ص: 2

نگاه از منظر اسلام

(بررسی فقهی ، روایی و علمی نگاه)

تألیف

طیبه بلوردی

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد

سیرجان

ص: 3

شناسنامه

ص: 4

نخستین چکه ناودان بلند اندیشه و دانش را در قالب کلامی ازجنس تنفس باغچه های معصوم یاس به روی حجم سپید یک دفتر می ریزم، و آن را با لهجه همه پروانه صفتهای این گیتی بی انتها به آستان گوهر دُرج علوی، لعل جانفزای سرّ علوم آل محمد صلی الله علیه و آله ، که ملک دو عالم گردی ز خاک پای اوست، هدیه می کنم.

او که در این دیار غربت، چند صباحی ساکن کویش بودم، و در شکسته بالی و خسته دلی جز او کسی مرا به خود راه نداد، او که محبتش جای عطوفت مادر، و وجودش در نبود پدر پناهگاهم بود. و زین دلخوشم که سائل درگاه پادشاهی اش بودم و زنجیر اسارت به گردنم بست.

تقدیم به رضا علیه السلام که رضای، سریع الرضا، در رضای، رضاست.

ص: 5

ص: 6

دیگری··· 81

ج: غسل میت توسط محارم··· 83

فصل دوم : نگاه در نماز و قبله··· 84

نگاه در نماز و قبله··· 84

نگاه موءذن··· 86

ستر و پوشش در نماز··· 86

پوشش مرد در نماز··· 88

پوشش زن در نماز··· 89

موضع نگاه در نماز··· 93

الف: نگاه در حال قیام··· 93

ب: نگاه در حال قنوت··· 95

ج: نگاه در حال رکوع··· 96

د: نگاه در حال سجده··· 97

ه : نگاه در حال تشهد··· 98

نگاههای مکروه در نماز··· 98

نگاه امام بعد از نماز استسقاء··· 99

مشاهده امام توسط مأموم··· 100

فصل سوم: نگاه روزه دار··· 103

نگاه روزه دار··· 103

چشم روزه دار··· 103

نگاه روزه دار به همسرش··· 103

نگاه روزه دار به زن بیگانه··· 104

روءیت هلال ماه··· 106

در اثبات رویت هلال ماه دو دیدگاه وجود دارد:··· 107

دلیل نخست :··· 107

دلیل دوم: اطلاق روایتهای دیدن:··· 108

دلیل سوم: روایاتی که از شک و گمان بازمی دارند··· 108

دعا هنگام نگاه به هلال ماه رمضان··· 111

نگاه معتکف··· 112

فصل چهارم : نگاه مُحرم در حج··· 113

قطع تلبیه··· 113

الف) حج تمتع··· 114

ب: عمره مفرده··· 116

صعود به صفا و نگاه به کعبه··· 118

نگاه به کعبه··· 119

نگاه به حجرالاسود··· 120

نگاه محرم به عطر··· 121

نگاه در آیینه··· 121

نگاه محرم به زنان··· 124

نگاه محرم به همسرش··· 124

نگاه محرم به زن بیگانه··· 126

فصل پنجم: نگاه متجاوز··· 128

نگاه به خانه و عورت دیگران··· 128

نگاه به خانه و عورات دیگران··· 128

ضمانت در برابر جنایت بر ناظر··· 130

جواز جنایت بر ناظر··· 130

فصل ششم : نگاه قاضی··· 132

مشاهده جرح شاهد··· 133

فصل هفتم: نگاه شاهد··· 135

نگاه شاهد··· 135

شاهد چگونه عنوان شاهد پیدا می کند؟··· 135

شهادت زنان··· 138

شهادت نابینا··· 139

ص: 8

شهادت با ضرورت دیدن··· 140

نگاه به زن برای شهادت··· 142

فصل هشتم : نگاه زن و مرد··· 144

نگاه مرد به زن نامحرم··· 145

حکم ستر وجه و کفین زن··· 147

نگاه به وجه و کفین··· 149

نگاه به مو و محاسن زن نامحرم··· 154

ریبه··· 155

ادله حرمت ریبه··· 157

لذت··· 158

نگاه به پای نامحرم··· 159

وصل مو··· 161

حکم نگاه به موهای متصل شده··· 163

نگاه نامحرم··· 164

نگاه محارم به موی زن··· 165

نگاه به زنان محجبه··· 166

نگاه مرد به مرد··· 166

نگاه به پشت زنان بیگانه از روی لباس··· 168

نگاه به حجم بدن زن و مرد نامحرم··· 169

نگاه زن به مرد··· 170

ستر و پوشش مرد··· 174

نگاه زن به زن··· 175

ملازمه نگاه و پوشش··· 177

نگاه کردن به میت··· 178

استثنائات حرمت نگاه··· 178

1 _ نگاه خواستگار··· 178

الف _ نگاه به وجه و کفین زن··· 183

ب _ نگاه به مو و محاسن زن··· 184

ج _ نگاه به زن در حال راه رفتن و ایستادن··· 186

2. نگاه زن به مرد خواستگار··· 186

3 . نگاه برای شهادت دادن··· 187

الف _ شهادت علیه زن··· 187

ب _ شهادت به زنا··· 189

ج _ شهادت به تولد بچه··· 191

د _ شهادت به رضاع··· 191

4 . نگاه برای آموختن و تعلیم دادن··· 192

5 . نگاه هنگام معامله··· 192

6 . مقام ضرورت··· 192

7 . نگاه برای معالجه··· 193

8) قواعد من النساء··· 197

9 . نگاه به زنان اهل ذمه··· 199

10 . زنان کافر··· 203

11 . زنان روستایی و صحرا نشین و زنان بی قید··· 204

12 . نگاه به زنان بدحجاب و خودنما··· 206

13 . نمایان کردن محاسن وبدن زن دربرابرپیرمرد سالخورده··· 207

نگاه کردن و لمس کردن··· 207

14 . نگاه به محارم··· 210

الف: نگاه به محارم نسبی··· 210

1. محرمات نسبی··· 211

ب: نگاه به محارم رضاعی··· 215

ج: محارم سببی··· 216

مصاهره··· 216

نگاه به ربیبه··· 217

ص: 9

نگاه به صبی (پسربچه) وصبیه (دختربچه)··· 219

پوشش و ستر زن از صبی··· 222

نگاه صبی و صبیه به دیگران··· 222

نگاه شوهر به همسرش··· 223

نگاه پسر بالغ به زن بیگانه··· 225

نگاه به پسر ممیز··· 225

نگاه در حال شک··· 226

عورت نسبت به نابینا··· 228

نگاه به عضو جداشده··· 229

مشاهده مهریه··· 231

نگاه به زن برادر··· 233

مهریه در ازدواج موقت··· 234

تغییر جنسیت··· 234

حکم نگاه مادر بعد از تغییر جنسیت به فرزندان··· 235

نگاه پدر بعد از تغییر جنسیت به فرزندان··· 236

تغییر جنسیت زن پسر··· 236

نگاه به عکس های عریان در کتب پزشکی··· 237

فصل نهم : نگاه به سینما و تلویزیون··· 239

نگاه با واسطه به نامحرم··· 239

حکم نگاه در سینما··· 242

1. نگاه بازیگران نامحرم به یکدیگر··· 243

نمایش فیلم زن نامحرم··· 244

2 . تماشای فیلم و دیدن زنان بازیگر بی حجاب··· 245

نگاه به تصویر و عکس··· 248

فصل دهم: نگاه در لعان ، طلاق ، طلاق خلع··· 251

مشاهده طلاق فرد لال··· 252

تحقق رجوع بانگاه··· 252

مشاهده فدیه··· 253

فصل یازدهم ؛ نگاه به غذا و نوشیدنی··· 254

نگاه به غذا··· 254

نگاه به شراب··· 255

ذبح حیوان در برابر حیوان دیگر··· 255

بخش چهارم: نگاه از نگاه روایت

نگاه از نگاه روایت··· 259

الف- نگاه پسندیده··· 260

1- نگاه عبادت، نگاه به عالم··· 260

نگاه به امام··· 260

نگاه به قرآن··· 261

نگاه به دریا··· 261

نگاه به مومن··· 262

نگاه به پدر و مادر··· 262

نگاه به کعبه··· 262

نگاه به فرزند··· 263

نگاه عبرت آموز··· 264

2- آرامش روح و جان··· 264

نگاه و انبساط خاطر··· 264

افزایش بینایی··· 265

ج نگاه به همسر··· 265

ب- نگاه نکوهیده··· 266

ص: 10

1- نگاه منافق··· 266

2- نگاه بدون ضرورت وفتنه انگیز··· 266

3- نگاه های دزدانه··· 266

4- نگاه برای ترساندن··· 267

5- نگاه بغض آمیز··· 267

6- نگاه ملالت آور··· 268

7- نگاه بدون عبرت··· 269

8- نگاه به بخیل··· 269

9- نگاه آلوده··· 269

الف- عواقب نگاه آلوده، حسرت و اندوه··· 270

نگاه و خشم خداوند··· 271

نگاه و انگیزش فتنه··· 271

لعنت رسول خدا9··· 272

سفارش پیامبر9:··· 272

عذاب چشم··· 272

نگاه نابود کننده··· 272

کور دلی··· 273

ب- نتایج ترک نگاه آلوده··· 273

مشاهده شگفتیها و عظمت الهی··· 273

حلاوت ایمان··· 274

نشانه بزرگواری··· 275

رسیدن به حکمت··· 275

چشم در روز جزا··· 275

ج- راه درمان چشم چرانی و نگاه آلوده··· 276

پیشگیری از گناه··· 276

نگاه و نماز··· 276

فرو بستن چشم··· 276

متفرقات··· 277

نگاه به دنیا··· 277

نگاه و شرم (حیا)··· 278

حق چشم··· 278

بیناترین دیده ها··· 278

نگاه مومن··· 279

فهرست منابع و مآخذ··· 280

نگارنده، هم پس از بررسی و کنکاش در موضوعات مختلف به این نتیجه می رسد که یکی از مسائل مهم که طرح و تدوین آن ضروری به نظر می رسد، بررسی و تفحص در مسأله «نگاه» و احکام آن در اسلام می باشد.

هر پژوهش با قصد پاسخ گویی و دست یابی به راه حل یک پرسش نو ظهور آغاز می شود و به قول انیشتن:(1) صورت یک مسأله غالباً اساسی تر از حل آن است.

هر پژوهش برای اینکه انسجام، هدفمند و کاربردی بودن خودرا حفظ کند باید بر حول یک محور اساسی سازماندهی شود. مسأله اصلی در هر پژوهش نقطه مرکزی است که در حوزه یک مسأله (Priblem area)قرار گرفته است.

حوزه هر پژوهش در برگیرنده مسایل حاشیه ای است که بر گرد مسأله اصلی دور می زنند، اصلی یا حاشیه ای بودن یک مسأله به هدف تحقیق وابسته است. می توان گفت، اصلی یا حاشیه ای بودن یک مسأله امری نسبی است.(2) موضوع کتاب حاضر« بررسی «نگاه» ازمنظر اسلام » است و هدف این کتاب توضیح مسائل مربوط به نظر و نگاه است، و به تبع آن بررسی نگاه در قرآن و مسائل اجتماعی و روان شناسی نگاه و همچنین بررسی فقهی نگاه در فقه شیعه نیز بررسی خواهد شد.

بحث « نگاه» هر چند، درنگاه عموم، یک مسأله ریز و جزیی از مسائل اسلام می باشد، اما درواقع با کمی دقت و تفحص می توان به اهمیت وزیر بنایی بودن این مسأله از مباحث فقهی پی برد، اما با وجود عالمان و نوابغ فقهی که درطول اعصار، در عرصه علم فقه ظهور کرده اند، هیچ یک درصد تدوین کتاب و یا مقاله ای تحت عنوان بررسی فقهی « نگاه» نبوده اند، و اگر هم یکی از علمای عرصه فقه، به این مسأله توجهی نشان می داد فقط یک جنبه آن ( مسأله نظر) را مورد کندو کاو قرار داده است. و اغلب نوشته های علما در بیان «احکام نظر بین زن و مرد» می باشد که در باب نکاح به این مسأله پرداخته می شود. گرچه این مسأله و بررسی و تفحص آن در بیان نحوه نگاه زن و مرد نامحرم و محرم از جمله مبا حث مهم فقه است. لیکن «نگاه» دراسلام تنها منحصر به همین جنبه نمی باشد.

با این اوصاف پژوهش درزمینه بیان مسائل «نگاه» ضروری می نمود، و چه بسا

ص: 12

خلاء چنین طرحی احساس می شود؛ چرا که امروزه با وجود تبلیغات و حمله های مختلفی که به دین مبین اسلام و احکام آن وارد می شود و آن را به عنوان دین مهجور، را کد و جامد معرفی می کنند، بیان چنین مسائلی که نشان دهنده تعمق و پویایی فقه شیعه است. با مسائل مستحدثه روز هم مطابقت دارد، حتمی و ضروری می باشد.

با دقت تام و کامل درمسأله نگاه و بررسی دقیق روان شناسانه و کارکرد اجتماعی و. .. به همه جانبه بودن و ژرف نگری اسلام می توان پی برد.

تقدیرو تشکر : با توجه به اینکه کتاب بخشی از پایان نامه دوره کارشناسی ارشد اینجانب است بر خود وظیفه می دانم از کلیه کسانی که دراین مدت تحصیل به نوعی یاریگرم بودند تشکر و قدردانی کنم، بخصوص از استاد بزرگ منش و بلند مرتبه ام، آقای دکتر محمد صادق علمی که دارای قلبی به عظمت دریا ووجودی سرشار از عشق به خداست. نه تنها راهنمای من درتدوین پایان نامه ام را بر عهده داشتند بلکه در چند سالی که افتخار شاگردی ایشان را داشتم همچون پدری مهربان و دلسوز، همیشه یاورو همراهم بودند. همچنین از استاد فاضل و ارجمند آقای دکتر محمد رضا کاظمی که مشاوره پایان نامه را بر عهده داشتند، از همه اساتید محترم دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد که ازمحضرشان بهره بردم، به ویژه از استاد بزرگوار مرحوم آقای دکتر شانه چی، که از خداوند متعال مسألت دارم روح ایشان را با ائمه اطهار محشور نماید.

از پدر مهربانم که همواره محتاج پشتیبانی اش و مادر دلسوزم که همیشه نیازمند دعای شبانه اش هستم، تشکر می کنم و به راستی که آنان ترجمان واقعی عشقند. و از خواهر و برادرهایم که مدرس درس صبورام بودند، آنان که نگاه پر مهرشان لطافت و محبت بهار را درخود گنجانده، همچنین از خانواده محترم عموی بزرگوارم بخصوص از پسر عموهایم بویژه دکتر اسدالله بلوردی و نیز از دایی های عزیزم و همسران با محبتشان، که از مشوقان اصلی من درطی تحصیل و ادامه تحصیل بوده اند قدر دانی می کنم. همچنین ازپسرعموی گرامی ام جناب سرهنگ ذبیح الله بلوردی که دلسوزانه پیگیر چاپ این کتاب بودند نهایت امتنان و سپاس را دارم.

لازم است که یاد آور شوم، با توجه به اینکه این کتاب، اولین کار تحقیقی اینجانب و بدون شک دارای نقایص و اشکالاتی می باشد، که ناشی از قصور و

ص: 13

بضاعت اندک علمی اینجانب است، اما امیدوارم با وجود ضعف علمی مورد پذیرش اساتید و دانشجویان محترم ودیگر خوانندگان قرار بگیرد و آغازی برای ورود به عرصه بی کران دانش برای این جانب باشد.

و ما توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب

ص: 14

ص: 16

نگاه در قرآن

«نگاه»، زبانی گویا و حتی رساتر از زبان است. بسیاری مفاهیم که بر زبان جاری نمی شود، با نگاه تفهیم می شود. نگاه دریچه روح آدمی است. «نگاه» آیینه ای است که چهره واقعی خود را بدون فریب و دستکاری نشان می دهد.

می توان یکی از مهم ترین کانالهای درک معلومات و تجربیات آدمی را «چشم» دانست. برای این چشم، خداوند زمینه های متعددی قرار داده تا بشر بتواند از آنها بهره گیرد. به فرموده امیرالمومنین علی علیه السلام : «خداوند چشمانی ارزانی تان داشت که پرده های سیاه را براندازد.»(1) و «به انسان چشمی تماشاگر بخشیده تا حقایق جهان را، برای آموختن و تحلیل، فهم کند و ضمن زنهار پذیری، پا از گناه واپس کشد، ولی همین که برخوردار از اعتدالی استوار، قد راست کرد، با استکبار از اطاعت سرباز زد و با گستاخی به بیراهه گرایید.»(2) حفظ نکردن چشم از نگاه به محرمات، مقدمه بسیاری از گناهان دیگر است. چشم هم مثل دست و زبان و گوش و دل، محدوده های «ورود ممنوع» دارد ؛ یعنی به هر چه «دیدنی» است نباید نگریست، و هر چه جلوی چشمان قرار گیرد مجاز به تماشا نیستیم. باید نگاهها را پاک ساخت. دل و جان را در برابر نگاههای مسموم و ناپاک واکسینه کرد.

«هر که نگاهش پاک باشد اوصافش نیکو شود.»(3) «و هیچ چشمی به این مرحله نخواهد رسید، مگر اینکه قبلاً عظمت و جلال خداوند را در دل خویش مشاهده کرده باشد.»(4) زیرا که رابطه چشم و دل نیز از شگفتیهای وجود آدمی است. بر دفتر

ص: 17

دل، همان نقش می افتد که از روزنه «نگاه و دیده» می بینی. چشم دل اگر باز باشد، عجایبی که از چشم سر پنهان است می بیند. برای رسیدن به این مرحله خداوند در قرآن کریم و ائمه بزرگوار در کلامشان بسیار، آدمی را به نگریستن به چیزهایی توصیه کرده و چشم پوشی از محرمات را نیز سفارش نموده اند. نگاه چشم می تواند پنجره ای رو به بهشت باشد و هم دریچه ای رو به دوزخ. چه بهتر که با پیروی از فرامین کلام وحی، از ناسپاسان درگاه احدیت نباشیم.

آیات مربوط به «نگاه» را در قرآن عزیز می توان به دو دسته نگاههای صواب و ناصواب تقسیم نمود:

غرایز و شهوت، حقایق و واقعیت حیات و رهبران الهی راتکذیب کردند . امر به گردش و دیدن آثار پیشینیان، ملتهای گذشته و پادشاهان و فراعنه گردنکش، به جهت عبرتی است که در دیدن آثار آنان وجود دارد، چه آنکه می بینیم آنان از بین رفته بدون اینکه قصرهای بلندشان و یا گنج های ذخیره شده آنها و یا تختهای مجللشان برایشان فایده ای داشته باشد. امر به سیر در زمین امری محال نیست، بلکه مقصود شناخت احوال تکذیب کنندگان است، زیرا مشاهده آثار گذشتگان اثرش قوی تر از شنیدن آثار آن است.

هنگامی که در برابر آثار گذشتگان قرار می گیریم، گویا یک مرتبه ویرانه ها جان می گیرند و استخوانهای پوسیده از زیر خاک زنده می شوند، و جنب و جوش پیشین خود را آغاز می کنند. گذشته دور برای ما ترسیم می شود که دورنمای واقعی برای عبرت و تجربه نظر کنندگان است. بار دیگر نگاه می کنیم همه را خاموش و فراموش شده می بینیم . مقایسه این دو حالت نشان می دهد افراد خودکامه چه کوتاه فکرند که برای رسیدن به هوسهای بسیار زودگذر به هزاران دروغ و جنایت آلوده می شوند. چه بسا ضرورت کاوش و دقت در فرجام تکذیب کنندگان دین الهی الزامی است.

«قُلْ سِیرُوا فِی الْاَرْضِ فانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عَاقِبَةُ الُْمجرِمیِنَ».(1)

بگو در زمین بگردید. پس ببین فرجام گنه پیشگان چسان بود.

خداوند دستور می دهد که «در زمین سیر کنند و عاقبت مجرمینی که انبیا را تکذیب کرده و انذار آنها را به هیچ گرفتند، ببیند، که بازدید از آثار به جا مانده آنها یکی از ابزار رشد و تعالی و تربیت می باشد و همچنین نظر و تفکر در عاقبت امر ایشان که خانه های خرابشان و آبادیهای ویران و خالیشان بر آن دلالت دارد برای صاحب بصیرتی که بخواهد عبرت بگیرد کافی است.

آیت الله مکارم شیرازی در تشریح آیات فرموده: « کمی در جهان سیر کنید و آثار این گذشتگان مجرم و گنهکار و منکر توحید و معاد را بنگرید. چرا که مشاهده یکی از این آثار آنچنان طوفانی در دل و جان انسان بر پا می کند. که مطالعه چندین کتاب قطور چنان اثری ندارد»(2) سپس باید نگریست که چگونه خدا آنها را هلاک کرد و دیار آنها را قلع و قمع

ص: 19

گردانید. باید از کفر محرمان و گناهکاران عبرت گیرند، زیرا برای مسلمانان در ترک گناهان و ترس از عاقبت آنان لطف بزرگی است(1) «قُلْ ِسیرُوا فِی الْأرْضِ َفانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَة الَّذین مِنْ قَبْلُ»(2) «اَوَلَمْ یَسیرُوا فی الارْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عًاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ».(3)

«اَفَلَمْ یَسیروُا فِی الأرضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ». (4)

مگر در زمین نگشته اند تا فرجام کسانی را که پیش از آنان بوده اند بنگرند؟

«آیا با بیشتر نگاه کردن به او و آنچه خداوند ترکیب نموده از شگفتیهای خلقت که با تمام بزرگی و قوتش کودکی آن را خوار کرده و مطیع و رام او می شود»(1). آیا گمشدگان وادی غفلت، به اسرار شگفت انگیز این موجود اندیشه نمی کنند، تا راهی به حق یافته و از بی راهه بازگردند. به آسمان نگاه کنید که چگونه افراشته شده که در آن خورشید و ماه و ستارگان درخشنده برای بقای زندگی انسان آفریده شده اند. هر روز در پرتو اکتشافات جدید عظمت آسمان بیش از پیش بر انسان نمایان شده، تفکر و نگرش در کوهها که خداوند به منزله میخهای زمین قرار داده و در درون خود آبها و معادن ذخیره شده برای استفاده بشر حفظ نموده «و اگر کوهها نبودند زمین اهلش را فرو می برد»(2). به مسطح و گسترده بودن زمین نگاه کنید که شایسته زندگی برای بشر است. در تفسیر کبیر آمده است که:

اعراب در گذشته قبل از هر چیز چشمشان به شتری که بر آن سوار بودند می افتاد ودر فکر فرومی رفتند و هنگامی که بالای سرشان نگاه می کنند چیزی جز آسمان مشاهده نمی نمودند، و هنگامی که به چپ و راست خود نظر می افکندند، جز کوهها چیزی مشاهده نمی شد، و هنگامی که به زیر پای خود نگاه می کند چیزی جز زمین وجود نداشت، گویی خداوند می خواهد به آنها دستور اندیشه کردن دهد، اندیشه ای به هنگام تنهایی که طبعاًبر محور این چهار چیز دور می زند. (3)

از تقوی است. یک مومن نیز باید در آنچه کرده دوباره نظر کند. ببیند اگر عیبی داشته آن را برطرف سازد. آیه به گونه عموم است که هر فردی باید اعمالی که انجام می دهد بنگرد.

این نوع خطاب با آنکه تکلیف در آن عمومی است، به حسب طبع دلالت بر عتاب و سرزنش مومنان دارد و نیز اشاره دارد بر اینکه افرادی که شایسته ی امتثال این دستور باشند در نهایت عده ی اندکی هستند»(1).

«فَلْینْظُرِ الْاِنْسَانُ إلَی طَعَامِهِ(1) ؛ انسان باید به طعام خود بنگرد.»

نظر و مطالعه انسان را پیرامون طعامی که می خورد و با آن سد جوع می کند لازم کرده باید نگاه کند به غذاهای لذیذی که خداوند آفریده و برای روزی بندگانش آماده کرده و بیندیشد که چگونه خداوند او را با آن غذاها بی نیاز کرده است. اگر انسان درهمین یک نعمت مطالعه کند، بزرگی عظمت پروردگاررا مشاهده خواهد کرد.

«روشن است که منظور از «نگاه کردن» تماشای ظاهری نیست. بلکه نگاه به معنی دقت و اندیشه در ساختمان این مواد غذایی و اجزای حیاتبخش آن و تأثیرات شگرفی که در وجود انسان دارد، و سپس اندیشه در خالق آنهاست(2)».

در روایات در تفسیر این آیه مطالبی نقل شده از جمله امام صادق علیه السلام فرمودند: «یعنی انسان به علم (خوراک روح) بنگرد و فرمودند: به علمی که فرا می گیری بنگر و نگاه کن که از چه کسی فرا می گیری». (3)

به هر حال این اوامر و دعوتهای حکیمانه قرآن کریم بر طبق فطرت وطبیعت حواس و ادراکات بشری است که باید از طریق حس و تحقیق با اسرار کائنات و قوانین طبیعت آشنا شود.

ایجاد شد، و بعد به حالتی متضاد با حالت و شکل سابق خود تغییر شکل می دهند، این تحولات ناچارازسببی است که آن سبب تأثیر طبیعت و فصلها و ستارگان و افلاک است، این حوادث را بر خداوند متعال حکیم و مدبر این جهان اسناد می دهیم که بر طبق مصلحت و حکمت و رحمت اوست پس بنگرید و عبرت گیرید. و استدلال نماید بر قدرت و تدبیر، مقدر و مدبر و منقلب از حالی به حال دیگر. در این آیه دلایل توحید و خداشناسی تعقیب شده اهمیت خاصی که قرآن برای میوه قائل شده روشن می شود. به تعبیر قرآن تنها افراد با ایمان یعنی افراد حق جو و جستجو گران حقیقت، این مسائل را نگاه می کنند وگرنه با چشم عناد و لجاج و یا با بی اعتنایی و سهل انگاری ممکن نیست هیچ یک از حقایق را ببینیم.

آیا در ملکوت آسمانها و زمین و آنچه که خدا آفریده است ننگریسته اید.

ملکوت در عرف قرآن، عبارت است از باطن امور و اشیاء و هر چیزی که نشان پروردگار متعال است و نظر کردن به آن با یقین ملازم است. غرض این آیه توبیخ آنان در اعراض و انصراف از وجه ملکوتی اشیاست که چرا فراموش کردند و در آن نگاه نکردند. تا برایشان روشن شود که آنچه را رسول خدا به سوی آن دعوتشان می کند حق است. «نگاه به ملکوت، نظام و حکومت آسمانها و زمین که دلیل بر وجود صانع حکیم و قدیم است»(1). باید عمیق و متفکرانه باشد تا به ثمر برسد. توجه و اندیشه درباره باطن هستی و شیوه ی ارتباط آن با پروردگارش آدمی را به خدا مرتبط می سازد، توحید را باید با عقل و فکر فهمید نه تقلیدی و کورکورانه. «اَوَلَمْ یَنْظُروا. یعنی اَوَلَمْ یَتَفَکروا».

خداوند مردم را به تأمل در وابسته بودن جهان آفرینش، و نیاز به هستی بخش دعوت می کند. که کافران به سبب تفکر نکردن در جنبه ملکوتی موجودات سزاوار سرزنش هستند.

«قُلْ انظُرُوا مَاذا فی السَّمواتِ والْاَرضِ»(2)؛

بگوبه دیده عبرت «بنگرید که در آسمانها و زمین چیست؟

به آنچه در آسمانها و زمین است نگاه کنید. مخلوقات مختلف و گوناگون هر یک آیتی از آیات خداست. در ساختمان همه اینها بنگرید و با مطالعه آنها به مبدأ جهان هستی آشناتر و نزدیکتر شویدو نشانه ها و عبرت ها را از اختلاف شب و روز و جریان ستارگان و افلاک و کوهها و دریاها و درختان و میوه ها و حیوانات گوناگون ببینید.

خداوند امر به نگریستن و تدبر و استدلال در دلایل ایمان به خدا کرده تا گمان نکنیم پذیرش حق جبر محض است و این بر دو مقصود ما دلالت دارد، اول اینکه راهی برای شناخت خداوند نیست مگر با تأمل در دلایل و نشانه های او. دوم اینکه: به آیات در آسمانهاویادرزمین، واز جمله احوال معادن و نباتات أ ودر حرکات افلاک واندازه ووضع آنها که در این آیه آن را تفضیل نداده بنگرید و خداوند از یک قاعده کلی خبر می دهد، یعنی امر به تفکر و اندیشه در آیات و نشانه ها تا اینکه عبرت گیرید.

ص: 25

«َفانْظُرْ اِلی آثَارِ رَحْمَتِ اللهِ کَیفُ یُحْی اَلْارْضَ بَعْدَ مَوتِها»(1)؛

پس به آثار رحمت خدا بنگر که چگونه زمین را پس از مرگش زنده می گرداند.

در این آیه باران را رحمت خدا، و کیفیت زنده کردن زمین را از آثار رحمت خداوند خواند، پس زنده شدن زمین بعد از مردنش از آثار رحمت است، و نباتات و اشجار و میوه ها از آثار زنده شدن زمین است. با اینکه خود آنها نیز از آثار رحمت هستند که تدبیر الهی است که از خلقت باد و باران حاصل می شود. آنقدر آثار رحمت الهی دراحیای زمینهای مرده با نزول باران آشکار است که با یک نگاه کردن بدون نیاز به جستجوگری بر هر انسان ظاهر می شود. اما باید در آثار بارش باران به دقت نگریست که احتیاج به ژرف اندیشی عمیق دارد.

است»(1).

امام صادق علیه السلام در پاسخ به سوالی از این آیه فرمودند: «چشمی که گاه انسان به چیزی به گونه ای نگاه می کند و چنین وانمود می کند که به آن نگاه نمی کند این است معنای نگاههای دزدانه»(2). در مجمع البیان آمده است«که «موءرج» گفته: که منظور چشمهای خائن است. و «سدی» گوید: منظور، رمز چشم است. و «ضحاک» می گوید: یعنی، شخص می گوید، دیدم در حالی که ندیده. و بگوید ندیدم در حالی که دیده است. مجاهد و قتاده گفته اند: آن سرقت و نگاه چشم است به آن چه که جایز نیست به آن نگاه کند»(3).

نگاه چشمها اشکال مختلفی دارد: گاه به صورت نگاههای دزدکی و استراق بصر نسبت به زنان بیگانه، و گاه به صورت اشاراتی با چشم به منظور تحقیر یا عیب جویی از دیگران.

و یا اشاراتی که مقدمه یک توطئه و نقشه شیطانی باشد.

درالمیزان؛ غض رابه معنای بستن وروی هم نهادن چشم معنا کرده است.(1)

فخر رازی می فرماید: «غَضّ بصر» یعنی فرو خواباندن چشم از آنچه بر او نگاه بر آن حرام است»(2). لغویین «غَضّ عین» را به معنای بستن چشم گرفته اند. نه «غض بصر» را اما چه به معنای «پایین انداختن نگاه» بگیریم و چه به معنای بستن چشم نتیجه یکی است و آن اینکه نباید نگاه کرد.

درمعجم مقاییس اللغه آمده: یعنی«کاهش دادن نگاه» همان گونه می گویند: امر کردنگاهش راکوتاه کند. غضغضه به معنای کوتاه کردن است(3).

راغب در مفردات می گوید: «نگاه تند را مهار کردن و جلو آن را گرفتن و کم کردن است»(4). بنابراین آیه نمی گوید، مومنان باید چشمهایشان را فرو بندند، بلکه می گوید باید نگاه خود را کم و کوتاه کنند.» و این تفسیر لطیفی است به این منظور که اگر انسان به راستی هنگامی که با زن نامحرمی رو به رو می شود بخواهد چشم خود را به کلی ببندد ادامه راه رفتن و مانند آن برای او ممکن نیست، اما اگر نگاه را از صورت و اندام او برگیرد و چشم خود را پایین اندازد گویی از نگاه خویش کاسته است.

در روایتی ازامام صادق علیه السلام آمده که فرمودند: «هر که نگاهش به زیبایی ها ی زنی بیفتد و چشم خود را به طرف آسمان کند یا آن را بر هم نهد. هنوز چشم بر هم نزده خداوند از حورالعین به ازدواج او در آورد»(5).

البته در آیه ذکر نشده که از چه چیز چشمان خود را فرو گیرید، با توجه به اطلاق آیه، باید نگاههای خود را از همه چیز برگرداند، اما با توجه به سیاق آیه و مخصوصاً آیات بعد روشن می شود که منظور، نگاه نکردن به زنان نامحرم است و چون آیه مطلق است نگاه به زن بیگانه را بر مردان و نگاه به مرد نامحرم را بر زنان حرام کرده است. که مقدمه و اجتناب از آلودگی به فحشا و فساد جنسی خواهد بود. «ممکن است جمله اول «یغُضواْ مِنْ اَبْصَارِهِم» را مقید به جمله «یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ» بکنیم، در این صورت آیه دلالت بر نهی نگاه بر عورت دارد»(6).

ص: 28

از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه سوال کردند. امام فرمودند: «هر جا در قرآن کلمه «حفظ فرج» آمده است مقصود «حفظ از زنا» است، جز در این دو آیه که به معنای حفظ از «نگاه» است»(1). دراین آیه شریفه حرمت نگاه به نامحرم را مقدم براجتناب ازفساد بیان کرده، می تواند به این منظور باشد که پرهیز از چشم چرانی، زمینه حیا و عفت و اجتناب از فساد می باشد.

مفسران گفته اند: «مِنْ» در مسأله نگاه آمده ، ولی در «حفظ فرج» نیامده است. «مقدس اردبیلی معتقد است که: مسأله نگاه وسیع تر و گسترده تر از مسأله فرج است . لذا در مسأله نگاه «مِنْ» آمده است که این «من تبعیضیه» است که بر سر «بصر» آمده و فرموده: «من اَبْصَارِهِم»(2). پس همه نگاهها حرام نیست . چنانکه در روایتی از پیامبر رسیده که فرمودند: «یَا عَلیُّ لَا تُتْبِع النَظَّرةَ النَّظَرَةَ فَاِنَّما لَکَ الُاولَی وَ لَیسَتْ لکَ الاخَرِةُ»(3).

ای علی بعد از نگاه ناگهانی آن را دنبال مکن، هر چند نگاه اول حق توست و نگاه بعد از آن به زیان تواست نه به سود تو.

موءمنان نباید هیچ گاه به عورات یکدیگر نگاه کنند و حتی باید آن را بپوشانند. در حدیث مناهی از رسول خدا صلی الله علیه و آله هم مردان را از نگاه کردن به عورت برادر مسلمانش نهی کرده وفرمود: «هر کس به عورت برادر مسلمان خود بنگرد هفتاد هزار مَلک او را لعن خواهند کرد.» و زنان را از نگاه کردن به عورت زنان نهی فرمود»(4). امام باقر علیه السلام فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی را که به عورت زن نامحرم نگاه کند لعنت فرمود(5). بنابراین نگاه بر عورت مسلمان حرمت دارد. اما نگاه مرد به زن نامحرم را فقها در هنگام ضرورت و به علت خاص مثل برخی موارد پزشکی و با حدودی معین جایز دانسته اند. که در آینده مورد بحث قرارخواهیم داد.

«وَ قُلْ ِّللْمْوءمِناتِ یَغْضُضْنُ مِنْ أََبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلایُبْدِیِنَ زِینَتَهُنَّ الَا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهٍنَُ عَلَیَ جُیُوبِهِنَّ وَ لاَیُبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ اَوْ اَبآئِهِنَّ اَوْ ابَآءِ بُعُولَتِهِنَّ اَوْ اَبْنآئِهِنَّ اَوْ أَبْنآءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ اِخْوانِهِنَّ اَوْ بَنِی إخَوانِهِنَّ اَوْ بُنی اَخَواتِهِنَّ اَوْ نِسآئِهِنَّ او مَامَلَکَتْ ایْمانُهُنَ اَوْ التَابِعِینَ غَیْرِ أُوْلِی الْاِرْبَةِ مِنْ الرِّجَالِ اَوِ الطِّفْلِ الَّذیِنَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلی عَوْراتِ النِّسَآءِ وَ لَایَضْرِبنَ بِاَرْجُلهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفینَ مِن زِینَتِهِنَّ و تُوبُوا إلَی اللهِ جمیعاً أَیُّهاَ المُوءمِنُونَ لَعَلَّکُم تُفْلِحْونَ».(1)

(و به زنان با ایمان بگو: «دیدگان خود را از هر نامحرمی فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که طبعاً از آنان پیداست و باید روسری خود را بر گردن خویش فرو اندازند، و زیورهایشان را جز برای شوهرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان همکیش یا کنیزانشان یا خدمتکاران مرد، که از زن بی نیازند یا کودکانی که بر عورتهای زنان وقوف حاصل نکرده اند آشکار نکنند، و پاهای خود را به گونه ای به زمین نکوبند تا آن چه از زینتشان نهفته می دارند معلوم گردد. ای موءمنان، همگی از مرد و زن به درگاه خدا توبه کنید، امید که رستگار شوید.

خداوند در این آیه همچون آیه قبل برای زنان همچون مردان وظایفی را بیان فرموده، که نگاه کردن همانگونه که بر مردان حرام است بر زنان نیز حرام می باشد پوشاندن عورت از دیگران بر زنان هم واجب است. خودرا از نگاه دیگران حفظ کنند. سپس به مسأله حجاب و پاکدامنی و خودنمایی نکردن زنان پرداخته است.

بنابراین زنان باید از خیره نگاه کردن اجتناب کرده و با دوری از نگاههای تند و آلوده راه عفت و پاکدامنی را هموار سازند. حضرت زهرا علیهاالسلام فرمودند: «بهترین زنان کسی است که مرد بیگانه را نبیند و مرد بیگانه ای هم او را نبیند».(2) پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «آن که چشم را از حرام پرکند خداوند در روز قیامت چشمانش را از میخهای آتشین خواهد آکند، آنگاه درونش را از آتش پر می کند تا مردم از گورها برآیند و سپس او را به آتش افکند»(3). احادیث و روایات بسیار دیگر که از نگاه به نامحرم منع کرده اند؛ چرا که نگاه، سرآغاز فساد و جرم و فحشا می باشد.

حضرت عیسی علیه السلام فرمود: «از نگاه کردن به آنچه منع شده اید بپرهیزید، زیرا آن

ص: 30

تخم شهوت و گیاه گناه است»(1). آیه کریمه همچنین در صدد بیان اینکه زنان باید پوشش داشته باشند و آرایش و زیور خود را بر دیگران آشکار نسازند و در صدد تحریک و جلب توجه مردان برنیایند می باشد.

دو استثناء در آیه کریمه برای لزوم پوشش زن بیان شده، یکی با جمله (وَلایُبْدِیِنَ زِینَتَهُنَّ الَا مَا ظَهَرَ مِنْهَا) ذکر شده است که نسبت به عموم مردان است، و دیگری جمله (وَلاَیُبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ...). ذکر شده و نداشتن پوشش را برای زن نسبت به عده خاصی تجویز می کند.

در جمله «وَلایُبْدِیِنَ زِینَتَهُنَّ الَا مَا ظَهَرَ مِنْهَا». کلمه «ابداء» به معنی آشکار نمودن و اظهار است(2). ومفهوم لغوی «زینت»آنچه سبب تزیین می شود «زینت» مفهومی گسترده تر از «زیور» دارد و شامل آرایشهای متصل به اندام بدن مانند، سرمه و خضاب، در کنار آرایشهای دیگر، مانند به کارگیری، طلاآلات و... می شود.

«برخی گفته اند زینت دو قسم است: زینت آشکار و زینت پنهان، زینت آشکار، لازم نیست پوشیده شود و می توان به آن نگاه کرد. درباره زینت آشکار و پنهان سه قول است:

1 . زینت آشکار، لباس و زینت پنهان خلخال و گوشواره و دستبند است.

2 . زینت آشکار، سرمه و انگشتری و خضاب کف است.

3 . زینت آشکار، صورت و کف دستهاست»(3).

زمخشری در کشاف گفته است: زینت عبارت است از چیزهایی که زن خود را به آن ها می آراید از قبیل، طلا آلات، سرمه، خضاب. زینتهای آشکار از قبیل انگشتر، حلقه، سرمه، و خضاب مانعی نیست که نمایان بشود و اما زینت های پنهان از قبیل دست برنجن، پابرنجن، بازوبند، تاج، کمربند، گوشواره باید پوشانده شود مگر برای عده ای که در آیه استثناء شده. در ادامه می فرماید: در آیه پوشاندن زینتهای باطنی مطرح شده است، نه محل آن از بدن این به دلیل مبالغه در لزوم پوشش آن قسمتها از بدن است که جز برای محارم حق نظر کردن به آن مواضع حلال نیست. آن مواضع آرنج، ساق، بازو، گردن و سینه است، از نمایاندن خود زینت برای غیر

ص: 31

محارم نهی شده تا دانسته شود که نگاه وقتی به زینت حلال نباشد به جایگاه و محل آن هم نگاه ممنوع است(1).

بعضی زینت پنهان را به معنی اندام زیبای زن گرفته اند. درحالی که کلمه «زینت» به این معنی کمتر اطلاق می شود. به هر مفاد ومعنی که باشد دستور این آیه این است که زنان نباید آرایش و زیور خود را آشکار سازند و پوشاندن زینتهایی که خود به خود آشکار است لازم نیست. بعضی دیگر آن را به معنی «محل زینت» گرفته اند، زیرا آشکار کردن خود زینت مانند گوشواره و دستبند و بازوبند به تنهایی مانعی ندارد. اگر ممنوعیتی باشد مربوط به محل این زینتهاست. یعنی گوشها و گردن و دستها و بازوان.

امام صادق فرمودند:

«آنچه روسری آن را می پوشاند، یعنی سر و گردن و بالاتر از دستبند زینت است»(2).

در المیزان، «زینت» رابه معنای مواضع زینت دانسته، زیرا خود زینت مثل گوشواره ودستبنداظهارش حرام نیست. پس منظور از نمایان ساختن زینت ظاهر کردن مواضع و جایگاه زینت است(3).

اما برای زینت و زیور و آرایش، عضو مشخص و لباس معینی را تعیین نکرده اند. این عبارت با صراحت دلالت دارد براین که هر یک از اعضای بدن زن می تواند به شکلی موضع زینت و وسیله فتنه انگیزی باشد. به هر حال زینت به هر معنی باشد، نمایاندن خود زینت و به طریق اولی مواضع زینت بر زن حرام است. از سوی دیگر پوشاندن آن قسمت از بدن و زیورآلات که خود به خود آشکار است، استثنا نمی شد به دور از واقعیت و مخالف با نیازها و ضرورت هایی بود که عموم زنان با آن دست به گریبانند.

علاوه بر آن آیه نمی خواهد بگوید، زنها مجازند که زینتهای باطنی خود را برای محارم آشکار کنند. بلکه می گوید، محارم مجاز به نگاه کردن به آنها می باشند و نگاه غیر محارم هم به چهره و دستهای زنان مانعی ندارد.

در روایتی زراره نقل می کند: از امام صادق علیه السلام تفسیر «الاَ مَا ظَهَر مِنْهَا» را خواستم. فرمود: عبارت است از انگشتر و سرمه(4).

ص: 32

غالب مفسران «الاَ مَاظَهَرَ مِنْهَا» را همان زینت آشکار معنی کرده اند. مثل خضاب، سرمه و انگشتر.

استاد مطهری نوشته اند: کسانی که پوشش وجه و کفین را واجب می دانند باید استثناء «الا ما ظَهَرَ مِنْهَا» را منحصر بدانند به لباس رو، و واضح است که حمل استثناء بر این معنی بعید و خلاف بلاغت قرآن است. مخفی کردن لباس رو به علت این که غیر ممکن است احتیاج به استثناء ندارد...(1).

در المیزان آمده که مقصود صورت و دو کف دست است(2).

در مسالک الافهام نوشته شده: « مقنعه ها را بر گریبان هایشان افکنند تا سینه و گردن ها مستور بمانند»(1).

خداوند دستور می دهد، بر هر زنی واجب است موی سر و سینه و گردن خود را بپوشاند، و از نگاههای ناپاک خود را محافظت کند. و اگر زنی سرانداز نداشته باشد علاوه بر باز نمودن زمینه های فساد و نگاههای مملو از شهوت که به او خیره می شود از فرمان الهی مبنی بر پوشش خود سرباز زده است.

در آیه شریفه بعد از بیان دو حکم قبل برای زنان، یعنی حکم اول: زنها نباید زینتهای خود را آشکار کنند و به تبرّج و خودنمایی بپردازند و حکم دوم اینکه باید سر و سینه خود را با روسری بپوشاند و خود را در معرض نگاه ناپاک مردان قرار ندهند و سپس این سومین حکمی است که در این آیه شریفه بیان شده که استثناءات دو حکم قبل را بیان می دارد که آشکار کردن زینتهای زن برای افرادی اشکال ندارد که دوازده گروه هستند.

1 - از کلمه «بَعُولة» به معنای شوهران، تا جمله بنی اخَواتهِنَ، که گروههای هشتگانه، اعم از محارم نسبی و سببی را نام برده اند.

«زن جایز است برای شوهر خود زینتهای ظاهری و باطنی خود را آشکار کند و لازم نیست روسری و پوشش داشته باشد. یعنی زمینه را برای تحریکات شهوی آنها را فراهم سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«خدا لعنت کند زنی که خضاب و سرمه نکند. و زنی که شوهر را اجابت نکند و در انجام خواسته او تأخیر و کوتاهی کند و عذرهای پوچ بتراشد، چنین زنی ملعون است»(2).

و گروههای هفتگانه بعدی پدر و پدر شوهر و پسر و پسر شوهر و برادر و پسر برادر و پسر خواهر در برابر آنها زن لازم نیست زینتهای خود را پنهان کنند ؛ زیرا آنها مَحْرَمَنْد و نمی توانند با زن ازدواج کنند. (جد شوهر و نوه شوهر نیز محرمند)برای همه این گروهها در صورتی که نگاهشان فسادی نداشته و خوف فتنه در بین نباشد، جایز است، بدون قصد لذت بردن به زن نگاه کنند.

علاوه بر این گروهها، چهار گروه بعدجزء کسانی هستند که زن در برابر آنها نیازی

ص: 34

نیست حجاب خود را رعایت کند این گروهها احتیاج به توضیحاتی دارد که لازم است ذکر شود:

«اوْ مَا مَلَکَتْ اَیْمَانُهُنَّ» شامل غلامان و هم کنیزان می شود.(1). در تفسیر کبیر آمده: «غلام نمی تواند به موی صاحبش (خانمش) نگاه کند»(2).

به طور کلی بردگان اعم از جنس زن یا مرد از نظر اسلام در بسیاری از احکام استثناهایی دارند. مثلاً از نظر حفظ پوشش و حرمت نگاه، برکنیزان واجب نیست که سرهای خود را بپوشانند و حال آنکه بر زنان آزاد لازم است سر خود را بپوشانند، به دلیل خدمتکاری آن هاست. بعید نیست، غلامان هم نیز چنین استثنایی داشته باشند.

آیه مردی را مدنظر دارد که تمایل به زنان ندارد و جاذبه زنان را درک نمی کند.

تحریک جنسی و ترشحات غدد جنسی در مردان می شود»(1). در مراحلی حتی صدای پای زن نیز می تواند بر مراتب آسیب پذیری مرد در برابر جنس مخالف بیفزاید. از جمله کفش های پاشنه بلند صدادار نیز به سهم خود توانسته از جمله عوامل محرک تمایلات جنسی گردد و وسیله ای برای حواس پرتی و جلب توجه مردان نسبت به زنان شود. و قابلیت تحریک و حساسیت روحی هر جوان را توانسته افزایش دهد و عاملی دیگر بر عوامل محرک و میل جنسی در مرد بیفزاید.

ص: 38

ص: 40

تفاوت حس بینایی درمردان وزنان

«تجربه ما از جهان اطراف، بطور مستقیم، مثل نگاه کردن به تصاویر، خواندن، یا گوش دادن به توصیف درباره آنچه ما خود تجربه نکرده ایم، به دست می آید، دریافت کنندگان به جهت اهمیتی که از لحاظ شناخت دنیای اطراف موجود زنده دارند. به حق به عنوان «دروازه های دانش» شناخته شده اند. و مهمترین دروازه ها، دریافت کنندگان بینایی و شنوایی هستند»(1).

بینایی یکی از آن حوزه هایی است که از لحاظ روانشناختی مطالعات بسیار فراوان دربار آن انجام گرفته است . با مطالعاتی که به طور معمول در مورد حس بینایی نوزادان انجام شده است . این نتیجه به دست آمده که حرکات چشم نوزادان در پاسخ به نمایشات بصری گوناگون می باشد. پژوهشهای مبتنی بر (2)EEG. نشانگر این است که نوزادان تازه تولد یافته هر دو جنس فاقد تفاوتهای جنسیتی بینایی هستند. اما در سالهای بعد که کودک رشد می کند نتایج خیلی متغیر هستند(3).

«پسران در تکالیف فضایی بصری نیز بر دختران برتری دارند. این آزمونها توانایی تجسم و تغییر و تبدیل اشیاء را در فضا می سنجد. مردان این آزمون را بهتر از زنان انجام می دهند.»(4) پژوهش نشان داده است که از همان دوران کودکی، پسر بچه ها به الگوها و محرکهای بینایی و دختر بچه ها به الگوها و محرکهای شنوایی علاقه نشان می دهند.

«حس بینایی مردان از زنان بهتر است. نسبت نابینایان مادرزادی در جنس نر

ص: 41

بیش تر است و نزدیک بینی شدید در مردان شایع تر و فراوان تر است. .. زنان در برابر تاری و خیرگی چشم حساس ترند. زیرا زمان واکنش آن ها طولانی تراست»(1).

نگاه زنان تنوع طلب ولذت جوست. با این تفاوت که میدان تنوع طلبی نگاه زن بیشتر طبیعت است وحوزه لذت جویی مرد در امور غریزی به این دلیل نگاه مرد کوچکترین تفاوت ظاهری زنان را متوجه می شود.

همین مسأله سبب می شود که میزان توجه مرد را در فعالیتهای روزانه کاهش داده وفکر او رابه سوی مقایسه امتیازات زنان، دچار آشفتگی نماید. وزنان هم کم وبیش این مسأله رامی دانند.

«مردان عموماً به محرکهای بینایی حساسیت زیادی دارند و این حساسیت در اعمال و رفتار روزانه آنها نیز به چشم می خورد. مثلاً می بینیم که بعضی از آنها به تهیه عکسهای سکسی مبادرت می ورزند و در چشم چرانی هم ید طولایی دارند . چون بینایی آنان نسبت به شنوایی آنها برد زیادتری دارد. از طرف دیگر ترشح هورمون آندروژن در مردها به طور یکنواخت صورت می گیرد و هیچ عامل دیگری آن را قطع نمی کند. بنابراین می توان گفت که مردان به طور مداوم تحت تأثیر محرکهای بینایی شهوانی قرار می گیرد و بیشتر از زنان چشم چرانی می کنند، اما زنها از آنجا که از نظر حس بینایی ضعیف تر از مردها هستند به الگوهای بینایی شهوانی حساسیت کمتری دارند و در عوض از نظر حس لامسه حساسیت بیشتری دارند و به محرکهای لمسی بهتر پاسخ می دهند. چون لامسه میدان برد زیادی ندارد و فعالیتش فقط محدود به نزدیک است. تأثیر محرکهای شنوایی بر زنها صورت بسیار محدودی دارد و فعالیت زنها از این نظر بسیار کم است»(2).

این از خصوصیات مرد است که از مشاهده اندام زن دچار التهاب و تحریک جنسی می شود، خصلت مرد چشم چرانی و دیدزدن و خصلت زن خودآرایی و خودنمایی است، هرچه مرد در چشم چرانی اصرار داشته باشد تمایل زن به خودنمایی بیشتر می شود.

لذا در جامعه ای که چشم چرانی امری عادی تلقی می شود، زنان آن جامعه در کوچه و خیابان بیش از جوامع دیگر به خودنمایی و تبرج می پردازند.

ص: 42

در حسرت به سر می برد»(1).

چشم چرانهای حرفه ای فاقد فضایل اخلاقی و شعور اجتماعی بوده با ضعف ایمان و فقدان تربیت صحیح خود، دایم مزاحم افرادند و به حیثیت و شرافت همنوعان خود تعدی و تجاوز می کنند.

چنین فردی از لحاظ روان پزشکی مریض است و از لحاظ روانکاوی دچار انحراف «خودپرستی» شده، چنین موجودی با وجود این دگردیسی و استحاله حیوانی. دیگر حق ندارد نام انسان را روی خود بگذارد.

کند و دود آتشش به هر چشم که رفت جز سوزش و ریزش آب چیز دیگری در بر نخواهد داشت.

چشم در بدن به مثابه دکمه فشار برق است. تا دکمه را فشار نداده اید برق خفته و راحت است. به مجرد فشار دادن دکمه برق به جریان می افتد. چشم هم تا مصون از نگاه اجنبی و محفوظ از مناظر مهیج است، آسوده خیال و فارغ البال است وبه مجرداصابت به نگاه جان سوزی، برقی نامریی از میان چشمان این دو جسته و چون آتش به جان یکدیگر می افتند و بالاخره در میان این گیر و دار و کشمکش در نتیجه یکی غالب و یکی مغلوب یکی جاذب و یکی معشوق می گردد و یک سطح الکتریکی واحد تشکیل می دهند. این همان آتش نگاه است و کسانی که غافل از قوه جاذبه مغناطیس طبیعت هستند، هر روز خود را طعمه آتش غفلت و سهل انگاری می کنند.

«در حین آزمایشهایی به ثبت رسیده که «حس باصره» و چشم ما بدون هیچ گونه شکی پرتوی از خود ساطع می کند»(1).

«چشم انسان حساس تر از شامه است؛ زیرا قادر است یک میلیون و نیم رنگ و تنوعات را تشخیص دهد. هنگامی که شخصی به شی ء نگاه می کند، چشم می تواند جرقه ای را که فقط 0003/0 ثانیه به طول می انجامد ، تشخیص دهد. انرژی الکتریکی که در اثر انرژی که در اثر حس باصره ایجاد می شود بسیار ناچیز است. اما چشمها منعکس کننده بسیار قوی می باشند. مغناطیسی که از چشم خارج می شود دارای آثاری بسیار قوی و حتی قوی تر از آثار پاس(2) می باشد.»(3). «زیبایی، جاذبه، چشمان افسونگر، جذبه شخصی همه دارای منشاء واحدی هستند که مغناطیس انسانی نامیده می شود، هر مرد ضعیف یا قوی دارای نیروی افسونگر و خدادادی است که به جهانی می ارزد، این نیرو مغناطیس شخصی است»(4).

بدین وسیله به آسانی می توان اهمیت نگاه و آثار آن را استنباط کرد: مغناطیس در بین تمام موجودات زنده و غیر زنده این جهان وجود دارد و حتی اغلب

ص: 45

حیوانات از این موهبت الهی بطور کامل برخوردارند:

«در جنگ میان دو خروس، خروسها قبل از هر عملی با چشم به هم خیره می شوند و با نگاههای تند و تیز ضربه اولی را به طرف وارد می کنند. مار بوآ با نگاههای خود می تواند انسان را به حالت خمودی و کرخی و یا بی حسی درآورد»(1).

بنابراین وقتی که دو جنس مخالف با بودن چنین نیرویی چشم در چشم یکدیگر بیفتند، کشش و جاذبه ای آنها را به سوی یکدیگر سوق داده و رابطه ای برقرار می گردد و دیگر نه پند و اندرز، نه ترس از آبرو، نه بیم از مرگ هیچ یک نمی تواند جلو این رابطه طبیعی را بگیرد و مانع از خواهش این دو جنس مخالف «نر و ماده» گردد . آری همین نگاه است که بلادرنگ طبع را به غلیان و قلب را به ضربان در می آورد.

برای بیرون راندن این سم به تکاپو می افتد وجنگ داخلی اعصاب آغاز می شود. شخص در خود احساس اضطراب و خستگی مینماید. تصور می کند چیزی ناشناخته بر روان وی فشار می آورد. علایم این حالت، سردرد خفیف، تنفس شدید و... و فرد نسبت به وقوع خطر ناشناخته، دلهره و هراس دارد(1).

«در مراحلی حساسیت برخی از مردان نسبت به وسایل و لوازم زنانه آن قدر زیاد و تحریک پذیری میل جنسی در اثر نگاه و تماشای آن ها چنان بیشتر است که برای عده ای ایجاد مشکلات روانی نموده و چه بسیاری از بیماران روانی جنسی که نسبت به البسه زنانه حساس و تا مرحله ارتکاب عمل «استمنا» با مالش دادن این قبیل وسایل زنانه پیش رفته اند(2).

اصطلاح «چشم چرانی» که بیشتر برای مردان به کار می رود زاییده حساسیت مردان نسبت به محرکهای بینایی شهوانی است. چون برد حس بینایی در آنان زیاد است، یعنی چشم می تواند از فاصله نسبتاً دور تحت تأثیر محرکها قرار می گیرد و از این گذشته وسعت زیادی از محیط در آن واحد دیده می شود. اصولاً اکثر بیماری های روحی جوانان از این رهگذر آغاز می شود، زیرا چشم می بیند و دل می خواهد و قلب برای به دست آوردن خواسته خود فعالیت می کند و روح تسخیر می شود چنانکه بابا طاهر گفته است:

ز دست دیده و دل هر دو فریاد که هر چه دیده بیند دل کند یاد

بسازم خنجری نیشش ز فولاد زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

«و بدین جهت در احکام فقهی تصریح شده: «حرام است نگریستن به عکس زن نامحرمی که او را می شناسد» ضمناً این فایده را در بردارد که تصویر ذهنی که به علت آشنایی با او، از گذشته در خاطر مانده و به فراموشی سپرده شده است، با پرهیز از مشاهده عکس او، که در این مقام مانند مشاهده خود او عمل می کند. مجدداً مرد از زن نامحرمی متأثر نشده و گرفتار دامهای شیطانی نمی گردد»(3).

«در هر حال، نگاه زمانی منشا لذت است که با تمرکز همراه باشدو ذهن را به خدمت بگیرد. فلسفه چشم چرانی جز این نیست که فرد با تمرکز در هنگام نگاه،

ص: 47

تخیلاتش را به خدمت می گیرد ودر دنیای خیالات به هوسرانی می پردازد. بنابراین آنچه نگاه را لذت آفرین می کند تخیلاتی است که فرد با نگاه در درون خود می پروراند»(1).

نگاه تیری از تیرهای مسموم شیطان است و چه بسا نگاهی که حسرت و پشیمانی طولانی از خود بجای می گذارد.

زهر نگاه آلوده همان اوهام وفشارهای روانی است که در کوتاه ترین زمان، سراسر جسم وروح آدمی را دستخوش تلاطم می کند. خاطره صحنه مشاهده شده در مغز تداعی ودر اعضا ظاهر می شود. فرد که میدانددستیابی به آنچه دیده ونیل به ارضای شهوت برایش به آسانی میسر نیست در اندیشه فرو می رود واندوه خود را به درون می فرستدواین همان زهر تیری است که از همان نگاه به قلب واز آنجا به همه اعضا سرایت می کند. فروید این پدیده راآرزوهای سرکوب شده می نامند که از ضمیر خودآگاه شخص به ضمیر ناخوداگاه (unconscious) منتقل می شودو شخص را دچار ناهنجاری های روانی می کند.

و حضرت علی علیه السلام فرمودند:

«َمنْ اطْلَقََ ناظرَهُ اتَعبُ خَاطِره. مَنْ تتابَعَتْ لَحَظاتُهْ دامَتْ حَسَراتُه»(1).

کسی که چشمش را در دیدن حرام آزاد بگذارد خود را به زحمت و مشقت می اندازد و کسی که پی در پی به این و آن نگاه کند، غم و اندوهش تداوم می یابد.

کمپلکس روانی که امروزه زیاد از آن یادمی شود، محصول همان حسرتی است که در این جملات معنوی بدان اشاره شده است.

این اندوه و حسرتهای اشاره شده در روایات نتیجه نگاه به صحنه های مهیج و فیلمها و عکسهای سکسی که در معرض دید انسان قرار دارد به وجود می آید. «نظام روانی انسان از طریق ارتباط عصبی و نقش مویرگی به گونه ای خاص تصویر درون آدمی و چگونگی حالات وی را در چهره نمودار خواهند نمود، و نظامهای محافظتی و کنترلی چشم در حداقل توان خود نقش آفرین هستند و تاکید بر اینکه به علت ناتوانی انسان بر کنترل چشم ها، به راحتی ضمیر خود را مشخص خواهد نمود. چنانچه وقتی نگاهی به نگاه نامحرمی گره بخورد و زمینه های انحراف فراهم می شود»(2). اگر مرتباً تکرار و ارضا شود به صورت انقلاب جنسی در می آید و اگر

ص: 49

ارضا نشود از لحاظ وارد شدن شوکهای مکرر به مغز و قلب بیماریهای غیر قابل علاج را به وجود می آورد.

آثار نامطلوبی که در اثر نگاههای پر ولع و هوس آلود بر جسم فرد وارد می آید بیشتر ناراحتیهای عصبی و (روان تنی) است که از این قبیل هستند: «دشواری در تنفس، درد در اطراف قلب، بالا رفتن تپش قلب، ضعف و خستگی فکری و جسمی، سردرد، هراس ودلهره، بی قراری وناآرامی، بی خوابی، کم اشتهایی».

کورتاژ و کاهش ازدواج در سطح جامعه را نام برد. پس باید کوشید تانگاه خود را در مهار دل قرار دهد، نه دل رااسیر نگاه.

فردی با چشم ناسالم می نگرد و با گوش ناشنوا می شنود، زیرا که بی گمان، شهوت ها پرده خردش را دریده اند و دنیا قلبش را می میراند و او را با تمام وجود شیفته خود ساخته است»(1).

در کنار هر نگاه دو فرمان است: دل و شیطان. که می گویند : «چشم بدوز». و دین که می گوید: «دیده فرو بند». با کنترل نگاهها می شود آمار تلفات ترکشهای «چشم ناپاک» را کاهش داده . امام علی علیه السلام فرمودند: کسی که چشم خود را پایین اندازد، دلش را آسوده کرده»(2).

آدمی نمی تواند از تاثیر شنیده ها و دیده هاش بر دل و مغزش جلوگیری کند. این تاثیرپذیری به کمک شبکه اعصاب وفعالیت مغزاست وشخص نمی تواندباتلقین چندان ازتاثیرآن بکاهد. وقتی انسان چیزی را می بیند از طریق اعصاب سمپاتیک sympathethic Nervesو پاراسمپاتیک sympathethic Nervespara مشاهداتش را به مغز می رساند. در مغز است که تلاطم پدیدمی آیدوهورمون محرک غرایز به سراسربدن گسیل می شود.(3) از خصوصیات مرد است که از مشاهده اندام زن دچار التهاب و تحریک جنسی می شود. تحریک پذیری مرد در برابر محرکهای بصری بسیار بیش از سایر محرکات است . باید توجه داشت «نگاه آلوده محصول قلب آلوده است، و هر کس که نمی تواند نگاه خود را کنترل کند، به طریق اولی نمی تواند قلب خود را از انحراف و آلودگی حفظ نماید»(4)، «زیرا نگاه انسان پیشاهنگ راه انسان است»(5).

«یَا َایُّها النَّبِیُّ قُلْ لاَزْواجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَ نِساءِ المُوءمِنینَ یُدْ نِینَ عَلَیْهِنَ مِنْ جَلابیبهِنَ ذلِکَ اَدْنی اَنْ یُّعرَفْنَ فَلا یُوءذَینَ»(1).

ای پیامبر، به زنان و دخترانت و به زنان با ایمان بگو: پوششها و جلباب خود را بر خود فروتر گیرند. این برای آن که شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است.

«تنها داشتن ظاهری پوشیده و حجاب، نمی تواند مانع نفوذ جاذبه های زنانه باشد، بلکه باید از هرگونه رفتاری که خلل در دل مردان بوجود می آورد پرهیز کرد تا جایی که اگر زنی در مکانی نشسته در کنار او ننشینند، مبادا تحت تاثیر تشعشعات اندام وی قرار گیرند. مسأله به قدری ظریف است که حتی اگر زنی از جایش برخاست بهتر است بلافاصله بر جای او ننشست».(2)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «هرگاه زنی در جایی نشسته بود برخاست، مرد بیگانه بر جای او جلوس نکند تا محل نشستن او سرد شود.»(3)

«درانسان این تشعشعات با حداقل بروز آنها تناسب خاصی با افکار و روحیات و آمادگی ساختمان جسمی دارد . به ویژه در زنان امواج فوق، شدت بیشتری دارد، چنان که «از اندام زن و حتی از موی سر او امواج مرموزی متصاعد می شود و بر بدن برخی از مردان مستعد نشسته و موجب تحریک و فعالیت غدد جنسی آنها می شود»(4).

حجاب نه تنها باید در پوشش ظاهری زنان باشد. بلکه در نگاه و گفتار و رفتار هم باید جنبه های حجاب را رعایت کنند. که رعایت حجاب، برای بقا و سلامت حیات خانواده و بهداشت روانی جامعه لازم است. همچنین برای حفظ جان زن و پیشرفت علمی و ترقیات فکری جامعه و ایجاد روح کار و تولید و تلاش اقتصادی هم موثر است. همچنین از جمله فلسفه های حجاب استواری اجتماع و ارزش و احترام زن است.

ص: 53

ص: 55

ص: 57

فصل اول نگاه و طهارت

جلوگیری ازنگاه دیگران دروقت قضای حاجت

لازم است انسان در وقت قضای حاجت و مواقع دیگر عورت خود را از دیگران پوشیده دارد و خود را در معرض نگاه دیگران قرار ندهد . علامه حلی در «تبصره» فرموده: «بر متخلی واجب است که عورت خود را از هر «ناظر محترم»(1) یا بیننده ای که نگاهش بر عورت متخلی جایز نیست بپوشاند»(2). این دستور بیانگر دقت نظر و توجه دین اسلام به امر حیا و عفت می باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به هنگام قضای حاجت از کسانی که همراه ایشان بودند فاصله می گرفتند ؛ به قدری که هیکل حضرت را، احدی در حال تخلی ندیده و این ناشی از شدت حجب و حیای حضرت بود.

فقها هم پوشاندن عورت را از ناظر محترم واجب دانسته، چه ناظر از محارم باشد و چه نباشد. مرد یا زن باشد حتی دیوانه و طفلی که تشخیص می دهد. کما اینکه نگاه کردن به عورت دیگری هر چند که دیوانه یا طفل ممیز باشد حرام است، عورت در مرد قبل و دبر و بیضتان می باشد(3).

ص: 58

صاحب جواهر بیان کرده: «پوشاندن بدن بر متخلی مستحب است، یعنی شخص خود را هنگام اراده تخلی بپوشاند و یا در مکانی دور یا در حفره ای کوچک و یا داخل ساختمانی برود.

در روایت حماد بن عیسی از امام صادق علیه السلام آورده که: لقمان به پسرش گفت: ای فرزند: هرگاه خواستی قضای حاجت کنی به دورترین مکان برو. از امام علیه السلام روایت شده که آنچه به لقمان حکمت بخشید، نه مال و نه جمال او بود، بلکه او مردی فرمانبردار در امر خداوند بود. پرهیزگار و باتقوا بود، احدی او را هنگام بول و غائط و غسل کردن ندید به سبب عفت و پوشش و محافظت او بر این کار»(1).

آیت الله خویی، آنچه را که بین ناف و زانو می باشد ، بنابر بر احتیاط در حکم عورت به شمار می آورند(2).

با توجه به ادله از کتاب و سنت و عقل و اجماع ستر عورت در همه احوال واجب است، بلکه وجوب ستر از امور ضروری دین است. در صورت عدم وجوب ساتر، صاحب جواهربرای پوشش، گذاشتن دست و غیرآن را جایز می داند. بنا به اصل حرمت نگاه و اجماع محصل و منقول که بر این امر دلالت دارد(3).

«ستر از طفل غیر ممیز واجب نیست، چرا که دلیلی بر ستر و پوشش در برابر غیر ممیز نداریم. بلکه حال آنها، حال موجودی است که ستر از آن واجب نمی باشد، با توجه به اصل برائت و ادعای بعضی از فقها دلیلی برای پوشش نداریم. ولی بر ناظر، حرام است که به عورت دیگری حتی طفل ممیز و مجنون نگاه کند، به سبب دلالت ادله و روایت رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمودند:

«مَنْ کانَ یُوءمِنْ بِالله عَزَّوَجَلَّ فَلا یَنظر الی عورةِ اَخیهِ(4).

روایات و ادله بسیاری رسیده که دلالت بر وجود ستر عورت و فروبستن چشم از عورات مسلمانان و همچنین نهی مسلمانان از نمایاندن عورت به دیگری دارد از جمله: آیه کریمه: «قُلْ لِّلْمُوءمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أبْصَارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ؛ به مومنان بگو

ص: 59

دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند.»

از صدوق، روایت مرسلی رسیده که از امام صادق درباره این آیه کریمه سوال شد. امام علیه السلام فرمودند: « هر جا در قرآن حفظ عورت آورده شده منظور محافظت از زنا می باشد مگر در این آیه که به معنی حفظ و مراقبت از نگاه کردن به آن است»(1).

علی بن حسین مرتضی از حضرت علی علیه السلام نقل کردند که فرمودند: «معنای آیه کریمه: قُلْ لِّلْمُوءمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أبْصَارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ؛ این است که هیچ یک از شما به عورت برادر مومنش نگاه نکند یا امکان نگاه به عورت دیگری را ایجاد نکند»(2).

روایات بسیاری بر نهی از دخول در حمام بدون لنگ وارد شده از جمله:

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

«َیا علی ایاکَ وَ دُخول الحمام بِغَیْرِ مِئزرٍ، فَانْ مَنْ دَخَلَ الحَمام بِغیرَ مِئزَرٍ مَلعُون النَاظِرَ وَ المَنظور الیه»(3).

ای علی، بدون شلوار داخل حمام نشو، چرا که نگاه کننده و کسی که به او نگاه می شود هر دو مورد لعن هستند.

امام صادق علیه السلام فرمودند:

«عُوَرةُ المُومِن علی المُومِن حَرامٌ»(4)؛

عورت مومن بر مومن حرام است.

دلایل وجوب در پوشش و ستر عورت فراوان است، عقل هم حکم می کند که: عدم پوشش باعث ایجاد مفسده از جمله شیوع زنا و لواط و امراض مترتب بر آن می شود. پس ستر و محافظت بر عورت بر هر کس واجب است.

«در جواهر الکلام آمده «از اطلاق نص و فتوی روشن می شود که ستر عورت از هر ناظر محترمی واجب است مگر زن و شوهرکه در این حکم نسبت به یکدیگر استثناء شده است، فرق نمی کند که ناظرمکلف باشد یا غیر مکلف مجنون باشد یا صبی و یا ممیز، روایات آن را مطلق ذکر کرده اند این حکم تقیید نشده مگر درکودک

ص: 60

غیر ممیز همچون سایر موجودات عدم ستر در برابر او عیبی ندارد»(1).

شاید بتوان بیان کرد علت آنکه انسان باید در وقت قضای حاجت مواظبت و محافظت بسیار بر ستر عورت کرده و اینکه سنت است به دورترین محل رود و در جایی نشیند که هیچ کس او را نبیند، علاوه بر اینکه بیانگر تاکید بسیار دین اسلام بر شرم و حیا و عفت است.

این عمل باعث می شود که شخص با آرامش خود را به طور کامل تخلیه کرده و عمل تطهیر را به خوبی انجام دهد، که این کار، از نظر پزشکی هم برای سلامت او مفید است، چرا که سبب سلامتی و نشاط خود فرد می شود وگرنه او دچار بیماریهای کلیوی و... خواهد شد.

ستر عورت نه تنها در حال تخلی بر فرد واجب است. بلکه در تمام احوال پوشش و ستر عورت واجب می باشد، مکروه است انسان بدون ضرورت لباس را از تن بیرون آورده و عریان شود، خواه شب باشد یا روز، مرد باشد یا زن و در صورتی که ناظر محترمی وجود داشته باشد، حرام است عریان شود. پوشیدن شلوار یا آنچه که عورتین و رانهای انسان را بپوشاند مستحب است. این احکام به جهت جلوگیری از فحشا و فساد وضع شده است. از طرفی عدم محاظفت بر ستر عورت کم کم پرده حجاب و حیا را از بین برده و نمایان کردن عورت برای فرد امری عادی و طبیعی می شود. و به تدریج به مرحله انحراف «عورت نمایی. خودنمایی»(2) می رسد.

این انحراف «عبارت است از اقدام مکرر به نشان دادن اعضای تناسلی به فرد بیگانه ای که انتظار چنین عملی را ندارد، به منظور رسیدن به هیجان و تحریک جنسی، بدون اینکه سعی زیادی برای فعالیت جنسی با آن فرد ناشناس به عمل آید، این عمل یکی از شایعترین انحرافهای جنسی در بالغین است»(3).

«از نظر روانکاوی به نظر می رسد که فرد «عورت نما» در پی کسب اطمینان مجدد و آرامش خاطر برای رهایی از اضطراب نهفته خود می باشد. این انحراف که یک نوع انحراف جنسی است، تقریباً همیشه در مردان دیده می شود. زنان معمولاً از نشان دادن اعضای تناسلی خود به ارضای جنسی نایل نمی شوند. اما آنها از نشان

ص: 61

دادن سایر قسمتهای بدن خود لذت بیشتری می برند»(1). که در اسلام به نام تبرج و خودنمایی در زنان یاد آوری شده است.

«آنچه در نزد من ناخوشایند و مکروه است، نگاه کردن به عورت مسلمان است، و نگاه کردن به عورت کسی که مسلمان نیست حکمش همانند نگاه کردن به عورت حمار است»(1).

امام صادق در روایت دیگری فرمودند:

«داخل حمام نشوید مگر با شلوار و نگاه مسلمان به عورت برادر مسلمان را نهی کرده، و فرموده اند: هرکس به عورت برادر مسلمان خود با دقت نگاه کند یا بر عورت غیر اهلش عمداً بنگرد، خداوند او را با منافقان و کسانی که از عورت مردم تجسس می کنند داخل می کند و از دنیا نمی رود، مگر آنکه او را رسوا کند»(2).

صاحب جواهر می گوید: «اطلاق نص و فتوی دال بر این است که منظور ستر عورت از ناظر محترم می باشد،. .. و آنچه از محاظفت از نگاه به ذهن می آید. مقصود، نگاه با دقت نگاه کننده و ناظر است ، نه مجرد دیدن. فرقی بین اینکه ناظر مسلمان باشد یا کافر و مونث باشد و مذکر نیست»(3). دلیل نهی از نگاه به عورات دیگری آیات و روایات و احادیث بسیاری است که رسیده، و اگر کسی به عورت مومن دیگر نگاه کند نه تنها مرتکب گناه شده، بلکه اگر این نگاه را تکرار کند، به صورت عادت ادامه دهد پرده شرم و حیا کنار می رود، روح شهوت پرستی افزایش می یابد و سبب ایجاد ناامنی و مشکل برای دیگران در سطح جامعه خواهد شد. اسلام برای جلوگیری از گناه و شیوع فحشا در جامعه و ایجاد محیطی امن برای همه، قوانین و حدودی را بیان کرده، که اگر در جامعه اجرا شود، سلامت جامعه و مسلمانان به خطر نمی افتد و ما کمتر با فسادهای اخلاقی و انحراف افراد جامعه رو به رو خواهیم شد.

راهی به جز نگاه کردن نباشد نگاه مانعی ندارد. در صورتی که حفظ جان انسان محترم مبتنی بر نگاه کردن باشد، اشکال نداشته و بر طبیب نگاه واجب خواهد بود. «به دلیل آیه کریمه «َولَا تُلْقُوا ِبایْدیَکُمْ اِلَی التَهْلِکه». و حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمودند: «لاضرر و لاضرار»، پس هر ضرری که انسان را فرا بگیرد فرار از آن واجب است. که در اینجا، نگاه برای معالجه و نجات انسان می باشد»(1). که در اسلام حفظ جان انسان همیشه و همه جا مقدم و راجح بر امور می باشد.

صاحب عروه فرموده: «اگر با نگاه کردن در آیینه ای که مقابل عورت قرار می گیرد، معالجه امکان پذیر شد، به این طریق که در آن نگاه کند احتیاط واجب آن است که اینگونه عمل کند»(2). «اگر چاره ای جز نگاه کردن نداشت نگاه مانعی ندارد»(3).

آیت الله سیستانی، هم بنا براحتیاط نگاه مستقیم برای معالجه به عورت را جایز نمی دانند ، بلکه باید در آیینه و مانند آن نگاه کند، مگر آنکه معالجه جز با نگاه مستقیم امکان پذیر نباشد(4).

«دلیل بیان حرمت نگاه بدون آیینه، و نگاه با آیینه، احتمالاً بیان اهمیت این موضوع است که نظر عقل در ذهن (نگاه با آیینه) مقدم می شود. و فرقی نمی کند که طبیب مرد باشد و مریض زن و یا بالعکس و یا هر دو مرد و یا هر دو زن باشند»(5).

البته «در صورت رفع اضطرار پزشک هم جنس، مقدم بر غیر هم جنس خواهد بود اگر مریض مرد باشد پزشک مرد و زن هم باشد، پزشک مرد مقدم است، به سبب اینکه ادله در حرمت نگاه در هم جنس از یک جهت است و در غیر هم جنس از دو جهت است»(6)

ص: 64

آیا ستر عورت همیشه واجب است؟

روایات متعدد اهل بیت علیه السلام ، امر به ستر عورت و غض بصر از نگاه به عورات دیگران دارد و مومن را از کشف عورت نهی کرده، مگر در جایی که کسی او را نبیند.

«ستر عورت در تاریکی که مانع نگاه است واجب نیست، یا زمانی که کسی حضور نداشته باشد، یا آن که فرد کور باشد و بداند که نمی تواند نگاه کند و همچنین جایی که کسی نمی تواند نگاه کند، ستر عورت واجب نمی باشد»(1).

امام خمینی در« تحریرالوسیله» بیان کرده اند: «پوشاندن عورت از فرد غیرممیز واجب نیست، همانطور که نگاه به عورت طفل غیر ممیز جایز است»(2). البته بدون قصد شهوانی منظور است.

خداوندا به من روزی حلال ارزانی دار و از حرام دورم کن.

برخی از فقها گفته اند که : استحباب غسل بر کسی که «به مصلوب» نگاه کرده دو شرط دارد:

اول؛ آنکه عمداً و به قصد نگاه کردن به او رفته باشد و اگر اتفاقی و بدون قصد چشمش به او بیفتد، یا در رفتن به آن مکان مجبور شده، غسل مستحب نیست.

دوم؛ آنکه به حق او را به دار کشیده باشند. و سه روز بر دار باشد، پس نگاه کردن به او موجب استحباب غسل کردن نمی شود، به خلاف صورتی که (مصلوب ظلم کرده) و او را به سبب ظلمی که انجام داده دار زده اند که غسل در آن مستحب است و لو در دو روز اول باشد. دلیل بر وجه دوم واضح نیست. بلکه شرط اول، در ظاهر روایتی است که دلالت دارد به اینکه، هرگاه شخصی برود و به مصلوب (دار آویخته) نگاه کند از باب عقوبت باید غسل کند. ظاهر آن، این است که اگر کسی به سوی مصلوب رود برای غرضی صحیح مثل ادای شهادت و یا تحمل شهادت، غسل کردن در حق او ثابت نمی شود»(1). امام صادق علیه السلام نیز فرمودند:

« زیرا او نجس و مسخ است اگر او را بکشند، باید غسل کنی»(2).

شیخ صدوق و ابی صلاح حلبی از فقهایی هستند که قائل به وجوب این غسل شده اند(3).

افتد.»

با پرده یا حایلی میان او و آسمان قرار دهند نزد من خوشایندتر است»(1). یعنی غسل دادن در مکان سرپوشیده بهتر است. در تذکره آمده: « شاید حکمت کراهت مکان بدون سقف این است که عورت میت در برابر آسمان آشکار است»(2).

شیخ طوسی در «الخلاف» بیان کرده: «پوشاندن عورت میت در حال غسل مستحب است . باید با پارچه ای و یا با پاره کردن تکه ای از لباس میت، آن را بر عورت او بیندازد.»

ابوحنیفه هم همین رای را پذیرفته شافعی گفته: میت را در لباسش غسل دهند»(3).

«امر شده میت را کفن نمایند تا پروردگارش را با پیکری پاک دیدار کند (به لقای آنچه حق تعالی برای او فراهم آورده با بدنی پاکیزه برسد) و مواضع نامناسب و پنهانی او برای آنان که جنازه اش را حمل می نمایند و به خاک می سپارند ظاهر نگردد، و مردم به خصوصیات ناخوش آیند پیکر و قبایح منظرش ننگرند، و دلها در سایه نگریستن به بدن میت قساوت پیدا نکند، و برای نفوس آنان که در قید حیاتند خوش آیند و بهتر باشد، و خویشان با دیدن او به کلی او را به فراموشی نسپارند...»(4).

حتی با پارچه یا تکه ای که از لباس او پاره شده، بر وجوب ستر ادعای اجماع شده است.(1)

مذاهب چهارگانه اهل سنت معتقدند که: ستر عورت میت واجب بوده و بر غسل دهنده نگاه به عورت میت حلال نیست. جمهور اهل سنت اتفاق دارند بر این که فرق است بین مردان و زنان در غسل دادن، یعنی زنان، مردان را غسل می دهند، اما مردان زنان را غسل نمی دهند. سبب منع این است که برای هر یک از زن و مرد نگاه کردن به برخی مواضع دیگری در غسل مانند عورت جایز نمی باشد. دلیل اباحه در مواقع ضروری می باشد که مردان می توانند دیگری را غسل دهند، و نگاه مردان به زنان حرمتش شدیدتر از نگاه زنان به مردان است.

زنان در برابر نگاه مردان به خود حجب و حیا دارند، اما مردان، از نگاه زنان حیا ندارند. علما در جواز غسل دادن هر یک از زوجین توسط دیگری اختلاف دارند. ابوحنیفه غسل دادن زن توسط همسرش را جایز نمی داند(2). در هر حال پوشاندن عورت میت در هنگام غسل مستحب است، هر چند بر غسل دهنده و حاضرین نگاه به آن حرام نباشد.

«شهید ثانی» معتقد است که: بهتر است که میت از زیر لباس غسل داده شود، « ولو غسل دهنده فرد مورد اعتماد و اطمینانی بوده و یا نابینا باشد که نگاه به عورت میت نمی اندازد. مستحب است عورت میت را بپوشانند»(3).

«همانطور که خداوند موجبات رسوایی و عورات او را پرده پوشی کرده او نیز نسبت به عیوب برادران دینی پرده پوش باشد»(4). که نگاه نامحرم به میت گناهش بسیار سنگین تر از نگاه به انسان زنده می باشد.

در چند مورد غسل میت توسط غیر هم جنس جایز می باشد:

بچه ای که بیشتر از سه سال از عمرش نگذشته باشد زن و مرد می توانند او را غسل دهند، اگرچه برهنه باشد(1). در مسالک گفته شده: «ستر در این بچه ها مستحب می باشد»(2). در «مستمسک العروه» آمده: «مرد، دختر بچه را غسل می دهد، چنانکه در «التذکره» و «نهایه الاحکام» و ادعای اجماع بر آن شده، اما در«المعتبر» آمده: به نظر من در این حکم باید توقف کرد... احتیاط غسل ندادن، توسط زن می باشد و اصل حرمت نگاه است. بر این رأی اشکال است چرا که دلیلی بر اصل نداریم بلکه اصل مباح بودن غسل دادن است، و جواز نگاه قبل از وفات استصحاب می شود، به علاوه اصل برائت هم دال بر آن است»(3).

برجواز غسل دادن پسر بچه توسط زن، ادعای اجماع شده. صاحب جواهر گفته: اجماع بر آن اجماع محصل است. «روایت ابی عمیر دال بر همین مطلب است که گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: تا چه سنی زنان می توانند پسر بچه را غسل دهند؟» فرمودند : «تا سه سالگی».(4)

شیخ صدوق هم در «المقنع» گفته: «اگر زنی در سفر فوت کرد و با او زنی نبود، غسل داده نمی شود و او را با لباس دفن می کنند، حتی اگر دختر بچه پنج ساله ای باشد، و اگر کمتر ازپنج سال داشت ، او را غسل داده و دفن می کنند(5).

کند، هرچند مکروه است»(1).

در این حکم فرقی بین زن آزاد و کنیز، و ازدواج دائم و موقت و زنی که طلاق رجعی داده شده حتی قبل از پایان عده طلاق نیست، اگر چه در دو مورد آخر (موقت و مطلقه) اشکال است(2). و «احوط ترک غسل با وجود مماثل در این دومی می باشد. خصوصاً بعد از انقضای عده ، و اگر زن با فرد دیگری ازدواج کرده باشد و یا مطلقه بائن باشد، حکم، عدم جواز غسل توسط زن است»(3).

اما مذاهب چهارگانه اهل سنت معتقدند که: «بر مرد غسل دادن زنان جایز نیست، مگر آن که زن همسرش باشد، و برای هر یک از زوجین جایز است دیگری را غسل دهد. اما اگر زن مطلقه بوده و حتی اگر طلاق رجعی هم داده شده باشد، بر هیچ یک غسل دادن دیگری جایز نیست. مالکیه و شافعیه بر این عقیده هستند.

علمای شیعه معتقدند که: نگاه مرد به همسرش و زن به شوهرش پس از مرگ اشکال ندارد و هر کدام می تواند دیگری را غسل دهد(4).

به دلیل روایت عبدالله بن سنان که از امام صادق علیه السلام سوءال کرد: آیا بر مرد جایز می باشد وقتی که همسرش از دنیا رفت به او نگاه کند؟ و اگر زنی آنجا نباشد که او را غسل دهد مرد خود می تواند همسرش را غسل دهد؟ و یا زنی که شوهرش از دنیا برود می تواند به بدن شوهر خود نگاه کند. آن حضرت فرمودند: این کار اشکالی ندارد، ولی کسان زن ممانعت ایجاد کرده به سبب این که خویشان او دوست ندارند نگاه شوهرش در بدن زن به چیزی افتد که آنان خوش ندارند(5).

امام باقر علیه السلام فرمودند: «مرد می تواند همسرش را غسل دهد ، اما عملاً به عورت او نگاه نکند»(6). هر چند در روایات و اقوال علما جواز غسل دادن زوجین توسط دیگری به طور واضح بیان شده، اما صاحب مستدرکه الوسائل مستحب می داند از روی لباس یکدیگر را غسل دهند(7). چرا که زوجین محرم تمام اعضای بدن یکدیگر

ص: 72

بوده و به جمیع بدن دیگری می توانند نگاه کنند و این جواز نگاه بعد از مرگ هم باقی خواهد بود.

خواند و با إشاره به خود کعبه فرمود: «قبله همین است.»

دلیل سوم: روایت علمای شیعه از امام صادق علیه السلام یا امام باقر علیه السلام است که: فرزندان عبدالاشهل در حالی وارد مسجد شدند که مردم مشغول نماز بودند و دو رکعت نماز را به سوی بیت المقدس خوانده بودند. بعد گفته شده که پیامبر شما به سوی کعبه نماز خوانده . بلافاصله زنان و مردان جابجا شدند. زنها جای مردها و مردان جای زنها قرار گرفتند و دو رکعت باقی مانده را به سوی کعبه خواندند، و یک نماز را به سوی دو قبله خواندند و لذا مسجدشان را مسجد القبلتین نامیدند».

برای کسی که خارج از حرم است، توجه به سمت حرم برای نماز ضروری می باشد.

اگر قرار بود عین کعبه، قبله باشد شاید بهتر بود که خداوند در آیه کریمه به جای «فوَلِ َوجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِالْحرَامِ»(1). می فرمود «... الی الکعبه» . اما شکی نیست کسانی که از مکه دور هستند قبله جهت و سمت کعبه است ، نه خود کعبه؛ چرا که قبله بودن خود کعبه سبب ایجاد حرج برای مسلمانان می شد. امروزه به سبب فراهم بودن ابزارها و وسایل پیشرفته تعیین جهت قبله بسیار آسان شده.

خداوند قبله را مرکز قرار داد که همه به سمت آن نماز بخوانند و نسخ آنچه را که قبلاً قبله بوده(مسجدالاقصی) اعلام نمود.

بر نماز گزار است که دنیا و هر آنچه را در آن است فراموش کرده و قلب خود را از هر گونه سرگرمی که وی را از خدا باز می دارد، فارغ سازد.

فقها بر این امر اجماع دارند؛ چرا که نابینا وقت را نمی داند»(1).

بعضی علما گفته اند: «کراهت دارد که موذن نابینا باشد»(2).

شیخ گفته: « اگر نمازگزار عریان است باید عورت خود را با گیاه و علف خشک و مانند آن که عورت با آنها پوشیده می شود، بپوشاند و نماز را ایستاده بخواند»(1).

«پوشاندن عورت از پایین واجب نیست، اما اگر لب پشت بام یا روی چیزی بشکه مانند بایستد جایی که اگر ناظری از آنجا بگذارد، از پایین عورت او را ببیند»(2). یعنی وضعیت پایین به گونه ای است که احتمال عقلایی رفت و آمد در آنجا باشد، پوشاندن عورت واجب است، واگر بیننده ای آنجا نباشد لازم نیست.

به هر حال ستر عورت در هر حال چه نماز و چه غیر نماز واجب است. علامه می گوید: «ستر در حال تنهایی واجب نیست ، مگر در نماز که ستر و پوشش شرط است و اگر با قدرت بر پوشش آن را ترک کند، نماز باطل است چه تنها باشد چه تنها نباشد»(3). به دست آوردن ساتر و پوشش به هر طریقی واجب است. اگر چه با اجاره و خرید هر چند بیشتر از قیمت واقعی آن باشد. به دلیل اینکه ستر و پوشش در نماز شرط است. گفته شده که خریدن پارچه بیشتر از قیمت واقعی آن ضرر است که با قاعده «لاضرر» نفی شده و ساقط می شود. اما وجوب ستر در نماز از احکام ضرری نمی باشد. مگر قاعده ضرر حاکم بر دلیل ستر و پوشش باشد به اقتضای تخصیص ستر بر غیر صورت لزوم ضرر مالی ، چنانکه در سایر موارد آورده می شود، حکم ضرری دلیلش مطلقاً اخص از ادله قاعده است. ستر واجب است در هر مرتبه ای که ضرر لازم آید ، اما اگر ضرر به گونه ای باشد که اجحاف و سختی به حال او زیاد باشد به دلیل قاعده لاحرج نفی می شود و وجوب ستر آنجایی اختصاص دارد که حرجی نباشد و اگر حرجی بود وجوب ساقط می شود(4).

«ستر عورت در نماز اشاره به آن است که نمازگزار از موجبات رسوایی و قبایح معنوی بپرهیزد و با پناه بردن به ستاریّت باریتعالی در مقام رفع آن برآید و حالت حیا و شرم زدگی در پیشگاه الهی از ملکات و اعمال ناپسند داشته باشد و در مقام آن باشد که با خدایی که ستاریت اش پرده بر روی اعمال و نیات او کشیده، پرده دری ننماید(5).»

ص: 77

بهترین پوشش در نماز، پوششی است که انسان را از یاد خدا غافل نکند. نداشتن حجاب کامل در نماز سبب غفلت و توجه به امور دیگر شده و انسان حالت توجه و تمرکز خود را از دست می دهد.

عورت زن که در نماز باید پوشانده شود. تمام بدن زن حتی سر و موی او است. مگر صورت به همان مقداری که در وضو شستن آن واجب است. دستها تا مچ و پاها تا ساق آنها، که پوشاندن آنها واجب نیست «ولی بر زن لازم است، مختصری از اطراف این مواضع را از باب مقدمه واجب بپوشاند»(1).

شیخ طوسی گفته: «بر زن جایز نیست سر برهنه نماز بخواند و کمترین پوششی که زن در نماز باید داشته باشد دو لباس است. یکی مقنعه که سر را بپوشاند و لباسی دیگر که بقیه اعضای بدنش را بپوشاند»(2).

صاحب جواهر معتقداست بیشتر علما بر اینکه عورت زن تمام بدن او می باشد مگر صورتش، اتفاق نظر دارند و ادعای اجماع بر این مطلب شده(3).

ایشان همچنین از کتاب «الذکری» نقل کرده که: تمام علما بر عدم وجوب پوشش صورت در نماز اجماع دارند ، بجز «ابابکربن هشام» و با توجه به اجماع این استثناء تنها در نماز نمی باشد بلکه در جمیع احوال بوده و از این اجماع می توان به عدم وجوب ستر دو دست در نماز پی برد. زیرا که عورتی است که ستر آن در نماز واجب نمی باشد(4).

شیخ گفته: «به جز صورت و دو کف دست او اگر جایی از عورت نماز گزار در نماز آشکار باشد چه کم باشد و چه زیاد. خواه از روی عمد بوده یا سهو نماز باطل است»(5).

امام در کتاب «سرالصلوه» خود استدلالی نسبت به پوشش تمام بدن زن به جز وجه و کفین آورده اند . ایشان می فرمایند.

«چون جهت نفسانیت در زن بیشتر و نیروی عقل در او کمتر است، پس جهت مادی در زن غالب تر و ظلمت در او شدیدتر است . از این رو همه بدنش عورت است. زیرا نفس به ظهور خود در سراسر وجود او جاری و ساری است. به خلاف مرد که جهت نفس در او به واسطه نیرومندی عقلش ضعیف است و لذا ظهور نفس فقط در قسمتی از جسم او است. پس تمام بدن زن عورت است و سبب وجوب

ص: 79

ستر همه بدن مگر وجه و پشت دو قدم پا و کفین می شود.(1)

اما «وجه» به جهت آن که توجه زن به سوی خداوند با صورت است و توجه خداوند به زن قلب او می باشد، که وجه، وجهه آن است و قلب به واسطه آن که محل نظر خداوند است تاثیر نفس در قلب ضعیف تر است و «کفین» به علت، برگرداندن هر دو به سوی خداوند با تضرع و خضوع و خشوع و دراز کردن هر دو دست برای درخواست و سؤال از درگاه ذوالجلال. اما «قدمین» به سبب رفتن با دو پا به سوی خدا و محل قرب و رضای او. حضرت علی علیه السلام در دعای کمیل فرمودند: أتُسَلِطُ النارَ علی وُجهٍ خَرَّتْ لِعَظِمتِکَ ساجِدَهَ.... وعلی جوارِحَ سَعَتْ إلی اوطانِ تعبُدِکَ طائعَةً و اشارَتْ باستغفارِکَ مُذعِنَهَ؛ آیا آتش دوزخ را بر من مسلط می کنی ؛ بر رخسارهایی که برای عظمت توبه سجده کنان به خاک افتاده... و نیز بر اعضایی که به سوی مساجد و مرکز پرستش تو شنافته اندو آن جوارح با اقرار به گناهان خود به آمرزش خواهی از تو اشاره کرده اند؟»

ابن جنید می گوید: پوشاندن سر واجب نیست. به دلیل روایت ابن بکیر از امام صادق علیه السلام که فرمود: برای زن مسلمان اشکال ندارد در حالی که سرش برهنه است نماز بخواند .» روایت دیگری مطلق ذکر شده و مقید به زن آزاد نشده ممکن است که حمل بر زن کنیز شود. و ادله وارد شده بر وجوب پوشاندن سر با خمار کافی است.

همچنین نحوه پوشاندن گردن به دلیل روایت صحیح زراره و امر به پوشاندن با ملحفه، در عرف هم آنچه دلالت بر لزوم ستر با خمار دارد، پوشاندن گردن مانند سر می باشد(2).

به اجماع فقها می توان برعورت بودن تمام بدن زن استدلال کرد، نصوص خاص و عام هم بر آن دلالت دارد . در لغت و عرف بدن زن را عورت می دانند. در عرف از زن تعبیر به عورت می شود. اطلاق این لفظ بر زن به خاطر عدم صحت سلب، شیوع می باشد . در اخبار و روایات هم ثابت شده که شرعاً زن عورت محسوب می شود.

ابن ادریس هم پوشاندن سر و بدن زن از سر تا پا را بر او واجب دانسته و می گوید: پوشاندن وجه و کفین و پاها واجب نیست(3).

ص: 80

«اگر زن در معرض دید نامحرم قرار دارد لازم است تمام بدنش را به جز دو مورد را بپوشاند: یکی دستها تا مچ و دیگر صورت به اندازه ای که در وضو، شستن آن واجب است. در حال نماز نیز اگر در معرض دید نامحرم قرار گرفت همین حکم را دارد . اگر جایی نماز می خواند که در معرض دید نامحرم نیست، بایستی تمام بدن خود را بپوشاند به جز سه مورد که اگر نپوشاند، نمازش صحیح است: صورت به اندازه ای که در وضو، شستن آن واجب است، دستها تا مچ، کف و روی پاها تا قوزک پا.

مذاهب چهارگانه اهل سنت معتقدند که: «ستر عورت در طول نماز، شرط صحت نماز است. و نمازگزار باید عورت خود را در نماز با پارچه ای هر چند کثیف بپوشاند»(1). در هر حال طبق آیه کریمه «وَلایُبْدیِنَ زِینَتَهُنَّ اِلّا ما ظَهَرَ مِنْهَا»، مفسران «ما ظَهَرَ مِنْهَا» را به صورت و کفین تعبیر کرده و مشهور استثنای دو قدم پا هم می باشد. به علت آنکه غالباً آشکار هستند. در تفسیر این آیه در فصل گذشته بحث کردیم.

گفته شد برای زن بهتر است که زیر چانه خود را بنابر احتیاط واجب بپوشاند و اندازه ای که از زیر چانه بعد از بستن روسری دیده می شود ، را هم بپوشد بهتر است.

سوالی که در اینجا پیش می آید این است که علت اختلاف پوشش زن و مرد در نماز چیست؟ مگر خداوند به زنها نامحرم است که زن اگر چه در اتاق هفتم و بسته و تاریک نماز بخواند بایستی خود را بپوشاند؟

اولاً: فلسفه همه احکام الهی بر ما روشن نیست.

ثانیاً: شاید حکمت دستور الهی این باشد که این بهترین حالت نزد خداوند است با بهترین وضع نزد او حاضر شود و به عبادت بپردازد و یا اینکه خود، بهترین تمرین برای حجاب به شمار می رود(2).

تمام کثافات گناه از وی زدوده می شود. خداوند با تمام الطافش با او روی می آورد و بعد از آن قلوب همه مومنین از روی رأفت و مهربانی به سوی او رو می آورند.

برای فرد نابینا این استحباب برداشته شده، زیرا که استحباب در حال امکان نگاه می باشد نه برای نابینا . برای فرد یک چشم این استحباب ساقط نمی شود. در ادامه صاحب جواهر می گویند: مقصود از محل سجده، جایی است که در آن نماز می خواند نه مکانی که فعلاً بر آن سجده می کند. گردانیدن چشم به طرف آن جایز نیست. برای رکوع و سجود در حال اختیار اشاره به سجده گاه ساقط نمی شود»(1). رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «در حال قیام چشم خود را به زیر انداز ، و با دیدگانت با حال خشوع نگاه کن؛ زیرا کسی که خضوع دارد این حالت در اعضا و جوارح او مشهود است»(2). مصداق کامل «اَلَّذِیِنَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»(3).

فقهای مذاهب اهل سنت هم این امر را قبول دارند حنابله یکی از مستحبات نماز را نگاه نمازگزار در حال قیام به سجده گاهش دانسته اند»(4). حنفیها هم بر این عقیده هستند(5). شافعیه گفته اند، نمازگزار به محل سجده اش نگاه می کند(6).

قَالَ اِمَامَ علیه السلام :

«اِذَا تَوجَّهَ المُوءمِنُ اِلَی مَصَلّاهُ لیُصَلّی قَال اللهُ. عَزَّوَجَّل لِمَلائکَتِه یَا مَلائِکَتِی الاَ ترَونِ اِلَی عَبْدی؟ هَذا قَدْ انقَطَعَ عَنْ جَمِیِع الخَلائِق الیّ. وَ اَمَّلِ رَحْمَتِی وَ جُودی ورَأفَتی؛ اَشْهَدُکُمْ انِّی اَخَصُّهُ بِِرَحْمَتِی وَ کَرامَاتِی»(7).

وقتی مومن به خاطر نماز متوجه مصلای خود می شود، خدای عزوجل به ملائکه خود می گوید: ای ملائکه من آیا به سوی بنده من نگاه نمی کنید؟ که از جمیع خلایق بریده و به سوی من توجه نموده و آرزوی رحمت و جود و رأفت مرا دارد. شما (ملائکه) را شاهد می گیرم که رحمت و کرامتم را مخصوص او قرار دادم.

چنانکه جمعی از فقهای ما این مطلب را ذکر کرده اند، در جامع المقاصد(1) این رأی به قول مشهور علمانسبت داده شده، اما نصی در این خصوص وجود ندارد . احتمال دارد از مجموع آن چه که گفته شده، از بالا بردن دست رو به روی صورت و کراهت بستن چشم در نماز (با توجه به روایات رسیده) و امر به یک جا نگاه کردن، و عدم نگاه به آسمان و با توجه به روایت زراره که در بحث گذشته ذکر شد، می توان استدلال کرد که: در حال قنوت، نگاه چشم به کف دو دست باشد.

فقها هم نگاه چشم در حال قنوت به دستها را پذیرفته اند از جمله، ابن ادریس(2) در مستند الشیعه هم آمده: «نمازگزار در حال قنوت به کف دو دستش نگاه می کند به خاطر جمع بین دو خبر مناهی، یکی نهی از نگاه به آسمان. دوم، نهی از فروبستن چشم در حال قنوت»(3).

ابن ادریس گفته است: «نمازگزار چشم خود را در هنگام رکوع ببندد»(1).

در مستدرک الوسائل آمده: «بستن چشمها در نماز کراهت دارد مگر در رکوع»(2).

اما زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمودند: «اذا قمت فی الصلاه... مدّعنقک و لیکن انظر الی ما بین قدمیک»(3) یعنی در حال رکوع.

صاحب جواهر گفته: «من نصی در این رابطه ندیده ام، بجز در کتاب فقه الرضا علیه السلام آمده که: چشمانت در وقت سجده به طرف بینی ات و بین دو سجده و همچنین در هنگام تشهد به دامنت باشد»(1).

شهید ثانی هم اشاره کرده اند که: تمام مستحبات برای موضع نگاه در روایات وارد شده، به استثنای این مورد که تنها اصحاب و علما آن را بیان کرده و ما بر دلیل آن واقف نیستیم، به لحاظ اینکه دل از اضطراب بیرون آوریم(2).

حنفیها «هم نگاه به دامن را در حال تشهد مستحب دانسته اند»(3).

ویا اشتغال چشم به قرآن و به چپ و راست فرد نمازگزار است. این امور باعث بر هم زدن تمرکز و توجه و التفات قلبی به اذکار نماز شده و حالت خشوع و خضوع و در درگاه باری تعالی را از او می گیرد.

در روایتی از حسن بن صیقل آمده که از امام صادق علیه السلام : «درباره مردی سؤال کردم که نماز می خواند . در قرآن نگاه می کرد و از روی آن می خواند ، در حالی که چراغی نزدیک او روشن بود؟ فرمودند: «اشکال ندارد»(1).

کراهت این نگاهها به سبب این است که باعث از بین رفتن توجه قلبی و تمرکز به نماز و اذکار آن و فراموشی انسان نسبت به اینکه در برابر خالقش ایستاده می شود.

«وجود حایل مثل دیوار یا پرده بین امام و مأموم که مانع از مشاهده امام شود صحیح نیست، مگر آن که مأموم زن باشد»(1).

اگر حایل کوتاه باشد مانع از مشاهده محسوب نمی شود، که در حال نشستن مانع محسوب می شود نه در حال قیام به دلیل کوتاهی حایل. اگر وقت شروع به نماز حایلی موجود باشد که در حال قیام مانع از مشاهده امام نباشد و در حال رکوع و سجود مانع باشد، اما می داند که در وقت رکوع یا نشستن از بین می رود و یا بالعکس، احتیاط آن است که از اول داخل جماعت نشود، زیرا وجود حایل بین امام و مأموم صادق است(2).

اگر حائل غیر مستقر و غیر ثابت بوده، قبل از شک در شمول اطلاق حائل بر آن استصحاب بقای امامت می شود. برای از بین رفتن شک مثلاً، از جهت دور بودن مانع و عدم ثبوت مانع، استصحاب در این موارد از بین برنده شک می باشد(3).

در کتاب «الفقه» آمده: وجود حائلی کوتاه که مانع از مشاهده در همه احوال نماز نباشد ، مثلاً مانع در حال سجده نباشد، اشکال ندارد(4).

علی الظاهر در نماز حائل نبودن بین امام و مأموم شرط است . جمله فقها بر آن تصریح کرده اند. مراد از مشاهده، مشاهده عادی است نه دیدن وسیله و ابزار مثل دوربین و مانند آن. فقها در بعضی موارد حائل شیشه ای، پنجره و مانند آن را از این موارد خارج کرده اند. اگر امام را مشاهده کند جایز است، زیرا حکم، دائرمدار مشاهده است(5).

«در عرف، تاریکی، ستر و حجاب نمی باشد و شخص نابینا هم حاجب نیست. فقها بر این امر اتفاق دارند، و گرنه در نص به آن اشاره می شد»(6).

در کتاب «الفقه»، حایل ندانستن آن را از امور بدیهی دانسته که احتیاج به استدلال ندارد. غبار و باران و برف هم اینگونه هستند(7).

ص: 88

در «عروه الوثقی» آمده که: «ظلمت و تاریکی و مانند آن اگر مانع دیدن شود حایل نیست. هم چنین فاصله شدن نهر باریک و جاده در صورتی که مقداری فاصله بین آنها شود که در جماعت اخلال ایجاد کند. هرگاه بین آنها با شبکه یا تور فاصله باشد، حایل محسوب نمی شود، هر چند بنابر احتیاط، اجتناب از آن بهتر است. خصوصاً در صورتی که سوراخهای آن تنگ باشد که منع آن در این صورت قوی تر است. زیرا که حایل محسوب می شود(1).

روایت صحیح زراره از امام صادق در «الکافی» و «الفقیه» آمده که فرمودند: «اگر عده ای نماز بخوانند ، نباید بین امام و آنها فاصله باشد. اگر فاصله بود، امام بر آنها نیست. در هر صفی که نمازگزاران با امام نماز می خواند نباید بین آنها و امام فاصله باشد. آنجایی که فاصله است نماز نیست. اگر بین نمازگزاران ستر و دیوار باشد ، نماز آنها صحیح نبوده مگر آنکه حایل در باشد»(2).

اگر کسی خارج از مسجد نماز بخواند، در حالی که بین امام و ماموم حایلی نباشد و یا بین امام و صفهای متصل به امام که امام را می بینند، حایل نباشد. و اگر صفها به بازار و درها و ستونها برسد که بعضی از مأمومین، برخی دیگر را مشاهده کنند، نماز صحیح می باشد(3).

شیخ در خلاف گفته: «اگر بین مأمومین و صفهای نماز حایل باشد که مانع از گذشتن از میان صفها و مشاهده امام شود، نماز صحیح نیست، چه حایل دیوار مسجد یا دیوار خانه باشد و یا دیوار مشترک بین مسجد و خانه باشد. شافعی هم این نظر را دارد. ابوحنیفه گفته: همه این موارد حایل نمی باشد . اگر در خانه اش همراه با نماز جماعت و امام در مسجد نماز بخواند، نماز او صحیح است»(4).

«نبودن حایل که مانع دیدن امام است، در صورتی است که مأموم مرد باشد . ولی اگر زن به مرد اقتدا کند وجود حایل بین او و امام یا بین او و مأمومین مرد مانعی ندارد، ولی وجود حایل بین زن و زنهای مأموم دیگر که واسطه اتصال به امام هستند و بین زن و امام اگر زن باشد بر فرض مشروع بودن امام جماعت شدن زن محل

ص: 89

اشکال است»(1).

صاحب جواهر نگاه روزه دار به همسرش را موجب وجوب قضای روزه نمی داند، بلکه این رای اولی و بهتر است. اما اگر عادت به احتلام شدن داشته و از نگاه قصد خروج منی را دارد، کفاره بر او واجب می شود و بهتر است قضای روزه را به جا آورد»(1).

اگر چه بدون نزدیکی باشد. ابن براج، هم همین نظر را دارد. علامه گفته: با تکرار نگاه قضای روزه بر او واجب می شود(1).

شهیدین گفته اند: «اگر روزه دار با نگاه حرامش قصد احتلام داشته و به قصد گناه نگاه کند، اقرب این است که کفاره هم بدهد، بخصوص اگر به این کار عادت کرده باشد»(2). دلیل بر فساد و بطلان روزه و وجوب قضای روزه، نگاه حرام است. اگر ناظر واجد این دو صفت (قصد خروج منی و عادت به نگاه) نباشد. حداقل فعل مزبور (نگاه کردن) نهی شده است و کمترین مرتبه نهی چنانکه در علم اصول مقرر شده، فساد عمل است(3).

شافعی وابوحنیفه وثوری گفته اند: روزه با خروج منی از فرد به سبب نگاه، باطل نمی شود . احتلام بدون نزدیکی، مانند احتلام با فکر و خیال است. احمد حنبل و مالک و حسن بصری معتقدند: با نگاه روزه مطلقاً فاسد می شود، زیرا انزال منی با نگاهی بود که از آن لذت برده است و امکان اجتناب از آن نگاه برای او بوده، و مانند احتلام به لمس موجب بطلان روزه می شود(4). اگر بگوییم که نگاه باعث بطلان روزه، شده چنانکه مالک گفته فرقی بین تکرار و عدم تکرار نگاه نمی باشد.

انس بن مالک از رسول اکرم روایت کرد که فرمودند: « هرکس پشت سر زنی با نگاهش دقت نماید تا اینکه حجم بدنش را از بالای لباس نگاه نماید، در حالی که روزه دار هم هست، او روزه اش را افطار کرده است»(5).

ماه را دیده، هیچ اختلاف و شبهه ای بین علما نیست. اگر این فرد شهادت بدهد که ماه را دیده، شهادتش در حق دیگران قبول نمی شود، و برخود او روزه واجب است. «به همین گونه به هنگام مشاهده هلال ماه شوال باید افطار کند، به دلیل صدق رویت هلال ماه رمضان که مأمور به روزه گرفتن است و افطار کند با دیدن هلال ماه شوال، و به دلیل روایات مستفیض و متواتر و اجماع بر رویت این قول به سبب شهرت مورد اتفاق مشهور فقهاست».(1)

صاحب شرایع می گوید: «کسی که ماه را ندیده ، روزه گرفتن بر او واجب نیست، مگر آن که سی روز از ماه شعبان گذشته باشد و یا گروهی از مردم بر دیدن ماه اتفاق داشته باشند»(2). به دلیل اصل و ظاهر بسیاری از نصوص(3).

«با دیدن هلال ماه در یک شهر و یا اشتراک افق آن شهر با مکان دیگر، در اثبات رویت هلال کافی است، به گونه ای که اگر هلال را در این شهر ببیند در شهر دیگر هم دیده می شود، با دیدن هلال در یک شهر، اماره ای قطعی بر اتمام ماه و آغاز ماه جدید قمری برای اهل زمین است، نه خصوص سرزمینی که هلال را در آن می بیند، و برای شهری که با آن شهر در افق متحد باشد»(4).

است و رویت این نیست که یک یا دو نفر یا پنجاه نفر آن را ببینند.»

یعنی با یقین و اطمینان به رویت هلال، روزه بگیرد، با پیشگویی منجمان و با عدم اطمینان هلال ثابت نمی شود.

دومین راه ثبوت هلال: شهادت دو مرد عادل به اینکه هلال ماه را دیده اند.

صاحب جواهر می گوید: اگر مردم اتفاق بردیدن ماه نداشته باشند دو شاهد عادل شهادت می دهند، اما اگر بگویند آنها را نمی شناسیم. بعضی گفته اند: شهادتشان قبول نمی شود. صدوق و شیخ ابن زهره، ابن حمزه، براج، ابوالصلاح معتقدند که با علت وجود ابر و دود و غبار در آسمان پذیرفته می شود. در صورت نبودن علت خاص، شهادت پنجاه نفر معتبر می باشد(1).

علامه در المختلف به نقل از«المقنع»آورده: «درشهادت به روءیت هلال، کمتر از قسامه پنجاه شاهد جایز نیست. و شهادت دو مرد عادل اگر خارج از شهر باشد و یا در خود شهر باشد جایز است»(2).

اقتضای قبول شهادت آنها، خروج از شهر است. شیخ در «النهایه» آورده که: اگر در آسمان پدیده ای مثل غبار، ابر و... باشد که هلال دیده نمی شود، باید پنجاه شاهد، از اهل شهر شهادت دهند که ماه را دیده اند. و یا دو شاهد عادل از خارج شهر شهادت به رویت دهد»(3). روشن است که شیخ شهادت پنجاه نفر را برای حصول شیاع معتبر دانسته و اگر کمتر از آن باشد معتبر نمی داند.

امام خمینی قبول شهادت دو عادل مبتنی بر دیدن ماه را اگر مستند به علم و قطع باشد، کافی می دانند، وفرموده اند: لازم نیست که دو عادل در یک زمان ماه را دیده باشند و اینکه هر دو در یک شب دیده و در اوصاف اتفاق دارند کافی است مگر بعضی اوصاف خارجی که احتمال اختلاف در تشخیص آنها می رود، مثلا اینکه بگوید ماه بلند بود. یا در طرف شمال یا جنوب بود، اگر اختلافشان شدید نباشد قبول شهادتشان بعید نیست . اگر یکی از صفات را بر خلاف واقع بگویند شهادتشان قبول نیست»(4).

ص: 95

اگر دو شاهد نزد حاکم، بینه آورند که ماه را دیده اند، شهادتشان پذیرفته می شود. اگر بینه ای نداشته باشند، شهادت آنها مقبول نیست.

شهید در «شرح اللمعه» فرموده: «اگر مردم بر دیدن ماه اتفاق نداشته باشند، دو شاهد به رویت هلال شهادت می دهند. بعضی گفته اند: شهادتشان قبول نمی شود، و برخی گفته اند، مطلقاً قبول می شود اظهر همین قولی است»(1).

برخی گفته اند: «هلال به شهادت دو فرد عادل ثابت نمی شود. اگر شهادت به رویت هلال ندهند، بلکه شهادت علمی و قطعی دهند به اینکه ما علم به رویت هلال داریم از روی حساب و یا از روی جادو و یا از قرائن مانند علم به عدم رویت هلال در سه روز آخر ماه، این علم نفعی برای دیگری ندارد و برای خودشان منفعت دارد»(2).

امام صادق علیه السلام فرمودند: «در رویت هلال به جز شهادت پنجاه مرد اگر در شهر باشند قبول نمی شود (عدد قسامه). اگر خارج از شهر باشند، شهادت دو مرد عادل قبول می شود»(3).

بنابر نظریه اختصاص، در فرض صاف بودن آسمان، ثابت شدن ماه به دیدن هلال در یک منطقه یا شهر، ویژه همان شهر یا ناحیه است و به شهرهای نزدیک یا دور و به طور کلی هر ناحیه ای که هلال در آن با چشم در خور دیدن نباشد، گسترش داده نمی شود. بر این اساس، در شب بیست و نهم هر ماه، هر منطقه خودش عهده دار دیدن هلال شده و ثابت شدن ماه در گرو چنین دیدنی خواهد بود و بر دیدن دیگر ناحیه ها اثری بار نخواهد شد.

با فرض ابری بودن آسمان، تنها دیدن هلال در سرزمینهای هم افق ثابت قمری و در سرزمینهایی که اگر آسمان آنها صاف باشد، همواره هلال را یکسان و به گونه مشترک خواهند دید. برای یکدیگر معتبر خواهد بود. به عبارت دیگر، در این فرض تنها دیدن آن دسته از سرزمینهایی که کاشف از وجود هلال در خور هلال دیدن در منطقه ابری است، معتبر خواهد بود و سبب ثابت شدن ماه در منطقه ای ابری خواهد شد»(4).

ص: 96

علامه در مختلف به رأی ابن جنید که گفته: نگاه بعد از نگاه (تکرار نگاه) با شهوت توسط معتکف باعث فساد اعتکاف می شود، اشکال گرفته و فرموده: «در فاسد شدن و بطلان اعتکاف با نگاه شهوت آلود و بوسیدن اشکال است، چرا که دلیلی بر حرمت نگاه و بوسیدن با شهوت که باعث فساد اعتکاف شود، نمی باشد»(1).

آیه الله حکیم طباطبایی هم گفته: «دلیل مخالفت ابن جنید مشخص نیست».(2)

ص: 98

معتمر در حج عمره تمتع، تلبیه راهنگام مشاهده خانه های مکه از زمانهای قدیم قطع می کرد وحدآن برای کسانی که از راه مدینه می آمدند عقبه المدنیین (عقبه اهل مدینه) که مکانی معروف است می باشد(1).

شیخ گفته: مُحرم در حج عمره از میقات محرم می شود، تلبیه را هنگام دخول در حرم قطع می کند، و اگر حج تمتع به جای آورد، هنگام مشاهده خانه های مکه تلبیه را قطع می کند. مالک هم این رأی را پذیرفته، اما گفته اگر قبل از میقات محرم شود با دیدن خانه های مکه تلبیه را قطع می کند، شیخ به اجماع علما بر این نظر خود استناد کرده است(2).

علامه هم در مستند بر آن ادعای اجماع محقق و محکم کرده به دلیل آنچه که از روایات استفاده می شود.(3)

از جمله روایات رسیده در این باب ، روایت حلبی از امام صادق علیه السلام است که فرمودند : «متمتع هنگامی که خانه های مکه را مشاهده کرد تلبیه را باید قطع کند»(4).

در حد خانه های مکه بین فقها اختلاف است. علامه در مختلف گفته: «ابی عقیل حد خانه های مکه را عقبه المدنیین و ابطح می داند، و ابن بابویه و پسرش حد خانه های مکه را عقبه المدنیین دانسته اند»(5).

در روایت موثق معاویه ابن عمار از امام صادق آمده که فرمودند: « هرگاه در حج تمتع داخل مکه شدی، با دیدن خانه های مکه، تلبیه را قطع کن . حد خانه های مکه قبل از امروز عقبه اهل مدینین بود و مردم در مکه بناهایی پدید آوردند که پیشتر نبود . پس لبیک را قطع کن و تا می توانی تکبیر و تهلیل (لااله الا الله) بگو و حمد و ثنای خداوند عزوجل را به جا آور»(6).

ص: 100

در روایت محمد ابی نصر از امام رضا علیه السلام آمده که فرمودند: «متمتع، هنگام نگاه به اعراش مکه در ذی طوی تلبیه را قطع کند. اعراش مکه یعنی خانه های مکه»(1).

برخی اشکال گرفته که دو روایت عمار وابی نصر حد قطع تلبیه را دو مکان گرفته اند، که دراولی، عقبه المدنیین و در دومی، عقبه ذی طوی می باشد.

برای جمع این دو روایت باید گفت: روایت اول در حق کسی که از مدینه وارد مکه می شود رسیده . روایت دوم، تکلیف کسی را که از عراق وارد می شود ، مشخص می کند. باید گفت که دو حد ذی طوی و عقبه المدنیین برای یک مقصود (قطع تلبیه) گفته شده، اگرچه در اسم متفاوتند آن هم به سبب اختلاف جهت و مکان است.(2)

احرام، با این تلبیه بسته می شود، بعد از احرام مستحب است محرم این لبیک ها را ادامه دهد تا محدوده هایی که تعیین شده، زمزمه کردن این لبیک در هر فراز و نشیبی و در هر اوج و حضیضی، برای آن است که در هر لحظه و آنی انسان، آن عهد را تجدید کند.

مشاهده کعبه تلبیه را قطع می کند و اگر حج قران به جا می آورد و خارج از مکه محرم شود و هر نوع حجی را هم که به جا می آورد تکبیر را تا هنگام زوال روز عرفه باید ادامه دهد.

عمر بن یزید از امام صادق علیه السلام روایت کرد که: هر کس قصد خروج از مکه را برای عمره داشته باشد از جعرانه و حدیبیه و یا جایی مانند آن محرم می شود، و کسی که از مکه برای عمره خارج شود سپس برای عمره داخل شود تلبیه را تا وقتی که نگاهش به کعبه نیفتاده قطع نکند(1).

این روایت مختص کسانی است که از مکه برای احرام عمره مفرده خارج شده اند نه غیر آنها.

محقق هم چون شیخ بیان داشته: اگر فرد بیرون حرم محرم شد، تا هنگامی که کعبه را مشاهده کند لبیک می گوید(2).

یونس بن یعقوب می گوید: «از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: درباره مردی که حج مفرده به جا می آورد کجا تلبیه را قطع می کند. فرمودند: هرگاه خانه های ذی طوی را دید تلبیه را قطع کند(3).

روایت دیگری از فضیل بن یسار رسیده که گفته است: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: «کسی که برای عمره به مکه داخل می شود کجا تلبیه را قطع می کند.» فرموند: «حیال العقبه _ عقبه المدنیین _ » گفتم: «عقبه المدنیین کجاست؟» فرمودند: «حیال القصادین»(4).

در هر حال در عمره مفرده، مُحرم با دخول در حرم، تلبیه را قطع می کند . طبق روایات، یا هنگام ورود به ذی طوی یا هنگام نگاه به خانه مکه و یا در عقبه المدنیین . با توجه به نظر فقها و روایات رسیده ، روایتی که حد قطع تلبیه را عقبه المدنیین بیان کرد، مختص کسانی است که از راه مدینه به مکه می آیند، و روایتی که بیان کرده محرم در ذی طوی تلبیه را قطع کند برای کسانی است که از راه عراق به

ص: 102

مکه می آیند و روایتی که متضمن نگاه به کعبه است برای کسانی است که از مکه برای عمره خارج شده اند . در نتیجه بین روایات منافاتی نمی باشد، به حسب گمان بعضی افراد که آن را بر تخییر حمل کرده اند.

چرا که صدوق، گفته است: «محرم مخیر است که تلبیه را قطع کند یا نکند»(1).

زمانی که محرم به کعبه رسید، مهیا و آماده است. تمام هستی و وجودش در حال بیدار باش، وقتی از دور شهر مکه، شهر خدا را می بیند، حمد و ثنا می گوید: الله اکبر، و لا اله الا الله، یعنی بزرگترین شعار و معارف دین، بالاترین ذکر و کلمه اخلاص.

مروه بایستند؟» فرمودند: «بله، به گونه ای که کعبه را ببینند».(1)

شیخ در نهایه گفته است: «به کوه صفا صعود کن و به طرف رکنی که در آن حجرالاسود است نگاه کن و حمد و سپاس خدا را بگو»(2).

استحباب صعودبه کوه برای دیدن کعبه ذکر شده که با رفتن به پله چهارم قابل رویت خواهد بود.

«چون به حج رفتید به خانه کعبه بسیار بنگرید، چرا که خداوند تعالی یکصد و بیست رحمت در خانه خود قرار داده که شصت عدد آن برای طواف کنندگان و چهل عدد آن برای نمازگزاران و بیست رحمت برای نگاه کنندگان به خانه خداست»(1).

نگاه با چشم، زمینه تحصیل «نگاه با دل» را فراهم می کند. اگر دیدن که کار دل است حاصل شود، بسیاری از معارف حضور پیدا می کند و چون کعبه، زمینه این معارف بلند را در بر دارد، لذا نگاه به آن عبادت است.

«پس استحباب، در کثرت نگاه به کعبه است»(2).

یکی از محرمات عطر اجتناب از بوی خوش و عطر است و نبوئیدن آن از جمله واجبات است.

بی شک خرید و فروش عطر و نگاه به آن برای محرم جایز است. مرحوم نراقی(1): بر آن ادعای اجماع کرده و اصل هم بر جواز این امر دلالت دارد. چرا که منع بر استعمال بوی خوش وارد شده و نگاه کردن به عطر، استعمال به شمار نمی آید.

روایت صحیح محمد بن اسماعیل هم بر آن دلالت داشته، که گفت: «ابالحسن علیه السلام را دیدم، در حالی که محرم بود، بین دو دستش عطری بود که به آن نگاه می کرد، و از بوئیدن آن و کشیدنش بر لباسشان اجتناب می کردند»(2).

از طرفی زینت کردن سبب می شود آدمی آنچنانکه هست خود را نبیند، زیرا با آرایش قبایح وزشتیها را به زیبایی مبدل می کند، محرم میهمان خداست و حج راهی برای آراسته شدن حجاج به زیور تقوی و نیکوکاری است پس باید زشتی های درون خود را به زیبایی مبدل نماید.

بر طبق روایت صحیح حماد از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمودند: «محرم به آیینه نگاه نمی کند چرا که، نگاه در آیینه جزء زینت حساب می شود»(1).

شهید در «لمعه» گفته: «نگاه کردن در آیینه بر محرم جایز نیست»(2) و شهید ثانی در« شرح اللمعه» فرموده اند: «نگاه محرم در آیینه حرام است اما کفاره ای بر آن مترتب نمی باشد»(3).

صاحب جواهر در ادامه فرموده اند: «محرم بعد از نگاه کردن مستحب است که تلبیه بگوید، احتیاط آن است که از نگاه کردن در آیینه اجتناب کند، اگرچه به منظور آراستن خود نباشد. ایشان، نگاه به اجسام صیقلی و آب زلال که اشیاء در آن دیده می شود و نگاه در آیینه به گونه غیر متعارف را مجاز شمرده اند، هر چند که زینت محسوب می شود»(4).

نوری طبرسی بیان داشته که نگاه به آیینه برای محرم حرام است و در صورت نگاه کردن، بعد از آن تلبیه بگوید(5).

علامه در «تذکره» گفته است: احتجاج قائلان به حرمت، روایات اهل سنت از پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد. آنان می گویند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «َالُْمحْرِمُ الْاشْعَثُ الْأغَبرَ»، یعنی محرم موی پریشان و غبار آلود دارد و روایت دیگر، «اِنَّ اللهَ یُبَاهِی بِاَهْلِ عَرَفِهِ مَلَائِکَتَه فَیَقُولُ یَا مَلَائِکَتِی انْظَرُو إلی عِبَادِی قَدْأتُونِی شِعْثاً غُبراً صَاحیِنَ».

ترجمه: « همانا خداوند بر اهل عرفه به ملائکه اش مباهات می کند و می فرماید ای ملائکه من، به بندگانم در صحرای عرفات نگاه کنید که با موهای پریشان و

ص: 107

غبارآلود نمایان شده اند (بیرون آمده اند)»(1).

احمد حنبل گفته: «محرم برای مرتب کردن ژولیدگی موهایش یا مرتب کردن مو و چهره اش و زینت نمودن خود در آیینه نگاه نمی کند»(2).

بنا بر این برای محرم، نگاه کردن در آیینه به قصد آرایش و زینت کردن نباشد و احتیاطاً هم بدون قصد به آیینه نگاه نکند، در نگاه به آیینه فرقی بین اینکه تصویر خود را ببیند یا نبیند نیست. آیینه نمایش دهنده بیشتر خود آراییها وزینتها است، محرم آمده است تا شاید نا پاکیها را به پاکی مبدل سازد و هنگامی که به زشتیهای درون خویش معترف شد به آیینه نیازی ندارد زیرا آیینه وسیله خودبینی است.

صورت زیبای ظاهر هیچ نیست ای برادر سیرت زیبا بیار

عمار از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: «درباره حکم نگاه محرم به همسرش و خروج منی یا مذی از او. امام فرمودند: چیزی بر او نیست، اما باید غسل کند و طلب استغفار از پروردگارش را نماید»(1).

علامه هم با نظر محقق، موافق است، که اگر محرم به همسرش بدون شهوت نگاه کند، چیزی بر او نیست علاوه بر آن اضافه کرده اند: «چه منی از او خارج شود چه نشود، زیرا نگاه او به همسرش جایز است، به خلاف نگاه به زن نامحرم و بیگانه»(2).

حلبی از امام صادق سؤال کرد: «آیا محرم به همسرش در حالی که آن زن هم محرم است، می تواند نگاه کند؟»

فرمودند: «اشکال ندارد»(3).

برخی علما نگاه شهوت آلود مرد را به همسرش را مستلزم دادن کفاره دانسته اند و گفته اند:(4) هرگاه محرم همسرش را از روی شهوت نگاه کرد و پس از آن محتلم شد واجب است یک شتر کفاره بدهد. اگر از روی شهوت نگاه نکرد چیزی بر او نیست. مشروط به آنکه قصدش از نگاه، احتلام نبوده و نیز عادتش براین نباشدکه بواسطه نگاه از او منی بیرون آید. صاحب جواهرادعاکرده: اقوال زیادی آن را به اجماع علما نسبت داده اند(5).

این خبر حجت است . به دلیل اصل و روایت صحیح معاویه بن عمار که از امام صادق علیه السلام درباره حکم نگاه محرم به همسرش و و خارج شدن منی از او سؤال کرد . فرمودند: باید یک شتر کفاره دهد.

این خبر حجت است و در«المدارک»و کتب دیگر آمده که فقها به آن قطع دارند(6).

با وجود ادله و اقوال بر وجوب کفاره در صورت نگاه با شهوت مرد به همسرش بیان شده، روایتی دیگر وارد شده که دادن کفاره را حتی با نگاه همراه با شهوت لازم

ص: 109

نمی دانند.

در روایت اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السلام آمده: «از امام درباره مردی که به همسرش با شهوت نگاه کرد و منی از او خارج شد سؤال کرد و امام فرمودند: بر او چیزی نیست»(1).

شیخ، این روایت را بر نگاه از روی سهو و اشتباه حمل کرده اند نه نگاه از روی قصد و عمد.(2)

گوسفند کفاره دهد.» سپس فرمودند : قرار دادن کفاره به سبب خروج منی از او نیست، بلکه به علت نگاهی که بر او حلال نبوده می باشد، و در صورتی که از او منی خارج نشده از خدا بترسد و دیگر نگاه را تکرار نکند»(1)، روایت دیگری بعد از «ساق المراه»، «اوالی فرجها» آمده است(2).

در روایت حسن، معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام ، درباره محرمی پرسید که به غیر همسر خود نگاه کند و منی از او بیرون آمده. فرمودند: «کاری ناشایست است، زیرا به آنچه که بر او حلال نبوده نگاه کرده . اگر منی از او خارج نشد از خدا بترسد و دیگر نگاه خود را تکرار نکند چیزی بر او نباشد»(3).

ص: 111

ابن فضیل از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: هرگاه مردی بر قومی اشراف داشته باشد یا از خلال در و یا جای دیگر به آنها نگاه کند ، او را دور کنید. یا چیزی به سوی او پرت کنید و یا او را بکشید و یا چشمش را کور کنید بر آنها ضمانت و جریمه ای نیست. و فرمودند: هرگاه مردی از خلال حجره رسول الله صلی الله علیه و آله به آنها نظاره می کرد، رسول الله صلی الله علیه و آله بر می خاستند تا چشمش را در آورند(1).

همچنین امام علیه السلام نقل کردند که : پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی مناهی، از اینکه مردی به خانه همسایه اش بی اذن وارد شود و از حال آنها مطلع گردد نهی کردند، و فرمودند: «هر کس به عورات برادر مسلمان یاعورت غیر اهل خود عمداً نگاه کند، جزء منافقانی است که از عورات مردم جستجو می کنند. از دنیا نمی رود تا آنکه خدا او را رسوا کند، مگر آنکه توبه نماید»(2).

اگر فاصله ناظر زیاد بوده که امکان نگاه به عورات دیگران برایش ممکن نباشد، اما با وسایل جدید مثل دوربین آنها را ببیند حکمش مانند آن کسی است که از نزدیک به خانه دیگری نگریسته. پس دفع او جایز است و اگر زخمی بر او وارد شود دیه ای بر او نیست . یا آئینه ای بگذارد و با آن عورات را ببیند، مانند کسی است که بدون وسیله و مستقیم به دیگری نگاه می کند، اما احتیاط آن است که به سوی او چیزی پرتاب نکرده و به نحو دیگر او را منع کند.

خانه پناهگاه و مکان امن برای همه است ؛ چه مرد و چه زن. هیچ کس حق تجاوز به آن را ندارد. اگر کسی به خانه دیگری بنگرد به حریم او سرکشی کرده و صاحب خانه حق برخورد با او را دارد.

باشد، و به مواردی نگاه کند که نگاه کردن او بدون شهوت و تمایلات جنسی جایز است، پرتاب چیزی وتیراندازی به سوی او جایز نبوده. و یا آنکه سرکشی می کند، نابینا باشد، روا نیست به طرف او چیزی پرتاب کند. در صورت پرتاب شی ء به او، اگر جنایتی بر او وارد شود، ضامن می شود . یا آنکه ناظر کسی باشد که دور را نمی بیند و فاصله او و زنها به اندازه ای باشد که زنها را نمی بیند، و یا به خوبی تشخیص نمی دهد در صورت وارد کردن جنایت ضامن خواهد بود.

جواز جنایت بر ناظر(1)

اگر ناظر چه بیگانه و چه خویشاوند به چیزی نگاه کند که نگاه آنها به آن جایز نباشد، مانند عورت و یا نگاهشان با لذت و شهوت بوده (مانند ناظر بیگانه) بعد از نهی کردن آنها، پرتاب چیزی به سوی او جایز است . اگر منجر به زخم و جنایتی به او شود، هدر خواهد بود . یا اگر ناظر با عمد و قصد نگاه به عورات مردم سر بکشد، باید او را نهی کند. واگر ادعا کند که قصد نگاه نداشته است و یا آن را ندیده است، ادعای او مسموع نیست. در ظاهر هم چیزی بر نهی کننده نیست. اگر به طرف او شی ء را پرتاب کرد و نابینا شد، ضامن نمی باشد. چراکه شخصی از سوراخهای حجره های رسول خدا صلی الله علیه و آله به درون آن می نگریست. پیامبر صلی الله علیه و آله با تیری که در دست داشت به سوی او آمد. تا چشمانش را کور کند. مرد فرار کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای خبیث! سوگند به خدا اگر ایستاده بودی چشمانت را کور می کردم.»

اگر ناظر خویشاوند زن بوده و به او در حالی که برهنه است نگاه کند، در این صورت ناظر محترم حکم نامحرم را در حرمت نگاه به عورت دیگری دارد، واجب است که از آسان ترین راه او را دور کرد. اگر به نگاه کردن اصرار داشت ، به سوی او چیزی پرتاب کرد و به سبب آن کشته شود، دیه ای ندارد.

ص: 114

در روایت دیگری مانند همین روایت به جای کلمه «فلیواس»، «فلیساو» به کار رفته است(1).

در کتاب «سلسله الینابیع الفقهیه» به نقل از «فقه الرضا» آمده که: «بر تو تساوی بین دو خصم در نگاه کردن به آن دو واجب است . پس نگاهت به یکی از آنها بیشتر از نگاهت به دیگری نباشد»(2).

شایسته است که قاضی از التفات کردن به یکی از طرفین دعوا و التفات نکردن به دیگری، خودداری ورزد و نگاههایش را میان آن دو عادلانه تقسیم کند و به هیچ یک از طرفین دعوا اجازه ندهد به دیگری زورگویی و درازدستی کند.

برخی از فقها، قائل به استحباب مراعات تسویه در انواع اکرام و آداب شده اند، مگر در تسویه عدالت، در اجرای حکم که به اتفاق رعایت آن را واجب ندانسته اند، مانند علامه حلی و صاحب جواهر.

حاصل شود به خلاف عدالت که ظن به آن کفایت می کند و چنانکه در بعضی از نصوص اشاره شده، عدالت جز برای معصوم ممکن نیست(1).

و شهادت به جرح به مجرد مشاهده ارتکاب گناه کبیره جایز نیست، چرا که ما وجه معصیت و گناه او را نمی دانیم، اگر احتمال بدهد که عذری بر ارتکاب آن گناه داشته و برای او با قرائن و شواهد حاصل شود که او از ارتکاب آن عمل عذری داشته، شهادت به جرح او جایز نیست(2).

ص: 117

که مقصود از جواز کسب علم به این امور، با شنیدن از عده زیادی و یاهمراه قرائن قطعی و یقینی و ادلّه دیگر باشد ؛ به گونه ای که قطع و یقین حاصل شود و شبهه ای باقی نماند . مانند خبرهایی متواتر و یا خبر واحد محفوف به قرائن قطعی و یقین که در این حال مانعی برای شهادت دادن هنگام رسیدن به علم، باقی نمی ماند(1).

مستند شهادت، آنچه باعث شاهد شدن می شود، به سه طریق است: شنیدن، دیدن و یا هر دو واجب است شاهد علم به شهادت خود داشته و شهادتش را به آن مستند کند، پس بگوید: «دیدم یا شنیدم» اگر فردی جنایتی را مشاهده کند عنوان شاهد پیدا می کند.

«در مواردی مانند شرب خمر، غصب، دزدی، قتل، رضاع و تولد و زنا و لواط برای ضبط مورد شهادت، دیدن و نگاه کردن معتبر است»(2) و جز با نگاه کردن فرد شاهد نمی شود، چرا که گوش آنها را درک نمی کند. حتی شهادت فرد کر در این امور قبول می شود و دیدن او کافی خواهد بود.

در روایت جمیل، در مورد شهادت فرد کر آمده که: «در شهادت کر به کلام اولش توجه می شود، و شهادت دومش قبول نخواهد شد»(3). با اینکه سند این روایت ضعیف و نادر است، شیخ در نهایه و شاگردش قاضی ابن برّاج و ابن حمزه به آن تمسک کرده اند. امام در« تحریر الوسیله» این روایت را مطرود دانسته اند(4).

مستند در دیدنیها، خوب دیدن است. در روایت علی بن غیاث آمده که: «شاهد، شهادت نمی دهد مگر آن را کاملاً بشناسد. چنانکه کف دستش را می شناسد»(5) گفته شده: پی در پی شنیدن و شهرت یک واقعه از افرادی که برای انسان یقین می آورد، مجوز آن است که به آن واقعه شهادت دهند نه به دلیل کثرت و مستفیض بودن خبر بلکه به سبب یقینی که از خبر حاصل شده، در این صورت اعتبار حاصل شده منحصر به امر خاصی نیست مانند وقف و زوجیت و ولادت و... بلکه شهادت در دیدنیها و شنیدنیها در صورتی که علم قطعی پیدا شود، جایز است و اگر مفید علم

ص: 119

نباشد و فقط مفید ظن ولو نزدیک به واقع باشد، شهادت به مسبب یعنی واقعه جایز نیست، البته شهادت به سبب جایز است، مثل اینکه بگوید، معروف این است که چنین و چنان شده، یا بگوید، من اخبار بسیاری که شنیده ام گمان پیدا کردم بر اینکه چنین و چنان شده است.

شهادت به شنیدن در آنچه که با استفاضه ثابت می شود: مانند نسب و موت و ملک مطلق و وقف و نکاح و اجاره عتق و ولایت قاضی معتبراست(1) اما پوشیده نباشد که شنیدن هم محتاج به دیدن و نگاه به مسموع است... زیرا این افعال نیاز به شنیدن کلام عقد از آنها است و شناختن عین و نسب متعاقدین لازم است.

«آنچه به شنیدن و به مشاهده کردن برای شهادت احتیاج دارد، مانند شهادت دادن بر عقدها مثل بیع صرف و سلم و صلح و اجاره و نکاح و مانند آن، در این امور باید دو طرف عقد را مشاهده کرد و سخن آنها را در عقد شنید، تحمل شهادت جز به این طریق ممکن نمی باشد، زیرا این افعال هم نیاز به شنیدن عقد دارد و هم شناختن عین و اسم و نسب متعاقدین»(2).

شاهد باید آنچه را شنیده و آنچه را که از واقعه مشاهده کرده بیان کند.

روایتی نیز بر قبول گواهی زنان دلالت می کند از جمله:

سکونی از امام صادق علیه السلام و ایشان از امام باقر علیه السلام روایت کردند که: «شهادت زنان در طلاق و نکاح و حدود جایز نیست، مگر در حقوقی که مردان نمی توانند به آن نگاه کنند»(1).

عبدالله بن سنان می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم: «شهادت زنان در روءیت هلال ماه جایز نیست. شهادت زنان به تنهایی بدون مردان در آن مواردی که مردان نگاهشان به آن جایز نبوده قبول است»(2).

شهادت زن به تنهایی در استهلال یا زنده به دنیا آمدن بچه کافی است. شیخ مفید(3) گفته است: شهادت دو زن در آن لازم است ، و اگر دو زن نشد شهادت یک زن کافی است و در عیوب زنان و رضاع و ولادت نیز قائل به همین امرشده است.

شیخ طوسی، گواهی زنان به تنهایی و نیز قبول گواهی یک مرد و دو زن را در مورد زنده متولد شدن کودک به گروهی از فقها نسبت داده و می گوید: هرگاه گواهی زنان را در این امور ثابت گردد، از نظر فقهای شیعه با کمتر از چهار نفر پذیرفته نمی شود.

محمد بن فضیل گفت: از ابا الحسن علیه السلام سوءال کردم: آیا شهادت زنان در نکاح و طلاق و سنگسار جایز نمی باشد؟(4).

امام فرمودند: شهادت زنان در آنجا که مردان نمی توانند به زنان نگاه کنند جایز است، شهادت زنان در نکاح اگر همراه با شهادت مردی باشد جایز است»(5).

در «مستدرک الوسایل»، به نقل از «دعائم الاسلام» آمده که «أ شهادت زنان در آنچه که به جزء زنان از آن اطلاع ندارند و به جزء زنان نگاه به آنان جایز نبوده چون، شیردادن، تولد و گریه بچه، نفاس و حیض و مانند آن و شهادت قابله هم در این امور جایز است»(6).

ص: 121

واژه شهادت از «شهود» به معنای حضور آمده و از واژه مشاهده و دیدن متبادر به ذهن است. هر عالم و دانا شاهد محسوب نمی شود، کما اینکه در بعضی آیات قرآن، واژه شهادت به معنای حضور به کار رفته است. از جمله عالم الغیب و الشهاده، یعنی دانای پنهان و آشکار و حاضر و غایب که منظور خداوند است.

اخباری که بر اساس ادراک حسی و حضور و مشاهده قابل دیدن نباشد، به لحاظ فقدان دلیل حجت نخواهد بود. بدیهی است که مشاهده و حضور به حسب اشیای گوناگون با هم اختلاف پیدا می کنند. مثلاً به نسبت اینکه مشهود به، از دیدنیها باشد، شهادت نسبت به آن بر اساس آنچه دیده و مشاهده کرده می باشد.

در ماده 77 قانون مجازات اسلامی آمده که: « شهادت شهود باید روشن و بدون ابهام و مستند به مشاهده باشد و شهادت حدسی معتبر نیست»(1).

در بعضی امور فقط با نگاه کردن به واقعه می توان شهادت داد. مانند غصب، سرقت، رضاع، ولادت، لواط، زنا، شرب خمر و شهادت در این امور با مشاهده و علم کافی معتبر است.

محقق حلی، در شهادت شاهد به مالکیت و ملک مطلق با توجه به آنچه که او در تصرف مالک مشاهده کرده، شهادتش را صحیح می داند . به نظر ایشان شهادت شاهد به ملکی که آن را ندیده اما تعریف آن را از بایع شنیده هم صحیح است(2).

شهادت شاهد به آنچه که به یاد نمی آورد جایز نمی باشد، اگر چه خط و امضای خود را ببیند. یعنی شاهد باید در شهادت خود علم داشته باشد و به حدس و تخمین اکتفا نکند . حتی اگر امضای خود را در پای معامله ای دید و به خاطر نیاورد که در حضور او چنین معامله ای انجام گرفته، صرف مشاهده خط و امضای خودش در شهادت معامله کفایت نمی کند(3).

چنانکه کلینی در کافی نقل کرده که « عمر بن یزید از امام صادق علیه السلام سؤال نمود که شخصی مرا شاهد می گیرد بر آنچه در نوشته ای که به خط خود نوشته ام و مهر کرده ام. من خط و مهر خود را می شناسم ، اما چیزی از باقی واقعه مشهود را به یاد نمی آورم ، نه کمی از آن و نه زیادش را . (آیا می توانم با استناد به آن دستخط خود،

ص: 123

شهادت بدهم)؟ حضرت فرمود: اگر صاحب تو (یعنی مدعی که تو را شاهد گرفته) مورد اعتماد بود همراه تو شخص موثق دیگری بود می توانی شهادت بدهی»(1).

علامه بر این عقیده است، در صورتی که شاهد نسب خود را نداند، باید با مشاهده او بر او شهادت دهد. اگر او فوت کرده باشد، میت باید او را در مجلس حکم حاضر کند تا شاهد با مشاهده او شهادت دهد و اگر میت را دفن کرده باشند، نبش قبر را جایز نمی دانند.(2)

ملا احمد نراقی معتقد است که: ظاهر روایت تنافی ندارد، زیرا ظاهراً مراد از شهود در روایت کسانی هستند که زن را می شناسند، و قصد شهادت دادن علیه زن را دارند(1).

ص: 125

همه علما اتفاق دارند که نگاه مرد به زن نامحرم چه با قصد لذت و چه بدون آن حرام است(1).

البته نگاه به وجه کفین بدون لذت را بعضی فقها جایز می دانند. (درآینده بحث خواهیم کرد).

شهید ثانی، یک بار نگاه کردن به زن را جایز دانسته اند. البته بدون آنکه دوباره نگاهش را تکرار کند ، جز در صورت ضرورت و نیاز مانند شهادت دادن علیه زن، معالجه و درمان و غیره که مرد می تواند نگاه به زن را اعاده کند(2).

شیخ در مبسوط،(3) نگاه بدون ضرورت و حاجت به زن بیگانه را جایز نمی داند؛ چرا که تمام بدن زن، عورت است و برای مرد نگاه به عورت، ممنوع است. صاحب جواهر بر این نظر ادعای اجماع کرده(4) و معتقداست که بر مرد جایز است که یک مرتبه به زن نگاه کند ، اما این نگاه کراهت دارد . تکرار نگاه در یک مجلس و حتی نگاه طولانی جایز نمی باشد.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«لَا تُتْبِع الَنَّظْرَةَ النظْرَةَ، َفإنْ الْاوُلی لَکَ وَالثانِیةُ عَلَیکَ»(5).

نگاه اول را، با نگاه دومت دنبال نکن، چرا که نگاه اولی برای توست و نگاه دوم علیه تو.

با توجه به روایت تعارضی بین قول به جواز نگاه و عدم جواز نگاه مرد به زن نیست زیرا روایت، نگاه اول را جایز دانسته است و نگاه دوم جایز نمی باشد.

کاهلی در روایتی از امام صادق علیه السلام آورده است «نگاه بعد از نگاه تخم شهوت را در قلب می کارد و برای در فتنه افتادن صاحبش کافی است».(6) این روایت در تأییداین مطلب است که طولانی کردن نگاه سبب فتنه می شود بر خلاف نگاه اول که بدون شهوت و اتفاقی از مرد صورت می گیرد. آیت الله خویی نیز با توجه به آیه کریمه «وَلایبْدِینَ زِینَتَهُنَّ» که برخی فقها زینت را به معنای مواضع زینت تفسیر کرده

ص: 127

و می گویند « آیه کریمه دلالت بر وجوب ستر مواضع زینت و حرمت نمایان کردن آنها دارد. که حرمت نگاه مرد، به آن موضع ثابت می شود».(1)

صاحب مستمسک العروه برای عدم جواز نگاه به زن بیگانه به آیات کریمه ذیل استناد کرده:

قُلْ لّلْمُوءمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ اَبْصَارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُروُجَهُمْ... وَ قُلْ ِّللْمْوءمِناتِ یغْضُضْنُ مِنْ أََبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلایبْدِینَ زِینَتَهُنَّ... و فرموده اند: «غض بصر» غیر از ترک نگاه است و: «احتمال است که مراد فرو بستن چشم از عورت باشد نه از کل بدن، با اینکه اراده عموم، اقتضای حمل بر فروبستن نگاه از هر چیزی باشد، فروبستن نگاه بر نگاه نکردن به زنان مومن حمل می شود».(2)

محقق قمی قائل به منع و حرمت نگاه به زن نامحرم شده اند.(3)

نگاه کردن به زنان، گرچه رفتاری است که نفس انسان، بدان سوی گرایش داردو آن را به مصلحت خود می داند ، ولی پاکدامنی و پاک چشمی برای انسان مصلحت بیشتری خواهد داشت.

قائلان به وجوب ستر وجه و کفین زن به ادله ای استدلال کرده اند:

دلیل اول: آیه کریمه: «وَ لاَیبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ» اطلاق آیه کریمه، دلالت بر وجوب ستر جمیع مواضع بدن زن حتی وجه و کفین دارد. و عدم جواز نمایان کردن آنها بنا بر اینکه جزء مواضع زینت محسوب می شوند. اما استدلال بر حرمت نگاه بعداً خواهد آمد . لکن مقصود آیه کریمه حرمت آشکار کردن مواضع غیر ظاهر است. با توجه به دلالت آیه شریفه: «وَ لاَیبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ» وآیه درصدد بیان جواز نمایان کردن آنها حتی برای غیر شوهر می باشد.

دلیل دوم: «بیان اینکه (اْلمَرأة کُلُهَا عَوْرَة)(1) زن یا تمام بدن زن عورت است و زن تشبیه به عورت شده است و از روشن ترین خواص زن، پوشیده بودن و لزوم پوشاندن آن است. لذا زن باید تمام بدن خود را و از آن جمله صورت و دست خود را بپوشاند.

اما باید گفت مفهوم این روایات که می فرماید زن عورت است، این است که زن نباید زیاد ظاهر شود و بهتر است بیشتر در خانه بماند . حتی اگر کاملاً هم پوشیده باشد، باز عورت است، نه این که اگر برهنه بود، عورت است و پوشیده شود.

چنانکه حضرت علی علیه السلام از پیامبر روایت کرد که فرمودند: «زنان درسخن گفتن ناتوان هستند و نیزعورت می باشند . پس ناتوانی در سخنشان را با سکوت مداوا کنید و عورتشان را با خانه ها بپوشانید».(2).

دلیل سوم اینکه: روایاتی که بر جواز نگاه به صورت و دست زن، وقتی که قصد ازدواج دارد، دلالت دارند. مفهوم آن این است که اگر قصد ازدواج ندارند نگاه کردن، حرام است.

همچنین روایاتی که دلالت بر جواز نگاه به زنان اهل ذمه دارد، زیرا آنها احترامی ندارند. پس نباید به زنان مسلمان که احترام دارند، نگاه کرد و وقتی که نگاه حرام شد، بر زن واجب است که صورت و دست خود را بپوشاند. (بحث درباره این مطالب و روایات مربوط به آن را درمباحث بعد ذکر خواهیم کرد).

ص: 129

جواب : اولاً جواز نگاه برای خواستگار، فقط به صورت و دستها نیست، بلکه در روایات، مقدار بیشتری را اجازه داده اند. همچنین درنگاه به اهل ذمه، اجازه داده اند که حتی به موهای آنها نگاه شود . این، غیر از خصوص صورت و دستهاست(1).

ثانیاً اگر نگاه هم حرام باشد این، دلیل بر وجوب پوشش نمی شود؛ زیرا ملازمه ای بین حرمت نگاه و وجوب پوشش نیست. چرا که برای زن حرام است به مردان نگاه کند ولی برای مردان سترو پوشش واجب نیست ویا مرد نباید به صورت و دست زن نگاه کند، اما برزن لازم نیست صورت و کفین خود را بپوشاند.

دلیل چهارم: روایت محمد بن حسن صفار است . در جواب نامه او، امام علیه السلام نوشتند که زن باید نقاب بزند و در مقابل شهود، حاضر شود. این روایت دلالت می کند بر این که زن باید صورت خود را بپوشاند.

اولاً، حکم مخصوص مقام شهادت است و سرایت آن به همه موارد، نیاز به قرینه دارد.

ثانیاً، روایت در مقام بیان جواز و عدم جوازنگاه است نه در مقام بیان حکم پوشش.

دلیل پنجم: سیره مسلمین اما، چنین سیره مستمره ای وجود ندارد ؛ زیرا ما دلیلی بر وجود آن نداریم.

شهید ثانی در پاسخ این دلیل در مسالک می فرمایند: «ادعای اتفاق مسلمین بر جلوگیری از باز گذاشتن چهره و دو دست مردود است. اولاً به دلیل اینکه خلاف چنین اتفاقی نیز نقل شده که سیره مسلمین همواره چنین بوده که زنان چهره و دو دست را باز می گذاشتند»(2).

2 . اگر نگاه به صورت و دستهای زن نامحرم بدون لذت و شهوت باشد، در اینکه نگاه به آن مواضع جایز بوده یا نه؟ فقها در اینجا چند نظر دارند.

الف: برخی فقها نگاه به صورت و دستها را مطلقاً جایز دانسته اند. همچون، شیخ مفید(1)، سیدمحسن طباطبایی حکیم(2)، مرحوم نراقی(3).

فقها استناد کرده اند به روایت صحیح فضیل. که گفت: «از امام صادق علیه السلام سوال کردم از دو ساق دست زن که آیا زینت هستند که خداوند فرمودند: «وَ لاَیبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ». فرمودند: بله آنچه زیر خمار (مقنعه) و زیر دستبند است زینت می باشد»(4).

از این روایت مشخص می شود که آنچه با خمار (مقنعه) پوشیده می شود، سر و گردن است و صورت زن خارج از مقنعه می باشد. دستها هم بالاتر از النگو هستند نه پایین تر پس از مواضع زینت خارج خواهد بود.

در روایت موثق ، زراره از امام صادق علیه السلام درباره آیه کریمه: «الاَمَا ظَهَرَ مِنْهَا» پرسیدند . فرمودند: مقصود زینت ظاهری است ، یعنی سرمه و انگشتر»(5) که از جواز نگاه به سرمه و انگشتر، جواز نگاه به صورت و دستها هم مشخص می شود.

دلیل دوم: اطلاق آیه شریفه «قلْ ِلّلْمُوءمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ اَبْصَارِهِمْ» هر چند در این آیه، متعلق غض بصر بیان نشده که از چه چیز باید چشم را فرو بست، اما با توجه به شأن نزول آیه کریمه و روایات بسیاری که در تفسیر آن رسیده می توان دریافت که موضوع آیه، نگاه کردن به عورت است و روایات دیگری که می گویند موضوع آن، نگاه به زن نامحرم است: این دو دسته روایت با هم تنافی ندارند. چون امکان دارد آیه شریفه به هر دو نوع نظر داشته باشد، اما بر حرمت نگاه به طور مطلق دلالت ندارد. و نمی توان با این آیه بر حرمت نگاه بدون لذت و ریبه به دست و صورت زن نامحرم استدلال کرد.

دلیل سوم : سیره متدینان بر حرام دانستن نگاه به صورت و دست زن نامحرم

ص: 131

است، اما نمی توان به صرف اجتناب متدینان و متشرعان از کاری آن را حرام دانست.

دلیل چهارم : روایاتی که بر جواز نگاه شاهد به زن در مقام تحمل شهادت یا ادای شهادت دلالت دارد که می تواند شاهد به زن نگاه کند تا او را بشناسد. این ادله جواز نگاه بدون لذت و ریبه را بیان می کنند. همچون راویت علی بن جعفر که می گوید: «از امام کاظم علیه السلام سؤال کردم: نگاه به کدام عضو زن نامحرم جایز است؟ فرمود: دست و صورت و محل دستبند»(1).

ب: ربرخی فقها، مطلقاً قائل به حرمت نگاه هستند(2) . با نگاه دقیق، به نظر این فقها می توان دریافت که هیچ یک فتوای صریح بر حرمت نگاه کردن نداده اند.

صاحب جواهر می فرماید: «شکی نیست که احتیاط ترک نگاه است و این قول قوی است»(3).

امام می فرمایند: «احتیاط در این است که نگاه کردن جایز نباشد»(4).

بنابراین فقهایی که قائل به حرمت نگاه شده اند، تنها نگاه نکردن را موافق احتیاط دانسته اند؛ چرا که از یک طرف ادله جواز را محکم یافته اند و از طرف دیگر، خطراتی که از ناحیه نگاه بر چهره متوجه بیننده می شود و ادله دیگری را که اشاره به نهی دارد ، نیز ناچیز نشمرده اند. لذا نه فتوای صریحی به حرمت داده اند و نه تصریح بر جواز کرده اند و راه احتیاط را پیش گرفته اند.

دلیل صاحب جواهر بر ادعای به حرمت نگاه، اطلاق آیه «غض بصر» و اینکه کل بدن زن عورت است می باشد(5). در کنز العرفان(6) هم آمده که بدن زن عورت است، مگر بر شوهر و محارمش . «آنچه اشعار به آیه حجاب دارد، کل زنان را دربر می گیرد به جز زنان سالخورده (قواعد النساء) که از عموم آیه استثناء شده اند. و

ص: 132

همچنین سیره و روش دینداران که دال بر وجوب پوشش دارد . روایاتی چون روایت امام صادق علیه السلام که فرمود: هر عضوی بهره ای از زنا دارد و زنای چشم نگاه کردن است...»(1) دلالت بر حرمت نگاه به زن می باشد.

دلیل دیگری که قائلین به حرمت نگاه به وجه و کفین بر آن استناد کرده اند آیه کریمه: «وَ لاَیبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ» است. که آیه کریمه بی هیچ استثنایی بیان کرده: جز برای شوهر بدن را آشکار نکند و هیچ موضعی از بدن استثناء نشده است.

استدلال دیگر بر حرمت نگاه، صحیحه هشام بن سالم است که از امام صادق علیه السلام نقل کرده: «امام صادق علیه السلام درباره نگاه به زنی که مرد قصد ازدواج با او را دارد، فرمودند: اگر قصد دارد، با او ازدواج نماید، اشکالی ندارد که به مچ دست ها و صورت او نگاه کند».(2)

که با مفهوم شرط می فهماند، در صورتی که قصد ازدواج ندارد، نگاه به صورت و مچ دست ها را حرام است.

شیخ انصاری در استدلال به این روایت ایرادهایی می گیرند و می فرمایند: «این روایات دال بر جواز نگاه کردن به زنی که قصد ازدواج با او را دارد می باشند. در استدلال به آنها ایرادهایی به نظر می رسد:

اولاً: واضح است سیاق جمله شرطیه در روایت سیاق تعلیق نیست که مفهوم داشته باشد و این مطلب با کمی تأمل روشن می شود.

ثانیاً: بر فرض که آن صحیحه مفهوم داشته باشد، با جواز نگاه کردن در مورد آن، مشروط به شرطی که در این مسأله (نگاه به زن بدون قصد ازدواج) آمده نیست و آن شرط این است که غرض از نگاه ارزیابی زیبایی و زشتی زن و شناسایی رنگ صورت او و نقاط حسن و قبح او نباشد. شکی نیست نگاه با این قصد مخصوص صورتی است، که مرد به قصد ازدواج به صورت زن نگاه کند.(3)

ج _ عده ای نگاه اول را جایز و تکرار آن را حرام شمرده اند. شهید اول(4) و علامه در قواعد(5) و محقق در شرایع گفته اند: نگاه اول به صورت و دستهای زن نامحرم جایز است، ولی نگاه دوم در صورت عدم ضرورت جایز نمی باشد.

ص: 133

مقصود از نگاه اول، نگاه اتفاقی و غیر عمدی است که عقاب و نکوهشی بر آن نیست. محقق حلی می گوید: «نگاه اول جایز، اما مکروه است»(1) که شاید مراد، فعل اختیاری باشد.

روایات بسیاری رسیده که از تکرار نگاه منع کرده اند. مانند روایت ابی عمیر از امام صادق علیه السلام که فرمودند: «نگاه پی در پی، در قلب شهوت می کارد و برای دچار کردن صاحبش به آشوب و فتنه کافی است»(2).

اما این روایت بر حرمت نگاههای بعدی دلالت ندارد ؛ چون در صدد بیان آثار وضعی نگاه می باشد.

روایت دیگر از امام صادق نقل شده است که: «اوَّل النَّظْرَةٍ لَکَ وَالثانیةُ علیکَ لَالَکَ وَ الثَالِثَةُ فِیهَا الهَلاکُ؛(3) نگاه اول به نفع توست(یا بر تو بخشیده شد)، نگاه دوم علیه توست و نگاه سوم موجب هلاکت است.

این روایت هم از نظر دلالت با روایت قبل فرقی ندارد. مقصود از نگاه دوم، نگاهی است که سبب ایجاد لذت و ریبه در فرد شود.

نگاه طولانی هم مصداق تکرار نگاه را دارد. با توجه به روایات و ادله این گروه می توان دریافت که این روایات در صدد بیان این نکته هستند که نگاه غیر عمدی و اتفاقی اول هیچ حکم شرعی بر آن بار نشده. اما چه بسا همین نگاه اول از روی عمد بوده و یا حسرت و اندوه به دنبال داشته باشد که این نوع نگاه عمدی به چهره نامحرم حرام خواهد بود و فرقی بین نگاه اول و دیگر نگاهها نیست.

صاحب جواهر می فرماید: «ادعای اینکه صورت و دستها در نگاه عمدی اول عورت نیستند و در نگاههای بعد عورت می باشند قولی ضعیف است».(4)

چه با لذت و چه بدون لذت و چه احتمال وقوع در گناه باشد و چه نباشد.

آیت الله سید علی سیستانی می گوید: «نگاه به ماعدای صورت و دستهای زن نامحرم، از بدن زن و موهای او جایز نیست ، چه با لذت و ریبه باشد و چه بدون لذت و ریبه»(1). کل بدن زن عورت است مگر برای همسر و محارمش به طریق و روش متشرعان در ستر و پوشش و با توجه به دلالت آیه کریمه.

نامحرم نباید به بدن و محاسن زن نامحرم نگاه کند ، مگر در صورت ضرورت.

روایت صحیح ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام که گفت: «سؤال کردم، درباره زن مسلمانی که جراحت و زخمی در بدنش ایجاد شده، و یا جایی از بدن او شکسته که بر مرد نامحرم جایز نیست آن عضو را نگاه کند. آیا مرد می تواند برای معالجه به بدن زن نگاه کند؟ امام فرمودند: اگر مضطر به معالجه شود در حال ضرورت می تواند نگاه کند»(2).

این روایت دلالت دارد بر اینکه مرد نامحرم نمی تواند به بدن زن نگاه کند. و با استدلال به آیه شریفه: «وَ قُلْ ِّللْمْوءمِناتِ یغْضُضْنُ مِنْ أََبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلایبْدِینَ زِینَتَهُنَّ الَا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهنَُ عَلَی جُیوبِهِنَّ ». مواضعی که معمولا ازبدن ظاهرو آشکار است استثناء شده، ودلالت دارد براینکه ظاهرو آشکار کردن مواضع زینت زن برای نامحرم جایزنیست، و ستر اعضایی که محل بستن زینتهای ظاهری واجب می باشد.

به هر حال منظور از ریبه ممکن است یکی از سه چیز باشد:

الف) نگاه با ریبه، نگاهی است که مقدمه عمل حرام باشد. (خوف وقوع در حرام).

ب) نگاه با ریبه نگاهی است که موجب خطور افکاری در ذهن باشد.

ج) نگاه با ریبه، نگاهی است که موجب اضطراب و التهاب نفس شود.

می توان با بررسی متوجه شد که اکثر فقها مرادشان از ریبه همان معنای خوف وقوع در حرام باشد. اگر به معنای دوم و سوم باشد، دلیل بر حرمت آن نداریم.

اکثر فقها در شرط حلیت نگاه به «عدم التلذذ والریبه» اکتفا کرده اند و دیگر خوف وقوع در فتنه را اضافه نکرده اند(1).

در کشف اللثام آمده: «ریبه، حالتی است که از نگاه به ذهن و دل انسان خطور می کند و به معنای لذت بردن با آن، یا خوف در فتنه افتادن نیست... و بین فتنه و ریبه فرق است... ممکن است فتنه را به ریبه تعمیم دهند»(2).

«شهید ثانی» در شرح لمعه و بسیاری از فقها گفته اند: «مقصود از ریبه، ترس از گرفتار شدن به گناه و فتنه است»(3).

«صاحب عروه» می فرمایند: «مع عدم التلذذ والریبه أی خوف الوقوع فی الحرام»(4)، که ریبه رابه معنای ترس از وقوع در حرام تفسیر می کند.

باید توجه داشت که لفظ «ریبه» تا آنجا که نگارنده بررسی کرده، در روایات نیامده و در روایات هر جا که از نگاه بحث شده نگاه بدون قصد لذت و فتنه مدنظر می باشد.

مسلم دانسته اند. ملاک نگاه حرام را ریبه می دانند، نگاهی که صاحب خود را به آشوب و فتنه می اندازد. در روایات آمده: «واحذرو الفتنه؛ فتنه و آشوب بپرهیزید.»

روایت شده که شخصی به نام خثعمیه در حجه الوداع برای استفتای مسایل حج نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد . در حالی که فضل بن عباس کنار رسول خدا ایستاده بود، فضل شروع به نگاه کردن زنی کرد او هم به فضل نگاه کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله صورت فضل را برگرداند و فرمود: مرد جوان است و زن هم جوان. ترسیدم که شیطان بین آن دو آید(1).

در این روایت رسول اللّه صلی الله علیه و آله به احتمال ترس در فتنه ، فضل را از نگاه کردن منع نموده اند، و خوف دخول شیطان را که ناشی از التذاذ حاصل از نگاه بین زن جوان و ناظر که مرد جوانی بود که قهراً منجر به فتنه و فساد می شود ، علت نهی از نگاه دانسته اند.

در کتاب مسأله حجاب، هم ضمن حرام دانستن نگاه با ریبه بیان شده که: «ریبه، یعنی نظر به خاطر تلذذ و چشم چرانی نیست، ولی خصوصیت ناظر و منظور الیه مجموعاً طوری است که خطرناک است و خوف هست که لغزشی به دنبال نگاه کردن، به وجود آید»(2).

شیخ انصاری دلیل حرمت ریبه را واضح می داند، زیرا ارتکاب کاری که انسان را به حرام اندازد، یا ترس وقوع در حرام را در پی داشته باشد، حرام است و هنگامی که نگاه به زن نامحرم در نفس انسان، خوف وقوع در حرام پدید آورد، حرمت موءکد دارد(3).

عبادات را تباه و زندگی طیّب را فاسد می سازد، لذاتی است که فطرت ساده و سالم مخالف آن است.

در هر حال یکی از امیال عالی فطرت انسان میل به زیبایی است. با دیدن هر چیز زیبا به انسان احساس لذت و شعف دست خواهد داد. روانشناسان این میل را از اصیل ترین امیال انسانی می دانند. انسان موجودی لذت جوست . با دیدن صورتی زیبا احساس لذت کرده چه صاحب آن چهره پیر باشد چه جوان.

منظور از لذت حرام در این بحث، لذتی شهوانی است که انسان با نگاه کردن به نامحرم احساس لذت شهوی کند. ولو که انسان به هم جنس خود نگاه کند. حتی از نگاه به صورت و دستهای او لذت ببرد، این نگاه او حرام بوده و نباید نگاه کند.

صاحب «مستمسک العروه» می فرماید: «نگاه کردن به صورتهای زیبا از مرد یا زن همیشه همراه لذت است، زیرا مقتضای فطرت و طبیعت انسان بر زیبایی دوستی است. لذت مورد بحث ما، لذت جنسی است، اما آن چیزی که مقتضای فطرت انسان می باشد، لذت غیر جنسی است، همانگونه که انسان از دیدن مناظر زیبا و ساختمانهای مجلل و... لذت می برد»(1).

صاحب جواهر در رد این مطلب می فرماید: توجیهی که بعضی از مردم در مورد لذت بردن از صورتهای زیبا می کنند این است که می گویند این لذت هم مانند لذت بردن از ساختمانهای زیبا و مثل آن است ، اما این توجیه از مکر و فریبهای شیطان است(2).

از علی بن سوید روایت شده که از امام رضا علیه السلام سوءال کردم: «من با زنان زیباروی زیادی سروکار دارم که وقتی به آنها نگاه می کنم، از زیبایی آنها لذت می برم.» امام علیه السلام فرمودند: «اگر خداوند صدق و درستی نیت تو را ببیند، نگاه تو مانعی ندارد. از زنا بپرهیز که زنا برکت و ایمان را نابود می کند»(3).

امام در اینجا نگاه را منوط به نیت (با قصد لذت شهوانی یا بدون قصد لذت) کرده اند. یعنی خود قصد لذت ملاک حرمت است.

کلام اکثر فقها اشعار داردبه اینکه، نفس قصد لذت داشتن حرام است، زیرا که فرموده اند: «لایجوز النظر لتلذذ» که از «لام»، «لتلذذ»استفاده می شودکه اگر بیننده قصد لذت کند، نگاه او حرام است.

ص: 138

شکی نیست، به دلیل عموم اولیه وجوب فروبستن چشم از زن بیگانه و مطلق بودن حرمت نمایان کردن بدن زن. ازحرمت نگاه بیگانه به تمام مواضع بدن زن ظاهر است که وجه و کفین استثناء شده و سایر مواضع بدن زن تحت عموم حرمت نمایان کردن و وجوب فروبستن چشم (غض بصر) قرار دارد(1).

سهولت قابل تشخیص است و ناظر را به اشتباه نمی اندازد. بنابراین نمی توان با این روایت، حرمت وصل مو به طور مطلق را حتی اگر برای تدلیس نباشد اثبات کرد.

امام در کتاب «دلیل تحریرالوسیله»(1) این روایات را ضعیف دانسته است و بیان کرده که هیچ دلیلی برای منع اتصال موی یک زن به زن دیگر نمی باشد ، مگر اینکه از جهت وجوب پوشش آن و حرمت نگاه به موی زنی که موی دیگری را وصل کرده باشد.

دسته دوم: روایاتی که بر کراهت دلالت دارد.

ثابت بن سعید روایت کرد که کسی به امام صادق علیه السلام گفت: «زنان، قرامل روی سر خود می گذارند. فرمود: اگر پشم باشد یا از موی خود زن ساخته شود، خوب است، ولی اگر از موی دیگری باشد، مکروه است . اگر موی خودش یا پشم را به مویش وصل کند، برای او ضرری ندارد»(2).

دسته سوم: روایاتی که بر جواز وصل دلالت دارند.

سعد اسکاف از امام صادق علیه السلام درباره قرامل که زنان روی سر می گذارند و به موی سر خود وصل می کنند، سؤال می کند و امام می فرمایند: «هر کاری که زن برای زینت خود برای شوهرش انجام دهد اشکال ندارد.» می گوید: «عرض کردم که ما شنیده ایم رسول خدا صلی الله علیه و آله وصل کننده ووصل شونده (واصله و موصوله) را لعنت کرده است.» فرمود: «منظورش این نبوده. منظور حضرت از وصل کننده و وصل شونده، زنی است که در جوانی زنا می دهد و چون پیر می شود، زنان را برای مردان می برد، این است واصله و موصوله»(3).

عمار ساباطی نقل کرد به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «از پیامبر روایت می شود که آن حضرت، واصله و موصوله را لعنت کرده است». فرمود: «آری، این چنین است». گفتم: «یعنی زنی که آرایشگری می کند و قرامل درست می کند؟» فرمود: این کار اشکالی ندارد» گفتم: «پس منظور از واصله و موصوله چیست؟» فرمود: «زناکار و قواد»(4).

ص: 141

در نتیجه این روایات بر عدم جواز وصل موی دیگری به موی زن دلالت ندارند. ابوبصیر روایت کرد: درباره موهای جلو پیشانی از او پرسیدم که زن به قصد زینت برای شوهر درست می کند و درباره کندن موهای صورت و قرامل و پشم روی سر و امثال آن سوال کردم.

فرمود: «هیچ یک از اینها اشکال ندارد»(1).

می توان گفت که اگر وصل مو به منظور فریبکاری باشد حرام است، وگرنه جایز است. واصل هم بر اباحه وجواز دلالت دارد. بنابراین وصل مو جایز است.

برخی فقهاهم وصل کردن موی دیگری به موی زن را جایز دانسته اند.

آیت الله خویی هم بر این عقیده است و می فرماید «به دلیل اصل، وصل مو جایز و مباح است»(2).

موی اصلی می داند. «اگر استصحاب را بپذیریم نتیجه این می شود که نگاه کردن به موی وصل شده، بر محارم زن صاحب مو جایز باشد و بر محارم زنی که فعلاً از مو استفاده می کند، نگاه حرام باشد و باید بپذیریم که در زمانی که مو از صاحبش جدا شده ولی به سر دیگری وصل نشده، پوشیدنش واجب و نگاه کردنش حرام است. علاوه بر آن باید بین موی زن و موی مرد فرق قایل شویم. چون احکام آن قبل از انفصال متفاوت است، این احکامی است که بر فرض قبول استصحاب باید به آن ملتزم شویم. در حالی که هیچ فقیهی به آنها ملتزم نمی شود»(1). اما نگاه شوهر به آن مو جایز است . حتی اگر مو متصل شده را جزء زینت به شمار آوریم باز هم شوهر می تواند به زینت همسر خود نگاه کند.

اینکه عرفاً از زینتهای باطنی به شمار می آیند نیست. نهایت آنچه که با این آیه ثابت می شود حرمت کشف و نمایاندن موی متصل مقابل مردان نامحرم است و حرمت نگاه مردان به موی متصل زنان می باشد.(1)

پوشانده اند و زنان دیگر به این علت حرام شده که باعث تحریک مردان شده و این تحریک به فساد و ارتکاب اعمال حرام می انجامد».(1)

نگاه مرد به سینه مرد دیگر جایز است . همچنین می تواند به آنچه بالای ناف مرد دیگر و پایین تر از زانوی مرد می باشد نگاه کند ، مگر آنکه نگاه او همراه شهوت باشد. نگاه هر فرد به بدن شخص دیگر با شهوت حرام است ، مگر زن و شوهر باشد. اگر کسی که مرد به آن نگاه می کند، جوان زیبا صورتی باشد، نگاه به او و به صورت مرد و سایر اعضای بدنش چه با شهوت و چه بدون شهوت حرام است، مگر اینکه به سبب ضرورت مثل خرید و فروش و معالجه و آموختن و مانند آن باشد(1).

صفوان از امام کاظم علیه السلام روایت کرد که فرمودند: درباره آیه «یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ اِنَّ خَیرَ مَنِ اسْتأَجَرْتَ الْقَوی الأَمینُ»،ای پدراو رااجیر کن؛ زیرا بهترین اجیر کسی است که نیرومندوامین باشد. شعیب به دخترش فرمود:

دخترم نیرومند بودن او را از برداشتن تخته سنگ فهمیدی، اما از کجا دانستی که امین است؟ دختر شعیب گفت: پدر جان، من پیشاپیش او راه می رفتم، اما او گفت: دنبال من بیاو هر جا که راه را اشتباه رفتم مرا راهنمایی کن، زیرا ما قومی هستیم که به پشت سر زنان نگاه نمی کنیم»(1).

در روایت دیگر ابو بصیر ازامام صادق علیه السلام پرسید: آیا مرد می تواند وقتی زنی راه می رود به پشت سر او نگاه کند؟ امام فرمودند: آیا شما خوشحال می شوید کسی به همسر، خواهر، مادر و... شما اینگونه نگاه کند، وبعد فرمودند هرچه را برای خود دوست نداری برای دیگران نیز دوست مدار»(2).

2) نگاه کردن زن به مرد مطلقاً حرام است ، ولو مرد نابینا باشد(1).

3) نگاه به صورت و دستها و سر و گردن و قدمین مرد جایز است.

رسول اکرم زنان را از نگاه به مردان نهی کردند.

آیت الله خویی می فرماید: «نگاه کردن زن به مرد بنابر احتیاط واجب حرام است، مگر به صورت و دستها و سر و گردن و قدمها که نگاه زن به این مواضع ازبدن مردها به شرطی که به قصد لذت و خوف فتنه نباشد جایز است. هر چند ترک آن بهتر است»(2).

4) نگاه زن به مردبیگانه جایز است، به جز بین ناف و زانو(3).

قائلان به حرمت نگاه زن به مرد به چند دلیل برای قول خود استناد کرده اند.

صاحب ریاض ادعای اجماع کرده بر یکی بودن حکم زن با مرد و بیان داشته اند که «هر جا نگاه مرد به زن حرام است، نگاه زن به مرد هم حرام می باشد»(4).

اما این استدلال درست نیست. به علت عدم وجوب ستر بدن مردان که موجب حرمت نگاه زن به مرد نمی شود و با توجه به دلالت آیه کریمه: «وَ قُلْ ِّللْمْوءمِناتِ یغْضُضْنُ مِنْ أََبْصارِهِنَّ؛ به زنان با ایمان بگو چشمهای خویش را فرو بندند.»

در این آیه وجه و کفین استثناء شده مبتنی بر ملازمه بین عدم وجوب ستر وجه و کفین برای مرد است . جواز نگاه زن به آنها و آیه دلالتی بر حرمت نگاه زن به مرد ندارد؛ زیرا این آیه به طور مطلق بیان کرده چشمان را فرو ببندید، و در ادامه آیه بیان شده که به عورتهای یکدیگر نگاه نکنید.(5)

از کلمات علما تساوی زن و مرد در استثنائات نگاه ظاهر می شود. حکم در استثنای اعضا برای نگاه به مرد را استناد داده اند به آیه کریمه «الا ما ظَهَرَ مِنْهَا» که نامناسب ترین استدلال، استثنای کردن وجه و کفین مردان به دلیل استثناء آنها در زنان است»(6).

ص: 149

سیره و روش متشرعان اختصاص به نگاه زنان مومن به صورت و سر و دستهای مردان حتی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله داده بدون آنکه دلیلی بر رد آن وارد شود، که این استمرار رسیده در طول زمانها مانع از انعقاد اطلاق آیه خواهد بود.

از جمله ادله دیگر بر حرمت نگاه زن به مرد، روایات می باشد.

احمد ابن ابی عبدالله روایت کرده است که ابن مکتوم از حضرت رسول صلی الله علیه و آله اذن دخول خواست. عایشه و حفصه نزد حضرت نشسته بودند. حضرت به ایشان فرمود: «بر خیزید و داخل اتاق شوید». آن دو گفتند: «یا رسول الله، او کور است».

حضرت فرمودند: هر چند او شما را نمی بیند، ولی شما که او را می بینید»(1).

ام سلمه هم نقل می کند که من و میمونه در آن زمانی که حجاب واجب شده بود نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم که ام مکتوم وارد شد. حضرت فرمودند: پشت پرده بروید (خود را بپوشانید). گفتم: «یا رسول الله ، آیا او نابینا نیست؟» فرمودند: «آیا شما هم نابینا هستید و او را نمی بینید؟»(2)

در روایتی دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «خداوند نسبت به زن شوهرداری که چشمش را از مرد نامحرم پر می کند، به شدت غضب خواهد کرد. اگر زنی چنین نگاه کند، خداوند همه اعمال او را باطل خواهد کرد...»(3).

از حضرت فاطمه علیهاالسلام روایت شد که فرمودند: «برای زنان بهتر است که مردان را نبینند و مردان ایشان را نبینند»(4).

احتمال دارد این روایات در اجرای دستور حجاب باشد نه نگاه. در هیچ کدام از این روایات از نگاه نهی نکرده اند. در دو روایت اول اگر پیامبر به دلیل حرمت نگاه زن به مرد به زنان خود متعرض می شدند، می بایست می فرمودند: «نگاه نکنید.» نه اینکه پشت پرده بروید. ثانیاً، این دو روایت اطلاق دارند، و اگر دلالت بر حرمت نگاه زن به مرد داشته باشند، هیچ استثنایی مثل وجه و کفین ندارند، و ظاهر این اطلاق دلالت بر حرمت نگاه به همه اعضای مرد دارد. در حالی که این فتوا خلاف سنت پیامبر و سیره ائمه علیهم السلام و سیره متشرعه مسلمین می باشد»(5).

ص: 150

از طرفی نگاه به مواضعی که در عرف اسلامی، پوشیدن آنها رسم است، مثل ران، سینه و شکم. در مورد این مواضع نیز دلیلی بر حرمت نداریم، ولی چون حکم به حرمت کرده اند که نشان می دهد این حکم نزد همگان مسلم است، خودداری از نگاه را احتیاط واجب می دانیم. و نگاه به اعضا و مواضعی که پوشیدن آنها رسم نیست مثل سر و گردن، دست و پا جایز است.

سیره دینداران و متشرعان، عدم اجتناب از آن است. از طرفی اسلام به مرد دستور حجاب نداده و نگاه زن به مرد موجب بی حرمتی به او نمی شود. از سوی دیگر شاید دلیل اینکه، پیامبر همسرانش را منع کرد، استفاده ایشان از عطر و بوی خوش بوده که پیامبر به ایشان دستور داده اند، که داخل اتاق شوند که بوی عطر به مشام مرد بیگانه نرسد.

جوان، نیکوروی یا زشت رو، تا زمانی که نگاه به قصد لذت و ریبه نباشد. این قول مشهور فقهای شیعه است(1).

«هیچ تردیدی در این امر نمی باشد ، بلکه شاید نگاه به هم جنس از ضروریات شناخته شده در دین باشد که به عمل مسلمانان در تمام زمانها و مکانها استمرار یافته(2). با توجه به آیه کریمه «قُلْ لِلْمْوءمِناتِ یغْضُضْنُ مِنْ أََبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلایبْدِینَ زِینَتَهُنَّ الَا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهٍنَُ عَلَی جُیوبِهِنَّ وَ لاَیبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ اَوْ ... نِسَائِهِنَّ...»(3).

روایاتی هم بر منع نمایان کردن زینت و محاسن زنان در برابر هم جنس خود دلالت دارد.

حفص بن بختری از امام صادق علیه السلام روایت کرد که حضرت فرمود: «لَاینْبَغِی لِلْمَرأه اَنْ تَنْکَشِف بَین یدی الیهُودیه وَ النَصْرانِیه فَاِنَهُنَ یصِفْنَ ذَلکَ لِازواجَهن؛(4) سزاوار نیست که زن (مسلمان) در حضور زن یهودی و زن مسیحی حجاب خود را بردارد؛ زیرا آنان اندام زن مسلمان را برای همسران خود توصیف می کنند.»

چنانکه بیان کردیم مفسران مراد از«نِسائِهنَّ» را چند احتمال داده اند:

اول: مطلق زنان باشد که همه زنان باهم محرم هستند.

دوم: منظور از (نِسائِهنَّ) زنان همنشین با زنان مومن است.

سوم: مراد از (نِسائِهنَّ) کنیزکان و خدمتکاران باشد.

چهارم: مقصود (ازنِسائِهنَّ) زنان ارحام مانند عمه و خاله و خواهر باشد.

پنجم: زنان هم کیش و مسلمان می باشد.

صاحب جواهر می گوید: «زنان ذمی جزء آن زنان نیستند»(5) یعنی زن مسلمان نباید با زن ذمی داخل حمام شود.

در مسالک آمده که «مراد از نسائهن زنانی اند که خدمتکار آنها هستند از آزاد و کنیز و شامل زن کافر هم می شود و فرقی بین کسانی که در خدمت زنان مسلمان

ص: 152

هستند از زن مسلمان و غیر مسلمان نمی کند»(1).

آیت الله خویی می گوید: «مراد از زنان، زنان مسلمان است، و کلمه «لاینبغی» در روایت(حفص از امام)، علتی است که بر حرام بودن دلالت ندارد وحمل بر کراهت می شود، زیرا زن کافر اگر از احوال زن مسلمان آگاه شود قطعاً امر حرامی نیست، بلکه حمل بر ارشاد به امر اخلاق می شود... ممکن است مراد زنان خویشاوند باشد؛ زیرا قبل از آن جواز آشکار بودن زینت را برای شوهر و برادر و سایر خویشاوندان زن ذکر کرده و احتمالاً مراد از نسائهن، عمه و خاله می باشد»(2).

اهل سنّت هم معتقد به جواز نگاه دو زن به یکدیگر می باشند ، اما به شرط اشتراک آن دو در دین و عفت. اما حنبلی ها مخالف این عقیده اند. آنها می گویند: «فرقی بین مسلمان و زن مسلمان و اهل ذمّه نمی باشد، چنانکه فرقی بین نگاه دو مرد مسلمان و نگاه یک مسلمان و ذمّی نمی باشد»(3).

به علاوه اصل برائت هم به عدم حجاب در برابر زن غیر مسلمان خواهد بود.

به هر حال نگاه زن به زن دیگر حتی به وجه و کفین او با لذت جایز نیست. در حمامها و استخرها، سالنهای ورزشی و بدن سازی و... اگر زنان با نگاه کردن به دیگری خوف به مفسده افتادن دارند، نباید نگاه کنند . چه بیننده آن زن را بشناسد یا نشناسد.

ملازمه نگاه و پوشش(4)

بین وجوب پوشش و نگاه، چهار صورت ملازمه متصور می باشد که بین دو مورد، ملازمه از نظر عقل و شرع و عرف ثابت است و بین دو مورد، ملازمه ای نیست.

1) وجوب ستر و ملازمه آن با حرمت نگاه. در هر مورد و موضعی که امر به پوشش شده باشد نگاه کردن به آن حرام می باشد. مثلاً زن باید بدن خود را در برابر نامحرم بپوشاند. وجوب پوشش، برای حفظ از نگاه است و معلوم می شود که وجوب پوشش، حرمت نگاه را به دنبال دارد.

ص: 153

2) بین عدم وجوب پوشش و جواز نگاه، ملازمه ای نیست؛ زیرا ممکن است برای رفع حرج یا موارد دیگر، به عده ای اجازه داده شود که مواضعی از بدن را نپوشانند ، ولی به دیگران نیز اجازه نگاه داده نشده است. مثل مقداری از بدن مرد که وجوب پوشش ندارد ، ولی نگاه کردن زن هم جایز نیست.

3) بین جواز نگاه و عدم وجوب پوشش، ملازمه هست؛ زیرا نگاه کردن جایز است، پس پوشش واجب نیست، مثلاً زن در برابر شوهر خود را نمی پوشاند و نگاه مرد به زن هم جایز است.

4) بین عدم جواز نگاه و وجوب پوشش ملازمه ای نیست، برای زن، نگاه به بدن مرد جایز نیست ولی برای مرد هم پوشاندن واجب نیست.

جواهر(1) در جواز این نگاه ادعای اجماع نموده اند و ادعا کرده اند اختلافی بین مسلمانان نیست. ادله و روایات گواه این مطلبند.

روایت صحیح محمد بن مسلم که گفت: «از امام باقر علیه السلام سوءال کردم درباره مردی که قصد ازدواج با زنی را دارد آیا جایز است به او نگاه کند؟ فرمودند: بله، چرا که مرد خواهانی است که زن را با بهای گران خریداری می کند»(2).

«نگاه مرد به زن در خواستگاری، جایز است . برای زن هم جایز است به مرد نگاه کند، زیرا هر دو یک هدف مشترک از ازدواج دارند».

شرط جواز نگاه، در صورتی است که منظورش لذت بردن از نگاه نباشد و نگاه برای کسب اطلاع بیشتر از وضعیت زن باشد. در روایت مرسلی از ابن فضل از امام صادق علیه السلام آمده که سوءال کردم: «آیا مرد می تواند به زنی که می خواهد ازدواج کند نگاه کند و به موها و محاسن او هم بنگرد؟» فرمودند: «اشکال ندارد اگر قصد لذت نداشته باشد»(3).

اگر می داند که قهراً با نگاه به زن احساس لذت به او دست خواهد داد، احتیاط آن است به کمترین حد نگاه اکتفا کند و به این شرط نگاه کردن جایز می شود که احتمال این را بدهد اگر او را ببیند، بصیرتش نسبت به او بیشتر می شود.

نصوص و روایات اختصاص به جواز نگاه کردن برای کسب اطلاع دارند . پس با احتمال به اینکه نگاه بر بصیرتش نمی افزاید، موردی برای کسب اطلاع نیست و مشمول عموم حرمت نگاه به نامحرم قرار خواهد گرفت، می تواند نگاه مرد به زن از روی لباس نازک زن باشد.

شرط سوم: در حال حاضر ازدواج با او جایز و ممکن باشد. پس نگاه کردن به زن شوهردار به قصد ازدواج با او بعد از طلاق شوهرش وقبل از انقضای عده اش جایز نیست، نص، ظهور در این معنا دارد؛ چرا که در صورت علم به ممتنع بودن این امر، و اینکه عملاً در خارج قصد و اراده او تحقق پیدا نمی کند، جوازی برای نگاه باقی نمی ماند(4).

شرط چهارم: احتمال بدهد که زن با درخواست وی موافقت می کند. اگر با زنی

ص: 155

که دوست دارد ازدواج کند، ولی می داند که او هرگز قبول نمی کند نمی تواند نگاه کند. احتیاط آن است که به دیدن صورت و کفین است و موی سر او و سایر زیبائیهایش اکتفا کند. این مورد شامل ادله خاص نگاه نخواهد شد و تحت عمومات حرمت نگاه داخل خواهد ماند.

محقق ثانی(1) در صورت فراهم شدن شروط ازدواج نگاه را جایز دانسته اند، نه اینکه هنگام اذن در عقد ازدواج و زمان حرام بودن ازدواج با یکدیگر باشد. بهتر است که نگاه قبل از ازدواج باشد. اگر بعد از ازدواج باشد ، موجب اختلاف و تنفر زوجین نسبت به هم می شود.

یونس بن یعقوب می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا مردی که می خواهد با زنی ازدواج کند می تواند به او نگاه کند.» حضرت فرمودند: «بله، حتی آن زن می تواند برای او لباس نازک و بدن نما بپوشد تا او، زن را به خوبی نگاه کند؛ زیرا مرد خواهان او به گران ترین قیمت است»(2).

روایت دلالت بر جواز نگاه مرد به بدن و محاسن زن از روی لباس نازک دارد. ظاهراً اختصاص منع نگاه به بدن زن اگر عریان بوده دارد و جایز است که نگاه از روی لباس نازک باشد. البته این جواز در صورت داشتن قصد ازدواج است .

در قول امام علیه السلام که فرمودند: «وَ تُرَقَّقُ لَهُ الثیابً» در روایت یونس بن یعقوب، به معنی نازکی و ترقیق لباس احتمالاً منظور پوشیدن لباس کم می باشد که تعبیر به صیغه جمع شده (تُرقَّق). اما احتیاط اقتضا می کند که لباس نازک نباشد ؛ به گونه ای که همه اندام زن از پشت آن قابل رویت باشد. چون که دلیلی بر جواز کشف و نمایاندن بدن زن مقابل مرد بیگانه ای که قصد ازدواج دارد نداریم. و اقتضای عموم ادله منع و برخی نصوص در این مقام حرمت بر جواز نگاه را بیان می دارند، و تقلیل لباس به معنای آشکار کردن و نمایان نمودن بدن نیست، بلکه مناسب برای جواز نگاه به مو و صورت و محاسن است تا فرد ضرر نکند. این(نمایاندن بدن) به خلاف پوشیدن لباس نازکی که باعث آشکار شدن بقیه مواضع بدن شود می باشد»(3).

ص: 156

حنبلی ها هم قبل از عقد ازدواج نگاه به چهره زن را برای مردان جایز دانسته اند مشروط به آن که ازدواج صورت گیرد. اما اگر مردی بداند که تقاضایش نسبت به زن مورد ازدواج قبول نمی شود به هیچ وجه نگاه کردن او جایز نیست. نگاه کردن به چهره و اندام زن مورد خواستگاری هنگامی که رغبت و میل زناشویی از طرفین محقق باشد، اگر مقصود چشم چرانی و شهوت رانی باشد نگاه حرام است(1).

مالکیه گفته اند: یکی از مستحبات نگاه، نگاه کردن به صورت و دست زنی است که از او خواستگاری کرده تا اینکه ببیند زیبایی او مطابق میلش هست یا نه. این استحباب نگاه کردن شرطهایی دارد:

اول ، قصد لذت نباشد. دوم ، زن اگر بالغ است به رضای او نگاه کند و در صورتی که بالغ نباشد به رضای ولی او انجام گیرد. در غیر این صورت نگاه کردن به زن حرام است(2).

حنبلی ها گفته اند: نگاه به صورت و گردن و دست زنی که مورد خواستگاری است مباح است. به شرط آن که خواستگار یقین داشته باشد که تقاضایش مورد قبول واقع می شود و خواستگار را رد نخواهد کرد. نگاه در خلوت نباشد. از زن و یا ولی اش برای نگاه اجازه بخواهد، می تواند در حالی که زن غافل است به او نگاه کند، و نگاه را تکرار کند.

شافعیه گفتند: مستحب است برای کسی که قصد ازدواج با زنی را داردبه صورت و دستهای او نگاه کند و غیر آن نگاه جایز نیست. نگاه او از روی شهوت جایز است که باعث رغبت به ازدواج خواهد شد(3).

ابن رشد می گوید: «از میان فقهای اهل تسنن فقط مالک، نگاه به صورت و دستها را هنگام ازدواج جایز دانسته و غیر از او همه قائل به جواز نگاه به تمام بدن زن به جز عورت هستند. گروهی هم مطلقاً نگاه را منع کرده اند. ابوحنیفه، نگاه به پا و صورت و دست را جایز دانسته است . منشأ اختلاف این آرای فقها، اختلاف در روایات است که بعضی نگاه را مطلقاً جایز دانسته اند و برخی مطلقا نگاه را منع کرده اند، و دسته ای جواز نگاه را مقید به صورت و دو دست کرده اند، چنانکه گروهی از علما استثناء، «لایبدِینَ زِینَتَهُنَّ...» را به صورت و دو دست تفسیر کرده اند

ص: 157

و آشکار کردن صورت و دست را به جواز نمایان بودن چهره و دو دست در حج تشبیه کرده اند . کسانی که نگاه را منع کرده اند، به اصل حرمت نگاه به زنان که خود دلیلی جداگانه است متمسک شده اند»(1).

بی گمان نگاه قبل از ازدواج فلسفه ای دارد، زیرا شناخت در تمام مراحل زندگی لازم و ضروری می باشد. چگونگی قیافه ظاهر زن اهمیت دارد و هرگز نمی توان از این مرحله غفلت کرد که نباید زیبایی ظاهر بقیه مسائل را تحت شعاع قرار دهد، اهمیت این مسأله به حدی است که اسلام برای جلوگیری از اختلاف و بهانه جویی نگریستن طرفین را قبل از زندگی مشترک توصیه کرده است. حتی پیامبر اکرم آن را برای دوام و ثبات زندگی لازم و ضروری دانسته اند.

دانستیم، مردی که قصد ازدواج با زنی را دارد می تواند برای کسب اطلاع از وضعیت ظاهری زن با درنظر داشتن شرایطی به او نگاه کند، اما اینکه مرد می تواند فقط به وجه وکفین زن بنگرد و یا حق نگاه کردن به محاسن و اعضای دیگر زن را دارد یا خیر؟ احتیاج به بحث جداگانه ای دارد تا حدود و مواضعی که مرد مجاز به دیدن آن اعضای می باشد را از نظر فقها بررسی کنیم.

نگاه به صورت زن و به ملازمه آن نگاه به دستهای او دارد. واضح است که نگاه به النگو و دستبند عمدتاً مستلزم نگاه به دستها خواهد شد.

در روایتی دیگر، امام صادق علیه السلام به مردی از اصحابش که قصد ازدواج با زنی را داشت فرمودند: «به صورت و دستهای زن نگاه کن، چرا که آن نگاه موجب مودت و الفت بین شما می شود»(1). زیرا اگر مرد می خواهد با زنی ازدواج کند و او را ندیده باشد، و بعد از عقد ازدواج او را ببیند ممکن است اظهار کند که فریب خورده و یا زن تدلیس کرده و سبب اختلاف بین آنها گردد.

در روایتی دیگر از حضرت رسول آمده که «هر کس اراده ازدواج با زنی را داشت به آن زن نگاه کند و ببیند که درخواست ازدواج با چه کسی را دارد»(2).

باید توجه داشت که نگاه به صورت و دستهای زن با قصد لذت جایز نمی باشد. حکم جواز نگاه، مشروط به قصد ازدواج با زن می باشد، و هدف از نگاه به زن ازدواج با اوست نه قصد لذت بردن از نگاه به زن(3).

شکی نیست، روایات ذکر شده دربیان جواز نگاه برای کسب اطلاع خواستگار از وضعیت زن می باشد، که اگر نگاه برای هدفی غیر از کسب اطلاع باشد، به عموم منع از نگاه برمی گردد(4).

صاحب عروه اضافه کرده است که بر او جایز است به صورت و دستها و مو و محاسن آن زن نگاه کند و حتی جواز نگاه به بدن زن به جز عورت را امری بعید ندانسته اند، اما نگاه نباید به قصد لذت باشد و برای کسی که می داند با نگاه برای او لذت ایجاد می شود، تکرار نگاه را برای اطلاع از وضعیت زن مجاز شمرده شده.

یونس روایت کرده که به امام صادق علیه السلام عرض کردم : «مردی می خواهد ازدواج کند آیا می تواند به او نگاه کند؟» فرمودند: «بله، البته از روی لباس نازک، زیرا که او خواهان زن به قیمت گرانی است(1).»

این روایت دلالت ندارد بر امر به وجوب نگاه از روی لباس نازک، زیرا امر به نازکی لباس متوجه زنی است که قصد ازدواج با او را دارد.

شهید ثانی(2) نگاه به قصد لذت به محاسن زن را جایز نمی دانند و می گویند منظور از محاسن، مواضع زینت است نه خود زینت.

محقق ثانی(3) قائل به جواز نگاه به محاسن زن از روی لباس شده اند.

عبدالله بن فضل در روایتی از امام صادق علیه السلام می گوید: گفتم: «مردی که می خواهد با زنی ازدواج کند آیا می تواند به موها و محاسن زن نگاه کند؟» فرمودند: «اشکالی ندارد، اگر به قصد لذت بردن نباشد»(4).

صاحب جواهر(5) هم با توجه به اطلاق ادله، حکم مشروعیت جواز نگاه با قصد لذت را منتفی دانسته اند.

علمای اهل تسنن هم نگاه مرد به زنی که اراده ازدواج با او را دارد جایز دانسته اند، از جمله حنبلیها که گفته اند «نگاه مرد به کسی که قصد ازدواج با او را دارد چه با اذن و چه بدون اذن او مباح است. خلوت کردن با زن جایز نمی باشد، به زن با شهوت و لذت نگاه نکند و اگر شک کند که با نگاه به زن به او حالت لذت و شهوت دست می دهد ، به محاسن او و دستها و صورت زن نگاه کند؛ چرا که محاسن جزء عورت نیستند و نگاه به آنچه که معمولاً دیده نمی شود مباح نمی باشد(6).

ص: 160

ازدواج نیستند. مگر اینکه این جواز به فحوی فهمیده شود. علت دیگری که در این مساله وجود دارد این است که همان گونه که بر مرد جایز است به زنی که می خواهد مالش را در اختیار او قرار دهد نگاه کند، پس بر زن هم که می خواهد بضع و آبروی خود را در اختیار مرد قرار دهد به طریق اولی جایز است به مرد نگاه کند، به خصوص اینکه برای مرد راه فرار از زن اگر آن گونه که می خواهد نباشد با طلاق دادن وجود دارد، اما برای زن چنین راهی نمی باشد. از طرفی زن و مرد، هر دو یک هدف مشترک دارند ، آن هم ازدواج . پس بر هر دو نگاه به یکدیگر جایز می باشد.(1)

نگاه به صورت و دستهای مرد اگر به قصد ازدواج باشد جایز است. آیه «غض بصر» به طور اطلاق بر حرمت نگاه هر یک از مرد و زن به دیگری دلالت دارد و سیره قطعیه آن را اگر قصد ازدواج داشته باشد تخصیص خواهد داد.

از اخباری که دلالت دارد بر اینکه مردخواهان وطالب زن به قیمت گران است، می توان جواز نگاه مرد به زن را استفاده کرد. زیرا او قصد خرید بضع و آبرو و نفس زن را به قیمت گران دارد . از طرفی حکم پوشش مرد و عدم نگاه به مرد آسان تر از حکم پوشش زن است. پس اشکال بر ثبوت جواز نگاه زن به مردی که درخواست ازدواج او را دارد به فحوی فهمیده می شود(2).

شهادت به طور مطلق دارد.

از ابی الحسن الکاظم روایت شده فرمودند: «شهادت به اقرار زنی که صورتش پوشیده نیست اگر به عینه آن زن را بشناسد یا کسی را حاضر کند که زن را بشناسد اشکالی ندارد. پس اگر زن را نمی شناسد و حاضر نمی کند کسی را که او را بشناسد شهادت علیه زن و شهادت براقرار زن در حالی که زن نقاب از چهره برداشته و صورت را نمایان کرده، و مرد چهره زن را می بیند جایز می باشد»(1).

می توان از روایت دلالت بر اعتبار کشف و نمایاندن صورت و نگاه شاهد در شهادت بر زن و بر اقرار زن را استنباط کرد.

در جواز نگاه مرد به زن برای اینکه مرد علیه زن شهادت دهد، ظاهراً فرقی در تحمل شهادت و ادای شهادت نیست؛ زیرا که این جواز نگاه مرد به زن در مقام ضرورت و حاجت می باشد(2).

مشهور فقها، نگاه به زن را برای شهادت دادن علیه زن و یا بر اقرار زن را جایز دانسته اند برای اینکه او را بشناسند(3).

روایات قبل هم دلالت بر جواز نگاه به زن هنگام ادای شهادت دارد، و به اطلاق دلالت بر نگاه به تمام صورت دارد . مگر اطلاق را مقید کنیم به آنچه که ظاهر می شود بعد از پوشیدن نقاب، به دلیل آنچه در نامه صفار وارد شده(4).

محقق ثانی(5) در صورت ضرورت هنگام تحمل شهادت برای شناخت زن نگاه کردن به او را جایز دانسته و در غیر حال ضرورت نگاه را جایز نمی داند.

جمهور اهل سنت بر این عقیده اند که مرد برای شهادت دادن علیه زن می تواند به صورت او نگاه کند.

اما حنفیه بین حال ادای شهادت و تحمل شهادت فرق گذاشته است، گفته اند: نگاه مرد با ترس از احساس شهوت و لذت در حال ادای شهادت جایز است، به خلاف نگاه در حال تحمل شهادت، که نگاه در صورت در امان بودن از شهوت جایز

ص: 163

می باشد ؛ چرا که نگاه در تحمل شهادت ضروری نیست .

به خلاف نگاه در حال ادای شهادت»(1).

علامه بر این عقیده است که مرد علیه زن شهادت نمی دهد، مگرهنگامی که صدای زن را به طور قطع و یقین بشناسد، یا زن حجاب از صورتش بردارد، نگاه به زن را هنگام تحمل شهادت جایز می داند(2).

مشاهده در صورت اختیار نداریم. اگر از روی اضطرار، مشاهده حاصل شود شهادت واجب است(1).

پس نگاه برای شهادت دادن، اگر ضرورت باشد جایز است، و اقوی عدم جواز نگاه به زناکاران می باشد، مگر آنکه نگاه نکردن فسادی را انتشار دهد، و حدود خداوند را به تعطیلی کشاند.

فرو برده و مشاهده کند که کودک به طور عادت آن را می مکد و لبانش را حرکت می دهد و جرعه جرعه می نوشد و گلویش حرکت می کند ، به گونه ای که یقین به مکیدن شیر برای او حاصل شود.(1)

اهل تسنن هم نگاه به پستان زن برای شهادت به شیر دادن را مباح دانسته اند و در صورتی شاهد به صورت و پستان زن نگاه خواهد کرد که ترس از فتنه و گناه نداشته باشد(2).

مهم تر صرف کند. اما برای انجام امر مهم تر لمس و نگاه به نامحرم صورت می گیرد؛ به گونه ای که ترک آن عدم رضایت شارع را در بر دارد. از طرفی امثال آن عمل به قیمت ارتکاب نگاه و لمس به زن بیگانه تمام می شود، مانند نجات نفس انسان محترمی از غرق شدن و موارد دیگری چون آن در مقام تزاحم دو حکم مهم، حرمت نگاه به زن بیگانه و لمس آن ساقط می شود؛ چرا که نجات زن نامحرم در حال غرق شدن و سوختن بدون لمس و نگاه کردن امکان ندارد(1).

بر طبق روایت امام علیه السلام : «خداوند هر چیزی را برای کسی که مضطر و ناچار به انجام آن شده حلال کرده»(2). که نهایت دلالت آن ثبوت جواز و حلیت انجام آن برای شخص مضطر است که حرمت نگاه شامل کسی که او را مداوا یا معالجه می کند و نجات از مرگ می دهد نمی شود.

آیت الله سیستانی هم معتقدند که از حرمت نگاه و لمس و وجوب پوشش مواردی استثناء وجود دارد. چنانکه اگر نجات زن بیگانه از غرق شدن و سوختن و... احتیاج به لمس و نگاه به نامحرم دارد، لمس و نگاه جایز است، هرگاه مورد اضطرار و اقتضای نگاه بدون لمس را داشته باشد و یا بر عکس بهتر است به همان اندک اکتفا شود نه به مقدار بیش از آن(3).

زیرا ضرورت به اندازه ضرورت اندازه گیری می شود، در غیر موارد اضطرار و یا در زائد از مقدار اضطرار به اقتضا و اطلاق کلام نگاه و لمس حرام است(4).

مرد باشد و پزشک جراح، زن است و احتمالاً پرستاران زن دیگری هم شاهد عمل هستند، و پزشکان مجبورند برای معالجه بر بدن بیمار دست بگذارند و بدن او را نگاه کنند، و چاره ای هم جز آن نمی باشد.

علاوه بر اینها گاهی دانشجویان پزشکی و پرستاری برای آموزش در اتاق عمل حضور دارند و شاهد عمل بر بدن بیمار بوده و یا ناچارند در تشریح، به بدن زن و یا مرد مرده نگاه کنند و یا دست بگذارند.

با در نظر گرفتن این نکته که پزشکان زن و مرد ما مسلمان هستند و مقید به احکام فقهی و دینی و چنانکه بیان شد، نگاه مرد و زن به بدن جنس مخالف حرام است و به تبع آن حرمت لمس بدن شدیدتر خواهد بود. و با توجه به آیه کریمه «غض بصر» و ادلّه دیگری که علما و فقها بیان داشته اند، نگاه به بدن زن و مرد نامحرم جایز نیست . مگر در موارد ضروری . در احادیث مختلف این امر آمده و به پزشکان مرد اجازه می دهد، بیماران زن را معاینه ، معالجه و حتی جراحی کنند.

از امام محمد باقر علیه السلام سوال شد: «در بدن زنی بیماری به وجود آمده . آیا مرد می تواند او را معالجه کند؟» فرمودند: «اگر بدین امر مضطر باشد ، جایز است او را معالجه کند»(1).

حرمت نگاه و لمس کردن بدن زن بیگانه برای مرد و بالعکس، در مورد معالجه استثناء شده . البته در صورتی که معالجه از سوی پزشک هم جنس ممکن نباشد، می توان مثلاً نبض مریض نامحرم را بگیرد. البته به شرطی که با ابزار از قبیل حرارت سنج ممکن نباشدونیز می توان حجامت و رگ زدن و شکسته بندی انجام دهد.

دکتر محرم نیست، لذا در غیر حالت اضطرار نمی تواند به بدن نامحرم نگاه کند.به همین سبب صاحب شرایع گفته است: «طبیب هرگاه لازم شود می تواند برای معالجه به فرد نامحرم نگاه کند در صورت ضرورت نگاه به عورت هم جایز است»(2).

علامه(3) هم بر این عقیده است.

پزشک درهنگام معالجه بهتر است به همان موضع معالجه بنگرد. بیشتر از آن

ص: 168

عضو بیمار را نمی تواند ببیند.

محقق ثانی، در جواز نگاه، ترس از بین رفتن عضو وشدت بیماری را شرط نمی دانند، بلکه در مشقت افتادن با ترک معالجه را برای جواز نگاه کافی دانسته و اضافه کرده اند بهتر است معالجه نامحرم ممنوع باشد(1). در صورت امکان اکتفا به یکی از دو مورد، لمس یا نگاه، همان یکی کافی خواهد بود، فعل دیگر جایز نیست(2).

ابی حمزه ثمالی می گوید : از امام باقر علیه السلام سوال کردم: «برای زن مسلمانی عارضه ای مانند شکستگی و یا زخم در جایی از بدنش ایجاد می شود که مرد نامحرم نباید نگاه کند. اگر پزشک مرد صلاحیت بیشتری برای معالجه زن داشته باشد آیا مرد می تواند زن را معالجه کند؟» فرمودند: «در وقت اضطرار اگر زن بخواهد ، می تواند معالجه کند»(3).

حدیث امام علیه السلام که فرمودند: «أرفَقُ بِعَلاجهِ مِنَ النِّساء» یعنی اعتماد و اطمینان بیشتری در طبابت مردان برای معالجه زنان است. چنانکه در «المصباح» گفته شده: «رفقت العمل» یعنی حکیم تر و داناتر، یا به معنای اینکه معالجه از سوی مرد آسان تر و سهل تر از معالجه زنان می باشد به لحاظ سختی فراهم شدن مقدمات رجوع به پزشک زن . مقصود از اضطرار در حدیث امام باقر علیه السلام : «اذا اضطَرَّت الَیه» یعنی اضطرار عرفی، که در قابل تحمل نبوده به دلیل رنج و سختی که به دنبال دارد و مقید کردن حدیث به «إنْ شاءَت» یعنی برای زن جایز است که اگر به راحتی امکان رجوع به پزشک زن فراهم نباشد به دلیل رنج و سختی درد و تحمل مشقت می تواند برای معالجه به پزشک مرد رجوع کند و اگرمی تواند مشقت و درد را تحمل کند باید زن او را معالجه کند»(4).

شکی نیست این روایت بر جواز نگاه پزشک برای معالجه به بدن زن دلالت دارد.

ص: 169

یکی دیگر از مشکلات جراحی، مسأله زایمان زنان می باشد . که مستلزم نگاه و لمس بدن زن است . در صورت نبود پزشک متخصص زن، پزشک مرد جایز است این عمل را انجام دهد. امام صادق علیه السلام از حضرت علی علیه السلام روایت کرد: «هرگاه زنی فوت کرد و در شکمش بچه ای بود می توان شکم او را شکافت و بچه را خارج کرد. امام صادق علیه السلام در روایتی دیگر: درباره زنی که بچه در شکمش می میرد و نسبت به حال زن ترس و نگرانی وجود دارد، فرمودند: «بر مرد اشکال ندارد که دستش را داخل برد و بچه را تکه تکه کرده و از بدن زن خارج کند»(1).

شیخ انصاری هم قائل به جواز نگاه طبیب به عورت زن بیگانه و سایر اعضای بدن او برای معالجه شده اند، زیرا عموم ادلّه بر اباحه و عدم منع نگاه دلالت دارند و به دلیل ضرورت معالجه و تمسک به قاعده نفی ضرر و حرج و اضطرار و با توجه به روایت «مَا حَرَم الله شیئاً اِلَّا و اَحَلَّهُ عِنْدَ الِاضْطَرارِ اِلَیه»(2).

برخی علمای اهل سنت می گویند: نگاه مرد برای معالجه به زن جایز است مانند گرفتن نبض، یا حجامت یا چشم پزشکی و بستن و ترمیم استخوان شکسته، به شرط آنکه به مقدار ضرورت نگاه کند. مثلاً پارچه ای را به روی صورتش گذاشته و روی چشم را باز گذارد، برای مداوای چشم، پوشاندن تمام صورت لازم نیست، اما پزشک باید عادل باشد. معالجه نزد پزشک فاسق و کافر و یهودی و نصرانی با وجود پزشک مسلمان برای معالجه زن جایز نمی باشد(3).

نتیجه این که در احادیث و فقه اسلامی، نگاه و لمس بدن نامحرم در مواقع ضرورت از جمله معالجه تجویز شده با ذکر شرایطی من جمله: عدم دسترسی به پزشک هم جنس و یا کافی نبودن سطح علمی و تخصص او، اما بهتر است معالجه از روی لباس انجام گیرد. اکتفا به نگاه و یا لمس به تنها در صورت امکان. اگر بدون نگاه و لمس معالجه امکان نداشت به حداقل اکتفاکند.

النساء» زنانی که امید به ازدواج ندارند می باشد. به دلیل آیه کریمه:

«و الْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِی لَایرْجُونَ نِکَاحاً فَلَیسَ عَلَیهِنَّ جُنَاحٌ أنْ یضعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیرَُ متَبَرَّجَاتٍ بِزینَهٍ؛(1) وبر زنان از کارافتاده ای که دیگر امید زناشویی ندارند گناهی نیست که پوشش خود را کنار نهند ، به شرطی که زینتی را آشکار نکنند.»

کلمه «قواعد» جمع قاعده است . به معنای زنی است که از نکاح بازنشسته شده، یعنی دیگر کسی به سبب پیری اش به او تمایلی ندارد(2).

مرحوم طباطبایی یزدی هم نگاه به زنانی را که از پیری به حدی رسیده اند که مأیوس از شوهر کردن باشند و مقداری از ساق دست و موی آنها نمایان است جایز می دانند(3).

اما صاحب جواهر، حتی نسبت به «قواعد النساء» هم حکم عورت را «المراه عوره» باقی می داند، مخصوصا آن قسمتی از بدن زنان که معمولاً پوشیده است مثل شکم و... اما آشکار کردن صورت و بخشی از موها و قسمتی از ساق دست زنان مسن که معمولاً نمی پوشانند، اشکال نمی دانند. ایشان مقصود آیه از «قواعد النساء» را درآیه کریمه زنانی می دانند که امید به ازدواج ندارند، یعنی از حیض و بچه دار شدن ناامید شده اند، به خاطر بالا بودن سنشان . اگر از خانه خارج شوند و با لباسی خود را بپوشانند، چه لباس زینتی و غیر آن مثل ملحفه و مقنعه و روسری و...، گناهی برآنان نیست ؛ به شرط آنکه خروج آنها برای خودنمایی به زینت نباشد، بلکه خروج آنها برای رفع حوایج و نیازمندیهای خود باشد، بهتر است که عفت داشته و خود را بپوشانند(4).

محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت کرد: درباره آیه کریمه «الْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ» زنانی که امید به ازدواج ندارند، بهتر است چه لباس و پوششی را بر سر خود قرار دهند؟ فرمودند: «جلباب (مقنعه)»(5).

ابی صباح گفت: از امام صادق علیه السلام سوال کردم : «از «الْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ» بهتر است که آنها چه لباسی را بپوشند؟». فرمودند: «مقنعه (مگر آنکه کنیز باشند)، بر آنها گناهی نیست اگر روسری بر سر گذارند»(6).

ص: 171

صاحب مستمسک العروه معتقد است که حجاب و پوشش برای قواعد النساء واجب است. و اگر مقدار کمی از مو و ساق آنها نمایان باشد ، اشکال ندارد(1).

با توجه به روایات می توان گفت که زنان سالمند نباید به تبرج و خودنمایی پرداخته و زینت و زیور خود را در معرض دید قرار دهند. بر آنها جایز است حجاب و پوشش کامل مانند جوانان نداشته باشند، اما زینتهای (زیبائیهای طبیعی بدن و زیورآلات) . خود را به نمایش نگذارند و آن مقدار از بدن که از مقنعه بیرون است مثل ساق دست و موها بر آنها مانعی ندارد. روایات هم همین محدوده را جایز دانسته چنانکه:

حلبی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که: امام این آیه از قرآن را که می گوید «أَنْ یضًعْنَ ثِیابَهُنَّ؛ زنان سالخورده جامه های خود را برگیرند» قرائت کردند و فرمودند: «منظور بیرون آوردن روسری و مقنعه می باشد.» سوال کردم (قواعدالنساء) زنان مسن نزد چه کسی حق کشف حجاب دارند؟ فرمود : «هرکس باشد ، اما خودنمایی به زینت نکنند . گرچه بهتر است حتی پیرزنان نیز حجاب را مراعات کنند»(2).

بهتر است که «قواعد النساء» روسری و مقنعه خود را در نیاورده و مو و ساق خود را بپوشانند. اگر نپوشانند ، نگاه به مو و ساق دست آنها مانعی ندارد. اما با ترس از وقوع حرام بر آنها جایز نیست. زیرا زن به هر سنی که برسد باز آماده برای عمل جنسی است، و تسامح در مورد زنان سالمند علتش این است که مانند زنان جوان در معرض شهوت و لذت نیستند.

«غضّ بصر» و فروبستن چشم دهیم و نوبت به اجرای اصلی عملی که مقتضای آن برائت است نخواهد رسید(1).

فقها نگاه با قصد لذت و ریبه به زنان اهل ذمه را جایز نمی دانند. محل بحث ما نگاه به غیر دست و صورت است ؛ چرا که جواز نگاه به دست و صورت مسلمانان را دریافتیم. مشهور فقها نگاه به زنان اهل ذمه و حتی به موی آنها را جایز دانسته اند.

اما برخی فقها قائل به حرمت نگاه به زنان اهل ذمه و موهای آنان شده اند . از جمله فاضل در کشف اللثام(2) ، علامه(3) و ابن ادریس(4) که آن را تحریم کرده اند. ابن ادریس گفته است: عموم آیه «غض بصر» به طور مطلق زنان را از نگاه کردن منع کرده. این اطلاق شامل زنان غیر مسلمان هم می شود. که نگاه به آنها جایز نیست و با خبر واحد هم مقید نشده».

فقهایی که قائل به جواز نگاه به اهل ذمه هستند به چند دلیل استدلال کرده اند:

1 . زنان اهل ذمه به منزله کنیز هستند. برخی فقها از جمله شیخ، نگاه به زنان اهل کتاب و موهای آنان را جایز می دانند زیرا آنها به منزله کنیز هستند(5).

محقق در شرایع می گوید: «وَ یجُوزُ النَّظَرِ اِلی نِسَاءِ اَهْلِ الذِمه وَشُعورِهِنَّ لِاَنهن بِمَنْزِلَه الِاماء»(6). یکی از احکام نسبت به کنیز این است که نگاه به آنها جایز می باشد، زنان اهل ذمه به منزله کنیز هستند، و نگاه به کنیزان جایز است . گفته شده اهل کتاب ممالیک امام هستند. شهید درمسالک آورده که اهل ذمه در اصل فی ء مسلمانان هستند(7).

زراره می گوید: «اهل کتاب ممالیک امام هستند. مگر نمی بینید که آنها جزیه می پردازند، چنان که بندگان به مولای خود جزیه می پردازند»(8).

ابو بصیر از امام باقر روایت کرده که: «اهل کتاب ممالیک امام هستند»(9).

این روایات دلالت دارد بر اینکه، اهل ذمه چون مانند کنیزکان می باشند، نگاه به آنها حرام نیست.

ص: 173

اما مقتضای تحقیق، اراده دو معنا ازیک شی ءصحیح نیست. یا زنان اهل کتاب به منزله کنیز مسلمانان هستند. به این معنا که نگاه به آنها درحکم نگاه به کنیزمی باشد قطعا این معنا مقصود نمی باشد . به این دلیل ملک مشترک همه مسلمانان هستند و معلوم نیست نگاه کردن به کنیزی که ملک طِلْق انسان نیست، جایز باشدو یا صدق عنوان فی ء به آنها هیچ کاری در این عنوان نمی باشد بدلیل آیه کریمه «وَمَا مَلَکَتْ یمِینُکَ مِمّا اَفَاءَ الله»(1).

چنانکه ممکن نمی باشد که مقصود از زنان اهل کتاب به منزله کنیز غیر باشد به اعتبار اینکه کنیز حقیقی مسلمانان هستند . بر فرض این گونه باشد، نگاه کردن به کنیزی که ملک مشترک مسلمانان است جایز نیست. حکم جواز نگاه برای کنیز در صورتی ثابت است که کنیز ملک شخصی مسلمان باشد، نه مشترک همه مسلمانان باشد. بر فرض اینکه زن اهل کتاب مانند کنیز باشد مطلوب ما ثابت نمی شود ، مگر بنابر جواز نگاه به کنیز دیگری که در آن اختلاف است(2).

2 . اخبار و روایاتی که فقها جواز نگاه به زنان اهل کتاب را بدان مستند کرده اند.

سکونی عن ابی عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله : لا حُرْمَةَ لِنِساءِ اَهْلِ الْذِّمَهِ انْْ ینْظُرَ الی شُعورهُنَّ وَ اَیدِیهِنَّ»(3).

امام صادق می فرماید: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: نگاه کردن به سر و دستهای اهل ذمه حرام نیست.(4)

این روایت در جواز نگاه به دست و موی زنان ذمی صراحت دارد، و دلیل جواز یعنی نفی حرمت نگاه.

ابوالبختری از حضرت علی علیه السلام روایت کردکه فرمودند: نگاه کردن به سر زنان اهل ذمه مانعی ندارد(5).

مشهور فقها به این روایات عمل کرده اند که این شهرت جبران ضعف احتمالی روایات را می کند.

3 . دلیل دیگر جواز نگاه سیره مسلمانان است.

در صدر اسلام اهل کتاب با مسلمانان زندگی می کردند و مطابق احکام و سنن و

ص: 174

آداب و فرهنگ خودشان رفتار می کردند، که من جمله آن عدم رعایت حجاب بود که مراعات آن را در شرایط ذمه لازم نکرده اند. همین عدم منع، دلالت بر عدم حرمت دارد، زیرا در صورت حرام بودن نگاه به آنان برای مسلمین،... مراعات حجاب را برای آنها نیز لازم می کردند و جز شرایط ذمه قرار می دادند... و عدم شرط در صدر اسلام نشانه اباحه نگاه به آنان می باشد(1).

محدوده نگاه به زنان اهل کتاب را می توان با توجه به ادله بیان کرد که: اهل کتاب از جهت نگاه کردن حرمتی ندارند. نگاه به دست و صورت و موی سر با توجه به روایات جایز است. نگاه به سایر اعضای بدن اگر آنها عادت به پوشاندن نداشته باشند ، مانعی ندارد. اما بهتر است نگاه نکنند . نگاه به عورت آنان بنابر ادله و روایاتی که از کشف عورت نگاه به عورت را حرام دانسته اند جایز نیست، اما روایاتی دال بر جواز نگاه به عورت کسانی که مسلمان نیستند وارد شده.

امام صادق در روایتی فرمودند: «انَّمَا اکرُه النَّظَر اِلی عَورةِ المُسْلم فاَ مَّا النظرُ الی عَورةِ مَنْ لَیس بِمسلمٌ مثلُ النَّظر الی عَورةِ الْحِمار(2) ؛ من خوش ندارم به عورت مسلمان نگاه کنم، اما نگاه به عورت کسی که مسلمان نیست مثل نگاه به عورت حمار است.»

صاحب عروه معتقدند که فرقی بین عورت مسلمان و غیر مسلمان نیست و نگاه به هر دو را حرام دانسته اند(3).

دانسته اند. یعنی ترس از افتادن در گناه و حرام(1). صاحب جواهر بر رعایت این شرط ادعای اجماع کرده(2). یعنی اگر می داند با نگاه به حرام گرفتار می شود، نگاه حرام می باشد . مرحوم طباطبایی حکیم فرموده اند : «فقها بر جواز نگاه به زنان کافر ادعای اجماع دارند.» ایشان معتقدند که روایات وارد شده مطلق است و تقیید بر جواز نگاه به زن کافر نخورده(3).

پس خودداری از نگاه با لذت بنا به احتیاط واجب است.

با توجه به روایت عبادبن صهیب از امام صادق علیه السلام فرمودند: «نگاه به سر زنان اهل تهامه و اعراب و دهاتیها و علوج مانعی ندارد، زیرا هرگاه نهی شوند اعتنا نمی کنند»(4). این روایت عام بوده و سایر زنان کافر غیر از زنان اهل ذمه را هم در بر می گیرد(5).

امام صادق علیه السلام فرمودند: نگاه کردن به سر زنان اهل تهامه و اعراب و صحرانشین و علوج مانعی ندارد ؛ زیرا هرگاه نهی شوند، اعتنا نمی کنند.

این جمله «لأنهمْ اذانُهُوا لَاینْتهُونَ» را می توان یک قاعده کلی بیان کرد، که هرگاه زنی پوشش کامل ندارد و از عناد و سرپیچی از حجاب دست برندارد نگاه به او بی اشکال است.

صاحب جواهر هم، علت جواز نگاه به آنها را عدم توجه آنها به نهی از بد حجابی دانسته و می گویند: شاید مراد از این جواز عدم، وجوب فروبستن چشم باشد. بدین علت تردد در بازار و خیابان حرام نیست، چرا که حرام بودن سبب عسر و حرج بر مردان بر فرض عدم توجه زنان به نهی از بدحجابی می شود(1).

آیت الله خویی(2) هم نگاه به این زنها را که وقتی نهی می شوند اعتنا نمی کنند را جایز دانسته اند.

امام می فرمایند: «نگاه کردن به این زنان مانعی ندارد، اما مشکل است چنین فتوایی داد، و تردد در روستا و بازارهایی که محل رفت و آمد چنین زنانی می باشد، هر چند قطع داشته باشیم که نگاهمان به آنان می افتد، جایز است»(3).

صاحب مستمسک العروه درباره روایت عبادبن صهیب فرموده اند که خبر عباد ضعیف است. اما در کافی هم روایت شده «عن عده من اصحابنا عن احمد بن محمدبن عیسی، عن ابن محبوب، عن عبادبن صهیب». احمد بن محمد بن عیسی از قم ولی از راویان ضعیف می باشد. ابن محبوب یعنی حسن بن محبوب از اصحاب اجماع بوده و کسی است که روایت نمی کند از کسی مگر آنکه ثقه باشد. که برای جبران ضعف سند روایت کافی خواهد بود»(4).

بدیهی است که این روایت نمی تواند علت جواز نگاه به این زنان باشد، زیرا عدم جواز نگاه به سبب عدم توجه این زنان به نهی از بد حجابی منتفی می شود. علی رقم رشد عقل عموم مردم و تعالی فهم و شناخت مسائل دینی، لکن این مسائل از سوی آنها نادیده گرفته می شود . همچنین علت جواز نگاه، به بعضی زنان که از فرهنگ

ص: 177

فاسد غرب و شرق متأثر شده اند، این است که نهی ناهیان از منکر در آنان تأثیری نداشته وحتی ناهیان از منکر، مورد تمسخر این زنان قرار می گیرند(1).

دلیل جواز نگاه به سر زنان صحرانشین و روستایی عدم حرمت آن زنان نمی باشد ؛ چرا که آنها از زنان مسلمان و عفیف هستند . دلیل عدم حجاب و ستر کامل سر و موی این زنان این است که آنها به طور عادت و عرف سر خود را نمی پوشانند.

با این همه اصل نگاه کردن به زنان مسلمان حرام است، و در نگاه باید به مورد استثناء اکتفا شود و آن تنها موی زنان تاجایی است که عادتاً نمی پوشانند و زائد بر آن حرام است.

نگاه جایز نیست و نگاه به زینت آلات زنها مثل انگشتری و النگو و یا ناخن های بلند زن نامحرم حرام است.

حرمت لمس، جایی که نگاه جایز است شکی نیست، به دلیل اخبار زیادی که بر این امر دلالت دارد»(1).

با توجه به سخن شیخ انصاری می توان گفت: مثلاً نگاه به دست و صورت زن برای نامحرم جایز است، اما لمس این اعضا بر او جایز نیست. هیچ یک از فقها ادعا ملازمه بین جواز نگاه و لمس نامحرم را نکرده اند.

لمس بدن نامحرم در هیچ صورت بر مرد جایز نیست ، مگر در مقام ضرورت و اضطرار برای نجات جان غریق و یا مداوای بیمار فرد مجبور شود و چاره ای جز لمس بدن نباشد می تواند بدن را لمس کند. همچنین لمس هر موضعی از بدن محارم که نگاه به آن بر مرد اشکال ندارد جایز است.

آقای سیستانی گفته است: لمس مو و بدن محرم و هم جنس بدون شهوت و ریبه جایز می داند.

اما لمس مو و بدن مرد و زن نامحرم حتی به مواضعی که نگاه به آن جایز است مطلقاً جایز نمی باشد(2).

علامه ، ادعای اجماع بر کراهت نگاه کردن وجواز لمس بر عورت همسر را نموده است . همچنین ادعا دارند که اهل سنت لمس بدن محارم را حرام می داند، مگر لمس سر و... که عورت به حساب نمی آید. پس بنابر نظر آنها لمس کردن شکم و پا و بوسیدن مادر حرام است.(3)

به هر حال هیچ امری مجوز برای لمس بدن نامحرم نمی باشد. با توجه به روایات، لمس نامحرم از گناهان کبیره است . مثلاً پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی فرمودند:

«وَ مَنْ صَافَحَ امْراَهً تَحْرُمُ عَلَیهِ فُقَدْ بَاءَبسَخَطٍ مِنَ الِله عَزَّو جلّ وَ مَنْ التزَمَ امْراهً حَراماً قرن فی سلسلهٍ مِنَ نارِ مَعَ شَیطانَ فَیقْذِفان فِی النَارِ؛(4) کسی که با نامحرمی دست بدهد غضب الهی را برانگیخته است و کسی که با نامحرمی معانقه کند و وی را به سینه بچسباند با شیطان در زنجیری از آتش بسته شده و در آتش جهنم پرت خواهد شد.»

ص: 180

با توجه به روایت می توان دریافت که دست دادن به نامحرم هم جایز نمی باشد.

صاحب جواهر مصافحه و دست دادن زن نامحرم با مرد و مرد نامحرم با زن را از روی لباس را بی اشکال می دانند(1).

این نظر بسیاری از فقهاست(2). البته احتیاط این است که دست زن را فشار ندهند.

آیت الله خویی، نگاه و لمس کردن بدن پسر بچه نابالغ را برای زن و همچنین برای مرد نگاه و لمس دختر بچه را جایز دانسته اند . البته بدون قصد لذت و شهوت، و با قصد لذت و شهوت حرام خواهد بود(3).

او شده باشد، بی واسطه.

4 - دختران خواهر (بنات اخت) : یعنی هر زنی که ابوین یا پدر و مادر تو موجب ولادت او شده باشد، با واسطه.

5 - دختران برادر (بنات اخ) : یعنی هر زنی که ابوین یا پدر و مادر یا مادر تو موجب ولادت او شده باشند با واسطه.

6 - عمه ها: عمه زنی که خواهر مردی است که به واسطه یا بی واسطه موجب ولادت تو شده باشد، از سوی ابوین یا پدر و مادر عمه عمه، خارج است.

7 - خاله ها: خاله زنی که خواهر زنی است که به واسطه یا بی واسطه موجب ولادت تو باشد، خاله خاله، خارج است.

2 . محرمات رضاع

هر چه به نسب حرام باشد به رضاع هم حرام می شود.

3 . محرمات مصاهره

اقارب زوجین در چهار مورد ذیل حرام اند:(1)

1- حلائل آباء (زن پدر) با رعایت درجات صعودی.

2- حلائل ابناء (زن پسر) با رعایت درجات نزولی.

3- دختر زنی که مدخوله شود (ربیبه) با رعایت درجات نزولی مانند دختر دخترزن.

4- مادر زن، با رعایت درجات صعودی مانند مادر مادرزن.

4 . محرمات جمع

مانند جمع بین دو خواهر.

مشهور فقها معتقدند که مرد می تواند به بدن زنهایی که محرم او هستند بجز عورتهای آنان نگاه کند ، به شرط آنکه این نگاه همراه با لذت و شهوت نباشد(2).

بنابراین بر مردان جایز نمی باشد که عورتین خواهر ، مادر ، دختر و یا دیگر محارم خود را ببیند؛ حتی اگر چه بدون قصد لذت و ریبه هم باشد. از طرفی هم معمول و متداول است که زن در برابر برادر و شوهر و برادر خود حجاب کامل

ص: 183

ندارد، و مردان هم در نگاه به آنها بر خود محدودیتی ایجاد نمی کنند.

ادله ای که قبلاً در بیان جواز غسل زن توسط محارمش ذکر شد هم می تواند دلیل بر جواز نگاه مرد به زنان محرم خود باشد. سیره قطعی بین متشرعان هم بر عدم حجاب زن مقابل محارمش دلالت دارد.

در قرآن کریم دو آیه کریمه دلالت دارد بر اینکه دربرابر چه کسانی بر زنان پوشش و حجاب لازم نمی باشد:

1 - آیه 55، سوره مبارکه احزاب.

«لَاجُنَاحَ عَلَیهِنَّ فِی آَبَائِهِنَّ وَ لَا اَبْنَائِهِنَّ وَ لَا اِخْوانِهِنَّ وَ لَا اَبْنَاءِ اِخْوَانِهِنَّ وَ لَانِسِائِهِنَّ...»(1) بر زنان در مورد پدران و پسران و برادران و پسران برادران و پسران خواهران و زنان همکیش... گناهی نیست که دیده شوند.

این آیه بعد از آیه اول حجاب که درمورد حجاب زنان پیامبربود، نازل شده و به زنان اجازه داده شده که با پدران و پسران و... آزادانه صحبت کنند و حفظ حجاب در برابر آنها برای زنان واجب نمی باشد.

2 _ آیه کریمه 31 سوره نور.

«وَ لاَیبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتِهِنَّ اَوْ اَبآئٍهِنَّ اَوْ إبَآءِ بُعُولَتِهِنَّ اَوْ اَبْنآئِهِنَّ اَوْ أَبْنآءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ اِخْوانِهِنَّ اَوْ بَنِی إخَوانِهِنَّ اَوْ بُنی اَخَواتِهِنَّ اَوْ نِسآئِهِنَّ او مَامَلَکَتْ ایمانُهُنَ...».

این آیه به دلالت مطابقی دلالت بر جواز آشکار کردن مواضع زینت که ظاهر نیستند برای محارم دارد. که به دلالت التزام بر جواز نگاه مرد به آن زنان دلالت دارد(2).

بخشی از آیه درباره پوشش بانوان در برابر محرمان است که خویشان از قاعده و حکم کلی حرمت نگاه جدا شده اند، و هرگونه نگاه لذت جویانه ای را برای همسران جایز دانسته و برخی از خویشان هم جایز است به بدن زن نگاه کنند.

برخی از فقها گفته اند: جواز نگاه در موارد یاد شده اختصاص به محاسن و مواضع زینت دارد، به دلیل جمع بین آیه شریفه: «ُقلْ لِّلْموءمِنینَ یغُضَّوا مِنْ اَبْصَارِهِمْ أو آیه مبارکه «قُلْ ِّللْمْوءمِناتِ یغْضُضْنُ مِنْ أََبْصارِهِنَّ...».

آیه نخست نگاه کردن مردان به زنان را منع و تحریم کرده.

ص: 184

آیه دوم به زنان اجازه می دهد که مواضع زینت و محاسن خود را به شوهران خود نشان بدهند. طبعاً دیدن این قسمتها بدون اشکال خواهد بود. پس جمیع میان این دو آیه اقتضا دارد که تنها نگاه کردن به محاسن زن برای مردان جایز باشد.

اما اینکه زن چه مقدار از زینت و محاسن خود را در برابر این افراد آشکار کند و آنها تا چه حد می توانند نگاه کنند، آیات کریمه بر آن دلالت ندارند.

صاحب جواهر می گوید: از امام باقر روایت شد که پیرامون آیه کریمه «لاَیبْدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا». فرمودند که: «مقصود لباس و سرمه و انگشتر می باشد، زینت سه نوع است: زینت برای مردم، زینت برای محرم، زینت برای همسر. زینت برای مردم همان است که بیان کردیم ، اما زینت برای محرم جای گردنبند و هر چه بالای آن است می باشد، و دستبند و پایین تر از آن مچ دست تا انگشتان و خلخال و هر چه پائین آن است (قدم پا) زینت برای شوهر تمام بدن می باشد»(1).

با توجه به آیه کریمه سوره نور می توان گفت: حد پوشش زنان در برابر محارم، پوشاندن تمام بدن از سینه و شکم و پاها، و گردن و موی سر می باشد . از روایات می توان دریافت که بر زنان جایز است که دستهای خود تا آرنج را نزد خویشاوندان خود نمایان کنند.

صاحب مستمسک العروه و مرحوم نراقی بر جواز نگاه محارم به تمام بدن زن به جز عورت زن را ادعای اجماع کرده اند(2).

نتیجه این می شود که محرم و همسر در این حکم که تمام بدن زن برای آنها عورت نیست مشترک هستند.

سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که: «مرد می تواند به موی مادر و دختر و خواهر خود نگاه کند»(3).

این روایت فقط دلالت بر خصوص جواز نگاه به مو را بیان کرده ، اما سخنی بر عدم جواز نگاه به سایر اعضای بدن به میان نیاورده و از طرفی دلالت بر عدم لزوم پوشش سر در برابر مرد محرم است هرجا نگاه مرد جایز باشد پوشش واجب نیست.

ص: 185

زن نیز می تواند به محارم (چه محارم نسبی و چه رضاعی) به جز عورتشان بدون قصد لذت نگاه کند(1).

مادر و دختر نگاه کند.

ولی درباره خویشاوندان سببی گرچه پوشیدن سر و صورت برایشان واجب نیست، ولی دلیلی نداریم که بر مرد روا باشد به سر و صورت آنان نگاه کند.

ملا احمد نراقی نگاه به دختربچه و پسربچه بجز عوراتشان را به دلیل اصل جایز می داند. حتی اگر ممیز باشند یا نباشند و به سنی رسیده اند که قدرت تشخیص و تمیز پیدا می کنند، به دلیل روش و سیره معمول مردم در طول زمانها و مکانها که از کشف عورت و نگاه دیگران به عورت صبی منع نشده اند(1).

با توجه به آیه کریمه: «وَلایبْدِینَ زِینَتَهُنَّ» که دلالت بر آشکار نکردن زینت برای مردان بالغ دارد و تکلیف شامل غیر بالغ نمی شود، و دلالت بر وجوب پوشش بر دختربچه ندارد، و بر دختربچه پوشش واجب نیست وبه ملازمه آن در عرف نگاه به دختربچه هم جایز است.

همچنین از عموم آیه کریمه: «اَوِ الطِّفْلِ الَّذینَ لَمْ یظْهَرُوا عَلی عَوْراتِ النِّسَآءِ» کودک غیر ممیز در نهی از نمایان کردن زینت در برابر آنها در آیه داخل نمی باشد و این دلیل اقوی می باشد.

حکم عورت در دختربچه محدود به سن بلوغ است که برای مرد و زن مومن تحقق می یابد و قبل از بلوغ برای همه زنان و مردان مطلقاً عورت به شمارنمی آیند، اما نگاه به دختربچه و پسر بچه با قصد لذت حرام است.

شکی در عدم جواز نگاه به عورت صبی و صبیه نمی باشد، و حفظ و ستر عورت از آنها هم واجب است به دلیل مطلق بودن ادله منع که به «بالغ» تخصیص نخورده اند، و مقتضای روایات از جمله روایت امام صادق علیه السلام «عورةُ الْمُوءمِن عَلَی الْمُوءمنِ حَرَامٌ» که به طور مطلق بیان کرده نگاه به عورت مومن حرام است بدون آنکه به بالغ اگر ممیز باشد و غیر بالغ اگر قدرت درک و تمیز داشته باشد ، مقید کرده و شامل ادله منع خواهد شد.

روایت صحیح عبدالرحمن بن حجاج که گفت: از ابا ابراهیم علیه السلام سوال کردم درباره دختربچه ای که درک نمی کند که کی باید سرش را از کسانی که محرم او نیستند بپوشاند؟ و کی بر زن واجب است که سرش را در نماز بپوشاند؟ فرمودند: می تواند سرش را نپوشاند تا اینکه نماز بر او حرام شود»(2).

یعنی زمانی که به سن حیض برسند.

از این روایت ظاهراً می توان فهمید که برهنه کردن سر دختربچه نابالغ در مقابل مرد

ص: 190

بالغ جایز است، اما به ملازمه عرفی هم دلالت بر جواز نگاه مرد به دختربچه دارد.

یا به اطلاق آیه کریمه: «قلْ لِلْمُوءمِنینَ یغُضُّوا مِنْْ اَبْصَارِهِمْ... وَ قُلْ ِّللْمْوءمِناتِ یغْضُضْنُ مِنْ أََبْصارِهِنَّ...» بر عدم جواز نگاه به صبی و صبیه استدلال می شود. زیرا متعلق خاصی برای آن ذکر نشده که اطلاق آیه دلالت بر وجوب «غض بصر» از همه مردان و زنان مومن چه بالغ باشند یانباشد دارد. آنچه از این آیه استفاده می شود، وجوب غض بصر از همه مکلفین زن و مردبالغ مومن است، و بر وجوب غض بصر افراد غیر بالغ دلالت ندارد، زیرا تکلیف، متوجه آنها نیست.

آیت الله خویی قائل به جواز نگاه به صبی و صبیه است(1). چرا که ادله منع، شامل عدم جواز نگاه به آنها نمی شود و آنها را در حکم حیوان (غیر مکلف) می دانند و معتقد است که سیره قطعیه دلالت بر جواز نگاه دارد.

اما بهتر است که بعد از سن تمییز به بدن صبی و صبیه نگاه نکنند، و با توجه به روایات، پدرها باید مراقب باشند که در حمام و جایی دیگر به عورتین فرزند خود نگاه نکنند. و اگر دختربچه محرم باشد نگاه به بدن به جز عورتین او قبل از سن تمییز بی اشکال است.(2)

اگر دختر نامحرم است ، مرد می تواند به مواضعی که بطور عادت دختران نمی پوشانند نگاه کند مانند دست، پا، مو، گردن، صورت دختر نابالغ.

سالگی است زن موی، خود رااز او نمی پوشاند تا اینکه به سن احتلام برسد»(1).

با این روایت، می توان عموم آیه شریفه را تخصیص زد، و می توان جواز کشف سر زن مقابل صبی را به دست آورد و اینکه پوشش زن از مرد تا به سن احتلام برسد واجب نمی باشد.

عورت همسرش نگاه کند در حالی که همسرش برهنه است؟» امام فرمودند: «اشکالی ندارد و مگر لذت جز آن است.»(1).

روایت دیگر از امام صادق علیه السلام :... برای مرد اشکال ندارد به همسرش وقتی که عریان است نگاه کند(2).

روایات دیگری از این قبیل که بسیارند. پیامبر اکرم فرمود: «برای مرد هیچ فایده و سودی بعد از نعمت اسلام برتر نیست، مگر همسری مسلمان که هرگاه به او نگاه کند(3) او را شاد نماید، و هر زمان امری کند اطاعت نماید، و وقتی که شوهرش غایب است از خود و مال او محافظت نماید»(4).

فاضل هندی(5)، جواز نگاه مرد و زن به عورت یکدیگر را حمل بر کراهت کرده با توجه به آنچه از آیات کریمه ذیل دریافت می شود.

آیه کریمه: «فوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیطَانُ لِیبْدی لَهُمَا مَا ووُری عَنْهُمَا مِنْ سُوءآتِهِمَا»(6).

و آیه شریفه: «فلما ذَاقَا الشَّجَرَهَ بَدَتْ لَهُمَا سَوآتَهُمَا»(7).

وآیه شریفه دیگر: «ینزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیرِیهُمَا سَوَآتِهِمَا»(8).

آیت الله سیستانی گفته: «زن وشوهر می توانند به بدن یکدیگر چه ظاهر و چه باطن نگاه کنند و هم چنین هر کدام می توانند تمام بدن دیگری را لمس کنند»(9).

بعد از مرگ مرد، مانند نا محرم است «نگاه بدون شهوت به او جایز است»(10).

زوجه می تواند به بدن همسر و عورت او با لذت نگاه کند(11).

بنابراین برای هریک اززوج وزوجه جایزاست به بدن دیگری حتی با لذت و یا بدون لذت نگاه کند.(12)

ص: 193

پسر بچه نمی پوشاند تا اینکه او به سن احتلام برسد.»

ملا احمد نراقی نگاه به عورت پسر ممیز را گرچه بچه باشد، جایز نمی داند(1).

اصل تکلیف به شک برمی گردد. به مقتضای قاعده، اصل برائت جاری می شود. دیگر اینکه، تخصیص از قبیل مقتضی و مانع باشد . به این معنی که از سیاق خطاب جمله استفاده می شود که حکم خاص، مشروط به عنوان وجودی است که اگر (حکم وجودی) تحقق یابد مانع از فعلیت حکم که اقتضای عموم است می گردد و حکم خاص منجّز می شود. گفته شده این مقام مقتضی و مانع است، به اینکه اقتضای عموم، وجوب فروبستن چشم و حرمت نگاه به هر چه مخالف عام است می باشد. و دلیل خاص، مانع از فعلیت که مقتضای عموم است می گردد»(1).

اگر کسی به علت تاریکی و یا فاصله زیاد شک کند در اینکه آن زن همسرش است یا نه ، مانند حکم قبل در هنگام شک عمل می کند. یعنی اصل بر این است که او همسرش نیست. چنانکه شک کند که آن زن از محارم نسبی اوست یا رضاعی و یا غیر آن، پس اجتناب از نگاه بر او واجب است(2).

پس مانع، استصحاب می شود. یعنی استصحاب عدم زوجیت، در نتیجه فروبستن چشم بر او واجب است.

اگر شک شود به اینکه منظورالیه یا ناظر انسان است یا حیوان، ظاهراً احتیاط واجب نیست. به دلیل اینکه عموم وجوب غض بصر فقط منصرف به انسان است نه موجودی دیگری. اگر شک شود در اینکه فرد مشتبه، بالغ است یا بچه، و یا طفل ممیز است و یا غیر ممیز، در وجوب غض بصر و رعایت احتیاط دو وجه است: تمسک به عموم بر وجهی که ذکر کردیم، و یا در صورت امکان از حکم عموم (غض بصر) منصرف شدن، اما قول قوی، تمسک به عموم غض بصر است.

اما این امر خلاف اقتضای امر موضوعی یعنی، استصحاب بچه بودن و عدم قدرت تمییز و تشخیص می باشد. پس اگر رجوع به عام در شبهه موضوعیه صحیح باشد در این حال اصل موضوعی اثبات کننده عنوان خاص نیست، و لذا اگر در بقای زوجیت شک شود به استصحاب بقای زوجیت برمی گردد و احکام زوجیت بر آن مترتب شده و از جمله احکام زوجیت، جواز نگاه به همسرش می باشد(3).

ص: 196

نمی باشد. زیرا حرمت غسل در صورتی ثابت است که عضو جدا شده از اعضای بزرگ بدن باشدبه گونه ای که عنوان انسان بر آن صدق کند.(1)

علاوه بر آن در غسل، عضو در حال شستشو لمس می شود ؛ زیرا غسل بدون مس کردن امکان ندارد . وگرنه اگر شستشو از روی لباس باشد نگاه به عضو شسته شده تحقق نمی یابد. اما حرمت مس همیشه مستلزم حرمت نگاه نیست و اما حرمت نگاه مستلزم حرمت لمس است ؛ زیرا در صورت اول، لمس صورت و دست زن نامحرم حرام است . اما نگاه به زن جایز است. در حالت دوم نگاه به شکم و عورت و ران حرام است لمس آن هم حتماً حرام می باشد.

شیخ انصاری با تمسک به اصل استصحاب می گوید: حرمت نگاه به عضو قبل از جدا شدن در حال حیات استصحاب می شود، اگر نگاه و لمس به عضو جدا شده جایز بود، جواز غسل زنی که بدنش قطعه قطعه شده (سه قطعه و یا بیشتر) توسط مرد لازم می آمد، ظاهراً به اجماع فقها غسل دادن زن توسط مرد بیگانه حرام است(2).

اما ایشان در ادامه این حکم را محل جریان استصحاب نمی دانند و قائلند به اینکه: موضوع حرمت نگاه و لمس بدن زنان، بعد از جدایی از بدن زن به کلی از بین می رود و نگاه به زن در این حال صدق نمی کند با از بین رفتن موضوع، دیگر مجرای استصحاب نمی باشد، و محل جریان اصالت برائت خواهد بود(3).

مرحوم طباطبایی حکیم بر شیخ انصاری اشکال کرده و فرموده: زمانی حکم، محل جریان اصل برائت است که موضوع باقی باشد و دلیل موضوع از بین رفته باشد، زیرا موضوع حکم مثلاً در دلیل شیخ، زن است، به طور عرف و معمول مرجع جریان برائت بقای موضوع می باشد، حالت اتصال و انفصال اجزا دو حالت در عرف محسوب می شوند و موضوع باقی خواهد بود.

مثلاًاستصحاب نجاست برای عضو جدا شده از بدن سگ جایز است، و تأمل در حرمت نگاه به اجزای متصل بعد از جدایی آنها شایسته نیست(4).

در استدلال صاحب مستمسک هم اشکال است؛ زیرا موضوع عدم جواز نگاه، نگاه به زن بیگانه است . اشکالی در عدم صدق زن بر عضو جدا شده نیست. علاوه

ص: 198

بر آن، اشکال وارد شده به استصحاب در شبهات حکمیه است، و استناد به استصحاب نجاست اعضای جدا شده سگ صحیح نمی باشد، زیرا موضوع حکم اینجا سگ نیست . بلکه موضوع حکم هر عضو از کل اجزا و اعضای بدن است»(1).

در مقام شبهه، حکم به جواز نگاه به عضو جدا شده بعید است. اگر در غسل، اعضای بدن میت جدا جدا باشد، فقها به عدم حرمت غسل بیگانه به اعتبار جدایی و انفصال عضو از بدن میت ملتزم نمی شوند. هرگاه نگاه به عضوی از اعضای بدن بیگانه در حال اتصال به بدن حرام باشد، بعید است حرمت آن به خاطر جدایی از بدن از بین رود(2).

مقتضای عموم آیه کریمه: «قُلْ لِلْمُوءمِنینَ یغُضُّوا مِنْ اَبْصَارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ... وَقُل لِّلْمُوءمِنَاتِ یغْضُضْنَ مِنْ اَبْصَارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ... دلالت بر حرمت نگاه دارد(3).

مقتضای روایات که دلالت بر حرمت نگاه دارد، از جمله روایت مسعده بن زیاد که گفت: شنیدم از جعفر صادق علیه السلام سوال شد درباره مردی که به چه جای بدن زن می تواند نگاه کند؟ فرمودند: «صورت و دستها»(4).

ظاهر روایت دلالت بر حرمت نگاه به سایر اعضا دارد و مقتضای اطلاق، عدم فرق بین حال اتصال عضو به سایر اعضا و بین حال جدایی و انفصال می باشد.

اگر جهل به کیل یا وزن داشته باشد ، مانند قطعه ای طلا با بیان اوصاف و وزن کردن از آن رفع جهالت شود.

یعنی اینکه «مهریه باید به مشاهده یا توصیف معین شود، مهر مجهول صحیح نیست»(1).

صاحب شرایع می گوید: « مشاهده و نگاه به مهریه اگر حاضر باشد کافی است، هر چند وزن و کیل آن معلوم نباشد»(2).

مثل تلّی از گندم و تکه ای طلا و لباس و زمینی که اندازه گیری نشده و مانند آن، همین مشاهده توسط زن کفایت می کند . علما در این امر قطع و یقین دارند . به دلیل مطلق بودن ادله و روایات و اخبار معتبری که رسیده(3).

محقق ثانی می گوید: «علم به مهریه به کیل یا وزن در اجناس کیلی یا وزنی، شرط است، مشاهده هم در مورد این اجناس و غیر این موارد صحیح است. به دلیل اینکه مشاهده غرر را رفع می کند»(4).

شهید ثانی می گوید: «به دلیل آنکه عمده ضرر و غرر ؛ نگاه و مشاهده برطرف می شود و مقدار اندکی از غرر که باقی می ماند در باب نکاح بخشوده می شود، زیرا نکاح معامله و معاوضه محض نیست، که تاب و تحمل حتی مقدار کمی از غرر را نداشته باشد . و لذا اگر مال مورد مشاهده اندکی کمتر و یا بیش از مقدار تخمینی باشد اشکال ندارد»(5).

مشاهده برای مشخص شدن مهر و از بین رفتن ابهام و جهالت نسبت به مهریه کافی خواهد بود، و اگر جهالتی هم باشد به جهتی که بیان کردیم، نادیده گرفته می شود.

اگر مهریه مشاهده نشده باشد ، باید آن را با مقدار و وصف، معین و مشخص نمود. در صورتی که با بیان اندازه و ذکر اوصاف معین می گردد، وگرنه نیازی به بیان مقدار آن نمی باشد.

اگر دو برادر که در یک خانه زندگی می کنند، همسر هر یک از آن دو نسبت به برادر دیگر، بیگانه است. اگر قصد داشته باشند که زن این به آن برادر و همسر این نسبت به دیگری محرم شود، تا نگاه کردن هر دو مرد به هر دو زن جایز باشد یک حیله شرعی دارد، که هر دو برادر، دو دختر شیرخواره به عقد خود درآورند، و هر زن برادری، زن شیرخوار برادر دیگر را شیر کامل دهد قهراً مادر زن شوهر آن شیرخواره می شود و محرم او می گردد و برای او جایز است که به زن برادر خود نگاه کند و از سوی دیگر عقد شیرخواره هم باطل می شود، زیرا شیرخواره هر یک دختر برادر او می شود(1).

اما آیت الله خویی مشاهده را کافی نمی دانند و بیان کرده اند که: «باید عین مهریه، معین و مشخص باشد و به وصف و یا مشاهده معلوم نشده باشد(1).

از طرفی جواز نگاهش به دخترانش و بر عکس، از باب دخول هر دوی آنها در عموم «نسائهن» می باشد و اما با تغییر جنسیت از عنوان زن بودن خارج شده. بنابراین دلیلی برای اثبات جواز نگاه نداریم، مگر با ادعای ملازمه نسبی بین حرمت نکاح و جواز نگاه در محارم نسبی، و یا اینکه استصحاب جواز نگاه هر یک از آنها را قبل از تغییر جنسیت برای هر دو ثابت کنیم.

بنابراین از هیچ راهی نمی توان جایز بودن نگاه او را به حلیله پسرش ثابت کرد. مگر از باب ملازمه و یا استصحاب جواز نگاه کردن، در صورتی که حالت سابقه برای او باشد. مانند این که تغییر جنسیت پس از ازدواج پسرش به وقوع پیوسته باشد.

این که جایز بودن نگاه هر یک از آنها به دیگری به سبب اینکه تحت عموم «نسائهن» هستند، سخن درستی نیست، زیرا این عنوان با تغییر جنسیت (زن پسر) منتفی شده است.

مماثل دارای ارجحیت خاصه باشد را بلامانع می دانند.

ص: 205

نگاه از پشت شیشه همان نگاه مستقیم و بدون واسطه بوده و نیاز به بحث ندارد و در حرمت آن شکی نیست ؛ زیرا که نگاه به بدن زن نامحرم حقیقتاً و بدون مسامحه صورت می گیرد. اما نگاه به تصویر زن نامحرم در آیینه و آب صاف که عکس بدن زن در آن منعکس می شود مورد بحث فقهاست.

ملااحمد نراقی قائل به جواز نگاه شده(1)، و نگاه به آنچه را که به طور مستقیم نمی توان دید، در آب و آیینه و امثال آن را جایز دانسته اند؛ زیرا ادله ای که نگاه کردن را تحریم کرده، به شخص صاحب صورت انصراف دارد و این ادله شامل صورت داخل آیینه و آب زلال نمی شود، چون موضوع ادله حرمت، نگاه کردن به نامحرم است و نقشی که در آیینه و آب منعکس می شود، مصداق نامحرم نیست.

اما صاحب عروه قائل به عدم جواز نگاه در آب و آیینه به نامحرم شده است(2).

در جواب مرحوم نراقی باید گفت: «شکی نیست که حرمت نگاه، حکمی از احکام شرعی است که در خطاب شارع به موضوع خارجی که آن نگاه به بدن زن نامحرم است تعلق می گیرد و مانند هر حکم شرعی دیگر با تحقق موضوع در خارج، فعلیت می یابد و شکی در اینکه ملاک در صدق موضوع حکم شرعی، نگاه عرفی است نمی باشد. پس هرگاه که نگاه به زن بیگانه عرفاً صدق پیدا کند و موضوع حرمت نگاه، تحقق می یابد»(3).

ادلّه حرمت نگاه شامل نقش در آب و آیینه می شود و انصراف از آن ندارد. عکس داخل آب و آیینه اگرچه از نظر عقلی با نفس واقعی زن متفاوت است ، اما در عرف هیچ تفاوتی ندارد. «پس عرف، همچنانکه حاکم و ملاک در تشخیص مفاهیم موضوعات احکام شرعی است و همچنین مرجع در تشخیص مصادیق آن نیز می باشد»(4).

سوم: نگاه به نامحرم در تلویزیون و دیدن عکس او در عرف . می گویند: فلان مرد به بدن فلان زن نگاه کرد. یا ناظر، در مقام خبر می گوید: «به زن فلانی نگاه کردم یا آن را در آیینه یا تلویزیون دیدم» یا دیگری می گوید: «به عکس فلانی که در مجله و روزنامه چاپ شده بود، نگاه کردم» پس چه بسا با نگاه به بدن زن بیگانه در نظر اهل

ص: 207

عرف، حرمت نگاه تحقق می یابد، کما اینکه می گویند: عکس زن فلانی را در مجله دیدم، موضوع حرمت نگاه تحقق می یابد.

توضیح اینکه فرقی وجودندارد بین نگاه به زن بیگانه در آیینه و آب زلال یا هر چیز صیقلی دیگر که از آن نور بعد از شکست، از صاحب صورت، به چشم رسیده و قابل رویت شده و منعکس می شود. یعنی شعاع نور مستقیم به اجسام شفاف صیقلی واقع می شود و بعد از خروج از چشم سپس می شکند و به صورت فرد منعکس می شود بنابراین نگاه در حقیقت به عین بدن که موجود است و بین نگاه به زن بیگانه مثلاً در تلویزیون که رویت زن به طریق انعکاس نور چشم از شی ء شفاف صیقلی به صاحب صورت و بلکه شکل اشیاء به صفحه تلویزیون و از طریق امواج منتقل می شود.(1)

در عرف می گویند: فلانی دیشب در تلویزیون صحبت کرد. نمی گویند: عکس (صورت) فلانی در تلویزیون صحبت کرد، زیرا به نظر اهل عرف غلط است.

صدد تجدید نظر در مسأله حجاب بخصوص در عالم هنر و سینما هستند.

نخستین مطلبی که درمورد رفع تعارض میان دستورهای اسلامی حجاب وضرورت ارائه سیمایی بازتر از زنان در سینما بیان شده، موضوع وجود تفاوت میان دو عرصه واقعیت عینی و واقعیت خیالی و در نتیجه عدم تسری احکام واقعیت عینی به واقعیت خیالی است. بر مبنای این نظر و با اذعان به ضرورت حجاب و حرمت نظر به نامحرم در عالم واقع، این حکم را نمی توان به عالم سینما که عالمی خیالی است، سرایت داد و همان ضرورت و حرمت را در قلمرو فیلم و سینما اعمال نمود. جوهر این دیدگاه به لحاظ فقهی احاله موضوع فیلم به موضوع عکس و بار کردن احکام نظر به عکس زنان مکشوفه نامحرم به فیلم چنین زنانی است(1).

این افراد در صدد کشف حجاب با هر بهانه و نظری هستند، اما دیدگاه آنها قابل خدشه است، زیرا سینما سراسر خیال نیست . بلکه اعم از خیال و واقعیت است. حکم حجاب و حرمت نگاه هیچ تفاوتی با گذشت زمان و مکان نخواهد کرد.

با وجود این ، افکاری که جامعه را احاطه کرده بر علمای فقه و دین است که حدود و چهارچوب مسائل حجاب و پوشش و نگاه مردان و زنان بازیگر را در سینما و فیلم مورد بررسی قرار دهند.

بر این اساس ما به بررسی دو نکته از این پدیده عصر جدید یعنی هنر هفتم خواهیم پرداخت.

1. نگاه بازیگران نامحرم به یکدیگر.

2. نگاه به فیلم زنان بی حجاب.

نامحرمند، سبب حلال بودن آنها به یکدیگر نمی شود.

چنانکه گفتیم میان فقهای اسلام اختلاف مبنی بر وجوب پوشش زن در برابر مرد نامحرم وجود ندارد ، به جز وجه و کفین و در برابر نگاه نامحرم، بازیگری زن در فیلم و تئاتر استثناء نشده بود. بنابر این نظر اینکه که همه بدن زن عورت حساب می شود، زن نباید زینتهای خود را برای مردان آشکار کند به جز آن مقداری که نمایان است.

درباره «زینت نمایان» فقها چندین عقیده دارند که ذکر کردیم. بر طبق آیه کریمه «اِلَا مَاظَهَرَ مِنْهَا» صورت و دو دست تا مچ است، که چند دلیل ذکر کردیم. از جمله روایات و استدلال بر ادله نفی حرج در دین. حتی برخی فقها قائل به حرمت نگاه به صورت و دست بودند چون صاحب جواهر، مگر در حالت اضطرار.

بنابراین، با توجه به حرمت نگاه مرد به زن نامحرم، پس زن بازیگر در سینما و تئاتر باید کاملاً پوشیده باشد و مواضع زینت بدن خود را نمایان نکند، تا نگاه مردان به او سبب گناه و فتنه نشود، و بر مردان بازیگر هم لازم است که از نگاه مستقیم و خیره به چهره زنی که برابر او نقش بازی می کند بپرهیزد. و نگاهش به آن زن و یا زنان بدون قصد لذت باشد و اگر احیاناً آن زن از زنان بی حجاب است، حرمت نگاه بدون لذت به زنان نامحرم بی حجاب، زنان اهل ذمه و بادیه نشین استثناء شده است.

2 _ پخش بازیهای زنان روباز که ملتزم به حجاب شرعی نیستند و به نهی گوش نمی دهند، مسلمان باشند یا کافر در صورتی که تحریک کننده نباشد، جایز است(1).

با این اوصاف نمایش فیلم هایی که از کشورهای مسلمان و غیر مسلمان وارد کشور می شود، اگر مهیج و تحریک کننده نبوده و باحیاء و... باشد بی اشکال خواهد بود.

از حرف پ و ژ و گ استفاده کند، نمای درشت جمال یک زن متعلق به خود او و محارم اوست. ما مجاز به پا نهادن در این حریم نیستیم، یعنی خود فیلمسازان ما و همسرانشان اجازه نمی دهند چند میلیون نفر به خاطر آن الفبای عاریتی، از فاصله ای تنگ به تنگ به ذرات و اجزای صورتشان نگاه کنند.(1)

در مواردی نگاه با واسطه به نامحرم در صورتی جایز است که مشروط به عدم لذت و ریبه باشد.

اگر فیلمی به طور مستقیم پخش شود ، احکام نگاه به آن فیلم همان احکام نگاه به انسان زنده را دارد . لذا مردان نمی توانند به غیر از وجه و کفین زنان نامحرم (با شرایطی که ذکر شد) نگاه کنند . همچنین خانمها نمی توانند به بدن مردان که در فیلمهای ورزشی یا غیر آن به طور مستقیم پخش می شود نگاه کنند.

همچنین اگر فیلم به طور غیر مستقیم پخش می شود، یعنی اول به صورت نوار یا فیلم ضبط شده است و سپس به نمایش گذاشته می شود، نگاه کردن به مردان و زنان آن فیلم حکم نگاه کردن به عکس را دارد. به طور مثال مردان نمی توانند به فیلم خانم مسلمانی که حجاب خود را رعایت نکرده است، در صورتی که او را بشناسند، نگاه کنند. اما اگر او را نمی شناسند و خوف مفسده هم ندارد ، می توانند به آن نگاه کنند. همچنین مردان نمی توانند به فیلمهایی که از مجالس عقد و عروسی تهیه شده است نگاه کنند . در صورتی که زنان غیر محجبه آن فیلم را بشناسند(2).

بر همین اساس فقها در حکم تماشای فیلم زنان بی حجاب احکامی را بیان کرده اند:

آیت الله بهجت می فرمایند: «دیدن نامحرم از طریق تلویزیون و شنیدن صدای آنها که مقرون به فساد و ریبه است، اشکال دارد و بعض اقسام آن حرام یقینی است»(3).

امام(4)، آیت الله اراکی(5) می فرمایند: «فیلم اعم از مستقیم و غیر مستقیم حکم عکس را دارد.»

آیت الله مکارم شیرازی(6) می فرمایند: نگاه کردن به فیلم های نیمه عریان زنان

ص: 212

غربی مشاهده مستقیم نیست. نگاه کردن به آنها مصداق نگاه به نامحرم نمی باشد، مگر این که منشاء فساد گردد که در این حال نگاه کردن به آنها در هر دو صورت حرام است.

امام تماشای تلویزیون یا پرده سینما و نیز نگاه کردن به زنان و مردانی را که در این فیلمها بازی می کنند ، را اگر مفسده نداشته باشد بی اشکال می داند. در صورت مفسده دار بودن باید از آن اجتناب کرد(1).

اما اگر بازیگر، زن بی حجاب از زنان غیر مسلمان باشد و یا فیلم از مجموعه فیلمهای وارداتی باشد، طبق ادله ای که قبلاً بر جواز نگاه به دست و موی زنان اهل ذمه و زنان کفار ذکر کردیم، نگاه کردن به این فیلمها جایز است. زیرا این زنان به رغم نهی از بی حجابی، توجهی نمی کنند و خود را نمی پوشانند، نگاه به فیلم هایی که چنین زنانی در آن بازی می کنند، تا زمانی که ترس وقوع در حرام نباشد، جایز است.

آقای مکارم، در اینکه آیا می توان به عکس برهنه زنان اهل کتاب و مشرکین، بدون لذت و شهوت و بدون آن که مقدمه گناه باشد نگاه کرد؟ می فرمایند: «اگر منظور از برهنه این است که موهای سر خود را نپوشیده باشند، اگر فسادی بر آن مترتب نباشد اشکال ندارد و اما اگر برهنه مادرزاد و یا نیمه عریان است، جایز نیست»(2).

همانطور که مردان نباید به بدن زنان و موهای آنان نگاه کنند، نگاه زنان هم به بدن مردان حرام می باشد.

نگاه کردن خانمها به فیلمهای ورزشی که در تلویزیون پخش می شود و به ویژه از ورزش کشتی و شنا که بیشتر بدن مرد نمایان است چگونه است(3)؟

آیت الله خامنه ای می فرمایند: نظر به فیلم و عکس اگر بدون ریبه و فساد باشد مانع ندارد.

آیت الله بهجت می فرمایند: اگر مفسده دارد یا مستلزم ریبه است باید اجتناب شود.

آیت الله صافی گلپایگانی آن را جایز نمی دانند.

آیت الله فاضل لنکرانی می فرمایند: بهتر آن است که در صورت نداشتن قصد

ص: 213

ریبه و شهوت نیز اجتناب شود.

آیت الله مکارم می فرمایند: اگر موجب فساد و انحراف باشد جایز نیست.

بنابراین، نگاه عادی نه نگاه خیره به صورت و دست زن جایز است، و نگاه برای لذت جویی به مرد و زن بازیگر حرام است. نگاه به صورت زن برای فیلم برداری و مراحل جانبی آن، بدون قصد لذت جایز است، اگرچه لذتی بدون اختیار به وجود آید؛ تا هنگامی که منجر به ریبه و شهوت نشود، و نگاه به زنانی بی قید به حجاب جایز است، مگر آنکه قصد لذت یا خوف وقوع در حرام را در پی داشته باشد.

نگاه به تصویر، دارای احکام یکسان با نگاه به شخص است. دریک تقسیم کلی می توان آنچه را که نگاه به آن تعلق می گیرد [اعضای بدن] از نظر حکم نگاه به دو نوع تقسیم می شود:

1- هرجا که نگاه به بدن زن یا مرد حرام است نگاه به تصویر آن هم حرام است، مثل نگاه به عورت زن و مرد.

2- جاهایی که نگاه به آن، یا تصویر آن، به طور مشروط حرام است، به دو بخش تقسیم می شود:

الف: نگاه به جاهایی از بدن زن که پوشاندن آن بر زن مسلمان واجب است، به شرطی که زن خود حرمت نگاه دارد و نسبت به حجاب و پوشش دقت و توجه داشته باشد.

در تمام اعضای بدن زن (به جزء عورت)چه مرد باشد، چه زن، ودر صورت زن بودن، چه زن برای خود حرمت نگه دارد و چه حرمت نگه ندارد، جایز بودن نگاه کردن، بستگی به لذت بردن و ریبه نداشتن است ودر صورت قصد لذت و ریبه جایز نیست.

آنچه که دربحث نگاه به تصویر نیاز به بحث اضافه ای دارد دو بحث است:

1- حرمت نگه داشتن زن، برای خود 2- نگاه از روی لذت و ریبه(1).

بنابراین مرد می تواند به عکس زن نامحرم به شرط آنکه حجاب خود را رعایت کرده نگاه کند.

امام و آیت الله اراکی و گلپایگانی هم این نظر را دارند(2).

اگر زن نامحرم در عکس حجاب خود را کاملاً رعایت نکرده باشد مرد نمی تواند به او نگاه کند و اگر آن زن را نمی شناسد نگاه به او جایز است، البته نگاه بدون لذت باشد.

سید محمد حسینی شیرازی می فرماید: نگاه کردن به عکس زنان شناخته شده و معروف جایز نیست و در مورد نگاه به عکس زن ناشناخته باید احتیاط کرد(3).

ص: 215

آیت الله مکارم شیرازی،(1) نگاه به زنان اهل کتاب و مشرک را که سر خود را نپوشانند، در فرضی که فساد بر آن مترتب نباشد را جایز می دانند و اگر این زنان برهنه و یا نیمه عریان باشند نگاه به آنها جایز نیست.

ص: 216

گفتن صیغه طلاق است ، و لذا تنها در صورتی طلاق او صحیح است که در حضور دو شاهد صورت بگیرد.(1)

در مورد شخص عاجز که لال است و نمی تواند صیغه طلاق را تلفظ کند باید با اشاره طلاق دهد. پس باید دو شاهد اشاره او را به طلاق، مشاهده کنند.(2)

آن کافی است و اگر کلی در ذمه باشد، باید جنس و وصف آن معلوم باشد(1).

اگر فدیه حاضر نباشد، باید وصف آن را ذکر کرد و اگر حاضر باشد مشاهده آن کافی خواهد بود.(2)

ص: 219

نگاه کردن به غذا یک حسن دیگری هم دارد، این است که سبب می شود، انسان با نگاهش ببیند اگر در غذا احیاناً شی اضافی و مو و... باشد و یا چیزی که سبب شود غذا قابل خوردن نباشد را ببیند و بعد که از، سلامت غذا برایش اطمینان حاصل شد آن را بخورد.

حتی در برخی روایات آمده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از نگاه به برخی میوه ها خوششان می آمد . از جمله امام رضا علیه السلام که فرمودند: « هرگاه رسول خدا به ترنج سبز و سیب قرمز نگاه می کردند شاد می شدند.»(1)

امیرالموءمنین علیه السلام در خبر غیاث بن ابراهیم که ازنهی آن، کراهت را اثبات کرده اند. در روایت آمده: «گوسفند را مقابل گوسفند دیگر و هیچ شتری را نزد شتر دیگر که به او نگاه می کند ذبح نکنید»(1).

امام خمینی فرموده اند: درباره غیرهمجنس آن حیوان تامل است، گرچه خالی از وجه نمی باشد(2).

ابن ادریس بر قائلین به حرمت اشکال وارد کرده و قائل به کراهت ذبح شده، و فرموده: «چون دلیلی بر منع و تحریم آن عمل از کتاب و سنت و اجماع نداریم، اصل برائت است(3)».

علامه(4) هم معتقد است که اشکالی بر قول ابن ادریس وارد نیست، به سبب قصور دلالت خبر بر تحریم و با ضعف ادله ای که داریم. برخی فقهاهم کراهت ذبح حیوان در برابر نگاه حیوان دیگر ذکر کرده اند(5) . جمعی از علمای متأخر، هم قائل به کراهت ذبح حیوان در برابر نگاه حیوان دیگر شده اند(6) . در روایات هم دلالتی بر غیر هم جنس بودن نمی باشد و حکم کراهت برای تسامح در عمل می باشد.

ص: 222

ص: 224

نگاه از نگاه روایت

گرچه برخی از روایات باب نظر و نگاه را درمباحث قبلی آوردیم و از آنها درجهت مقصودمان استفاده کردیم، اما با توجه به اینکه فقه ما عمدتاً مستند به روایات معصومان علیه السلام است و از جهت دیگر با عنایت به اینکه فقه اهل بیت علیه السلام آمیزه انفکاک ناپذیری با اخلاق و تربیت و معارف دینی دارد، بر آن شدیم که روایات باب را به نحو خاصی دسته بندی نمائیم و برای تیمّن و تبرک به عنوان تتمّه در پایان مقال خویش بیاوریم. تا سخن بی فروغ ما با گوهر تابناک کلام آن پاکان روشنی یابد و نوشتار بی روحمان با سخن ایشان، حیات گیرد.

با دقت دراین سخنان گوهربار، می توان به علم وافر ائمه معصوم علیهم السلام پی برد.

آنان در کلام خود، نگاه حرام را از نگاه غیرحرام و مستحب جدا کرده، بعضی نگاهها را مایه عبرت و پند گرفتن می دانند. برخی را عبادت دانسته و... این انسان است که باید با زیر فرمان بردن چشم و نگاه خود، از حرام و ناروا چشم پوشی کند؛ چرا که نگاه آلوده مقدمه گناه است و دل و جان و روح انسان را تحت تاثیر قرار داده، و ایمان و معنویت اورا خدشه دار خواهد نمود. چه بهتر که با پیروی از دستورهای الهی و روایات ائمه علیه السلام نگاهمان را در چارچوب تعیین شده محدود نمائیم.

این حدیث می تواند بیانگر اهمیت علم باشد. زیراعالم به سبب علمش دارای ارزش و ارج والایی است، و آدمی در سایه علم به منازل و مقامات برجسته و والا می رسدو موثرترین عامل برای عبادت خداوند می باشد، که رسول خدا صلی الله علیه و آله نگاه کردن به عالم را عبادت شمرده اند. از این سخن حضرت اینگونه برداشت می شود مقصود عالم علم الهی است که علمش را در گسترش و اعتلای اسلام و مسلمین به کار می برد.

بی نیازی به انسان می بخشد.

تمام اعضا و جوارح انسان باید از قرآن بهره گیرد. گوش آیات را می شنودو زبان ساکت است و یا آن آیات پر معنا را تلفظ می کندو سهم چشم هم نگاه به آیات پر نور کتاب الهی است، این بهره شامل کلیه حواس انسانها خواهدشد.

است».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «نظَرُ الوَلدُ الی والِدَیه حُبًا لَهُمَا عِبادَةٌ(1)؛ نگاه فرزند، از روی محبت به پدر و مادر عبادت است ».

احسان و نیکی در رفتار و اعمال انسان نسبت به پدر و مادر همیشه واجب است و خداوند، در قرآن کریم هم به این امر سفارش کرده اند. کمترین حد احسان، نگاه از روی محبت و مهر به پدر و مادر می باشد که عبادت به شمار می آید.