ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

رسول خدا (ص) در طول 23 سال، رسالت خود را به خوبى انجام داد و با هدايت مرحله به مرحله، اسلام را تبيين و به مردم معرفى نمود و در هيجدهم ذيحجه سال دهم هجرت نيز، در غدير خم با معرفى على ابن ابى طالب (ع) به عنوان امام و پيشواى امت اسلامى، رسالت خويش را به پايان برد و چشم از جهان فرو بست.

پيامبر (ص) پيش از وفات خويش دو گوهر گرانبها؛ يعنى قرآن و عترت را در ميان مردم به وديعت نهاد و از آنان خواست با تبعيت و پيروى از آنها به هدايت و كمال دست يافته و از ضلالت و گمراهى نجات يابند.

«إنى تارك فيكم الثقلين؛ كتاب الله وعترتى ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا بعدى أبداً».

ليكن متأسفانه پس از رحلت رسول خدا (ص) به دلايلى كه هم اكنون فرصت بيان آن نيست، به وصيت آن حضرت عمل نشد و ميان قرآن و پيروى از عترت جدايى افتاد و رفته رفته با گذشت زمان، مشكلات فراوانى براى جامعه اسلامى پديد آمد، اختلافات مذهى توسعه

ص: 12

يافت و دشمنان دين و رسالت با بهره گيرى از جهل و نادانى مردم، با فته انگيزى و ايجاد شبهه هاى عقيدتى، مسلمانان را به جان يكديگر انداختند و از اين رهگذر توانستند ذخاير و منابع كشورهاى اسلامى را غارت كنند و ساكنان آنها را در فقر و نادانى و عقب ماندگى نگه دارند. امروز نيز با گذشت بيش از هزار و چهارصد و اندى سال، بار ديگر استثمارگران و غارتگران بين المللى با استفاده از همان حربه به ميدان آمده و در تعدادى از كشورها همچون عراق و افغانستان با قساوت و بى رحمى هرچه تمام تر و با بهره گيرى از بمب و سلاح هاى مخرب، مردان، زنان و كودكان بى گناه را به خاك و خون مى كشند و آنان را قطعه قطعه مى كنند و از اين طريق بهشت را مى جويند! و يك بار ديگر ماجراى خوارج و جنايات آنان در صدر اسلام را در خاطره ها زنده مى كنند.

طبيعى است در چنين وضعيتى علما و دانشمندان نقشى بس مهم و ويژه دارند؛ از يك سو بايد حقايق را بيان كرده، شبهات را پاسخ دهند تا با ايجاد معرفت دينى، ريشه اين گونه افكار را در جهان اسلام بخشكانند و از سوى ديگر از تفرقه و شكاف ميان جامعه اسلامى جلوگيرى كنند.

كتابى كه در پيش روى شما است چنين رسالتى را دنبال مى كند و به قلم استاد و فقيه متفكر و فرزانه حضرت آيةالله آقاى حاج شيخ جعفرسبحانى- دامت بركاته- به رشته تحرير در آمده است. شخصيت زمان شناس و بزرگوارى كه عمر خويش را در راه تحقيق و تبيين علوم و

ص: 13

معارف اسلامى سپرى كرده و آثار گرانسنگى در معرفى و دفاع از مكتب اهل بيت (ع) به طالبان و جويندگان حقيقت ارائه كرده اند. از خداوند متعال براى ايشان سلامتى و طول عمر و موفقيت روزافزون مسألت داريم. اين كتاب پيش از اين در 659 صفحه به چاپ رسيد كه با توجه به درخواست هاى مكرر علاقمندان، گزيده آن، به شكل كنونى تقديم مى گردد.

معاون آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبرى

20/ 1/ 1386

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

سؤال: درباره پيدايش شيعه فرضيه ها و نظريات مختلفى مطرح شده است، بفرماييد تشيع از چه زمانى پديد آمده است؟

پاسخ: معمولًا اين نوع پرسش ها درباره نحله هاى كلامى و فرقه هاى مذهبى مطرح مى شود كه پس از رحلت پيامبر اسلام پديد آمده اند؛ مثلًا مى گويند: مذهب اشعرى چگونه و از چه زمانى پديد آمده؟ در پاسخ گفته مى شود: مذهب اشعرى مكتبى كلامى است كه ابوالحسن اشعرى (260- 324 ه-) در آغاز قرن چهارم آن را پى ريزى كرد. در مقابل آن، مذهب معتزله قرار دارد كه آن هم يك مذهب كلامى است و واصل بن عطا (80- 130 ه-) شاگرد حسن بصرى (م 110 ه-) آن را بنيان نهاد. در اين موارد، مى توان براى پيدايش مذهب، تاريخ مشخصى تعيين كرد.

اين گفته در خصوص مذاهب فقهى نيز صادق است. مذهب حنفى به وسيله ابوحنيفه (80- 150 ه-) و مذهب شافعى به وسيله محمد بن ادريس شافعى (150- 204 ه-) پديد آمد و همچنين ديگر مذاهب فقهى نيز تاريخ پيدايش مشخصى دارند. امّا تشيع يك مذهب كلامى و فقهى نيست كه پس از پيدايش اسلام و درگذشت رسول خدا (ص) پديد آمده باشد.

ص: 18

تشيع، با اسلام تاريخ يكسان دارد. در واقع تشيع همان اسلامى است كه پيامبر خدا (ص) آورده و يكى از تعاليم آن، استمرار رهبرى و امامت به وسيله فردى است كه از جانب خدا تعيين و به وسيله پيامبر (ص) معرفى مى شود. اين اصل اساسى كه ضامن بقاى اسلام است و هويت تشيع را تشكيل مى دهد، در زمان خود رسول خدا (ص) به وسيله آن حضرت اعلام شد و گروهى از صحابه پيامبر، آن را پذيرفتند و پس از درگذشت رسول خدا (ص) بر همان پيمان باقى ماندند. اينان پيشگامان تشيع در عصر رسول خدا (ص) و پس از او بودند. امّا گروهى ديگر، اين اصل را ناديده گرفته و رهبرى را از آن ديگرى دانستند.

تشيّع به اين معنى، تاريخى جز اسلام و واقعيتى جز اين آيين ندارد و اين اصل؛ يعنى تعيين رهبر و امام از جانب خداوند، جزئى از تعاليم اسلام بوده و در زمان حيات پيامبر (ص) اعلام شده است.

ص: 19

آيات فراوانى درباره منافقان در سوره هاى مختلف نازل شده است. در چنين وضعيتى، مصلحت جامعه اسلامى ايجاب مى كرد كه پيامبر فردى نيرومند، عالم، آگاه، زاهد و پارسا را براى زعامت معين كند، تا پس از درگذشت او، اين مسأله خاتمه يافته تلقى شود و همه نيروها تحت فرمان او براى حفظ اسلام و مقابله با مثلث پيش گفته بكوشند. در حالى كه اگر در اين مورد سكوت مى كرد، علاوه بر سه مشكل ياد شده، مشكل ديگرى به نام اختلاف در درون مسلمانان پديد مى آمد و چه بسا به جنگ داخلى كشيده مى شد. با توجه به اين حقايق تاريخى، احتمال انتصاب بر انتخاب اولويت مى يابد.

و به ديگر سخن، در شيوه حكومت، دو نظر بيش نيست، نظريه «تنصيص» و نظريه «گزينش»، آن هم به وسيله مهاجرين و انصار. در اين مورد، موضع پيامبر را از نزديك بررسى مى كنيم؛ زيرا مسأله از سه فرض بيرون نيست:

1. اصولًا پيامبر درباره شيوه حكومت پس از خويش سخنى نگفته باشد.

2. پيامبر (ص) درباره شيوه حكومت، موضع گرفته و آن را به شورا واگذارد.

3. فرد لايقى را از ميان تربيت يافتگان خود براى رهبرى برگزيند.

فرضيه نخست، با كامل بودن دين و استمرار آن تا روز رستاخيز سازگارى ندارد؛ زيرا اسلام يك آيين فردى نيست و تعاليم آن منحصر به عبادات شخصى و نيايش هاى فردى نمى باشد، بلكه يك دكترين جامع است كه بشر را از هرگونه تقنين و تشريع بى نياز مى كند و به صورت خودكفا تا پايان جهان پيش خواهد رفت. آورنده چنين آيينى نمى تواند نسبت به مسائل حكومت، كه ضامن بقاى دين است، سكوت اختيار كند و بى تفاوت باشد. و موضع انفعالى به خود بگيرد.

ص: 20

نظريه دوم تا حدى نظريه مقبولى است و آن اين كه پيامبر، موضع مثبت داشته و نسبت به مسائل حكومتى بى تفاوت نبوده، ولى اگر شيوه حكومت بر اساس شورا بود، بايد پيامبر (ص) در كلمات خود به اين امر اشاره فرموده، شرايط و ضوابط شورا را به نحو دقيق تبيين نمايد و براى آموزش دادن مسلمانان، آن را در طول زندگى خود به صورت هاى عملى پياده كند تا مسلمانان پس از درگذشت او دچار حيرت و سرگردانى نشوند، در حالى كه در كلمات پيامبر (ص) و احاديث و تاريخ زندگانى او، نص صريحى بر اين كه نظام حكومت، نظام شورايى است، ديده نمى شود، حتى بعد از خليفه اوّل شيوه تعيين خليفه، غالباً بر اساس شورا نبوده، بلكه با تعيين خليفة قبلى، فردى زمام امور را به دست مى گرفته است.

حكومت در اسلام، فصلى كوتاه و گذرا نيست كه با يك جمله «وَأَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ» (1)

پايان پذيرد، بلكه بخش هاى گسترده اى از احكام و امور را دربر مى گيرد، كه عنايت پيامبر را براى تبيين جزئيات و شرايط، مى طلبد.

طبعاً نظريه سوم، بيش از دو نظريه ديگر قابل پذيرش است و اتفاقاً احاديث رسول خدا (ص) و تاريخ حيات آن حضرت به روشنى آن را ثابت مى كند.

پس از يك تحليل اجتماعى، اكنون به پاسخ پرسش از نظر حديث و تاريخ مى پردازيم.

ص: 21

پيروان على (ع) نهاده است. محدثان و مفسران نقل مى كنند آنگاه كه آيه «إِنَّ الّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحات أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيّه» (1)

فرود آمد، پيامبر (ص) رو به على (ع) كرد و فرمود:

«مقصود از اين عبارت، تو و شيعيانت مى باشيد كه روز قيامت خشنود و پسنديده هستيد».

در حديث ديگر فرمود:

«تو و پيروانت مقصود هستيد، وعده من و شما در روز قيامت نزد حوض كوثر است. آنگاه كه امت ها براى حسابرسى به آنجا مى آيند، شما را فرا مى خوانند در حالى كه نور از چهره و پيشانى شما تابان است».

روايات مربوط به نزول اين آيه در حق شيعيان على (ع) و اين كه پيامبر (ص) پيروان على (ع) را شيعه ناميد، در كتاب هاى مختلف وارد شده است، براى نمونه به مدارك زير مراجعه شود. (2) بنابراين، نامگذارى پيروان على (ع) به شيعه، از جانب رسول خدا (ص) انجام شده و اين خود مبنايى در تعيين شيوه حكومت پس از پيامبر (ص) به شمار مى رود.

ص: 22

احكام و اجراى آنها برعهده داشت، پس از وى برعهده امام مى باشد. امام مرجع بيان احكام و عقايد اسلامى و مدير امور كشور است. با توجه به اين اصل و بنابر روايات، روزى كه پيامبر (ص) نبوت خود را براى بنى هاشم بيان كرد، جانشينى و رهبرى على (ع) را نيز اعلام نمود و اين حاكى از آن است كه نبوت و امامت همزاد بوده و دارنده هر دو منصب از جانب خدا به وسيله وحى الهى معين مى شوند. اين مسأله در منابع تاريخى چنين آمده است:

پيامبر گرامى (ص) سه سال دعوت پنهانى داشت. آنگاه كه خدا او را با آيه «وَأَنْذِرْ عَشيرتَكَ الأَقْرَبين» (1)

مخاطب ساخت، او بيش از چهل تن از بستگان خود را كه همگى از شخصيت هاى بنى هاشم بودند، براى ضيافت ناهار دعوت كرد و پس از صرف غذا، سخنان خود را اينگونه آغاز كرد:

«هيچ كس از مردم براى كسان خود چيزى بهتر از آنچه من براى شما آورده ام، نياورده است. من خير دنيا و آخرت را براى شما آورده ام، خدايم به من فرمان داده كه شما را به توحيد و يگانگى وى و رسالت خويش دعوت كنم. چه كسى از شما مرا در اين راه كمك مى كند تا برادر و وصى و جانشين من در ميان شما باشد؟»

آن حضرت اين جمله را گفت و اندكى درنگ كرد تا ببيند كدام يك از آنان به نداى او پاسخ مثبت مى دهند. در آن لحظات، سكوتى مطلق و آميخته با بهت و تحير بر مجلس سايه گسترده بود و همگى سر به زير افكنده و در فكر فرو رفته بودند.

ناگهان على (ع) كه سن او در آن روز از 15 سال تجاوز نمى كرد، سكوت را درهم شكست و برخاست و رو به پيامبر كرد و گفت:

ص: 23

«اى پيامبر خدا، من تو را در اين راه يارى مى كنم». آنگاه دست خود را به سوى پيامبر (ص) دراز كرد تا دست او را به عنوان پيمان فداكارى بفشارد. در اين هنگام پيامبر (ص) دستور داد كه على (ع) بنشيند. بار ديگر پيامبر (ص) گفتار خود را تكرار كرد. باز على برخاست و آمادگى خود را اعلام كرد. اين بار نيز پيامبر (ص) به وى دستور داد بنشيند. در مرتبه سوم نيز مانند دفعات پيشين، كسى جز على (ع) برنخاست و تنها او بود كه پشتيبانى خود را از اهداف مقدس پيامبر (ص) اعلام كرد. پيامبر (ص) در اين حال دست خود را بر دست على (ع) زد و جمله تاريخى خود را در مجلس بزرگان بنى هاشم درباره او بيان كرد و گفت:

«هان! اى خويشان و بستگان من! على برادر و وصى و خليفه من در ميان شماست». (1) اين حديث به روشنى تاريخ تشيع و همزاد بودن نبوت وامامت را به معنايى كه يادآور شديم بيان مى كند. البته اين تنها موردى نيست كه پيامبر (ص) رهبر مسلمانان پس از خود را تعيين مى كند، بلكه در موارد ديگرى نيز بر اين مطلب تصريح فرمودند كه به صورت گذرا به آنها اشاره مى كنيم.

ص: 24

آنگاه كه پيامبر (ص) راهى نبرد با روميان در سرزمين تبوك گرديد، على (ع) را همراه خود نبرد؛ زيرا وجود او در مدينه براى جلوگيرى از فتنه گرى منافقان، لازم و ضرورى بود، ولى دشمنان به شايعه پردازى دست زدند و گفتند: روابط پيامبر (ص) با على (ع) به تيرگى گراييده، لذا او را به همراه خود نبرده است. على (ع) خود را به لشگرگاه اسلام رساند و اين شايعه را بازگو نمود. پيامبر (ص) در پاسخ فرمود:

«آنان دروغ گفته اند. من تو را براى حفظ خانه و خانواده ام جانشين خويش ساخته ام. پس بازگرد و جانشين من در خانواده من و خانواده خودت باش. آيا خوش ندارى براى من آن گونه باشى كه هارون براى موسى بود، با يك تفاوت كه پيامبرى پس از من نيست؟» (1) اين حديث به روشنى بيانگر آن است كه على (ع) تمام صلاحيت ها و اختيارات هارون (ع) را جز نبوت دارا بوده است. يكى از مناصب هارون، وزارت او براى موسى (ع) بوده است، چنان كه مى فرمايد:

«وَاجْعَلْ لِى وَزيراً من أَهْلِى* هارُونَ أَخى». (2)

«هارون را كه از خاندان من است، وزير من قرار ده».

استثناى نبوت در كلام رسول خدا (ص) حاكى از آن است كه كليه مسئوليت هاى هارون را على نيز دارا بود واين جانشينى تنها به جنگ تبوك اختصاص نداشت، بلكه يك ضابطه كلى بود كه جانشينى در غزوه تبوك يكى از مصاديق آن به شمار مى آمد و اگر مقصود

ص: 25

جانشينى در خصوص اين سفر بود، نيازى به اين ضابطه كلى و استثناى نبوت نبود.

ص: 26

در اين لحظات حساس طنين اذان سراسر بيابان را فرا گرفت، سپس پيامبر (ص) خطبه اى به شرح زير ايراد كرد:

«ستايش از آن خداست و به او ايمان داريم. از او يارى مى خواهيم و بر او توكل مى كنيم، و از شر خويشتن و بدى كردارهايمان به خدايى پناه مى بريم كه گمراهان جز او راهنمايى ندارند. خدا هر كس را راهنمايى كند، او ديگر گمراه نمى شود و گواهى مى دهيم كه خدايى جز او نيست و محمد (ص) بنده و فرستاده اوست.

هان! اى مردم، نزديك است كه من دعوت حق را لبيك گويم و از ميان شما بروم. من مسئولم و شما نيز مسئول هستيد ... هان! اى مردم، هر كس من مولا و رهبر او هستم، على نيز مولا و رهبر اوست». (1) پيامبر (ص) جمله آخر را سه بار تكرار كرد و فرمود:

«پروردگارا! هر كس على را دوست دارد، تو او را دوست بدار و هر كس با او دشمنى كند تو با او دشمن باش. هر كس او را يارى كند، تو ياور او باش، و هر كس او را تنها گذارد، تو نيز او را تنها گذار. لازم است حاضران به غايبان خبر دهند و آنها را از اين امر آگاه سازند».

هنوز اين اجتماع با شكوه پايان نيافته بود كه فرشته وحى فرود آمد و پيامبر گرامى (ص) را بشارت داد كه خداوند امروز دين خود را تكميل كرد و نعمت خويش را بر مؤمنان به كمال رسانيد. (2)

ص: 27

حديث غدير از احاديث متواتر است. كافى است كه بدانيم 120 صحابى، آن را از پيامبر (ص) نقل كرده اند و از تابعان 89 نفر به نقل آن پرداخته اند و در مجموع 14 قرن، 360 تن عالم و دانشمند سنّى آن را روايت كرده اند، و اگر راويان و عالمان شيعى را به آنان ضميمه كنيم خواهيم ديد كه حديث در بالاترين حدّ تواتر قرار مى گيرد. (1)

ص: 28

پرسيدند: آن يكى كه رها كردند كدام است؟ گفت: ولايت على بن ابى طالب (ع). از وى سؤال شد: آيا ولايت على همانند آن چهار مورد، لازم و واجب است؟ گفت: آرى، به سان آنها لازم و واجب است. و از همين افرادند: ابوذر غفارى، عمار ياسر، حذيفة ابن يمان، ذوالشهادتين خزيمة ابن ثابت، ابوايوب انصارى، خالد بن سعيد و قيس بن سعد بن عباده». (1)

ص: 29

ص: 30

قرآن درباره پيروى از اكثريت، به پيامبر هشدار مى دهد ومى فرمايد:

«إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِى الأَرْض يُضِلّوك عَنْ سَبيلِ اللّه». (1)

«اگر از اكثريت مردم روى زمين پيروى كنى، تو را از راه خدا گمراه مى كنند».

و باز به پيامبر يادآور مى شود:

«وَما أَكْثَرُ النّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤمِنين». (2)

«هر چند بكوشى، اكثريت مردم ايمان نمى آورند».

بزرگترين جمعيت ها در جهان از آنِ كشورهايى چون چين با حدود يك ميليارد و سيصد ميليون نفر و هند با بيش از يك ميليارد نفر جمعيت است كه اكثريت مردم آنها را مادى گرايان و بت پرست ها تشكيل مى دهند. اگر مجموع جمعيت مسلمانان را كه يك ميليارد و سيصد ميليون تخمين زده مى شود نسبت به جمعيت 6 ميلياردى كره زمين، بسنجيم، از اكثريت برخوردار نيستند.

اميرمؤمنان على بن ابى طالب (ع) در يكى از سخنان حكيمانه خود، درباره شناخت حق و باطل، بيانى دارد كه يادآور مى شويم:

در جنگ جمل مردى از اميرمؤمنان سؤال كرد: آيا با طلحه و زبير نبرد مى كنى، در حالى كه آنان از برجسته ترين اصحاب پيامبرند؟

امام در پاسخ فرمود: تو در اشتباهى. عظمت و بزرگى اشخاص، نشانه حق و باطل نيست، حق را بشناس تا اهل آن را بشناسى؛ و باطل را بشناس، آنگاه اهل آن را خواهى شناخت». (3)

ص: 31

گذشته از اين، شيعه هر چند نسبت به جمعيت كل مسلمانان، در اقليّت است، ولى براى خود، جمعيت عظيمى را در جهان تشكيل مى دهند و لذا در غالب نقاط جهان حضور مؤثر دارند. علاوه بر كشورهاى ايران و عراق و آذربايجان و بحرين و لبنان كه اكثريت آنها را شيعيان تشكيل مى دهند، در تمام كشورهاى اسلامى، اقليت قابل ملاحظه اى از شيعيان وجود دارد كه براى خود مساجد، مؤسسات، مدارس و برنامه هاى فرهنگى دارند.

اصولًا بايد توجه كرد كه شيعه به عنوان اپوزيسيون و مخالف نظام حاكم شناخته مى شد و نظام هاى سياسى براى سركوب بلكه ريشه كن كردن آنها، به آنان لقب «روافض» داده بودند. به عنوان نمونه، سلطان محمود غزنوى پس از تسلط بر شرق خراسان، به ريشه كن كردن دو گروه، يكى شيعه و ديگرى معتزله همت گمارد، چندان كه آثار علمى و كتابخانه هاى آنان را از بين برد تا اثرى از تشيع و معتزله باقى نماند. او پيوسته اهل حديث و كراميه را تقويت مى كرد، و شيعه و معتزله را دشمن اصلى خود مى دانست. (1) صلاح الدين ايوبى، پس از خيانت به فاطميان، تصميم بر قتل عام شيعه گرفت و گروه بى شمارى از آنان را كشت. (2) در دوران حكومت عثمانى، در زمان سلطان سليم به خاطر فتواى يك فقيه حنفى به نام نوح، 40000 شيعه در تركيه فعلى سر بريده شدند. (3)(4)

ص: 32

در دوران حكومت جزّار در لبنان، در جبل عامل حمام خون به راه افتاد و نسل كشى شيعه صورت گرفت، به گونه اى كه كتاب هاى آنان مدت ها به جاى هيزم در تنور نانوايان مى سوخت. (1) با توجه به اين كشتارهاى دسته جمعى، بقاى شيعه در جهان، آن هم با يك فرهنگ قوى و جامع و داشتن علما و دانشمندان مبرز در تمام رشته هاى اسلامى و علمى، يكى از معجزات الهى است كه در پرتو عنايتش، مظهر اسلام راستين بدون تحريف تا قرن پانزدهم به جاى مانده و خوشبختانه روز به روز نور آن، راه گروه بيشترى از انسان ها را روشن نموده و پرده هاى جهل و تعصب را از چهره تاريخ كنار مى زند.

ص: 33

ص: 34

ص: 35

سؤال: آيا انبيا و اوليا، علاوه بر قدرت هاى عادى، توان انجام امور خارق العاده را نيز دارند؟

پاسخ: جهان آفرينش، جهان اسباب و مسبّبات و علّت ها و معلول ها است. هر فردى در كار خود از قدرت الهى بهره مى گيرد و اگر پيوند او از آن قدرت لايزال گسسته گردد، عاجز و ناتوان مى شود. بنابراين، اگر اولياى الهى كارهاى خارق العاده اى را انجام مى دهند، همگى از قدرت الهى سرچشمه گرفته و به اذن او مى باشد. اگر اين پيوند قطع شود، هيچ فردى توان كارى را؛ اعم از عادى و غير عادى، نخواهد داشت.

كارهاى برون از توان عادى معلول تكامل روحى و روانى «ولىّ» خداست كه در اثر طى طريق عبوديت و عمل به تعاليم اسلام و پيمودن صراط مستقيم به اين مقام مى رسد. (1) انسان در سايه عبوديت و بندگى خدا و اخلاص در عبادت، براى خود سيرى در تكامل باطنى دارد كه ربطى به زندگى فردى واجتماعى او ندارد و اين سير از حدود جسم وماده بيرون است و هر فردى در اين سير

ص: 36

معنوى خود، به فراخور حال خويش مقاماتى را به دست مى آورد كه چه بسا آنها را در اين جهان و يا پس از مرگ مشاهده نمايد.

ص: 37

دوست مى دارم. وقتى او محبوب من شد، من گوش او مى شوم كه با آن مى شنود، وچشم او مى شوم كه با آن مى بيند و زبان او مى گردم كه با آن سخن مى گويد، و دست او مى شوم كه با آن حمله مى كند. هرگاه مرا بخواند اجابت مى كنم و اگر چيزى از من بخواهد مى بخشم». (1) دقت در اين حديث، ما را به عظمت كمالى كه انسان در سايه انجام فرايض و نوافل پيدا مى كند، به خوبى رهبرى مى كند. در اين حالت قدرت درونى انسان به حدّى مى رسد كه با قدرت الهى صداهايى را كه با نيروى عادى نمى شنيد، مى شنود و صور و اشباحى را كه ديدگان عادى را ياراى ديدن آنها نيست، مى بيند. سرانجام خواسته هاى اوجامه عمل پوشيده، حاجت هايش برآورده مى شود، در نتيجه دوست خدا مى شود و عمل او، عمل خدايى مى گردد.

جاى شك نيست مقصود از اينكه خدا چشم وگوش او مى گردد، اين است كه ديده او در پرتو قدرت الهى، نافذتر و گوش او شنواتر و قدرت او گسترده تر مى گردد.

ص: 38

ص: 39

آن كه وى به حضور سليمان برسد، سليمان به حاضران در مجلس خود چنين گفت:

«... يا أَيُّهَا المَلَؤُ أَيُّكُمْ يَأْتينى بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونى مُسْلِمينَ». (1)

«اى جماعت كدام يك از شما مى تواند تخت بلقيس را براى من بياورد، پيش از آن كه (بلقيس و همراهان) او مطيعانه وارد شوند؟»

يك نفر از جنّيان گفت:

«... أَنَا آتيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ وَإِنى عَلَيْهِ لَقَوىٌّ أَمينٌ». (2)

«پيش از آنكه تو از جاى خود برخيزى (مجلس به پايان رسد) من آن را مى آورم و من بر اين كار توانا و امينم».

فرد ديگرى كه مفسران نام او را «آصف بن برخيا» وزير سليمان وخواهر زاده او مى دانند، اعلام كرد كه در يك چشم به هم زدن مى تواند آن را بياورد، چنانكه خداوند مى فرمايد:

«قالَ الّذى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبى ...». (3)

«كسى كه نزد او دانشى از كتاب بود (كه درباره حقيقت اين كتاب بايد در جايى ديگر گفتگو كرد)، چنين گفت: پيش از آنكه تو چشم

ص: 40

بر هم بزنى، آن را در اين مجلس حاضر مى كنم. وقتى تخت را در برابر خود حاضر ديد، گفت: اين نعمتى است از جانب خدا بر من».

بايد در مفاد اين آيات دقت كنيم تا ببينيم عامل اين كارهاى خارق العاده (احضار «تخت بلقيس» از فرسنگ ها فاصله به مجلس سليمان) چيست؟ آيا عامل اين كار خارق العاده مستقيماً خدا است؟ و او است كه اين جهش را در طبيعت انجام مى دهد و «آصف برخيا» و ديگران، نمايشگرانى هستند كه كوچك ترين تأثيرى در آن كارها ندارند؟ يا اينكه عامل اين كار- به سان هزاران كار ديگر كه افراد عادى با قدرت الهى انجام مى دهند- خود آنها مى باشند؛ چيزى كه هست آنان اين قدرت را از قرب الهى به دست آورده و با اراده نافذ خود عامل اين نوع كارهاى خارق العاده مى باشند. ظاهر آيات سه گانه نظر دوم را تأييد مى كند، زيرا:

اوّلًا، سليمان از آنان مى خواهد كه اين كار را انجام دهند و آنان را بر اين كار قادر و توانا مى داند.

ثانياً، شخصى كه گفت: من تخت بلقيس را، پيش از آنكه سليمان از جاى خود برخيزد حاضر مى كنم، خود را با جمله زير توصيف كرد: «وَإنّى عَلَيهِ لَقَوِى أَمِين»: «من بر اين كار، قادر و توانايم و به خود اطمينان دارم».

هرگاه وجود اين شخص و اراده او در اين كار مؤثر نباشد، ديگر دليلى ندارد كه بگويد: «من بر اين كار قادر و امين هستم».

ثالثاً، دومى گفت: من آن را در اندك زمانى (يك چشم به هم زدن) مى آورم و اين كار خارق العاده را به خود نسبت داد و گفت: «آتيك: مى آورم».

اگر بنا بود كه قرآن به اين حقيقت تصريح كند كه نفوس اوليا و اراده و خواست آنان و ديگر شخصيت هاى بزرگ، در ايجاد معجزه ها

ص: 41

وكرامات و تمام خارق العاده ها مؤثر است، روشن تر از اين، چگونه بگويد تا شكاكان زمان آن را بپذيرند و تأويل نكنند.

رابعاً: خداوند علت توانايى دومى را بر اين كار شگفت آور، آشنايى او به علم كتاب مى داند، دانشى كه از اختيار افراد عادى خارج است و از علومى است كه مخصوص بندگان خدا مى باشد، و ارتباط با چنين دانش هايى محصول قربى است كه اين نوع افراد با خدا دارند، چنانكه فرمود: «قالَ الّذى عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الكِتابِ ...»: «كسى كه در نزد او دانشى از كتاب بود، گفت ...».

ص: 42

در آيه ديگر (1) مى خوانيم: بادى كه سليمان از آن به عنوان مركب استفاده مى كرد، از صبح تا ظهر مسافت يك ماه و از ظهر تا شب مسافت يك ماه ديگر را طى مى كرد و اين مرد الهى مى توانست مسافتى را كه مركب هاى آن روز تقريباً در ظرف دوماه طى مى كردند، در ظرف يك روز طى كند.

درست است كه خداوند باد را براى او رام و مسخّر كرده بود، امّا جمله «تَجْرِى بِأَمْرِهِ» «به فرمان سليمان حركت مى كرد و از حركت باز نمى ايستاد» صراحت دارد كه امر و اراده سليمان در بهره بردارى از اين پديده طبيعى، كاملًا مؤثر بوده است؛ مثلًا تعيين وقت حركت ومسير آن و باز ايستادن آن از حركت بستگى به اراده نافذ سليمان داشت.

از آيات مربوط به سليمان، نكته ديگرى نيز استفاده مى شود و آن اينكه خداوند بسيارى از پديده هاى سركش طبيعى را براى او رام كرده بود و او هرگونه كه مى خواست از آنها با كمال سهولت و آسانى استفاده مى كرد؛ مثلًا معدن مس با تمام صلابتى كه دارد، براى او- به فرمان خدا- به صورت چشمه روانى در مى آيد و هر چه مى خواهد از آنها استفاده مى كند؛ چنانكه مى فرمايد:

ص: 43

«... وَاسَلْنا لَهُ عَيْنَ القِطْرِ ...». (1)

«و چشمه مس (مُذاب) را براى او روان كرديم».

موجوداتى مانند جن كه با ديدگان عادى ديده نمى شوند، در تسخير وى بودند و آنچه او از آنها مى خواست، انجام مى دادند، چنانكه مى فرمايد:

«وَمِنَ الجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ ... يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ ...». (2)

«گروهى از جن در برابر او به فرمان خداوند كار مى كردند ... براى او آنچه مى خواست انجام مى دادند».

ظاهر مجموع آيات اين است كه چگونگى بهره بردارى او از باد و غيره يكسان بوده است. درست است كه خداوند بزرگ اين پديده ها را براى او تسخير كرده بود، امّا در عين حال اراده او بى اثر نبود. تا اراده سليمان تعلق نمى گرفت، معدن مس به صورت چشمه آب روان نمى گشت و جن كارى را انجام نمى داد.

همه اينها نوعى ولايت بر تكوين است و معنى آن اين است: پيامبرى بر اثر قربى كه به خدا دارد، منزلتى مى يابد كه طبيعت و حتّى موجودات نامرئى به نام جن، به اذن خدا به فرمان او باشند و از حوزه نفوذ او خارج نشوند.

ص: 44

اذن خدا پرنده مى شود، كور مادرزاد و پيس را شفا مى دهم ومردگان را به اذن خدا زنده مى كنم».

در اين آيات حضرت مسيح، امور زير را به خود نسبت مى دهد:

1. ساختن پرنده اى از گِل.

2. دميدن در پرنده و زنده كردن آن.

3. شفاى كور مادر زاد.

4. درمانِ بيمارى پيسى.

5. زنده كردن مردگان.

حضرت مسيح خود را فاعل اين امور مى داند، نه اينكه او درخواست كند و خدا انجام دهد، بلكه مى گويد: «اين كارها را من به اذن خدا انجام مى دهم». اذن خدا در اين موارد چيست؟ آيا اذن در اين موارد يك اجازه لفظى است؟ به طور مسلم چنين نيست، بلكه مقصود از آن اذن باطنى است. به اين معنى كه خدا به بنده خود آنچنان كمال و قدرت و نيرو مى بخشد كه وى به انجام چنين امورى توانا مى گردد.

گواه اين مدّعا آن است كه بشر نه تنها در امور غير عادى به اذن خدا نيازمند است، بلكه در تمام امور به اذن خدا نياز دارد و هيچ كارى بدون اذن او صورت نمى پذيرد. اذن الهى در تمام موارد، همان برخوردار كردن فاعل از قدرت و رحمت خويش مى باشد. در آيه مورد بحث، حضرت مسيح تحقق امور ياد شده را به خود نسبت مى دهد و در آيه ديگر، خود خدا نيز صريحاً امور مزبور را به خود او نسبت مى دهد و مى گويد:

«... وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِى فَتَنْفُخُ فِيها فَتَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِى وَتُبْرِئُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ بِإِذْنِى وَإِذْ تُخْرِجُ

ص: 45

الْمَوتى بِإِذْنِى ...». (1)

«هنگامى از گل صورت پرنده اى را به اذن من مى سازى و در آن مى دمى، و به اذن من پرنده مى شود و كور مادرزاد و پيس را به اذن من شفا مى دهى، و مردگان را زنده مى كنى ...»

در جمله هاى اين آيه دقت بيشترى كنيم تا روشن شود كه از نظر قرآن، فاعل و انجام دهنده اين امور كيست؟ هرگز خدا نمى گويد «من مرغ آفريدم»، «من شفا دادم»، «من زنده كردم» بلكه مى گويد:

«إِذْتَخْلُقُ»: تو آفريده اى، «وَتُبْرِئُ»: بهبودى بخشيدى، «إِذْ تُخْرِجُ الْمَوتى»: تو زنده كردى. چه صراحتى بالاتر از اين؟

ولى قرآن كريم در بيان اين كه هيچ بشرى در كار ايجاد، استقلال ندارد، و براى ردّ افكار غير صحيح «معتزله» و دوگانه پرستان كه تصور مى كنند بشر در آفرينش خود به خدا نياز دارد، ولى در افعال و كارهاى خود كاملًا مستقل و از خدا بى نياز است؛ در همه اين موارد كارهاى حضرت مسيح را مقيّد به اذن الهى كرده و موضوع توحيد در افعال را، كه از مراتب توحيد به شمار مى رود، رعايت نموده است.

ص: 46

«مميت» على الاطلاق مى باشند».

حقيقت غلو اين است كه يا آنها را خدا بدانيم و يا مبدأ افعال خدايى (1) بشناسيم، در حالى كه هيچ كدام از اين دو ملاك، در ولايت تكوينى موجود نيست؛ زيرا نه كسى آنها را خدا مى داند و نه افعال و كارهاى الهى را براى آنها اثبات مى كند، بلكه مى گوييم آنان در پرتو قرب الهى، داراى قدرتى مى شوند كه به اذن خداوند مى توانند در مواردى كه انگيزه ارشاد واصلاح باشد، در جهان آفرينش تصرف كنند. اين دو نوع تفكر، آنچنان با هم فاصله دارند كه به زحمت مى توان شباهتى بين آن دو تصور نمود؛ زيرا هرگاه خداوند بنده خود را به انجام كارى به منظور ارشاد مردم قادر ساخت، چيزى از قدرت او كم نمى شود وبنده صاحب ولايت، گام از مقام عبوديت فراتر نمى گذارد.

موقعيت انسان كامل نسبت به خدا، موقعيت فرزندى است كه با سرمايه پدر در تجارتخانه او مشغول بازرگانى است و يا به سان وكيلى است كه با سرمايه موكل خويش، كسب و كار مى كند.

تسلط و قدرت فرزند و وكيل، شاخه اى از اراده و خواست پدر و موكل است. از اين جهت، اين نوع قدرت و تسلط هرگز مايه شرك نبوده، بلكه بوى شرك را هم نمى دهد.

چه بسا خداوند به فرشته و يا فرشتگانى قدرت بدهد كه سرزمين قوم لوط را سنگ باران و همه را زير و رو كنند، امّا اعتقاد به وجود چنين قدرتى در آنها، هرگز مستلزم شرك و همتايى فرشتگان با خدا نمى گردد.

بنابراين، اگر خداوند چنين قدرتى را به بنده و يا بندگانى عنايت كند، اين نيز سبب نمى شود كه گردى بر دامن كبريايى او بنشيند.

ص: 47

ص: 48

ص: 49

خوانده شوى باز مى شود، واگر به آن نام، بر گشايش درهاى زمين خوانده شوى گشوده مى گردد، و اگر به آن نام براى آسانى خوانده شوى آسان گردد». (1) دعاى جوشن كبير نمونه اى بارز از اين نوع توسل است كه در شب هاى قدر مى خوانيم.

ص: 50

ص: 51

مردم از عذاب مى شمارد و تصريح مى كند كه تا او در ميان مردم است خدا آنان را با نزول عذاب مجازات نمى كند:

«وَما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فيهِمْ وَمَا كانَ اللّهُ مُعذّبَهم وهُمْ يَسْتَغْفرون». (1)

«تا تو در ميان آنان هستى، خداوند هرگز آنان را مجازات نمى كند، هم چنان كه ايشان را تا زمانى كه طلب آمرزش مى كنند، عذاب نمى كند».

در عظمت پيامبر (ص) كافى است كه خدا نام او را در كنار نام خود و اطاعت او را در كنار اطاعت خويش قرار داده است:

«وَمَنْ يُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوزاً عَظيماً». (2)

اين آيات وآيات ديگر، همگى از كرامت و منزلت آن حضرت حكايت مى كند؛ منزلتى كه براى آن نظيرى در عرصه آفرينش نيست. براى همين مقام قدسى پيامبر در پيشگاه خدا، دعاى او رد نمى شود، لذا به گنهكاران دستور داده شده كه به محضر پيامبر بروند و از او درخواست كنند كه در حقّ آنان استغفار كند:

فراتر از اين، حتى خوددارى از طلب استغفار از پيامبر را نشانه نفاق مى داند. (3) «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاستَغْفَرُوا اللّه وَاستَغفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِيماً». (4)

ص: 52

«هرگاه آنان زمانى كه بر خويش ستم كرده اند نزد تو بيايند و از خدا طلب مغفرت كنند و پيامبر نيز براى آنان طلب مغفرت كند، خدا را توبه پذير و رحيم خواهند يافت».

از برخى آيات استفاده مى شود كه امت هاى پيامبران پيشين نيز از آنان درخواست استغفار مى كردند. به عنوان نمونه فرزندان يعقوب آنگاه كه خطاى آنان آشكار گشت به پدر گفتند:

«يَا أَبانَا استَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خاطِئين* قالَ سَوفَ أسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبّى إنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحيم». (1)

«پدرجان! براى مغفرت گناهان ما از خداوند طلب آمرزش كن؛ ما خطاكار بوديم. [يعقوب] گفت: (سوف) از پروردگارم طلب مغفرت خواهم كرد، همانا او آمرزنده و رحيم است».

در جواز اين نوع توسل، جاى هيچ بحث و گفتگو نيست و مخالفتى با آن به چشم نمى خورد. چيزى كه مهم است آگاهى از سبب استجابت دعاى پيامبران است و آن، منزلت و جايگاه قدسى آنهاست.

ص: 53

«وَلَو أَنَّهُمْ إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاؤوكَ فَاسْتَغفَرُوا اللّه وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُول لَوَجَدُوا اللّه تَوّاباً رَحيماً». (1)

«و اگر آنان هنگامى كه بر خود ستم كرده اند به نزد تو بيايند، و خود از خدا آمرزش بخواهند و پيامبر نيز براى آنان طلب آمرزش كند، خدا را توبه پذير و مهربان خواهند يافت».

مسلّماً ريشه استجابت دعاى پيامبر را بايد در روح پاك و نفس كريم و قرب ايشان نسبت به خداوند جستجو كرد. به پاس اين كرامت معنوى است كه خداوند دعاى او را مى پذيرد؛ زيرا دعاى برخاسته از روح پاك و قلب مملوّ از مهر الهى، بدون چون و چرا به هدف اجابت مى رسد و در اين مورد، فرقى بين حيات مادّى و حيات برزخى نيست.

گواه بر اين كه آيه ياد شده اختصاص به زمان حيات رسول خدا (ص) ندارد، اين است كه مسلمانان جهان از عصر صحابه و تابعان تا به امروز، عملًا اين باب رحمت را باز مى دانند و زائران روضه مطهّر نيز اكنون پس از تقديم سلام و درود به پيشگاه ارجمند پيامبر، آيه ياد شده را تلاوت مى كنند و ضمن استغفار به درگاه الهى، از پيامبر مى خواهند كه براى آنان طلب آمرزش كند و هر فردى در هر زمانى كه به حرم آن حضرت مشرف شود، زائران را در اين حالت مى يابد.

اكنون نمونه هايى از گفتار بزرگان اهل سنّت، درباره اين آيه و درخواست دعا و توسّل به آن حضرت، پس از رحلت ايشان را ذكر مى كنيم:

1. محيى الدين نووى كه از محدثان برجسته اهل سنت و شارح صحيح مسلم است، مى نويسد: زائر رو به رسول خدا كند و درباره خويش به او متوسل شود و به وسيله او به سوى خدا شفاعت جويد و از

ص: 54

زيباترين چيزها همان است كه ماوردى، قاضى ابوالطيب و ديگر اساتيد ما از عتبى نقل كرده اند.

عتبى مى گويد: روزى كنار قبر رسول خدا (ص) بودم، مردى از بيابان آمد و گفت:

«السلام عليك يا رسول اللّه سمعت اللّه يقول: «وَلَو أَنَّهُمْ إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاؤكَ فَاسْتَغفروا اللّه وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُول لَوَجَدُوا اللّه تَوّاباً رَحيماً» و قد جئتك مستغفراً من ذنبى مستشفعاً بِكَ إلى ربّى». (1) «سلام بر تو اى فرستاده خدا. شنيدم كه خداوند مى فرمايد: «هرگاه آنان بر خويش ستم كنند و نزد تو بيايند و از خدا طلب آمرزش كنند و رسول خدا نيز براى آنان درخواست مغفرت كند، خدا را توبه پذير و مهربان خواهند يافت. اى رسول خدا، اكنون به نزد تو آمدم، از گناهم استغفار مى كنم و تو را شفيع به نزد پروردگارم قرار مى دهم».

2. ابن قدامه حنبلى صاحب كتاب «مغنى» در آداب زيارت پيامبر خدا (ص) ضمن طرح اين مطلب كه زيارت آن حضرت مستحب است، از پيامبر (ص) نقل مى كند كه فرمود: هر كس به من سلام كند، من پاسخ سلام او را مى گويم. سپس از «عتبى» سرگذشت عرب ياد شده را كه از «نووى» آورديم، نقل مى كند و هدف وى از نقل اين داستان آن است كه زيارت آن حضرت، به اين شيوه مستحبّ است.

3. غزالى (متوفاى 505) در بخش مربوط به فضيلت زيارت مدينه، چگونگى زيارت آن حضرت را به تفصيل آورده و مى گويد:

«پس از به پايان رساندن درودها، رو به قبر پيامبر ايستاده، خدا را

ص: 55

حمد و ثنا بگويد و درود فراوانى به پيامبر بفرستد. سپس آيه «ولو أنَّهم ...» را تلاوت كند وبگويد: اللّهم انّا سَمِعْنا قولك وأطَعْنا أمْرَك وقَصَدْنا نبيّك، متشفعين به إليك فى ذنوبنا، وما أثقل ظهورنا من أوزارنا ...»؛ (1)

«پروردگارا، سخن تو را شنيديم و امر تو را اطاعت كرديم و نزد پيامبر تو آمديم، در حالى كه او را شفيع خود نزد تو براى آمرزش گناهانمان قرار داده ايم و پشت ما از بار گناهان سنگين است».

علاوه بر عالمان بزرگ اهل سنت كه شيوه زيارت آن حضرت را به نحو ياد شده مورد تأكيد قرار مى دهند، گروهى ديگر نيز در اين مورد، با آنان همصدا مى باشند كه براى رعايت اختصار، از نقل آنها خوددارى شد.

ص: 56

پاسخ: أوّلًا، هيچگاه حيات و موت و يا زنده و مرده بودن درخواست شونده، ملاك عبادت و پرستش و شرك و توحيد نيست. چگونه ممكن است درخواست دعا از فرد زنده عين توحيد باشد، ولى درخواست همان دعا از فرد درگذشته عين شرك به شمار رود، در حالى كه ماهيت عمل يكى است، جز اين كه طرف (درخواست شونده) در يكى در قيد حيات است، و در ديگرى رخت از جهان بربسته است و هرگز هيچ موحّدى، حيات و موت را ميزان توحيد و شرك معرفى نكرده است. آرى، حيات و موت مى تواند در مفيد بودن و نبودن اين درخواست مؤثر باشد، امّا در توحيد و شرك تأثيرى ندارد.

ثانياً: اساس استدلال كسانى كه درخواست دعا از ميت را شرك مى دانند، اين است كه مرگ انبيا و اوليا را پايان زندگانى آنان مى دانند و براى آنان، حيات برزخى قائل نيستند، در حالى كه در سؤال نخست اين فصل به روشنى ثابت شد كه شهيدان، انبيا، اوليا و حتّى مجرمان، پس از مرگ در حال حيات اند.

ثالثاً: هر نوع دعوت و درخواست هنگامى رنگ شرك به خود مى گيرد كه انسان درباره درخواست شونده، نوعى الوهيت و خداوندگارى و تفويض امور به وى قائل شود، در چنين حالتى است كه درخواست از آن فرد؛ زنده باشد يا مرده، پرستش وى به شمار مى رود، ولى درخواست دعا از يك شخص، با اين عقيده كه او يك انسان وارسته است و خدا پذيراى دعا و درخواست اوست، ارتباطى به شرك ندارد و تمام مسلمانان جهان، در محضر پيامبر (ص) او را به اين وصف مى ستايند.

ص: 57

و بيهوده اى مى باشد.

پاسخ: منشأ اين سؤال يك نوع جهان بينى مادّى است كه مرگ اوليا را پايان زندگى دانسته و براى آنان حيات و زندگى برزخى قائل نيست، ولى با توجه به اصولى كه در گذشته يادآور شديم، ثابت شد كه آنان از حيات بالايى برخوردارند، سخن ما را مى شنوند و ارتباط ما با آنان قطع نشده است، بنابراين درخواست دعا امرى عقلايى بوده و لغو و بيهوده نيست، امّا اين كه آنان به درخواست ما پاسخ مثبت مى گويند يا نه، به وجود وضعيت درخواست كننده وموضوع درخواست بستگى دارد.

ص: 58

انجام دهم. [خطاب مى رسد:] هرگز چنين نيست، اين سخنى است كه او گوينده آن است».

با توجه به اين كه گنهكار، خواهان بازگشت به اين دنياست، قرآن در رد درخواست او مى فرمايد:

«وَمِنْ وَرائهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوم يُبْعَثُون».

«پيش روى آنان حائل و مانعى وجود دارد كه از بازگشت به اين دنيا و تحقق آرزوى آنان جلوگيرى مى كند».

بنابراين، حائل، مانع از بازگشت به دنيا است، نه مانع از آگاهى و ارتباط ميان زندگان و رفتگان.

ص: 59

ص: 60

ص: 61

«از پيامبر درخواست كردم كه در روز قيامت درباره من شفاعت كند. وى پذيرفت و گفت: من اين كار را انجام مى دهم. به پيامبر گفتم: شما را كجا جستجو كنم؟ فرمود: در كنار صراط». (1) انس با الهام از فطرت خود كه درخواست شفاعت جز درخواست دعا چيز ديگرى نيست، از پيامبر گرامى (ص) درخواست شفاعت مى كند، وپيامبر نيز به او قول مساعد مى دهد و هرگز تصور نمى كند كه درخواست شفاعت، نوعى شرك است، و نيز او را از اين درخواست باز نمى دارد.

ص: 62

زندگى و پس از مرگ پاك و پاكيزه هستى. ما را اى محمد نزد خدايت ياد كن و ما را به خاطر داشته باش. (1) جمله هاى «اذكرنا عند ربّك» جز درخواست شفاعت چيزى نيست.

ص: 63

ص: 64

مراجعه به آيات و روايات روشن مى كند كه اين نوع حقوق بندگان بر خدا، امرى رايج در كتاب و سنت است. مقصود از اين كه مى گويند كسى بر خدا حقى ندارد، اين است كه هيچ كس بالذات بر خدا حقى ندارد، ولى اين مانع از آن نيست كه خدا از روى تفضل و بزرگوارى، افرادى را ذى حق معرفى كند و حتى از آنان وام بخواهد و بگويد:

«مَنْ ذَا الَّذِى يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسناً». (1)

«كيست كه به خدا وام نيكو بدهد؟».

در حديث آموزش پيامبر (ص) به فرد نابينا در بخش توسل خوانديم كه پيامبر (ص) به او آموخت كه بگويد: اللّهمّ انّى أسألك وأتوجّه إليك بنبيّك محمد (ص) نبىّ الرحمة. (كلمه بنبيّك متعلق به دو فعل پيشين است: «أسألك» و «أتوجه إليك)» و معنى جمله اين است كه خدايا من از تو به خاطر پيامبرت محمد (ص) پيامبر رحمت، درخواست مى كنم و به سوى تو روى مى آورم.

پيامبر گرامى (ص) هنگام دفن فاطمه بنت اسد در حقّ او چنين دعا كرد:

«خدايا! مادرم فاطمه بنت اسد را ببخش و جايگاه او را گسترده و فراخ گردان، به حق پيامبرت و پيامبرانى كه پيش از من بودند». (2) در صحيفه سجاديه و دعاهايى كه از ائمه اهل بيت به ما رسيده است، اين نوع سوگند دادن به فراوانى از آنان نقل شده است، علاقه مندان مى توانند به آنها مراجعه فرمايند.

ص: 65

ص: 66

يعنى براى كسب رضا و تقرب به خدا تعهد مى كنم: اگر حاجت من برآورده شد، اين گوسفند را براى پيامبر ذبح كنم.

صيغه صحيح نذر اين است كه گفته شد، ولى غالباً مردم به خاطر ناآگاهى، يا خلاصه گويى مى گويند: هذا للنبىّ، يا نذرتُ هذا للنبىّ.

در هر حال مورد سؤال اين است كه چگونه براى پيامبر نذر مى كنند و مى گويند: للنبى، در حالى كه نذر بايد براى خدا باشد.

پاسخ سؤال اين است كه «لام» در جمله «للّه علىّ» براى تقرب است چنان كه قرآن مى فرمايد:

«أَنْ تَقُومُوا للّه مَثْنى وَفُرادى». (1)

«دو نفر دو نفر يا به تنهايى براى خدا قيام كنيد».

در حالى كه «لام» در «للنبى» لام «انتفاع» است چنان كه در برخى آيات مى خوانيم:

«إِنّما الصَدقات لِلْفُقراء والمَساكين». (2)

«زكات براى تهى دستان و مستمندان است».

از اينجا روشن مى شود عمل موحدان با عمل مشركان، تفاوت جوهرى دارد؛ آنان قربانى هاى خود را به نام بت ها و براى تقرب به آنان ذبح مى كردند و قرآن در اين مورد مى فرمايد:

«وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ ذلِكَ فِسْقٌ». (3)

«و آنچه براى بت ها ذبح مى شود ... اين كار خروج از دين است».

ص: 67

در حالى كه موحدان براى خدا نذر مى كنند و نام او را به زبان مى آورند، اما ثواب كار نيك خود را به اوليا هديه مى كنند و از اين طريق به درگاه الهى تقرب مى جويند.

مردى به حضور پيامبر (ص) رسيد و عرض كرد: اى پيامبر خدا، مادرم از دنيا رفته است و مى دانم اگر او زنده بود، صدقه مى داد، اگر از طرف او صدقه بدهم او سودى مى برد؟

رسول گرامى (ص) فرمود: آرى.

آنگاه گفت: كدام يك از صدقه ها سود بيشترى دارد؟

فرمود: آب.

در اين هنگام، سؤال كننده چاهى كند و پس از آماده شدن گفت: «هذه لأُمّ سعد»، «ثواب كندن اين چاه براى مادر سعد باشد».

لام در «لأُمّ سعد» همان لام «للنبى (ص)» است. (1) كه به اصطلاح «لام» انتفاع است نه لام تقرّب. ولى روح نذر اين است كه براى تقرّب به درگاه الهى متعهد شدم حيوانى را ذبح كنم و ثواب آن را به پيامبر اهدا كنم تا از اين طريق، به درگاه خداوندى تقرب بجويم شايد خدا بيمارم را شفا دهد.

ص: 68

ص: 69

گرفته و دردى بر دردهاى كسى كه در قلب او مرض هست، مى افزايند. (1) حسين بن محمد بن حسن، معروف به «دياربكرى» (متوفاى 960 ه-) نيز، كه از قضات مكه به شمار مى رفت، در تاريخ خود مى نويسد: مسلمانان پيوسته ماه ميلاد پيامبر (ص) را جشن مى گيرند. اطعام مى كنند. شب ها صدقه مى دهند. اظهار سرور و شادمانى مى كنند. در نيكى به فقيران اصرار مى ورزند. به خواندن مولوديه مى پردازند و كرامات آن حضرت در هر زمانى نمايان مى گردد. (2) اين دو نصّ تاريخى كه مربوط به قرن دهم است، نشان مى دهد كه بزرگداشت روز ولادت اولياى الهى در تاريخ اسلام، ريشه ديرينه داشته و علما و دانشمندان مسلمان بر اين عمل صحه مى نهاده اند و اين عمل مفهومى جز اظهار مودت به ساحت پيامبر ندارد.

با توجه به اين اصل، دليل شرعى اين بزرگداشت را متذكر مى شويم:

ص: 70

الْقَومَ الْفاسِقين». (1)

«بگو اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالى كه گردآورده ايد و تجارتى كه از كسادى آن بيمناكيد و سراهايى كه مى پسنديد نزد شما از خدا و پيامبرش و جهاد در راه وى دوست داشتنى تر است، پس منتظر باشيد كه خدا خواسته خود را محقق مى سازد و خدا فاسقان را راهنمايى نمى كند».

اين آيه به روشنى بيان مى كند كه دوستى پيامبر در كنار دوستى خدا از واجبات الهى است، هر چند اين دوستى مقدمه اى است براى عمل به شريعت و احكام او، ولى در عين حال، عمل به شريعت از گذرگاه مهر پيامبر (ص) مى گذرد.

2. در آيه ديگر مؤمنان را چنين توصيف مى كند:

«فَالّذِينَ آمَنُوا به وَعَزَّروهُ ونَصَرُوهُ واتَّبَعُوا النُّورَ الّذى أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ المُفْلِحون». (2)

«آنان كه به پيامبر (ص) ايمان آورده و به تكريم او پرداخته و او را يارى مى رسانند و از نورى كه همراه وى فرود آمده پيروى مى كنند، آنان همان رستگارانند».

اين آيه به مسلمانان، چهار دستور مى دهد:

1. «آمنوا به»: به پيامبر ايمان بياورند.

2. «عزّروه»: به تكريم و تعظيم او بپردازند.

3. «ونصروه»: در سختى ها او را يارى كنند.

4. «واتبعوا النور الّذى أنزل معه»: از قرآنى كه با او فرستاده شده، پيروى كنند.

ص: 71

با توجه به اين دو آيه كه مهر پيامبر و تكريم او را از فرائض مى داند، اكنون سؤال مى شود، آيا گردهمايى مسلمانان در روز تولد پيامبر تحقق بخشيدن به اين دو آيه هست يا خير؟ به طور مسلم، آرى. و هر فردى كه از اين مجالس ديدن كند، آن را نوعى اظهار مهر و مودّت و تكريم و تعزيز مى داند. بنابراين، عمل مسلمانان ريشه قرآنى و اصل آسمانى دارد. در اين صورت طبعاً بدعت نخواهد بود. بدعت آن كار نوظهورى است كه در قرآن و سنت براى آن اصل و اساسى نباشد.

*** خدا در سوره «انشراح» يادآور مى شود كه ما پيامبر (ص) را بلند آوازه كرديم، چنان كه مى فرمايد:

«وَرَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ». (1)

«آيا ما نامت را بلندآوازه نساختيم؟».

اين آيه حاكى است كه ترفيع پيامبر (ص) و بلندآوازه كردن او، يكى از نعمت هاى الهى بر پيامبر خدا (ص) است. يكى از ابزار «ترفيع پيامبر»، نكوداشت ميلاد او است و شادمانى به دور از هر نوع لهو و گناه در روز ولادت، همگى نوعى ترفيع نبى (ص) و بلند آوازه كردن اوست.

حضرت مسيح (ع) روز نزول مائده سماوى را براى يارانش عيد معرفى مى كند و مى فرمايد:

«رَبّنا أَنزْل عَلَيْنا مائدةً مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عِيداً لأوّلنا وَآخرنا وآيةً مِنْكَ وَارزُقْنا وَأَنْتَ خَيرُ الرّازِقين». (2)

«پروردگارا! از آسمان خوانى براى ما فرود آر تا عيدى براى اول

ص: 72

و آخر ما و نشانه اى از جانب تو باشد و به ما روزى ده كه تو بهترين روزى دهندگانى».

به راستى اگر روز نزول مائده (كه نعمتى محدود و زودگذر است) استحقاق جشن گرفتن آن روز در تمام سال ها را دارد، چرا و چگونه ولادت پيامبر (ص) يا روز مبعث او (كه نعمت بزرگ و جاويدان الهى براى بشريت است) استحقاق چنين جشن و سرورى را نداشته باشد؟!

بنابراين، هرگاه مسلمانان در هر روز و شبى و هر ماه و سالى مجلسى تشكيل دهند و در آن، فضائل و مناقب پيامبر (ص) را يادآور شوند و آياتى كه در حق او وارد شده تلاوت كنند و اشعارى را در مدح او بسرايند، در حقيقت فرمان خدا را در زمينه مهرورزى و تكريم و ترفيع وى به اجرا درآورده اند و علّت اين كه تنها روز ولادت را براى اين كار اختصاص مى دهند، اين است كه وجود او و تولّد او نعمت بزرگى بود. به همين مناسبت در اين روز به آن كار مى پردازند، بدون اين كه جشن در خصوص آن روز را به شرع مقدس نسبت بدهند، بلكه انتخاب آن روز نوعى گزينش است و ارتباطى به شرع ندارد.

ص: 73

ص: 74

خويش از شرف و عزّت ملّتى دفاع كرده و در راه پاسدارى از آرمان هاى بزرگ انسانى و الهى جان باخته اند، مفهومى فراتر از زيارت قبور عادى دارد.

حضور بر تربت شهيدان راه حق، علاوه بر آثار سازنده روحى و تربيتى، نوعى پيمان بستن با آنان است. شخص زائر، با اين حضور اعلام مى دارد كه به راه شهيدان وفادار است و آرمان مقدس و ارزشمندشان را پاس مى دارد.

براى روشن شدن بيشتر مطلب، به يك مثال زنده توجه مى دهيم:

زائر خانه خدا پيش از طواف، «حجر اسود» را استلام مى كند و با گذاردن دست بر آن، با ابراهيم خليل (ع) بيعت مى كند كه در «توحيد» ثابت قدم باشد و در نشر آن سعى و تلاش نمايد، ولى چون دست زائر به قهرمان توحيد نمى رسد، به اثر بازمانده از او، دست نهاده و مراسم بيعت را انجام مى دهد.

در احاديث اسلامى وارد شده است كه زائر خانه خدا به هنگام استلام حجر چنين بگويد:

«امانتى كه بر ذمه ام بود ادا كردم و بيعت خود را تجديد نمودم تا به اداى آن گواهى دهى». (1) زيارت قبور شهيدان سرزمين بدر و احد و كربلا و ديگر عزيزان خفته به خون، نيز ترسيم گر اين حقيقت است و زائران اين مَشاهد با حضور در برابر ضريح و قبر آنان و فرستادن درود بر روان پاكشان، تعهد مى كنند كه تداوم بخش راه ايشان باشند.

و به ديگر سخن، زيارت قبر شهيد نوعى تكريم واحترام به اوست و از آنجا كه شهيد، كشته آرمان ها و ايده هاى خويش است، هر كس نيز به

ص: 75

شهيد احترام گذارد در حقيقت آرمان او را مقدس شمرده و خود را پيرو راه و مرام وى دانسته است.

ص: 76

كه برايم از درگاه الهى طلب آمرزش كنى.

از آنجا كه استحباب زيارت قبور در تمام مذاهب فقهى، امرى مستحب است، ديگر به نقل روايات آن نمى پردازيم حتّى خود پيامبر (ص) گاهى قصد بقيع مى كرد و هرگاه وارد اين سرزمين مى شد، آنان را چنين خطاب مى نمود:

«درود بر شما اى ساكنان خانه افراد با ايمان، خداوند آنچه را به شما وعده داده فردا به شما عطا فرمايد. شما ميان مرگ و رستاخيز به سر مى بريد و ما نيز به شما خواهيم پيوست. پروردگارا! اهل بقيع غرقد را بيامرز!». (1)

ص: 77

ص: 78

زنان را نيز شامل مى شود، چنان كه مى فرمايد:

«وَأَقِيمُوا الصَّلاة وَآتُوا الزَّكاة وَماتُقَدِّمُوا لأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْر تَجِدُوهُ عِنْدَاللّه». (1)

«نماز بپا داريد، زكات بدهيد، آنچه كه قبلًا به عنوان خير براى خويش مى خواستيد، نزد خدا آن را مى يابيد».

خطاب در آن آيات از نظر قواعد عربى متوجه مردان است ولى نتيجه حكم از آنِ هر دو گروه است.

نتيجه اين كه: خطاب در هر دو حديث به عنوان «زوروا القبور» هر چند متوجه مردان است ولى نتيجه آن همگانى است.

گذشته از اين حديث، روايات ديگرى بر جايز بودن زيارت براى زنان گواهى مى دهد. اكنون به نقل اين روايات مى پردازيم:

1. مسلم در صحيح خود از پيامبر (ص) نقل مى كند: جبرئيل فرود آمد و به من گفت: پروردگارت فرمان مى دهد به زيارت اهل بقيع بشتابيد و در حق آنان طلب آمرزش بكنيد.

پيامبر از رختخواب خود برخاست و به سوى بقيع رفت. عايشه نيز به تعقيب پيامبر (ص) پرداخت. در اين هنگام به پيامبر گفت: من چگونه اهل بقيع را زيارت كنم؟

پيامبر فرمود: بگو درود بر اهالى اين سرزمين؛ از مؤمنان و مسلمانان. خدا گذشتگان و آيندگان را رحمت كند. (2) محور استدلال، آموزش كيفيت زيارت بر عايشه است. اگر زيارت قبور براى زنان حرام بود، چگونه پيامبر چگونگى زيارت را بر همسر خود آموخت.

ص: 79

گذشته از اين، آنگاه كه عايشه اين سرگذشت را براى زنان ديگر نقل مى كند، تلقى همگان اين است كه زيارت بقيع بر همه آنان جايز است و همسر او و ديگر زنان مؤمن در برابر حكم الهى يكسان مى باشند.

2. فاطمه دخت گرامى پيامبر (ص) و يكى از آل عبا (ع) پس از درگذشت پدر، به زيارت قبر عموى خود در احد مى رفت و در كنار قبر او دو ركعت نماز مى گزارد و گريه مى كرد.

حاكم نيشابورى پس از نقل اين روايت مى گويد: راويان اين حديث همگى ثقه و عادل اند و از اين نظر با راويان صحيح بخارى و مسلم فرقى ندارند. (1) 3. ترمذى از عبداللّه بن ابى مليكه نقل مى كند: وقتى عبدالرحمان فرزند ابوبكر در نقطه اى به نام «حُبشى» درگذشت، جنازه او را به مكه حمل كرده و در آنجا به خاك سپردند. بعدها كه خواهر او، عايشه، به مكه آمد به زيارت قبر «عبدالرحمان» رفت و دو شعر، كه حاكى از شدت تأثر او بود، بر سر مزار برادر خواند. (2) 4. بخارى مى نويسد: پيامبر (ص) زنى را در كنار قبرى ديد كه گريه مى كند، به وى فرمود: خوددار باش و در فراق عزيزان صبر كن. (3) بخارى دنباله حديث را نقل نكرده، ولى ابوداود در سنن خود حديث را اينگونه ادامه داده است: آن زن پيامبر را نشناخت و به او اعتراض كرد و گفت: تو با مصيبت من چه كار دارى. در اين هنگام زنى كه در كنار او بود، به او گفت: اين مرد را شناختى؟ او پيامبر (ص) بود!

آن زن براى جبران كار خود، به خانه پيامبر (ص) رفت و به ايشان عرض كرد: اى رسول گرامى، مرا ببخش، شما را نشناختم.

ص: 80

پيامبر به او فرمود: بردبارى در مصيبت، شايسته است. (1) اگر زيارت قبر عزيزان حرام بود پيامبر به جاى دستور صبر، آشكارا به او مى گفت: كار تو حرام است در حالى كه دستور به صبر در مصيبت داد، نه دورى از قبر.

ص: 81

بيرون آمد و زنانى را در حال نشسته مشاهده كرد و فرمود: براى چه نشسته ايد؟ گفتند: منتظر جنازه هستيم.

فرمود: غسل خواهيد داد؟

گفتند: نه.

فرمود: حمل خواهيد كرد؟

گفتند: نه.

فرمود: آن را وارد قبر خواهيد كرد؟

گفتند: نه.

فرمود: برگرديد، از گناه كارانيد، نه دارندگان پاداش. (1)

ص: 82

مادر مؤمنى كه فرزند رشيد خود را از دست داده و جسد او را زير خروارها خاك دفن كرده اند و قلب او سوزان است، تنها چيزى كه مى تواند او را تسلى دهد زيارت قبر فرزند است. در اين صورت بازداشتن مادر از چنين عمل عقلايى كه در همه جهان رواج دارد، مايه فشار روحى وى خواهد بود. آيا ممكن است شريعت اسلام از چنين عملى نهى كند، آنگاه دين را سهل و آسان بنامد؟!

اصولًا زيارت قبور جنبه عبرت آموزى و يادآورى آخرت دارد و با قرائت قرآن و فاتحه بر عزيزان همراه است، چگونه مى توان زنان را از اين فيض محروم كرد؟

و به ديگر سخن، فلسفه زيارت قبور، كه يادآورى آخرت و مايه عبرت است، قابل تخصيص نيست.

البته زيارت قبور بايد از هر نوع گناه و خلاف پيراسته باشد و اگر به فرض، نهى هم در كار بوده، شايد براى اين بوده كه در آن زمان، زنان اين شرايط را رعايت نمى كردند.

ص: 83

ص: 84

امروز پس از گذشت بيست قرن از ميلاد مسيح، وجود مسيح (ع) و مادر او مريم و كتاب او انجيل و ياران و حواريون او، در غرب به صورت افسانه تاريخى درآمده است كه گروهى از شرق شناسان در وجود چنين مرد آسمانى، به نام مسيح كه مادرش مريم و كتاب او انجيل است، تشكيك كرده و آن را افسانه اى به سان «مجنون عامرى» و معشوق وى «ليلى»، تلقى مى كنند كه زاييده پندارها و انديشه هاست، چرا؟ به خاطر اين كه يك اثر واقعى ملموس از مسيح در دست نيست؛ مثلًا به طور مشخص، نقطه اى كه او در آن متولد گرديد و خانه اى كه زندگى كرد و جايى كه در آن به عقيده نصارى به خاك سپرده شد، معلوم و روشن نيست. كتاب آسمانى او نيز دستخوش تحريف گرديده و اين اناجيل چهارگانه، كه در آخر هر كدام جريان قتل و دفن عيسى آمده است، به طور مسلم مربوط به او نيست و بى ترديد پس از وى تدوين شده اند. از اين جهت بسيارى از محققان آن ها را از آثار ادبى قرن دوم ميلادى دانسته اند. ولى اگر تمام خصوصيات مربوط به او محفوظ مى ماند، به روشنى بر اصالت او گواهى مى داد و براى اين خيالبافان و شكاكان، جاى تشكيك باقى نمى گذارد.

ولى مسلمانان آشكارا خطاب به مردم جهان مى گويند: هزار و چهارصد سال قبل در سرزمين حجاز مردى براى رهبرى جامعه بشرى برانگيخته شد و در اين راه موفقيت بزرگى به دست آورد؛ و تمام خصوصيات زندگى او محفوظ است، بى آن كه كوچك ترين ابهامى در زندگى آن بزرگ مرد مشاهده گردد. حتى خانه اى كه او در آن متولد شده مشخص است و اين كوه حرا است كه وحى در آنجا بر او نازل مى گرديد و اين مسجد او است كه در آن نماز مى گزارد و اين خانه اى است كه در آنجا به خاك سپرده شد و اينها خانه هاى فرزندان و همسران و بستگان او است و اين قبور فرزندان و اوصيا و خلفا

ص: 85

و همسران او مى باشد و ....

اكنون اگر همه اين آثار را از ميان ببريم، طبعاً علايم وجود و نشانه هاى اصالت او را از بين برده ايم و زمينه را براى دشمنان اسلام آماده ساخته ايم.

بنابراين ويران كردن آثار رسالت و خاندان عصمت، علاوه بر اين كه نوعى هتك و بى احترامى است، مبارزه با مظاهر اصالت اسلام و اصالت رسالت پيامبر نيز مى باشد.

آيين اسلام، آيين ابدى و جاودانى است و تا روز قيامت آيين هدايت براى انسان ها مى باشد. نسل هايى كه پس از هزاران سال مى آيند، بايد به اصالت آن، اذعان كنند. لذا براى تأمين اين هدف، بايد پيوسته تمام آثار و نشانه هاى صاحب رسالت را حفظ كنيم و از اين طريق گامى در راه بقاى دين در اعصار آينده برداريم و كارى نكنيم كه نبوت پيامبر اسلام (ص) به سرنوشت آيين حضرت عيسى (ع) دچار گردد.

ص: 86

داده كه قدر و منزلت آنها والا گردد و نام او در آنها ياد شود، در آن خانه ها بامدادان و شامگاهان تسبيح خدا مى گويند».

اكنون بايد ديد مقصود از آن بيوت چيست؟ مسلّماً بيت غير از مسجد است؛ زيرا بيت از بيتوته، به معنى شب را به پايان رساندن» است و اگر به مسكن انسان بيت مى گويند، از آن روست كه انسان در آنجا شب را به صبح مى رساند.

قرآن، هر جا كه درباره معبد و پرستشگاهِ جمعى مسلمانان سخن مى گويد، لفظ «مسجد» يا «مساجد» را به كار مى برد و لذا اين واژه در قرآن 28 بار به صورت جمع و مفرد به كار رفته است، در حالى كه هرگاه قرآن از «مسكن» و «مأوى» سخن به ميان آورد، از واژه «بيت» به صورت جمع يا مفرد بهره مى گيرد. لذا اين واژه 66 بار در قرآن در همين مورد به كار رفته است. نتيجه اين كه در زبان قرآن «بيت» و «مسجد»، مصداقاً يكى نبوده، و يكى شمردن آن دو، مدعايى بى دليل است.

به طور مسلّم، مقصود از اين بيوت، بيوت انبيا و اوليا و انسان هاى وارسته است كه در آنها، صبح و شام، خدا را تسبيح مى گويند. جلال الدين سيوطى، از انس بن مالك نقل مى كند: زمانى كه رسول خدا (ص) آيه «فى بُيُوت أَذِنَ اللّه أَنْ تُرفَعَ» را در مسجد تلاوت كرد، فردى از ياران رسول خدا (ص) به پا خاست و پرسيد: مقصود از اين خانه ها چيست؟ پيامبر (ص) فرمود: خانه هاى پيامبران. در اين هنگام ابوبكر برخاست و گفت: اى پيامبر خدا، اين خانه (اشاره به خانه على و فاطمه) از همين خانه هاست كه خدا رخصت بر رفعت و بالا بردن منزلت آنها داده است؟ پيامبر (ص) فرمود: آرى از برترين آنهاست». (1) تا اين جا روشن شد كه مقصود از بيوت خانه هاى پيامبران است

ص: 87

نه مساجد، اكنون بايد ديد مقصود از رفع چيست؟ در اينجا دو احتمال است:

1. مقصود از رفع، رفع حسى است.

2. مقصود از رفع، رفع معنوى است.

بنابر احتمال اوّل، مقصود، بالا بردن ديوارها و زدن سقف است، چنان كه در آيه مى فرمايد: «رَفَعَ سَمْكَها فَسوّاها». (1) (2)

ولى چون قرآن درباره بيوتى سخن مى گويند كه ديوار و سقف دارند طبعاً مقصود از «ترفيع»، رفع معنوى است؛ يعنى رفعت و منزلت و بزرگداشت آنها و يكى از مظاهر ترفيع اين بيوت آن است كه از هر نوع آلودگى حفظ و به هنگام فرسودگى تعمير شوند.

اين ويژگى ها به پاس حضور مردان بزرگى است كه در آن خانه ها به راز و نياز پرداخته و خدا را ياد مى كنند و داد و ستد، آنان را از برپاداشتن نماز و پرداخت زكات باز نمى دارد. به پاس وجود اين شخصيت ها، خدا اذن داده است كه به اين آثار، از ديده تعظيم و تكريم نگريسته شود و از ويرانى و آلودگى صيانت گردد.

همگى مى دانيم كه پيامبر گرامى (ص) در خانه خود به خاك سپرده شد؛ يعنى در آن نقطه اى كه خدا را ياد مى كرد و ستايش مى نمود. خانه وى، به حكم اين آيه، داراى ارج و احترام بوده و هر نوع ايجاد ويرانى و تخريب و ايجاد آلودگى در آن، دور از شأن آن و بر خلاف دستور قرآن است.

بلكه بخشى از بيوت مدينه مدفن و آرامگاه شخصيت هاى بزرگى است:

ص: 88

وبنابر روايت صحيح (1)، حضرت زهرا در خانه خود كه تاكنون نيز موجود است به خاك سپرده شد.

حضرت هادى و حضرت عسكرى نيز در خانه هايى كه خدا را پرستش مى كردند به خاك سپرده شدند. در اين صورت اين خانه ها به تصريح آيه، داراى منزلت و رفعت هستند و تخريب آنها با مفاد اين آيه ناسازگار است.

در محله بنى هاشم مدينه، تا چندى قبل خانه هاى حسنين و مدرسه امام صادق (ع) برپا بود و نگارنده خود در سال 51 ه-. ش به زيارت اين بيوت تشرف يافتم، ولى متأسفانه به عنوان توسعه مسجد نبوى همه اين آثار نابود گرديد، در حالى كه توسعه مسجد النبى (ص) با حفظ اين آثار منافاتى نداشت.

ص: 89

بناى يادبود بر قبور آنان.

همه اين امور، نوعى مهرورزى به آنان شمرده مى شود.

ترمذى در سنن خود نقل مى كند كه:

«پيامبر (ص) دست حسن و حسين را گرفت و فرمود: هر كس مرا و اين دو كودك و پدر و مادر آنها را دوست بدارد، روز رستاخيز با من هم رتبه خواهد بود». (1) همگى مى دانيم سبط اكبر پيامبر (ص) در سرزمين بقيع و سبط اصغر وى در كربلا به خاك سپرده شده اند و مرقدشان پيوسته زيارتگاه مسلمانان بوده و خواهد بود. ساختن هر نوع سايبان براى حفاظت از تربت پاك آنان نوعى ابراز محبت به دو سبط بزرگوار پيامبر (ص) است و اين عمل همان پاداش را خواهد داشت كه پيامبر (ص) در روايت فوق متذكر شده است.

امروز ملل زنده جهان سعى مى كنند كه ياد شخصيت هاى ملى و مذهبى خويش (سران نظامى، سياسى و اصلاح گران عرصه فرهنگ) را به اشكال گوناگون زنده نگه دارند و بدين خاطر پيكر آنان را با عظمت تشييع مى كنند و در محلى با صفا تحت بناى مجلّلى به خاك مى سپارند تا آيندگان نيز همچون نسل حاضر، شخصيت هاى مزبور را همواره مدنظر داشته و گرامى بدارند، ما مسلمانان نيز بايستى با شيوه هاى گوناگون (ساختن آرامگاه، بناى يادبود و غيره) شخصيت هاى برتر و بى نظير خويش را پاس بداريم.

با توجه به اين ادله:

الف. سيره سلف صالح در حفظ قبور انبياى پيشين.

ب. صيانت آثار، حفظ اصالت ها است.

ص: 90

ج. حفظ ابنيه مربوط به اوليا نوعى ترفيع بيوت آنها است.

د. حفظ آثار اوليا مظهر مهر و مودّت آنها است.

براى احدى جاى شك و ترديد باقى نمى ماند كه بناى بر قبور، نه تنها مشكل شرعى ندارد، بلكه امرى مطلوب و مرغوب است.

ص: 91

ص: 92

از جاى آن معلّم توحيد، تبرك جوييم؟

در اين صورت آيا ميان مقام ابراهيم و مقام پيامبر اسلام، تفاوتى هست؟ ويا ميان مقام پيامبران و آرامگاه آنان كه اجساد آنان را در برگرفته، فرقى هست؟

2. طبق احاديث، پيامبر گرامى در شب معراج، در مدينه و طور سينا و بيت لحم فرود آمد و در آنجا نماز خواند جبرئيل به او گفت: اى پيامبر خدا، مى دانى كجا نماز خواندى؟ تو در «طيبه» نماز خواندى كه به آنجا هجرت خواهى كرد. و در طور سينا نماز گزاردى كه خدا در آنجا با موسى سخن گفته است؛ و در بيت لحم نماز گزاردى كه عيسى در آنجا متولد شده است. (1) آيا با توجه به اين حديث مى توان بين زادگاه و آرامگاه تفاوتى قائل شد؟ يا اين كه آن آيه و اين روايت همگى به يك ضابطه كلى اشاره مى كنند و آن اين كه زمينى كه با بدن رجال توحيد و مردان خدا در تماس بوده و هست؛ جاى مباركى است و چه بهتر كه انسان در آن نقطه خدا را عبادت كند و همه مى دانيم، پرستش در اين جايگاه ها، عبادت انسان ها نيست، بلكه پرستش خدا در اماكن متبرك است.

گاهى تلاش هاى يك انسان صبور و يك زن باايمان، سبب مى شود كه جاى پاى او، عبادتگاه شود و انسان ها در آن نقطه خدا را پرستش كنند، مانند هاجر مادر اسماعيل كه چون در راه خدا صبر كرد و رنج ها را تحمل نمود، خدا جاى پاى او را محل عبادت قرار داد و فرمان داد كه زائران خانه خدا، بين صفا و مروه سعى كنند، همچنان كه هاجر سعى كرده بود. اگر صبر وبردبارى اين بانوى بزرگ سبب شده است كه جايگاه قدم هاى او متبرك و محل عبادت زائران خدا گردد، چرا

ص: 93

جايگاهى كه پيكر مطهر نبى اعظم (ص) را در برگرفته، مبارك و مقدس نباشد، در حالى كه او بيش از «هاجر» در راه خدا متحمّل مصائب و مشكلات شده است!

شگفت اينجاست كه ابن قيم، شاگرد ابن تيميه، ناخود آگاه به اين حقيقت اعتراف كرده است. وى مى گويد: سرانجام، بردبارى هاجر و فرزند او بر دورى و تنهايى و آمادگى مادر براى ذبح فرزند، به اينجا منتهى شد كه اثر پاى مادر و فرزند، مركز عبادت مردان و زنان مؤمن قرار گرفت. اين سنت خداست كه به هركس از مخلوقات كه بخواهد رفعت مى بخشد. (1) 3. مسلمانان جهان، چهارده قرن است كه در كنار قبر پيامبر به پرستش خدا مى پردازند. اگر نماز در كنار قبور پيامبران، مكروه و يا حرام و باطل است، پس چرا احدى از صحابه و تابعان و علما بر اين مطلب اعتراض نكرده اند؟ و اگر كسى در مسجد پيامبر در قسمت صفه نماز بگزارد، قبر پيامبر (ص) پيش روى او قرار خواهد گرفت. آيا مى توان گفت: چنين نمازى باطل و يا مكروه است؟

4. همگى با مقام والاى دخت پيامبر گرامى آشنا هستيم. او بانوى بزرگى است كه پيامبر در حق او فرمود:

«فاطمه پاره تن من است، پس كسى كه او را خشمگين كند مرا خشمگين كرده است». (2) همين دخت پيامبر گرامى (ص) روزهاى جمعه به زيارت قبر عموى خود حمزه مى رفت، نماز مى گزارد و در كنار قبر او اشك مى ريخت. (3) 5. همسر پيامبر (ص) عايشه، ساليانى دراز پس از آن حضرت

ص: 94

زندگى كرد و در حجره اى كه بدن پيامبر را در آن به خاك سپرده بودند، نماز مى گزارد وخدا را عبادت مى كرد واحدى به او چنين اعتراضى نكرد.

سمهودى در وفاء الوفا ياد آور مى شود كه عايشه گفت: تا روزى كه عمر را در حجره من به خاك سپردند، فاصله اى ميان من و قبور سه گانه نبود، ولى از آن به بعد، ديوارى ميان من و قبور ساخته شد. (1) اين مسأله نشان مى دهد كه همسر پيامبر قريب پانزده سال در كنار قبر رسولخدا (ص) نماز گزارده و هرگز در هيچ تاريخى ذكر نشده كه وى براى اقامه نماز از حجره خارج مى شده است.

6. همگى مى دانيم كه «حجر اسماعيل» آرامگاه هاجر و فرزند او، اسماعيل است و هيچ يك از فقها فتوا نداده است كه نماز در حجر اسماعيل مكروه ويا باطل است.

اما اين گروه، نه تنها نماز در كنار قبور شهدا را تحريم مى كنند، بلكه معتقدند به هنگام دعا نبايد به حجره پيامبر نگريست، بلكه بايد رو به قبله ايستاد و دعا كرد، درحالى كه ابو جعفر منصور در حرم پيامبر از فقيه مدينه، مالك بن انس پرسيد: آيا من روبه قبله بايستم و دعا كنم، يا به قبر پيامبر (ص) رو كنم و خدا را بخوانم؟ مالك در پاسخ گفت: چرا از پيامبر (ص) روى مى گردانى، در حالى كه او وسيله نجات تو وپدرت آدم است. به سوى پيامبر رو كن و از او شفاعت بخواه. خدا او را شفيع تو قرار مى دهد. (2) با توجه به اين دلايل ششگانه، ديگر دليلى ندارد كه مشاهد انبيا و اوليا را حتى از زمين هاى موات هم بى ارزش تر بدانيم، در حالى كه نماز در آن اماكن صحيح ومقبول است.

ص: 95

ص: 96

ابوالشهدا، رهبر آزادگان، منعقد مى گردد؛ زيرا او بيش از ديگر شهيدان راه حق، راه و رسم آزاد زيستن و زير بار ظلم و ستم نرفتن را به جهانيان آموخت. او مرگ شرافتمندانه و جان سپردن زير ضربات شمشير دشمن را بر زندگى ذلّت بار برگزيد و سرانجام در «بستر شهادت» به لقاء اللّه پيوست.

او دلباخته ايثار و فداكارى در راه اعلاى كلمه حق بود، از اين جهت با چهره باز و لبى خندان به استقبال شهادت شتافت.

نشان مرد مؤمن با تو گويم اگر مرگش رسد خندان بميرد

دشمن دست خود را براى امان دادن به سوى او دراز كرد، ولى او دست رد بر سينه نامحرم زد و امان دشمن را نپذيرفت؛ زيرا مى دانست كه در پذيرش امان، ذلت و خوارى و مرگ واقعى است.

آنچه نگارش يافت، ترجمه مطلبى است كه محقق تاريخ ابن ابى الحديد درباره سرور آزادگان حسين بن على (ع) دارد. شايسته است با تعبير او آشنا شويم:

«سيّد أهل الإباء، الذى علّم الناس الحميّة والموت تحت ظلال السيوف اختياراً له على الدنيّة، أبو عبد اللّه الحسين ابن على بن أبى طالب (ع).

عرض عليه الأمان فأنف من الذل، وخاف من ابن زياد أن يناله بنوع من الهوان، إن لم يقتله فاختار الموت على ذلك». (1)

از اين بيان پاسخ دو پرسش ديگر روشن گشت:

1. آيا مذهب شيعه، مذهب اندوه و گريه است؟

2. چرا براى امام حسين (ع) عزادارى مى كنيد، با اين كه او در

ص: 97

بهشت است؟ گريه براى اهل بهشت چه ثمرى دارد؟

در پاسخ سؤال نخست يادآور مى شويم: مذهب شيعه مذهب حق طلبى و عدالت جويى و جهاد و مبارزه در اين راه است و هرگز مذهب گريه و ناله نيست، ولى در عين حال به سان پيامبر گرامى و يارانش براى عزيزان از دست رفته متأثر مى شوند و قلوب آنان از عاطفه به اهل بيت (ع) موج مى زند و آثار خود را در زندگى مى گذارد.

به تعبيرى ديگر، سرودن اشعار مذهبى همراه با اظهار عواطف و تأثر، نوعى همدردى و همراهى با شهيدان راه حق است و از اين طريق، خواهان حفظ مكتب آنهاست؛ مكتبى كه اساس آن را فداكارى در راه دين و تن ندادن به ذلت و خوارى تشكيل مى دهد. اگر اين مجالس تعطيل شود و ياد شهدا در هر سال تجديد نگردد، مكتب ايثار و شهادت به فراموشى سپرده مى شود. شيعيان با برپا كردن مجالس سوگوارى در ماه هاى محرم و صفر، منطق حسين بن على (ع) را كه منطق همه شهداست، احيا مى كنند.

درباره پرسش دوم خاطر نشان مى سازيم: گريه بر امام حسين (ع) نه به خاطر اين است كه اكنون در بهشت به سر مى برد، مسلّماً از اين جهت بايد خوشحال و شادمان باشيم، گريه ما به خاطر آن ظلم ها و ستم هايى است كه بر وى روا داشته شد و دردانه پيامبر (ص) با لب تشنه با 72 تن از ياران و خاندانش در كنار نهر آب جان سپرده است. گريه پيامبر بر عموى خويش حمزه، نه به خاطر اين بود كه او با فرشتگان همنشين است، بلكه به خاطر ستم ددمنشانه اى است كه بر او روا داشته بودند و هند جگرخوار، همسر ابوسفيان دستور داده بود شكم او را پاره كنند و جگرش را بيرون آورند تا به دندان خويش آن را بسايد.

اكنون دامن سخن را كوتاه مى كنيم. سخن درباره فلسفه شهادت امام حسين (ع) كه با آن اسلام را نجات داد، مجال ديگرى مى طلبد.

ص: 98

ص: 99

ص: 100

ص: 101

سؤال: مى گويند شيعه معتقد است كه قرآن تحريف شده، آيا اين درست است؟

پاسخ: از نظر شيعه، قرآن يگانه كتاب آسمانى تحريف نشده است كه هم اكنون به همان صورت اوليه در اختيار همه مسلمانان جهان قرار دارد.

قرآن تنها كتابى است كه سراسر آن صحيح است. هيچ كتاب صحيحى جز قرآن در اختيار مسلمانان نيست و غير از آن، همه كتاب ها، بدون استثنا، قابل نقد و بررسى هستند.

قرآن سند عقيده و شريعت است كه بايد مسلمانان هر دو را از آن كتاب دريافت كنند. اگر اختلافى در مسأله اى رخ داد، حَكَم و داور در مورد آن مسأله، قرآن است.

در سرتاسر تاريخ، در ميان شيعيان، غير از قرآن كنونى و موجود در تمام اعصار، قرآن ديگرى نبوده است و هم اكنون صدها هزار قرآن مخطوط و مطبوع در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى و خانه هاى شيعيان موجود است و جز همين قرآنِ موجود در نزد همه مسلمانان، قرآنى حتى با اندكى اختلاف در ميان آنان وجود ندارد.

نسبت تحريف به شيعه، افترايى ناجوانمردانه است كه از ناآگاهى يا دشمنى با شيعه سرچشمه مى گيرد. تنها وجود چند روايت در كتب

ص: 102

حديث كه به ظاهر حاكى از تحريف است، دستاويز مخالفان قرار گرفته و شيعه را متّهم كرده اند كه اعتقاد به تحريف دارد، در حالى كه اين روايات به خاطر تضاد با قرآن، فاقد ارزش است و اگر بنا باشد وجود روايات تحريف در كتب حديثى، دليل بر چنين عقيده اى باشد، مذاهب ديگر را نيز بايد به تحريف متهم كرد؛ زيرا در كتاب هاى حديثى آنان روايات تحريف فراوان است و چنان كه بارها گفته ايم، كتاب هاى حديثى، كتاب هاى اعتقادى نيستند و اصول عقيدتى را بايد از منابع قطعى مانند قرآن مجيد، عقل روشن و قاطع و روايات متواتر و متضافر اخذ كرد.

در اين بخش كلمات برخى از بزرگان شيعه را درباره عدم تحريف نقل مى كنيم، امّا پيش از آن، به اثبات اصل عدم تحريف مى پردازيم:

زمزمه تحريف قرآن مجيد بيشتر از طرف مسيحى ها و يهودى ها ساز شده است. از آنجا كه به شهادت مسلّم تاريخ، كتب آسمانى اين دو قوم با گذشت زمان، دستخوش تحريف و تغيير گشته و اعتبار و ارزش اصلى خود را از دست داده است، آنان كوشش مى كنند كه قرآن كريم را نيز به شائبه تحريف آلوده سازند!

تاريخ با قاطعيت گواهى مى دهد كه نسخه هاى «تورات» بارها در جريان حوادث مختلف تاريخى- خصوصاً در حمله بخت نصر به بيت المقدس- از ميان رفته و عدّه اى از رجال مذهبىِ يهود، آن را بعداً به رشته تحرير درآورده اند. (1) به گواهى تاريخ، انجيل هاى چهارگانه نيز سالها پس از حضرت مسيح (ع) به وسيله عدّه اى به رشته تحرير درآمده و بدين ترتيب از انجيلى كه به صورت يك كتاب آسمانى بر حضرت عيسى (ع) نازل

ص: 103

شده، نشانى در دست نيست. (1) كسانى كه تمام معارف و اصول مذهبى خود را بر اساس چنين كتاب هايى بنيان گذاشته اند؛ مايلند قرآن را نيز به همان سرنوشت متهم سازند. از اين رو مدعى شده اند كه قرآن هم با گذشت زمان دستخوش تحريف شده است. در حالى كه نحوه جمع آورى و نگهدارى قرآن كريم در تمام ادوار تاريخ اسلامى، اساساً با تاريخ تورات و انجيل در ادوار يهوديّت و مسيحيّت قابل مقايسه نيست.

تاريخ نشان مى دهد كه وضع قرآن كريم در هيچ كدام از ادوار اسلامى دچار ابهام و پيچيدگى نبوده است. در اين باب بايد به دو نكته كه پاسخ بسيارى از سؤالات را در خود نهفته دارد، توجّه كنيم:

1. قرآن كريم كتابى بود كه در همه شؤون زندگى اجتماعى مسلمانان، انقلابى ايجاد كرد. قرآن زندگى سابق آنها را درهم كوبيد و به جاى آن يك زندگى نوين، بر اساس ايمان و اصول انسانى پديد آورد. بنابراين، قرآن كتابى بود كه با شؤون اصلى زندگى مسلمانان ارتباط داشت و آنها سياست، اقتصاد، قوانين اخلاقى و حتّى آداب و رسوم معاشرت خانوادگى خود را از اين كتاب آسمانى مى گرفتند. در شبانه روز پنج بار در نمازها با آن سر و كار داشتند و بالاخره در همه حوادث روزمرّه، اوّل به قرآن و سپس به سنّت و روش پيامبر اكرم (ص) مراجعه مى كردند.

در اين صورت، كتابى كه تا اين اندازه با زندگى مردم آميخته و تا اين حد مورد مراجعه و استفاده آنها بوده، چگونه ممكن است مورد تحريف واقع شود و افكار عوام يا خواص متوجّه آن نگردد؟

احتمال اين، كه در قرآن تحريف واقع شده و كسى متوجّه آن

ص: 104

نگرديده، به مانند اين است كه احتمال دهيم در قانون اساسى ملّت بزرگى، تغييرى ايجاد شود، ولى كسى متوجّه آن نگردد. آيا ممكن است موادّ قانون اساسى يك ملّت دستخوش تحريف شود، ولى مردم نفهمند و سر و صداى آن بلند نشود؟ نقش قرآن در زندگى اجتماعى مسلمانان، به مراتب بيش از نقش يك قانون اساسى در زندگى ملّت هاى امروز بوده، و بدين ترتيب آن چنان افكار متوجّه آن بود كه اگر كمترين تحريف در آن رخ مى داد، با عكس العمل شديدى مواجه مى گرديد و اعتراض ها از هر ناحيه شروع مى شد.

2. تاريخ مربوط به جمع آورى قرآن در زمان پيامبر اكرم (ص) و اهميّت فوق العاده وويژه اى كه آن حضرت و مسلمانان به حفظ و كتابت قرآن نشان مى دادند، ثابت مى كند كه حتّى كم شدن كلمه اى از قرآن كريم به هيچ وجه امكان نداشته است.

به شهادت تاريخ، در زمان پيامبر خدا (ص) عدّه زيادى از مسلمانان دانشمند كه تعداد آنان را تا چهل و سه نفر نوشته اند (1) به دستور آن حضرت هر آيه و يا سوره اى را به محض نزول، مى نوشتند و اين نوشته ها با اهتمام و كوشش هرچه تمام تر در ميان مسلمانان نگهدارى مى شد. معروف ترين آنها كه اهتمامشان به نوشتن قرآن به مراتب بيش از ديگران بود، حضرت على بن ابى طالب (ع) و زيد بن ثابت بودند و بدين ترتيب از قرآن هايى كه به وسيله اين افراد نوشته مى شد، نسخه هاى متعدّدى در ميان مسلمانان وجود داشت كه در قرائت و استفاده از قرآن، مرجع شبانه روزى همه مسلمانان بود.

علاوه بر اين، عدّه زيادى از مسلمانان، آيات و سوره هاى قرآن را از بر كرده بودند. اينها در كار حفظ قرآن بسيار دقيق بودند و سعى

ص: 105

داشتند حتّى كلمه اى از اين كتاب آسمانى را فروگذار نكنند. اين عدّه كه به آنها «قاريان» گفته مى شد، پيوسته مورد مراجعه و استفاده مردم در قرائت قرآن بودند.

توجّه مسلمانان و قاريان به حفظ و نگهدارى قرآن به حدّى بود كه روزى ميان «ابىّ بن كعب» و «عثمان» خليفه وقت درباره آيه «وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَها فِى سَبيلِ اللّه» اختلافى رخ داد، عثمان مدّعى بود كه وحى الهى «الّذين» است- بدون واو- و بايد اين كلمه (و) از نسخه هاى قرآن حذف گردد، ولى «ابى» مى گفت ما از رسول خدا اين آيه را همان طور كه در قرآن ها موجود است شنيده ايم. بگو مگو ميان دو نفر درگرفت. ناگهان «ابى» با شدّت هر چه تمام تر گفت: «هر كس بخواهد اين حرف را از قرآن بردارد، شمشير بر مى گيرم و خون او را مى ريزم!» پافشارى «ابى» سبب شد كه خليفه حرف خود را پس بگيرد. (1) وقتى بحث بر سر تغيير يك حرف از قرآن به چنين ماجرايى منجر شود، آيا مى توان گفت كه قرآن دستخوش تحريف شده و آياتى از آن حذف گرديده است؟

علاوه بر دو مطلب اساسى فوق، بايد توجّه داشت كه در آيات متعدّدى از قرآن كريم، به مسأله عدم تحريف قرآن و اين كه اين كتاب آسمانى از تغيير و تبديل مصون خواهد بود، تصريح شده است؛ آنجا كه مى فرمايد:

«إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ». (2)

«ما قرآن را نازل كرديم و به طور قطع نگهدار آنيم!».

ص: 106

علما و دانشمندان اسلامى نيز در كتاب هاى تفسير و كلام تصريح كرده اند كه دانشمندان مسلمان اجماع دارند كه در قرآن تحريفى رخ نداده و اگر احياناً در ميان دانشمندان كسى پيدا شده كه معتقد به موضوع تحريف بوده، بر اثر پاره اى از اخبار مجعول است كه بعضى از مغرضين در كتب احاديث وارد كرده اند. بديهى است اين گونه اخبار از درجه اعتبار ساقط است و يا اخبارى بوده كه معنى و مفهوم واقعى آن را كشف نكرده اند.

ص: 107

ص: 108

محمد بن سيرين نقل مى كند: وقتى پيامبر (ص) درگذشت، على (ع) چنين گفت:

«سوگند ياد كرد على كه ردا بر دوش نيندازد مگر براى نماز جمعه، تا اين كه قرآن را در مجلدى جمع كنم».

ونيز ابوالعاليه نقل مى كند:

«آنان قرآن را در خلافت ابوبكر در مصحفى جمع كردند».

و نيز نقل مى كند:

«عمر بن خطاب فرمان به گردآورى قرآن داد و او اول كسى است كه قرآن را در مصحف جمع كرد». (1) اين جمله ها حاكى است كه در آن روزگار، مصحف به معناى دفتر بزرگ و يا كتابى مجلد بوده كه اوراق را از پراكنده شدن حفظ مى كرده، سپس به مرور زمان اختصاص به قرآن يافته است.

اتفاقاً روايات پيشوايان ما حاكى است كه حتى در زمان آنان، لفظِ مصحف به معناى كتاب و يا دفتر مكتوب بوده است.

امام صادق (ع) فرمود:

«هر كس قرآن را از روى برگ هاى مجلد بخواند، از چشم خود بهره مى گيرد». (2) و نيز در حديثى ديگر آمده است:

«خواندن قرآن از روى برگ هاى مجلد، عذاب را از پدر و مادر كم مى كند». (3) مورّخان درباره ترجمه خالد بن معدان مى نويسند:

ص: 109

«خالد بن معدان دانش خود را در دفترى ضبط كرده بود كه آن دكمه ها و دستگيره داشت». (1) خالد بن معدان از تابعين بوده و هفتاد صحابى را درك كرده است. و ابن اثير ترجمه او را در ماده كلاعى آورده است. (2) پس تا اينجا روشن شد كه تا پايان قرن اول، لفظ «مصحف» به معناى كتاب مجلد و يا دفترچه جلد شده بود كه افراد دانش و آگاهى خود را در آن ضبط مى كردند. اگر بعدها قرآن را مصحف گفته اند، چون از ذهن ها بيرون آمد و بر برگ ها نوشته شد و به صورت مجلّد درآمد.

با توجه به اين مسأله، نبايد در شگفت باشيم كه دخت گرامى پيامبر داراى مصحفى باشد و دانش و آگاهى هاى خود را، كه از پدر بزرگوارش برگرفته بود، در آن بنويسد و براى فرزندان خود، به صورت بهترين ميراث، به يادگار بگذارد.

خوشبختانه فرزندان فاطمه حقيقت و واقع اين مصحف را شناسانده وگفته اند: اين مصحف، جز يك رشته آگاهى هايى كه از پدر بزرگوارش شنيده و يا از طريق ديگر به دست آورده، چيز ديگرى نيست. اكنون برخى از روايات را مى آوريم:

حسن بن على فرمود: «نزد ما جامعه اى است كه در آن حلال وحرام وارد شده و مصحف فاطمه هست در حالى كه در آن كلمه اى از قرآن نيست بلكه املاى رسول خدا (ص) و خطّ على (ع) است و همگى در اختيار ماست». (3) امام (ع) با عنايت كامل يادآور مى شود كه در آن حلال و حرامى

ص: 110

نيست تا مبادا تصور شود وحى تشريعى بر دخت پيامبر نازل مى شده است.

امام صادق (ع) در روايت ديگر در توصيف مصحف فاطمه مى گويد:

«به خدا سوگند، كلمه اى از قرآن شما در آن نيست. راوى مى گويد: پرسيدم: آيا در آن دانش است؟ امام در پاسخ مى گويد: بله، ولى نه از دانش هاى معمولى». (1) با توجه به آنچه گفته شد، روشن مى گردد كه مصحف فاطمه ارتباطى به قرآن ندارد و كسانى كه آن را دستاويزى براى تحريف قرآن قرار داده اند، اگر مغرض نباشند، ناآگاهانه و بدون تحقيق درباره واقعيت آن سخن مى گويند.

اكنون واقعيت را براى خوانندگان بيان مى كنيم:

ص: 111

روايت درباره «محدّث» در ميان امت اسلامى از طريق اهل سنت و سخنان آنان در تفسير اين واژه بيش از آن است كه در اين جا نقل شود، و شارحان صحيح بخارى در اين مورد، توضيحات كافى داده اند. (1) كلينى در كتاب كافى بابى تحت عنوان «إنّ الأَئِمَّةَ مُحَدَّثُونَ، مُفَهّمُونَ» آورده و رواياتى در اين مورد نقل كرده است. تمام اين روايات حاكى از آن است محدّث به كسى مى گويند كه صوت فرشته را مى شنود، ولى او را نمى بيند. آنگاه اضافه مى كند: ائمه اهل بيت (ع) همگى «محدّث» هستند. (2)

ص: 112

مى رسيد و او در اختيار على (ع) مى نهاد، در دفترى جمع شد و نام مصحف به خود گرفت، ولى در آن چيزى از حلال و حرام نيست، بلكه تنها گزارش هايى از آينده است. (1)

ص: 113

ص: 114

واگر اختلافى هست در كيفيت جمع سوره هاى قرآن است.

اگر چنين مصحفى داراى واقعيت باشد، كوچك ترين منافاتى با صيانت قرآن از تحريف ندارد، اين تنها على (ع) نيست كه قرآن را به شكلى كه مورد نظرش بود، جمع كرد، بلكه مصحف عبداللّه بن عباس نيز چنين تفاوتى داشت.

اكنون وقت آن رسيده است كه به صورت دوم سؤال پاسخ بگوييم:

كتاب على (ع) چيزى است كه اميرمؤمنان على (ع) در حال حيات رسول خدا (ص) آن را نوشته است وى آنچه از پيامبر گرامى (ص) از حلال و حرام و ديگر مطالب مى شنيد، همه را مى نوشت، مجموع احادث مسموع از رسول خدا (ص) كه به املاى او و نگارش على (ع) بود، «كتاب على» نام گرفته است و اين كتاب دست به دست، در خاندان رسالت مى گشت و احياناً امام باقر و امام صادق با مراجعه به آنها احكامى را بيان مى كردند.

نجاشى، دانشمند رجالى شيعه، در ترجمه محمد بن عذافر صيرفى از پدرش نقل مى كند: با حكم بن عتيبه نزد امام باقر (ع) بودم، حَكَم پيوسته از امام باقر (ع) سؤال مى كرد. او نيز پاسخ مى داد، ولى در موردى، ميانشان اختلاف به وجود آمد، امام باقر (ع) به فرزندش امام صادق (ع) گفت: فرزندم! برخيز و كتاب على (ع) را بياور. او رفت و از درون خانه كتاب بزرگى كه به صورت طومار پيچيده شده بود، آورد، امام (ع) نقطه مورد نظر خود را پيدا كرد و به حكم بن عتيبه گفت: اين خط على (ع) و املاى رسول خدا (ص) است. آنگاه رو به او كرد و گفت: تو و دوستت سلمة بن كهيل و دوست ديگرت ابوالمقدام، به هر جا رويد، دانشى استوارتر از دانش كسانى كه جبرئيل بر آنها نازل مى شد پيدا نمى كنيد. (1)

ص: 115

از روايات ديگر چنين برمى آيد كه طول اين كتاب هفتاد ذراع و ضخامت آن به اندازه ران شتر و كتاب به صورت طومارى پيچيده شده بود.

اميرمؤمنان (ع) علاوه بر اين كتاب، كتاب ديگرى به نام صحيفه دارد كه احكام ديات در آن جمع شده است و روايات فراوانى از اين صحيفه در كتب حديثى آمده است.

محقق فرزانه، مرحوم جناب ميرزا على ميانجى، به گردآورى رواياتى كه از صحيفه در كتاب هاى حديثى وارد شده، همّت گمارده و همه را جمع كرده است. (1) و ما نيز درباره كتاب على (ع) و صحيفه وى، در كتاب «تاريخ الفقه الاسلامى وادواره» به تفصيل سخن گفته ايم. (2) در پايان يادآور مى شويم: امام على بن ابى طالب (ع) و فرزندان و شيعيان او، از نخستين روز درگذشت پيامبر (ص) كه كتابت حديث تحريم شد، اقدام به كتابت و يا صيانت حديث رسول خدا (ص) كردند و به ممنوعيت هاى سياسى، كه بعد از 100 سال با شكست مواجه شد، اعتنايى نكردند و اين موضوع مستقلى است كه در جاى خود بايد درباره آن گفتگو كنيم.

ص: 116

ص: 117

تشويق مى شوند.

و نيز رسانه اى ويژه قرآن تأسيس شده كه 24 ساعته، برنامه هاى قرآنى اجرا و پخش مى كند.

توجه ويژه به ادعيه در ميان مردم، بيشتر در مورد دعاى كميل و ندبه است كه به صورت دسته جمعى در شب هاى جمعه و صبح جمعه خوانده مى شود و همين سبب شده است اين توهم پيش آيد كه عنايت به دعا بيش از عنايت به قرآن است.

از آنجا كه در ميان اهل سنّت چنين ادعيه بليغ و رسا و سازنده اى كمتر وجود دارد، لذا عنايت آنان به دعا بسيار كم است و همين سبب شده است كه عنايت شيعه به دعا چشمگيرتر به نظر آيد.

خواندن «دعا» و راز و نياز با خدا، از والاترين مراتب عبادت و پرستش خدا است كه در حق آن گفته شده است: «الدعاء مخّ العبادة» (1): «راز و نياز با خدا، مغز عبادت است».

ص: 118

ص: 119

ص: 120

ص: 121

1- امامت در قرآن

سؤال: اگر امامت از اصول است، چرا قرآن در اين مورد سخن نگفته است؟

پاسخ: در اين كه مديريت جامعه پس از پيامبر گرامى (ص) به شخصيت والايى نيازمند است، جاى گفتگو نيست و خرد هر انسان منصفى بر اين اصل داورى مى كند و اتفاقاً قرآن- بر خلاف نظر پرسشگر- رهبرى امّت (امامت) را به صورت كلى مطرح مى كند.

آياتى كه امامت را مطرح مى كنند:

1. آيه ولايت

1. «إِنّما وَلِيُّكُمُ اللّه وَرَسُولهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكاة وَهُمْ راكِعُون». (1)

«ولىّ شما تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آورده اند؛ همان كسانى كه نماز برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند».

شأن نزول آيه را بسيارى از مفسران و اهل حديث چنين نقل كرده اند: «سائلى وارد مسجد شد و درخواست كمك كرد. كسى به او

ص: 122

چيزى نداد، امام على (ع) در حالى كه در ركوع بود، با انگشت خود كه انگشترى در آن بود به فقير اشاره كرد كه انگشترى را از دست او درآورد و رفع احتياج نمايد. او نيز جلو آمد و انگشتر را از دست امام درآورد و دنبال كار خود رفت».

در اين هنگام خبر به پيامبر (ص) رسيد. وى از خدا چنين درخواست نمود: «پروردگارا! همان طور كه براى موسى از خاندانش وزيرى معين نمودى، براى من نيز از اهل بيتم وزيرى معين فرما». در اين لحظه فرشته وحى فرود آمد و آيه ياد شده را براى پيامبر خواند.

اين شأن نزول را علاوه بر علماى شيعه، 66 تن از محدثان و متكلمان بزرگ اهل سنت با مختصر تفاوتى، در كتاب هاى خود آورده اند. محقق فرزانه علّامه امينى مصادر آن را در كتاب شريف «الغدير» آورده است. (1) اكنون بايد ديد چگونه اين آيه مسأله امامت را مطرح مى كند:

توضيح اين كه: «ولى» در آيه ياد شده به معنى سرپرست و كسى است كه زمام امور را به دست گيرد، لذا پدر و حاكم را ولى مى خوانند و مى گويند: «الأب ولىّ الطفل»، و «الحاكم ولىّ القاصر». از آنجا كه محور سخن «ولى مؤمنان» است، طبعاً، مقصود از «وليكم اللّه» امام و حاكم آنها خواهد بود، حتى قرائن موجود در آيه و شأن نزول آن، روشن ترين گواه است كه مراد از «ولى»، امامت و سرپرستى است.

اينك قرائن:

1. اگر مقصود از «ولى» در «وليّكم» غير از ولايت و زعامت دينى و مقام سرپرستى باشد، مثلًا گفته شود مقصود از آن «محبّ» و «ناصر» است، در اين صورت منحصر كردن مقام به سه فرد، بى جهت خواهد

ص: 123

بود، زيرا همه افراد با ايمان، محب و دوست و ناصر و يار يكديگرند و اختصاص به اين سه نفر ندارد.

2. ظاهر آيه اين است كه تنها اين سه تن بر جامعه مسلمانان ولايت دارند، در اين صورت بايد گروهى كه ولايت دارند، غير از گروهى باشند كه تحت ولايت هستند. اگر ولى را به معنى رهبر و سرپرست امور مسلمانان بگيريم، طبعاً اين دو گروه از هم جدا و متمايز مى شوند، امّا اگر آن را به معنى دوست و ياور بگيريم، اين دو گروه، يكى مى شوند؛ زيرا همه افراد، محب و دوست يكديگر و ناصر و ياور هم هستند.

3. هرگاه مقصود دوستى و نصرت باشد، مى بايست تنها به «الّذينَ آمَنُوا» اكتفا شود و ديگر به آوردن اين جمله كه «در حال ركوع زكات مى دهند»، نيازى نباشد، زيرا در جامعه با ايمان، همه افراد با يكديگر دوست و ياور هستند؛ خواه در حالت ركوع زكات بدهند يا نه.

از اين رو مفاد آيه، همان است كه پيامبر گرامى (ص)، در يكى از سخنانش فرموده است:

«اى على! تو پس از من ولىّ هر فرد با ايمان هستى». (1) لفظ «بعدى» گواه بر اين است كه مقصود از «ولى» همان مقام رهبرى و حكومت و سرپرستى در امور دينى و دنيوى است، نه محبت و دوستى؛ زيرا اگر دوستى بود، به زمان درگذشت پيامبر (ص) اختصاص نداشت.

ص: 124

است، چنان كه مى فرمايد:

«يا أَيُّها الّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللّهَ وَأَطيعُوا الرَّسُول وَأُولى الأمْرِ مِنْكُمْ ...». (1) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت كنيد و از پيامبر و اولياى امر خود فرمان بريد ...».

«اولو الامر» در آيه كه به معناى «فرمانروايان» است، حاكى از فرمانروايى گروهى است كه اطاعت آنان در كنار اطاعت خدا و رسول، قرار گرفته است. فخررازى در تفسير خود، بيان شيوايى دارد و مى گويد: از اين كه اولوالامر در كنار خدا و رسول، قرار گرفته، بايد گفت كه صاحبان اين منصب، معصوم از گناه و پيراسته از خطا بودند؛ زيرا (گذشته از اين كه در كنار دو فرد معصوم (خدا و پيامبر) واقع شده اند و بايد با آن دو همگون باشند)، از اين كه اطاعت «اولو الأمر» بدون قيد و شرط لازم شمرده شده، بايد گفت اين فرمانروايان، انسان هاى معصومى هستند كه پيراسته از گناه و خطا مى باشند و اگر غير آن بود، حتماً بايد حدود اطاعت آنها محدود گردد، در حالى كه قرآن، بدون حدّ و مرز اطاعت آنها را لازم شمرده است. (2) اين دو آيه (آيه هاى ولايت و اولو الامر) مسأله امامت را به طور مستقل مطرح مى كند، در حالى كه برخى از آيات هر چند مسأله امامت را مطرح نمى كند ولى شأن نزول آن حاكى است كه در اين مورد نازل شده است، مانند آيه «اكمال».

ص: 125

لَكُمُ الإسْلامَ دِيناً ...». (1)

«امروز دين شما را براى شما كامل ساختم و نعمت خويش را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دين براى شما پسنديدم ...».

مفسران و گروهى از محدّثان، نزول اين آيه را در حجة الوداع در- روز غدير خم- روزى كه على (ع) به مقام امامت منصوب گشت، يادآور شده اند. (2)(3) با توجه به اين سه آيه، پاسخ سؤال روشن مى شود كه مسأله امامت و ولايت در قرآن مطرح است، و هرگز قرآن آن را ناگفته نگذاشته است.

ص: 126

ص: 127

1. معرفى به نام

گاهى وضعيت ايجاب مى كند كه فردى را به نام معرفى كند، چنان كه مى فرمايد:

«وَمُبَشّراً برَسُول يَأْتِى مِنْ بَعْدى اسْمُهُ أَحْمَد». (1)

« (عيسى مى گويد:) به شما مژده پيامبرى را مى دهم كه پس از من مى آيد و نامش احمد است».

در اين آيه، حضرت مسيح، پيامبر پس از خويش را به نام معرفى مى كند و قرآن نيز آن را از حضرتش نقل مى نمايد.

ص: 128

«الّذينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُول النّبىَّ الأُمّى الّذى يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدهُمْ فِى التَّوراةِ وَالإِنْجِيل يَامُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ ويُحِلُّ لَهُمُ الطَّيّبات وَيُحَرّمُ عَلَيْهِمُ الخَبائِث وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلالَ الّتى كانَتْ عَلَيْهِمْ ...». (1)

«كسانى كه از رسول و نبى درس ناخوانده اى پيروى مى كنند كه نام و خصوصيات او را در تورات و انجيل نوشته مى يابند، كه آنان را به نيكى دعوت كرده و از بدى ها بازشان مى دارد، پاكى ها را براى آنان حلال كرده و ناپاكى ها را تحريم مى نمايد و آنان را امر به معروف و نهى از منكر مى كند و بارهاى گران و زنجيرهايى كه بر آنان بود، از ايشان برمى دارد ...».

با توجه به اين روش، انتظار اين كه اسامى دوازده امام با ذكر نام و اسامى پدر و مادر در قرآن بيايد، انتظارى بى جا است؛ زيرا گاهى مصلحت در معرفى به نام است و گاهى معرفى به عدد و احياناً معرفى با وصف.

اگر اين اصل را بپذيريم و بگوييم خداوند بايد كليه مسائل اختلاف آفرين را در قرآن ذكر كند، تا مسلمانان دچار تفرقه نشود؛ در اين صورت بايد صدها مسأله كلامى و عقيدتى و فقهى و تشريعى در قرآن ذكر شده باشد، مسائلى كه قرن ها مايه جنگ و جدل و خونريزى در ميان مسلمانان شده است، ولى قرآن درباره آنها به طور صريح و قاطع- كه ريشه كن كننده نزاع باشد- سخن نگفته است، مانند:

1. صفات خدا عين ذات اوست يا زايد بر ذات؟

2. حقيقت صفات خبرى مانند استواى بر عرش چيست؟

3. قديم يا حادث بودن كلام خدا.

4. جبر و اختيار.

ص: 129

اين مسايل و امثال آنها هر چند از قرآن قابل استفاده است، ولى آن چنان شفاف و قاطع كه نزاع را يك سره از ميان بردارد، در قرآن وارد نشده است و حكمت آن در اين است كه قرآن مردم را به تفكر و دقت در مفاد آيات دعوت مى كند، بيان قاطع همه مسائل، به گونه اى كه همه مردم را راضى سازد، بر خلاف اين اصل است.

ص: 130

«أَنّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤتَ سَعَةً مِنَ المالِ ...». (1)

«از كجا مى تواند فرمانرواى ما باشد، حال آن كه ما به فرمانروايى از او شايسته تريم، و او توانمندى مالى ندارد؟ ...».

اين امر، دلالت بر آن دارد كه ذكر نام براى رفع اختلاف كافى نيست، بلكه بايد موقعيت جامعه، آماده پذيرايى باشد.

چه بسا ذكر اسامى پيشوايان دوازده گانه، سبب مى شد كه آزمندان حكومت و رياست به نسل كشى بپردازند تا از تولد آن امامان جلوگيرى كنند، چنان كه اين مسأله درباره حضرت موسى رخ داد و به قول معروف:

صد هزاران طفل سر ببريده شد تا كليم اللّه موسى زنده شد

درباره حضرت مهدى (ع) كه اشاره اى به نسب و خاندان ايشان شد، حساسيت هاى فراوانى پديد آمد و خانه حضرت عسكرى (ع) مدتها تحت نظر و مراقبت بود تا فرزندى از او به دنيا نيايد و در صورت تولد، هر چه زودتر به حيات او خاتمه دهند.

در پايان يادآور مى شويم: همان طور كه گفته شد، قرآن به سان قانون اساسى است. انتظار اين كه همه چيز در آن آورده شود، كاملًا بى مورد است. نماز و روزه و زكات كه از عالى ترين فرايض اسلام است به طور كلى در قرآن وارد شده و تمام جزئيات آنها از سنت پيامبر (ص) گرفته شده است.

ص: 131

ص: 132

و امام صادق احياگر سنّت پيامبر (ص) و پيشواى محدّثان و فقيهان گشتند و به همين ترتب، هر امامى در عصر خود، با وجود تمامى خفقان ها و تنگناها، وظيفه خود را در حد امكان انجام داد و شيعيان نيز به امامت آنان اعتقاد راسخ داشتند.

تصور اين كه اعتقاد به امامت امامان در دوران حضرت عسكرى (ع) شكل گرفته باشد، ناشى از ناآگاهى از تاريخ تشيع است و در فصل نخست در اين باره به صورت گسترده سخن گفتيم. علاقه مندان براى آگاهى بيشتر به فصل نخست از اين كتاب مراجعه كنند.

ص: 133

ص: 134

مفسران در تفسير آيه «وَأَنْذِرْ عَشيرَتكَ الأَقْرَبين» (1) و محدثان در بيان شأن نزول آن، چنين نقل مى كنند: وقتى آيه ياد شده- كه به پيامبر (ص) فرمان مى دهد تا نزديكان خود را به آيين اسلام دعوت كند- نازل گرديد، پيامبر از بزرگان بنى هاشم دعوت به عمل آورد و آيين خود را بر آنها عرضه كرد. آنگاه فرمود: اى فرزندان عبدالمطّلب، من براى شما خوبى هاى دنيا و آخرت را آورده ام. خدايم مرا مأمور كرده كه شماها را به آن دعوت كنم:

«كدام از شما مرا در اين امر يارى مى كند تا او وصى و جانشين من در ميان شما باشد».

كسى دعوت پيامبر را پاسخ نگفت، جز على كه كوچك ترين آنها بود. در اين هنگام پيامبر (ص) فرمود:

«او برادر و وصى و جانشين من در ميان شماست، سخن او را بشنويد و اطاعتش كنيد».

اين حديث، به «حديث يوم الدار» معروف است و بسيارى از محدثان و سيره نگاران آن را نقل كرده اند. (2) دلايل مسأله وصايت امام به آنچه گفته شد منحصر نمى شود، بلكه حديث «ثقلين»، «سفينه» و «غدير» همگى گواه بر وصايت او است كه براى اختصار از ذكر آنها خوددارى مى كنيم:

امير مؤمنان در يكى از سخنان خود درباره «اهل بيت پيامبر» مى فرمايد:

«وَ فِيهِمُ الوَصيّةُ وَالوِراثَة» (3)

پيامبر درباره آن وصيت نموده و آنان وارثان پيامبر هستند.

ص: 135

وصايت بودن امام در شعر شعراى عصر رسالت

وصى بودن امام در عصر رسالت و پس از آن، از شهرت بسيار بالايى برخوردار بود، تا آنجا كه شاعران عصر نخست، «وصى» را يكى از القاب امام دانسته و در اشعار خود او را به اين لقب خوانده اند، اكنون چند نمونه از سروده هاى آنان را در اين مورد ذكر مى كنيم:

1. عبداللّه بن ابى سفيان

وَصِىُّ النّبِىّ المُصْطَفى وَ ابْنُ عَمّهِ فَمَنْ ذا يُدانِيهِ وَمَنْ ذا يُقارِبُهُ

او وصى پيامبر برگزيده و پسر عموى او است

كيست كسى كه در رديف او قرار گيرد؟!

2. عبدالرحمن جعيل

عَلِيّاً وَصِىُّ الْمُصْطَفى وَابنُ عَمّهِ

وَ أوّلُ مَنْ صَلّى أَخا الدِّين وَالتُّقى

على وصى (نبى) مصطفى و پسر عموى او است

نخستين كسى كه نمازگزارد، ديندار و پرهيزگار است

3. ابن التيهان از حاضران در جنگ بدر

إِنَّ الوَصىَّ إِمامُنا وَوَلِيُّنا بَرِحَ الخَفاءُ وَباحَتِ الأَسْرارُ

وصى، امام و سرپرست ما است

آنچه مخفى بود آشكار، و رازها بازگو شد

ابن ابى الحديد در اين فصل، اشعار زيادى نقل كرده كه در آنها، شعراى عصر رسالت و پس از وى، امام على (ع) را به عنوان وصى

ص: 136

معرفى كرده اند. (1) تنها سخنى كه ممكن است مطرح شود، اين است كه اشخاصى به عايشه مراجعه كرده و درباره وصايت امام از وى مى پرسيدند، او در پاسخ مى گفت كه پيامبر در خانه من جان سپرد و به كسى وصيت نكرد. (2) مراجعات مكرر به عايشه خود حاكى از اشتهار اين مطلب در آن دوران بود، ولى استدلال كاملًا بى پايه است؛ زيرا به فرض اين كه پيامبر در خانه عايشه و در كنار او جان سپرده و در آن حالت به كسى وصيت نكرده باشد، ولى گفته او دليل بر نفى وصايت نمى شود، چه بسا ممكن است پيامبر در زمان صحت و عافيت و يا اوايل بيمارى، كه در خانه ديگران بود، على را وصى خود قرار داده باشد.

آيا ممكن است پيامبر به مردم بگويد: «

ما حَقُّ امرئ مُسْلِم لَهُ شَىْ ءٌ يُوصى فِيهِ يَبيتُ لَيْلَتَين إِلّا وَ وَصِيّتُهُ مَكْتُوبَةٌ عِنْدَهُ» (3)

، ولى خود اصلًا وصيت نكند؟!

ص: 137

ص: 138

يك مرد يهودى بر سر موضوعى اختلاف پيدا كردند، فرد يهودى گفت: موضوع را نزد «محمد» ببريم، گفتنى است مرد يهودى مى دانست كه حضرت محمد رشوه نمى پذيرد، امّا مرد به ظاهر مسلمان (منافق) گفت: حَكَم ميان من و شما كعب بن اشرف يهودى باشد؛ زيرا مى دانست كه او رشوه مى گيرد و به نفع رشوه دهنده داورى مى كند. (1) در اين ماجرا آيه اولى الامر و آيه پس از آن نازل گرديد. متن اين دو آيه چنين است:

«يَا أَيُّها الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللّهَ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَأُولى الأمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِى شَى ء فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولَ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْويلًا».

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد اطاعت كنيد خدا را، اطاعت كنيد پيامبر خدا را و اولى الامر را هرگاه در چيزى نزاع داشتيد، آن را به خدا و پيامبر بازگردانيد [از او داورى بطلبيد] اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان داريد، اين كار براى شما بهتر و عاقبت و پايان آن نيكوتر است».

«أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُريدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُريدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعيداً».

«آيا نديدى كسانى را كه گمان مى كنند به آنچه [از كتابهاى آسمانى] بر تو و به آنچه پيش از تو نازل شده ايمان آورده اند ولى مى خواهند براى داورى به نزد طاغوت و حاكمان باطل گرا بروند با اين كه فرمان داده شده اند كه به طاغوت كفر ورزند، اما شيطان مى خواهد آنها را گمراه كند و به بيراهه هاى دوردستى بيفكند».

ص: 139

با توجه به آنچه گفته شد، نظريه دوم متعين است؛ زيرا مسائل قضايى مربوط به عالمان دينى است، نه فرماندهان. ولى سخن اين جا است كه آيامقصود، همه علما ودانشمندان هستند ياگروهى خاص كه خطا بر آنها راه ندارد؟ پاسخ اين سؤال را مى توان از خود آيه استنباط كرد.

1. لفظ «أولى الامر» بر لفظ «الرسول» عطف شده، و عامل نصب در هر دو يك فعل است، چنان كه فرمود: «أَطيعُوا الرسول وأولى الأمر منكم» واين حاكى است كه معطوف (اولى الامر)، در مرحله قضاوت و داورى، قرين «رسول» است؛ يعنى همان طور كه رسول اعظم (ص) در قضا و داورى دچار گناه و خطا نمى گردد، «اولى الامر» نيز از اين جهت همانند او هستند. در اين صورت مقصود، عالمانى خواهند بود كه از گناه و خطا معصوم باشند.

2. آيه مورد بحث، اطاعت «اولى الامر» را مطلقا و بدون قيد و شرط الزامى مى داند، بدون اين كه آن را محدود سازد و مثلًا بگويد: «اطاعت كنيد، به شرط اين كه امر به گناه و خلاف شرع نكنند يا دچار اشتباه و خطا نشوند». از اين الزام بى قيد و شرط، استنباط مى شود كه قضاوت و داورى آنان هيچ گاه بر خلاف شرع نبوده و آنان هرگز دچار اشتباه نمى شوند و لازمه آن، عصمت اين گروه از هر گناه و خطا است.

خداوند اطاعت والدين را محدود ساخته و مى فرمايد:

«وَوَصّينا الإِنْسانَ بِوالدَيهِ حُسْناً وإن جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بى ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما». (1)

«به انسان سفارش كرديم كه به پدر و مادر نيكى كند و اگر [آن دو مشرك باشند و] تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوى، در حالى كه به آن علم ندارى، از آنها پيروى مكن».

ص: 140

اطاعت پدر و مادر در اين آيه مطلق و بى قيد و شرط نيست، در حالى كه اطاعت «اولى الامر» در آيه مورد بحث كاملًا مطلق و فاقد هرگونه قيدى است.

از سوى ديگر، مى دانيم كه اطاعت مخلوق در موردى كه فرمان به خلاف شرع دهد، حرام است.

رسول گرامى (ص) مى فرمايد:

«لا طاعَةَ لِمَخْلُوق فِى مَعْصِيَةِ الْخالِق» (1)

خوشبختانه مفاد اين حديث در قرآن نيز آمده است؛ چنان كه مى فرمايد: «إِنّ اللّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ». (2)

با توجه به اين دو مطلب:

الف: اطاعت اولى الامر در آيه بدون قيد و شرط لازم و واجب شمرده شده است.

ب: اطاعت از هركس آنگاه كه بر خلاف شرع دستور دهد حرام است.

نتيجه مى گيريم افرادى كه قرآن از آنها با تعبير «اولى الامر» ياد مى كند، معصوم بوده و هيچ گاه بر خلاف شرع دعوت ننموده و در كار خود مرتكب خطا نمى شوند و جز ائمه اثناعشر، كسى مصداق اولى الامر نيست؛ زيرا به اتفاق همه مسلمانان، جز اين افراد، كسى معصوم نبوده و پيراسته از خطا نمى باشند.

علاوه بر مضمون آيه، متجاوز از سى حديث به صورت مسند و مرسل در تفسير «اولى الامر» وارد شده و آن را به امامان معصوم تفسير مى كنند. (3)

ص: 141

ص: 142

مى شمردند (1) و به دوستى ميكائيل تظاهر مى كردند. قرآن در مقام انتقاد از عقيده آنان مى فرمايد:

«قُلْ مَنْ كانَ عَدُوّاً لِجِبْريل فانّهُ نَزّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بإذْنِ اللّهِ مُصَدّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدى وَبُشْرى لِلْمُؤْمِنين». (2)

«بگو هر كس با جبرئيل دشمن باشد [دشمن خداست]، و او مأمورى بيش نيست كه به اذن خدا قرآن را بر قلب تو نازل كرده، كتاب هاى پيشين را تصديق مى كند، و مؤمنان را هدايت نموده و مايه بشارت است».

اكنون ببينيد مطلبى را كه يهود با آن بر ضدّ مسلمانان شعار مى دادند، چگونه برخى از افراد بى تقوا و دشمنان وحدت اسلامى، آن را به شيعه نسبت مى دهند و مى گويند: شيعه معتقد است كه جبرئيل خيانت كرده و به جاى اين كه على را به مقام نبوت منصوب كند، آن را به پيامبر اسلام (ص) عطا كرده است!

ميليون ها نفر از شيعيان در جهان نماز مى گزارند، و از ميان آنان حتى يك نفر چنين عبارتى را بر زبان نمى آورد، بلكه همه آنها با بلند كردن دست ها، سه بار «اللّه اكبر» مى گويند و بسيارى از آنان، حتى از اين كه چنين اتهامى بر آنان وارد مى شود، بى خبرند.

ص: 143

ص: 144

بهره گرفته، زنده و دانا و توانا باشند.

مسأله عصمت نيز از اين مقوله است كه خدا بنا بر مصلحت، گروهى از بندگان خود را، كه معلمان بشر و هدايتگران انسان ها هستند، به نيرويى مجهّز مى كند كه در عين قدرت بر گناه، از آن بپرهيزند و از خطا و اشتباه مصون بمانند.

چه بسا ممكن است اين نيرو كه از آن به «روح القدس» تعبير مى كنند، در درون وجود آنها، يا خارج از آن باشد؛ مثلًا فرشته اى آنان را از لغزش باز بدارد. بنابراين، عصمت در عين اختصاص به خدا- به معناى عصمت ذاتى- مانع از آن نيست كه پيامبران نيز پيراسته از گناه و اشتباه باشند، چنان كه همه مسلمانان جهان، پيامبر اسلام (ص) را در هر دو مرحله (خلاف و اشتباه) معصوم مى دانند، و ادلّه عصمت پيامبر (ص) در كتاب هاى كلامى متكلمان اسلامى؛ اعم از اماميه و اشاعره و معتزله بيان شده است.

وامّا عصمت امامان دوازده گانه، از طريق نقل، قطعى است.

1. آنان به حكم حديث ثقلين، عدل و همتاى قرآن اند و لازمه همتايى، همگونى و همسانى است. از آنجا كه قرآن، سخن حق است و سر سوزنى از واقع و درستى منحرف نمى شود، همتاى آنها نيز بايد چنين باشد؛ زيرا در غير اين صورت، همتاى قرآن نخواهند بود.

به ديگر سخن، از آنجا كه پيامبر (ص) قرآن و اهل بيت (ع) را تا روز رستاخيز وسيله هدايت معرفى مى كند، تا زمانى كه هر دو در كنار حوض كوثر به وى برسند، بايد هر دو از خلاف و اشتباه مصون باشند، زيرا امكان ندارد افرادى كه وسيله هدايت بشر تا روز رستاخيز هستند، خطا و اشتباهى مرتكب شوند.

2. آيه تطهير كه درباره اهل بيت (ع) سخن مى گويد، يادآور مى شود كه اراده تكوينى و قطعى خدا بر اين تعلق گرفته است كه آنان را

ص: 145

از هر نوع پليدى پاك گرداند.

در بخش هاى گذشته به اين مسأله اشاره شد كه اراده تطهير و پاك گردانيدن اهل بيت (ع) به دو معنا مى تواند تفسير شود:

1. اراده تشريعى و قانونى، به اين معنا كه خدا قانوناً مى خواهد آنان از پليدى ها دور شوند.

2. اراده تكوينى، به اين معنا كه تطهير و پاكى با وجود آنان درآميخته و با جان و روان آنان عجين شده است.

اراده به معناى نخست، اختصاص به اهل بيت (ع) ندارد بلكه متعلق به همه انسان هاست؛ زيرا در مقام تشريع، خدا مى خواهد همه انسان ها به راه راست بروند و از آن منحرف نشوند، در حالى كه در اين آيه، خطاب خاصّى در مورد اهل بيت پيامبر (ص) وارد شده و فرموده است: «إِنّما يُريدُ اللّه لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجسَ أَهل البَيْتِ وَيُطَهِّركُمْ تَطهيراً».

طبعاً اين اراده، اراده ويژه اى است؛ زيرا در غير اين صورت، اراده گسترده خواهد بود كه برهمگان تعلق گرفته است. از اين جهت بايد بگوييم كه مقصود، اراده تكوينى و آفرينشى است كه عوامل پاكى در وجود آنان تعبيه شده، ولى در عين حال قدرت انجام گناه را از آنان سلب نكرده است.

مرحوم مفيد، براى تشريح معناى عصمت و اين كه عصمت قدرت انجام گناه را از انسان سلب مى كند، با ذكر يك مثال چنين آورده است: انسانى در حال غرق شدن است، طنابى را به سوى او پرتاب مى كنند تا به آن چنگ بزند و ديگران او را از آب بيرون كشند. او در اين حال بين نجات و غرق مخير است، ولى فرد عاقل به آن چنگ مى زند و خود را از غرق شدن نجات مى دهد.

دلائل بر عصمت امامان دوازده گانه فراوان است كه براى اختصار از ذكر آنها خوددارى مى گردد.

ص: 146

ص: 147

آشكارا به آگاهى پيامبران از امور غيبى تصريح مى كند و هيچ فرد مسلمانى كه قرآن را وحى آسمانى مى داند، پس از شنيدن اين آيات و دقت در مفاد آن، نمى تواند منكر چنين فضيلتى باشد، و بدون علت و دليل آنها را تأويل كند.

آياتى كه در اين زمينه وارد شده، دو دسته اند:

نخست، آياتى كه به طور كلى آگاهى پيامبران را از غيب تصديق مى كند و مى فرمايد خداوند پيامبران خويش را از امور پنهان آگاه مى سازد.

دوم، آياتى كه به روشنى گواهى مى دهند كه پيامبران در موارد مخصوصى از غيب خبر داده اند و به مضمون گروه نخست (خداوند پيامبران خود را از غيب آگاه مى سازد) در اين آيات جامه عمل مى پوشاند.

ص: 148

خبيث از طيب؛ و منافق از مؤمن بازشناسى نشوند و براى انجام اين هدف دو كار صورت مى دهد:

الف. از طريق امتحان و آزمايش، مؤمنان واقعى را از منافقان مشخص مى سازد و به اين راه با اين جمله اشاره مى كند:

«ما كانَ اللّه لِيَذر المُؤمنين على ما أَنْتُمْ عَلَيه حتّى يَميزَ الْخَبيثَ مِنَ الطَّيِّبِ» و بهترين راه براى جداسازى اين گروه، امتحان هاى الهى در ميدان جهاد است.

ب. گروهى از رسولان را از پس پرده غيب آگاه مى سازد، تا آنان از اين طريق اين افراد را باز شناسند و به اين مطلب با اين جمله اشاره مى كند: «وَما كانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلى الْغَيْبِ وَلكِنَّ يَجْتَبى مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشاء».

اين جمله حاكى از آن است كه خدا برخى از رسولان را براى آگاه ساختن از غيب برمى گزيند و اين خود دليل بر آگاهى آنان از غيب است.

اگر در مفاد آيه دقت كنيم، خواهيم ديد كه اين فضيلت از آن همه پيامبران نيز نيست، بلكه از آن گروه برگزيده اى از آنان مى باشد و لفظ «مِنْ رُسُلهِ» بر اين مطلب گواهى مى دهد؛ زيرا لفظ «مِنْ» در آن به معنى تبعيض و انتخاب است. معنى جمله «يَجْتَبى مِنْ رُسُلِهِ» اين است كه از رسولان خود انتخاب مى كند.

*** 2. «عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً* إِلّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً». (1)

ص: 149

«داناى غيب او است، هيچ كس را از غيب خويش مطلع نمى سازد مگر آن كس كه برگزيند از پيامبر ...».

مفاد آيه روشن است و در حقيقت علم غيب را از آن خدا مى داند و مى رساند كه هرگز كسى را بر غيب مسلط و مطلع نمى سازد، جز رسول خويش كه با تعليم او از غيب مطلع مى گردد».

اكنون وقت آن رسيده است به برخى از مواردى كه پيامبران از غيب خبر داده اند، اشاره اى گذرا داشته باشيم:

ص: 150

1. از اين به بعد، هيچ كس از كافران به وى ايمان نمى آورند.

2. از نسل اين گروه، جز بدكار و ناسپاس، كسى متولّد نخواهد شد.

ص: 151

«يكى از شما ساقى پادشاه مى شود، ولى ديگرى را به دار مى زنند و پرندگان مغز سر او را مى خورند».

3. اين تنها پيامبران الهى نيستند كه به اذن خداوند از غيب خبر مى دهند، مصاحب موسى كه معلم او نيز بود، در سه رويداد از غيب خبر داد:

1. شكستن كشتى.

2. كشتن نوجوان.

3. تعمير ديوار. (1)

ص: 152

شايد همين مقدار از آيات، راه را براى اثبات آگاهى برخى از اوليا از غيب، گشوده باشد.

اكنون وقت آن رسيده است كه به برخى از خبرهاى غيبى پيامبر اعظم (ص) و امامان دوازه گانه (ع) اشاره كنيم:

ص: 153

آينده نشان داد كه خبر پيامبر (ص) عين واقع بود؛ زيرا وى در بيابان «ربذه» در تبعيد، دور از اجتماع در كنار دختر خويش با وضعى رقّت بار جان سپرد.

اين دو، نمونه اى از خبرهاى غيبى پيامبر گرامى است كه مطرح گرديد و گرنه ذكر خبرهاى غيبى پيامبر (ص) خود به كتابى مستقل نياز دارد.

بر اين اساس، اولياى الهى بر اثر صفاى باطن، به اذن الهى از آينده خبر مى دهند و چه بسا به خاطر محدَّث بودن، پرده از چهره غيب بردارند.

ص: 154

«بصره تاكنون دوبار در آب غرق شده است، يك بار در زمان «القادر باللّه» و بار ديگر در زمان «القائم باللّه» طغيان آب هاى خليج فارس و باران هاى سيل آسا اين شهر را در آب فرو برد و از ميان آن همه ساختمان تنها كنگره هاى مسجد جامع كه در بلندى قرار داشت، به سان سينه كشتى يا سينه مرغ در دريا ديده مى شد». (1)

ص: 155

«قتلگاه آنان كنار آب نهروان است سوگند به خدا از گروه خوارج ده نفر جان به سلامت نمى برند و از شما هم ده تن كشته نمى شود». (1) ابن ابى الحديد مى گويد: «اين خبر غيبى، يكى از كرامات امام است و صحت آن به طور تواتر نقل شده است و در نبردى كه ميان سربازان امام و خوارج نهروان رخ داد، نه نفر جان به سلامت بردند و از ميان ياران على تنها هشت تن به شهادت رسيدند».

ص: 156

ص: 157

ص: 158

ص: 159

سؤال: قرآن از تعلق اراده خدا بر تطهير اهل بيت از رذائل و پليدى ها سخن مى گويد. در اين جا اين سؤال مطرح مى شود كه مصاديق اهل بيت (ع) از نظر شيعه چه كسانى هستند؟

پاسخ: نظر سائل به آيه مباركه است كه مى فرمايد:

«إِنّما يُريدُ اللّه لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَيْتِ وَيُطهّركُمْ تَطْهيراً». (1)

«خداوند مى خواهد پليدى ها را تنها از شما خانواده دور كند و شما را كاملًا پاك گرداند».

براى بررسى آيه «تطهير» لازم است دو مطلب مورد بحث قرار گيرد:

1. مفهوم «اهل بيت» چيست و عرب اين واژه را در چه موردى به كار مى برد؟

2. اين آيه در مورد چه كسانى نازل شده است؟

ص: 160

1. اهل.

2. بيت.

مفهوم هر دو كلمه واضح و آشكار است و براى تشريح آن، به نقل سخنان فرهنگ نويسان عرب نيازى نيست؛ زيرا واژه «اهل» هر چند عربى است، ولى به خاطر ورود آن به زبان پارسى و انس ما با اين لفظ در طول چند قرن، آن را در رديف كلمات فارسى درآورده است و از مجموع استعمالات آن به صورت مضاف مى توان مفهوم آن را چنين توضيح داد:

اهل امر: زمامداران.

اهل انجيل: پيروان انجيل.

اهل كتاب: پيروان كتاب هاى آسمانى.

اهل اسلام: پيروان اسلام.

اهل الرجل: كسانى كه با مردى پيوند خويشاوندى دارند.

اهل بيت: كسانى كه در سايه پيوند خويشاوندى، در خانه اى به صورت مشترك زندگى مى كنند.

اهل الماء: موجوداتى كه در آب دريا يا كنار آن زندگى مى كنند.

با توجه به موارد استعمال اين كلمه مى توان مفهوم اين لفظ را به شرح زير تحديد كرد: هر انسانى كه نسبت به موضوعى (مضاف اليه) يك نوع انتساب يا اختصاص و الفت و انسى دارد، به آن «اهل آن شى ء» مى گويند، از اين رو «ابن منظور» در «لسان العرب» مى گويد: «أهلُ الرجل أخصّ الناس به»؛ «وخِصّيصان هر مردى، اهل اوست».

به ديگر سخن، هرگاه گفته شود «اهل الرجل» مقصود كسانى هستند كه به او وابسته بوده، و از اتباع و متعلقان او به شمار مى روند و بر اساس اين بيان، بايد گفت: اهل بيت مفهوم وسيعى دارد كه فرزندان و همسران انسان را نيز دربرمى گيرد، لذا قرآن به روشنى آن را در مورد

ص: 161

همسر ابراهيم به كار برده و آورده است كه فرشتگان خطاب به او گفتند:

«رَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَكاتهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ البَيْت». (1)

«رحمت و بركات الهى بر شما خاندان باد».

ص: 162

مشخص مطرح است و طبعاً بايد اين يك بيت را معين كنيم، نمى توان گفت اين «بيت» يكى از بيت هاى متعلق به همسران رسول خدا (ص) است؛ زيرا در اين صورت مفهوم آيه كاملًا در ابهام فرو رفته و مجمل خواهد بود، گذشته از اين دليلى ندارد كه يكى از بيت ها را بر هشت بيت ديگر ترجيح دهيم.

از اين جهت بايد اين بيت، جدا از بيوت ازواج رسول خدا باشد و آن بيت چيزى جز بيت فاطمه نيست كه در عين تعلق به وى، به پيامبر نيز تعلق داشت و در آن چهار نفر مشتركاً زندگى مى كردند.

مؤيد اين مطلب حديثى است كه سيوطى در تفسير آيه «فى بُيُوت أَذِنَ اللّه أَنْ تُرفَعَ» (1)

آورده است. او مى نويسد: وقتى اين آيه نازل شد و پيامبر (ص) آن را در مسجد تلاوت كرد، فردى برخاست و از رسول خدا پرسيد: اين بيوت با عظمت از آن كيست؟ پيامبر فرمود: «بيوت انبيا و پيامبران است». در اين هنگام ابوبكر برخاست و در حالى كه به خانه فاطمه و على اشاره كرد، گفت: آيا اين خانه نيز از آن خانه هاست؟ پيامبر (ص) فرمود: «نعم من أفاضلها» (2)

؛ «آرى! از برترين آنهاست».

ص: 163

اتَّقَيْتُنَّ* فَلا تَخْضَعْنَ* قلنَ* قَرْنَ فى بُيُوتِكُنَّ* تَبَرَّجْنَ* آتِيْنَ* أَطِعْنَ* وَاذْكُرْنَ* و ...».

ولى هنگامى كه به آيه مورد بحث- كه در ذيل آيه سى و سه قرار دارد- مى رسد، لحن سخن دگرگون مى شود و مخاطب عوض مى گردد، ضماير را مذكر مى آورد و مى گويد: «عَنْكُمُ الرِّجْسَ» و «يُطَهِّرَكُمْ». در اين صورت بايد دقت كرد كه هدف از اين دگرگونى چيست؟

اين دگرگونى جز اين نيست كه آيه درباره غير اين گروه (زنان) نازل شده، هر چند در سياق آيات مربوط به آنها آمده است. اين كه علت «تداخل» چيست و چرا در اثناى گفتگوى با همسران، ناگهان طرف خطاب دگرگون مى شود ومطلب مربوط به غير آنان به ميان مى آيد و آنگاه، بار ديگر به بحث پيرامون همسران باز مى گردد و ... را در جاى ديگرى مورد بحث قرار خواهيم داد.

ص: 164

جمله را گفت: «خدايا! اينان اهل بيت من هستند، پروردگارا! پليدى را از آنان دور ساز!».

2. به مدت هشت ماه و يا بيشتر، موقع رفتن به مسجد براى گزاردن نماز صبح، به خانه زهرا مى رفت و آنان را براى نماز دعوت مى كرد و آيه مذكور را تلاوت مى نمود.

بنابر اين، پيامبر (ص) با اين دو عمل، كاملًا مصاديق آيه را تعيين فرموده است. اكنون به صورت فشرده به ترجمه و نقل برخى از احاديث مى پردازيم:

1. ابو سعيد خدرى مى گويد:

«رسول اللّه (ص) فرمود: اين آيه درباره من و على و فاطمه و حسن وحسين فرود آمده است».

امّ سلمه مى گويد: اين آيه در خانه من نازل گرديد. همان روز زهرا غذايى به حضور پيامبر آورد. پيامبرفرمود: برو پسر عمويت على و دو فرزند خود را بياور. زهرا در حالى كه دست فرزندان خود را گرفته بود و على نيز پشت سر اوحركت مى كرد، وارد محضر رسول خدا شدند.

پيامبر (ص) حسنين را در آغوش گرفت و على (ع) در سمت راست پيامبر و دخت او در سمت چپ او نشستند و هر پنج نفر مشغول خوردن غذايى شدند كه دخت گرامى پيامبر آماده كرده و به حضور پيامبر آورده بود. ناگهان فرشته وحى نازل شد و آيه تطهير را فرود آورد. در اين هنگام پيامبر كسايى را كه شبها آن را به روى خود مى كشيد، برداشت و همه را زير آن كسا قرار داد و دست خود را از زير كسا بيرون آورد و به آسمان اشاره كرد و سه بار فرمود:

من با شنيدن اين جمله خواستم زير كِسا درآيم و مشمول چنين فضيلتى گردم. از اين جهت گوشه كسا را بالا زدم تا به آنان ملحق شوم. پيامبر آن را از دست من كشيد. گفتم: اى رسول خدا، آيا من از اهل بيت

ص: 165

تو نيستم؟! پيامبر بدون اين كه يكى از دو طرف قضيه را تصديق كند فرمود:

«تو زن نيكى هستى و از همسران پيامبر مى باشى».

مضمون حديث كه در كتاب هاى حديث و تفسير نقل شده، همگى بيانگر آن است كه مفاد آيه از خصايص اين پنج نفر است و غير آن پنج تن، حتى بهترين و پاكترين همسران او در اين فضيلت شركت ندارند.

رسول گرامى (ص) به روايتى چهل روز و به روايت ديگر هشت ماه و به روايت سوم، نُه ماه، هنگامى كه براى گزاردن نماز صبح به مسجد مى رفت، به در خانه على (ع) مى آمد و مى گفت:

الصَّلاةُ، الصَّلاةُ، «إِنَّما يُريدُ اللّهُ لِيُذْهبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُم تَطْهيراً». (1)

آيا با توجه به اين روايات باز مى توان براى آيه، تفسير ديگرى جست؟ شگفت از سر دبير مجله «ترجمان الحديث» لاهور پاكستان «احسان الهى ظهير» است كه خود را مترجم و سخن گوى احاديث نبوى مى داند؛ امّا با بى پروايى خاصى اين همه احاديث را كه نشانگر اختصاص تطهير به اين گروه است ناديده گرفته و در كتاب «الشيعه واهل البيت» به روايت (عكرمه) خارجى اعتماد كرده و مى گويد: مقصود همسران پيامبر است و مى افزايد كه فرزندان او نيز مجازاً در آن داخل اند.

تنها سؤالى كه باقى مى ماند اين است كه چرا آيه تطهير در لابلاى آيات مربوط به همسران پيامبر آمده است؟

پاسخ آن اين است كه گاهى قرآن در حالى كه درباره موضوعى سخن مى گويد، آن را رها كرده و به موضوعى ديگر مى پردازد و اندكى

ص: 166

بعد، ديگر بار به همان موضوع نخست برمى گردد كه يك نمونه از آن رامى آوريم:

در داستان يوسف، آنگاه كه پرده از خيانت همسر عزيز برافتاد و شوهرش از جريان آگاه شد، عزيز رو به همسر خود كرد و گفت:

«قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدَكُنَّ إِنَّ كَيدَكُنَّ عَظيم». (1)

«گفت: اين كار مكر شما زنان است و حيله هاى شما بزرگ است».

در حالى كه با همسر خود سخن مى گويد ناگهان خطاب را به يوسف متوجه مى كند و مى گويد:

«يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَاسْتَغْفِرى لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الخاطِئين». (2)

«يوسف از او درگذر، و تو- اى زليخا!- نيز از گناهى كه انجام داده اى استغفار كن، تو از خطاكاران بوده اى».

وامّا در اين مورد كه چرا در لابلاى گفتگو درباره زنان پيامبر (ص) مسأله اهل بيت (ع) آمده است، از دو علت مى توان ياد كرد:

1. خدا در حالى كه درباره زنان پيامبر (ص) سخن مى گويد، گاهى آنها را تهديد مى كند و مى گويد:

«يا نِساءَ النَّبى مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيّنَة يُضاعَف لَها العَذاب ضِعْفَين وَكانَ ذلِكَ عَلى اللّهِ يَسيراً». (3)

ص: 167

«اى زنان پيامبر، هر يك از شما گناه آشكار و فاحشى مرتكب شود، عذاب او دو چندان خواهد شد، واين براى خدا سهل و آسان است».

در اين وضعيت، با مطرح كردن اهل بيت و كمالات آنان، مى خواهد برساند كه اين خاندان براى شما بهترين الگو هستند، چه بهتر زندگى آنان، سرخط زندگى شما باشد.

2. بسيارى از مسلمانان صدر اسلام درباره على (ع) و خاندان او كاملًا حساسيت داشتند. هيچ قبيله و عشيره اى نبود كه فردى از آنان به دست امام در غزوه هاى اسلامى كشته نشده باشد. براى همين بسيارى از آنان از امام سخت دل آزرده و ناراحت بودند و اين نوع بغض و كينه، پس از درگذشت پيامبر آشكار شد و گروه هاى زيادى به نوعى از امام و خانواده او انتقام گرفتند.

به خاطر چنين حساسيتى پيامبر (ص) به فرمان خدا آيه مربوط به طهارت و عصمت اين خاندان را در لابلاى آيات مربوط به همسران پيامبر قرار داد تا تجلى زيادى نداشته باشد. آنگاه براى اين كه ايجاد اشتباه نكند، از طريق سنّت و حديث به توضيح مفاد اين آيه پرداخت و پرده از مقصد حقيقى آيه برداشت.

اين جريان درست مانند اين است كه افراد خردمند و با تجربه اشياى بسيار قيمتى و گرانبها را در درون خانه در ميان اشيايى قرار مى دهند كه براى بيگانه چندان جلب توجه نكند، هر چند خود اهل خانه از درون آن آگاه هستند.

اين بحث را با نقل روايتى از سعد بن ابى وقاص به پايان مى رسانيم:

ترمذى در صحيح خود از سعد وقاص نقل مى كند كه در ماجراى مباهله، پيامبر، على و فاطمه، حسن و حسين را خواست و گفت: «اللّهُمَ

ص: 168

هؤلاءِ أَهْلِى». وى در بخش ديگرى از صحيح خود آورده است كه پيامبر (ص) حسن وحسين و على و فاطمه (ع) را با پارچه پوشانيد و فرمود:

«خدايا! آنان اهل بيت من هستند. خدايا! پليدى را از آنان دور ساز و آنان را به نحو خوبى، پاكيزه گردان! امّ سلمه عرضه داشت: اى پيامبر خدا، من هم از آنان هستم؟ فرمود: تو بر جاى خود باش (وارد كسا مشو) تو زن خوبى هستى». (1)

ص: 169

ص: 170

شده كه خود حاكى از كمال برتر است.

كوته نظران، سخن گفتن فرشته با غير پيامبران را دور از واقعيت مى شمارند، در حالى كه قرآن كريم يادآور سخن گفتن فرشته با مادر مسيح، حضرت مريم است، آنجا كه مى فرمايد:

«وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاكِ وَطَهَرَّكِ وَاصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمين». (1)

«آن گاه كه ملائكه به مريم گفتند: خدا تو را برگزيده و از آلودگى پاك كرده و تو را بر زنان جهان برترى بخشيده است».

سخن گفتن فرشتگان با فرد، نشانه نبوت و رسالت او نيست، بلكه نشانه ارتقاى مخاطب به قلّه كمال است كه به او توان شنيدن صداى فرشتگان را مى دهد.

از اين گذشته، قرآن كريم، سخن گفتن فرشتگان را با همسر حضرت ابراهيم، هاجر يادآور مى شود و مى فرمايد:

«قالُوا أَتَعْجَبينَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ رَحْمتُ اللّه وبَركاته عَلَيْكُمْ أَهل البَيْت إنّه حَميدٌ مَجيد». (2)

«آيا از فرمان و اراده خدا در شگفت هستى، رحمت و بركات او بر شما خاندان [نبوت] باد ...»

مسأله الهام و فتوحات غيبى در مورد اولياى الهى مسأله گسترده كلامى و فلسفى است كه در اين مختصر، مجال بازگويى آن نيست، ولى به طور فشرده مى توان گفت كه عصر نبوت و رسالت- به معنى رهبرى

ص: 171

انسان ها از طريق وحى تشريعى- سپرى شده است و پس از رسول خاتم (ص) نبى و رسولى نخواهد آمد، ولى هرگز باب فتوحات و شكوفايى معرفتى انسان به روى او بسته نشده است. چه بسا انسان هايى با ديد برزخى و هوش برتر، آنچه را كه ديگران نمى بينند و نمى شنوند، ببينند و بشنوند. قرآن مجيد مى فرمايد:

«يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنوا إِن تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً». (1)

«اى افراد با ايمان اگر از گناه پرهيز كنيد، خدا قوه و نورى به شما مى دهد كه از درون حق را از باطل جدا مى سازيد».

امير مؤمنان درباره انسان هاى وارسته، كه از طريق تقوا و پرهيزكارى كسب كمال نموده اند، چنين مى فرمايد:

«عقل خود را زنده ساخته و شهوتش را ميرانده است تا آن جا كه تنش به لاغرى گراييده و تندخويى او به نرمى تبديل شده است. برقى پرنور در وجودش درخشيده و راه هدايت را براى او روشن ساخته و در راه خدا او را به پيش برده است. پيوسته در مسير تكامل از درى به درى ديگر راه يافته و در جايگاه امنيت و آسايش پاى نهاده و آرام گرفته است». (2) گفتنى است، در پاسخ برخى از اين پرسش ها به تفصيل درباره افراد «محدَّث» در اسلام سخن گفته ايم.

ص: 172

ص: 173

پيامبر (ص) شنيده ام به عنوان هديه اى به تو اهدا كنم؟

عبدالرحمان: حاضر و آماده ام.

كعب بن عجزه: به پيامبر (ص) عرض كرديم، بر شما اهل بيت چگونه درود بفرستيم، در حالى كه از كيفيت دادن سلام آگاهيم.

پيامبر اسلام (ص): بگوييد:

«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَعَلى آلِ مُحَمَّد، كَما صَلَّيْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَعَلى آلِ إِبْراهيمَ إِنَّكَ حَميدٌ مَجِيدٌ، اللّهُمَّ بارِكْ عَلى مُحَمَّد وَعَلى آلِ مُحَمَّد كَما بارَكْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَآلِ إِبْراهيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ». (1)

از اين بيان روشن مى شود كه در موقع فرستادن صلوات، بايد آل محمد را نيز ذكر كنيم تا صلوات كامل شود و اين كه عده اى امروزه در سخنرانى ها و نوشته ها، تنها بر پيامبر درود مى فرستند و مى گويند: «صلّى اللّه عليه وسلم»، كاملًا بر خلاف دستور رسول خدا است.

ابن حجر هيثمى (899- 974) از پيامبر (ص) نقل مى كند كه آن حضرت فرمود:

پيامبر (ص) فرمود: «براى من درود مقطوع و بريده نفرستيد، عرض شد مقصود چيست؟ فرمود: نگوييد: اللهمّ صلّ على محمّد، وسكوت كنيد، بلكه لازم است بگوييد: اللّهمّ صلّ على محمّد وعلى آل محمّد.» (2) از اين رو صلوات شيعه، صلوات كامل و مطابق است با روايت صحيح بخارى كه اصح كتب حديثى اهل سنت است.

البته شايسته است كه پس از ذكر صلوات، جمله «كَما صَلَّيْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَآلِ إِبْراهيم» گفته شود، ولى گاهى به جهت اختصار اين جمله

ص: 174

ترك مى شود، چنان كه خود پيامبر (ص) در روايت دوم به آن بسنده كرد.

گذشته از اين، مى توان گفت جمله «كَما صَلَّيْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَآلِ إِبْراهيم» جزء صلوات نيست، بلكه تعبيرى است براى تعليم آن؛ يعنى همان طور كه بر ابراهيم و آل او صلوات مى فرستيد بر محمّد و آل او نيز صلوات بفرستيد، و اين دو را از هم جدا نسازيد و شگفت آن كه در صحيحين و ديگر كتاب ها، نامى از صحابه به ميان نيامده، در صورتى كه اهل سنت به هنگام فرستادن درود كامل، صحابه را بر آل عطف مى كنند و مى گويند: «وعلى آله وصحبه».

ص: 175

ص: 176

در قلمرو توحيد، غالى كسى است كه امامان را از مقام عبوديت وبندگى فراتر ببرد و آنها را خدا و يا مصدر افعال خدا بپندارد؛ مثلًا بگويد: آنان خالق زمين و آسمانند (شرك در خالقيت) يا معتقد باشد كه تدبير نظام آفرينش- پس از ايجاد- به دست آنها است و آنها «رازق»، «محيى» و «مميت» مى باشند. (شرك در تدبير).

يا بگويد: امر تشريع به آنان واگذار شده و تحريم و تحليل در دست آنها است (شرك در تقنين).

پيروان اهل بيت در تمام مراتب توحيد كه برخى را يادآور شديم، ذرّه اى از مرز توحيد حقيقى تجاوز نكرده، تنها خدا را خالق، مدبر و مشرّع مى دانند و امامان را انسان هاى برتر و والا مى شمارند.

به عقيده شيعيان، اگر در يك مورد خاص و در پرتو دعاى آنان، تحوّلى در جهان آفرينش رخ دهد و يا بيمارى شفا پيدا كند، همگى به اذن خدا بوده و شبيه كارهاى معجزه آساى حضرت مسيح (ع) مى باشد.

شفاعت آنان در روز رستاخيز هم به اذن خدا است و توسل به آنان، به خاطر موقعيتى است كه آنان نزد خدا دارند. ذكر فضايل و مناقب آنان نيز نوعى اظهار مهر و مودت به خاندان رسالت است كه مورد تأكيد قرآن و سنت پيامبر مى باشد. حب عترت و مودت ذوى القربى از اصولى است كه قرآن و سنت بر آن تأكيد دارند. (1) اعتقاد به آگاهى آنان از غيب نيز به معناى آن است كه آنان به اذن الهى و تعليم وى از غيب خبر مى دهند.

اميرمؤمنان پس از فتح بصره برفراز منبر رفت و از رويدادهاى بزرگى كه در آينده در شهر بصره رخ خواهد داد، خبر داد.

فردى از ياران گفت: «قد اعطِيَت عِلمَ الغيب؟»: آيا به شما علم

ص: 177

غيب داده شده؟ امام خنديد و فرمود: آنچه گزارش مى دهم علم غيب نيست، بلكه آموزشى از صاحب علم (پيامبر) است. (1) بنابراين «علم غيب» ذاتى، (نه اكتسابى و آموزشى) از آنِ خدا است و آگاهى ديگران از غيب به صورت اكتسابى و آموزشى مى باشد.

اگر قرآن، علم غيب را از آن خدا دانسته و مى فرمايد:

«قُلْ لا يَعْلَمُ الْغَيب فِى السَّماواتِ وَالأَرْض إِلّا اللّه». (2)

«بگو كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند، غيب را نمى دانند، جز خدا».

مقصود، علم غيب ذاتى و نامحدود است كه از آنِ آفريدگار هستى است و غير او، در همه چيز نيازمند او مى باشند.

بنابراين، به هيچ عنوان نمى توان اين عقايد را نشانه غلو و زياده روى درباره آنان دانست.

امامان ما پيوسته از غاليان تبرّى جسته و آنان را از ساحت خود طرد مى كردند.

امام هشتم (ع)، در يكى از دعاهاى خويش، از غاليان زمان خود تبرّى و دورى مى گزيند. آن حضرت در اين دعا از عقيده غاليان، كه خلقت جهان و روزى دادن بندگان را به دست امامان مى دانستند، تبرّى مى جويد. اين دعا حاكى است كه برخى از كوته نظران با مشاهده امور خارق العاده از آنان، انديشه هاى ناروا و غير صحيحى را به خود راه مى دادند- لذا- امام براى تبرّى از انديشه هاى باطل، دعايى به شرح زير دارد:

«پروردگارا! من ازگفتار كسانى كه در حق ما مطالبى را مى گويند

ص: 178

كه ما نگفته ايم، تبرّى مى جويم. پروردگارا! خلقت جهان و روزى بندگان از آن تو است. تو را مى پرستيم و از تو كمك مى طلبيم ...».

«بارالها! تو آفريدگار ما و آفريدگار پدران و فرزندان ما هستى. پروردگارا! ربوبيت و الوهيت شايسته تو است، از كسانى كه تصور مى كنند كه ما پروردگار آنها هستيم و يا مى انديشند كه خالق و رازق آنها هستيم، برائت و بيزارى مى جوييم. بارالها! ما اين سخنان را به آنان نگفته ايم، ما را به گفتار آنان مؤاخذه نكن!». (1) امام با اين راز و نياز، به انتقاد از آن انديشه هاى باطل برخاسته و از كسانى كه معتقدند سرپرستى و قيمومت جهان هستى به پيامبر و امامان تفويض شده و آنان از جانب خداوند، آفريننده زمين و آسمان، روزى دهنده بندگان و زنده كننده و ميراننده آنان در جهان و روز رستاخيز مى باشند، بيزارى جسته است.

ص: 179

حفاظت جان او و تكميل ملكات و فضايل اخلاقى او گمارده مى شوند. (1) بنابراين، تمام افراد بشر، حتى انسان هاى كامل، از نظام علّى و معلولى گيتى بهره مند بوده و هرگز جانشين هيچ يك از وسايط فيض مادى و معنوى نمى گردند، ولى اين حقيقت، مانع از آن نيست كه آنان گاهى بنا بر مصلحت و به دور از هوى و هوس، مبدأ كرامات و تصرفاتى در جهان گردند و به اشاره غيبى، در جهان خلقت، تصرفاتى انجام دهند.

ص: 180

ص: 181

ص: 182

ص: 183

سؤال: آيا امام مهدى (ع) متولد شده است؟ و اصولًا آيا امام حسن عسكرى (ع) فرزندى داشته است؟

پاسخ: تمامى علماى شيعه اتفاق دارند كه آن حضرت در شب نيمه شعبان سال 255 ق. و به قولى 256 از مادرى به نام نرجس خاتون در سامرّا و در خانه امام حسن عسكرى (ع) ديده به جهان گشود و در اين مورد، روايات زيادى از پدر ارجمندش حضرت عسكرى (ع) وارد شده كه با نقل آنها سخن به درازا مى كشد.

از آنجا كه تولد حضرت مهدى (ع) زنگ خطرى براى تمام نظام هاى فاسد آن روز بود، پيوسته عباسيان در صدد بودند كه از تولد او جلوگيرى كرده و در صورت تولد، به حياتش خاتمه دهند. يكى از علل اين كه حضرت عسكرى (ع) را در سامرّا تحت نظر گرفته بودند، اين بود كه از تولد فرزند او آگاه شوند.

تولد او مانند تولد موسى (ع) اعجاز آميز بود. با مراقبت هاى پياپى مأموران حكومت عباسى، خدا آخرين وصى خود را از نسل امام عسكرى (ع) پيش از تولد و پس از آن، از گزند دشمنان محفوظ نگاه داشت. اسامى برخى از كسانى كه در زمان تولد آن حضرت حضور داشته و يا آن حضرت را پس از تولد مشاهده نموده اند، از اين قرار است:

حكيمه خاتون دختر امام محمد تقى و عمه امام حسن عسكرى

ص: 184

است. او مى گويد: روزى به خانه امام حسن (ع) مشرف شدم. مى خواستم شبانگاه نيمه شعبان سال 255 به منزل بازگردم كه امام حسن عسكرى (ع) فرمود: عمه جان! امشب در خانه ما باش؛ زيرا ولى خدا و جانشين من در اين شب متولد خواهد شد، پرسيدم از كدام يك از كنيزانت؟ فرمود: از سوسن.

من هر چه جستجو كردم اثرى از باردارى در وى نديدم، بعد از افطار با سوسن در يك اتاق خوابيدم، طولى نكشيد كه بيدار شدم، به فرمايش امام حسن (ع) مى انديشيدم. مشغول نماز شب شدم. سوسن هم از خواب برخاست و به نماز شب پرداخت. حتى نزديك سپيده دم، باز هم اثرى از وضع حمل نبود. نزديك بود درباره سخن امام (ع) به شك و ترديد دچار شوم كه صداى امام (ع) از اتاق ديگر آمد كه فرمود: عمه جان! ترديد نداشته باش، تولد فرزندم نزديك شده است.

لحظاتى بعد ولىّ خدا پاك و پاكيزه به دنيا آمد، ... كودك را نزد امام بردم .... (1) به خاطر مراقبت هاى عباسيان، كمتر كسى موفق شد در حيات حضرت عسكرى (ع) امام را از نزديك ببيند، ولى در عين حال گروهى از افراد بسيار نزديك و مورد اعتماد به زيارت آن حضرت در حيات والدش موفق شدند. اكنون به ذكر اسامى شمار اندكى از آنان مى پردازيم:

1. ابوغانم خادم مى گويد: فرزندى براى امام حسن (ع) متولد شد كه او را «محمد» ناميدند. روز سوم آن كودك را به اصحابش نشان داد و فرمود: اين فرزندم پس از من صاحب و امام شماست و اين همان قائمى است كه همه در انتظارش مى باشند. (2)

ص: 185

2. حسن بن حسين بن علوى مى گويد: در سامرّا خدمت امام عسكرى (ع) رسيدم، تولد فرزندش راتبريك گفتم. (1) 3. حسن بن منذر مى گويد: روزى حمزه بن ابى فتح نزد من آمد و گفت: بشارت باد كه ديشب خدا به امام حسن (ع) فرزندى عطا كرد، ليكن دستور داد كه امرش مخفى باشد. نامش را پرسيدم، گفت: نامش «محمد» است. (2) 4. احمد بن اسحاق مى گويد: روزى خدمت امام حسن عسكرى (ع) رسيدم. قصد داشتم از جانشينش سؤال كنم. آن جناب، خود سخن آغاز كرد و فرمود: اى احمد بن اسحاق! خداوند متعال از هنگامى كه آدم (ع) را آفريد تا قيامت، زمين را هرگز از حجت خالى نگذاشته و نمى گذارد، به بركت وجود حجت خداست كه بلا از زمين دفع مى شود و باران نازل مى گردد و زمين بركاتش را بيرون مى دهد. عرض كردم: يا ابن رسول اللّه! بعد از شما، امام و جانشين شما كيست؟ آن جناب به درون خانه رفت و كودك سه ساله اى را با خود بيرون آورد كه از زيبايى مانند ماه شب چهاردهم بود. او را بر دوش گرفته بود. فرمود: احمد! اگر تو نزد خدا و امامان گرامى نبودى، فرزندم را به تو نشان نمى دادم. بدان كه اين كودك هم نام وهم كنيه رسول خداست؛ همان كسى است كه زمين را پر از عدل و داد مى كند. (3) اينها برخى از شخصيت هاى برجسته شيعيان بودند كه توفيق زيارت امام را در زمان حيات امام عسكرى (ع) به دست آوردند، هر چند اين توفيق منحصر به ايشان نبود و گروه بيشترى آن حضرت را در زمان

ص: 186

زندگى پدرش در خانه وى ملاقات كردند. (1) در پايان يادآور مى شويم كه گروهى از بزرگان اهل سنت به ولادت او تصريح كرده اند. در اين مورد به كتاب منتخب الاثر، چاپ جديد، ص 71 تا 92 مراجعه شود. مؤلف اين كتاب 68 نفر از اهل سنت را نام برده است كه در كتاب هاى خود، به ولادت آن حضرت از حضرت عسكرى (ع) تصريح نموده اند، علاقمندان مى توانند به آن مراجعه فرمايند.

ص: 187

ص: 188

مى توان راز غيبت را در حد انديشه بشر دريافت.

حضرت مهدى- عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف- آخرين حجت معصوم الهى است كه براى تحقق آرمانى بزرگ (گسترش عدل فراگير و به اهتزاز درآوردن پرچم توحيد در جهان) در نظر گرفته شده است و اين آرمان نياز به گذشت زمان و شكوفايى عقل و دانش بشر و آمادگى روحى بشريت دارد، تا جهان به استقبال موكب آن امام عدل وآزادى رود. ظهور زود هنگام آن حضرت، قيام كلى و گسترده اى را به دنبال نخواهد داشت؛ زيرا اگر ايشان پيش از فراهم شدن مقدمات در ميان مردم ظاهر شود، سرنوشتى چونان ديگر حجت هاى الهى (شهادت) يافته و قبل از تحقق آن آرمان بزرگ، ديده از جهان برخواهد بست.

پيشوايان معصوم در روايات نيز به اين حكمت اشاره كرده اند. امام باقر (ع) فرمود: براى حضرت قائم- عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف- غيبتى است قبل از ظهور. راوى از علت آن پرسيد. امام فرمود: «براى جلوگيرى از كشته شدن». (1) گذشته از اين، در برخى روايات مسأله امتحان و آزمودن خلق مطرح شده است؛ بدين معنى كه مردم در عصر غيبت در بوته آزمايش الهى قرار مى گيرند و مراتب استوارى آنان در ايمان واعتقاد سنجيده مى شود. (2) اجمال سخن اين كه حضرت مهدى آخرين وصى از اوصياى الهى است كه براى تكامل همه جانبه بشر و ايجاد حكومت واحد الهى آفريده شده است. اين ايده و آرزو هنگامى تحقق مى پذيرد كه در جامعه بشرى، آمادگى براى پذيرش چنين حجتى وجود داشته باشد و در غير اين صورت، ظهور جز كشته شدن و نابودى نتيجه اى نخواهد داشت و آن هدف عالى تحقق نخواهد يافت. از اين جهت وجود حضرت، در پس

ص: 189

پرده غيبت به سر مى برد و در حالى كه در ميان مردم زندگى مى كند و مردم او را مى بينند، ولى نمى شناسند و از اين طريق از گزند دشمنان حق و عدالت مصون مى ماند.

از اين گذشته، از آنجا كه حكومت وى حكومت جهانى خواهد بود و تحقق اين امر در گرو ايجاد شرايطى است كه در هنگام تولد، وجود نداشته است. اين شرايط به مرور زمان تحقق پيدا كرده و يا در حال پيدايش است و ما اين شرايط را در پاسخ به پرسش ششم توضيح خواهيم داد.

ص: 190

ص: 191

قرآن سپس شرحى از كارهاى مفيد و سودمند آن ولى الهى بيان مى كند و نشان مى دهد كه مردم او را نمى شناخته، ولى از آثار و بركاتش بهره مند بوده اند. (1) حضرت ولى عصر- عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف- نيز به سان مصاحب موسى، ولىّ ناشناخته اى است و در عين حال مبدأ كارهاى سودمندى براى امت مى باشد. بدين ترتيب، غيبت امام به معنى انفصال و جدايى او از جامعه نيست، بلكه او- همان گونه كه در روايات معصومين (ع) نيز وارد شده- به سان خورشيد در پشت ابر است كه ديدگان آن را نمى بينند، امّا به اهل زمين نور و گرمى مى بخشد. (2) پيامبر گرامى (ص) فرمود:

«آرى سوگند به خدايى كه مرا به نبوت برگزيد، مردم از او سود مى برند و از نور ولايتش در دوران غيبت، بهره مى گيرند؛ چنان كه از خورشيد به هنگام قرار گرفتن پشت ابرها بهره مى برند». (3) اشعه معنوى وجود امام (ع) در حالى كه در پشت ابرهاى غيبت نهان است، داراى آثار قابل ملاحظه اى است كه على رغم تعطيل مسأله تعليم و تربيت و رهبرى مستقيم، حكمت وجودش را آشكار مى سازد. در اين جا به بيان برخى از اين آثار مى پردازيم:

ص: 192

دست مى رود و دست خوش تغييرات زيان بخشى مى گردد.

اين آب زلال كه از آسمان وحى نازل شده، با عبور از مغزهاى اين و آن، به تدريج تيره و تار گشته، صفاى نخستين خود را از دست مى دهد. اين نور پرفروغ، با عبور از شيشه هاى ظلمانى افكار تاريك، كم رنگ تر مى گردد. خلاصه با آرايش ها و پيرايش هاى كوته بينانه افراد و افزودن شاخ و برگ هاى تازه به آن، چنان مى شود كه گاهى انسان در بازشناسى مسائل اصلى، دچار اشكال مى گردد. آن شاعر، خطاب به پيامبر (ص) مى گويد:

شرع تو را در پى آرايشند دين تو را از پى پيرايشند

بسْ كه فزودند بر آن برگ و بر گر تو ببينى نشناسى دگر

با اين حال، آيا ضرورى نيست كه در ميان جمع مسلمانان كسى باشد كه مفاهيم فناناپذير تعاليم اسلامى را به شكل اصلى اش حفظ و براى آيندگان نگه دارى كند؟

مى دانيم در هر مؤسسه مهمى، صندوق نسوزى وجود دارد كه اسناد مهم را در آن نگه دارى مى كنند تا از دستبرد دزدان محفوظ بماند و در صورت آتش سوزى، از خطر حريق مصون باشد؛ چرا كه اعتبار و حيثيت آن مؤسسه در گرو حفظ آن اسناد و مدارك دارد.

سينه امام و روح بلند او، صندوقچه حفظ اسناد آيين الهى است كه همه اصالت هاى نخستين و ويژگى هاى آسمانى اين تعليمات را در خود نگاه دارى مى كند، «تا دلايل الهى و نشانه هاى روشن پروردگار باطل نگردد و به خاموشى نگرايد»؛ و اين يكى ديگر از آثار وجود او است.

ص: 193

شمار اندكى از آماده ترين افراد- كه سرى پر شور از عشق خدا و دلى پر ايمان و اخلاص فوق العاده براى تحقّق بخشيدن به آرمان اصلاح جهان دارند- با حضرتش در ارتباطاند.

معناى غيبت امام (ع)، اين نيست كه آن حضرت به شكل روح نامرئى و يا شعاعى ناپيدا در مى آيد، بلكه او از يك زندگى طبيعى و آرام برخوردار است؛ به طور ناشناخته در ميان همين انسان ها رفت و آمد دارد. دل هاى بسيار آماده را برمى گزيند و در اختيار مى گيرد و آنها را بيش از پيش آماده مى كند و مى سازد. افراد مستعد، به تفاوت ميزان استعداد و شايستگى خود، توفيق درك اين سعادت را پيدا مى كنند. بعضى از آنان چند لحظه و برخى چند ساعت يا چند روز و جمعى سال ها با حضرت بقية الله (ع) در تماس بوده اند.

آنان كسانى هستند كه آن چنان بر بال و پرِ دانش و تقوا قرار گرفته و بالا رفته اند كه همچون مسافران هواپيماهاى دور پرواز، بر فراز ابرها قرار مى گيرند، آن جا كه هيچ گاه حجاب و مانعى بر سر راه تابش جهان بخش آفتاب نيست، در حالى كه ديگران در زير ابرها و در تاريكى و نور ضعيف به سر مى برند.

به درستى حساب صحيح نيز همين است. كسى انتظار داشته باشد كه آفتاب را به پايين ابرها فرود آورد تا چهره آن را ببيند. چنين انتظارى، اشتباهى بزرگ و پندارى باطل بيش نيست. اين ما هستيم كه بايد بالاتر از ابرها پرواز كنيم، تا شعاع جاودانه آفتاب را جرعه جرعه بنوشيم و سيراب گرديم.

به هر حال، تربيت اين گروه منتظر، يكى ديگر از حكمت هاى نهفته در غيبت آن حضرت است.

ص: 194

ص: 195

بلكه تنها بر عقربه هاى ظريف و حساسى كه خاصيت آهن ربايى يافته اند و يك نوع سنخيت و شباهت با قطب فرستنده امواج مغناطيسى پيدا كرده اند، اثر مى گذارد. بدين ترتيب دل هايى كه ارتباطى با امام (ع) دارند و شباهتى را در خود ايجاد نموده اند، تحت تأثير آن جذبه روحانى قرار مى گيرند.

آثار وجودى و بركات آن حضرت در زمان غيبت بيش از آن است كه در اين مختصر بگنجد، از اين رو به همين مختصر بسنده مى كنيم. خوشبختانه محققان اسلامى در اين باره به نگارش و شرح و بسط پرداخته اند كه مطالعه آنها را به علاقمندان توصيه مى كنيم.

ص: 196

ص: 197

ماهى خدا را تسبيح نمى گفت، تا روز رستاخيز در شكم آن ماهى مى ماند:

«وَلَوْلا انّهُ كانَ مِنَ المُسَبِّحينَ* لَلَبِثَ فى بَطْنِهِ إِلى يَومِ يُبْعَثُون». (1)

«اگر از تسبيح گويان نبود، تا روز رستاخيز در شكم آن مى ماند».

بنابراين، همان خدايى كه اين دو ولى را تا اين حد زنده نگاه داشته يا مى توانست زنده نگاه دارد، چرا آخرين وصى و ذخيره خود را تحت عنايات خود، زنده نگاه ندارد؟ در اين مورد به آيه شريفه توجه كنيد:

«وَما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ». (2)

«آنها خدا را چنان كه شايسته اوست نشناختند».

مسأله طول عمر حضرت ولى عصر، مسأله عنايات الهى است و اگر عنايات او نبود، رويدادهاى بى شمار و مصائب روزگار و پيامدهاى بد در كمين آن حضرت بود. خداست كه او را از اين حوادث حفظ كرده و عمر طولانى بخشيده است و به قول شاعر:

خدايى كه جهان پاينده دارد تواند حجتى را زنده دارد

ص: 198

كشورهاى پيشرفته، متوسط طول عمر انسان ها افزايش يافته است، مثلًا در آمريكا در سال 1901، عمر متوسط مردان 23/ 48 سال و زنان 80/ 51 سال بوده، ولى در سال 1944 عمر متوسط مردان به 50/ 63 و زنان به 95/ 68 سال رسيده است. اين افزايش بيشتر شامل وضع تغذيه و بهداشت در دوران كودكى و بهبود وضع درمان و پيشگيرى مخصوصاً در بيمارى هاى واگيردار است ولى در بيمارى هاى استحاله اى مانند تصلب شرايين هنوز پيشرفت چندانى حاصل نشده است. (1) اين آمار مربوط به اعصار پيشين است، ولى اكنون وسايل بهداشت و درمان و تغذيه بهبود يافته و حتى در ايران، ميانگين عمر بالا رفته است.

طول عمر بيشتر به وراثت، محيط زيست، نوع كار و شغل از نظر فشار روحى و عصبى و نيز تغذيه صحيح بستگى دارد.

افزايش طول عمر به خودى خود علت مرگ نيست، بلكه بر اثر بيمارى ها و عادات مضر، اعضاى اصلى بدن فرسوده شده و از كار مى افتند. هم اكنون عمر بالاى صد سال فراوان ديده مى شود و در كشورهايى نظير تركيه و قفقاز و كشورهاى بالكان، به علت شرايط زيست محيطى و تغذيه طبيعى و سالم، افراد بالاى صد سال فراوان ديده مى شوند.

در تاريخ زندگى انسان، افراد معمّر فراوان ديده شده اند، حتى كتاب هايى تحت عنوان «المعمّرون» نوشته شده است.

ص: 199

ص: 200

درخواستى نباشد، عرضه آن با شكست رو به رو شده و كارى از پيش نخواهد رفت.

امام باقر (ع) مى فرمايد:

«روزى كه قائم آل محمّد (ص) قيام كند، خدا دست خود را بر سر بندگان مى گذارد، در پرتو آن خردها را جمع مى گرداند و شعور آنان به حد كمال مى رسد». (1) البتّه گذشت زمان و شكست قوانين مادّى و پديد آمدن بن بست هاى جهانى و كشيده شدن بشريّت بر لب پرتگاه جنگ، مردم جهان را به تنگ آورده و آنان را به اين حقيقت واقف خواهد ساخت كه اصول و قوانين مادّى و سازمان هاى به اصطلاح بين المللى، نه تنها نمى توانند مشكلات زندگى را حل كنند و عدالت را در جهان حكمفرما سازند، بلكه همين خستگى و يأس، مردم دنيا را براى پذيرش يك انقلاب بنيادى مهيّا و آماده مى سازد و مى دانيم كه اين موضوع نياز به گذشت زمان دارد تا تجربه هاى تلخ زندگى ثابت كند كه تمام نظامات مادّى و سازمان هاى بشرى در اجراى اصول عدالت و احقاق حق و برقرارى امنيّت و آرامش، عاجز و ناتوان مى باشند و سرانجام بايد بر اثر يأس و نوميدى، اين تقاضا در مردم گيتى براى تحقّق چنان آرمان الهى پديد آيد و زمينه براى عرضه يك انقلاب جهانى به وسيله يك مرد الهى و آسمانى، از هر نظر مساعد گردد. (2)

ص: 201

ص: 202

نكته باشد؛ زيرا امتحان و آزمايش در منطق اسلام به معنى آزمون هاى معمولى و كشف امور پنهانى نيست؛ بلكه مقصود از آن پرورش روحيّات پاك و پديد آوردن حداكثر ورزيدگى در افراد مى باشد. (1) مجموع اين جهات چهارگانه (2) نياز به اين دارد كه زمان قابل ملاحظه اى بگذرد و جهان از بسيارى جهات پيش برود؛ و آمادگى روحى و فكرى براى پذيرش حكومت جهانى بر اساس حقّ و عدالت در مردم پديد آيد؛ آنگاه اين برنامه با وسايل و امكانات خاصّى در سطح جهانى وسيله حضرت مهدى- عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف- پياده گردد و اين است گوشه اى از فلسفه غيبت طولانى امام (ع).

ص: 203

ص: 204

ص: 205

سؤال: چرا شيعيان دست ها را از بالا به پايين مى شويند در حالى كه ديگران از پايين به بالا مى شويند؟!

پاسخ: همگى مى دانيم كه وضو يكى از مقدمات نماز است. در سوره مباركه مائده مى خوانيم:

«يا أَيُّهَا الّذينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيديَكُمْ إِلَى المَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الكَعْبَيْنِ». (1)

«اى افراد با ايمان هرگاه براى نماز به پا خاستيد، صورت و دست هاى خود را تا آرنج بشوييد و سر و پاها را تا كعبين (دو برآمدگى) مسح كنيد».

در جمله نخست «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيديَكُمْ إِلَى المَرافِق» لفظ «أيدى» به كار رفته كه جمع «يد» به معنى دست است و با در نظر گرفتن دو مطلب روشن مى شود كه چرا بايد دست ها را از بالا به پايين شست.

1. كلمه «يد» در زبان عربى استعمالات مختلفى دارد و گاه صرفاً به انگشتان دست، گاه به انگشتان تا مچ، گاه به انگشتان تا آرنج، و بالأخره

ص: 206

گاه به كلّ دست از سر انگشتان تا كتف، اطلاق مى شود.

2. مقدار واجب از شستن دست در وضو فاصله ميان مرفق تا سر انگشتان است، لذا قرآن لفظ «إِلَى المَرافِق» را به كار برده تا مقدار واجب را بيان كند.

نتيجه مى گيريم: چون لفظ «يد» كاربردهاى گوناگونى دارد، كلمه «إلى» در «إِلَى المَرافِق» بيانگر مقدارى از اجزاء عضو است كه بايد شسته شود يعنى بايد دستها تا آرنج شسته شود نه كمتر و نه بيشتر و هرگز ناظر به «كيفيت» غَسل و شستوى دست (كه مثلًا از بالا به پايين صورت گيرد يا از پايين به بالا) نيست، اما كيفيت شستشو چگونه است؟ آن مربوط به عرف وعادت است و معمولًا از بالا به پايين مى شويند.

فى المثل اگر پزشك دستور دهد پاى بيمار را تا زانو بشوييد، پاى وى را از بالا به پايين مى شويند، نه بالعكس يا اگر انسانى به رنگ كارى بگويد اين اتاق را تا سقف رنگ كن، هيچ گاه از پايين ديوار آغاز نمى كند، بلكه از بالا شروع كرده تا به پايين برسد. از اين رو، شيعه اماميه معتقد است كه در هنگام وضو، صورت و دست ها را بايستى از بالا به پايين شست و خلاف آن را صحيح نمى داند. زيرا كلمه «تا» در زبان فارسى، و يا «إلى» در زبان عربى، در اين موارد، ناظر به بيان مقدار محل عمل است نه كيفيت انجام آن.

گذشته از اين، سيره ائمه اهل بيت، كه عِدل قرآنند، بيانگر كيفيت شستن است و آنان دست ها را از بالا به پايين مى شستند.

ص: 207

ص: 208

اين است كه ميان معطوف «وَأرجلكم» و معطوفٌ عليه «وأيديكم» جمله معترضه اى «فامسحوا برؤسكم» قرار گيرد، كه از نظر قواعد عربى صحيح نيست و گذشته از اين مايه اشتباه در مقصود مى باشد.

ضمناً در اين قسمت (مسح كردن پاها) فرقى ميان قرائت جرّ و قرائت نصب وجود ندارد و برمبناى هر دو قرائت، كلمه «أرجلكم» عطف بر كلمه «رؤسكم» است؛ با اين تفاوت كه اگر بر ظاهر رؤسكم عطف شود مجرور، و اگر بر محلّ آن عطف شود منصوب خواهد بود.

علماى اماميه در تحقيق مفاد آيه وضو بحث هاى گسترده اى دارند كه طبرسى در مجمع البيان به برخى از آنها اشاره كرده است. (1)

ص: 209

از بررسى روايات و تاريخ تشريع وضو به دست مى آيد كه دو عامل سبب پيدايش انحراف از ظاهر آيه شده است:

1. سلطه ها و حكومت ها

سلطه ها و حكومت ها بيشترين تأثير را در تغيير حكم مسح پاها داشتند، بالاخص حجاج بن يوسف كه اصرار مى ورزيد بايد پاها شسته شود، زيرا آلودگى پاهاى نمازگزاران كه غالباً پا برهنه بودند، بسيار ناراحت كننده بود.

انس بن مالك، از اصحاب پيامبر كه عمرى طولانى داشت، مدتى در كوفه زندگى مى كرد. به وى خبر دادند كه حجاج مى گويد: فاغسِلوا بطونَهما وظهورَهما: ظاهر و باطن، پاها را بشويند، وقتى وى اين جمله را شنيد، سخت شوريد و گفت: صَدَق اللّهُ وكَذِبَ الحجّاجُ قال اللّه تعالى: «وَامْسَحُوا بِرُؤسِكُمْ وَأَرْجُلَكُم». (1)

دعوت مردم بر شستن پا از طرف اموى ها بسيار جدى و سرسختانه بود به گونه اى كه فقيهان معاصر، جرأت مخالفت نداشتند.

احمد بن حنبل از اصحاب رسول خدا از ابومالك اشعرى نقل مى كند كه وى به بستگان خود گفت: همديگر را خبر كنيد تا من نماز رسول خدا را براى شما بخوانم، وقتى همگان گرد آمدند، وى گفت: در ميان شما بيگانه اى نيست؟ گفتند: خير، وى ظرف آبى طلبيد، پس از شستن دهان و بينى، سه بار صورت و دست ها را شست، آنگاه بر سر و روى پا مسح كشيد و نماز گزارد. (2)

ص: 210

ص: 211

براى نماز وضو بگيرند، و انسان غير نظيف هم بايد ابتدا پاها را بشويد و سپس وضو بگيرد. تا اين جا گفتگوى ما مربوط به آيه اى از قرآن بود، اكنون دلايل مسح را در روايات مطرح مى كنيم:

ص: 212

مسح كشيد و گفت: رسول خدا اين چنين وضو مى گرفت. (1) 4. حمران بن أبان- غلام عثمان- از او نقل مى كند: پيامبر خدا پس از شستن صورت و دست، بر سر و پاها مسح مى كشيد. (2) 5. عبداللّه بن زيد مازنى، معروف به ابن عماره مى گويد: پيامبر وضو گرفت و «مسح رأسه ورجليه»؛ سر و پاهايش را مسح كشيد. (3) 6. عبداللّه بن عباس، پيوسته مى گفت: إنّ الوضوء غسلتان ومسحتان. (4) 7. عامر الشعبى، مى گفت: اساس وضو را دو شستن و دو مسح كشيدن تشكيل مى دهد و لذا در تيمم بدل از وضو، مواضع شستن براى تيمم محفوظ مانده و جايگاه مسح الغاء شده است. (5) 8. رفاعة بن رافع از اصحاب رسول خدا، از آن حضرت چنين نقل مى كند: پيامبر بر سر و پاها، تا دو برآمادگى مسح مى كشيد. (6) 9. ابو مالك اشعرى، صحابى رسول خدا، به عشيرة خود وضوى رسول خدا را آموزش داد و در پايان بر روى پاها مسح كشيد. (7) 10. رفاعة بن رافع، صحابى رسول خدا، از آن حضرت نقل مى كند كه فرمود:

«نماز هيچ يك از شما پذيرفته نمى شود تا وضوى كامل بگيرد، صورت و دست ها را بشويد و سر و پاها را تا دو برآمادگى مسح كند». (8)

ص: 213

ما از ميان اعلام صحابه و تابعان به ذكر ده نفر اكتفا كرديم، اسامى شخصيت هايى كه مسح بر سر را از پيامبر و بزرگان صحابه و تابعان نقل كرده اند، در كتاب «الانصاف فى مسائل دام فيها الخلاف»، ج 1، ص 56- 95 وارد شده است.

ص: 214

ص: 215

در ادامه ثابت خواهيم كرد كه حذف «حَىَّ عَلى خير العمل» از فصول اذان، در عصر خليفه دوم رخ داده است.

بررسى تاريخ اذان و اقامه به روشنى ثابت مى كند كه جمله «حَىَّ عَلى خير العمل» از فصول قطعى اذان بوده است و مؤذنان در عصر پيامبر و مدتى پس از آن حضرت، اين جمله را ضمن فصول ديگر مى گفتند. سپس به علت و يا عللى از اذان حذف گرديد.

الف. سيد مرتضى مى گويد: علماى اهل سنت نقل كرده اند كه در برخى سال هاى رسالت، جمله «حَىّ عَلى خير العمل»، گفته مى شد ولى بعداً نسخ شده است. (1) ب. ابن عربى در فتوحات مى گويد: در جنگ خندق، آنگاه كه صحابه پيامبر خندق مى كندند، چون وقت نماز فرا رسيد، يك نفر از آنان ندا سر داد: «حَىَّ على خير العمل» و از آن زمان سنت حسنه شد. (2) ج. شرف الدين معروف به سياغى (متوفاى 1221) در كتاب «الروض النضير» مى گويد: صحيح آن است كه اذان با «حَىَّ عَلى خير العمل» تشريع شده است، گذشته بر اين همگان اتفاق نظر دارند بر اين كه در روز خندق، اين جمله جزو اذان بوده است. (3) د. سه طايفه بزرگ اماميه، زيديه و اسماعيليه كه پيرو مكتب اهل بيت هستند، آن را جزو اذان مى دانند. (4) اكنون به برخى از روايات در اين مورد اشاره مى كنيم:

1. متقى هندى در كنزالعمال از معجم طبرانى نقل مى كند: كان بلال يؤذن بالصبح فيقول: «حَىّ عَلى خير العمل» (5): بلال در اذان صبح

ص: 216

«حىّ عَلى خير العمل» مى گفت.

2. حافظ علوى زيدى (367- 445) در رساله خاص خود به نام «الأذان بحىّ على خير العمل» به طور مسند از «ابى محذوره» صحابى رسول خدا نقل مى كند كه پيامبر به وى اذان آموخت و يكى از فصول آن «حَىّ عَلى خير العمل» بود. (1) و سيره نويسان اتفاق نظر دارند كه پيامبر اذان را پس از بازگشت از جنگ «حنين» به وى آموخت. (2) و غزوه حنين در اواخر سال هشتم هجرى، پس از فتح مكه رخ داد و اين حاكى است كه اين فصل از اذان تا آن روز، جزو اين فريضه الهى بوده است.

اين دو نمونه از رواياتى است كه بيانگر وجود اين فصل از اذان در عصر رسول خدا بوده است.

در دو رساله بسيار محققانه كه به قلم فاضلانه دو عالم زيدى نگارش يافته است به نام هاى الأذان بحى على خير العمل، نگارش حافظ علوى زيد (72- 445). الاعتصام بحبل اللّه، تأليف امام قاسم بن محمد الزيدى (م 1029)؛ از شخصيت هاى بزرگى از صحابه و تابعان نقل شده كه همگى در اذان و اقامه خود ملتزم به گفتن اين فصل از اذان بودند. ذكر اسامى و گفته هاى آنان، در اين مختصر نمى گنجد و محققان مى توانند به اين دو كتاب مراجعه فرمايند.

بنابراين، نبايد در اصل مشروعيت اين فصل از اذان شك كرد. در واقع كسانى كه آن را از فصول اذان حذف كرده اند، بايد علت آن را بيان كنند. متأسفانه اين كار جز «مصلحت انديشى شخصى» دليل ديگرى نداشته است.

ص: 217

حافظ علوى در كتاب «الأذان بحىّ عَلى خير العمل» به سندى از «حسن بن يحيى بن الحسين بن زيد بن على» نقل مى كند كه آل رسول خدا بر وجود آن در اذان اتفاق نظر دارند و مؤذنان در عصر ابوبكر نيز به همين شيوه اذان مى گفتند، امّا وقتى عمر زمام خلافت را به دست گرفت، گفت: «دعوا حىّ عَلى خير العمل لئلا يشتغل الناس عن الجهاد فكان أوّل من تركها». (1) «گفتن حىّ على خير العمل را ترك كنيد تا مردم به بهانه اين كه نماز بهترين عمل است، جهاد را ترك نكنند». او (عمر) نخستين فردى بود كه اين فصل از اذان را ترك كرد».

محقق شهير، سعدالدين تفتازانى (712- 79) در شرح مقاصد؛ و متكلم معروف اشعرى به نام علاء الدين قوشجى (متوفاى 879) مى گويند: عمر بن خطاب نسبت به سه چيز هشدار داد و گفت:

«سه چيز در عهد رسول خدا رسميت داشت و من از آنها باز مى دارم، و انجام دهنده آن را مؤاخذه مى نمايم: 1. متعه زنان، 2. متعه حج، 3. گفتن حَىّ عَلى خَير العمل». (2) مصحلت انديشى خليفه، علاوه بر اين كه نوعى اجتهاد در مقابل نص به شمار مى آيد، تنها مى تواند براى خود او حجت باشد نه براى ديگران و آيندگان. اگر آيندگان از حقيقت امر آگاه شدند، بايد سنت را بر بدعت مقدم بدارند، به ويژه آن كه ملاك دگرگون گرديده است و ديگر جهادى بر ضد كفر و شرك نيست.

از آنجا كه تثبيت چنين بدعتى كار آسانى نبود، تنى چند از بزرگان بر اين نهى ارزش قائل نشده و همچنان به هنگام اذان اين جمله را مى گفتند.

برهان الدين حلبى (975- 1044) در سيره خود مى نويسد: عبداللّه

ص: 218

ابن عمر و على بن الحسين در اذان پس از «حَىّ على الفلاح» جمله «حىّ على خير العمل» مى گفتند (1) و از آنجا كه گفتن اين جمله نوعى شعار مخالفت بود، پيوسته در طول تاريخ، موافق و مخالف از آن بهره مى گرفتند.

در انتفاضه حسنى ها، آنگاه كه حسين بن على بن حسن (صاحب فخ) بر مدينه مسلط شد، عبد اللّه بن حسن أفطس بر بالاى مناره اى كه روى مرقد پيامبر گرامى است، قرار گرفت و به مؤذن گفت: بگو: «حى على خير العمل» مؤذن نيز اين جمله را به زبان راند. (2) و نيز در دولت آل بويه كه تمايلات شيعى داشتند، شعار شيعيان بغداد در اذانها جمله «حَىّ عَلى خير العمل» بود، آنگاه كه سلجوقى ها روى كار آمدند اين شعار ممنوع گرديد، و شگفت اين است كه فرمان دادند در اذان صبح، جمله «الصلاة خير من النوم» را بگويند، و اين جريان در سال 448 رخ داد. (3)

ص: 219

ص: 220

خداست.

ب: امام صادق (ع) فرمود: هر گاه به رسالت پيامبر شهادت داديد، بر ولايت على (ع) نيز گواهى دهيد.

در اثبات اصل نخست و اين كه على (ع) ولى خداست، گذشته از حديث متواتر غدير و روايات متواتر كه پيامبر گرامى كراراً فرموده است: يا علىّ أنت ولىّ كلّ مؤمن بعدى، (1) قرآن مجيد نيز بر ولايت على (ع) تصريح كرده است، آنجا كه مى فرمايد:

«إِنّما وليُّكُم اللّهُ ورسولُه وَالّذينَ آمَنُوا الّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكاة وَهُمْ راكِعُون* وَمَنْ يَتَوَّلَ اللّه وَرَسُولهُ وَالّذينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزبَ اللّه هُمُ الْغالِبُون». (2)

«تنها ولى و سرپرست شما خداست و پيامبر او و آنها كه ايمان آورده اند؛ همانها كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند و كسانى كه ولايت خدا و پيامبر او و افراد با ايمان را بپذيرند، حزب و جمعيت خدا پيروز است».

مفسران اتفاق نظر دارند كه اين آيه در حقّ اميرمؤمنان على (ع) وارد شده است، آنگاه كه فقيرى وارد مسجد شد و از مردم درخواست كمك كرد و حضرت كه در حال ركوع بود، با انگشت خود به فقير اشاره كرد كه انگشتر را از دست او برگيرد و در آن هنگام دو آيه ياد شده فرود آمد.

مدارك نزول اين حديث فزونتر از آن است كه در اينجا ذكر شود،

ص: 221

امّا به عنوان نمونه به چند مورد در پاورقى اشاره مى كنيم. (1) بدين ترتيب، با توجه به آيه مذكور و آيات و روايات متعدد ديگر، آشكار مى گردد كه اميرمؤمنان (ع) ولى و سرپرست مؤمنان از جانب خدا است.

در خصوص نكته دوم نيز قاسم بن معاويه، از اصحاب امام صادق و كاظم، از آن حضرت چنين نقل كرده است:

«هر گاه كسى از شما به وحدانيت خدا و رسالت پيامبر گواهى داد، براى تكميل شهادت به ولايت على (ع) نيز گواهى دهد». (2) بنابر آنچه گفته شد، احدى از شيعيان آن را به عنوان جزئى از اذان نمى گويد وحتى برخى در اقامه براى اينكه از ديگر اجزا تميز داده شود، فقط يك بار آن را مى گويند و در اين صورت مشكلى در اين مورد نخواهد بود.

ص: 222

ص: 223

روى هم قرار دادن آنها مخير است. (1) امّا مشهور بين شيعه اماميّه آن است كه قرار دادن دست ها روى يكديگر در نماز، حرام، و موجب بطلان نماز است و به ندرت از فقهاى شيعه كسى قائل به كراهت شده، مانند ابو الصلاح حلبى در كافى. (2)

ص: 224

اصحاب پيامبر كرد و گفت: من داناترين شما به نماز رسول خدا هستم. گفتند: به چه سبب؟ زيرا تو نه بيش از ما پيرو آن حضرت بوده اى و نه افزونتر از ما مصاحبتش كرده اى. گفت: چرا، گفتند: پس (كيفيّت نماز آن حضرت را) بر ما عرضه كن. ابوحُميد گفت:

رسول خدا هرگاه مى خواست به نماز بايستد، دست ها را تا برابر شانه هايش بالا مى بُرد، سپس تكبير مى گفت و هنگامى كه همه اعضايش به حال اعتدال در جاى خود قرار مى گرفت به قرائت مى پرداخت، آنگاه تكبير مى گفت و دست ها را تا برابر شانه بالا مى بُرد، پس از آن به ركوع مى رفت و دو كف دست را بر زانوها مى گذاشت و در حال اعتدال كه نه سرش را بالا مى گرفت و نه پايين مى انداخت، ركوع را انجام مى داد. سپس از ركوع سر بلند مى كرد (مى ايستاد) و مى گفت: سمع اللّه لمن حمده. آنگاه دست ها را تا برابر شانه ها بالا مى بُرد و تكبير مى گفت، سپس (براى سجده) متوجّه زمين شده و دست هايش را (در سجده) از پهلوهايش جدا مى گرفت، آنگاه سر از سجده برمى داشت و پاى چپش را خم مى كرد و بر آن مى نشست. انگشتان پاهايش را در سجده باز مى نمود و سجده دوم را نيز همين گونه انجام مى داد و پس از سجده، تكبير مى گفت، سپس پايش را خم كرده بر آن مى نشست در حالى كه هر عضوى به حال اعتدال قرار مى گرفت. ركعت بعدى را هم به همين كيفيّت انجام مى داد و پس از دو ركعت در حال قيام تكبير مى گفت و دست هايش را تا برابر شانه ها بالا مى برد همانگونه كه تكبير افتتاحيّه را انجام مى داد و در بقيّه نمازش نيز همين طور عمل مى كرد تا به سجده آخر. پس از آن سلام مى گفت، پاى چپ را عقب قرار مى داد و بر سمت چپ بر وَرِك (1) مى نشست.

ص: 225

همه گفتند: ابوحميد راست گفت، رسول خدا بدين گونه نماز مى گزارد. (1) اين بود حديثى در مقام بيان كيفيّت نماز رسول خدا كه از طريق اهل سنّت روايت شده كه وجه دلالت آن را دانستيم. اكنون به حديثى كه شيعه اماميه روايت كرده توجه كنيد:

ص: 226

چشمانش را بست و سه مرتبه با ترتيل تسبيح (سبحان رَبّى العظيم وبحمده) گفت، سپس راست قامت ايستاد و چون كاملًا به حال قيام درآمد، گفت: «سمع اللّه لمن حمده» و بعد از آن در همان حال قيام، تكبير گفت و دستها را تا مقابل صورت بالا آورد، و آنگاه به سجده رفت و دستهايش را قبل از زانوها بر زمين گذاشت و سه مرتبه گفت: سبحان ربّى الأعلى وبحمده، و (در سجده) عضوى از بدنش را بر عضو ديگر نگذاشت و بر هشت موضع سجده كرد: پيشانى، دو كف دست، دو كاسه زانو، دو انگشت ابهام پا، و بينى، (گذاشتن هفت موضع در سجده بر زمين واجب و گذاشتن بينى بر خاك سنّت است كه ارغام ناميده مى شود). سپس سر از سجده برداشت و هنگامى كه راست نشست، تكبير گفت و ساق پاى چپ را خم كرده، روى آن نشست و پشت پاى راستش را بر كف پاى چپش گذاشت و گفت: «أستغفر اللّه ربّى و أتوب إليه»، و در همان حال نشسته تكبير گفت و بعد سجده دوم را مانند سجده اوّل بجا آورد و همان ذكر تسبيح را در سجده دوم نيز گفت و از عضوى از بدنش براى عضو ديگر در ركوع و سجود كمك نگرفت و در حال سجده دست هايش را به صورت بال از بدنش جدا گرفت و ذراعِ دستها را بر زمين نگذاشت و بدين ترتيب دو ركعت نماز بجا آورد.

سپس فرمود: اى حمّاد، اين گونه نماز بخوان، و در نماز به هيچ سويى التفات مكن و با دست ها و انگشتانت بازى مكن و آب دهان به راست و چپ يا پيش رويت مينداز. (1) چنان كه ملاحظه مى شود هر دو روايت در صدد بيان كيفيّت نماز واجب است و در هيچكدام كوچكترين اشاره اى به روى هم گذاشتن دست ها نشده است، زيرا اگر گرفتن دست سنّت بود، امام صادق* در

ص: 227

بيان خود آن را ترك نمى كرد و حال اين كه آن حضرت با عمل خود، نماز رسول خدا را براى ما مجسّم مى كرد، چون او از پدرش امام باقر* و امام باقر* از پدرانش و آنها از اميرمؤمنان* و او از رسول اعظم صلوات اللّه عليهم اجمعين گرفته اند. بنابراين، دست روى دست گذاشتن در نماز بدعت است؛ زيرا گرفتن دست در واقع داخل كردن چيزى است در شريعت كه از شريعت نيست.

ص: 228

ص: 229

مسلمين اختلاف و تفرقه ايجاد مى كنند». (1) جا دارد از ايشان پرسيده شود: اگر تلاش و بررسى وتحقيق در كتاب و سنّت، شيعه را به اين نتيجه رسانده كه گرفتن دست در نماز، امرى است كه بعد از نبى اكرم پيدا شده و مردم در زمان خلفا به آن امر مى شدند، گناه شيعه چيست؟ و در اين صورت هر كس گمان كند كه آن عمل جزئى از نماز است چه واجب باشد يا مستحب، تحقيقاً در دين امرى را بدعت نهاده كه از دين نيست. آيا جزاى كسى كه در كتاب و سنّت اجتهاد و تحقيق نمايد اين است كه با تير اتّهام به تعصّب مذهبى و ايجاد اختلاف، مورد هدف قرار گيرد؟

اگر اين اتّهام بجا باشد، آيا امام مالك را نيز مى توان اين گونه متّهم كرد؟ زيرا او گرفتن دست را مطلقاً، يا در نمازِ واجب، مكروه مى داند. آيا مى توان امام دارالهجره را به تعصّب مذهبى و ايجاد خلاف متّهم كرد؟

به چه دليل دست بسته نماز خواندن را نشانه تعصّب مذهبى و ميل به اختلاف بين مسلمين نمى دانيد؟ قضاوت با شماست.

ص: 230

ص: 231

پيامبر گرامى به حكم قرآن، «اسوه و الگو» است و هيچ فردى نمى تواند رأى خود را بر گفتار و رفتار او مقدم بدارد.

بررسى احاديث اسلامى كه در صحاح و سنن وارد شده، اين مطلب را ثابت مى كند كه حكم نهايى سجدگاه و به تعبير فقيهان «ما يصحّ عليه السجود»، در سه مرحله بيان گرديده است.

در مرحله نخست فقط سجده بر زمين تشريع گرديد و سجده بر غير آن جايز نبود، و هر چه هم ياران پيامبر از گرمى سنگريزه هاى مسجد نبوى شكايت مى كردند رسول گرامى به شكايت آنان ترتيب اثر نمى داد، وحتى اگر شخصى بر گوشه دستار خود سجده مى كرد، رسول گرامى آن را از زير پيشانى او مى كشيد و كراراً مى فرمود: «ترّب!» يعنى صورت خود را خاك آلود كن.

به خاطر الزامى بودن سجده بر زمين، ياران رسول خدا براى پرهيز از گرما، سنگريزه ها را در دست خود نگاه مى داشتند تا مقدارى خنك شود آنگاه به هنگام فرود براى سجده، بر آنها سجده مى كردند.

در اين مرحله فقط و فقط سجده بر زمين، آن هم به صورت طبيعى جايز بود.

در مرحله دوم، وحى الهى بنابر مصلحت، موضوع را توسعه داد و سجده بر حصير و بوريا نيز تشريع شد، و همگى مى دانيم كه حصير و بوريا از روييدنى ها است و از اين جهت گشايشى در امر سجده پديد آمد.

در مرحله سوم اجازه داده شد كه به هنگام ضرورت و ناچارى، مانند گرماى شديد و غيره، بر گوشه دستار و مانند آن سجده كنند، و در غير ضرورت از سجده كردن بر غير زمين و روييدنى ها بپرهيزند.

اين مراحل سه گانه تشريع در موضوع سجده است

ص: 232

ص: 233

حتّى عروة بن زبير نيز جز بر زمين بر چيز ديگر سجده نمى كرد. (1) مسروق كه يكى از تابعان است، به هنگام سفر، خشتى را با خود برمى داشت تا در كشتى بر آن سجده كند. (2) ابن ابى شيبه، شيخ بخارى مى گويد: نماز بر «طنفسه» (كه نوعى فرش كرك دار است) امرى است جديد؛ و از رسول خدا به سند صحيح روايت شده است كه بدترين امور، امر بى سابقه است و هر امر بى سابقه بدعت است. (3)

ص: 234

وامّا اينكه چرا از ميان خاك ها، تربت كربلا را انتخاب كرده اند، علت آن است كه وقتى نمازگزار پيشانى خود را بر آن خاك مقدس مى گذارد، فداكارى هاى بى نظير بزرگ مرد تاريخ از خاندان رسالت را به ياد مى آورد كه جان و مال و فرزندان خود را در راه اعتلاى اسلام فدا نمود و زير بار ظلم و ستم نرفت و درس آزادگى و حميت و غيرت دينى به جهانيان آموخت.

سجده بر تربت حسين* نه تنها انسان را از مسير توحيد خارج نمى سازد، بلكه به سجود او اخلاص مى بخشد و او را براى فداكارى در راه دين كه نماز جزئى از آن است آماده مى سازد.

على بن عبداللّه بن عباس كه از تابعان است به «رزين» نوشت: أَن ابْعَثْ إِلَىّ بِلَوح مِنْ أَحجارِ المَروَة أَسْجُدُ عَلَيْهِ (1): «قطعه سنگى از سنگ هاى كوه مروه را براى من بفرست تا بر آن سجده كنم.»

چراكه كوه مروه شاهد فداكارى هاى زن باايمانى است كه براى تهيه آب، هفت بار ميان دوكوه دويد، ودر راه خدا، سختى ها تحمل نمود.

شيخ طوسى با سند خود از معاوية بن عمار نقل مى كند امام صادق (ع) كيسه زرد رنگى از جنس «ديبا» داشت كه مقدارى از تربت امام حسين (ع) در آن كيسه بود، به هنگام نماز آن را بر روى سجاده خود مى ريخت و بر آن سجده مى كرد. (2) كسانى كه سجده بر تربت كربلا را نوعى پرستش انسان تلقى مى كنند، «مسجود له» را از «مسجود عليه» باز نشناخته اند، در تمام احوال سجده براى خدا است و او «مسجود له» است، و چيزى كه پيشانى بر آن مى نهيم «مسجود عليه» است؛ خاك باشد يا فرش، خاك كربلا باشد، يا خاك مدينه و يا سنگ مروه.

ص: 235

ص: 236

جايز است و در ساير موارد، جايز نيست.

3. حنبلى ها، مالكى ها و شافعى ها مى گويند: جمع بين نماز ظهر و عصر و يا جمع ميان نماز مغرب و عشا در يك وقت خاص، علاه بر دو مورد ياد شده، در حال سفر نيز جايز است. برخى از اين گروه ها، با هم خواندن دو نماز را در موارد اضطرارى؛ مانند زمانى كه باران ببارد و يا نمازگزار بيمار يا در هراس از دشمن باشد، جايز مى دانند. (1) 4. شيعه بر آن است كه هر يك از نمازهاى ظهر و عصر و نمازهاى مغرب و عشا، يك «وقت خاص» دارند و يك «وقت مشترك»؛

الف. وقت خاص نماز ظهر، از آغاز ظهر شرعى (وقت زوال) است تا مقدار زمانى كه چهار ركعت نماز خوانده مى شود، در اين مدّت محدود، تنها نماز ظهر را مى توان بجا آورد.

ب. وقت خاصّ نماز عصر، زمانى است كه از آن لحظه تا وقت غروب، تنها به اندازه مدّت خواندن نماز عصر، فرصت باشد.

ج. وقت مشترك بين دو نماز ظهر و عصر، از انتهاى وقت خاص نماز ظهر، تا ابتداى وقت خاص نماز عصر است.

سخن شيعه آن است كه در تمام اين وقت مشترك، مى توان نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله خواند.

اهل سنت به خاطر ديدگاه خاصى كه در تقسيم وقت (از زوال تا غروب) دارند، هيچ گاه به وقت مشترك ميان ظهر و عصر مثلًا قائل نيستند، زيرا معتقدند كه از اوّل زوال تا سايه شاخص به اندازه آن گردد، وقت مختص نماز ظهر است و نمى توان نماز عصر را در اين وقت به جا آورد، از آن به بعد وقت نماز عصر آغاز مى گردد تا غروب، و مختص به آن مى باشد با چنين ديدگاهى هرگز نمى توان بين دو نماز جمع كرد،

ص: 237

زيرا لازمه آن اين است كه انجام يكى از آن در غير وقت خود باشد.

شيعيان معتقدند كه اين تقسيم بندى، مربوط به وقت فضيلت هر دو نماز است، نه وقت اجزاء، يعنى بهتر است نماز عصر را موقعى خواند كه سايه شاخص به اندازه آن باشد، ولى اگر كسى قبل از آن هم بخواند مجزى است، دقت فرماييد.

از طرف ديگر روايات زيادى حاكى است كه رسول خدا، در سفر و احياناً در حضر بدون كوچك ترين عذر، ميان دو نماز جمع نموده است و آنان براى حفظ ديدگاه خود در تقسيم وقت ناچار شدند كه اين روايات را به نحو بسيار بعيد از واقع توجيه كنند، به تفسير اين روايات از ديدگاه شيعيان و اهل سنت توجه كنيد:

الف. شيعه بر آن است كه بر مبناى اين روايات، پس از اتمام نماز ظهر، مى توان نماز عصر را بجا آورد و همچنين پس از خواندن نماز مغرب، مى توان نماز عشا را ادا نمود و اين مسأله به زمان يا مكان يا شرايط خاصّى بستگى ندارد، بلكه در همه جا و همه وقت، جايز است.

ب. ديگران به خاطر نفى وقت مشترك و منحصر كردن وقت به وقت اجزاء مى گويند: مقصود روايت اين است كه نماز ظهر، در آخر وقت آن، و نماز عصر در اوّل وقت آن بجا آورده شود.

دقت در فلسفه جمع بين دو نماز، بى پايگى اين تفسير را روشن مى سازد، زيرا علت تجويز جمع بين الصلاتين، ايجاد سهولت بر امت اسلامى است كه بتوانند در تمام حالات هر دو نماز ظهر و عصر را- مثلًا- در يك زمان بخوانند و اين در صورتى تحقق پيدا مى كند كه جز به مقدار چهار ركعت از اوّل و چهار ركعت از آخر، بقيه زمان ها «وقت مشترك» هر دو نماز باشد.

امّا اگر جمع بين دو نماز را مطابق با نظر اهل سنت تفسير كنيم و بگوييم پيامبر (ص) ظهر را در وقتى بجا آورد كه با پايان آن، سايه

ص: 238

شاخص به اندازه خود آن شود و سپس بلافاصله نماز عصر را بخواند، در اين صورت به جاى تسهيل، كار را مشكل و پيچيده تر كرده ايم، زيرا شناخت اول وقت و آخر آن در تمام اعصار، خصوصاً در مناطقى كه ابزار و ادوات دقيق موجود نباشد، بسيار كار مشكلى است.

ص: 239

ص: 240

آيا آيه مباركه تنها ناظر به غنائم جنگى است، يا مدلول وسيع و گسترده دارد؟ براى پاسخ به اين پرسش، بايد مادّه «غنم» از نظر لغت مورد بررسى قرار گيرد.

در كتاب هاى فقهى هرگاه كه لفظ غنيمت به كار رود،، معمولًا مورد آن، غنائم جنگى است، ولى اين سبب نمى شود كه ما دلالت آيه را محدود به درآمدهاى جنگى كنيم، بلكه اطلاق آيه كه هر درآمدى را شامل است، براى ما حجت مى باشد.

لغت نويسان عرب براى لفظ غنيمت معنى وسيعى ذكر مى كنند كه اختصاص به غنائم جنگى ندارد. برخى را يادآور مى شويم:

1. خليل بن احمد فراهيدى (م 170 ه-) مى گويد:

«هر چه را كه انسان بدون رنج به دست آورد، غنيمت است». (1) 2. ازهرى مى گويد:

«غنم به دست آوردن چيزى است و اغتنام، بهره بردارى از غنيمت است». (2) 3. ابن فارس مى نويسد:

«غنم يك ريشه بيش نيست كه حاكى از به دست آوردن چيزى است كه پيش تر داراى آن نبوده است و بعد، در مورد غنائم جنگى به كار مى رود». (3) در اين جا به همين مقدار از گفتار بزرگان ادب اكتفا مى كنيم، با ذكر اين نكته كه تفسير غنيمت به مطلق «درآمد»، در اغلب لغتنامه هاى عربى وارد شده است. (4)

ص: 241

اتفاقاً قرآن اين واژه را در مطلق «سود بردن» به كار مى برد، آنجا كه مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِى سَبِيلِ اللّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلا تَقُولُوا لِمَنِ أَلْقى إِلَيْكُمُ السَّلام لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا فَعِنْدَ اللّهِ مَغانِمُ كَثِيرَةٌ». (1)

«اى افراد با ايمان، هنگامى كه در راه خدا گام مى زنيد- براى جهاد سفر مى كنيد- تحقيق كنيد. و به كسى كه بر شما سلام مى كند نگوييد مؤمن نيستى، تا بخواهيد از اين راه به كالاهاى دنيوى دست يابيد، زيرا نزد خداوند بهره هاى فراوانى است».

جمله «فعند اللّه مغانم» در اين آيه، پاداش هاى دنيوى و اخروى را شامل مى شود، هر چند مربوط به درآمدهاى جنگى نباشد، بلكه مى توان گفت مراد از آن، پاداش اخروى است، در مقابل «عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنيا»، «كالاهاى زندگى دنيوى».

ابن ماجه در سنن خود، از رسول خدا (ص) نقل مى كند كه پيامبر (ص) به هنگام دريافت زكات مى فرمود:

«خداوندا! اين زكات را براى پردازنده آن سود و پاداش قرار ده و آن را ضرر و زيان قرار مده». (2) احمد بن حنبل از رسول خدا (ص) نقل مى كند:

«سود مجالسِ ياد خدا، بهشت است». (3) حضرتش ماه رمضان را چنين توصيف مى كند: «غنم للجنّة» (4)

ص: 242

«سودى براى بهشت است».

روشن ترين گواه بر اين كه آيه هر چند در مورد غنائم جنگى نازل شده است، ولى حكم آن اختصاص به مورد نزول ندارد، اين است كه فقهاى چهار مذهب اهل سنّت، در مواردى كه مال به دست آمده از غنائم جنگى نبوده است، پرداخت خمس را لازم دانسته و با آيه شريفه استدلال نموده اند.

ص: 243

آنچه را كه در اين مسأله آمده است، نقل كنيم، به نقل برخى از آنها بسنده مى كنيم:

ص: 244

غنيمت بگيرند؟! از اين گذشته جهاد با دشمن بدون اذن پيامبر و جانشين او جايز نيست.

ممكن است تصوّر شود كه مقصود، شبيخون زدن و غارت كردن است. اين احتمال نيز صحيح نيست، زيرا پيامبر اكرم (ص) از هر نوع غارت نهى كرده و سخن ايشان در كتب حديث وارد شده است كه: «نهى النبىّ عن النهب ...»؛ (1) «پيامبر از غارت گرى نهى كرد.»

در اين صورت جز درآمدهاى حلال انسان، پس از كسر هزينه ها، چيز ديگرى مورد نظر نخواهد بود.

2. پيامبر (ص) آنگاه كه عمرو بن حزم را به يمن اعزام كرد، فرمانى براى او نوشت كه بخشى از آن چنين است:

«أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللّه فى أَمْرِهِ كُلّهِ، وَأَنْ يَأْخُذَ مِنَ الْمَغانِمِ خُمسَ اللّهِ وَما كَتَبَ عَلى الْمُؤْمِنينَ مِنَ الصَّدَقَةِ مِنَ الْعِقار عُشرُ ما سَقى البَعلَ، وَسَقَتِ السَّماءُ، وَنصفُ العُشر مِمّا سَقَى الغرب». (2)

نخست برخى از واژگان به كار رفته در فرمان را توضيح مى دهيم:

الف. «العقار» به معنى زمين است و در اين جا مقصود، زمين هاى كشاورزى است.

ب. «البعل» درختانى است كه نياز به آبيارى ندارند؛ زيرا ريشه هاى آنان از آب هاى سطحى مجاور رودخانه ها استفاده مى كند.

ج. «الغرب» به معنى دلو بزرگ است و منظور درختانى است كه با كشيدن آب با دلو، آبيارى مى شوند.

پيامبر گرامى (ص) در اين حديث، پس از امر به تقوا، دو نوع

ص: 245

ماليات اسلامى را يادآور مى شود:

1. خمس غنائم.

2. زكات زمين، گاهى يك دهم و گاه يك بيستم زمينى كه به وسيله باران يا آبهاى مجاور سيراب مى شود. به خاطر كمتر بودن هزينه يك دهم و زمينى كه با دلو و كشيدن آب از چاه آبيارى مى شود، يك بيستم.

پيامبر (ص)، عمرو بن حزم را به عنوان فرماندار يمن اعزام كرد، نه به عنوان يك فرد نظامى كه در آنجا با مشركان جهاد كند، زيرا اهل يمن اسلام را پذيرفته بودند، طبعاً مقصود از جمله «وأنْ يَأخُذ مِنَ المَغانِم خُمُسَ اللّه» درآمدهاى حلال كسب است.

در اين مورد، عهدنامه هاى فراوانى از جانب پيامبر (ص) به شخصيت هايى كه در اطراف شبه جزيره زندگى مى كردند، نوشته شده و در همه آنها پرداخت خمس از غنائم وارد شده است، در حالى كه اين افراد، فرماندهان نظامى و رجال جنگى نبودند، بلكه در منطقه خود رهبرى و رياست داشتند و پيامبر (ص) به آنها دستور مى دهد كه خمس درآمدها را جمع كنند و براى او بفرستند.

3. پيامبر (ص) در ضمن عهدى به جهينة بن زيد چنين نوشت:

«زير زمين و روى آن و كف دره ها و روى آنها از آن شما باشد، از چراگاه هاى آن استفاده كنيد و از آب آنها مصرف كنيد، به شرط آن كه يك پنجم درآمد خود را بپردازيد». (1) گذشته از اين، ائمه اهل بيت (ع) كه همتاى قرآن و هم سنگ آن هستند، در روايات فراوانى پرداخت يك پنجم درآمدها را ضرورى و واجب دانسته اند. كسانى كه بر حديث ثقلين مهر صحّت نهاده اند، بايد پيروى از سخن آنان را لازم و واجب بدانند.

ص: 146

ص: 247

ص: 248

ص: 249

سؤال: آيا صلح امام حسن (ع) با معاويه نشان دهنده حسن روابط اهل بيت با معاويه نبود؟

پاسخ: صلح امام حسن از رويدادهاى تاريخى صدر اسلام است كه محققان درباره آن زياد سخن گفته و كتاب ها و رساله ها نوشته اند و حقايقى را روشن ساخته اند. همه آنها به اين نتيجه رسيده اند كه امام (ع) از روز نخست آماده قيام و دفاع از حريم خلافت بود و هرگز صلح و سازش در برنامه او نبود، لذا وقتى خبر حركت معاويه از شام به كوفه رسيد، دستور داد كه در مسجد جمع شوند، آنگاه خطبه اى آغاز كرد و پس از اشاره به بسيج نيروهاى معاويه، مردم را به جهاد در راه خدا و ايستادگى در مبارزه با پيروان باطل دعوت نمود و لزوم صبر و فداكارى و تحمل دشواريها ر ا گوشزد كرد. امام (ع) با اطلاعى كه از روحيه مردم داشت، نگران بود كه دعوت او را اجابت نكنند. اتفاقاً همين طور شد و پس از پايان خطبه مهيّج حضرت، همه سكوت كردند و احدى سخنان آن حضرت را تأييد نكرد!

اين صحنه به قدرى اسف انگيز و تكان دهنده بود كه يكى از ياران دلير و شجاع اميرمؤمنان (ع) كه در مجلس حضور داشت، مردم را به خاطر اين سستى و افسردگى به شدت توبيخ كرد و آنها را قهرمانان دروغين و مردمى ترسو و فاقد شجاعت خواند و از آنها دعوت كرد كه

ص: 250

در ركاب امام براى جنگ با اهل شام آماده گردند. (1) اين سند تاريخى نشان مى دهد كه مردم عراق تا چه حد به سستى و بى حالى گراييده بودند و آتش شور و سلحشورى و مجاهدت، در آنها خاموش شده بود و حاضر نبودند در جنگ شركت كنند.

سرانجام پس از فعاليت ها و سخنرانى هاى عده اى از ياران بزرگ حضرت مجتبى به منظور بسيج نيروها و تحريك مردم براى جنگ، امام (ع) با عده كمى كوفه را ترك كرد و محلى در نزديكى كوفه به نام «نُخيْلَه» را اردوگاه قرار داد و پس از ده روز اقامت در «نخيله» به انتظار رسيدن قواى تازه، جمعا «چهارهزارنفر» در اردوگاه حضرت گرد آمدند! به همين جهت امام ناگزير شد دوباره به كوفه برگردد و اقدامات تازه و جدّى ترى جهت گردآورى سپاه به عمل آورد. (2) خستگى مردم عراق پس از سه جنگ جمل، صفين و نهروان از يك طرف و وجود عناصر متضاد در سپاه امام از طرف ديگر و خيانت فرماندهان او از طرف سوم سبب شد كه صلح بر امام تحميل شود.

اين حقيقت را امام در يكى از سخنان خود بيان كرده و مى فرمايد:

من به اين علت حكومت و زمامدارى را به معاويه واگذار كردم كه اعوان و يارانى براى جنگ با وى نداشتم. اگر يارانى داشتم، شبانه روز با او مى جنگيدم تا كار يكسره شود. من كوفيان را خوب مى شناسم و بارها آنها را امتحان كرده ام. آنها مردمان فاسدى هستند كه اصلاح نخواهند شد، نه وفادارند، نه به تعهدات و پيمان هاى خود پايبندند و نه دو

ص: 251

نفر از آنان با هم موافقند. برحسب ظاهر به ما اظهار اطاعت و علاقه مى كنند، ولى در عمل با دشمنان ما همراهند. (1) پيشواى دوم كه از سستى و عدم همكارى ياران خود به شدت ناراحت و متأثّر بود، روزى خطبه اى ايراد فرمود و در آن چنين گفت:

«درشگفتم از مردمى كه نه دين دارند و نه شرم و حيا. واى برشما! معاويه به هيچ يك از وعده هايى كه دربرابر كشتن من به شما داده، وفا نخواهد كرد. اگر من بامعاويه بيعت كنم، وظايف شخصى خود را بهتر از امروز مى توانم انجام بدهم، ولى اگر كار به دست معاويه بيفتد، نخواهد گذاشت آيين جدم پيامبر را در جامعه اجرا كنم.

به خدا سوگند (به علت سستى و بى وفايى شما) ناگزير شدم زمامدارى مسلمانان را به معاويه واگذار كنم، يقين بدانيد زير پرچم حكومت بنى اميه هرگز روى خوش و شادمانى نخواهيد ديد و گرفتار انواع اذيت ها و آزارها خواهيد شد.

اكنون گويى به چشم خود مى بينم كه فردا فرزندان شما بر در خانه فرزندان آنها ايستاده و درخواست آب و نان خواهند كرد؛ آب و نانى كه از آنِ فرزندان شما بوده و خداوند آن را براى آنها قرار داده است، ولى بنى اميه آنها را از در خانه خود رانده و از حق خود محروم خواهند ساخت».

آنگاه امام افزود:

«اگر يارانى داشتم كه در جنگ با دشمنان خدا با من همكارى مى كردند، هرگز خلافت را به معاويه واگذار نمى كردم، زيرا خلافت بر بنى اميه حرام است ...». (2)

ص: 252

اين بيان، پرده از چهره اين رويداد تاريخى برمى دارد و نشان مى دهد كه:

اوّلًا، امام خواهان صلح نبود، بلكه به خاطر فقدان ياور و سستى مردم كوفه و ديگر عواملى كه به آنها اشاره شد، صلح را پذيرا شد.

ثانياً، صلح حضرت نشانه حسن روابط با معاويه و پيروان او نبوده است.

ص: 253

ص: 254

ص: 255

10. مهريه او چهل هزار درهم بود.

11. مهريه او چهار هزار درهم بود.

12. مهريه او پانصد درهم بود.

اين اختلاف ها شك و ترديد را در ذهن انسان زنده كرده و اصل تزويج را زير سؤال مى برد. (1)

ص: 256

متولد شده و او هم با طلحة بن عبيداللّه (نه عمر ابن خطاب) ازدواج كرد. (1)

ص: 257

اين جا است كه آيا اين پيوند، با طيب خاطر انجام گرفته و يا فشارهايى از خارج و داخل در آن مؤثر بوده است.

شما با يك محاسبه كوتاه و داورى وجدان مى توانيد پايه اين ازدواج را از منظر طيب نفس و طوع و رغبت به دست بياوريد.

1. شكى نيست كه روابط خاندان رسالت با خليفه وقت كاملًا تيره و تار بود ويورش به خانه وحى و هتك حرمت دخت گرامى پيامبر (ص) چيزى نيست كه بتوان آن را انكار نمود و ما مدارك آن را در پاسخ به يكى از پرسش ها ارائه كرديم.

2. عمر فردى خشن و تندخو بود، هنگامى كه خليفه او را بر خلافت برگزيد، گروهى از صحابه بر اين امر اعتراض كردند و گفتند: يك فرد خشن و تندخو را بر ما مسلط كردى؟

3. طبرى مى نويسد: خليفه، نخست از دختر ابوبكر به نام «ام كلثوم» خواستگارى كرد ولى دختر ابوبكر به خاطر تندى اخلاق خليفه، دست رد بر اين خواستگارى زد. (1) بنابراين نمى توان اين ازدواج را نشانه حسن روابط دانست.

آنچه از مدارك شيعى استفاده مى شود، تنها عقدى بوده و بس. و امّا اين كه مراسم ديگرى انجام گرفته يا نه، چندان روشن نيست. حتى امام صادق (ع) مى فرمايد: روزى كه عمر بن خطاب درگذشت، اميرمؤمنان، دخترش ام كلثوم را به خانه خود آورد. (2) مسعودى مى نويسد: عمر از اين ازدواج طرفى نبست و ثمره اى به نام فرزند نداشت. (3)

ص: 258

در كنار اين حادثه، بسيارى از مورخان و رجال نويسان مطالبى را متذكر شده اند كه هيچگاه قابل پذيرش نيست و با كرامت و عفت خاندان رسالت سازگار نمى باشد. از اين گذشته اسانيد آنها نيز مخدوش و مردود است، و لذا از آوردن آنها خوددارى مى كنيم.

ص: 259

ص: 260

ص: 261

سؤال: چرا شيعه روايات صحابه را نمى پذيرد؟

پاسخ: رواياتى كه از پيامبر گرامى (ص) به وسيله راويان نقل مى شود، بر سه دسته اند:

1. خبر متواتر.

2. خبر مقرون به قرائن مفيد علم.

3. خبر واحد.

همه عقلاى جهان به دو قسم نخست عمل مى كنند و هرگز به وضع راوى و شرايط او نمى نگرند؛ زيرا خبر از نظر قوت و قدرت، به حدى است كه علم آفرين بوده و هر نوع شك و ترديد را از بين مى برد.

امّا خبر متواتر چيست و چه شرايطى دارد و يا خبر مقرون به قرائن كه علم آفرين است، كدام است؟

در كتاب هاى علم اصول و به ويژه علم درايه درباره آنها سخن گفته شده و شيعه هم به عنوان گروهى از عقلاى جهان بر اين دو دسته از روايات عمل مى كند.

سخن درباره دسته سوم از روايات است:

از آنجا كه در مسائل اعتقادى، هدف ايمان و اعتقاد است و خبر واحد در اين عرصه فاقد ارزش است؛ زيرا نتيجه مطلوب از آن حاصل نمى شود، ولى اگر خبر مربوط به احكام و مسائل عملى باشد، هرگاه

ص: 262

سلسله سند، همگى عادل و پاكدامن و پرهيزگار باشند، شيعه به اين حديث عمل مى كند و در اين مورد، فرقى ميان تابعى و صحابى قائل نيست. ولى اگر يكى از راويان، مخدوش و ضعيف باشد، چنين خبرى حجت نبوده و قابل احتجاج نيست، همين ضابطه در رواياتى كه به وسيله راويان از ائمه اهل بيت (ع) نقل مى شود نيز حاكم و صادق است.

خوشبختانه قسمتى از روايات پيامبر اكرم (ص) از طرق صحيح در اختيار ماست، بخشى از آنها از طريق امامان اهل بيت (ع) از پيامبر (ص) نقل شده و برخى ديگر از طريق راويان معتبر و با تقوا، و شيعه به همه اينها عمل مى كند.

آنچه در سؤال آمده، خيالى بيش نيست. برخى از رواياتى كه مورد عمل فقيهان شيعه است، در صحيح بخارى و مسلم و ديگر سنن نيز آمده است، ولى مهم اين است كه سند پيراسته از نقد و جرح باشد.

در پايان يادآورى مى كنيم كه از نظر فقه ما، كسانى كه ناصبى هستند و بغض اهل بيت (ع) را در دل دارند، كافر و غير قابل اعتمادند، ولى متأسفانه اين ميزان در برخى از كتاب هاى حديثى ناديده گرفته شده، مثلًا عمران بن حطّان، كه در رأس خوارج قرار دارد، در سلسله سندهاى صحيح بخارى و غيره وجود دارد كه از نظر ما قابل اعتماد نمى باشد.

ص: 263

ص: 264

باشند، دين متزلزل مى شود، در حالى كه دينى كه اساس آن به وسيله خداوند متعال و پيامبر گرامى (ص) گذاشته شده و با وعده الهى تا روز قيامت باقى است، «با نقد چند نفر» هرگز متزلزل نخواهد شد.

ص: 265

ص: 266

يَكُونَ لَهُمُ الخيرة مِنْ أَمرِهِم». (1)

«هيچ مرد و زن با ايمانى حق ندارد هنگامى كه خدا و پيامبر او درباره امرى حكمى كنند، اختيارى (در برابر فرمان خدا) داشته باشد».

امامت امام حق شخصى وى نبود كه از آن چشم پوشى كند، بلكه حكم الهى بود كه كسى قادر بر تغيير آن نيست، امّا اگر شرايط براى اجراى اين حكم فراهم نباشد، مصلحت ايجاب مى كند كه درباره آن سكوت كند، نه اين كه ديگرى را جاى خود بنشاند.

ثانياً: تاريخ سقيفه و بررسى زندگى امام (ع) حاكى است كه آن حضرت با وجود شديدترين فشارها، دست بيعت به سوى خلفا دراز نكرد.

معاويه در يكى از نامه هاى خود به على (ع) مى نويسد: «تو همان كسى هستى كه به سان شتر افسار زده به سوى بيعت كشيدند»؛ و اين جمله بيانگر آن است كه فشار براى بيعت به حدى بود كه امام را به زور از خانه خود بيرون كردند و به مسجد بردند.

امام (ع) در پاسخ نامه معاويه، اين بى حرمتى را انكار نمى كند، ولى تصريح مى كند كه اين نشانه مظلوميت اوست، آنجا كه مى فرمايد:

«گفتى كه همچون شتر، افسار زدند و كشيدند كه بيعت كنم، عجبا! به خدا سوگند خواستى مذمت كنى ولى ناخود آگاه ستودى. خواستى رسوا كنى ولى رسوا شدى. براى يك مسلمان نقص نيست كه مظلوم واقع شود، مادام كه در دين خود ترديد نداشته باشد و در يقين خود شك نكند». (2) ثالثاً: بخارى، كه كتاب حديثى خود را بر وفق سياست حاكم بر

ص: 267

عصر خويش نوشته، در كتاب «مغازى» به سندى از عايشه چنين نقل مى كند:

فاطمه دخت پيامبر كسى را به نزد ابوبكر فرستاد تا سه چيز را برگرداند:

الف. ميراث او از رسول خدا (ص).

ب. فدك.

ج. آنچه از خمس غنايم خيبر مانده است.

ابوبكر در پاسخ گفت: از پيامبر شنيده است: «لا نُوَرث، ما تركناه صدقة»: «ما ارث نمى گذاريم، آنچه از ما باقى مى ماند، صدقه است» و زندگى آل محمد (ص) از همين مال تأمين مى شود. تا اين كه مى گويد: فاطمه از موضع گيرى منفى ابوبكر خشمگين شد. او را ترك كرد و ديگر با او سخن نگفت و پس از پيامبر شش ماه زنده بود. (1) وقتى فاطمه درگذشت، شوهرش على (ع) او را شبانه دفن كرد و ابوبكر را از درگذشت او آگاه نساخت و تا فاطمه زنده بود، على با ابوبكر بيعت نكرد. (2) حديث ياد شده حاكى است كه امام و همسرش، مدت شش ماه از بيعت با او سرباز زدند. اگر خلافت ابوبكر، شرعى و به اصطلاح جامع الشرايط بود، چرا دختر گرامى پيامبر، فاطمه در حالى كه بر او خشمگين بود، جهان را وداع كرد و همسر او نيز تا شش ماه با او دست بيعت نداد؟

ص: 268

در اين جا نوعى تناقض از نظر اصول اهل سنت وجود دارد؛ زيرا مورخان بر اين نظريه اند كه دخت گرامى پيامبر، با خليفه بيعت نكرد و

تا آخرين لحظه زندگى، با او سخن نگفت. حتى مى گويند مادام كه دخت گرامى پيامبر در قيد حيات بود، على (ع) با ابوبكر بيعت نكرد، بلكه پس از گذشتن شش ماه از حادثه سقيفه با او بيعت نمود. (1) از طرفى در صحاح و مسانيد نقل مى كنند كه هر كس با امام زمان خود بيعت نكند، مرگ او مرگ جاهليت است.

مسلم در صحيح خود چنين نقل مى كند:

«هر كس بميرد و در گردن او بيعت [امامى] نباشد، با مرگ جاهليت از جهان رفته است». (2) و نيز احمد بن حنبل در مسند خود نقل مى كند:

«هركس بدون شناخت امام خود بميرد، مرگ او به سان مرگ افراد در جاهليت است». (3) اكنون اين دو گزاره را چگونه تصديق كنيم؟

از يك طرف، رضايت وخشنودى زهرا ملاك خشنودى خدا و خشم او نشانه خشم خداست، و نيز وى از سروران زنان جهان است. (4) طبعاً يك چنين فردى، پاك و معصوم خواهد بود.

از طرف ديگر او با خليفه بيعت نكرد و به همان حالت به لقاء اللّه پيوست.

اكنون بايد اين تعارض را به يكى از دو طريق حل كرد:

الف. مرگ زهراى اطهركه محور رضا و خشم الهى و سرور

ص: 269

زنان بهشت بود، بر اثر عدم بيعت با امام عصر خود- نعوذ باللّه- مرگ جاهليت بوده است.

ب. خليفه وقت، امام زمان خود نبوده و بدون جهت منصب خلافت را اشغال كرده است و امام همان فردى بود كه در سرزمين غدير، بر خلافت او تنصيص شد و زهرا از روز نخست با او بيعت كرده و تا جان بر لب و توان در بدن داشت، از يارى او باز نايستاد.

رابعاً: كلمات امام در موارد مختلف حاكى از آن است كه او تا آخرين لحظات زندگى، خود را شايسته خلافت مى دانست و اين كه خلافت حق مسلم او بود و از وى گرفته شد. در اين مورد، علاوه بر خطبه «شقشقيه» كه همه با او آشنا هستيم، سخنان ديگر او حاكى از غصب خلافت و عقب زدن او است كه ما در اين جا به برخى از سخنان آن حضرت اشاره مى كنيم:

الف. «به خدا سوگند از روزى كه خدا جان پيامبر خويش را تحويل گرفت تا امروز همواره حق مسلم من از من سلب شده است». (1) ب: «شخصى در حضور جمعى به من گفت: پسر ابوطالب! تو بر امر خلافت حريصى؛ به او گفتم:

«بلكه شما حريص تر و از پيغمبر دورتريد و من از نظر روحى و جسمى نزديك ترم. من حق خود را طلب كردم و شما مى خواهيد ميان من و حق خاص من حائل و مانع شويد و مرا از آن منصرف سازيد. آيا آن كه حق خويش را مى خواهد حريص تر است يا آن كه به حق ديگران چشم دوخته است؟ همين كه او را در برابر حاضران با نيروى استدلال كوبيدم به خود آمد و نمى دانست در جواب من چه بگويد». (2)

ص: 270

معلوم نيست اعتراض كننده چه كسى بوده و اين اعتراض در چه وقت مطرح شده است. ابن ابى الحديد مى گويد: اعتراض كننده سعد وقاص بوده، آن هم در روز شورا. سپس مى گويد: ولى اماميه معتقدند كه اعتراض كننده ابوعبيده جراح بوده و در روز سقيفه چنين اعتراض كرده است.

حضرت در ادامه مى فرمايد:

«خدايا! از ظلم قريش و همدستان آنها به تو شكايت مى كنم. اينها با من قطع رحم كردند و مقام و منزلت بزرگ مرا تحقير نمودند. اتفاق كردند در مورد امرى كه حق خاص من بود، بر ضدّ من قيام كنند». (1) تا اين جا روشن گرديد كه امام هرگز در مسأله خلافت و امامت با خلفا مصالحه نكرد و پيوسته از مظلوميت خود سخن مى گفت و نسل ها را از حقايق آگاه مى ساخت.

نكته دوم، همكارى امام با خلافت در مسائل دينى و سياسى و حل مشكلات خلفا است كه موضع امام در اين مورد كاملًا مثبت بود. ايشان در يكى از نامه هاى خود، علت همكارى با دستگاه خلافت را به روشنى بيان مى كند. اكنون ترجمه نامه امام را در اين جا مى آوريم:

«به خدا سوگند هرگز فكر نمى كردم و به خاطرم خطور نمى كرد كه عرب بعد از پيامبر؛ امر امامت و رهبرى را از اهل بيت او بگردانند (و در جاى ديگر قرار دهند و باور نمى كردم) آنها آن را از من دور سازند! تنها چيزى كه مرا ناراحت كرد اجتماع مردم اطراف فلان ... بود كه با او بيعت كنند. دست بر روى دست گذاردم تا اين كه با چشم خود ديدم گروهى از اسلام بازگشته و مى خواهند دين محمد (ص) را نابود سازند. (در اين جا بود) كه

ص: 271

ترسيدم اگر اسلام و اهلش را يارى نكنم، شاهد نابودى و شكاف در اسلام باشم كه مصيبت آن براى من از رها ساختن خلافت و حكومت بر شما بزرگ تر بود؛ چرا كه اين بهره دوران كوتاه زندگى دنيا است كه زايل و تمام مى شود. همان طور كه «سراب» تمام مى شود و يا همچون ابرهايى كه از هم مى پاشند. پس براى دفع اين حوادث به پا خاستم تا باطل از ميان رفت و نابود شد و دين پا برجا و محكم گرديد». (1) اين نامه به روشنى بيان مى كند كه امام در عين انتقاد از خلافت، براى صيانت اسلام تا آنجا كه امكان داشت با آنان همكارى كرد و معضلات علمى و سياسى آنان را به نحو احسن، حل و فصل نمود.