیقین است؛ و اگر آتش را لمس کند و همچون زغال، سوز آتش را دریابد، عین الیقین است؛ و چنانچه خودش آتش شود و بسوزد؛ همچون زغال گداخته ای که اثری از تیرگی در او باقی نماند و تمام آتش شود، که اول و آخر و ظاهر و باطن او آتش گردد، این را حق الیقین گویند.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره می فرماید:

کلّ عین باکیة یوم القیامة إلّا ثلاث أعین: عین بکت من خشیة اللَّه، وعین باتت ساهرة فی سبیل اللَّه، وعین غضّت عن محارم اللَّه؛(1) هر چشمی روز قیامت گریان است، مگر سه چشم: چشمی که از ترس خدا گریسته باشد؛ چشمی که در راه خدا شب زنده داری کند و چشمی که از حرام الهی پوشیده شود.

هم چنین امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

أفضل العبادة، سهر العیون بذکر اللَّه سبحانه؛(2) برترین عبادت، شب بیداری چشم ها با ذکر خداست.

الإخلاص عبادة المقرّبین؛(1) اخلاص کار و عبادت مقرّبان است.

أفضل الدین، قصر الأمل؛ وأفضل العبادة، إخلاص العمل؛(2) برترین شیوه دین داری، کوتاه بودن آرزو است و برترین عبادت، اخلاص در عمل است.

امیر مؤمنان علیه السلام در ارزش این نوع عبادت می فرماید:

نعم العبادة، السجود والرکوع؛(1) بهترین عبادت، سجده و رکوع است.

کرده است؛ اگر سخن گوینده، از خدا حکایت کند، حق را پرستش کرده و اگر حاکی از شیطان باشد، شیطان را پرستش کرده است.

بدیهی است این گونه موارد را نمی توان از مصادیق عبادت خدا دانست، که:

نعم العبادة، العزلة؛(1) گوشه گیری خداپسندانه و حکیمانه عبادت است.

در رهنمودی از امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است:

من أکثر ذکر الموت، رضی من الدنیا بالیسیر؛(1) نشانه کسی که مرگ را همواره یاد می کند، آن است که در دنیا به اندک قناعت می کند.

تأخّری، فإنّا مِن قومٍ لا ینظرون إلی أدبار النساء؛(1) از پشت سرم حرکت کنید، من از قومی هستم که به اندام زنان نامحرم نگاه نمی کنند.

به جرأت می توان گفت: ازدواج یکی از بهترین راه ها برای به دست آوردن پاکدامنی است.

غضّ الطرف عن محارم اللَّه سبحانه أفضل عبادة؛(2) چشم پوشی از محرمات الهی (نگاه به نامحرم)، از برترین و بارزترین عبادات است.

التنزّه عن المعاصی، عبادة التوّابین؛(3) پاکدامنی و دوری گزیدن از گناهان، عبادت توبه کنندگان است.

در مواردی که آدمی می تواند به آلودگی و هوسبازی روی آورد؛ ولی به خاطر خدا از آن اجتناب کند و خویشتن داری و پاکدامنی ورزد، دارای اجر و منزلتی بسیار زیاد است.

أفضل العبادة، عفّة البطن والفرج؛(4) برترین عبادت، نگهداری شکم و عورت است.

إذا أراد اللَّه بعبدٍ خیراً، أعفّ بطنه عن الطعام وفرجه عن الحرام؛(5) هنگامی که خداوند خیر بنده ای را بخواهد، شکم و عورت او را از حرام حفظ می کند.

دو گزارش علمی

1. «ازدواج، عمر انسان ها را طولانی و ثروت آنان را بیشتر می کند».

پژوهش گران با بررسی هزاران زن و مرد انگلیسی، طی سال های دهه 1990 میلادی دریافتند که یکی از شاخص های فردی، زنده بودن افراد در یک دوره ده ساله، متأهل بودن آنان در ابتدای این دوره زمانی بوده است.

اثر مثبت ازدواج در افزایش طول عمر تا حدّی است که از نظر آماری با اثر منفی کشیدن سیگار، برابری می کند. بر اساس این تحقیق، زندگی در زیر یک سقف و دوران نامزدی طولانی، اگرچه برخی از فواید زندگی توأم با ازدواج را دارد؛ اما با مزایای ازدواج (ازدواج دائمی) اصلاً قابل مقایسه نیست.

این مطالعه هم چنین نشان می دهد، که ازدواج های دوم و سوم از لحاظ حفظ سلامتی و طولانی کردن عمر انسان ها، به اندازه ازدواج اوّل مفید نیستند.

محققان با بررسی اطلاعات جمع آوری شده از دیگر نقاط جهان، دریافتند که کارگران متأهل حدود ده تا بیست درصد بیشتر از کارگران مجرد درآمد دارند.(1)

2. «افرادی که تنها زندگی می کنند، بیش از دیگران در معرض ابتلا به بیماری های قلبی قرار دارند».

مطالعات انجام شده در ایالات متحده نشان داده است، که سیستم قلبی عروقی افراد تنها، به گونه ای متفاوت از کسانی که در جمع خانواده زندگی می کنند، فعالیت می کند. این فعالیت، احتمال وقوع بیماری های قلبی را افزایش می دهد.

بر اساس گزارش شبکه خبری بی بی سی، محققان انگلیسی معتقدند، که تنها

ص:173

فشارهای روحی، عامل بروز بیماری های قلبی نیستند؛ بلکه عوامل دیگری همچون تنها زیستن، به این مشکل دامن می زنند.

پژوهش گران دانشگاه شیکاگو، پس از انجام آزمایش های گوناگون روی 45 دانشجوی پسر و 44 دانشجوی دختر از دانشگاه ایالت اوهایو دریافتند، که با قرار دادن این افراد در شرایط استرس زا، هر دو گروه دچار فشار خون بالا می شوند؛ با این تفاوت که میزان فشار خون در دانشجویان مجرد و تنها، تا سطح قابل توجهی افزایش می یابد. از سوی دیگر، در این گروه از دانشجویان، افزایش تعداد ضربان قلب در شرایط استرس زا طبیعی نیست؛ البته تنها زیستن تأثیری روی عاداتی چون سیگار کشیدن و رژیم غذایی ندارد. بدین ترتیب، محققان باید علت اصلی بروز ناراحتیهای قلبی این افراد را در جای دیگر جست و جو کنند.

این مطالعات نشان می دهد، که برقراری روابط اجتماعی تا چه حد می تواند در حفظ سلامتی افراد نقش داشته باشد، هم چنین کسانی که دارای برخوردهای اجتماعی در محیط کار با بستگان و دوستان خود هستند، بیشتر به سلامتی خود اهمّیت می دهند و در شرایط بهتری از سلامتی قرار دارند.

بی جهت نیست که اسلام تنهایی و مجرّد زیستن را نهی و نکوهش می کند و انسان ها را به گریز از تنهایی، پیوستن به جماعت و تشکیل خانواده دعوت می نماید.

أفضل العبادة، العلم باللَّه؛(1) برترین عبادت، خداشناسی است.

فضل العلم خیر من فضل العبادة؛(2) ارزش و مقام علم، بیشتر و برتر از ارزش عبادت است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید:

أشدّ الناس حسرة یوم القیامة، حسرة رجل أمکنه طلب العلم فلم یطلبه؛(3) حسرت کسی در قیامت بیشتر است که زمینه تحصیل دانش برایش فراهم آمده؛ ولی او از آن بهره برداری نکرده است.

(چشم و دست) به او خطاب نکنید (اهانت آمیز نباشد) دیدگاه های خلاف نظر او را چندان با آب و تاب پیش او مطرح نسازید، با زیاد صحبت کردن، او را آزرده و ملول نسازید؛ همانا مثل انسان دانشمند، مثل درخت خرمایی است که منتظرید از آن چیزی (خرمایی) برای شما بیافتد. (از شخص عالم سخن گهر باری شنیده شود). اجر عالم و دانشمند از آدم روزه دار نمازگزار جهادگر بالاتر است. و هنگامی که از دنیا برود، صدمه ای در اسلام وارد می شود که هیچ چیزی تا روز قیامت آن را جبران نمی کند.

نتایج این بحث به شرح زیر است:

1. در اینجا عالم همان معلم است، به قرینه ای که ذکر شد.

2. ضرورت ندارد که عالم به علوم دینی باشد؛ بلکه علم و دانشی که در روند پیشرفت آدمی به سوی خدا و تجلّی معرفت و توجّه مخلوق به خالق کمک کند، را نیز شامل است.

3. در این حدیث، ابتدا وظیفه علم آموز بیان شد، و سپس اهمّیت وجود عالم؛ (وظیفه معلم) بیان گردید.

مردی مشغول گفت و گو با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بود، آن حضرت به او فرمود: اکنون جبرئیل به من خبر داد که از عمر تو ساعاتی بیش نمانده است. آن مرد از پیامبر پرسید: به نظر شما در این لحظات حسّاس و سرنوشت ساز، مشغول چه عملی گردم؟ پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: اشتغل بالتعلّم؛(1) به تحصیل دانش بپرداز.

ص:176

4. در عظمت دانش همین بس، که از ائمّه معصومین علیهم السلام وارد شده: بهترین عمل، در برترین شب (شب قدر) تحصیل دانش است.(1)

در احادیث آمده است: از مصادیق حسنه در آیه: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنةً … » تحصیل دانش است.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره مقام و منزلت عالم دینی می فرماید:

… ولو أمرت أحداً أن یسجد لغیر اللَّه، لأمرت ضعفاء شیعتنا وسائر المکلّفین أن یسجدوا لمن توسّط فی علوم وصیّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله؛(3) اگر سجده کردن در پیشگاه غیر خدا روا بود (اگر می خواستم کسی را وادار کنم تا به غیر خدا سجده کند) هرآینه مردم را وادار می کردم تا در برابر صاحبان علوم وصی رسول خداصلی الله علیه وآله سجده کنند.

غزالی، در کتاب احیاء علوم الدین، حدیث زیر را از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل می کند:

نودی للعابدین والمجاهدین: ادخلوا الجنّة! فیقول العلماء: بعلمنا تعبدوا وجاهدوا. فیقول اللَّه عزّوجلّ: أنتم عندی کبعض ملائکتی! اشفعوا تشفّعوا؛(4) در روز قیامت، به عابدان و مجاهدان ندا می رسد: وارد بهشت شوید. در این هنگام علما و دانشمندان متواضعانه و با فروتنی می گویند: اینان در پرتو دانش ما، به عبادت و عمل پرداختند. ندا می رسد: جایگاه شما مانند برخی از ملائکه ام، نزد من است، شما به شفاعت از دیگران برخیزید و سپس وارد بهشت شوید.

ص:177

سعدی شیرازی می گوید:

صاحب دلی به مدرسه آمد ز خانقاه

بشکست عهد و صحبت اهل طریق را

گفتم میان عالم و عابد چه فرق بود

تا اختیار کردی از آن، این فریق را

گفت آن گلیم خویش بدرمی برد زموج

وین جهد می کند که رهاند غریق را

آری، عالم است که حیات می بخشد و درهای سعادت را به روی افراد جامعه می گشاید؛ بنابراین، عالم علوم دین از مصادیق آیه شریفه است که:

«وَمَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَی النَّاسَ جَمِیعاً»؛(1) کسی که یک نفر را حیات ببخشد، گویا جامعه بشری را حیات بخشیده است.

علّامه طبرسی رحمه الله در تفسیر جوامع الجامع، ذیل آیه فوق می نویسد:

من أحیاها … بأن استنقذها من غرق أو حرق، أو هدم ونحوها، أو إخراجها من ضلال إلی هدی، فکأنّما أحیی الناس جمیعاً؛(2) اگر کسی دیگری را از غرق شدن یا سوختن و یا زیر آوار واقع گشتن نجات دهد، یا از گمراهی به هدایت بکشاند، گویا همه مردم را نجات داده است.

صاحب تفسیر مجمع البیان، در شرح حال خود می نویسد:

شبی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را در عالم رؤیا دیدم، در حالی که موسی کلیم اللَّه علیه السلام در کنار ایشان نشسته بود. حضرت موسی علیه السلام از پیامبرصلی الله علیه وآله پرسید: شما فرمودید: علماء أمّتی کأنبیاء بنی اسرائیل؛ با آنکه انبیای بنی اسرائیل دارای مقامی بلند و دانشی بی کرانند؛ چگونه ممکن است علمای امّت تو همانند پیامبران بنی اسرائیل باشند؟!

ص:178

در این هنگام من وارد جلسه آنان شدم، پیامبرصلی الله علیه وآله اشاره به من کرد و فرمود: هو منهم؛ این یکی از آنان است. حضرت موسی علیه السلام به من نگریست و فرمود: اسمت چیست؟ عرض کردم: ابو علی الفضل بن الحسن الطبرسی …

حضرت موسی علیه السلام گفت: کلامت را طولانی کردی، من فقط پرسیدم نامت چیست! گفتم: شما چرا وقتی از سوی خدا ندا رسید: «وَما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسی»؛(1) «آن چیست در دستت؟ ای موسی!» شما پاسخ دادید: «هِیَ عَصایَ أَتَوَکَّؤُ عَلَیْها وَأَهُشُّ بِها عَلی غَنَمِی وَلِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْری ؛(2) «این عصای من است و بر آن تکیه می کنم و با آن کارهای چوپانی گوسفندانم را سامان می بخشم و بسیاری از کارهای روزمره زندگی خود را با کمک آن انجام می دهم.» در حالی که همان جمله اول کافی بود، چرا شما کلام خود را طولانی کردید؟!

در این هنگام، حضرت موسی علیه السلام لبخندی زد و مرا مورد نوازش و مرحمت خود قرار داد و به پیامبرصلی الله علیه وآله عرض کرد: آری به جا فرمودی، ای رسول خدا! که: عالمان امت من مانند پیامبران بنی اسرائیلند.(3)

ص:182

ص:183

ص:184

در این فصل، به بیان سرگذشت تعدادی از کسانی که در ابتدا عابد درگاه خدا بودند؛ ولی به مرور زندگی تغییر مسیر دادند و دچار ضلالت و گمراهی شدند، می پردازیم:

امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز به این موضوع اشاره نموده و می فرماید:

وکان قد عبد اللَّه ستّة آلاف سنةٍ لا یُدری أ مِن سنی الدنیا أم من سنی الآخرة؛(1) همانا شیطان، خداوند را شش هزار سال عبادت کرد و معلوم نیست آیا از سال دنیوی است یا از سال آخرت؟!

آدم علیه السلام پس از اخراج از بهشت، ابلیس را در یکی از فلات زمین دید، به او گفت: چرا ما را فریفتی و از بهشت بیرون کردی؟ ابلیس پاسخ داد: من شما را بیرون کردم و به زمین کشاندم، مرا چه کسی بدین جا کشاند؟ پس از آن، از خدا مهلت خواست و سپس از جمع فرشتگان بیرون رانده شد.

«أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»؛(2) (گفت: پروردگارا!) مرا تا روزی که انسانها برانگیخته می شوند، مهلت ده.

از سوی خدای متعال ندا رسید:

«فَإِنَّکَ مِنْ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»؛(3) (فرمود:) تو از مهلت داده شدگانی؛ ولی تا روز و زمان معیّن.

هنگامی که امام زمان علیه السلام حکومت جهانی خود را برقرار نماید، ابلیس را از پا در می آورد و بساط وسوسه گری های او برچیده می شود. مراد از وقت معلوم، روز ظهور و تحقّق حکومت مهدی موعودعلیه السلام است.(4)

در برخی از روایات آمده است: در دوران رجعت، آن گاه که نوبت تجلّی حکومت امیر مؤمنان علی علیه السلام فرا رسد، وقت معلوم و فرصت نهایی حضور ابلیس در دنیا به پایان رسیده و به دست آن حضرت به هلاکت می رسد.

ص:187

علّامه جزایری در انوار النعمانیة می نویسد:

آن گاه که نوح علیه السلام از کشتی پیاده شد، ابلیس به دیدار آن حضرت شتافت و گفت: تو را بر من حقّی است و دوست دارم تا آن را به بهترین صورت تلافی کنم. در این هنگام از آسمان ندا رسید: ای نوح! به کلمات و نصایح ابلیس توجه کن!

حضرت نوح علیه السلام به ابلیس گفت: سخنت چیست؟ ابلیس گفت: من تو را از سه خصلت برحذر می دارم:

1. تو را از کبر و استکبار پیشگی برحذر می دارم؛ که اوّلین عصیانی است که در پیشگاه خدا صورت پذیرفت.

2. تو را از حرص برحذر می دارم؛ حرص پدرت آدم را از ادامه زندگی در بهشت محروم ساخت.

3. هرگز با زن نامحرم در جای خلوتی به سر نبر؛ که من زمینه انحراف را فراهم می آورم.

از سوی خداوند ندا رسید: ای نوح! آن رهنمودها را از ابلیس بپذیر. از این رو گفته اند: الحکمة ضالّة المؤمن؛ حکمت، گمشده مؤمن است.(1)

ص:188

آری، آدم باایمان، گمشده خود را در هر کجا بیابد، آن را می رباید؛ حتی اگر دست ابلیس باشد.

روزی ابلیس در مصر بر فرعون وارد شد، در حالی که او در حمام بود. فرعون اعتراض کرد و گفت: تو کیستی و چرا وارد شده ای؟ ابلیس گفت: مرا نمی شناسی؟ مرا تو آفریده ای! مگر تو نمی گویی: أَنَا ربّکم الأعلی؛(1) من خدای برتر شما هستم؟!

- چون موقعیت تو را در پیشگاه خدا می دانم، آمدم به تو سلامی بدهم!

- این عبای رنگارنگ چیست؟

- دلهای بنی آدم را از این راه میفریبم.

- کدام عمل است که اگر بنی آدم به آن روی آورند، تو برآنها مسلّط خواهی شد؟

- آن گاه که به عُجب و غرور روی آورند، گناه خود را فراموش کنند و عمل نیک خود را باارزش به حساب آورند …

ای موسی! من به سه چیز، تو را هشدار می دهم:

1. با زن نامحرم در خلوت منشین، که نفر سوم، خودم خواهم بود و تلاش می کنم تا زمینه گناه را فراهم آورم.

2. با خدا پیمانی را امضا مکن و عهد و نذری مبند، مگر آن که بدان وفا کنی.

3. اگر خواستی انفاق کنی، فوراً بدان عمل کن؛ و گرنه تلاش می کنم تا انصراف ایجاد کنم.

ابلیس پس از این گفت و شنود برخاست و رفت و با خود چنین زمزمه می کرد: موسی فهمید که بنی آدم را درباره چه چیزهایی هشدار دهد.(1)

- عقل های بنی آدم را با آنها میفریبم.

- چرا خلخال در پای خود داری؟

- وقتی پای خود را تکان می دهم، غنا می نوازد و از این طریق مردم را میفریبم.

- کدام ساعت، بیشتر بنی آدم را مورد سلطه خویش قرار می دهی؟

- ساعتی که شکم او پر است.

- آیا مرا در چنین حالتی یافتی؟

- آری؛ روزی غذایی برای افطار تو، به پیش آوردند و تو روزه دار بودی و از آن سیر خوردی، آن شب در عبادت کوتاهی کردی، مرا خیلی خوش آمد.

- دیگر در خوردن غذا زیاده روی نمی کنم.

- هرگز کسی را نصیحت نکنم.(1)

گفت: تو موجب سرشکستگی نسل خود شدی، در حالی که نسل هابیل به افتخار بزرگی دست یافتند؛ ولی نسل تو سر شکسته شدند.

ابلیس آن قدر به وسوسه قابیل پرداخت، که سرانجام قابیل برادرش را به قتل رساند. قابیل پس از قتل هابیل، وقتی خشمش فرو نشست، پشیمان شد. بدن برادر را به دوش کشید، به این طرف و آن طرف حرکت می داد و نمی دانست چه کند. نفس لوامّه اش، وی را سرزنش می کرد. خداوند متعال برای احترام آن بدن شریف، برای نشان دادن چاره کار، کلاغی را به سوی قابیل فرستاد، که انتخاب این پرنده بدون حکمت نبود، چرا که کلاغ پرنده ای طمع کار است و مردار می خورد. آن کلاغ، کلاغی دیگر را کشت و جسد آن را در چاله ای زیر خاک دفن کرد. قابیل با تماشای این منظره، مطلب را فهمید و جسد هابیل را به خاک سپرد.

آن روز آدم علیه السلام از قابیل پرسید: هابیل چه شد؟ او پاسخ داد: مگر من نگهبان او هستم؟ آدم از قضیه مطلع شد و چهل شبانه روز گریست. آن گاه که نوبت کیفر قابیل فرا رسید گفت: خدایا! پدرم آدم، تو را نافرمانی کرد، وی را مورد عفو خویش قراردادی، مرا نیز ببخش. ندا رسید: او (حضرت آدم علیه السلام) قطع رحم نکرده بود. قابیل خواست که به خمسه طیبه (اهل بیت علیهم السلام) متوسل شود که طوفانی وزیدن گرفت و او را به کوه زد و از پا درآورد.

حضرت آدم علیه السلام بعد از 1040 سال، چشم از جهان فرو بست. بدن او را در تابوت قرار داده و در کوه ابوقبیس نهادند که نوح علیه السلام در هنگام طوفان، آن را در کشتی خود جای داد و سپس در نجف دفن نمود.(1)

ص:192

در زیارت نامه امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز آمده است:

السلام علیک وعلی ضجیعیک آدم ونوح؛(1) سلام بر تو و بر دو همراهت! آدم و نوح علیهما السلام.

پس از یک سال از فوت حضرت آدم علیه السلام، مرگ حضرت حوّا فرا رسید و بدن او را کنار آدم علیه السلام به خاک سپردند. نظر دیگری نیز وجود دارد که بدن حضرت حوّا در جدّه به خاک سپرده شد. (امروز در جدّه، قبری به عنوان قبر حضرت حوّا به چشم می خورد).

ندا رسید: به پیروان خود بگو خرما بخورند و هسته آن را بکارند تا خرما شود و ثمر دهد و از ثمره آن بخورند تا عذاب الهی نازل شود. آنان نیز به این دستور الهی عمل نمودند.

بار دیگر ندا رسید: این خرما را بخورند و هسته آن را بکارند تا به ثمر نشیند و از آن بخورند تا عذاب الهی نازل شود.

یک سوم از یاران، کاسه صبر شان آنان لبریز گشته از وی جدا شدند؛ ولی دو سوم از یاران نوح، بدان عمل کردند.

برای بار سوم خداوند متعال ندا داد: این بار نیز هسته خرماها را بکارند تا به ثمر نشیند و از آن تناول کنند و منتظر فرو فرستادن عذاب الهی بر کافران باشند. در این هنگام، یک سوم دیگر از او جدا شدند و یک سوم یاران باقی ماندند. آنان کاشتند و خرما به ثمر نشست و عذاب نازل شد.(1)

خود را به جایگاه مراسم مخصوص آوردند. صالح بت ها را صدا کرد، پاسخ ندادند. آنان در پیش بت به دعا و گریه و زاری پرداختند؛ ولی خواسته آنان برآورده نشد. آنان از صالح علیه السلام تقاضا کردند تا دوباره بت ها را صدا کند و از بت ها چیزی بخواهد، صالح پذیرفت. این بار نیز پاسخ نیامد.

نوبت قوم صالح رسید تا از خدای صالح چیزی بخواهند. از میان قوم صالح، هفتاد تن از برجستگان قوم انتخاب شدند و در بالای کوهی اجتماع کردند و از خدا درخواست نمودند تا شتر ماده قرمز رنگ پر موی، که ده ماه از عمرش گذشته باشد،(1) از دل صخره ظاهر شود.

با دعای صالح، خواسته آنان برآورده شد. کافران گفتند: چه قدر خدای تو زود پاسخ می دهد، پس اکنون از خدایت بخواه تا بچّه شتری هم برایش از سنگ بیرون بیاورد، و این چنین شد.(2) آنان توبه نموده و به صالح ایمان آوردند؛ سپس جملگی از کوه پایین آمده، تا قوم خود را از حقّانیت دین صالح باخبر سازند.

هنگامی که پیش قوم خود بازگشتند، 64 نفر مرتد شده، گفتند: اعجاز نبود؛ جادو و سحر بود. شش تن گفتند: کار صالح حق بود. از این شش نفر نیز، یک نفر به مرتدّان پیوست و بعد در شمار پی کنندگان ناقه صالح درآمد و فقط پنج نفر در راه حق پایدار ماندند.

است، همگان از شیر آن استفاده می کردند. هر کس هر قدر شیر می خواست، در ظرف می ریخت و می برد. معجزه عجیبی که گواه بر صدق ادعای صالح پیامبر بود. صالح پیامبرعلیه السلام به مردم فرمود: به شتر آسیبی نرسانید، او در زمین خدا به چرا مشغول است و اگر اذیتش کنید، عذاب الهی نازل می شود.

مردی حرام زاده به نام «قدار»، از سوی کفّار مأموریت یافت تا آن حیوان بی گناه را پی کند. زنی به نام «ملکا»، قدار را تشویق به کشتن ناقه کرد، که دختری زیبا داشت و آن رابه قدار پیشکش کرد. هنگامی که قدار به پی کردن حیوان پرداخت مردم نیز او را یاری نموده و حیوان را کشتند. بعد از کشتن ناقه و بچه آن، گوشت ها را در بین خود تقسیم نمودند. بعد از این عملِ نابخردانه، پیامبر خدا به قوم خود وعده عذاب داد. آنان درصدد برآمدند تا پیامبر خویش را به قتل برسانند.(1) وحی از آسمان نازل شد که آنان حجّت الهی را از بین بردند و عذاب حتمی است، و صیحه آسمانی آنان را به هلاکت رساند.(2)

در این هنگام، جمعی از هواپرستان اریحا، از طاغوت فکری آنجا تقاضای چاره کردند. او پس از چندی پیشنهاد عجیبی مطرح کرد؛ پیشنهادی که غالباً مستکبران و استعمارگران از آن سود می جویند و در متلاشی کردن سپاه حق از آن بهره می گیرند. او پیشنهاد داد دختران و زنان به گونه ای بی حجاب و بدحجاب به عناوین مختلف، از جمله در لباس دست فروش ها، به سپاه موسی نزدیک شوند و در فریب آنان تلاش کنند. او گفت: اگر سپاه موسی به فحشا روی آورند، پیروزی از آن شماست.

پس از اندک زمانی، این نیرنگ مؤثّر واقع شد و کار برخی از افراد سپاه حق، به رسوایی کشید. سرانجام بیماری طاعون شیوع یافت و بیست هزار تن (و به قولی هفتاد هزار تن) از سپاه موسی علیه السلام به هلاکت رسیدند(1) و زمینه شکست سپاه موسی فراهم آمد.

معیار آزادی مورد نظر او چیزی است که فقط خواسته او را تأمین می کند و ننگ و ذلّت را برای جامعه به ارمغان می آورد. دشمن، آزادی در شهوت را معیار کار خود قرار می دهد؛ در حالی که در بینش اسلامی، این مسئله یکی از عوامل ضدّ آزادی است.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

عبد الشهوة أذلّ من عبد الرقّ؛(1) بنده شهوت و هواهای نفسانی، ذلیل تر از بنده زرخرید است.

و در کلام گهربار دیگری فرمود:

من ترک الشهوات، کان حرّاً؛(2) کسی که شهوت را ترک کرد، آزاد است.

- چون عبادت تو خالصانه بوده و تمام لحظات عمر خود را به خاطر خدا به عبادت می گذرانی. تو فکر می کنی نکند عزرائیل فرا رسد و تو در گناه و عصیان باشی. به این دلیل من نتوانستم بر تو مسلّط شوم،(1) و به خاطر همین اطاعت تا الآن دویست سال از خداوند عمر گرفتی و دویست سال دیگر نیز زنده خواهی بود؛ این را گفت و غایب شد.

عابد به فکر فرو رفت و با خود گفت: حال که دویست سال مهلت دارم، چرا خود را از کام جویی ها و لذّات دنیوی محروم کنم؟! صد سال را در عیش و نوش به سر می برم و صد سال دیگر را در اطاعت و عبادت می گذرانم. به دنبال این اندیشه، دست از عبادت کشید و به دنیا روی آورد و کم کم خطاهای فراوانی مرتکب گشت. ناگهان احساس کرد عزرائیل به سراغ وی آمد. به عزرائیل گفت: من دویست سال مهلت دارم. عزرائیل گفت: آری، مهلت داشتی؛ ولی بر اثر دوری از عبادت و غرق شدن در لذّت جویی و گناهان، عمر تو کوتاه شد.

آری، سخن آسمانی و حیات بخش رسول خداصلی الله علیه وآله است، که فرمود:

حبّ الدنیا، رأس کلّ خطیئة؛ اساس همه خطاها و گناهان، دنیاپرستی است.

امام صادق علیه السلام فرمود: در زمان حضرت موسی علیه السلام، عابدی در قوم بنی اسرائیل دست از دنیا کشیده و همواره به عبادت مشغول بود. ابلیس همه کارگزاران خود را فرا خواند، و راه غلبه بر او را از آنان جویا شد.

ص:199

یکی از آنان پاسخ داد: من برای غلبه بر او اقدام می کنم.

ابلیس گفت: از چه راهی؟

پاسخ داد: از طریق زن، اقدام خواهم کرد.

ابلیس گفت: نمی توانی از این راه بر او غلبه کنی، او با زن سر و کاری ندارد؛ چون دارای چنین روحیه ای نیست.

یکی دیگر از کارگزاران، شراب را پیشنهاد کرد. سومی شیوه ای دیگر را، که همه از سوی ابلیس رد شد.

سرانجام یکی از حاضران گفت: من از راه عمل نیک پیش می روم.

ابلیس گفت: برو به سوی او، که تو پیروز خواهی شد.

او رفت و در کنار عابد به عبادتی شیطانی پرداخت تا بالأخره نظر عابد را جلب کرد. عابد از او پرسید: تو کیستی و چگونه توان و قدرت و رغبت به عبادت را پیدا کرده ای؟! او در آغاز، بر اثر اشتغال به عبادت پاسخ نمی داد و سرانجام به حرف آمد و گفت: انگیزه اصلی من در این باره، توبه است. من از کاری که کرده ام، توبه نمودم و هرگاه آن عمل به یادم می آید، جهت جبران آن، رغبت من به عبادت بیشتر می شود.

عابد گفت: چه بهتر آن را به من معرفی کنی تا بدان بپردازم و به توبه روی آورم و رغبت من نیز به عبادت بیشتر شود. آن شیطان زن فاسدی را به وی معرفی کرد. عابد به سراغ آن زن رفت و دو درهم به او داد. مردم گمان کردند عابد، جهت نهی از منکر پیش زن رفته است. آن زن نیز، این چنین گمان می کرد؛ ولی معلوم شد که عابد گرفتار دام شیطان شده است.

ص:200

زن که در درون، از کار خود در پیشگاه خدا شرمسار بود، از تقاضای مرد عابد متأثّر شد و به او گفت: چه شد که به سوی من آمدی؟ عابد پاسخ داد: عابدی مرا بدین عمل ترغیب کرد.

زن گفت: او شیطان است، او عابد نیست! ای بنده خدا! ترک گناه برتر از توبه پس از آن است. چنین نیست که هر کس در آرزوی توبه به سر می برد، بدان توفیق یابد و بدون تردید، آن عابد دروغین ابلیس است؛ برگرد که اگر غایب شد، او ابلیس است.

عابد به معبد خود بازگشت، دیگر آن عابد دروغین را ندید. همان شب، آن زن از دنیا رفت و مورد غفران الهی واقع شد. از سوی خداوند به موسی کلیم علیه السلام وحی رسید: یا موسی! بر فلان زن، که از دنیا رفته است نماز بخوان، و مردم را به شرکت در نماز او دعوت کن. من این زن را به خاطر آنکه بنده مرا از معصیت باز داشته است، مورد بخشش خود قرار داده ام.(1)

در اهمّیت توبه، همین بس که در قرآن کریم سوره ای به این نام است.

از آیه فوق به وضوح فهمیده می شود که یکی از عوامل مهمّ دوری از حق، دل بستگی به دنیا و زرق و برق و لذّت های آن است. در تفسیر قمی، ذیل آیه 175 سوره اعراف آمده است:

برای آنها سرگذشت کسی را که آیات خود (الطاف الهی) را به او دادیم بخوان، که وی سرانجام از دستور خدا خارج گشت و شیطان به او دست یافت و از گمراهان شد.

اسم اعظم به بلعم بن باعورا اعطا شده بود و هر دعایی می کرد، مستجاب می شد. وی به سوی فرعون تمایل پیدا کرد و چون فرعون تصمیم گرفت موسی و یارانش را تعقیب کند، فرعون به بلعم گفت: از خدا بخواه که موسی و اصحابش به دست ما گرفتار شوند. او پذیرفت و به طرف موسی و اصحابش به راه افتاد تا در حقّ پیامبر خدا و اصحابش نفرین کند.

حیوان چهارپایی که بلعم باعورا بر آن سوار بود، از حرکت باز ایستاد. بلعم، به ضرب و شتم حیوان پرداخت. به حکم الهی، آن حیوان زبان گشود و گفت: وای بر تو! به چه دلیل مرا می زنی؟ آیا از من می خواهی که تو را بر پشت خود حمل کنم تا بتوانی پیامبر خدا و قوم مؤمنش را نفرین کنی؟! بعد از این عمل، بلعم باعورا به قدری حیوان را کتک زد، که جان داد. در این هنگام اسم اعظم از او گرفته شد.

در یکی از رهنمودهای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است:

یا علی! أشقی الناس من باع دینه بدنیاه، وأشقی من ذلک، من باع دینه بدنیا غیره؛(1) بدبخت کسی است که دین خود را فدای دنیایش نماید، و بدبخت تر از او کسی است که دینش را به دنیای دیگری بفروشد.

ص:203

هم رئیس «بیت القربان» قرار دادی. تو همه گونه ثروت مردم را، که به عنوان نذورات اهدا می شود، تصاحب می کنی و چیزی در اختیار من نیست، در حالی که من با تورات از شما بیشتر سر و کار دارم.

وقتی حضرت موسی علیه السلام دستور داد تا یارانش روی لباس خود، نخ سبز رنگی (طبق صلاحدید موسی در آن زمان) قرار دهند، قارون گفت: مگر ما عبد هستیم؟ و با پیامبر خدا مخالفت کرد و به موسی گفت: من از تو بهترم.

هم چنین هنگامی که دستور گرفتن زکات، از سوی خداوند متعال صادر شد، موسی آن را به بنی اسرائیل ابلاغ کرد و از آنان خواست از هر جنسی که دارند، یک هزارم آن را به عنوان زکات، تحویل خزانه بیت المال دهند. قارون احساس کرد که اموال فراوانی را باید بپردازد؛ بنابراین از موسی علیه السلام کناره گیری کرد. او در ابتدا در میان مردم شایع نمود که موسی به ثروت اندوزی پرداخته و از اموال ما به جاه و مقام رسیده است. و نیز شایع نمود که موسی علیه السلام اهل فساد و فحشا است و زن فاسدی را با تطمیع راضی نمود تا به پیامبر خداصلی الله علیه وآله نسبت زنا بدهد، که سرانجام توطئه قارون فاش شد و بر اثر نفرین حضرت موسی علیه السلام، زمین او را بلعید.(1)

حدیث آمده است:

أبی اللَّهُ أن یجری الأمور إلّا بأسبابها؛(1) پروردگار حکیم، امور جاری بر جهان هستی را جز از طریق اسباب نظام حاکم بر جهان آفرینش به پیش نمی برد.

یکی از آن اسباب، دعا و اراده برصیصا گشته بود.

در بیان احوالات او آمده است:

کان یؤتی بالمجانین یداویهم ویعوّذهم، فیبرؤون علی یده؛(2) افراد دیوانه و بیماران صعب العلاج، با توسّل و تبرّک جستن به او درمان می گشتند.

اما شیطان سرانجام بعد از سعی و تلاش فراوان، او را فریفت و بر او غلبه یافت. او بعد از شفای دختر بیماری، کار حرام و گناهی انجام داد. بعد از آن، به جهت مخفی کردن گناه خودش، بنا به پیشنهاد ابلیس، اقدام به قتل آن دختر نمود و جسد وی را در کنار صومعه خود دفن کرد. شیطان مطلب را به برادران دختر گزارش داد و آنان را برانگیخت تا به پی گیری قضیه بپردازند. بعد از کشف موضوع، برصیصا محکوم به اعدام شد.

ابن کثیر، در البدایة و النهایة می نویسد:

برصیصا عابد معروف بنی اسرائیل، شصت سال از عمر خود را در عبادت و نیک نامی گذراند و آوازه او همه جا را فرا گرفت. ابلیس، چاره ای در انحراف و بدنام کردن او اندیشید. او به برادران دختری که بیماری

ص:207

لاعلاجی دچار بود، گفت: برصیصای عابد، از راه دعای خود می تواند او را شفا دهد. آنان دختر را چند ماهی در صومعه او به خدمت گزاری گماردند. ابلیس به وسوسه عابد پرداخت و وادارش کرد تا به آن دختر تجاوز کند. اثر حاملگی در او ظاهر شد؛ سپس برصیصا را وسوسه کرد که برای رهایی از شرّ برادرانش، دختر را به قتل برساند و در خاک پنهان کند. عابد به وسوسه او عمل کرد. ابلیس به سراغ چهار برادر دختر رفت و جریان را گفت و مکان دفن دختر را به آنان نشان داد.(1)

در بحارالأنوار علّامه مجلسی رحمه الله آمده است:

وقتی برصیصا دستگیر شد، بعضی از شیاطین به او گفتند: دست به دامن «محمد و آل محمدعلیهم السلام» بزن، (از این حدیث به دست می آید که توسل به خاندان رسول خداصلی الله علیه وآله، در تاریخ گذشته نیز مطرح بوده است) و به خدا پناه ببر تا تو را نجات دهند.

برصیصا به آنان توسّل جست؛ وقتی اثری حاصل نگشت، شیاطین به او گفتند: سالها خدا را عبادت کردی و به «محمّد و آل محمّدعلیهم السلام» عشق و محبت ورزیدی؛ اما در لحظات حساس و سرنوشت ساز زندگی، دست تو را نگرفتند؛ پس به آنان پشت کن و به ابلیس روی بیاور تا تو را نجات دهد. (بدون شک، توبه برصیصا توبه راستین نبود، یا آن که توسل او به موقع صورت نگرفت و گرنه توسل طبق شرایط مربوط، اگر صورت پذیرد، تأثیر آن ظاهر خواهد شد).

ص:208

برصیصا از خدا روی برتافت و به ابلیس گروید. او به شیطان گفت: چگونه اطاعت از تو را ابراز بدارم؟!

ابلیس گفت: با اشاره کافی است. برصیصا به صورت اشاره ای در برابر ابلیس سجده کرد. در این هنگام بود که ابلیس گفت: من از تو بیزار هستم؛ زیرا من از خدا می ترسم.(1)

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

«کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنسانِ اکْفُرْ فَلَمّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ»؛(2) کار آنها همچون شیطان است که به انسان گفت: کافر شو (تا مشکلات تو را حل کنم)؛ امّا هنگامی که کافر شد، گفت: من از تو بیزارم؛ من از خداوندی که پروردگار عالمیان است، بیم دارم.

برخی از اهل نظر، برصیصا را از پیروان عیسی مسیح علیه السلام(3) می دانند، گرچه معروف است که او از پیروان موسی علیه السلام است؛ در هر صورت، تردیدی نیست که از انسان های مقرّب و از اولیاء اللَّه محسوب می گردید.

آدمی در هر مرتبه ای که هست، نباید مغرور گردد؛ بلکه باید همواره خود را لب پرتگاه ببیند. پیامبر اسلام حضرت ختمی مرتبت، محمّد مصطفی صلی الله علیه وآله، با آن که برترین بنده خدا در روی زمین بود، در برابر خدا چنین عرضه می دارد:

إلهی لا تکلنی إلی نفسی طرفة عین أبداً؛(4) خدایا! مرا (حتّی) به اندازه یک چشم برهم زدنی، به حال خود وا مگذار.

ص:209

خداوند متعال در نکوهش کسانی که مقام و منزلت معنوی خود را حفظ نکردند، می فرماید:

«وَلاتَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ» (1)رحمه الله و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به «خود فراموشی» گرفتار کرد، آنها فاسقانند.

عامل سقوط کسانی مانند برصیصا، خود فراموشی و نادیده گرفتن مقام و منزلت خویش، و عدم تلاش در جهت حفظ موقعیت معنوی خود بود.

هنگامی که او بیش از حد اصرار ورزید و به تکرار آن تقاضا پرداخت، رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: من اگر از خدا تقاضا کنم تا کوهی از طلا در اختیار من قرار دهد، چنین خواهد شد؛ ولی من این چنین تقاضایی نمی کنم.

او بار دیگر تقاضای خود را تکرار کرد و به آن حضرت گفت: اگر ثروت فراوانی در اختیارم قرار گیرد، اطمینان داشته باشید که حقوق شرعی آن را می پردازم.

ثعلبه دو گوسفند خرید. بعد از مدّتی، به واسطه زاد و ولد این گوسفندان، صاحب گوسفند فراوانی گردید و جزو دامداران بزرگ شد. به دلیل کمبود چراگاه از اطراف مدینه به بیابان دوردست کوچ کرد و فقط در هفته، جهت ادای نماز جمعه در مدینه حاضر می شد. پس از گذشت مدّت کوتاهی به دلیل زیادی دام ها، این توفیق را نیز از دست داد و هر ماه یک مرتبه و سرانجام به دلیل مشغله کاری، سالی یک مرتبه به مدینه مراجعه می کرد و محضر رسول خداصلی الله علیه وآله شرفیاب می شد.

در این زمان، آیه اخذ زکات از مؤمنان از سوی خداوند بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد:

«خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِها … »؛(1) از اموال آنها صدقه ای (به عنوان زکات) بگیر، تا به وسیله آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی …

پیامبرصلی الله علیه وآله گروهی را برای گرفتن زکات، به سوی ثعلبه فرستاد. او در جواب فرستادگان رسول اللَّه صلی الله علیه وآله گفت: ابتدا از دیگران زکات را جمع آوری کنید، در پایان به من مراجعه نمایید. فرستادگان حضرت دوباره به ثعلبه رجوع کردند. او گفت: به خدا سوگند! این زکات خواهی، برادر کوچک باج خواهی و جزیه گیری است.(2)

ص:211

و از پرداخت زکات خودداری کرد. مأموران به محضر پیامبرصلی الله علیه وآله بازگشته و جریان را گزارش نمودند. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: وای بر ثعلبه! وای بر ثعلبه.

سپس آیه زیر نازل شد:

«وَمِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ … »؛(1) بعضی از آنها با خدا پیمان بسته بودند که: اگر خداوند ما را از فضل خود روزی دهد، قطعاً صدقه (زکات) خواهیم داد …

پس از نزول آیه، یکی از صحابه به سرعت جریان نزول آیه در شأن ثعلبه را به او گزارش داد. او برای حفظ آبروی خویش، پشیمان شد و اشک ریزان خدمت پیامبرصلی الله علیه وآله رسید و گله گوسفندی را به عنوان هدیه تقدیم کرد. او آمادگی خود را برای پرداخت زکات را اعلام نمود؛ ولی پیامبرصلی الله علیه وآله نپذیرفت؛ زیرا عبادت باید به خاطر خدا انجام پذیرد و نباید به برای حفظ آبروی دنیوی باشد.

چیزی نگذشت، که آن حضرت از دنیا رفت. ثعلبه گلّه را پیش ابوبکر آورد و تقاضا کرد تا زکات را از وی بپذیرد. او گفت: چیزی را که پیامبرصلی الله علیه وآله نپذیرفت، من نیز نمی توانم بپذیرم. ثعلبه برگشت و زمان عمر نیز رمه را به حرکت درآورد و تقاضای خود را تکرار کرد؛ او نیز نپذیرفت. هنگامی که دوران حکومت عثمان فرا رسید، او رمه را پیش عثمان آورد و عثمان از او قبول کرد.(2)

آری، دسته ای از انسانها فقط به خاطر حفظ آبروی دنیایی خود و نه به خاطر خدا عبادت می کنند. سعدی می گوید:

زکات مال بده که باغبان نخله رز

چو بیشتر ببُرَد، بیشتر دهد انگور

ص:212

وقتی آیه وجوب زکات در ماه مبارک بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل گردید. حضرت مردم را مورد خطاب قرار داده و فرمود:

إنّ اللَّه فرض علیکم الزکاة کما فرض علیکم الصلاة …؛ همانا خداوند متعال زکات را همانند نماز بر شما واجب گردانید.

سپس رسول خداصلی الله علیه وآله به بیان موارد زکات پرداخته، و فرمود:

أیّها المسلمون! زکّوا أموالکم تقبل صلاتکم؛ ای مسلمانان! زکات اموال خود را پرداخت کنید، تا نماز شما قبول شود.

سپس کارگزاران خود را برای جمع آوری زکات به سوی مردم فرستاد.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود:

من زعم أنّ الإمام یحتاج إلی ما فی أیدی الناس، فهو کافر؛ إنّما الناس یحتاجون أن یقبل منهم الإمام. قال اللَّه عزّوجل، «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِها … » (2) ثُمّ قال علیه السلام: إنّی لآخذ من أحدکم الدرهم وإنّی لأکثر أهل المدینة مالاً، ما أرید بذلک إلّا أن تطهّروا؛(3) اگر کسی گمان کند امام به مال مردم چشم دوخته، کافر است. مردم به امام احتیاج دارند تا زکات را از آنان بپذیرد، که خدای عزّوجلّ فرمود: «از اموال آنان زکات بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان گردانی … ». سپس فرمود: ثروت من از مردم مدینه بیشتر است؛ در عین حال، زکات را از شما قبول می کنم تا پاک شوید.

ص:213

است که شیخ مفید از آن نقل روایت کرده است. او در دوران غیبت صغری، جزوات کتاب «التکلیف» را از طریق یکی از نوّاب اربعه خدمت امام زمان علیه السلام عرضه می داشت و امام علیه السلام، جزوات را تأیید می کردند.

هنوز چند سالی از غیبت صغری باقی بود، که او در ایام خلافت الراضی باللَّه در سال 322 ه.ق (در سال 329 ه.ق غیبت صغری به پایان رسید) اعدام گردید.

شلمغانی از علمای مورد اعتماد بود؛ ولی بر اثر گرفتار شدن در دام حسادت، از راه حق منحرف گشت. او هنگامی که توقیع امام عصر - ارواحنا له الفداء - به نام حسین بن روح نوبختی رحمه الله صادر گردید، حسادت خود را نسبت به او اظهار نموده و گفت: باید توقیع به نام من صادر می گشت؛ من لایق این منصب هستم.

این خودخواهی به قدری موجب انحراف و ارتداد او گردید، که وجود عبادت را منکر شد و ازدواج با محارم را تجویز نمود.

محدّث قمی در الکنی و الالقاب می نویسد:

… محمّد بن علی الشلمغانی یُعرف بابن أبی العزافر … له کتب وروایات، وکان مستقیم الطریقة فی أصحابنا، فحمله الحسد؛(1) … محمد بن علی شلمغانی، که به ابن عزافر شهرت دارد، کتاب های فراوانی نوشت و روایات زیادی از او در اختیار است. او در راه حق قرار داشت؛ ولی حسادتش، وی را بیچاره کرد.

او چنان بر حسادت ورزی خود پافشاری کرد که از ناحیه مقدسه، توقیع دیگری در مذمّت او صادر شد(2) و سرانجام از سوی حاکم وقت، به اعدام محکوم گردید.

ص:215

در بحارالأنوار آمده است:

محمّد بن علی شلمغانی معروف به ابن ابی عزافر، دارای کتب فراوانی است و روایات زیادی از او به ما رسیده است. او در آغاز، آدم خوبی بود. حسد ورزی او به ابی القاسم حسین بن روح، وی را بر آن داشت تا از خط حق منحرف گردد و به باطل روی آورد.(1)

در حدیث آمده است: یکی از صاحب نظران، از امام زمان علیه السلام سؤال کرد که منزل ما پر از کتاب های اوست، حالا که منحرف است، چه باید کرد؟ امام پاسخ داد:

خذوا ما رووا وذروا ما رأوا؛(2) از روایات او استفاده کنید؛ ولی از دیدگاه های او دوری جویید.

پس از هلاکت سید علی محمّد باب، جانشین او، میرزا حسینعلی عبد البهاء، راه استاد خود را ادامه داد و براساس دسیسه های دشمنان دین، پا را فراتر نهاده، ادعای الوهیت کرد.

… گفتار بی خردانه آن تهی مغز مدّعی پیغمبری را بخوانید. و درصدد چاره جویی برآیید. با یک جوشش ملّی، با یک جنبش دینی، با یک غیرت ناموسی، با یک عصمت وطنی، با یک اراده قوی، با یک مشت آهنین، باید تخم این نا پاکان بی آبرو را از زمین براندازید.

در ادامه بحث، درباره دخالت آیت اللَّه شیخ عبدالحسین امینی رحمه الله (صاحب کتاب سترگ الغدیر) چنین آمده است:

… وقتی قضیه کسروی پیش آمد، مرحوم امینی و چند نفر دیگر از علمای آنجا می گویند: آیا یک مرد پیدا نمی شود که به حساب این شخص برسد؟

نویسنده در ادامه می افزاید:

این سخنان آیت اللَّه امینی، یکی از طلاب جوان را که در آن مجلس حضور داشت، منقلب کرده و او را در اندیشه اجرای این فتوا فرو برد.

آن جوان کسی نبود جز شهید نوّاب صفوی، که در نهایت، با کسب اجازه از علما، کسروی ملعون را به درک واصل نمود. وقتی کسروی کشته شد، موجی از شادی سراسر جامعه را فرا گرفت. مسئله مهمّی که از این روز، گریبان خانواده کسروی را فرا گرفت، تدفین او بود؛ زیرا فشار از سوی مردم و افکار عمومی اجازه نمی داد تا جسد او در گورستان مسلمین دفن شود.

یکی از شاهدان عینی می گوید: تا ساعت چهار بعد از ظهر گرفتار بودیم که جنازه کسروی را به کجا حمل کنیم؛ زیرا هیچ مسجدی و هیچ گورستانی جنازه او را نمی پذیرفت. سرانجام دوستان و هم فکران کسروی چاره ای اندیشیدند و برای

ص:218

این که نعش وی از دستبرد مخالفان در امان باشد، جنازه های کسروی و حداد پور (منشی مخصوص و محافظ کسروی) را به محل مرتفعی در میان کوه های شمیران برده و در حفره ای که دو متر عمق داشت، نزدیک یک درخت قرار داده و بر روی جسد بدون سنگ لحد و غیره، سیمان ریختند و حفره را پر کردند.(1)

ج) کتاب ها و فرهنگ بیگانه را از راه ترجمه، تألیف و غیره میان نسل جوان ترویج می دهند.

د) از اصطلاحاتی مانند قرآن، حقوق بشر، حقوق زن، اصلاحات، دمکراسی، آزادی و … سوء استفاده کرده، به تبلیغ اهداف شوم خود می پردازند؛ مثلاً آزادی را به کار می برند؛ ولی آزادی و رهایی از حوزه عبودیت و بندگی خدا را در نظر دارند.

ه) از واژه های مورد نفرت مردم، در راستای تضعیف دین سود می جویند. واژه خشونت و … را نفی می کنند؛ ولی منظور آنان، نفی بسیاری از احکام قضایی اسلام در جامعه است.

و) علمای راستین و اسوه ها و ایده آل های دینداری و دین شناسی را تضعیف می کنند، تا حقایق اسلامی برای مردم بازگو نشود.

ز) از افراد تازه کار و بی سواد، به عنوان عالم دینی یاد می کنند و آنان را در مجامع مختلف مطرح می سازند و در تضعیف اسلام، از آنان سود می جویند.

ص:220

18. تعلیقات علی مصباح الانس: امام خمینی قدس سره.

19. تعلیقه ها و سؤالات اساسی وصیت نامه امام خمینی قدس سره: سید محمّد شفیعی مازندرانی.

20. تفسیر جوامع الجامع: فضل بن حسن طبرسی رحمه الله (548 ه.ق)، دار الأضواء بیروت.

21. تفسیر الصافی: فیض کاشانی رحمه الله (1091 ه.ق)، مؤسسة الاعلمی بیروت.

22. تفسیر القمی: علی بن ابراهیم قمی رحمه الله، دارالکتب الاسلامی، قم.

23. التفسیر الکبیر: فخر رازی (606 ه.ق)، دارالکتب العلمیة.

24. تفسیر الکشّاف: جار اللَّه زمخشری (538 ه.ق)، دارالمعرفة، بیروت.

25. تکامل اجتماعی انسان: شهید مرتضی مطهری.

26. تنقیح المقال: شیخ عبداللَّه مامقانی رحمه الله (1351 ه.ق)، چاپخانه مرتضویه نجف.

27. توضیح و بررسی مصاحبه راسل: وایت.

28. جواهر الکلام: محمّدحسن جواهری رحمه الله (1266 ه.ق)، دارالکتب الاسلامیة نجف.

29. چرا مسیحی نیستم؟: برتراند راسل.

30. چهل حدیث: امام خمینی قدس سره.

31. در محضر علّامه طباطبایی: محمّدحسین رخشاد.

32. دیوان شاخه طوبی: سید محمّد شفیعی مازندرانی.

33. روح البیان: اسماعیل حقّی (1137 ه.ق)، دار احیاء التراث العربی بیروت.

34. روضات الجنّات: میرزا محمّدباقر موسوی خوانساری رحمه الله (1313 ه.ق)، دارالکتب الاسلامیة بیروت.

35. سرّ الصلاة: امام خمینی قدس سره.

36. سفینة البحار: شیخ عبّاس قمی رحمه الله (1359 ه.ق) کتابخانه سنایی.

37. شادکامی.

38. شعر انتظار: سید محمّد شفیعی مازندرانی.

39. علم به کجا می رود: ماکس پلانک.

40. غرر الحکم: عبد الواحد آمدی (510 ه.ق) شرح جمال الدین خوانساری، دانشگاه تهران.

ص:222

41. فرهیختگان: ارگان دانشگاه آزاد اسلامی.

42. قصص الأنبیاء: سعید بن هبة اللَّه قطب راوندی رحمه الله (537 ه.ق).

43. قصص الأنبیاء: ثعلبی (427 ه.ق) دار الرائد بیروت.

44. الکافی: محمّد بن یعقوب کلینی (239 ه.ق)، دار صعب و دارالتعارف بیروت.

45. کلیات سعدی: سعدی.

46. کنز العمّال: متّقی هندی (975 ه.ق)، مؤسسة الرسالة بیروت.

47. الکنی و الألقاب: شیخ عبّاس قمی رحمه الله (1359 ه.ق)، مکتبة الصدر تهران.

48. لذّات فلسفه: ویل دورانت.

49. لغت نامه: علی اکبر دهخدا.

50. مجمع البیان: فضل بن حسن طبرسی رحمه الله (548 ه.ق)، انتشارات ناصر خسرو تهران.

51. مجمع البحرین: فخرالدین طریحی (1085 ه.ق)، دار احیاء التراث العربی بیروت.

52. مجموعه آثار شهید مطهری: شهید مرتضی مطهری

53. مجموعة ورّام: ورّام بن أبی فراس (605 ه.ق)، دارالکتب الاسلامیة تهران.

54. المحجّة البیضاء: فیض کاشانی رحمه الله (1091 ه.ق)، مؤسسة الاعلمی بیروت.

55. مستدرک سفینة البحار: شیخ علی نمازی شاهرودی رحمه الله، بنیاد بعثت تهران.

56. مستدرک وسایل الشیعة: میرزا حسین نوری رحمه الله (1320 ه.ق)، مؤسسه آل البیت: قم.

57. مشکاة الأنوار: فضل بن حسن طبرسی رحمه الله (548 ه.ق)، دار الثقلین قم.

58. مصباح الشریعة: منسوب به امام صادق علیه السلام.

59. مصباح الهدایة إلی الخلافة والولایة: امام خمینی قدس سره.

60. معجم رجال الحدیث: آیت اللَّه العظمی خویی رحمه الله، منشورات مدینة العلم قم.

61. معجم الفروق اللعویة: ابوهلال العسکری (398 ه.ق).

62. المعجم الکبیر: طبرانی (360 ه.ق)، دار أحیاء التراث العربی بیروت.

63. مفاتیح الجنان: شیخ عبّاس قمی رحمه الله (1359 ه.ق).

64. مفردات ألفاظ القرآن: راغب اصفهانی (425 ه.ق)، دار القلم دمشق.

ص:223

65. من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق رحمه الله (381 ه.ق)، دار الکتب الاسلامیة تهران.

66. المواعظ العددیه، آیت اللَّه مشکینی رحمه الله، دفتر نشر الهادی، قم.

67. المیزان فی تفسیر القرآن، علّامه طباطبایی رحمه الله، دارالکتب الاسلامیة تهران.

68. میزان الحکمة: محمّدی ری شهری، دارالحدیث قم.

69. نور الثقلین: ابن جمعه عروسی حویزی (1112 ه.ق)، چاپ اسماعیلیان قم.

70. وسائل الشیعة: شیخ حرّ عاملی رحمه الله (1104 ه.ق)، مؤسسه آل البیت: قم.

71. ولایت فقیه، امام خمینی قدس سره.

ص:224